[Vol. 1] DN. DIDACI COVARRVVIAE A LEYVA TOLETANI, ARCHIEPISCOPI S. DOMINICI DESIGNATI, ET IVRECONSVLTI CELEBERRIMI, OPERA OMNIA, QVAE HACTENVS EXTANT, TRIBVS Tomis distincta: quorum hic Primus RELECTIONES In praecipuos aliquot Iuris Pontificij & Ciuilis Titulos, Capitula, Legesque, iuxta folij sequentis Catalogum, continet. Ab innumeris mendis, quibus scatebant priores Editiones, ac confusionibus etiam (vt ex Praefatione apparebit) nunc diligenter repurgatae. Cum INDICE Rerum & Verborum locupletissimo. FRANCOFVRTI, Ex Officina Typographica Nicolai Bassaei, Jmpensis Sigismundi Feierabend. M. D. LXXIII. RELECTIONVM HOC PRIMO TOMO CONTENTARVM CATALOGVS, SECVNDVM ORDINEM AVT SERIEM ANNORVM, QVIBVS Auctor ipse illas edidit. -  ANNO M. D. XLV. -  In Quartum librum Decretalium, De sponsalibus & matrimonijs, Epitome. fol. 1. -  ANNO M. D. LIII. -  Relectio C. quamuis. de pactis. lib. 6.195 -  In regulam, Possessor malae fidei. De regul. iur. lib. 6.327 -  In regulam Peccatum. De regul. iur. lib. 6.431 -  ANNO M. D. LIIII. -  Relectio Clementinae, Si furiosus. De Homicidio.531 -  In titulum De Testamentis. lib. 3. Decretalium.611 -  De Successionibus ab intestato, breuis resolutio.786 -  Relectio in c. Alma mater. de sententia excommunicationis.803 -  SECVNDVS TOMVS, -  Continet variarum resolutionum ex iure Pontificio, Caesareo & Regio, libros 4. -  TERTIVS TOMVS, -  Continet Practicarum quaestionum librum vnum. Cui adiuncta est collatio veterum Numismatum, cum his, quaemodo expenduntur, publica & Regia auctoritate percusa, eodem Auctore. SIGISMVNDVS FEIRABEND CANDIDO LECTORI S. CVM nunc clarissimi celeberrimeque Iureconsulti Domini Didaci Couarruuiae Toletani Opera, meo sumptu accurate denuo impressa, in publicum edam omnia, visus mihi sum operae precium facturus, candide Lector, si tibi, quibus de causis a superiore Lugdunensi editione, alium secutus ordinem, recesserim, breuiter explicarem: quo simul, & quid inter praedictam & hanc nostram editionem intersit, & quid in hac plus praestitum, intelligeres. Itaque sic habeto: Postquam animum induxi ipsius Couarruuiae omnia, Typographis meis recudenda committere, in eaque re, ita vt consueui, amicorum meorum Iureconsultorum consilium explorarem, duo illos potissimum in Lugdunensi editione desiderare, atque etiam improbare, animaduerti. Alterum quidem, quod duobus illis Tomis Praelectiones eiusdem Couarruuiae, non solum cum Tractatibus, verumetiam nulla temporis, quo sunt editae, habita ratione, inter se ipsas essent confusae: alterum vero, quod omnes tam Dedicationes quam Praefationes etiam ipsius Auctoris, nulla sane iusta ratione, a Typographo sint resectae. Sic enim iudicabant illi amici mei, non parum referre, vt ordo temporis quoque in Auctorum lucubrationibus edendis obseruetur, cum, iuxta vetus Prouerbium, Discipulus prioris sit posterior dies. Et inde euenire videamus, vt non raro posterioribus tractationibus, prius tradita, vel corrigantur omnino, retractenturque a Scriptoribus, vel distinctius atque clarius explicentur. Idem dicebant de Dedicationibus, & maxime Praefationibus, eas minime praetermittendas fuisse: quod in illis Auctores saepenumero instituti sui, & qua intentione ad scribendum se contulerint, rationem reddant, quemque ordinem seruare cogitent, Lectori, quem ea scire referat, exponant. Illorum igitur amicorum meorum iudicium atque consilium secutus ego, ipsius Didaci Opera in tres Tomos distinxi: quorum hoc primo tantum eius Praelectiones, siue (vt ipse maluit inscribere) Relectiones, & eas quidem cum omnibus suis, tum Dedicationibus, tum Praefationibus, praetereaque iusto, secundum seriem quarumcunque editionum, ordine collegi: in reliquos autem duos, eiusdem Didaci Tractatus digessi. quam nostram diligentiam, tibi atque Iuris studiosis omnibus gratam fore, plane spero, adeoque confido. Haec sunt, amice Lector, de quibus te monere, quaeque te scire volebam. Bene vale, & maiora indies a nobis expectato. AD PERILLVSTREM AC REVERENDISSIMVM DOMINVM D. FERDINANDVM VALDESIVM, EPISCOPVM SEGVNTINVM, CAROLI CAESARIS, HISPANIARVMQVE REgis, Praetorio summo Praefectum, DIDACI COVARRVVIAE Toletani e Collegio maximi Saluatoris, Salmanticae vtriusque Iuris disciplinam profitentis, in eius de Sponsalibus & Matrimonijs Epitomen, Praefatio. QVI IVRIS VTRIVSQVE PERITIAM PENITISSIME SEctantur, Praesul amplissime, curam haud segniter debent impendere, quo caeteris propria studia publice censenda exhibeant, atque Reipublicae vtilitati consulentes exactissima cura elaborata, vulgo tradere nitantur. Eam etenim prouinciam Iuris Professores assumpsimus, in qua maximo cum periculo aeternae, non tantum temporariae salutis allucinamur, plerumque quid patrimonio, rebusque huiusmodi conueniat, ac frequenter quid animae vtile sit pertractantes. Proinde totis viribus agendum, vt ea, quae in vtriusque Iuris interpretationem excogitauimus, doctissimorum virorum examen subire festinent. Quo fit, vt nobis non parua vtilitas comparetur, quippe quibus ex sapientum hominum, & cordatorum candido iudicio, quae modo edimus, maioris aestimare licebit, quam si priuatim proprio decreto probarentur. Neque palinodiam canere, quod aiunt, nobis indecorum erit, modo grauissimi viri, quique in his studijs aetatem omnem exegerunt, quibus nos ipsos exponimus, id effici debere censuerint. Hinc etiam augentur publicis hisce experimentis humana ingenia, artes miro modo crescunt, ab illoque vetustatis situ egregie vindicantur. Prisci siquidem illi mortales, autore Plutarcho, aegrotos palam curabant, vt eorum vnusquisque, si quid habuisset conducibile, quod vel ipse aegrotans, vel alterum curans, comperijsset, consuleret ei, cui opus erat. Apelles etiam nobilissimus ille pictor, teste Plinio, perfecta opera proponebat in pergula transeuntibus, atque post ipsam tabulam latens, vitia, quae notarentur, auscultabat, vulgum prae se ferens diligentiorem quam se iudicem. Quibus persuasi, Praesul ornatissime, animum induximus, vt quae in librum Quartum Decretalium in hoc totius orbis celebratissimo Gymnasio, anno ab hinc quarto, frequentissimo auditorio dictauimus, in publicum sub tuo patrocinio prodirent. Iuris Pontificij studiosis operam hanc, qua potuimus diligentia, impigre nauantes. Quod si spes ipsa nos fefellerit, id tamen hic conatus assequetur, vt multo impensius atque accuratius nostra haec studia ab alijs animaduersa, non mediocre compendium huic tractatui sint allatura. Caeterum cum in mentem venisset, vrbium conditores Deos proprios ipsis vrbibus ac prouincijs assignare consueuisse, vt municipali consecratione colerentur, veluti tutelam illius loci subituri, quos veteres Tutelares appellant. Vnde & Tutelarium Deorum sacra eorum annalibus celebrantur, in quibus patrocinium & salus vrbis, velut a certis numinibus rogabatur, hosque Patrios Deos primo Georg. Virgilius nominatur. " Dij patrij indigetes, & Romule, Vestaque mater. Quae Tuscum Tyberim, & Romana palatia seruas. " Quorum sub indigetum nomine Hispanus Poeta meminit, lib. 1. de bello Ciuili. Indigetes fleuisse Deos, vrbisque laborem Testatos sudore lares. Ac denique vt scribit Tertullianus in Apologetico, Vnicuique prouinciae & ciuitati suus Deus erat, vt Syriae Astartis, Arabiae Diaseres, Norico Tibelenus, Africae Coelestus: ea ratione nobis, qui diuina auxilia ab ipso summo omnium opifice, ac Deo optimo maximo Iesu admiranda totius Christiani orbis felicitate petimus, & humana patrocima inuocare, iure licere arbitramur, quo nostra studia tuto in omnium conspectum prodire possint, insigni alicuius Herois tutela ipso limine praemunita. Te vero Praeses vigilantissime, multis titulis ac nominibus selegimus, cui hae lucubrationes, nostrorum studiorum primitiae, nuncuparentur, non quod dignas tanto nomine vllo pacto eas existimemus, sed quod animum in te rebus literarijs addictissimum semper cognouerimus: nec iniuria, siquidem Iustitia, quae inter virtutes primas obtinet, cuius ipse clarissimam praefecturam geris, tota ciuilibus literis, iuris vtriusque studijs, ac legum humanarum professione comprehenditur, quippe quae res nostras, vitam, corpus, & nos ipsos tueri doceant, noxios supplicijs coercendo, bonos praemijs honorando. Agnoscamus igitur te verae iustitiae assertorem, literarum & disciplinarum omnium vindicem profiteamur, qui sacratissima Iurisprudentiae templa boni & aequi peritia fretus hactenus constitueris, ipsiusque primariae ac venerandae virtutis solennia circunspectissime peregeris, quique verum illud feceris, Rempublicam sine summa iustitia regi non posse, quod apud Ciceronem, referente Augustino, Laelius atque Scipio egregie asserunt. Hinc sane fit, vt quisque te duce iustitiam amplexus, optimi ciuis officium expleat, mente & toto animo perpendens, quod apud Xenophontem Euthydemus ad Socratem pulchre dixit: ὸυ χοἷον τεαὔ ἐυδιναιοσήνυ; ἀγαθὸν πολὶτην γενέθαι. Testis Hispania est, quae inuictissimo Carolo absente, instaurandae totius ecclesiae causa, haereditariae prouinciae tutela, alijsque rebus arduis impedito, sub eius vnico lumine, atque haerede Philippo spectatissimae PRAEFATIO. indolis Principe, tanta animi tui magnitudine, tanta constantia, tanta denique diuini & humani iuris cognitione, at prudentia iustitiae exercendae te sincerum Antistitem habuit, vt teipsum, veluti numen quoddam dolis, vi, potentiorumque tyrannide circunducti & oppressi, pro iure liberrime exigendo non secus appellent, quam hi qui quondam Barbarica Afrorum rabie, agitantibus furijs, extincto pene Hispanorum imperio, proprijs sedibus expulsi, ad tuum natale solum, vti ad sacram anchoram, confugientes, indigenarum, qui tui maiores fuere, auxilio fortissime adiuti, paulatim totam Hispaniam a Maurorum faucibus, ignominiosa seruitute, alijsque Saeracenorum & Arabum iniurijs strenue vindicauerint. Age ergo, Praesulum decus & ornamentum, hosce nostros labores, quos auspicatissime tuo nomini dicamus, sub tuo sinu fouendos, ac tutandos suscipe sub tua perspicacissima censura corrigendos, sereno vultu, animoque benigno admitte, meque tui obseruantissimum ea, qua soles, beneuolentia prosequere. Bene vale, atque iterum felicissime vale. Salmanticae e Collegio sanctissimi Saluatoris, Calendis Decembris. Anno M. D. XLV. AD LECTOREM. ERunt fortasse, beneuolentissime Lector, qui huius nostri instituti rationem exigere velint, causasque requirant, cur in hanc Iuris Pontificij partem Commentarios ediderim, eosque omissa cuiuslibet capitis Paraphrasi, quae vtilior quibusdam videretur, ad summam redegerim. Quibus non iniuria vitae & studiorum ratio reddenda est. Annis namque duodecim in vtriusque Iuris priuata Relectione exactis, admissus ipse ad hoc selectissimum, totiusque orbis celebratissimum Collegium, quod in hac Academia Salmanticensi admodum illustris, ac reuerendissimus vir Didacus a Muros Ouetensis Ecclesiae Praesul meritissimus, sanctissimo humani generis Saluatori dicauit, Doctoris tandem Decretorum Laurea anno millesimo quingentesimo tricesimonono: aetatis vero vicesimosexto, insignitus, cum post biennium honorario publice accepto, munus iura Pontificia interpretandi nactus essem, librum Quartum Decretalium statim praelegendum assumpsi, ex cuius interpretum varia lectione cognoui, operaeprecium me facturum, si quae apud Iuris Pontificij ac Caesarei Doctores, nec non apud sacrae Theologiae Professores sparsim circa eundem Tractatum legissem, ad breuem quandam resolutionem praeuia rationum cognitione reducerem. Qua in re veterum parsimoniam, prolixosque nimis, ac saepissime diffusos, quamuis multae ac variae lectionis, Cardinalis Alexandrini Commentarios ex professo fugere curaui. Nec temere capitum distinctam adnotationem omisi: sed ne mihi forent eadem saepius repetenda, vtque ab extraneis quaestionibus recederem, quae in proprijs sedibus traditae Lectorem erudiunt facilius, & suauius delectant: locis autem alienis congesta fastidium generant, atque nauseam prouocant, Phrasin eam, quae nobis sorte contigit in ipsis ordinarijs Lectionibus, expolire noluimus, quo facilius ab omnibus hi nostri Commentarij legi possint. Nec tamen eam sequimur, quae barbaris dictionibus onusta absque vllo delectu passim in veterum Glossematis sese obtulit. Lege igitur haec nostra, & quaecunque sint, boni consule, & perpetuo Vale. LOCORVM, QVAE TAM EX IVRE REGIO, QVAM EX COMMVNI, IN HOC PRIMO TOMO explicantur, Index. -  Ex iure Regio. -  Intellectus ad l. 55. Tauri. fol. 641. nu. 12 -  Intellectus ad l. 17. Tauri. 41. nu. 4 -  Intellectus ad legem regiam Partitarum. 109. nu. 8 -  Intellectus ad l. regiam. l. 26. Tauri. 781. nu. 4 -  Intellectus l. 1. tit. 13. lib. 3. ordinatio. 409. nu. 7 -  Intellectus ad 44. l. Tauri. 620. nu. 7 -  Intellectus ad Regiam l. 49. Tauri. 723. nu. 21 -  Intellectus Regiae l. 6. tit. 1. lib. 3. ordin. 221. n. 8 -  Intellectus legis Regiae 12. tit. 5. part. 6. latissime discutitur. 754. num. 7 -  Intellectus ad leg. Regiam, an legatum vxori a marito relictum imputetur in arras. 710. nu. 4 -  Lex Taurina 49. defenditur. 73. num. 17 -  Lex Regia de vsuris defenditur. 74. nu. 19 -  Lex Tauri 49. in praxim deducitur, & varie intelligitur. 75. nu. 21. & 22 -  Lex Regia Tauri explicatur 13. num. 14 -  Regia lex Tauri explicatur. 708. nu. 7. 157. nu. 7. 168. nu. 10. 185. nu. 6. -  Regia Taurina l. 65. examinatur. 415. nu. 8 -  Regia lex 21. Tauri. 796 -  Regia l. pen. tit. 9. part. 5. examinatur. 518. nu. 8 -  Regiae legis praxis. 74. num. 22 -  Regia lex 1. titul. 2. lib. 5. ordin. & lex 44. Tauri explicantur. -  Regia lex 1. tit. 2. lib. 5. ord. explicatur. 688. n. 2 -  Regia lex prim. tit. de excommunicatis. lib. 8. ordinat. intelligitur. 93. num. 17 -  Regia lex 4. tit. de exceptio. lib. 3. ordin. explicatur. 188. nu. 5 -  Regia lex 3. & 4. titul. 13. lib. 3. ordinat. explicatur. 403. nu. 1 -  Regia lex 63. Tauri examinatur 403. nu. 2 -  Regia lex 2. titul. 15. lib. 8. ordinat. ad vnguem exponitur. 4. num. 15 -  Regia constitutio de thesauris defenditur, etiam quo ad animae iudicium. 529. nu. 4 -  Regia constitutio vlt. tit. 13. lib. 3. ord. de praescriptione iurisdict. examinatur. 359. nu. 4 -  Regiae Partitarum leges quid praeter ius Caesareum statuerint. 133. nu. 4 -  Regiarum constitutionum intellectus quo ad vxores, quae sine licentia mariti contrahere non possunt. 468. num. 10 -  Regiarum constitutionum iustitia examinatur. 526. num. 5 -  Ex iure Ciuili. -  Bartoli sententia in l. sed si lege. §. scire. de pet. haered. examinatur. 382. nu. 6 -  Bartoli verba in §. diuus. intellecta atque exacte perpensa. 63. num. 3 -  Bartoli in l. Centurio. verba quaedam dubia explicantur. 752. nu. 2 -  Intellectus ad leg. si frater. C. de fideicommis. 726. num. 4 -  Intellectus l. si mortis. ff. de donatione causa mortis. 639. nu. 5 -  Intellectus ad l. Graece. §. illud. ff. de fideiuss. 302. num. 3 -  Intellect. l. miles. §. defuncto. ff. de adul. 153. n. 8 -  Intellectus ad leg. si quis pro eo. ff. de fideiuss. 216. num. 5 -  Intellectus ad l. 1. ff. qui sine manumis. ad liber. peruenerunt. 646. nu. 24 -  Intellectus legis vlt. ff. qui satisda. cog. 222. n. 9 -  Intellectus l. vlt. C. de non num. pec. 222. nu. 10 -  Intellectus ad l. si conuenerit. ff. de iurisdict. om. iudic. 229. num. 7 -  Intellectus l. si quando. C. vnde vi. 237. nu. 7 -  Intellectus l. 1. §. si parens. ff. si quis a paren. fuerit manumiss. 325. num. 10 -  Intellect. l. 2. C. de rescindenda vendit. 322. n. 4 -  Intellectus l. 2. §. sed etsi extraneum. ff. de vulga. 738. nu. 3 -  Intellectus ad l. 1. ff. de legat. 1. 759. nu. 3 -  Intellectus ad l. cum tale. §. rescriptum. ff. de cond. & demonst. 55. nu. 3 -  Intellectus ad l. viduae. C. de nuptijs. 56. nu. 4 -  Intellectus ad l. non sine. C. de bonis quae liberis 2. num. 5 -  Intellectus l. Titia Seio. §. Seia. ff. de legat. 1. & l. vel singularis. ff. de vulga. 748. nu. 1 -  Intellectus ad legem senatus. §. legatum. ff. de legat. 1. 74. nu. 8 -  Intellectus ad l. fideicommissa. §. si fideicommissum. ff. de legatis 3. 47. nu. 9 -  Intellect. l. nihil interest. ff. de adul. 299. nu 10 -  Intellectus ad l. stipulatio hoc modo concepta. ff. de verbor. obligat. &c. gemma. de sponsalib. 627. nu. 16 -  Intellectus l. 3. C. de liberis praeter. 718. nu. 2 -  Intellectus ad l. finalem. C. de non numerata pecunia. & ad legem quaero. §. inter locatorem. ff locati. 622. nu. 12 -  Intellectus ad l. in l. ff. ad l. Aquil. 91. nu. 13 -  Intellectus ad l. qui contra. C. de incest. nupt. -  Intellectus ad l. si vxor. vers. quamuis. ff. de adult. 130. nu. 11 -  Intellectus l. nec vsusfructuarius C. de vsufru. 392. nu. 2. -  Intellectus l. quod princ. ff. de legat. 2. 715. n. 4 -  Intellectus l. vlt. C. de sacrosan. eccle. 356. nu. 9 -  Intellectus ad l. Titia. §. fin. ff. de manumiss testam. 67. nu. 9 -  Intellectus l. ad egregias. ff. de iureiur. 262. n. 8 -  Intellectus ad l. quibus diebus. §. quidam Titio. ff. de condit. & demonstrat. -  Intellectus ad legem, liberti octuaginta. ff. de bonis liber. -  Intellectus ad §. ex imperfecto. l. hac consultissima. C. te testam. 725. nu. 3 -  Intellectus auctenticae, siue a me. C. ad Velleia. 270. num. 10 -  Intellectus nouus ad auct. ex complexu. C. de incest. nupt. & ad capit. cum haberet. de eo qui duxit in matrim. 167. num. 8 -  Intellectus ad l. 1. §. si quis. ff. de verbor. oblig. 302. num. 2. -  Intellectus ad text. in l. quoties. C. de rei vend. 226. num. 2 -  Intellectus ad textum in l. 2. & l. quemadmodum. C. de agricol. & censi. lib. 11. 264. nu. 2 -  Intellectus ad l. Senatus. ff. de contrah. empt. -  Intellectus l. si constante. ff. solu. matrimonio. 265. num. 8 -  Intellectus ad l. Titius. de haeredibus instituendis. 746. nu. 2 -  Intellectus l. nuptias. ff. de regul. iuris. 23. nu. 7 -  Interpretatio l. adigere. §. vlt. ff. de iure patro. & l. si inquilinos. §. vlt. ff. de legat. 1. & l. vlt. ff. ad municip. 223. num. 11 -  Interpretatio l. 1. ff. de legib. -  Ex iure Canonico. -  Cap. filius noster, communis intellectus. 677. num. 8. & 9 -  Cap. relatum, &c. verus sensus 695. nu. 4 -  Cap. Raynaldus, haec verba, hoc modo, qualiter accipiantur 772. num. 1 -  Cap. requisisti intellectus. 716. nu. 8 -  Cap. requisiti sunt. de sponsa. vera interpretatio. 7. num. 5 -  Cap. sacris, de his quae vi metusúe causa fiunt, vera interpretatio. 830. nu. 8 -  Cap. sicut. 16. q. 3. intellectus 349. num. 1 -  Cap. rursus. & cap. quicunque. 11. quaest. 4. intellectus. 869. nu. 10 -  Cap. a nobis. tit. 1. de sent. excom. &c. Romana. §. caueant. eod. tit. intellectus. -  Cap. pia. de except. in 6. intellectus. 827. nu. 1 -  Cap. peruenit. de sent. excom. intellectus. -  Cap. priui. de adulterijs, intellectus. 91. nu. 15 -  Cap. si vero. in 1. de sent. excom. intellectus. -  Cap. Raynutius. & cap. si pater. isto tit. in 6. intellectus. 758, num. 19 -  Cap. debitores. de iureiur. intellectus. 280. n. 2 -  Cap. 3. de iure patron. intellectus. 482. nu. 4 -  Cap. veritatis. de iureiur. intellectus. 236. nu. 5 -  Cap. vltimi. de foro competenti in 6. intellectus. 236. num. 6 -  Cap. significante. de pignoribus, intellectus. 282. num. 3 -  Cap. si significauit. de sentent. excommunic. intellectus. 829. num. 4 -  Cap. nuper. & cap. si concubinae. de sent. excom. intellectus. 829. num. 5 -  Cap. quanquam. de vsuris. in 6. intellectus. 641. num. 11 -  Cap. cum contumacia. de haeret. in 6. intellectus. 870. nnm. 11 -  Cap. Diaconi. 28. dist. intellectus. 36. nu. 19 -  Cap. cum contingat. intellectus 762. nu. 10 -  Cap. si virgo. 34. q. 1. intellectus. 379. nu. 4 -  Cap. 2. de conuers. coniug. intellectus optimus. 13. num. 16 -  Cap. cum societas. 27. q. 2. intellectus. 123. n. 14 -  Cap. cum ab homine. de iud. intellectus. 876. num. 8 -  Cap. ad haec, intellectus. 682. num. 5 -  Cap. inter caetera. 22. q. 4. intellectus 48. nu. 5 -  Cap. cum tibi. & Taurinae legis 32. 705. nu. 10 -  Cap. Raynutius, verus & communis intellectus. 727. num. 7 -  Cap. licet de voto. intellectus. 680. nu. 10 -  Cap. intellecto. de iureiur intellectus. 271. n. 4 -  Cap. fina. de diuor. intellectus. 99. nu. 3 -  Cap. contra. 25. q. 1. intellectus. 97. nu. 5 -  Cap. si diligenti. de foro compet. intellectus. 263. num. 9 -  Cap. ad nostram. de iureiur. 230. num. 8 -  Cap. qui peierare. §. ex his. 22. quaest. 5. intellectus. 234. num. 2 -  Cap. si vero, in 2. de sententia excommunicationis, intellectus. -  Intellectus ad text. in c. vlt. 22. q. 4. 243. nu. 8 -  Intellectus ad textum in regula, non est obligatorium. de reg. iur. in 6. 256. nu. 1 -  Intellectus ad text. in c. vnico. §. 1. de despons. impub. in 6. exacte perpenditur. 16. nu. 4 -  Intellectus cap. de quarta. de praescr. 708. nu. 1 -  Intellectus ad tex. in c. 1. de praescrip. & in cap. placuit quicunque episcopi. 16. q. 3. 409. nu. 8 -  Intellectus ad tex. in c. 1. de voto. in 6. 122. nu. 8 -  Intellectus ad Clementinam vnicam, de consanguinitate. 38. nu. 8 -  Intellectus ad constitutiones excommunicantes eos qui contrahunt clandestina coniugia 71. num. 9 -  Interpretatio text. in cap. quicunque. 15. quaest. 3. 350. nu. 2 -  Intellectus c. omnes causationes, extra, soluto matrimonio. 125. num. 6. FINIS INDICIS. # 1 DIDACI COVARRVVIAS TOLETANI IN QVARTVM LIBRVM DECRETALIVM, DE SPONSALIBVS ET MATRIMONIIS, EPITOME. # 1 HVIVS operis, candide Lector, duae erunt partes, quarum Prima de sponsalibus. Secunda de matrimonio tractabit. Rursus primam in quinque capita diuidimus, quibus sequentia explicabimus. Primum, sponsaliorum diffinitionem. Secundum, aetatem ad sponsalia requisitam. Tertium, quibus verbis sponsalia contrahantur. Quartum, sponsaliorum effectum, & quo pacto ipsa sponsalia in matrimonium transeant. Quintum, qualiter sponsalia dissoluantur. # 1 Ex Cap. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Sponsaliorum definitio, & eiusdem nominis ratio. -  2 Sponsalia etiam dici munera, quae ab sponso sponsae dari solent. -  3 Sponsalia proprie dici, quae de futuro appellamus, quandoque tamen & id vsu frequentiori, quae de praesenti iuris Pontificij professores appellant. & num. 5. -  4 Sponsa ante nuptialem benedictionem, vel carnis copulam: vxor vero postea a sacra scriptura, Canonibus, & communi appellatione, dicitur. -  5 Intellectus ad l. non sine. C. de bonis quae liberis. -  6 Vlpianum in l. si vxor. §. Diuus. ff. de adult. in sponsa de futuro intelligendum esse. -  7 Intellecta, atque exacte perpensa verba Bartol. in eodem §. Diuus. -  8 Adulterium minime committi cum alterius sponsa, quam de futuro appellamus. -  9 Verus Vlpianisensus in d. §. Diuus. -  10 Eiusdem interpretatio in §. si minor. sub eadem lege. -  11 Papiniani non inelegans intellectus in l. miles. §. quaerebatur. ff. de adult. -  12 Percutiens clericum cum sponsa fornicantem, an sit excommunicatus sententia Canonis. -  13 Filius, natus ex fornicatione, cum alterius sponsa de futuro contingenti, adulterinus non est. -  14 Qui cum alterius sponsa de futuro fornicatur, in interiori animae iudicio, non tenetur hanc qualitatem sponsaliorum sacerdoti indicare. -  15 Regia lex secunda, titulo decimoquinto, libro 8. ordinat. ad vnguem exponitur. -  16 Verus ac germanus sensus l. sciendum. ff. ad l. Pomp. de parricid. CAPVT PRIMVM. SPONSALIA, [art. 1] autore Florentino, sunt futurarum nuptiarum promissio: ex eo sic dicta, quod veteres per stipulationem futuras sibi vxores sponderent. l. 1. & 2. ff. de sponsa. l. sponsio. ff. de verborum significat. & ibi Alciat. cap. nostrates. 30. q. 5. & haec quidem saepissime praecedebant nuptiarum foedera, que varijs gentium moribus solenniter sanciebantur. Nam & Lactantius Firmia. libro 2. diuin. instit. c. 10. autor est, aqua & igni nuptiarum foedera contrahi solere, eo quod humore, ac calore animantium foetus corporentur. Cuius solennitatis meminit Iurisconsultus in l. pen. ff. de donat. inter virum & vxor. vbi Budaeus id eleganter explicat, & Plutarchus in Problematis Romanis, c. 1. qua in re, qui priscorum ritus nosse cupit, legat Quintum Curtium libr. 8. vbi agit de Alexandri & Roxanes connubio. Alexan. ab Alexan. Dierum genial. lib. 1. c. 24. Virgil. Polyd. de Inuento. rerum, libr. 1. cap. 4. Ludouic. Caelium lectio. antiq. lib. 15. cap. 15. & 17. Nobis, qui Christi fidem profitemur, satis sit ab ecclesia sancitum esse in nuptijs contrahendis morem religioni maxime conformem, quem tradit text. in c. aliter. & c. nostrates. & c. foeminae. 30. q. 5. nec is ad vinculi coniugalis effectum attinet, vt probat tex. in c. 1. de sponsal. cum communi Doctorum intellectu. Huic etiam sponsaliorum significationi aptari potest alia ratio, qua constat sponsorem dici eum, qui pro alio promittebat, & inde sponsalia dicta, quia is, qui vxorem ducturus erat, non ab ipsa, sed ab eo, vnde ducturus erat, nempe a patre, vel a fratre stipulabatur, eam in matrimonium ductum iri, vt ex Aulo Gellio lib. 4. c. 4. deducit Alciat. lib. 1. pare. cap. 2. Quibus & illud adijciendum est: sponsalia [art. 2] etiam dici munera, quae ab sponso sponsae dabantur. l. 1. C. si nup. ex rescrip. petan. & in Rub. & l. 1. C. si rector prouinciae sponsalia dederit. li. 3. C. Theodosiani. Sic primo Regum, cap. 18. scribitur: "Non habet rex sponsalia necesse, nisi tantum centum praeputia Philistinorum." Non tamen inficior, [art. 3] sponsalia dici quandoque non tantum futuri coniugalis consensus promissionem, quam sponsalia de futuro magistra voce appellamus, verum ipsam mutui coniugalis consensus dationem, quam sponsalia de praesenti dicimus: vnde sponsam eam dicemus, quae vere matrimonio addicta est. quod sacra Scriptura, & Iura Canonica passim obseruant. cap. tertio loco. de praesum. c. 2. c. fi. de spons. duo. c. coniugens. c. qui desponsatam. 27. q. 2. non ex eo tantum, quod futura traditio corporum promittatur, vt existimat Abb. in c. pe. de spons. & Feli. in Rubr. de spons. 2. col. sed ex eo, quod matrimonium per sponsionem, id est, per stipulationem, vt moris est, contrahatur per interrogationem, & responsionem. cap. penultim. de spon. Quod etiam apud veteres fieri solebat, siquide vxor interrogabatur a viro, an vellet sibi esse materfa. rursus vir ab vxore interrogabatur, an vellet sibi esse paterfa. autore Boetio lib. 2. Topico. quem Alci. retulit in l. pronunciatum. §. matrem. ff. de ver. sig. & Tiraq. de ll. connub. l. 3. col. 3. Hinc nostrates [art. 4] vxorem ab sponsa, quae coniugalem consensum praestitit, hoc solo distinguunt, quod vxor post nuptialem benedictionem, & solennitatem, seu carnis copulam, dicatur: antea vero sponsa appelletur. c. ex publico. de conuers. coniug. quam significationem diuina etiam Scriptura obseruat, & eam frequens vsus recepit. secundum Abb. in dict. c. ex publico. vbi text. ea vtitur. notat Anchar. consil. 21. col. penult. Feli. in Rubr. de sponsa. optime Deci. consi. 540. sed & has sponsas quandoque dici coniuges, vel vxores constat, non re praesentium, sed spe futurorum, ex eo, quod propter fidem, quam in desponsatione dederunt, postea efficiantur vere vxores. c. sic quippe. 27. q. 2. vbi Gratia. ex pluribus autoritatibus hoc ipsum probat, cuius est locupletissimus testis Hierony. aduersus Heluidium de perpetua virginitate beatae Mariae. 2. Tomo. Verum apud Iurisconsultos proprior, ac frequentior est prima sponsaliorum, atque sponsarum significatio, quas sponsas proprie intelligimus, quas de futuro appellamus: quod Abb. Ant. & Felin. in Rubr. de spons. & contra Lagus in Methodica Iuris. tit. de nup. fatentur. Ex quo infertur [art. 5] primo intellectus ad l. non sine. C. de bonis, quae libe. vt intelligenda proprie sit in sponsis de futuro, quibus sponsalitia largitas ita conuenit, vt minime de hoc dubitare liceat. l. cum veterum. C. de donati. ante nupt. Authenti. vt spons. largit. collat. 8. Regia l. 2. tit. 11. part. 4. nam de sponsis de praesenti iam idem statuerat l. 1. C. de bonis que libe. sub nomine viri, & vxoris. Secundo [art. 6] ex his patet l. si vxor. §. Diuus. ff. de adulte. dum coitum alterius cum sponsa vindicare permittit, in sponsa, quam de futuro vocamus, intelligendam esse, vt propriam Iurisconsultorum significationem sequamur. Nec huic interpretationi Bart. ibi aduersatur, dicens, spem matrimonij, quam ibi violari prohibet lex, intelligi, quando sponsalia iam sunt contracta de praesenti. non enim exigit Bart. sponsalia, quae nos de praesenti vocamus, esse contracta, sed contractum sponsaliorum iam praecessisse cum promissione praestandi futurum consensum coniugalem, vt spes matrimonij posset dici. [art. 7] Nam alias, inquit ipse, sponsalibus non praecedentibus non diceretur spes matrimonij, ex eadem l. §. si quis vxorem. vbi maritus non accusat vxorem propter adulterium, quod commiserat ante matrimonium contractum, cum ibi nulla sponsalia ipsum matrimonium praecesserint. Nec decet opinari ita ineptum Bart. sensum fuisse, vt minime putaret spem matrimonij dici post sponsalia futurum matrimonium promittentia. Id vero constat Bart. aduertisse non posse dici spem, nisi ex aliquo actu praecedenti, quod probat tex. vbi Bar. in l. quod seruus. ff. de cond. ob causam. Bart. idem in l. qui Romae. §. duo fratres. ff. de verb. oblig. q. 6. Abb. & Imol. in c. 2. de renun. optime Aymon Sauillianus consil. 11. colum. 2. & 3. sensit tex. in l. non solum. §. si libertus. ff. de excusat. tuto. Sic etiam dictam l. vxor. §. Diuus. intelligit gloss. in c. quemadmodum. in verb. sponsam. de iureiur. Abb. & Praep. in c. discretionem. de eo, qui cogno. cons. vxor. Oldrad. & Albe. in l. miles. §. quaerebatur. ff. de adulte. Quae omnia non temere adduximus, sed vt quosdam obiter ostenderemus hallucinari, quippe qui in sponsa de praesenti d. §. Diuus. intellexere, quorum primas obtinet gl. in c. si vero. in 1. de sent. excom. ibi recepta communiter. Ana. in c. 1. de adult. Fel. in Rub. de spon. 2. col. id certe falsum, & ab illius legis vero sensu est alienum. Qua lege sic perpensa, quidam probare conantur, adulterium committi cum alterius sponsa de futuro. gl. in dicto c. quemadmodum. Abb. & Praep. in dict. c. discretionem. Oldrad. & Alberi. in d. §. quaerebatur. pro quibus videri potest tex. sub eadem lege si vxor. §. si minor. vbi iure sponsi potest quis adulterium cum propria sponsa commissum accusare, quamuis iure mariti non sponsa alterius committitur. Quod tantum abest, vt probem, vt apertissimis argumentis id falsum esse conuincam. [art. 8] Primum enim a definitione adulterij argumentum assumo. Est autem adulterium, coitus mentalis, vel realis, per quem alterius thorus violatur. c. lex illa. §. adulterium. 36. q. 1. l. inter. §. 1. ff. de adulte. l. inter stuprum. ff. de verborum significat. & colligitur haec definitio ex diuo Thom. in 2. 2. q. 154. artic. 8. gl. in Rub. C. de adulte. Docto. in Rubr. infra de adulte. sed coitus cum sponsa non violat thorum alterius: Ius enim sponso non competit accedendi ad sponsam ante coniugalem consensum expressum, vel tacitum: igitur non erit adulterium coitus, cum sponsa alterius contingens. Secundo eadem l. inter. asserit adulterium solum cum nupta committi: sponsa vero nupta non est: ergo coitus cum ea adulterinus minime censetur. quod etiam probat dict. l. si vxor. §. si quis vxorem. Tertio eandem opinionem probo autoritate glo. in cap. quidam desponsauit. 27. q. 2. quae negat adulterium committi cum sponsa alterius de futuro. gl. etiam in d. c. discretionem. cum sponsa tantum de praesenti adulterium committi, notat. vbi Cardin. hanc opinionem aperte sequitur. idem probat glo. in cap. si vero. in 1. de sentent. excommun. quibus conuenit, quod Anto. in dict. c. discretionem. notat, dicens, adulterium committi ex iniuria illata vinculo matrimonij, etiam ante copulam. idem tenent Ana. in dicto cap. 1. de adult. Felin. in Rub. de spon. 2. colum. ac Ioan. Lupi huius sententiae esse videtur in Rubrica, C. de donationib. §. 20. in princip. Mihi tamen hoc ipsum asserenti obijciet statim lector, me contraria opinari: quippe qui §. Diuus. in sponsa de futuro intellexerim, & negem cum ea adulterium committi. Cui ego respondeo, ex rescripto [art. 9] Imperatoris licere sponso coitum alterius cum sponsa vindicare. per text. in dicto §. Diuus. non tamen ex eo, quod ille coitus sit adulterinus. sed vel quia iniuria atrox sponso infertur, propter spem matrimonij, vnde sponsus non vindicat hanc fornicationem, eo quod sit adulterium: sed ratione atrocis iniuriae sibi illate, quemadmodum iniuriam sponsae illatam vindicare licet ob eandem matrimonij spem. l. item apud Labeonem. §. sponsam quoque. ff. de iureiur. vel saltem in dict. §. Diuus. sponsus non vindicat illam fornicationem iure adulterij, quod mihi sat est. atque hunc opinor esse verum sensum dicti §. Diuus. Non [art. 10] obstat §. si minor. sub eadem l. quia loquitur in accusatione, que fit iure sponsi, non iure adulterij, quod aperte ex eius litera constat. Vel erit ille tex. intelligendus in sponsa ad domum traducta, cum qua ex illa traductione consensus coniugalis saltem tacitus intercesserat: cum illa esset nubilis, malitia supplente aetatem, vt ibi constat. & probatur hic traductionis effectus in l. mulierem. ff. de ritu nupt. a lege tamen sponsa appellatur ante duodecimum annum traducta: non vxor, quia lex illam etatem vxoribus statuerat. l. in sponsalibus. ff. de sponsal. quam aetatem malitia praeueniri posse quo ad vxoris nomen, lex Ciuilis minime permiserat: imo etiam nuptam ante duodecimum annum non appellari vxorem, donec duodecimus annus sit completus. probat l. minorem. ff. de ritu nupt. & sponsalibus praecedentibus, si nuptiae sequantur ante duodecimum annum solenniter, nomen sponsaliorum, & sponsae adhuc durat. l. quaesitum. ff. de sponsalibus. tametsi ad matrimonij vim, malitia aetatem suppleat, quod alibi trademus. Ex his [art. 11] subinfertur intellectus ad tex. in l. miles. §. quaerebatur. ff. de adul. dum dicit eum non esse adulterum, qui sponsam alterius acceperit vxorem, & cognouerit carnaliter: nam idem est dicendum, si cum ea absque coniugio fornicetur, quamuis iniuriam irroget sponso: ob quam vel iniuriarum actionem in iudicium sponsus deducere poterit, vel iure sponsi illud crimen vindicare, non iure mariti, nec ratione adulterij. Secundo ex eadem assertione constat, [art. 12] quod quamuis clericum cum vxore fornicantem percutiens, non teneatur absolutionem excommunicationis petere a summo Pontifice. c. 3. ad fin. de sen. excom. eam tamen petere debet ab ipso Romano Pontifice, si clericum cum sponsa de futuro fornicantem, percusserit, vti sensit gloss. ab omnibus approbata in d. c. 3. sed ratione iniuriae, quae ipsi sponso infertur ex hoc crimine, crederem ipsum excusari, & satis esse ab episcopo eundem absolui: nam & ex eodem c. apparet, percutientem clericum cum sorore fornicantem excusari. Tertio [art. 13] hinc patet, filios ex tali fornicatione natos, non esse adulterinos, quod ad plurium Legum, & Canonum intellectum plurimum conducit. Quarto colligitur ex his, eum, qui cum alterius sponsa de futuro fornicatus fuerit, non teneri ad confitendum sacerdoti hanc circumstantiam, seu qualitatem sponsaliorum: nec ipsammet sponsam ad hoc adstringi, cum haec [art. 14] qualitas speciem peccati non mutet, omnibus tamen iniuriam passis, satisfactio debetur. receptum enim est frequentiori calculo, circunstantias, quae non mutant criminis speciem, non esse reuelandas sacerdoti in interiori animae iudicio. Tho. in 4. dist. 17. q. 3. Floren. 3. par. tit. 17. c. 17. §. 5. Syluest. in ver. confessio. 1. q. 9. & verb. circunstantia. ac Martinus Nauarrus, quem praeceptorem Salmanticae habuimus. at nunc Coimbricae non vulgari stipendio Ius Canonicum prositentem, propter eius summam Iuris Vtriusque sapientiam, & mores integerrimos, veneramur. is inquam in c. consideret. de poen. dist. 5. in prin. dum tractatum de circunstantijs exactissima diligentia expendit, hanc communem opinionem probat. Quinto consequitur ex supra dictis, poenas a Canonibus Legibúsue, pro adulterij crimine speciatim designatas, locum non habere pro coitu cum alterius sponsa ante coniugalem consensum perpetrato. quam assertionem plurimum coadiuuant Regiae ll. vna sub titu. 15. libr. 8. in ordinat. quae 2. est. altera 81. inter leges Tauri sancitas. Dicta tamen l. 2. exigit ad adulterij poenas ipsos sponsos, qui coniugalem consensum praestiterunt, constitutos fore in aetate perfecta duodecim annorum in foemina, quatuordecim in viro, per Canones ad matrimonium requisita, quasi l. illa velit sancire, poenas adulterij non habere locum, quando violatur matrimonium, quod ante perfectam aetatem contractum, malitia supplente aetatis defectum, verum matrimonium iudicatur, vt alibi dicemus, si foemina ante aetatis annum duodecimum discretionem habens, contrahat matrimonium, & ex eo quod ab alio quam a marito cognita fuerit, appareat apta matrimonio, verum coniugium iudicatur. gl. & ibi DD. in c. vno. §. 1. de despon. impube. in 6. sequitur eam Praepo. dicens, esse communiter approbatam in c. de illis. in 2. eo. tit. & [art. 15] tamen lex illa regia hoc casu non videtur permittere adulterij accusationem, quam oporteret permitti saltem iure sponsaliorum, sicuti permisit Iurisconsultus in d. l. si vxor. §. si minor. quo fit, vt Regia lex sit intelligenda. Primo, vt verum adulterium, commissum tamen ante aetatem nubilem a Iure diffinitam, lege Regia impunitum sit. quod probare videtur Regia lex 4. tit. 19. part. 6. atque etiam l. si minor. ff. de adult. ita, vt licet Iure Communi huius criminis accusatio sponsaliorum Iure sit permissa, adulterij vero ratione prohibita, ex d. l. si minor. adiuncto §. si minor. l. si vxor. Iure tamen Regio omnino impunitum sit adulterium, commissum ab sponsa de praesenti, malitia aetatis defectum supplente: imo eadem Regia lex probat immunem esse foeminam maiorem aetate nubili adulterium committentem, si sponsus minor sit quatuordecim annorum. quod durum est, si ipse sponsus matrimonio aptus sponsalia de praesenti contraxerat. Vnde secundo Regia lex intelligi potest, quando sponsus nondum erat perfectae aetatis ad matrimonium, nec ex eius parte constabat potentia ad carnalem coitum, tametsi sponsa potens ad eum esset. quo casu matrimonium non est. ideo nec adulterium committitur: non enim arbitror velle legem illam impunitum relinquere adulterium commissum cum sponsa de praesenti, quae viri potens est ante duodecimum annum, si ipse sponsus aetatis sit perfectae, vel coniugio aptus ex praematura potentia coitus, cum in his casibus verum matrimonium contractum fuerit. Nec obstant leges, prohibentes minores nubili aetate accusari de adulterio, quia ex praesumptione procedunt, quasi non sit vero simile luxuriae crimen ab eis committi, nec prohibent accusationem omnino, sed praesumptionem innocentie inducunt. non tamen inficior adulteros minores aetate nubili, non ita acriter, vt maiores, puniendos esse, etiam adulterio vere probato. Tertio potest lex Regia intelligi, vt etiam vere adulterio commisso, in hoc casu marito non liceat occidere adulteros, nisi ipsum matrimonium iam inter maiores nubili aetate constet, etiamsi malitia supplente aetatem sit illud verum coniugium, quod lex induxit propter defectum aetatis. Tertio principaliter ex praemissa sponsaliorum cognitione [art. 16] deducitur interpretatio vera l. sed sciendum. ff. ad l. Pomp. de parri. vbi Iurisconsultus asserit legem Pompeiam in sponsis locum habere, vt intelligamus sponsos illos, qui promiserunt praestare coniugalem consensum, quos de futuro appellamus: nam in sponsis de presenti aperte id cautum, & expositum fuerat in l. 1. ff. ad legem Pomp. de parri. notat. gloss. in §. alia. Institu. de pub. iudic. vbi probatur in occidente vxorem, locum habere legem Pompeiam: atque eadem ratione in vxore occidente virum idem seruabitur, sicuti probatur in d. l. 1. & eleganter expressit doctissimus ille vir, qui Alphonsi Regis imperio leges, quas Partitas Hispani vocamus, concinnauit, in l. 12. titulo 8. parte septima. Denique, vt summatim agamus, cum de sponsis mentio occurrerit in aliqua lege, aut alia quauis parte, que explicanda sit, de his intelligendum est, qui nondum matrimonium contraxere, coniugali consensu praestito, ni aliud suadeat communis, ac frequens vsus loquendi, eiúsue intentio, qui legem condidit, contractum, aut testamentum fecit: qua in re preter Feli. in Rubr. de sponsal. legito Paul. Parisi. consi. 62. colum. 3. volum. 4. # 2 Ex Cap. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Aetas septem annorum ad sponsalia requisita praematuro iudicio, ac malitia suppleri & praeueniri potest. -  2 Sponsaliorum contractus annum septimum ita completum exigit, vt inceptus minime sufficiat. -  3 Sponsalia ante septennium contracta ex consensu tacito, post septennium conualescunt. CAPVT SECVNDVM, DE aetate ad sponsalia requisita. AETAS [art. 1] vero ad sponsalia contrahenda non ita matura, ac prouecta, vt ad matrimonium exigenda est, cum sit satis ipsos sponsos, quid agant, intelligere, vt inquit Iurisconsultus in l. in sponsalib. ff. de sponsal. septem annos requirens, quod Iura Canonica passim probant. c. literis. ac accessit c. ad dissoluendum. de desponsat. impube. adeo, vt nec malitia contrahentium preueniri hanc aetatem posse, existimet Abb. in c. iuuenis. de sponsa. quia vbi certa aetas ad intellectum & discretionem requiritur a Iure, non potest suppleri malitia, nec praecoci iudicio. l. qua aetate. ff. de testa. ex communi intellectu. quem etiam sequitur Francisc. in Rubr. de testamen. in 6. versi. primo prohibetur. sensit gl. in c. si pater. verb. impuberes. de testam. in 6. vnde si impubes ante legitimam aetatem religionem profiteatur solenniter, professio est nulla. c. 1. de regu. in 6. etiamsi maxime discretus sit puer, ac doli omnino capax. gloss. ibi communiter approbata in c. postulasti. de regu. quam Abb. sequitur in c. significatum. eod. tit. idem notat Cardi. in Cle. fi. de aetat. & qualit. q. 3. Abb. in c. attestationes. de despon. impuber. Syluest. in verb. religio. 2. q. 12. & in verb. religio. 3. q. 2. & Caiet. in verb. votum. vers. imperfecto. His ergo probari potest Abb. opinio in d. c. iuuenis. cui etiam suffragatur Regia l. 6. titu. 1. part. 4. quae dum matrimonij mentionem facit, aetatem malitia suppleri dicit: sed vbi de sponsalibus loquitur, de supplenda aetate verbum nullum: erit tamen dicta lex reducenda ad Canonum decisionem. Eandem Abb. sententiam sequitur Brunellus in tracta. de spons. concl. 4. Sed Bernar. in d. c. iuuenis. contrarium palam asserit, dicens in casu illius text. sponsalia ante septennium valida esse, malitia aetatis defectum supplebat: & quamuis quo ad intellectum illius text. non recipiatur glo. illa: tamen in hoc dicto communiter eam probari, testatur ibi Praep. quae quidem opinio probatur ex ratione Iurisconsulti in d. l. in sponsalibus. dicentis satis esse, sponsos, quid agant, intelligere. igitur si praecocis iudicij paruulus quid in hoc contractu agat, satis intelligit, non video, cur aetas exacte expectanda sit: nam & ea ratione, qua ante aetatem matrimonio designatam prematura potentia ad generandum ipsum aetatis defectum supplet, in sponsalibus ipse intelectus idem efficiet: quo fit, vt glo. opinionem veriorem esse existimem. quam etiam Thom. asserit in 4. distinct. 27. q. 2. arti. 2. gloss. in cap. sponsam. de sponsa. Ioannes Andr. Domi. & Franc. in cap. vno. in princ. de sponsalibus, in 6. Bald. consi. 44. in 4. vol. Haec [art. 2] tamen aetas septem annorum ita perfecta esse debet, vt non sufficiat septimum annum esse inceptum, nisi completus sit. c. literas. & c. sequenti, de despons. impube. & potest suaderi ex verbis iurium, quae exigunt septem annos in contrahentibus sponsalia, quo quidem casu non est satis annum esse inceptum, sicut esset, si iura permitterent sponsalia contrahi posse ab existentibus in septimo anno. gl. quae ita distinxit in Clem. fin. de aetate & qualitate, ibi ab omnibus recepta. Bart. & alij in l. si cui legetur. ff. de legatis primo. Abb. in ca. cum in cunctis. in princ. de elect. Felin. in cap. cum vicesimum. de offic. deleg. col. pen. quam distinctionem communem esse fatetur Corne. consi. 213. in 1. vol. dies tamen vltimus anni vtroque casu sufficit etiam inceptus, licet nondum sit completus. l. qua aetate. ff. de testam. quam ad hanc rem allegat Abb. in c. attestationes. de desp. impube. aetas vero septem annorum ex eo ad sponsalia sufficiens videtur, quod voluntas, quae in naturali consensu quiescit, cadit in impuberem, qui aetatem septem annorum compleuerit. l. si infanti. §. vltim. iuncta l. potuit. C. de iure delib. tradit Zasius in quaest. 2. de Iudaeis. Caeterum [art. 3] si sponsalia ante septennium contrahantur, & nulla sint, post septennium tamen conualescunt, ex tacito etiam consensu ad sponsalia deducto. gl. quam ibi notant Abb. & Docto. in c. literas. de despons. impub. probat text. secundum Abb. ibi, in cap. duo pueri. eod. tit. & in cap. vnico. in princ. eodem tit. in 6. hic enim consensus ad hunc contractum sponsaliorum sufficiens est. # 3 Ex Cap. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Sponsalia contrahuntur verbis, ex quibus futurus coniugalis consensus promittitur, -  2 Sponsalia verbis praesenti consensui aptis contracta, quae tamen aetate impediente, non possunt esse de praesenti, ex iuris interpretatione erunt de futuro. -  3 Vera ratio ad text. in cap. vnico. §. 1. de desponsatio. impuber. in 6. CAPVT TERTIVM, QVIBVS verbis sponsalia contrahuntur. HIS [art. 1] verbis, quibus ad futurum matrimonium consensus promittitur, vera sponsalia contrahuntur. cap. penulti. vbi notant Abb. & Praepos. cap. ex literis S. Syluani. c. sicut. de spons. c. iurauit. de probat. & ibi Abb. illis autem [art. 2] verbis, quibus coniugalis consensus significatur, impediente tamen aetatis defectu, legitimus ad matrimonium non censetur, contrahuntur sponsalia iuris interpretatione, quamuis ex conceptis verbis matrimonium censendum foret. ca. vnico. §. 1. de despons. impub. in 6. & ante illum tex. probatur idem in c. a nobis, secundum Prep. ibi & in c. attestationes. & in c. fi. eo. ti. tametsi ex antiquioribus quidam nec sponsalia contrahi existimabant, quando minores aetate ad matrimonium requisita, per verba coniugio apta contraxerunt: ex eo enim, quod actus intentus minime valebat, vt matrimonium impediente aetatis defectu, nec valere debebat ille actus eo modo, quo fieri poterat: nempe vt sponsalia, quemadmodum disputat gl. in d. c. a nobis. cuius controuersiam refert glo. in cap. vnico. de despons. impube. in 6. versicu. de futuro. Nec videtur procedere illius text. decisio, si aduertamus ad opinionem Bart. que communis est in l. 1. §. si quis ita. ff. de verborum obligation. vbi scribit per illum tex. actum eomodo, quo agitur, inualidum, minime valere eo modo, quo fieri recte potuit, si tractetur de obligatione contrahenda, quae a duorum voluntate pendet. idem probare videtur text. in l. eo tempore. vers. fideiussorem. ff. de peculio. & leg. 1. §. deinde. ff. quod iussu. cum ergo actus hic pendeat a voluntate duorum, & agatur de obligatione contrahenda, nec, vt factus est, valere potuit, scilicet ad matrimonium, nequaquam prodesse debet ad sponsalia, quae contrahi recte poterant: qua ratione, ne ab illius §. 1. decisione discederet, noster Coryphaeus Panor. in c. cum super. de offi. deleg. illum tex. contra Bart. & communem notat ab eadem opinione recedens. Verum quia Bart. opinio iure recepta videtur, conuenit, [art. 3] vt ad illum text. in d. §. 1. aliquot rationes assignemus, ne subuertat, quae diu a Iuriscons. recepta sunt, & primo Alex. col. 3. Soci. co. pe. Ias. nu. 19. Lanc. Galiaul. conclus. 7. in d. §. si quis ita. & Fran. in d. c. vnico. §. 1. col. 1. Ant. & Praep. in d. c. a nobis. & Fel. in c. cum super. co. 3. intelligere videntur. tex. in d. §. 1. quando actus non valet, vt agitur, ex defectu cause efficientis, id est, personae. quo casu actus deficiens in casu efficienti valet eo modo, quo agi potuit, si non valet, vt agitur, etiamsi tractemus de actu a duorum voluntate dependenti. atque ex Bar. in d. §. si quis ita. colligunt hunc intellectum iuniores quidam paulo ante citati. Bart. tamen loquitur quando tractatur de obligatione dissoluenda, fauore liberationis: tunc etenim actus, qui non valet, vt fit ex defectu personae, & sic causae efficientis, valet eo modo, quo fieri potuit. l. quacunque ratione. ff. de procurat. non autem loquitur Bart. quando agitur de contrahenda obligatione, vt ibi perpendunt Alciat. 7. conclus. & Crot. conclus. 8. qui allegat text. in c. ex parte. de conc. praeb. & in l. maritus. C. de procur. ad probandum, quod actus inualidus, vt fit propter defectum causae efficientis, non valet, vt fieri poterat, quando agitur de obligatione contrahenda. & quamuis Crotto respondere poteram, tamen quia hoc ipsum est, quod Barto. voluit, atque in dubium reuocari poterat communis opinio, quod modo tractare non vacat. Sit secundus intellectus ad text. in dicto cap. 1. §. 1. vt procedat matrimonij fauore, qui fortasse quibusdam non placebit, quippe quibus huiusmodi responsiones ratione iusta destitutae minime applaudeant. Potest igitur tertio ille text. intelligi, vt eius decisio locum habeat optimo iure, quia sub contractu matrimonij etiam sponsaliorum conuentio comprehenditur, vbi enim id, quod fieri poterat sub eo, quod fit includitur, actus inualidus eo pacto, quo fit, valet eo, quo fieri poterat. l. tam angusti. ff. de serui. vbi Ang. Albe. Flori. & commun. hoc ipsum notant, & sequuntur DD. in d. §. si quis ita. Hinc ergo dari potest ad dict. §. 1. decidendi ratio: quam Crot. in d. §. si quis ita. conclu. 8. reddit. & ante eum opinor Io. Monac. & Domi. in d. cap. vnico. §. 1. eiusdem sententiae fuisse: nec detractat Henri. qui in d. c. a nobis. dixit illum §. primum procedere ob intentionem contrahentium, qui videntur sponsalia voluisse contrahere, casu quo matrimonium inualidum foret. Quibus igitur verbis sponsalia contrahantur, ex d. regula constat, quam diligentius tractabimus, vbi quibus verbis matrimonium contrahatur, explicabimus. # 4 Ex Cap. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Promittens contractum agere, licet nondum ex hoc contraxerit, contrahere tamen tenetur, -  2 Promittens aliquam foeminam ducere in vxorem, etiam absque iuramento: eam accipere tenetur, praestito coniugali consensu: alioquin mortale crimen committit. -  3 Sponsio prima futuri coniugalis consensus praefertur secundae etiam iuratae. -  4 Ecclesia nec vult, nec potest secluso consensu eorum, qui coniungendi sunt, matrimonium efficere. -  5 Vera interpretatio cap. requisiuit. de sponsal. -  6 Matrimonium, metu contractum, est nullum omnino, etiamsi vim passus coactus sit eam vxorem accipere, cui prius coniugalem consensum promiserat. -  7 Ecclesia tolerat quandoque minus malum, vt maius euitetur. -  8 Simplex fornicatio peccatum mortale est, & iure naturali prohibita. -  9 Quae dicatur concubina, & quo pacto meretrices in Republica tolerentur. CAPVT QVARTVM, DE sponsaliorum effectu & vinculo. DE sponsaliorum [art. 1] effectu & obligatione acturus illud praemitto, quod is, qui sponsalia contraxerit, tenetur coniugalem consensum praestare, & sic promissum absoluere: in caeteris enim contractibus his, qui contrahere promisit, licet nondum ex hoc contraxerit, contrahere tamen tenetur. l. si fideiussor. §. meminisse. ff. de le. 1. l. si quis stipulatus sit Stichum. §. vlt. ff. de ver. obli. qui enim promisit fideiubere, & si vere fideiussor non sit, tenetur tamen fideiubere: qui locare promisit, locare tenetur. l. in bonaefidei. §. si tamen. ff. de eo quod cer. loc. & qui vendere promisit, vendere tenetur, not. in l. si sterilis. §. pen. ff. de act. emp. Bar. & alij in l. si eum. §. qui iniuriarum. ff. si quis caut. ex quo patet, promittentem aliquam in sponsam accepturum, nondum sponsalia contraxisse, sed sponsaliorum contractum promisisse, vt docet Vincen. quem ibi sequitur Io. Andr. in c. si inter. de spon. Henri. in c. is qui fidem. pe. col. eo. tit. Nico. Milis in Repert. in verb. sponsalia non contrahuntur. & And. Tiraq. libr. 2. de retract. §. fi. nu. 53. longe equidem distat promissio contrahendi ab ipso contractu, etiamsi promissio sit facta cum iuramento, vt tradit Nicol. Boer. decis. 3. col. 1. & 2. dicens ex hoc filiam, quae iuramento praestito promisit renunciare bonis paternis, non teneri ad renunciandum iuramento adiecto, sed satis esse simpliciter renunciare. Qua de re modo non disputo, eam tractaturus in ca. quamuis pactum. de pactis in 6. in initio 3. part. numero 3. [art. 2] Sed tamen in matrimonij contractu illud constat omnino debere illud contrahere eum, qui promisit aliquam in vxorem accipere. tex. est in c. ex literis S. Syluani. in c. sicut. in c. requisiuit. de sponsa. & in c. 2. eod. tit. licet in hac promissione iuramentum praestitum non fuerit. probat tex. in c. de illis. el 1. versi. mulierem. de despon. impube. vbi hoc notat Abb. post Hosti. & Henr. idem Abb. in d. c. ex literis. colum. 2. optimus tex. in c. iuramenti. 22. qu. 5. vnde mortaliter peccat sponsus, qui non vult coniugalem consensum praestare. Tho. in 4. dist. 27. quaest. 2. col. 1. Flo. 3. par. ti. 1. c. 18. §. fin. Sylu. in ver. sponsalia. q. 4. & probatur in c. 1. de sponsa. duo. not. Fel. in c. 1. de pact. 6. declarat. [art. 3] Imo iure tenetur quis primam sponsam, cui fidem dedit futuri consensus, absque iuramenti religione, vxorem accipere, etiamsi post prima sponsalia alteri eandem fidem sub iuramenti vinculo praestiterit, notant Inno. Io. And. Abb. Praep. & Rauen. in c. sicut. de sponsa. Florent. in d. §. fin. Reg. l. 8. tit. 1. par. 4. quorum sententia plurimum probatur ex Tho. & Palu. in 4. dist. 28. q. 1. asserentibus sponsalia de futuro non effici matrimonium, ex eo, quod postmodum iureiurando firmentur, vnde in propria quaestione non dissoluuntur prima sponsalia per secunda iureiurando praestito contracta. ad hoc ipsum tendit, quod notant Host. Ant. Abb. & Henr. in cap. veniens. de iureiur. dicentes iuramentum directe contrarium priori promissioni, quam quis seruare tenetur, temerarium esse, & minime obligare, cum sit in dispendium salutis aeternae, & soneat peccatum mortale, quod committeretur, si promissio prior non seruaretur, nec aduersatur Inno. ibi. quia ipse dicit seruandum iuramentum, & priori promissioni satisfaciendum esse, vbi innuit, non esse omnino priorem promissionem violandam, vt secundum iuramentum seruetur, sed iuramentum seruandum esse, quando id non obuiat directe prioris promissionis satisfactioni, casu quo illis satisfiat, si id quod interest, soluatur, & hunc ego opinor esse sensum Inn. ex Anto. Abb. & Henr. ibi, quamuis Imo. verbis Innoc. mordicus adhaerens aliter sentiat. Ex his opinio glo. in d. c. de illis. erronea est, dum dicit sponsos, qui promiserunt coniugalem consensum sine iuramento, non esse compellendos a iudice matrimonium contrahere, id etenim falsum est, tametsi idem asserat Conrad. Lagus in Methodo iuris, titu. de nuptijs. Secundo, hinc constat perperam dubitasse Abb. in c. requisiuit. de sponsa, an peccet sponsus, qui ex sponsione non vult coniugalem contractum, quem promisit perficere. Est enim haec dubitatio Iuris naturalis, diuini, & humani principijs maxime aduersa. Nec refragatur his, que modo diximus. tex. ille memorandus in d. c. requisiuit. ex quo constat, non esse ab Ecclesia cogendos sponsos promissum consensum praestare, in cuius interpretatione illud animaduerto ex Host. Ant. & Praepo. in c. fi. de sponsa. duo. Abb. & Praepo. in c. is, qui fidem. de spon. Ecclesiam [art. 4] nec velle nec posse matrimonium aliquod constituere sine consensu eorum, qui coniungendi sunt, quia impediretur finis, ad quem tendit matrimonium, si aliqui ab Ecclesia inuiti coniungerentur, inuitis etenim coniugibus non bene procederent procreatio atque educatio prolis. Item inuiti sic copulati ad alios coitus fornicarios libenter accederent, atque illa animorum societas omnino cessaret, quare constat ab Ecclesia tale matrimonium sine consensu iniungi non posse, quod probat efficaciter Franciscus a Victoria Religione, quam ex diui Dominici instituto profitetur, insignis, ac eruditione egregia inter primarios sacrae Theologiae Professores censendus: is inquam in relectione, quam Salmanticae de matrimonij contractu disseruit, assertionem hanc pluribus rationibus veram esse ostendit. Ecclesia [art. 5] ergo id statuit, vt sponsi admonerentur, ac censuris Ecclesiasticis cogerentur promissum coniugalem consensum praestare, vt in c. ex literis S. Sylu. de spon. sed cum libera debeant esse coniugia, neque a iudice metus inferri debeat sponsis, ne eorum consensus auferatur, oportet, vt haec sit moderata coactio, vnde si iudex videat sponsum ita obstinatum esse, vt libere consentire coniugio nolit, potius monitione vti debet, quam exactissima coactione, ex qua consensus sequutus nec liber esset, nec vere dici consensus posset, saltem ad huiusmodi sacramentum, atque difficiles infelicesque exitus e talibus nuptijs euenire par esset: haec enim vitanda sunt, quemadmodum Papa in d. c. requisiuit, iudicibus Ecclesiasticis iniungit, ne forte eorum auctoritate, atque indiscreta coactione, matrimonia, quae nulla sunt deficiente consensu, adulteria forent, vt optime explicat Fortu. in c. 1. de pact. numero 30. Ex quibus [art. 6] consequens est, quod si sponsus, qui libere sponsalia contraxit, metu compellatur illum consensum coniugalem praestare, matrimonium erit nullum ipso iure, quod Ab. notat in d. c. requisiuit, & Fortu. in dict. num. 30. qui idem repetit in tracta. de vlt. fin. illat. 2. colum. 12. dicens ad hoc esse decisionem singularem in d. c. requisiuit. Secundo [art. 7] subinfertur, Ecclesiam quandoque tolerare minus malum praesens, ob euitandum maius malum futurum, quod verisimilibus coniecturis speratur, probatur in dicto c. requisiuit, quem text. ad hoc dicit singula. Ioan. Lupi. in c. per vestras. §. 18. numero 16. optimus text. in c. inter opera. de spons. vbi Ecclesia meretrices tolerat, ob euitandam promiscuam luxuriam in Republica, foedissimásque coniunctiones, tametsi meretrices esse, & ad eas nos accedere, mortale peccatum sit. ca. meretrices. 32. qu. 4. etiamsi ipsa meretrix soluta sit, & qui ad eam accedit a coniugio, ordine, ac religionis, seu castitatis voto, liber sit: simplex [art. 8] enim fornicatio mortale peccatum est, & iure naturali vetita. vti probat Tho. 22. q. 154. arti. 4. idem Tho. in 4. sent. dist. 33. q. 1. art. 3. Maior. in 3. sent. dist. 27. q. 29. Lactan. Firm. li. 6. c. 23. glo. per tex. ibi. in Cle. ad nostram. de haeret. ad finem. Ioan. a Medina de resti. q. 19. nam & haeresis esset asserere fornicationem, etiam simplicem, non esse peccatum mortale, quam heresim egregie conuincit Alfon. de Castro, vir acutissimo ingenio, ac praesigni eruditione praeditus, lib. de haeresibus, in dictione coitus. His etiam suffragatur August. homi. 49. a Gratiano relatus in cap. audite. 34. dist. idem denique August. in sermonibus de tempore, dominica 22. sermo. 2. qua in re audacter nimis nostrates loquuntur, dum Bar. in l. pen. ff. de concubi. Alexand. in l. ex facto. §. si quis rogatus. num. 13. ff. ad Trebel. & Ant. Rossel. in tract. de legitim. lib. 1. col. 5. asserunt simplicem concubinatum iure naturali legitimum coitum esse, ad differentiam adulterij, incestus & coitus contra naturam, qui illegitimi complexus dicuntur, etiam iure naturae, rectius enim dicerent simplicem concubinatum lege ciuili non puniri, maxime, quia etiam Iure ciuili simplex fornicatio est illicita, quamuis cum concubina. tex. in c. 1. de filijs nat. ex matri. ad Morgan. contracto. Illud tamen adnotare libet a Canonibus antiquis, veras [art. 9] vxores dici, quandoque concubinas, eo, quod absque dotalibus instrumentis, caeterisque solennitatibus a Iure ciuili introductis fuit coniugium celebratum. quod Grati. probat in c. omnibus. & ca. seq. 34. dist. quae iura inter prima notabilia retulit Cate. Cotta. sacra autem scriptura eas foeminas, quas sancti patres praeter proprias vxores carnaliter cognouere, easque in contubernio veluti vxorem ancillas retinebant, promiscue appellat vxores vel concubinas, veras tamen vxores praecedenti nuptiarum solennitate coniunctas, nunquam concubinas nominauit, auctore Aug. libro 1. quaestionum super Genes. c. 90. & Magistro in 4. dist. 23. explicat idem Aug. libr. 16. de Ciuit. Dei. c. 34. scribens Cethuram veram Abrahae vxorem peculiari ministerio dici concubinam. Gene. c. 25. Etenim autore Tho. in dist. 33. q. 1. artic. 3. ad 3. vbicunque in veteri testamento legitur, aliquos sanctos viros concubinas habuisse, oportet dicere, eas illis fuisse matrimonio iunctas, & tamen aliquo modo concubinas dici, quod aliquid habebant de ratione vxoris, & aliquid de ratione concubinae. Nam secundum quod matrimonium ordinatur ad suum principalem finem, qui est prolis procreatio, sic erant vxores. Sed secundum quod ordinatur ad secundarium finem, qui est dispensatio familiae, & mutua communicatio operum viri & vxoris, & simul cohabitatio, sic vxores non erant, quae primae vxori accedebant, sed concubinae appellabantur, quasi simile aliquid habentes cum concubina, in hoc scilicet, quod poterat eijci a lecto, & a domo, sicut illa, quae vere est concubina. Vnde & de Agar dicitur per Saram & Abraham, Eijce ancillam hanc, & filium eius. quam tamen prius dederat ipsa viro suo vxorem. Talis dicitur fuisse Bala ipsi Iaco. Genes. c. 35. sic & doctissimus Aloisius Lippomanus super Gene. cap. 22. inquit, concubinae olim erant, non illegitimae & fornicariae, sed vxores minime principales, quarum filijs non debebatur haereditas, nec aequalis honor, non sacerdotium, non primogenitura, munera tantum recipiebant, & mutua se charitate complectebantur, & sese iuuabant. Haec Aloisius. Alibi & frequentius concubina dicitur mulier domi in contubernio retenta. ca. non omnis. 32. q. 2. atque eodem pacto Iura ciuilia Pandectarum, quae de concubinis loquuntur, intelligenda sunt, erat enim apud veteres concubinae nomen honestum, cum ea loco vxoris haberetur, atque citra criminis notam, vxor autem minime dicebatur, quia non fuisset solenniter ducta ex Iurisconsulto, in l. Masurius. ff. de verb. signific. vbi hoc ipsum notat Alciat. Ecclesia igitur, ac totius Christiani orbis Catholici Principes Lupanaria permittunt, non quod illud peccatum approbent, sed vt adulteria, incestus, atque alia luxuriae crimina compescant. Nam & diuus August. lib. 2. de ordine, scribit, Tolle meretrices de mundo, & Sodomia totus efficietur reprobus. quem Tho. citat 22. q. 10. art. 11. idem Thom. de regim. princi. ca. 14. tribuit hoc Augu. lib. 13. de Ciui. Dei. Sed & ipse Aug. li. 14. de Ciui. Dei. c. 18. dicit, terrenam ciuitatem licitum fecisse scortorum vsum. Idem Ioan. Eccius profitetur in Homil. 1. super ca. 7. Matth. in festo diuae Magdalenae. Hinc Solon Atheniensis, primus emptas meretrices iuuentuti comparauit, vt effuso illic libidinis impetu quid turpius cogitare desisterent, quod annotauit Ludo. Coelius lib. 8. lectio. antiq. cap. 4. & Alex. ab Alex. lib. 4. c. 1. & Alcia. in d. l. Masurius. Potest hoc comprobari ex ca. duo mala. 13. dist. & ex Arist. li. 5. Ethi. c. 3. quo in loco inquit, minus malum boni vicem habere, si maiori malo comparetur. Nec sequitur, Hoc fit, & tamen nec lege Ciuili, nec Canonica punitur, ergo est licitum, hanc enim collectionem destruit tex. singul. in l. at si quis. §. diuus autem Marcus. ff. de relig. & sump. fune. quem dixit notabilem Bald. in l. 3. C. de sacrosanct. Eccles. & singul. idem Bald. consilio 15. in 1. volu. & And. Tiraquel. de iure marit. l. connubiali. 8. optima gloss. in c. denique. 4. distinct. poteratque hec nostra interpretatio pluribus alijs similibus adductis reddi fortior, quae omittimus, ne praescriptum nobis limitem transgrediamur. # 1 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Qua ratione sponsalia, sequuta carnis copula, matrimonium efficiantur. -  2 Praesumptionem matrimonij ab Ecclesia inductam, ex copula post sponsalia sequuta, iuris & de iure censeri. -  3 Confessio probat aduersus praesumptionem iuris, & de iure. -  4 An confessio in causa matrimoniali sit probatio legitima. -  5 Delatio iuramenti in coniugali controuersia sit admittenda, an non. -  6 Confessio minime est admittenda contra praesumptionem consensus coniugalis, ex coitu procedentem. -  7 Indirecta probatio aduersus praemissam praesumptionem admittenda est. -  8 Ex coitu cum sponsa matrimonium praesumitur, etiamsi sponsa ab alio quam sponso cognita fuerit. -  9 In conscientiae foro defectus consensus assertione ipsius confitentis probatur: atque ideo non iudicatur matrimonium ex copula, quae sponsalia subsequitur. -  10 Contractis duobus sponsalibus, secunda in matrimonium transeunt per carnalem coitum. -  11 Coitus praedictam matrimonij praesumptionem inducit, etiam si metu conditionali contingat. -  12 Qualiter coacta voluntas, voluntas sit, atque inibi explicatur tex. in cap. merito. 15. q. 1. -  13 Coitus sponsalia praecedens, nil conducit ad coniugalis consensus praesumptionem. -  14 Lex Regia Tauri explicatur. -  15 Matrimonium minime censetur, nec dici potest consummatum, propter copulam praecedentem. -  16 Optimus intellectus ad c. 2. de conuers. coniugat. -  17 Carnalis commixtio cum sponsa etiam incerta, coniugij praesumptionem inducit. -  18 Protestatio dissensus non impedit dictam praesumptionem oriri. -  19 Nixus copulae hanc praesumptionem minime inducit. -  20 Nixus copulae circa sponsalia iuris interpretatione de futuro, verbis tamen de praesenti, an aliquid operetur. §. PRIMVS. NVNC agendum est, [art. 1] qualiter sponsalia in matrimonium transeant: & primo constat, sponsalia in coniugium transire per carnis copulam: quae post ipsa sponsalia inter sponsos contigit. c. veniens. el 2. de spons. c. is, qui fidem. eo. tit. non ex eo, quod Canones velint, sine nouo consensu coniugali, ex sola copula matrimonium inter sponsos decernere, sed quia Ecclesia praesumit ex illa carnali coniunctione consensum coniugalem: quam praesumptionem merito Canones statuerunt ex praemissa consensus coniugalis promissione, & simul ne dicamus copulam illam carnalem esse mortale peccatum: quod dubio procul dicendum esset, nisi inter sponsum & sponsam animarum affectio coniugalis, praesenti consensu daretur: nec praesumendum delictum est. l. merito. ff. pro socio. l. Quintus. ff. de dona. int. vir. & vxor. iustis igitur rationibus Ecclesia praesumit sponsum, carnaliter ad sponsam accedentem, praemissam promissionem ad effectum deducere, potius quam crimen velle committere, ad eam fornicario affectu accedendo. Ex quibus plurima deducenda sunt, & primo Ecclesiam [art. 2] ita vrgentem hanc presumptionem iudicasse, vt super ea, tanquam super certo consensu statuerit: & ideo praesumptionem hanc iuris, & de iure censemus. ex glo. in di. ca. is, qui fidem. communiter recepta per tex. ibi. glo. in c. seruum. 50. dist. notatur in l. siue possidetis. C. de probat. Abb. & Feli. in cap. quanto. de praesumpt. Alciat. in tracta. de presump. in princip. quo fit, vt in contrarium probatio non admittatur. vt in d. c. is, qui fidem. probatur. & in l. antiquae. C. ad Velleia. & in l. fina. C. ad Macedo. Secundo, quamuis [art. 3] contra praesumptionem iuris, & de iure probatio per confessionem eius, pro quo ius praesumit, recipienda sit. iuxta glo. in l. in contractibus, versic. nullo modo. C. de non nu. pec. quam conclusionem repetit idem Accurs. in Auth. de aequalit. doti. §. aliud. versic. scribat. & dicit singul. Alex. in l. 1. §. si is, qui quadraginta. ff. ad Trebellian. & idem in l. a diuo Pio. §. si pignora. ff. de re iudicat. Lanfr. in cap. quoniam. de prob. num. 40. Bald. Noue. de dot. 6. part. principali. priuil. 2. & Corset. in sing. in verb. senten. Barto. etiam eam sequitur in Authen. sed iam necesse. C. de donati. ante nup. a quibus & alijs, qui ad idem citari poterant, hoc communiter receptum est, aduersus tamen hanc Canonis praesumptionem probatio non admittitur, etiam per confessionem illius, qui pro matrimonio contendit. quod notant Abb. & Doct. communiter in dicto cap. is, qui fidem. Feli. in c. quanto. de praesumpt. nume. 3. Alciat. in tracta. de praesumpt. 2. par. nume. 9. a quibus illa ratio traditur: quia [art. 4] in matrimoniali causa non statur confessioni litigantis. ca. super eo. de eo qui cogn. cons. vxo. suae. quae mihi non placet, ex eo, quod licet confessioni litigantis contra matrimonium credendum non sit, tamen confessioni illius, qui contendit matrimonium esse contractum, & valuisse, stari debet aduersus ipsum matrimonium. glo. in c. attestationes. de despons. impu. in verb. euasisse. quam ibi Abb. & Rauena dicunt singul. & Roma. singul. 614. notant Hostien. Abb. & Doctor. in c. penul. de raptor. non enim est praesumendum, quenquam sine causa sibijpsi contradicere. Haec tamen conclusio non omnino recipienda est, non enim vendicat sibi locum, quando esset praesumptio aliqua collusionis inter litigantes. ita Hostien. Abb. & Praepos. in d. c. attestationes. qui omnes tenent plurimum in hoc valere iudicis arbitrium, quod etiam notat Brunel. in tractat. de spons. quaest. 29. pro quo est optima glo. quam ita intelligunt Hostien. Abb. & Doct. in ca. penult. de rapto. ex qua constat confessioni in praeiudicium matrimonij standum esse, quando fit ab vtroque coniuge, & eam fama coadiuuat. Secundo non procedit, quando ex illa confessione alij, qui in eadem causa non litigat, fieret praeiudicium, vt notat Aret. consil. 13. colum. 5. & 6. sentit Abb. in c. mulieri. de iureiuran. [art. 5] dum asserit in causa matrimoniali non esse deferendum iuramentum Actori ab ipso Reo, nec Reo ab Actore, etiamsi nullae essent aliae probationes, quando ex hoc iuramento posset praeiudicium alij quam deferenti inferri: cum ille, qui non detulit, contendat cum altero ex litigantibus matrimonium contraxisse, vel contractum non tenuisse: si enim ex delatione alter iuraret pro matrimonio, & istud iuramentum teneret: tertius, qui praetendit matrimonium cum litigante contraxisse, maneret aliquo pacto elusus: sic etiam si ex delatione iuramentum fieret contra matrimonium, tertius, qui contendit matrimonium, per eum cum altero ex litigantibus contractum, non valuisse, propter primum coniugium, super quo litigatur, frustraretur suo iure, quod forsan habet, quo fit, vt delatio iuramenti, etiam vbi nulla adest probatio in causa coniugali, sed Reus est omnino absoluendus, minime sit admittenda, quando ex illa delatione posset alij nocumentum aliquod inferri: qui tamen eandem litem minime tractat, ex eius vero decisione sperat damnum, aut commodum, quo ad propriam causam. Imo maris & foeminae confessio asserentium matrimonium inter eos contractum fuisse, absque testibus tamen & clam, admittenda non est, vbi ex ea praeiudicium fieret alteri coniugio. gl. in cap. si quis diuinis. 30. q. 5. Domi. consil. 27. Reg. l. 2. tit. 3. par. 4. sic etiam est intelligendus tex. in cap. 2. de clandest. despons. dicens, posse matrimonium clam contractum: ex confessione vtriusque coniugis, ab Ecclesia publicum iudicari atque nunciari. Sic sane vtriusque coniugis confessio matrimonium probat, quoties fit eo tempore, quo alteri matrimonio minime fit praeiudicium, & potest expressim nouo consensu contrahi coniugium. gloss. & ibi Panor. in d. c. super eo. col. 2. versic. secundo casu. Probatur in cap. 2. de clandest. despon. notant Hostiens. in summa de sponsal. & matrimon. §. qualiter contrahatur. col. 2. versic. Sed si ambo confitentur. & Dec. consi. 133. col. 1. & 2. quorum opinio communis est, secundum Curti. Iunio. cons. 27. col. 2. ex quibus optime perpendi potest Regia lex 10. titul. 11. part. 3. dicens in matrimoniali causa posse iuramentum ab Actore ipsi Reo deferri. Ex quo infero, quod licet Actor, qui pro matrimonio agit, possit, non data probatione legitima, Reo, qui absoluendus alioquin est, iuramentum deferre super ipso contractu matrimonij, an praecesserit, vel ne, sicut ex aduerso ipse Reus potest Actori etiam idem iuramentum deferre, cessante alterius praeiudicio: posset enim nouo praestito consensu matrimonium contrahere, tamen si contendit Actor, non subesse, in matrimonio iam legitime probato, aliquod impedimentum Reo id allegante, non potest ipse Actor Reo deferre iuramentum super illo impedimento: quia matrimonio legitime contracto, & iam probato praeiudicaret, & est maxima collusionis suspicio, vt not. optime Abb. in dicto capit. mulieri. column. 4. Hinc etiam perpendi potest gloss. in d. capi. mulieri. quae dixit in matrimoniali causa non esse deferendum iuramentum habenti probationem semiplenam, quam gloss. praeter alios dicit notab. Alex. in l. 3. in princip. ff. de iureiuran. & singul. Ias. in repeti. l. admonendi. ff. eodem. numero 277. vbi Bar. idem notat colum. antepenul. & Ioan. de Selua in tract. de iureiu. tertia parte, in fine. est enim dicta conclusio vera, nisi iudex concurrentibus aliquot coniecturis, atque attenta personarum qualitate arbitretur, iuramentum esse deferendum habenti probationem semiplenam, que ita dictis coniecturis coadiuuatur, vt non simpliciter dici debeat semiplena probatio. His enim recte a iudice pensatis, potest talis delatio iuramenti fieri, siue agatur de quaestione, an matrimonium fuerit contractum, siue de aliquo impedimento ipsius coniugij. Abb. in dicto capi. mulieri. colum. 3. & 4. & penul. Alexand. in dicta l. 3. Ias. in dicta l. admonendi. numero 281. vbi Curt. Iunior numero 67. dicit hanc opinionem esse communem, quam ibi approbat Curt. senior, fallentia 65. Ioan. Coras. libro 3. miscella. cap. 4. & Hyppol. singul. 27. Regia l. 10. titu. 11. par. 3. quo pacto intelligenda est gloss. in cap. vidua. de regul. quae dixit etiam in coniugali causa deferendum esse iuramentum ei, qui semiplene probauit, quibus illud addendum est, standum fore confessioni litigantis, quando agitur ad thori separationem, text. quem ibi Docto. notant in cap. ex literis. de diuort. quem etiam dicit singul. Romanus singul. 614. Igitur vt ad institutum redeam, si confessioni illius, qui pro matrimonio stat, contra ipsum matrimonium creditur, cessante collusionis suspitione, alteriusque matrimonij praeiudicio, consequens est in cap. is, qui fidem. non [art. 6] esse ex hoc contra illam praesumptionem repellendam confessionem illius, qui pro matrimonio agit. Veram ergo rationem esse nos opinamur: quia confitenti non potest esse notus defectus consensus in altero coniuge, cum ille in animo consistat, nec credere debet sponsa ipsi sponso profitenti dissensum ante coitum, ne praesumat ab eo committi mortale crimen, & quamuis posset hic defectus apparere, illa tamen cognitio plena non est. defectus autem consensus in ipso confitente, non satis constat: cum ei fides non detur, propriam turpitudinem proferenti. Cum ergo cognitio illius rei, quae probanda est, non sit satis sufficiens in confitente, nec digna tanta fide, vt Iuris canonici vrgentissimae praesumptioni sit praeferenda, admittenda non est. Tertio ex praedictis colligitur [art. 7] contra dictam Iuris canonici presumptionem, admittendam esse probationem, quae indirecte & per obliquum ipsi praesumptioni obuiat. Si enim sponsus, qui contra matrimonium stat, probare velit, illa sponsalia ante coitum fuisse mutuo consensu, vel alias legitime soluta. vt in c. 2. de spon. vel nulla fuisse propter aliquod impedimentum, admittendus est, secundum Abb. & Praepo. col. 4. in d. cap. is qui fidem. & Feli. in cap. cum M. col. pen. de consti. & probatur ex gl. celebri in Clem. vnica. de proba. quae dixit probationem indirectam admitti contra praesumptionem iuris & de iure. quam dicit sing. Imo. ibi. auream Felin. in c. quanto, de praesumpt. & solennem idem Feli. in cap. cum a nobis. de testib. col. 3. notat Alciat. de praesump. 2. par. numero 3. Quarto infertur ex ratione [art. 8] dictae decret. sponsalia in matrimonium transire per coitum, etiamsi post sponsalia ante coitum cum sponso, fuerit sponsa cum alio fornicata. Nam quamuis propter illam fornicationem dissolui possint sponsalia. c. quemadmodum. de iureiu. donec tamen iudicio Ecclesiae fuerint dissoluta, manet sponsaliorum vinculum, vt not. gloss. in c. de illis. in 1. de despon impu. Henri. & Praep. in cap. de illis. de spons. col. fin. Regial. 8. titu. 1. parte 4. nondum ergo per sponsum sponsaliorum dissolutione petita, non video cur sponsalia per coitum, matrimonium non efficiantur, ex dicto coniugali consensu a Canonibus presumpto, quamuis Ioan. de Neuizanis in Sylua nupt. li. 2. nu. 12. dum plurima congessit, contrarium notauerit, id falso tribuens Feli. in d. c. cum M. colum. pen. apud quem ego nondum hoc notare potui, & si saepius ex consulto autorem legerim. Quinto ex praemissis patet, quod in foro interiori animae, vbi [art. 9] creditur ipsi confitenti, si sponsus diceret se ad sponsam accessisse affectione fornicaria, non coniugali, non iudicarentur illa sponsalia matrimonium: non ex eo, quod coniugium illud verum sit in foro exteriori: non tamen in interiori, sed quia iudex exterior iudicare debet ex illa canonis presumptione, nec probationem recipiet in contrarium, & ideo iudicat matrimonium esse, quod vere non est, at iudex interior iudicat ex defectu consensus coniugalis, qui sibi constat, ita notant Abb. Anto. & Praep. in d. c. is, qui fidem. Socyn. consil. 28. 1. volumi. Anch. in Reg. possessor. col. 7. de reg. iu. in 6. optime Tho. quodlib. 5. art. 15. & est haec opinio a Theologis & Canonistis recepta, vt Syluest. asserit, in verb. matrimonium. 2. quaestio. 15. & probatur in c. tua nos. de spons. cuius intellectum alibi attingam. Hosti. tamen in d. c. is, qui fidem. minime a dicta opinione discedens, licet Abb. eum contra eandem opinionem alleget, optat fieri ab Ecclesia constitutionem, in qua sponsus, qui cum sponsa carnale commercium habuit, redderetur inhabilis ad matrimonium cum alia contrahendum: sicuti ab Ecclesia redditur inhabilis ad contrahendum matrimonium consanguineus intra quartum gradum, in quo errat Host. quamuis enim Papa possit ex causa iusta reddere aliquem inhabilem ad contrahendum matrimonium (quod proprio loco dicetur) non tamen potest Ecclesia matrimonium constituere sine consensu. vt in d. c. is, qui fidem. idem Host. & Abb. fatentur. Sylue. d. q. 15. & nos idem probauimus in interpretatione text. in c. requisiuit. de spons. Item Sylu. d. q. 15. in hac eadem conclu. credit in foro interiori non esse matrimonium censendum, si sponsus, qui cognouit sponsam, fateatur se omnino dubitare, an tempore coitus affectum habuerit coniugalem, an fornicarium. Ego vero opinor in hoc casu iudicandum esse matrimonium: certius enim est, affectum habuisse coniugalem, quam fornicarium, & sic consensum ad mortale crimen, vt constat ex penitissima. capit. is, qui fidem, ratione: nisi iam post copulam cum sponsa, verum & indubitatum matrimonium cum altera contraxisset: tunc etenim tutius est, secundo coniugio certiori adhaerere. ex c. iuuenis. de spons. c. 2. §. item si. de poeni. dist. 7. nam si res vere dubia est, & tangit salutem animae, oportet eligere certius, vbi imminet praecisa electio, quod in dictis iuribus probatur, adiunctis his, quae notat Florent. 1. part. titul. 3. cap. 10. §. 10. colu. 3. docte & eleganter Martin. Nauar. in c. si quis autem. de poenit. dist. 7. numero 34. Sexto, ex his etiam constat, [art. 10] contractis duobus sponsalibus, secunda sponsalia in matrimonium transire per copulam cum secunda sponsa contingentem. quod Io. Maior asserit in 4. dist. 27. qu. 5. casu 2. & Syluest. in verb. sponsalia. q. 10. idem Ioan. And. Ant. & Praep. col. 3. tametsi dubius in d. ca. is, qui fidem. Idem Praep. in c. de illis. de spons. colu. pen. & Brun. in tracta. de spons. q. 8. nu. 3. pro quibus opti. tex. in ca. pen. de spons. ca. licet. c. fi. de spons. duo. vbi coniugium primum nondum copula consummatum, non tollitur per secundum, & si carnali copula consummetur: quia in primo coniugio iam aderat consensus coniugalis, igitur, si in primo non intercessisset coniugalis consensus, sed tantum sponsio, tolleretur per secundum, quod hic datur ex coitu. Praeterea tex. in c. duo pueri. de despons. impub. ibi hoc notante Praepo. col. 1. probat sponsalia tolli per matrimonium, quod ab initio sponsaliorum vim tantum habuit, sed successu temporis effectum est coniugium: sic ergo quamuis matrimonium ex secundis sponsalibus statim contractum non fuerit, sed tantum sponsio quaedam futuri consensus, quia tamen ex coitu consensus ille coniugalis datur praesumptione Canonis, tolluntur priora sponsalia. Scio tamen rem esse dubiam ex eo, quod secunda sponsalia primis non praeferuntur, nec eis preiudicant. c. sicut. de sponsa. nec consensus coniugalis ex copula praesumi debet, ne praesumamus peccatum mortale in sponso, qui eo ipso frangit fidem priori sponsae. Verum his respondeo, secunda sponsalia, licet primis minime praeferantur, nec praeiudicent, valuisse tamen vi promissionis ad hoc, vt si quando contingeret mori primam sponsam, vel ad matrimonium impediri, vel dissolui prima sponsalia, teneretur sponsus cum secunda contrahere matrimonium, non ergo nulla fuerunt secunda sponsalia. Secundo dico validiorem esse praesumptionem consensus coniugalis, quae ex coitu a Canone colligitur, cum habeat initium voluntatis in contractis sponsalibus cum secunda, quam illa praesumptio dissensus ad euitandum mortale peccatum, quod violando fidem committeretur: potioribus enim rationibus adducor, vt potius coniecter sponsum voluisse violare fidem promissionis primae, quam vt praesumam coitum cum secunda sponsa fornicarium fuisse. Septimo hinc etiam infero [art. 11] sponsalia in matrimonium transire ex praedicto consensu ab Ecclesia praesumpto, per coitum sponsi & sponsae, etiamsi sponsus timore mortis sibi illato coactus sit sponsam cognoscere, illa etenim copula si fornicario affectu peracta fuit, etiam metu acerrimo, peccatum mortale fuit. ca. sacris. de his, quae vi metúsue cau. non ergo debet praesumi in sponso hoc crimen mortale, sed potius, metu secluso, in animo affectum coniugalem habuisse: nam potius mori debet, quam peccato consentire. vnde iustius est praesumere ab sponso eum actum sine mortali peccato perpetratum fuisse, quam eum voluisse animam reatu mortalis culpae commaculare. huius opi. auctor est mihi Hosti. in d. c. is qui fidem. dicens 2. col. quod mulier potest allegare contra praesumptionem illius tex. se oppressam fuisse vi praecisa. virum autem hoc non posse dicere: quia vir opprimi non potest, nec solent viri a foeminis praecise ad coitum cogi: sentit ergo Hosti. quod cessante praecisa oppressione carnis commixtio per metum contingens, matrimonij praesumptionem inducit. idem tenet Pau. in 4. distin. 29. q. 1. art. 4. pro quibus optimus est text. in ca. insuper. qui Cleri. vel vouent. neque ille timor posset dici cadens in constantem virum, quod in interpretatione cap. cum locum. de sponsal. ostendam. Distinxit vero Hostiens. vim praecisam seu absolutam a vi conditionali, vt distinxit tex. in c. sacris. de his, quae vi metúsue cau. c. contra Christianos. de haere. in 6. cap. maiores. §. item quaeritur. de baptis. vis enim praecisa est, quae nos aliquid ita compellit agere, vt in nobis non sit, vtrum agamus vel non agamus: sicuti ventus impellit ac defert in aliquem locum. ad id aptissimus tex. in c. constat. 1. q. 1. c. presbyterorum. §. qui autem. 50. dist. conditionalis autem mixtam habet voluntatem: siquidem in nobis voluntas est, attamen timore quodam illa voluntas elicitur, quod ex Arist. constat 3. Ethic. c. 1. vnde Tho. 22. q. 108. art. fin. dicit [art. 12] coactionem timoris non facere simpliciter inuoluntarium, sed habere voluntarium mixtum. idem Tho. 12. q. 6. art. 6. Almain in morali. c. 3. & Fortu. in tract. de vlti. fin. illat. 21. col. 16. Hinc dicitur in c. merito. 15. q. 1. voluntatem coactam, voluntatem esse, & idem in l. si mulier. §. si metu. ff. quod met. cau. est enim voluntas simpliciter, ita, vt libera non sit. Tho. in 4. dist. 29. Abb. in c. de muliere. de sponsal. Card. in c. verum. de iureiur. sensit Bald. in l. pen. C. quom. & quan. iud. quamuis Dec. in l. velle. ff. de reg. iur. dicat coactam voluntatem esse secundum quid, id est, coactam, non simplicem, quasi dicat non esse absolutam & liberam. & licet Dec. optimum sensum habuerit, rectior est primus dicendi modus, scilicet coactam voluntatem simpliciter voluntatem esse. actiones enim, quae per timorem fiunt, mixtae sunt, magis tamen sunt similes spontaneis, quia principium earum est in nostra voluntate, & ideo denominantur simpliciter voluntarie actiones illae. Verum quia secluso metu illo, agens illas minime eligeret, dicuntur inuoluntariae. Imo Arist. d. c. 1. dicit simpliciter dici inuita ea, quae timore fiunt, non tamen intelligas quo ad actiones ipsas, illae enim in actu simpliciter sunt voluntariae, vt ipse docet, sed quo ad apprehensionem dici possunt simpliciter inuitae, quia eas agens non eligeret cessante timore: ita intelligit Aristo. Tho. in d. q. 6. ar. 6. id vero quod in actu consideratur, debet considerari simpliciter: quod autem consideratur apprehensione, secundum quid non simpliciter, vt docet Tho. ex Arist. dicente, ea quae fiunt timore, per se inuita esse: actiones autem circa particularia fiunt, haec autem spontanea esse. cuius sensus est, auctore Eustratio. per se enim perinde est, ac vniuersaliter. In agendis autem rebus, vana omnis est vniuersalis ratio, actiones enim in particularibus sunt: in particularibus vero spontaneae concipiuntur: quare consequitur, vt in quibus maximam vim habent actiones, vt vel spontaneae dicantur, vel inuitae, in his constitutae, spontaneae magis quam inuitae sint, ex quib. omnibus hanc septimam interpretationem cum Hosti. probamus, tametsi refragentur Abb. & Praepo. in c. consultationi. de spons. Floren. 3. part. tit. 1. c. 7. ad fi. Pau. Pari. cons. 58. num. 69. & consil. 60. numer. 34. volumi. 4. Anton. & Henri. in dict. cap. is, qui fidem. column. pen. vbi Praepo. col. 4. fatetur eorum opin. contra Host. commu. esse. Octauo, vt quibusdam rem hanc praue intelligentibus occurramus, perpendimus Iura canonica dictam praesumptionem [art. 13] inducentia copulam contingentem post sponsalia considerasse, ita, vt coitus ipsa sponsalia praecedens minime sufficiat, vt sponso illa matrimonium iudicetur. Sic tex. in cap. veniens. in 2. de spons. inquit, si post fidem praestitam cognouerit. Sic ca. is, qui fidem. de spons. dixit carnali copula subsequuta. igitur non sufficit praecedens coitus. Abb. in c. veniens. in 2. desponsa. Soc. consil. 28. 1. volum. col. 3. Henr. in c. attestationes. colum. fin. de despons. impub. & ex Theologis Io. Maio. in 4. dist. 28. q. 1. & Syluest. in verb. diuortium. q. 1. & in ver. sponsalia. q. 10. vnde concludens Titium eius sponsam Semproniam carnaliter cognouisse, non esset testis sufficiens ad hoc, vt matrimonium iudicaretur: potuit enim eam cognoscere ante sponsalia: oportet ergo probare post sponsionem illam cognouisse, vt notat Abb. in d. c. veniens. & ibi Anto. & Praep. & Dec. in c. in praesentia. de proba. nume. 24. Ioan. Cro. in tract. de testib. nume. 288. Tho. Grammat. consil. 26. col. 1. Hinc [art. 14] etiam Regia l. 52. Tauri, a Caroli Caesaris matre condita, que statuit propter osculum, sponsam lucrari dimidiam partem rerum, quas ei sponsus dederat, etiam iam praestito coniugali consensu ante copulam, est intelligenda, quando osculum post sponsalia praestitum fuit, secus vero si ante. vt ibi eius interpres Ioan. Lupi notauit. nu. 8. & 9. quod etiam subseruiet ad intellectum. l. si ab sponso. C. de dona. ante nupt. a qua differt Regia l. quae in sponsis etiam de praesenti iam maritali consensu coniugatis ante copulam loquitur: illa vero in sponsis de futuro ante coniugalem consensum. Ceterum octauam hanc conclusionem Hippo. nostra aetate vir doctissimus, sed in referendo aliorum dicta, quam in perscrutando diligentior in singul. 500. propria ipsius auctoritate dictis auctoribus non citatis impugnat, contrariam probans ex Claudio, in Rubr. ff. solut. matri. & Ioan. de Neuiza. in sylua nupt. lib. 2. nume. 12. quorum neuter id tenet, quamuis in argumentum sit, quod Claud. scribit, dicens, matrimonium censeri copula carnali consummatum, etiam ex coitu praecedenti: atque ob id sicut Papa non potest dispensare, vt dissoluatur matrimonium copula carnali consummatum, quando copula post matrimonium contingit: ita nec dirimere potest matrimonium, cui praemissa fuit commixtio carnis, citat ad id Bald. in capit. licet. de translatio. Episcopi. qui tamen in hoc est valde dubius. Ego vero si compertum haberem, Papam posse dissoluere coniugium, [art. 15] nondum carnali copula consummatum, quod alibi tractabo, minime dubitarem, posse & illud soluere, cui praemissa fuit carnalis copula non sequuta, non enim dicitur coniugium consummatum ex coitu praecedenti, sed ex sequuto: ille siquidem fornicarius est, hic vero coniugalis, sicuti Socyn. fatetur in dict. consil. 28. 1. volum. nec omnino ab eo diuertit ipse Ioan. de Neuiz. quem pro se aduocat Hip. vides ergo qualiter ipse Hip. propria ipsius auctoritate nouam ac certe falsam opin. conceperit? nam quod in cap. tanta. qui filij sint legi. scribitur, statutum est ab Ecclesia fauore prolis susceptae, vt legitima sit, quod si Hippo. opinio vera esset, oporteret fateri, filios susceptos non tantum effici legitimos per matrimonium subsequutum, sed etiam per sponsalia, quae de futuro dicimus: quod minime fatebor. Subinde constat ex vera huiusce opinionis [art. 16] cognitione non vulgaris intellectus ad text. in capi. 2. de conuers. coniugat. quo cautum est, posse sponsam iam coniugali consensu praestito ante copulam religionem profiteri, atque ex ea professione dissolui coniugium illud: idem enim dicendum erit, si post coniugalem consensum, vel eius sponsionem coitus non contigerit, quamuis prius carnalis copula praecesserit: illa enim coniugalis non fuit, sed fornicaria, nec in illa traditio coniugalis dari potest, quae in illo c. 2. iuribusque similibus exigitur. ita Paul. de Castr. in l. pe. C. de Episco. & Cleri. & Ioan. Boschoeus lib. 1. de nupt. colu. 2. nec etiam impediet copula praecedens sponsalia, quin sponsus possit profiteri religionem, quae impediret, si conclusio Hippo. vera foret: cum ex eo matrimonium illud dici deberet consummatum. Nono, haec Canonis praesumptio adeo vrget, [art. 17] vt matrimonium praesumamus per copulam sequutam cum sponsa incerta: nempe quando quis ex tribus puellis sororibus, iurauit vnam ducturum vxorem: si enim aliquam ex eis post hanc promissionem cognouerit, erit eius maritus censendus. Hosti. & Abb. in c. ex literis. 2. de sponsa. quorum opinio placet Floren. 3. part. titu. 1. cap. 18. colum. 2. & Sylue. in verb. matrimonium. 2. qu. 11. vbi subdit esse hanc opi. communem, quam probat Regia l. 11. titu. 1. part. 4. Cum enim ille sponsus teneatur ex vi promissionis vnam ex illis ducere in vxorem, praesumitur illam, quam cognouit, vxorio ac maritali affectu cognouisse. ex dicto cap. is, qui fidem. gloss. tamen in dict. ca. ex literis. quam ibi sequuntur Ioan. Andre. Anton. Henr. & Cardinal. diuersum tenet, dicens, quod nec sunt sponsalia cum illa cognita, nec matrimonium: licet iudex ex officio debeat compellere hunc virum ad illam ducendam: quia, cum eam cognouerit, non potest aliam ex illis sororibus vxorem ducere, & sic nec iuramentum seruare, pro quo fortis text. est in capit. 1. in princip. de spons. in 6. vbi ex sponsalibus certis, quamuis nullis, oritur impedimentum publicae honestatis iustitiae: & tamen ex his non oritur, vt constat: potest enim quamlibet ex his ante copulam ducere: ergo haec non sunt sponsalia: si enim sponsalia essent, oriretur ex eis impedimentum: si sponsalia non sunt, consequitur matrimonium ex coitu non esse iudicandum, nec praesumendum. Ego a recepta & communi sententia non discedo, propter illam presumptionem, quam modo explicui: haec enim sponsalia sunt, quamuis incerta, & ideo ex eis non oritur impedimentum publicae honestatis iustitiae: oritur tamen obligatio recipiendi in vxorem vnam ex illis sororibus, ex praemissa sponsione, cui optime conuenit sponsaliorum definitio. Praeterea sponsalia incerta, nempe conditionalia in matrimonium transeunt, sequuta copula. cap. super eo. & cap. per tuas. de conditio. appo. igitur & ista sponsalia per coitum transibunt in matrimonium, licet incerta sint. Decimo hic notandum est, praefatae Decretalis praesumptionem adeo mature ab ecclesia introductam, vt etiamsi protestetur [art. 18] sponsus ipsa sponsa praesente & consentiente, se nolle per coitum matrimonio consentire, nihilominus iudicandum sit ab Ecclesia matrimonium copula sequuta: nam & Canon. praesumit propter coitum sponsos ab hac protestatione recessisse, sicut & a conditione. ca. super eo. c. per tuas. de cond. appo. ca. de illis. eod. titu. quod expresse notat glo. in d. cap. per tuas. ibi communiter recepta. Abb. in cap. cum M. nume. 20. de consti. Felin. ibi num. 80. & Ripa num. 95. dicens hanc opinionem communem, quam notat Aretin. consil. 142. column. 7. Rube. consil. 60. Iaso. in l. non solum. §. morte. ff. de noui oper. nunciat. numer. 14. & ibi Rube. numer. 520. Arelatens. in additio. ad Alciat. in tracta. de presumptio. 2. par. numero 20. idem notant Docto. in dicto capi. veniens. el 2. de sponsa. Vndecimo ad perfectam huiusce rei cognitionem infertur, adeo esse copulam necessariam inter sponsos, vt matrimonium iudicetur, vt [art. 19] ipsa tentatio, seu nixus copulae subsequutus minime sufficiat. capi. final. de sponsa. cum enim conatus non habuerit effectum, non potest ex eo praesumi consensus coniugalis, etiamsi ille nixus inter habiles ad matrimonium contigerit, ex dicta ratione. ita Abb. in dicto cap. fin. Io. And. Domi. & Franc. in c. 1. §. idem, de desponsat. impuber. in 6. quorum opinio communis est, vt testatur Praepos. in d. c. fi. & eam sequutus idem fatetur Syluest. in verb. matrimonium. 2. q. 16. & Alcia. in tract. de praesump. reg. 3. praesump. 38. idem notat Aret. consil. 142. col. 5. quamuis contrarium teneant Cald. & Praep. in d. cap. fin. Hinc etiam constat [art. 20] per nixum copulae non effici matrimonium etiam illa sponsalia, quae verbis consensum praesentem exprimunt, tamen deficiente aetate, a iure intelliguntur de futuro, nempe contracta inter impuberes, vel inter puberem & impuberem probat text. in cap. attestationes. de despon. impube. Vnde impubes, qui per verba consensum coniugalem exprimentia contraxit, etiamsi saepe nixus fuerit, sponsam cognoscere carnaliter, potest resilire ab sponsalibus, adueniente aetate. Subdit tamen ille text. hoc fallere, vbi consensisset impubes in matrimonium prope ipsam aetatem perfectam, post ipsum nixum copulae, etiam multo ante illum consensum praecedentem. Ant. Abb. Praepos. & communis ibi, quod non video alia ratione probari, nisi ex eo, quod praesumatur discretio ad consensum ratione aetatis pubertati proximae, & ex nixu potentia ad coitum: his ergo duobus adiunctis praesumitur matrimonium esse perfectum quod etiam Cardi. ibid. 2. colum. videtur sentire, ex quibus etiam colligo, conatum copulae prope ipsam aetatem perfectam, efficere matrimonium sponsalia illa verbis de praesenti, iuris tamen interpretatione de futuro. ita Hostiens. Anto. & Praepo. in dict. capit. attestationes. illum text. ad hoc notantes. Hinc infert Praep. ibi esse differentiam inter sponsalia re & verbis de futuro, & sponsalia sola iuris interpretatione de futuro. prima enim non transeunt in coniugium per nixum copulae, vt in d. cap. fin. secunda vero transeunt in coniugium per conatum copulae, prope ipsam aetatem perfectam contingentem. Ego vero, vt quid ipse sentiam, plane fatear, credo solum conatum copulae, etiam prope ipsam aetatem perfectam, minime efficere coniugium: nulla enim ratio id persuadere potest, nisi praesumptio consensus coniugalis: ista autem non colligitur ex nixu copulae: vt in dicto capit. final. probatur: igitur conatus copulae, etiam prope aetatem perfectam, coniugium non efficit. & si dixeris, facilius colligi ex signis consensum coniugalem post sponsalia verbis de praesenti contracta, quam post sponsalia re & verbis de futuro, id ego fateor, modo signa illa, ex quibus consensus coniugalis praesumendus est, post aetatem perfectam contingant, & non ante illam. vt statim dicam in intellectu capitu. 1. §. idem. de desponsa. impube. in 6. quo fit, vt ipse credam male Praepo. aduertisse: conatus enim in dicto capit. attestationes, etiam iuxta communem interpretationem, consensum non inducit, nec eius praesumptionem, sed praesumptionem potentiae ad coitum: discretio vero ad consensum, ex proxima aetate perpenditur, si consensus ipse tunc praestetur, quod probatur in ca. continebatur. de desponsa. impub. # 2 Ex §. secundo. SVMMARIVM. -  1 Sponsalia de futuro traductione sponsae ad domum non efficiuntur matrimonium. -  2 Sponsalia, quae re & verbis de futuro appellamus, per oscula, amplexus, & similia signa, nequaquam transeunt in matrimonium. -  3 Sponsalia iuris interpretatione de futuro, verbis autem de praesenti, an per praedicta signa matrimonium efficiantur. -  4 Exacte perpenditur intellectus ad text. in c. vnico. §. 1. de spons. impub. in 6. §. SECVNDVS. SECVNDO [art. 1] sponsalia transeunt in coniugium, si sponsus sponsam ad domum traduxerit: ex hoc enim praesumitur inter eos coniugalis consensus. probatur in l. mulierem. ff. de ritu nupt. notat Ioan. Andr. in capitu. final. de sponsal. quem sequitur Alciat. in tracta. de praesumpt. regu. 3. praesumpt. 38. idem notat Angel. in Authen. quibus mod. natural. effician. leg. §. fina. Dec. in cap. iurauit. de probatio. 1. col. sed contrarium est verius: non enim haec praesumptio est Iure canonico introducta. ita Cald. Anto. & Abb. quorum opinio communis est, secundum Praepo. ibi, qui eam sequitur in d. c. fi. dicit eandem opinio. communem, eam sequutus Aret. consilio 142. column. 5. potest tamen prima opinio procedere duobus casibus. Primo, quando est dubium graue, an praecesserint sponsalia de futuro, an de praesenti: in hoc enim dubio ex traductione ad domum praesumi potest, praecedentia sponsalia fuisse de praesenti: & sic praestitum fuisse ante traductionem consensum coniugalem, ex Baldo & Salyceto in l. cum te. C. de donatio. ante nupti. Secundo potest Ioan. And. opinio procedere, quando sponsa fuit traducta ad sponsi domum cum illa solennitate, qua duci solent vxores ad maritorum domos. arg. ca. vidua. de regul. ita Abb. in c. ex parte. numero 26. de restitu. spoliat. Ioan. Lupi in Rub. de donatio. §. 57. sic etiam est intelligenda d. l. mulierem. ff. de ritu nupt. Hactenus ergo in hac re nullam vidimus differentiam inter sponsalia re & verbis de futuro, & sponsalia verbis quidem de presenti, at iuris intellectu de futuro, igitur, vt aliquod discrimen demus, inter haec tractare oportet, an sponsalia efficiantur matrimonium, per aliquot alias coniecturas a praemissis distinctas. Ergo adnotandum est, [art. 2] sponsalia re & verbis de futuro, non transire in matrimonium per amplexus, oscula, munera, aliáue similia signa. tex. in cap. 1. de matrimo. contra. contra inter. Eccle. vbi Ioan. Andr. id notat, & reputat ibi Abb. singul. & Anto. Cors. in singu. in verbo, matrimonium. idem Ioan. Andre. & Doct. communiter in c. 1. §. idem, de despons. impub. in 6. & Paris. consilio 62. colum. 1. volum. 4. ex quo falsa est Anto. & Praep. opinio in cap. fina. de desponsa. impube. dicentium, per subarrationem sponsalia matrimonium effici. vbi Praepo. dicit esse ibi text. cui responderi non potest: sed ille text. dum dicit, desponsauit, est intelligendus per verba, de praesenti. sicut Innocent. ibi, ac caeteri communiter intelligunt: a quibus etiam in d. c. fin. de sponsa. impube. asseritur, sponsalia re & verbis de futuro, non effici matrimonium per subarrationem. posset tamen procedere opinio Anto. quando ex ipsa subarratione consensus coniugalis colligeretur: quod regulare non est, sed id locum habet in casibus, quos in secunda parte explicabimus. cap. 4. in princip. Sponsalia [art. 3] vero iuris intellectu de futuro, verbis tamen consensum praesentem exprimentia, quamuis adueniente aetate, & contradictione cessante, non efficiantur matrimonium, tamen post aetatem perfectam dictis signis intercedentibus consensus coniugalis praesumitur, & matrimonium censentur. tex. est sic per gloss. & Docto. intellectus in capit. 1. §. 1. de desponsa. impube. in 6. nam dum text. ille ex consensu tacito illa sponsalia matrimonium esse iudicat, gloss. ac caeteri interpretantur illum consensum colligi ex cohabitatione, amplexibus, & similibus signis. quem intellectum approbat Henr. post alios in c. attestationes. colum. 2. de desponsa. impub. Ludou. Gozadi. consil. secundo. colum. pen. Carol. Ruinus consilio 203. volum. 1. Deci. qui hanc opinio. communem esse fatetur. consilio 368. & Parisi. consilio 51. volumin. quarto. columna 2. quem etiam sensum sermone Hispano exhibet Regia lex tertia, titulo primo, parte quarta, & probatur, quia sicut per copulam Roma. Pontifex praesumit ibi consensum, vt illa sponsalia matrimonium efficiantur per alia signa, ex quibus detur perseuerantia in consensu iam praestito minori aetate, iudicat esse matrimonium adueniente aetate: sic etenim inquit, nisi euidenter constiterit eosdem contrahentes cum perseuerantia eiusdem voluntatis ad pubertatis tempora peruenisse, maxime, quia quod constat ex coniecturis, dicitur euidenter constare. l. 1. C. de testament. milit. l. licet Imperator. ff. de legat. 1. Hanc tamen illius text. interpretationem communi omnium iudicio receptam, non omnino veram esse putamus ex sequentibus. [art. 4] Primo, quia constat haec sponsalia esse de futuro, & non matrimonium, faciliúsque solui, quam sponsalia illa, quae verbis & re futurum consensum prae se ferunt, quod in c. de illis. el 1. de desponsa. impube. probatur: cur ergo facilius haec quam illa in coniugium transire iudicamus? Secundo, matrimonium post sponsalia in iure non datur, nisi ex consensu denuo expresse praestito, vel tacite praesumpto per copulam, similéue signum, atque ita vrgentem coniecturam. ca. fina. de despon. Si enim sponsalia ponimus, necesse est, vt coniugium demus, vtriusque consensum coniugalem euidenter adesse: cur igitur ex amplexibus, osculis, ac similibus coniecturis consensum hunc praesumimus? Tertio, in dict. §. 1. Roma. Pontifex ad praesumendum coniugalem consensum exigit copulam, similémue coniecturam, ex qua solet a iure post sponsalia consensus praesumi: vnde oscula, amplexus, & similia, copulae carnali adaequare, prorsus videtur absurdum. Quarto, id constare dicitur euidenter, quod constat ex coniecturis a lege, vel Canone approbatis. Ias. in d. l. licet Imperator. colum. 3. & idem in d. l. 1. C. de testam. milit. nullibi tamen video dictas Doct. coniecturas iure Canonico probatas: ergo in eis minime erit praefata decisio intelligenda. Quinto, ille text. exigit consensus ante pubertatem praestiti perseuerantiam, id est, quod nunc in matrimonium contrahentes consentiant, sicut in aetate minori consenserant expresse, si per aetatem licuisset. Nam dum ille text. exigit in signum consensus carnis copulam, vel alium modum, ego intelligo traductionem solennem ad domum, vt paulo ante dicebam, vel subarrationem, quae sufficiat, vt sponsalia vere de futuro efficiantur matrimonium, quod sequenti parte in principio c. 4. trademus. quibus adducor, vt aegre feram hunc illius text. communem intellectum. Haec tamen communi declaratione praemissa, eam intelligo, quando signailla, nempe amplexus, oscula, & similia, iam aetate completa processerunt, nec sat esse existimo, si illa inter proximos pubertati contingant, auctore Areti. in consi. 142. col. 6. pro quo adest tex. in dict. ca. 1. §. 1. dum dicit, ad pubertatis tempora peruenisse: requirit enim aetatem omnino completam ex Bartol. in l. si cui legetur. ff. de leg. 1. atque idem mihi probat Innoc. quem in hac parte sequuntur ibi Antoni. & Prepos. in capitul. attestationes. de despons. impub. quamuis ibi Henr. colum. 2. existimet satis esse, quod haec signa prope ipsam aetatem perfectam interueniant. Sed precedens opinio verior est, etiamsi malitia aetatis defectum suppleat, secundum Carolum Ruinum, consilio 203. volumine primo. Secundo, eandem opinionem intelligo, quando illa sponsalia, verbis de presenti, iuris tamen intellectu de futuro contracta fuere inter maiores septennio, & secus esse opinor, si contracta forent a minoribus septennio, ac post septennium consensu tacito comprobata. Hec enim sponsalia adueniente aetate, non efficiuntur matrimonium, etiamsi oscula, amplexus, & similes coniecturae dentur, praeter nouum expressum consensum, vel ex copula deductum, qui sufficeret ad hoc. ita Ioannes Andr. in dicto capit. 1. §. idem. cui subscribit Henric. in dicto capi. attestationes. colum. penulti. & Collector decisionum Rotae in nouis decisionibus 462. tametsi dicat, iudices in praetorio Rote contrariam sententiam sequutos fuisse, cum Archi. Domini. & Franco. in dicto §. primo, quorum opinio communis est: quibus & ego libenter consentirem, ni viderem primam, & communem illius text. interpretationem nimis latam esse. # 5 Ex Cap. quinto. SVMMARIVM. -  1 Sponsalia etiam iurata soluuntur mutuo consensu contrahentium. -  2 Sponsaliorum dissolutionem potest petere sponsus, si fuerit sponsa ab alio cognita post sponsalia, etiam vi praecisa. -  3 An idem sit dicendum in sponsa de praesenti, coniugio nondum consummato. -  4 Sponsalia minime dissoluuntur propter superuenientem sponsae paupertatem. -  5 Mulier contrahens matrimonium vel sponsalia, an censeatur dedisse in dotem marito vel sponso propria bona. -  6 Iurans aliquam accipere vxorem, an teneatur contrahere cum ea matrimonium, si cum ipsa diues sit, nolit ei dotem assignare. & numero 4. -  7 Sponsa de futuro an teneatur expectare sponsum absentem. -  8 Sponsalia dissoluuntur adueniente die, quae fuit matrimonio contrahendo praesignata. -  9 Sponsalia per matrimonium omnino soluuntur, etiamsi fuerint iuramento firmata. -  10 Lege, Quoties. C. de rei ven. habere locum, etiamsi prima venditio fuerit iurata. -  11 Sponsalia ex religionis professione tolluntur. -  12 Sponsalia quandoque iudicio Ecclesiae soluuntur, interdum ipso iure absque sententia euanescunt. CAP. V. QVIBVS MODIS sponsalia soluantur. QVINTA nunc restat huius tractatus pars, in qua agere oportet, quonam pacto sponsalia dissoluantur. & primo ea constat [art. 1] dissolui mutuo contrahentium dissensu, sicut ceteri contractus, ex quibus ita argumentatur text. in capitul. 2. de sponsal. qui Ius commune, non dispensationem induxit, ex intellect. Tancre. quem ibi caeteri contra Bernard. sequuntur. Sola enim promissio in sponsalibus fit: ab hac ergo promissione licet promittentibus discedere, nullisque ex dissensu iniuriam irrogant, vnde quamuis sponsalia iuramento firmentur, possunt dissolui mutuo iurantium dissensu, secundum communem ibi. Nam & si iuramentum in Deum dirigatur, id tamen fit tanquam in testem promissionis, quae alteri fit. Est siquidem Deus testis illius promissionis ad hominis vtilitatem, maiori sub vinculo, ex eo, quod ipse Deus sit testis, quasi homo alter testis esset: fit ergo iniuria Deo propter illud testimonium, si homini illi, cui ipso teste est facta promissio, fides frangatur: at si homo ille obligationem illam remittat, Deus item illam remittit. capi. 1. de iureiur. vbi Abb. & Doctor. id explicant. Oldrad. consil. 241. Ioan. Lupi, in Rubric. de donat. §. 45. & diuus Thom. 22. quaestion. 89. articul. 9. Nec obstat text. in dicto capit. 2. dicens ex patientia id tolerari, quasi dicat non de iure: id enim text. expressit propter vulgares, apud quos posset forsan scandalum oriri ex hac dissolutione sponsaliorum: ideo dicit monendos esse contrahentes sponsalia, ne illa dissoluant: non tamen compellendos: eorum enim consensus sufficiens est ad illa dissoluenda. Secundo, sponsalia dissoluuntur fornicatione sequuta: si enim [art. 2] sponsa cum alio fornicetur, non tenetur sponsus contrahere cum ea matrimonium, imo absolui potest ab illa promissione. c. quemadmodum, de iureiuran. vbi probatur secundum Abba. & Docto. idem esse, si sponsalia sint iurata. notat gloss. in cap. sic quippe. 27. q. 2. Prepo. post alios in cap. de illis. de spon. id tamen intelligitur volente illo, cui facta est iniuria: si enim sponsus vellet non obstante fornicatione sponsam accipere in vxorem, esset sponsa cogenda cum eo matrimonium contrahere, alioquin ex fornicatione sponsa consequeretur commodum. Sic ex aduerso, si sponsus fornicetur, non tenetur sponsa cum eo matrimonium contrahere. Abb. in d. cap. quemadmodum. in princi. idem consil. 48. 1. volumi. Regia l. 8. titul. 1. part. 4. Imo si ipsa sponsa vi praecisa esset cognita, adhuc non teneretur sponsus eam accipere in vxorem, sed petere posset sponsaliorum dissolutionem. gloss. in capit. raptor. 27. quaest. 2. gloss. in d. cap. quemadmodum. versicul. oculos. in fin. quam ibi sequuntur Ioan. Andr. Abb. Imol. & caeteri Docto. neque enim cogendus est quis contrahere bigamiae vitium, nondum praestito coniugali consensu. idem notat Regia l. 8. paulo ante adducta. idem repetit Abba. in cap. discretionem. de eo, qui cog. cons. vxor. suae, post alios ibi. in sponsa [art. 3] tamen de praesenti, secus esse asserit Abb. in dict. capi. discretionem, quod ipse intelligo, vt matrimonium, quo ad vinculum, dissoluatur: non enim dissoluitur: sed quo ad thorum dissolui posset propter fornicationem commissam metu, & sic vi conditionali: crederem tamen secus esse, si sponsa cognita & oppressa esset vi precisa, ex his, quae de metu dicebam. praeced. cap. nume. 11. tametsi Abb. consil. 4. 1. volumi. in vtroque casu velit a predicta poena sponsam de presenti, vel vxorem immunem esse. Sed [art. 4] quamuis ipsa sponsa, quae diues erat tempore sponsaliorum, ad paupertatem redacta sit, tenetur nihilominus sponsus eam ducere in vxorem. gl. in dict. capit. quemadmodum. versicu. oculos. quae intelligenda est, quando nihil dare promisit ipsa sponsa in dotem sponso: nam si promisisset, non teneretur sponsus cum ea contrahere, nisi id daretur. ita Ioan. Andr. Anton. Imol. & alij in dict. c. quemadmodum. in prin. per text. in c. de illis. de condit. appo. iuxta communem eius intellectum. & l. si ita stipulatus fuero, te sisti. §. si tibi nupsero. ff. de verbor. obligat. in fin. quibus addo quod Bald. notauit in cap. iurauit. de proba. dicens, quod iurans aliquam accipere in vxorem, etiam nulla dotis promissione praemissa, non est compellendus eam ducere, si ipsa diues sit, & nolit dotem congruentem sibi assignare. sequitur eum Ioan. Lup. in cap. per vestras. de donat. 3. notab. §. 2. Verum Panormit. in dict. capit. quemadmodum. glo. ibi reprobat, dicens, sponsum non teneri ad ducendam sponsam in vxorem, si post sponsalia ipsa sit effecta pauperior, etiamsi nihil sponso dare promiserit: iuramentum etenim est intelligendum rebus sic stantibus, ac non mutatis, vt ibi constat: & tamen sponsa censetur tacite omnia bona sua in dotem promisisse, sicuti [art. 5] mulier, quae matrimonium contrahit, habens patrimonium, censetur illud marito in dotem viri dignitati conuenientem dare, notat Barto. in l. si constante. ff. soluto matrimonio. numer. 78. Ego tamen non sequor in hoc Abb. imo pro communi opinio. iudicandum esse censeo: nam quod Abb. dicit, iure non probatur: non enim est verum, quod mulier habens bona, si simpliciter contrahat matrimonium, videatur illa in dotem dare, etiam attenta dignitate mariti: id enim falsum est, vt notat glo. recte intellecta. & Bal. ibi. in l. mulier bona. ff. de iure dot. Bart. idem in quest. 7. inci. mulier habens. colum. 3. & alij, quos refert & sequitur Dec. cons. 521. colu. 4. & Mayne. in l. in ambiguis, pro dot. nume. 163. ff. de regu. iur. nec aliqua lege contrarium probatur, vt ipsa glo. fatetur: imo auctore Salyce. ibidem potius probatur haec nostra opinio in l. cum post. §. gener. ff. de iure do. & in l. quaere. ff. eo. tit. & in l. si ex causa. §. 1. ff. de minori. not. Steph. in Necyomantia, dial. 27. & si vera foret opinio Bartol. in dicta l. si constante, esset intelligenda in muliere, quae matrimonium contrahit, non sic in ea, quae sponsalia tantum contraheret, vbi tantae praesumptionis ratio non esset ita efficax. nec valeret argumentum a dote certa in specie promissa ad illam a lege subintellectam. vti Ias. in eodem casu notat in §. fuerat. de actio. numero. 127. [art. 6] Subinde fateor illam opinio. quam ex Bald. in c. iurauit. retuli, non probari omnino Iure, quando ipse sponsus esset diues, & haberet bona, ex quibus posset seipsum, & sponsam alere: sibi nam que imputet sponsus paupertatem dotis, quippe qui de ipsa dote constituenda pactum non fecit. quin & contra Panormi. dicendum est, imputandum esse sponso, qui fortunae bonis confidit: si quis etenim sponsalia contraxisset cum puella pulcherrima, quae tandem labente tempore pulchritudinem amisit, non tamen priuata est oculis, nec naribus, nec arbitror ob id sponsalia dissolui posse. Tertio possunt dissolui sponsalia, [art. 7] si sponsus sit ab sens, & vagetur per orbem, modo expectetur per triennium, si nescitur, quo in loco sit. l. secunda. C. de repud. Regia l. 8. titu. primo. part. 4. Si vero sponsus sit intra prouinciam, expectari debet per biennium. l. secunda. C. de sponsal. ita tamen, vt si absentia sit necessaria ex iusto impedimento, expectetur, quousque cesset illud impedimentum. l. saepe. ff. de spons. nisi ex periculo fornicationis Iudex det licentiam sponse ad contrahendum matrimonium cum alio. argu. c. fin. de eo, qui cogno. consang. vxo. Hanc etiam distinctionem a Iure Ciuili collectam esse seruandam Iure Canonico tenent Ioan. Andr. Hostien. & Anto. in cap. de illis. de spons. Syluest. in verb. sponsalia. q. 10. atque dictam legem 2. C. de spon. Iure Canonico admittunt. Hosti. Ioan. Andre. & Abb. in c. sicut. de sponsal. 2. col. Sed idem Abb. Card. & Praep. in d. c. de illis. dictas leges in Foro Canonico minime admittunt: imo asserunt Iure Canonico sponsam non teneri ad expectandum sponsum vagantem per orbem, sed posse petere licentiam ad contrahendum matrimonium, per text. in d. c. de illis. liberum sit. illa equidem verba excludunt licentiam sponsi, atque moram illam biennij, vel triennij. argu. gloss. in Clem. dudum. verb. libere. de sepult. quam sequuntur Abb. Barb. & Alciat. in c. 1. de offic. ordi. 3. notab. & Curtius 2. parte de feudis. q. 2. Deci. in c. si pro debilitate. de offic. deleg. Bald. Card. & Imol. in c. quae in Ecclesiarum. de consti. Anto. Burg. in c. 1. de empt. Curtius Iunior consil. 2. 1. col. Iudicis tamen autoritas in hac nostra quaestione requiritur. Henri. & Praep. in d. c. de illis. gloss. in c. de illis. in 1. de despons. impube. vnde glo. in d. cap. de illis. de spons. dum allegat l. 2. C. de repud. non vult illam esse Iure Canonico seruandam, sed eam ad differentiam Canonum, & Legum adduxit. Hinc constat Abb. in d. c. sicut. dum 2. col. dicit. dict. l. 2. C. de spons. procedere, nisi sponsalia essent iurata: quia tunc autoritas superioris foret necessaria, non recte perpendisse ea, quae prius dixerat in d. c. de illis. nam siue sponsalia sint iuramento firmata, siue sola simplici promissione, lex illa, quae Ciuilis est, Iure Canonum non procedit, & vtrobique Iudicis Ecclesiastici autoritas est necessaria ad sponsalia dissoluenda. Credo tamen, vt hoc diligentius absoluam, sponsum in loco propinquo absentem, vel expectandum esse, vel requirendum, vt intra certum tempus contrahat matrimonium, ex ratione illius c. de illis. de sponsal. quod si iusto impedimento detineretur, non temere sunt sponsalia soluenda, sed attenta sponsae qualitate, quae forsan ex mora periculum pateretur, quod colligitur ex Hostien. in d. c. de illis. vbi text. non loquitur in his casibus. Quarto principaliter [art. 8] sponsalia dissoluuntur lapsu temporis in sponsaliorum contractu constituti ad matrimonium contrahendum. text. in c. sicut. de spons. vbi gloss. dicit esse speciale in matrimonio, vt post lapsum terminum promittens minime sit obligatus. habent siquidem sponsalia hanc tacitam conditionem, vt mutuo dissensu dissoluantur. vnde si sponsus requirat ab sponsa, vt matrimonium contrahat certo die, & ipsa nolit, ipse requirens liber videtur a sponsalibus. si etiam ipse velit huic dissensui consentire, vt sentiunt Card. & Praep. in d. c. sicut. Ego tamen hanc opi. Card. & Praep. intelligo veram esse. Primo, quando apparet alterum requisitum, vt contrahat, nolle illo tempore, nec alio contrahere: tunc enim dissensus colligitur, alioqui licet ipse prouocatus, respondeat, illo tempore nolle matrimonium contrahere, non sequitur eum dissentire, quia forsan illud tempus non videtur sibi conueniens ad contrahendum ob aliquam causam. Secundo procedit tex. in d. c. sicut. quando terminus adijcitur sponsalibus ad limitandam obligationem, & adeam restringendam, ita, vt lapso termino, expiret: tunc enim extinguitur obligatio. ille tamen, per quem stetit, tenetur ex illa culpa, vt in dict. cap. sicut. & probatur in l. si fideiussor. §. fin. ff. mand. l. obligationum. §. 1. ff. de actio. & oblig. l. damni. §. Sabini. ff. de dam. infect. sed in dubio ex gloss. Anto. Abb. & Praep. in dict. cap. sicut. terminus tempore sponsaliorum appositus ad contrahendum, censetur adiectus causa restringendae obligationis, quia nullus contractus est initus perfecte, sed ille terminus ad initium alterius contractus datur. vnde tunc terminus restringit ita obligationem, vt eo lapso, non duret. quod etiam notauit Archi. in cap. nuptiarum. 27. quaest. 2. Abb. & Imol. in cap. cum dilecti. de dolo & cont. Hinc Angel. & Alexan. in l. si insulam. col. pe. ff. soluto matri. notant, quod vbi dies adijcitur causa inuitandae obligationis, non est locus purgationi morae. pro quibus argumentum est l. traiectitiae. §. de illo. ff. de act. & obli. l. commissoriae. C. de pact. inter emp. secus ergo erit, vbi dies adijcitur obligationi iam perfectae, & contractui consummato. quo casu dies potius censetur adiectus ad solicitandum effectum obligationis, quam ad extinguendam ipsam obligationem. l. Celsus. ff. de arbitr. cap. cum dilecti. de dol. & contu. ex quo Abb. in dict. cap. sicut. dicit, quod si contractis iam sponsalibus ex interuallo tractetur de die nuptiarum, lapsus illius diei non liberat sponsum a sponsione & promissione matrimonij contrahendi, etiamsi ipse illo die paratus esset contrahere. quae quidem adnotatio mihi placet, licet Praep. displiceat. Quinto soluuntur [art. 9] sponsalia per matrimonium subsequens, etiam absque copula. text. in cap. sicut. & cap. si inter. & cap. de illis. de sponsal. ex quibus id receptum est communiter, etiamsi prima sponsalia essent iurata, quod in dict. cap. sicut. aperte probatur. nec est necessaria ad hanc dissolutionem Iudicis autoritas, licet Conrad. Lagus in Metho. Iuris, titul. de nupti. contrarium opinetur. Item nec obstat, tunc a periuro matrimonium contrahi, cum matrimonium, a periuro contractum, validum sit, quod alibi dicemus. Huic sententiae simile est, quod Ioan. ab Imol. notat in cap. cum contingat. de iureiuran. nume. 81. dicens: Quod si quis vendat rem quandam duobus, ac secundo emptori eam tradiderit, illius censetur effecta, nec potest ab eo auferri praetextu primae venditionis, etiam iuratae. [art. 10] per l. quoties. C de rei vendi. vbi hoc optime probatur. Imol. sequuntur Hippo. in l. qui duobus. numero 9. ff. de falsa. Ias. dicta l. quoties. numero 36. Et Gozadin. consilio 14. numero 2. Subdit Imol. idem dicendum esse, quando primo promisit etiam cum iuramento vendere, & tamen vendidit secundo: haec enim secunda venditio tenet, & ex ea potest compelli ad tradendam rem venditam. Crederem tamen ego, quod si ante venditionem, vel traditionem vendidisset illi, cui iurauerat vendere, esset eius venditio potior ad compellendum venditorem, vt illi traderet rem potius, quam alteri, propter vinculum iuramenti. Posset etiam esse secunda venditio, vel eius causa facta traditio nulla, si primus, cui promisit vendere, vel vendidit, cum iuramento, venditorem extraiudicialiter admoneret, vt seruaret iuramentum, neque quidquam contra id ageret directe, vel indirecte, appellatione proposita ad Iudicem Ecclesiasticum: tunc equidem venditio, aut traditio, post hanc appellationem facta, esset nulla, tanquam facta appellatione pendente. ita Ias. in dict. l. quoties. numer. 36. ac Gerar. sing. 98. licet ipse Gerar. Imol. impugnet in 2. casu. Sexto [art. 11] sponsalia soluuntur per ingressum religionis professione sequuta, nam si matrimonium ante copulam ita soluitur, etiam quoad vinculum, cap. ex publico. de conuers. coniug. c. ex parte. eo. tit. a fortiori ergo sponsalia ita soluentur, quod omnes fatentur. Nec oberit c. commissum. de sponsa. quia licet dicat text. ibi consulendo, tutius fore matrimonium contrahere, ac demum religionem ingredi, non tamen id ita fieri praecipit, nec promissor contrahere tenetur, si velit religionem profiteri. ita Abb. & Praepo. ibi perpenso secundo intellectu gloss. idem notat Palud. in 4. distin. 28. q. 1. in fin. Nam & si Iure certum sit, posse tute sponsum ingredi religionem, dimissa sponsa, & tutius esse contrahere, ac demum religionem profiteri, non ex hoc sequitur hoc esse necessarium: sat enim est tenere, quod certum est, tametsi consilium sit eligere certius, quod probatur: nam ad salutem animae promptior est via castitatis, quam coniugij. c. nuptiae. 32. q. 1. Clement. exiui. in princi. de verbo. signifi. & tamen potest quis tute eligere viam coniugij. c. integritas. 32. q. 1. c. gesta. cum gloss. 74. dist. igitur potest quis, dimissa sponsa, tute religionem profiteri, quamuis tutius sit cum ea contrahere, fidem praestitam, & iuramentum absoluens, & postmodum Monasticam vitam eligere. Praeterea potest optime dici, quod in d. c. commissum. sponsus nolebat statim deliberare religionem profiteri, sed id in animum absque voto induxerat, ideo Papa ei consulit, vt contrahat, atque fidem seruet: & postea, si velit, religionem profiteatur. nec Rom. Ponti. consuleret ei matrimonij contractum, si statim vellet deliberato animo religionem profiteri. ex his, quae ibi notat gloss. & est intellectus Innocent. quem alij simpliciter referunt. Soluuntur tandem sponsalia pluribus alijs modis, [art. 12] quandoque sententia Iudicis Ecclesiastici. quod frequentius est. gloss. in c. de illis. in 1. de despons. impu. Henri. & Praepo. in c. de illis. de spons. quandoque absque sententia ipso Iure, vt traditur post gloss. ibidem. & in cap. sic quippe. 27. q. 2. quam dicit ordi. Bald. in l. fin. in princ. col. 3. C. de episc. & cleri. & in l. iubemus. in vlti. §. 1. C. eo. tradit Tho. in 4. distinct. 27. q. 2. artic. fi. Regia l. 8. titul. 1. part. 4. e quibus libet vltimo loco tractare, quo pacto sponsalia dissoluantur, eo quod aetate minori contracta fuerint. # 1 Ex §. primo. SVMMARIVM. -  1 Impubes, sponsalia contrahens, poterit, adueniente pubertate, ab eis recedere. -  2 Contractis sponsalibus a duobus impuberibus. qui primo ad aetatem perfectam accesserit, poterit statim huic contractui refragari. -  3 Impubes, contrahens sponsalia, praestito iuramento, minime potest ab eis resilire. -  4 Iuramentum ab impubere, doli tamen capace, praestitum, ipsum iurantem obligat, contractum vero ab eo factum minime firmat. -  5 Maior, sponsalia contrahens cum minore, ab eis recedere nequit. -  6 Adnotatio quaedam nouiter animaduersa ex c. de illis. el. 1. de despons. impub. refellitur. -  7 Matrimonium, a pubere contractum, sponsalia cum impubere praecedentia dissoluit, licet is pubes a sponsalibus dissentire nequeat. -  8 Sponsalia iuris tantum interpretatione de futuro, contracta a pubere, & impubere, non effici matrimonium ex consensu impuberis aetatem legitimam attingentis, nisi et pubes consentiat. §. PRIMVS. SEPTIMO igitur solent in Iure sponsalia dissolui, [art. 1] eo, quod contracta fuerint in minori aetate ex solo impuberis dissensu: is enim si dissentiat, sponsalia dissoluuntur, licet verbis de praesenti, re tamen de futuro, ipsa sponsalia sint contracta. verum hic dissensus ante aetatem perfectam non admittitur, propter aetatis fragilem constantiam: saepe enim impuberes contraherent, ac saepe a contractibus dissentirent. gloss. Card. & Praep. in c. de illis. in 1. de despons. impube. quamuis vterque impubes peteret contractus dissolutionem. secundum Praep. ibi. quod probatur in c. a nobis. eo. tit. [art. 2] In contractis vero sponsalibus a duobus impuberibus, is, qui prius ad aetatem perfectam peruenit, non tenetur alium expectare, qui adhuc impubes est: sed poterit statim contradicere, ac recedere ab sponsalibus, secundum communem, quam Abb. & Praep. in d. c. de illis. col. 2. sequuntur. & probatur: nam si hic potest dissentire altero impubere ad pubertatem perueniente, non video, cur modo non possit contradicere, cum ipse iam sit aetatis perfectae, licet glo. in d. c. de illis. versi. cum sponsalia. & seq. teneat, hunc perfectam aetatem adeptum non posse dissentire, donec alter eandem perfectam aetatem habuerit. Nec tantum poterit, imo tenetur statim contradicere, si nolit sponsalibus stare, alioqui postea non poterit. sed erunt illa sponsalia firma, quo ad effectum sponsaliorum, quamuis non, quo ad vim matrimonij. Hosti. col. 2. Henr. & Praepo. in d. c. de illis. qui hanc asserit esse communem opinionem. Nec obstat, quod secundum hanc communem opinionem nulla videatur constitui differentia inter vers. si vero, & vers. vltimum. in d. c. de illis. quia constat manifestum discrimen: nam in §. si vero. loquitur text. quando tempore contractus alter erat pubes, & is, qui tempore contractus fuerat impubes, factus pubes, petebat dissolui sponsalia. at in §. vltim. is, qui tempore contractus fuit pubes, petebat sponsalia dissolui ante pubertatem alterius, secundum Abb. Praep. & commu. ibi, quibus suffragatur Reg. l. 8. tit. 1. part. 4. quae ita illum text. interpretatur. ex quibus apparet primo casu contradictionem admittendam esse, non in secundo. [art. 3] His adde impuberem sponsalia praestito iuramento contrahentem ratione aetatis non posse ab his recedere, sed ille contractus in vim, & effectum sponsaliorum firmus est. gloss. quae singul. est secundum Abb. ibi in dict. c. de illis. quam & caeteri Iuris Canonici Interpretes sequuntur, quod intelligendum est, quando illud iuramentum prestitum fuit ab impubere, qui tamen ita erat proximus pubertati, vt intellectum, ac discretionem haberet: is enim iuramento se adstringere potest. gloss. Abb. & Doct. in c. ex literis. in 2. de spons. & probari videtur in l. fin. §. in eum. ff. de lib. caus. idem Bart. Corne. & Ias. colum. 4. in Authent. sacramenta puberum. C. si aduers. vendit. dicentes, [art. 4] contractum a minore gestum, de Iure tamen inualidum, iuramento praestito, validum fore, etiamsi iuramentum sit praestitum a pupillo, qui tamen erat doli capax. in quo Bart. asserit hanc opinionem communem esse. idem voluit Abb. consil. 108. in 2. volu. Deci. in l. pupillum. ff. de regu. iur. nec me latet gloss. Cynum, & alios in d. Authenti. sacramenta. contrarium voluisse, asserentes, non firmari contractum inualidum a pupillo, etiam doli capace initum, iuramento ab eo praestito, ex eo, quod d. Authenti. pubertatem exigat, vt iuramentum firmet contractum Iure inualidum propter aetatis defectum. neque refert, quod iuramentum valeat ob discretionem, cum aliud sit iuramentum obligare, aliud contractum inualidum ratum efficere. primo siquidem casu sequitur dandam fore absolutionem, ratione imperfectae aetatis, quae absolutio necessaria est. non tamen ex hoc sequitur, ipsum contractum illo iuramento firmari. ita hanc opinionem vltimam scribit communem esse Alex. in l. quiiurasse. in princ. ff. de iureiur. & Alciat. qui plures allegat in c. cum contingat. de iureiur. nu. 141. vbi eam sequitur. & mihi verior, atque aequior videtur, praeterquam in sponsaliorum contractu ex d. c. ex literis. in 2. in quo quidem contractu aetas non ita stricta, & certa est, sicut in caeteris, cum eam suppleri ex discretione, iudicio, & intellectu constet. qua ratione hanc opinionem sequor, minime adhaerens responsionibus, quas Alciat. ad text. in d. c. ex literis. dare conatur. atque huic opinioni, quam ex Alex. communem esse diximus, suffragantur duae Regiae leges, quarum prima est l. 56. tit. 5. part. 5. altera est l. 6. titu. 19. part. 6. Caeterum haec omnia intelligenda sunt, quando tempore [art. 5] contractus vterque impubes est, vel alter tantum: is vero, qui dissentit, impubes contraxerat, vnde in ipso, qui impubes erat tempore contractus sponsaliorum, manifestum est, nullum dissensui locum esse: imo contractui stare tenetur, quo ad sponsaliorum vim, vt probat text. in d. cap. de illis. nec mirum esse debet, hunc contractum ex dissensu impuberis dissolui posse, non tamen ex contradictione puberis, sicuti si maior cum minore contraheret sine tutoris autoritate, contractus teneret vtique in fauorem minoris, nec posset maior dissentire, licet minor libere posset a contractu discedere. l. eo minus. C. de procura. neque hic agitur de matrimonio, quod exigit vtriusque consensum perfectum, sed de promissione futuri matrimonij. & sic de sponsalibus, vti gloss. & caeteri explicant in d. c. de illis. Hinc constat contractus sponsalibus inter puberem, & impuberem esse sponsalia vtriusque respectu, tametsi minor possit ab eis recedere. quod aptissime probat text. in c. fin. de despons. impub. & in c. vnico. §. 1. eod. tit. in 6. alioqui si non esset in hoc contractu vtriusque ad sponsalia consensus, non oriretur ex eo impedimentum publicae honestatis iustitiae, vt constat in c. 1. in princip. de spons. in 6. & tamen oritur id impedimentum. c. literas. & c. accessit. de desponsa. impu. igitur ex consensu non tantum maioris, sed & minoris hic contractus vere est sponsaliorum. quo fit, vt Fortu. Garsias Hispanus apud Italos non minorem in Vtriusque Iuris prudentia gloriam assequutus, quam apud nos in Caesaris supremo Hispaniarum Praetorio. in l. 1. col. 3. ff. de pact. non exacte [art. 6] perpenderit text. in d. c. de illis. ex eo notans Iure Canonico ex pollicitatione actionem oriri: id enim, sit ne verum, non disputo, tamen ibi non probari contendam libere, cum consensus vtriusque, puberis & impuberis ibi detur. & sic pollicitatio dici illa promissio non potest. Ex his deducitur [art. 7] matrimonium a pubere cum alia contractum valere, atque dicta sponsalia omnino soluere. gloss. Ioan. Andr. Hosti. Praep. & alij in d. c. de illis. in 1. de despons. impub. Rota Noua. 450. Regia l. 8. titu. 1. part. 4. Nec video dubium in hoc versari, quando pubes contraxit matrimonium, priusquam impubes ad aetatem perfectam accedens, consentiat matrimonio contracto in minori aetate: illud vero maxime dubium est, an idem sit dicendum, quando pubes matrimonium contraxit, postquam sciuit impuberem iam aetatem perfectam habentem, illi coniugio consensum praestitisse. & Syluest. verb. matrimonium. 5. q. 8. in ea est sententia, vt [art. 8] opinetur sponsalia, quae verbis de praesenti, Iuris vero intellectu de futuro censentur, eo, quod a pubere, & impubere contracta sint, in matrimonium transire, si impubes aetate iam perfecta, factus maior, consentiat illi matrimonio, tametsi pubes dissentire velit, eiusque consensu minime expectato. idem asserit Ludouicus Gozadi. consil. 2. nu. 11. 27. & 28. contra quos, ni fallor, Iuris Canonici est decisio apertissima in cap. 1. §. 1. de despon. impub. in 6. vbi matrimonium contractum inter duos impuberes, vel inter puberem & impuberem non efficitur perfectum, nec firmum, pubertate accedente, nisi nouus vtriusque consensus accedat ad matrimonium tacitus, vel expressus. Item, si matrimonium contractum inter puberem & impuberem, iuris intellectu sponsalia de futuro iudicatur, quod nec Syluest. nec Gozadin. negabunt, cur dicere audent haec sponsalia ex alterius tantum consensu in matrimonium transire? contra textum ca. super eo. de condit. appo. gloss. receptam communiter in dicto capitulo, de illis. Huic etiam Syluest. opinioni refragatur autoritas Hosti. Anto. Henri. qui in d. c. de illis. plane fatentur dicta sponsalia, etiam impubere aetatem perfectissimam iam adepto, nec contradicente, dissolui ex omnibus causis, ex quibus sponsalia re, & verbis de futuro dissoluuntur. vnde ego non video, quo iure defendi possit horum Doct. opinio. aduersus quos adest optimum Bald. responsum consil. 194. & consi. 200. in 3. vol. & tandem post primam huius operis editionem legi Carol. Ruin. consil. 203. volum. 1. quo doctissimus ille vir nostram sententiam probat. Atque haec de sponsaliorum tractatu sufficiant. # 2 SECVNDA PARS. ETSI haec secunda huius Operis pars, quae de matrimonio tractat, quotidiana, ac frequentissima sit, eam tamen nec longe, nec perfunctorie disseram. Sed iusti Interpretis officio vsus eam octo Capitibus absoluam. Primum matrimonij definitionem complectitur. Secundum, an consensus ad matrimonium sit necessarius. Tertium, qualis consensus ad id exigatur. Quartum, qua ratione hic consensus exprimatur, quibúsue verbis. Quintum, de aetate ad matrimonium requisita tractabit. Sextum de his, quae matrimonium impediunt. Septimum de coniugalis contractus effectu. Octauum de prole & matrimonio suscepta, quam breuissime aget. # 1 Ex Capite primo. SVMMARIVM. -  1 Matrimonium vnde sic dicatur, & eius definitio. -  2 Matrimonij etiam copulati appellatione, illud, quod ex solo consensu constat, continetur, licet consummatum non sit. -  3 An sponsalia de praesenti sub matrimonij dictione significentur, copula non sequuta. -  4 Sponsus & sponsa de praesenti sub viri, & vxoris nominibus comprehenduntur. -  5 Matrimonium Iure Canonum non praesumitur ex diutina maris & foeminae cohabitatione. -  6 Non quaelibet maris & foeminae coniunctio matrimonium dicitur. -  7 Theophili, Boschoei, & Cantiunculae error annotatur, atque verus sensus restituitur. l. nuptias. ff. de regulis iuris. -  8 Matrimonium est indiuiduum vinculum, ex institutione diuina. -  9 Matrimonium est sacrae rei signum, vbi, quid significet, explicatur. CAPVT PRIMVM. MATRIMONIVM sic [art. 1] denominatur, quod foemina ob id potissimum nubere debeat, vt mater fiat, autore August. li. 19. contra Manichaeos. c. 26. vel a matris nomine non adhuc obtento, sed cum spe statim adipiscendo, teste Aulo Gellio, lib. 18. c. 6. vel ea forte ratione, quod maior matris, quam patris in liberorum procreatione habeatur ratio, atque ea certa sit, non ita pater sit certus, iuxta illud Home. Odys. 1. vbi Telemachus inquit. me esse Vlyssis filium, reuelauit mater. sicut & Ius Ciuile iudicat a matre seruos, vel liberos esse filios. notat Boschoeus in tractatu de nuptijs. in princip. Diffinitur autem sic: Matrimonium est maris & foeminae coniunctio, indiuiduam vitae consuetudinem retinens. l. 1. ff. de ritu nupt. §. 1. 27. q. 2. & §. 1. Insti. de patri. potest. Dicitur vero coniunctio, non corporum, sed animorum: qua quidem coniunctione alter alteri se tradit ad coniugalem vsum expresse, vel tacite. atque in hac coniunctione consistit consensus, vnde nuptias non concubitus, sed consensus facit. l. nuptias. ff. de regu. iur. quo fit, vt lex, quae de matrimonio [art. 2] copulato loquitur, intelligenda sit in matrimonio iam ex consensu perfecto, quamuis coitus sequutus non sit. c. fin. de frigid. c. per tuas. qui filij sint legiti. c. 1. & 2. de matrimonio contra. contra interd. eccle. quae iura citat Andre. Tiraq. in l. si vnquam. C. de reuo. donat. in verb. donatione largitus. nu. 179. aduersus Baldum in c. Capellanus. in fin. de ferijs. Paul. de Castr. in l. penulti. C. de episc. & cler. atque alios, qui huic sententiae palam aduersantur, quibus obstat etiam gloss. in Clementina vnica, de consangui. verbo, contrahere. quae illum textum poenam inferentem contrahenti matrimonium dato Canonico impedimento, intelligit, etiam in matrimonio solo consensu contracto, copula nondum sequuta. quam ibi Doct. approbant communiter. opinio tamen Bald. procederet, vbi subiecta materia, vel legis intentio copulam exigeret. Subdit praeterea glo. praedicta, constitutionem illam non punire contrahentes sponsalia. quam glossam praeter Doctor. ibi dicit notab. Deci. in c. nam concupiscentiam. de consti. 2. lect. idem Deci. consi. 256. colum. 3. Hippo. in l. is qui cum telo. C. de sica. nu. 39. & 41. dicit sing. Ias. in l. quo minus. ff. de flumi. nu. 18. & Abb. in d. Clementi. vnica. vbi caeteri eam sequuntur. [art. 3] Attamen video illam glossam citantes, non exacte distinguere sponsalia proprie assumpta a contractu matrimonij, & sic a sponsalibus de praesenti. Cum illa gloss. dum loquitur de sponsalibus, aperte sponsalia, quae de futuro dicimus, intelligat. Nec me latet, sponsalia communi vsu loquendi etiam illa dici, quae de praesenti appellamus, sicuti in praeced. parte cap. 1. diximus: qui quidem vsus a Canonibus, & sacra Scriptura receptus videtur, quod ibi ostendimus. & potest deduci ex eo, quod ante copulam non censetur matrimonium omnino perfectum esse. c. cum societas. 27. q. 2. Verum hac in re opinor, iura [art. 4] loquentia in matrimonio locum habere, vbi contractus coniugalis praecessit, etiam nondum sequuta copula. idem etiam assero, vbi Iura aliquid statuerint in marito, & vxore. l. penulti. C. de incest. nupt. l. penulti. ff. de donatio. inter virum & vxorem. Quod si quando Iura solum erunt intelligenda in viro, & vxore, data commixtione carnali, & in matrimonio iam consummato, id erit vel ex communi vsu loquendi, ex legis intentione, vel ex alia simili ratione. Quo pacto resoluenda sunt omnia, quae longe, lateque adducunt Feli. in Rubr. de sponsalib. Deci. consi. 540. Anchar. consi. 216. Chassa. in consuetud. Burgun. Rub. 4. §. 6. vbi octo paginis hoc ipsum prosequitur. Salycet. etiam in l. non sine. C. de bonis, quae libe. idem in l. cum in te. C. de donati. ante nupt. Andr. Tiraq. de legi. connub. l. 14. qui tamen non ita exacta, vt prolixa disputatione contendunt, an contracto matrimonio dicantur hi, qui contraxerunt, ante copulam vir, & vxor: eos perlegat, qui hac de re plura nosse cupit. Ex praefata etiam diffinitionis interpretatione infertur, quod licet [art. 5] Iure Ciuili ex concubitu, & cohabitatione inter equales conditione, matrimonium praesumatur. l. in liberae. ff. de ritu nupt. gloss. in cap. 30. q. 5. Roma. singul. 446. Regia l. 2. titu. 14. part. 4. Iure tamen Canonico talis cohabitatio non praesumitur coniugalis, sed fornicaria. dicto. cap. 1. 30. q. 5. glo. Abb. & Imol. in c. illud. de presumpt. Nam etsi lex Ciuilis in dicta cohabitatione consensum praesumat, nec ex solo concubitu iudicet matrimonium, vt aduertit Ioan. Ferrad. in d. l. nuptias. Ius vero Canonicum ex solo concubitu consensum, qui in matrimonio principatum obtinet, praesumere noluit, maxime in praeiudicium alterius matrimonij. quod explicat Paris. alios allegans cons. 59. vol. 4. nu. 7. Vnde sic cohabitantes cogendi sunt vel ab hoc contubernio recedere, vel consensum ad matrimonium necessarium, palam profiteri. Verum si haec cohabitatio diutina foret, nempe decem annorum, etiam Iure Canonum, & ratione ipsorum viuentium, eorum nemine refragante, nedum quo ad prolem ipsis vita functis, matrimonium presumeretur. Hosti. Abb. & Anto. in c. lator. qui filij sint legi. Caepo. consil. ciuili. 5. num. 16. quibus addendum erit, filium, mortuis parentibus, legitimum praesumi ex eo, quod eius parentes simul cohabitauerant. gloss. per text. ibi in d. c. lator. vbi Abb. notat. & sequitur Felin. in c. per tuas. de proba. fi. col. Deci. in c. ecclesia. de consti. num. 39. Ias. consil. 168. 4. vol. Curt. Iuni. consi. 52. col. 1. quae tamen opinio in d. c. lator. non probatur, quia ibi ille filius reputabatur, & communi opinione credebatur legitimus. Vnde Henr. ibi tenet contrariam sententiam, & Alciat. de praesump. reg. 3. praesum. 1. nu. 12. verior tamen videtur opinio glo. & Abb. quae receptior est: tametsi contra hanc praesumptionem possit opponi discrimen generis inter illos cohabitantes. Item virum foeminam tractasse non ita honorifice, sicuti vxorem tractari ab eo decebat. ita Paul. de Cast. in l. donationes. in princ. ff. de donat. cui accedit Ioan. Lupi. in c. per vestras. de donat. 3. notab. §. 7. nume. 7. quidquid ipse velit. §. 20. ad finem. Procedit tamen Abb. opinio, etiamsi illa cohabitatio decennio non durauerit, ex mente eorum, qui hanc sententiam profitentur. Ego vero eam admitterem, praemissa decem annorum cohabitatione, alioqui contrarie potius accederem. illud praeterea notandum est, hanc diutinam cohabitationem matrimonij praesumptionem inducere, si alijs argumentis coadiuuetur. text. optimus in d c. illud. Tertio ex diffinitione, sic intellecta, deducitur verus sensus. l. 1. §. Ius Naturale. ff. de iust. & iure. §. 1. Inst. de iure natu. c. ius naturale. 1. dist. vbi [art. 6] maris, & foeminae coniunctionem, Iure Naturali omnibus animantibus communem, a nobis matrimonium appellari, in quit lex, quasi velit ipsam copulam carnalem, matrimonium esse. Sed oportet altius hec perpendere, non enim inquit, lex maris & foemine qualemcunque coitum, nos matrimonium appellare, sed est legis sensus, maris & foeminae coniunctionem omnibus animantibus, etiam brutis, esse Iure Naturali communem: illam vero, quae Iure Naturali animalibus, ratione praeditis, licita sit, matrimonium a nobis appellari. Est ergo maris & foemine coniunctio matrimonium in sensu d. l. 1. non quod ipsa copula maris & foeminae sit matrimonium, sed quod sine matrimonio nobis non sit, etiam Iure Naturali licita, maris & foemine coniunctio. Hinc sequitur, nos ideo maris & foemine coniunctionem, matrimonium appellare, quod aliter quam ex matrimoniali vsu nobis licita non sit carnis commixtio, tametsi Theophilus in prin. Inst. de Iure Nat. Gen. & Ciui. Bochoe. in trac. de nup. [art. 7] in prin. & Clau. Cantiun. in §. nuptiae. Inst. de patr. po. adnotauerint, matrimonium appellari qualemcunque coitum, etiam brutis conuenientem, quibus minime assentior: quippe qui absurdum existimem maris & foeminae coniunction in brutis matrimonium appellari. Nec etiam admitto, quod idem Bochoe. notat, non dici proprie matrimonium absque coitu. vbi l. nuptias. ita interpretatur, vt nuptias non tantum concubitus, sed & consensus faciat. nam hoc ex eo confunditur, quod nubere dicatur, quae coniugium absque copula contraxit. l. cum fuerit. ff. de conditi. & demonst. notat optime Deci. in d. l. nuptias. Cui regulae illud exemplum legis, Cum fuerit, aptat Constantinus Harmenopolus li. 4. tit. 2. quem retulit Anto. Augu. vir egregie doctus, atque in Pandectarum emendationibus diligentissimus lib. 1. cap. 7. quibus mire suffragatur Chrisost. Matth. 19. Homil. 33. scribens, verum esse matrimonium, verasque nuptias ex solo coniugali consensu. Hinc etiam apparet Iure Naturali illam tantum copulam hominibus conuenire, quae ratione, & iure subsistat, qualis est coniugalis. quod eleganter Fortu. explicat in d. §. Ius Naturale. columna 6. & idem sentit Ioannes Lupi. Segobiensis in tractatu de matrimonio. col. 5. Subsequitur in diffinitione, Indiuiduam vitae consuetudinem retinens [art. 8] ex eo quod matrimonium diuina institutione indiuiduum vinculum sit, quod ab homine dissolui non potest, iuxta illud: Quos Deus coniunxit, homo non separet. igitur in coniugio exigitur consensus ad indiuiduum vinculum saltem tacitus, conformis quidem diuine institutioni, ex qua coniugium indiuiduam consuetudinem retinet, sicut apud nos optime docet Fort. in l. 1. col. 9. ff. de iust. & iur. nec inconuenit, quod matrimonij vinculum ante copulam religionis solenni professione soluatur, id enim contingit praeter pactum contrahentium, a quibus coniunctio haec fuit his animis comparata, vt constans, ac perpetua sit, eritque satis contrahentes praedictum consensum praestitisse, vt vere dici coniugium possit. c. solet. 32. q. 2. Hostiens. in summa. tit. de matri. §. 1. Praepo. in Rubr. de spons. col. 2. vnde non immerito dicemus hunc coniugalem consensum totius vite consortium promittere. quod Theop. Grecus Institutionum Paraphrastes satis eleganter expressit. Instit. de pat. potest. dicens. Matrimonium est maris & foeminae coniunctio, indiuiduam vitae consuetudinem retinens, seu promittens. atque significantius Ioan. Maioris, in 4. distin. 26. quaest. 1. sic diffiniens: Matrimonium est, inquit, signum sensibile, quo mas, & foemina praeuio consensu perpetuo coniunguntur, vt hinc pateat sacramenti definitionem matrimonio conuenire, cum sacramentum sit sacrae rei [art. 9] signum. cap. sacrificium. de consecr. distin. 2. signum, inquam, visibile sacrae rei inuisibilis. Significat enim matrimonium dilectionem inter ipsos coniuges futuram, quam Deus per gratiam ipsis coniugibus nectit. Significat etiam spiritualem vnionem Christi, & ecclesiae, id est, Christi, & animarum fidelium. Item repraesentat coniunctionem Christi cum vnica sponsa ecclesiae per carnis assumptionem. & sic coniunctionem diuinitatis cum humanitate, iuxta illud: Et verbum caro factum est. hoc autem vltimum significat matrimonium, carnis commixtione sequuta, non ante coitum. cap. cum societas. 27. qu. 2. notatur in cap. debitum. de biga. & vberrime in concilio Colonien. ti. de sacramento matrimonij. c. sed dices. Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Matrimonium ante carnis copulam perfectum quo ad vinculum, & sanctitatem sacramenti, non tamen quo ad significationem. -  2 Matrimonium sacramentum est nouae legis. -  3 Matrimonij sacramentum gratiam confert. -  4 Matrimonium in legitimum, ratum, & consummatum distinguitur. -  5 Matrimonium, contractum per procuratorem, an sit sacramentum. -  6 Matrimonium a quo, & qua ratione fuerit institutum. -  7 Matrimonium, contractum propter non conuenientem finem, valet, licet illicite contrahatur. -  8 Quae sit huius sacramenti substantia, forma, & materia, §. VNICVS. EX his [art. 1] sequitur matrimonium ante copulam perfectum quidem esse, quo ad vinculum, sanctumque ex sanctitate sacramenti, vt fuit inter Mariam, & Ioseph. cap. Beata. cap. coniunx. c. omne. 27. q. 2. imo tanto sanctius, quanto a carnali coniunctione alienius, secundum Augustin. ad Aeditiam, cuius verba ad id refert Magister Senten. in 4. dist. 26. & probatur autoritate Pauli, 1. ad Corint. 7. qui collaudat continentiam in coniugatis. Est tamen imperfectum, quo ad significationem, non enim illa omnia significat, quae significaret carnali copula consummatum. ex his, quae idem Magister notat, & Hostien. in summa titu. de matrimonio. §. quid sit matrimonium. Angel. in ver. matrimonium. prima. q. 3. & Coloniense concilium in d. ca. sed dices. Secundo ex his deducitur, matrimonium esse sacramentum, [art. 2] & nouae legis, quod probatur ex Paulo ad Ephe. 5. dicente: Sacramentum hoc magnum est. quae verba ita interpretantur sancti Doctor. vt tradit Ambros. Catha. lib. 5. contra Caie. c. 1. de matrimo. ecclesia etiam hanc assertionem profitetur in ca. ad abolendam. de haeret. & in concilio Florent. sub Eugenio quarto. vt plane contrarium asserentes censendi sint haeretici, quos conuincunt sacris testimonijs, & conciliorum autoritatibus Rofensis. Ioan. Ecchius, atque eruditissimus Alfonsus a Castro, libr. de haeres. in verb. nuptiae. & Colon. conci. tit. de matrimonio. cap. quae omnia. Tertio ex [art. 3] praemissis aperte constat, matrimonium gratiam conferre: sacramenta siquidem nouae legis gratiam conferre, receptissimum est apud Theologos, & in eodem Florentino concilio, versic. quinto hoc docet ecclesia. hoc autem est sacramentum nouae legis, igitur gratiam confert. quod probat Coloni. concil. & Theologi frequentius fatentur, vt constat ex Maior. in 4. dis. 26. q. 1. notat Thom. 22. q. 100. arti. 2. Alfon. de Castro, in dicto verbo, nuptiae. Abb. in cap. cum in ecclesijs. de simoni. Praep. in Rubr. de spons. colum. penulti. post Cardi. ibi Hostien. Ioan. Andre. in cap. 1. de sacra Vnctione. & Canariensis episcopus Philip. 12. licet gloss. in ca. quidquid. 1. q. 1. & in cap. alma mater. vers. sacramentis. de sentent. excom. in 6. & in d. cap. cum in ecclesijs. voluerit in hoc sacramento minime conferri gratiam, quod falsum, & erroneum est. Hic [art. 4] vero & illud adnotandum est, non omne matrimonium protinus esse sacramentum. proinde scire conuenit, matrimonium aliud esse legitimum, aliud ratum, aliud consummatum: est enim matrimonium legitimum id, quod legitimo consensu contrahitur, quale esse potest apud Ethnicos. Ratum est illud, quod a Christianis more fidelium contrahitur, & istud sacramentum est. Consummatum dicitur illud, quod omnino copula carnali firmatum est. quae omnia explicat Coloniens. concilium. titu. de matrimon. cap. verum. & cap. sed dices. & probantur in cap. final. 28. quaest. 1. Magister Senten. in 4. distinctio. 39. & Praepos. in Rubr. de spons. col. penult. Nec oberit tex. in c. gaudemus. de diuor. & in cap. vlti. de transactionib. dicens, inter infideles dari hoc sacramentum: nam intelligitur dari inter infideles matrimonium, non tamen matrimonij sacramentum, cum illud coniugium ratum non sit, in quo deficiat fides, vti probat text. in ca. quanto. de diuor. dicens, apud infideles matrimonium contingere, non tamen esse ratum: efficit vero ratum coniugij sacramentum, quod fidelibus competit. ergo infidelibus minime conuenit matrimonij sacramentum: vel, vt aptius intelligatur litera c. gaudemus. opinor apud infideles matrimonium esse sacramentum habitu, non actu. quia non contrahitur in fide ecclesiae. ita Thom. in 4. distinct. 39. q. 1. articul. 2. quo fit, vt non ita firmum sit coniugium infidelium, sicuti Christianorum. cap. quanto. supra citato. quod nos alibi tractabimus, nempe capitulo septimo, §. quarto. Ex his etiam redditur dubia Caiet. sententia. is inquam 2. Tomo, quaest. 1. de matrimonio, [art. 5] dixit matrimonium, contractum per procuratorem, non esse sacramentum, nec gratiam conferre, donec inter praesentes coniuges id matrimonium saltem tacite ratum habeatur: hoc enim certum non est, tametsi subtili ratione id probare nitatur. quem etiam reprobat Ambros. Catha. contra Caieta. lib. 5. c. de sacramento matrimonij. Institutum [art. 6] autem fuit matrimonium ab ipso summo omnium rerum Opifice in statu innocentiae ante peccatum ore prophetico Adami, dicentis, Genes. 2. Hoc nunc os de ossibus meis, caro de carne mea: quamobrem relinquet homo patrem, & matrem, & adhaerebit vxori suae, & erunt duo in carne vna. &, quia spiritu prophetico illa verba protulit Adam, in sacro Euangelio Matth. 19. Redemptor noster illa verba ad Deum ipsum refert. notat Magister in 4. dist. 26. text. in c. lex diuinae. 27. q. 2. Verum ante peccatum fuit coniugium institutum in Officium naturae, nem pe ad conseruationem humanae creaturae, dixit enim Deus Genes. 1. cap. Crescite, & multiplicamini. atque idem repetit post diluuium, omnibus hominibus pene consumptis, Genes. 8. Institutum etiam fuit matrimonium, vt esset prima humanae societatis copula, quae amicabilem quandam coniunctionem alterius quidem regentis, alterius vero obsequentis, complecteretur. quod probatur, dum Genes. 2. dixit Deus: Faciamus ei adiutorium simile sibi. & adnotauit Tho. in 4. dist. 26. q. 1. & deducitur ex l. 1. §. Ius Naturale. ff. de iusti. & iure. vbi Fort. col. 6. & illat. 10. col. 6. ad idem optimus text. in c. Ius Naturale. 1. dist. §. 1. Insti. de Iure Natu. comprobat idem ex Platone Ludo. Caelius libr. 15. c. 13. quibus mire concinunt verba Arist. 1. Polit. c. 1. Principio, inquit, necessarium est maris & foeminae coniugium, quorum vterque sine altero debilis est, nec potest consistere procreandi causa. idque naturale est desiderium, quale quidquid est, tale quid alterum relinquendi: eius autem, qui imperat, & eius, qui paret, naturalis est coniunctio, salutis causa constituta. Ex quibus constat, matrimonium in officium naturae fuisse institutum ante peccatum. Caeterum post peccatum fuit institutum in remedium fornicationis, vt est autor Ange. quem Magist. aduocat in d. dist. 36. Colonien. conci. tit. de matrimo. c. est autem. Tho. in additio. ad 3. part. q. 41. & 42. glo. & Card. a Turre Cre. in summa. 27. q. 1. & probatur in c. nuptiarum. 27. q. 1. quo tandem vltimo fine officium sacramenti matrimonio conuenit, vt sit in medelam, ac remedium peccati, quod in fornicatione committitur. incaute igitur loquuntur Card. & Praep. in Rubr. de spons. dicentes, hoc sacramentum non fuisse institutum in remedium peccati. Ex his manifeste apparet, propter dictas causas matrimonium fore a Catholicis contrahendum: [art. 7] quod si ex alia causa contrahatur, nempe ob diuitias, seu pulchritudinem, non rite contrahitur, valet tamen. text. in c. tua. de spons. vbi Abb. hoc notat. Tho. in 4. dist. 30. q. 1. art. 3. Maior in 4. dist. 26. quaest. 2. sed & Caiet. in 2. Tomo. q. 3. de matri. probat esse licitum contrahere matrimonium propter pulchritudinem, aut diuitias, ita, vt istae causae contingant, vt ratio matrimonij cum tali foemina, vel vt causae applicandi animum ad coniugium, non ergo sunt causae finales, seu principales, sed causae, sine quibus actus non fieret, quae finales minime dicuntur, quemadmodum in simili docet Maior in 4. dist. 25. q. 2. col. 4. illa etenim est causa principalis, ad quam is, qui actum agit, magis intendit, quamque praecipuam existimat. ita Tho. 12. q. 18. arti. 7. Bart. in l. ambitiosa. col. 4. ff. de decret. ab ordin. faci. quo fit, vt si in hasce causas pulchritudinis, ac diuitiarum, seu libidinis principalis intenderet animus, non crederem licite, sed cum graui peccato, contrahi matrimonium. quod probat Ambrosius, Cathar. libr. quinto. contra Caie. capitulo de matrimonio. Sed cum matrimonium [art. 8] sacramentum esse constet, oportet scire, quae sit huius sacramenti forma, atque materia: qua in re glo. in c. tua nos. de spons. dicit, substantiam esse consensum: formam vero ipsa verba consensum exprimentia. quam ibi nostrates approbant, & sensit Bald. in Rubr. ff. de iust. & iure. quin & Tho. in 4. sent. dist. 26. q. 2. fatetur formam esse verba, quibus consensus exprimitur. rectius tamen dicemus, contrahentes ipsos esse materiam. & si dicamus ipsa verba esse formam, quibus quidem verbis consensus exprimitur. ita Palud. in 4. dist. 26. q. 4. col. 4. & Hadria. in 4. tract. de matrimo. q. 1. vnde glo eadem in d. c. tua nos. incaute loquitur, dum dicit in matrimonio praesumpto ipsum factum esse substantiam & formam. idem sensit in c. is, qui fidem. de sponsa. verius enim dici potest, in matrimonio praesumpto ipsam substantiam, & formam etiam praesumi: nam ille actus, ex quo matrimonium praesumitur, designat substantiam, ac formam interuenisse, saltem Iuris intellectu. atque istam glo. reprobat Alber. Brunus in tract. de forma. fol. 9. col. 4. Hactenus igitur primum huius partis Caput absoluimus, ad secundum oportet, vt festinemus. # 2 Ex Cap. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Consensum omnino esse necessarium ad matrimonium in exteriori, atque interiori iudicio. -  2 Consensus in iudicio exteriori quandoque praesumitur, in interiori vero nunquam: atque ideo Iudex exterior interdum fallitur. -  3 Protestatio, altero consentiente, praecedens verba consensum exprimentia, defectum ipsius consensus probat etiam in exteriori iudicio. -  4 Foemina, verbis fallacibus decepta, & stupro vitiata, quid agere debeat. -  5 Furiosus contrahere matrimonium non potest. -  6 Furiosus nemo praesumitur, & ideo qualiter furor probetur. ibidem tractatur. -  7 Furiosus interuallis quibusdam legitime contrahit eo tempore, quo furor cessat. -  8 Mente captus matrimonium contrahere nequit. -  9 Ebrius coniugium minime contrahit. CAPVT SECVNDVM, AN consensus sit ad matrimonium necessarius. CONSENSVM [art. 1] esse ad matrimonium necessarium, nemo ambigit, idque Iura Canonica, & Ciuilia profitentur. ca. 1. c. cum locum. c. tuae. cap. tua. de sponsal. cap. sufficit. cap. sic quippe. 27. q. 2. cap. tuas. de sponsal. duorum. l. nuptias. ff. de regul. iur. adeo, vt nec summus Pontifex possit condere legem, qua caueatur, matrimonium quandoque sine consensu constitui, quod praecedenti parte notauimus. & probatur, quia quatenus matrimonium contractus est, consensum exigit. l. consensu. cum l. seq. ff. de acti. & oblig. l. 1. ff. de pact. l. 1. ff. de contr. empt. Nec in vinculo aliquod discrimen est inter iudicium exterius, & interius, quod conscientiae Forum appellamus. illud siquidem matrimonium, quod validum est in conscientiae iudicio, id erit etiam firmum in foro exteriori. rursus [art. 2] quod nullum est in interiori foro, minime valebit in exteriori, tametsi Iudex, qui per exteriora signa iudicare debet, pronunciet illud esse matrimonium, quod vere non est. text. recte perpensus in cap. tua nos. de sponsa. Palud. in 4. distinct. 27. q. 2. arti. 5. vtroque enim iudicio id tractatur, an matrimonium probetur, id est, an consensus coniugalis fuerit praestitus. Sed in foro interiori conscientiae, ipsius confitentis dictum sufficiens exhibet testimonium, etiam repugnantibus mille testibus: at in foro exteriori ipsi confitenti in causam propriam non creditur, sed testibus alijsque legitimis documentis. in substantia ergo nullum est discrimen inter haec iudicia, licet maxime differant in modo cognoscendi de re qualibet, que in controuersia versatur. atque ita intelligenda est illa Doctor. interpretatio, quae habet text. in dict. cap. tua nos. in part. 1. loqui in foro iudiciali, in secunda vero in foro conscientiae. quam ibi probat Abb. col. 1. idem in cap. quae in ecclesiarum. de constitut. & est communis hic sensus, quem & Soci. sequitur consil. 28. 1. volu. idem Soci. consi. 119. in 3. vol. Regial. 5. tit. 2. part. 4. Hinc infero, non esse in foro Iudiciali iudicandum matrimonium, si quis, ex [art. 3] consensu foeminae, protestetur se nolle coniugalem consensum praestare per quaecunque verba, consensum illu significantia, ab ipso illo die proferenda, ac demum illa verba coram pluribus proferat, modo de illa protestatione Iudici constet. sic Abb. existimat in dict. c. tua nos. quem Felin. sequitur in cap. cum M. de consti. nume. 80. nisi sequuta foret copula carnalis post praedicta verba. per quam recessum videtur a protestatione, quod Felin. expressim adnotauit. & licet sit dubium, an in hac protestatione sufficiat consensus tacitus alterius, qui praesens tacet, an exigatur expressus, vt notat late Deci. in dict. cap. cum M. numer. 24. & ibi Ripa. num. 125. Alexan. Ias. & Anto. Rube. nume. 312. in l. non solum. §. morte. ff. de noui oper. nuncia. Alexand. Ias. & Curtius Iunior in l. pacta nouissima. C. de pact. Ego tamen in matrimonio crederem necessarium esse consensum expressum, ne tantum Sacramentum illusione, & leuitate contrahentium tractetur: nam & in ceteris actibus expressum consensum requiri, docet Bar. in dict. §. morte. numer. 22. vt eum ibi intelligit Alexan. nume. 31. & esse commu. opin. fatetur Deci. in dict. cap. cum M. num. 23. pro qua facit gloss. in c. Cumana. de electi. Verum si haec protestatio fieret absque consensu alterius, minime iuuaret protestantem. gloss. communiter recepta in dict. cap. tua nos. Abb. 8. col. & ibi Ripanu. 86. in d. c. cum M. Quid tamen agendum est, quando quis, vt a [art. 4] foemina carnale commercium consequatur, verbis, non animo, matrimonium contraxit, ac semper animo & affectu fornicario eam cognouerit, ita, vt coniugium effectum non sit. & Tho. in 4. distin. 28. arti. 2. dicit hunc seductorem debere cum ista matrimonium contrahere sub poena mortalis peccati, si nondum aliam vxorem duxerit: si vero aliam duxit, tenetur ei resarcire damnum, quod stupro intulit. Vnde consequens est, vt Iure Canonico ac Ciuili, poena stupri sit puniendus. c. 1. & 2. de adulte. hoc ipsum post Thom. notat in specie Syluest. in verb. matrimonium. 4. q. 8. & dicens id esse communiter receptum, comprobat Hadrian. in 4. tracta. de matrimonio. q. 2. versi. dico igitur ad quaesitum. Ipsa autem seducta, tute cum alio contrahet matrimonium, si coniecturis probabilius persuaderi possit in viro consensum coniugalem defuisse. sic Adria. q. 2. & Syluest. quaestio. 9. hoc dubium diffiniunt: has vero coniecturas tribuit dispar genus, vel diuitiarum, statúsue conditio impar. Ab hoc eodem capite procedit intellectus ad textus in c. dilectus. de spons. vbi matrimonium a furioso [art. 5] contractum nullum est, eo quod consensus deficiat. notat Magist. in 4. dist. 34. & ibi Tho. art. 4. Regia l. 6. tit. 2. par. 4. argumento deducto a l. furiosum. C. qui testa. fa. po. & Cle. 1. de homici. quibus constat a furioso non fieri cum effectu actum consensum exigentem. id tamen intelligitur in eo, qui continuo furore laborat: is etenim, qui per dilucida dierum interualla laboraret, posset matrimonium contrahere tempore, quo furor cessat, ac redijt iam sana mens, iuxta gl. in d. c. dilectus. & probatur in c. quamuis. 7. q. 1. l. Diuus. ff. de offic. praes. Furor autem probandus est, quia quilibet praesumitur sanae mentis. l. 2. C. qui testa. fac. po. l. nec codicillos. C. de codicillis. Sed probatur [art. 6] furor ex actibus & signis exterioribus, quibus Iudex caute arbitrabitur furorem verum esse, non fictum. l. quidam in suo. ff. de con. inst. res equidem in animo consistens, per exteriora signa iudicanda est. cap. fi. de renunc. in 6. l. dolum. C. de dolo. cum pluribus alijs, quae ad idem adduci poterant. signa vero, ex quibus furor praesumi possit, tradunt Doctores in cap. fin. de succession. ab intestat. & in l. furiosum. C. qui testam. face. poss. Areti. in l. 2. ff. de testament. optime Decius consil. 448. Alciat. de praesumpt. regu. 1. praesumpt. 38. & egregius Docto. Mar. Naua. in cap. si quando. de rescript. except. 9. & Corneus consilio 22. volu. 4. e quibus illud signum notandum est, num ille, qui semel fuerit furiosus, sit semper in dubio praesumendus furiosus? quod videtur ex gloss. in capit. fina. de success. ab intesta. quam dixit singul. Lanfranc. in capit. quoniam. de probat. in ver. testium. fol. vltim. commendat. Praepo. in dict. capit. dilectus. 2. col. dicens eam esse communem receptam. idem notat gloss. per text. ibi in cap. iudicas. 3. quaest. 9. sequitur eam Ias. in dict. l. furiosum. & Areti. in dict. l. 2. procedit tamen, si probatum fuerit aliquem furiosum fuisse quodam continuo tempore, nempe vno mense, vel vno anno. secus, si probetur in aliquot actibus furiosum fuisse, non enim praesumitur adhuc illum furorem durare. Bart. in l. 2. ff. de bon. poss. infanti delat. quem Ias. sequitur in dict. l. furiosum. numer. 3. Alciat. de praesump. reg. 2. praesumpt. 18. & Steph. Bert. consil. 48. nume. 24. in noua consi. parte. Secundo procedit dicta furoris praesumptio, quo ad actus, qui paulo post furoris tempus aguntur, non autem quo ad illos, qui longo interuallo post furoris tempus geruntur. ita Imol. & Areti. col. 3. l. 1. §. final. de verborum obligation. Anchar. in Clem. 1. de homici. fin. col. & optime Bertr. dict. consil. 48. nume. 24. Tertio minime esset furoris continuatio praesumenda, vbi iudicio, ac testimonio peritorum probatur illum furorem ex accidenti causa contigisse, quae modo sublata est, & verisimili coniectura cessauit. Areti. in l. 2. ff. de testam. 2. col. Postremo illud notandum est, in dubio an [art. 7] laborans interuallis quibusdam, ita, vt aliquo tempore sit in sana mente, actum egerit tempore furoris, an tempore sanae mentis praesumi illum actum gestum in sana mente, vel furore ex ipsius actus qualitate. quod notauit Ias. in l. furiosum. tertia colum. idem respondit consulendo, consilio 178. volum. 2. & Bert. d. consi. 48. nume. 25. & Alciatus in d. praes. 18. vnde quod Aret. in l. 2. ff. de testa. col. fin. in hoc casu dicebat, actum praesumi gestum in sana mente, est intelligendum, quando ex ipso actu potest colligi & perpendi in sana mente gestum fuisse, attentis ipsius actus circumstantijs. Decius in l. in negocijs. ff. de regul. iuris. Ex his infertur, matrimonium a furioso contractum nullum esse, neque referre, an alter, qui sana mente contrahit, sciat alterum furiosum esse, vel non. ita Praep. post alios in d. c. dilectus. vbi glo. parum diligenter hoc expediuit. Secundo deducitur ex praedictis matrimonium a [art. 8] mente capto contractum inualidum esse, cum is careat intellectu, quo consensum praestare possit, ac furioso similis est. l. 2. C. de curat. furi. l. furiosi. C. de nupt. notat in matrimonio Soci. consil. 47. in 3. volu. col. 3. quibus conueniunt plura, que congerit Mar. Naua. in c. si quando. de rescr. except. 9. col. 30. Tertio hinc patet, matrimonium [art. 9] ab ebrio minime contrahi posse, ob consensus defectum, si ebrietas illum consensum impediat. ita Hen. in d. c. dilectus. & Soci. consi. 47. 3. vol. Deci. consil. 112. & Ripa in l. fi. C. de reuo. don. q. 22. Quibus & illud adde, matrimonium per signa contrahi posse a vere mutis, cap. cum apud. de spons. imo & a muto, & surdo simul, si is habeat intellectum, quod pulchre explicat Parisi. consi. 63. vol. 4. # 3 Ex Cap. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Consensus in coniugio non est necessarius expresse ad carnalem copulam, sed erit sufficiens in mutuam corporum traditionem. -  2 Conditio suspendit matrimonij contractum. -  3 Matrimonium qualiter sit legitimus actus, qui conditionem, nec diem recipiat. -  4 Intellecta regul. actus legitime. de regul. iuris. -  5 Conditionis euentus in coniugali contractu, absque nouo consensu tacito, vel expresso, matrimonium non efficit, contra receptissimam nostratum opinionem. -  6 Conditionis euentus, etiam praemissa opini. commun. matrimonium non efficit, si ante illum euentum consensus conditionalis fuerit reuocatus. -  7 Conditione si Papa dispensauerit eueniente, matrimonium minime censetur contractum, sed tantum sponsalia de futuro. -  8 Impossibile quando iudicetur illud, quod a Principis voluntate pendet. CAPVT TERTIVM, QVAlis consensus sit ad matrimonium necessarius. CAETERVM cum constet ad matrimonium esse consensum necessarium, tractare libet, qualis hic consensus exigatur. & [art. 1] primo consensus hic exigitur in societatem coniugalem diuinitus institutam, vt dicebam cap. primo huius partis. Nec est necessarius consensus explicitus in carnalem copulam. text. vbi hoc notant Abb. & Doctor. in cap. commissum. de spon. Thom. in 4. distinct. 28. quaest. 1. arti. 4. Palud. ibi. quaest. 1. & eleganter Caiet. secundo Tomo, q. 3. de matrimo. sat enim est, quod consensus praestetur in mutuam potestatem, ac traditionem corporum, vbi tacite includitur consensus ad indiuiduam cohabitationem, fidem seruandam, atque etiam ad carnalem commixtionem. Sed & hic consensus non est in actum coitus, sedin potentiam, vt idem Thom. explicat in 4. distinct. 30. q. 2. quo fit, vt matrimonium contrahi non possit cum pacto expresso euitandi coitum, vti dicemus hoc ipso ca. & notat Syluest. in verb. matrimonium. 4. q. 6. Secundo consensus [art. 2] hic coniugalis pure praestitus matrimonium efficit, ita, vt absque aliqua conditione, quae praesentem consensum auferat, necessario exhibendus sit: quia sicut caeteri contractus pendente conditione suspensam habent obligationem, ita & hic. c. super. eo. c. de illis. vbi hoc notant Innoc. Ioan. Andr. Card. Abb. & Praep. de cond. appo. dicentes, ad coniugium non tantum exigi verba praesentem consensum exprimentia, sed oportere verba illa fore libera a conditione, quae ipsum consensum suspendat, alioqui non esset coniugalis consensus praesens, sed futurus in conditionis euentum. idem notat Henr. in cap. fi. col. 2. de condi. app. qua in re errauit Spec. tit. de cond. app. col. 2. dicens consensum de praesenti, etiam conditionalem, efficere matrimonium statim, nec conditionis euentum expectari, nisi sit conditio relata ad alterius voluntatem, sic intelligens c. super eo. de cond. app. quod falsum est manifeste. Imo si verba contractus sunt de futuro, ante conditionem, nec ibi est matrimonium, nec sponsalia de futuro. eueniente vero conditione, sponsalia sunt, quae de futuro appellamus. quod si verba sint de praesenti, conditione tamen adiecta, eueniente illa conditione, coniugium erit, ante illam nec matrimonium, nec sponsalia de futuro, probat text. optimus in cap. 1. §. fi. de spons. in 6. atque haec omnia intelligenda sunt de conditionibus licitis, honestis, & possibilibus: nam de inhonestis, turpibus, & impossibilibus statim longius dicemus. Ex hoc illud manifestum est, [art. 3] matrimonium non recipere conditionem, repugnat enim matrimonio conditio, cum ea pendente, ad matrimonium consensus praestitus non sit. at ea eueniente, matrimonium perfectum est. & sic est legitimus actus, qui iam conditionem vllam non admittit. Vnde consensus ad matrimonium conditionem admittit, ipsum vero matrimonium nullam recipit conditionem: sunt etenim actus quidam legitimi, id est, a legibus instituti, vt statim ex eis effectus aliquis purus sequatur, qui conditionem non recipiunt, nec diem: imo eis refragatur conditionis adiectio, quia contra actus ipsius substantiam est, cum ille sit a lege introductus, vt statim sortiatur effectum. Matrimonium itaque institutum est ad cohabitationem mutuam, atque coniunctionem. repugnat ergo ei conditio, cum ea pendente, effectum proprium minime consequatur. [art. 4] Sic & emancipatio a lege introducitur, vt statim quis a patria potestate liberetur: at pendente conditione, non potest esse liber. igitur conditio resistit emancipationis actui. Hunc opinor esse sensum illius l. actus legitimi. ff. de reg. iur. in 6. & difficilima sit huiuscemodi dissolutio, vt constat ex Alcia. qui libr. 3. parer. cap. 4. & seq. praedicte l. intellectum tractat. omnia tamen, quae ipse adducit, nobis hac in resuffragantur. Nec mihi placet opi. commun. qua asseritur l. actus. solum intelligi, quo ad actus ibi expressos, non quo ad alios. qui quidem intellectus potest ex Bar. ibi colligi. & ex Din. in d. reg. actus. gl. in §. omnis. Insti. de verb. oblig. & expressim id notat Cardi. consi. 103. col. 4. Cuma. consil. 98. Decius & Ferrar. in dict. l. actus. & Alex. in l. a Diuo Pio. §. venditione. ff. de re iud. nullam enim praefati DD. constituunt rationem differentiae, quae congrua videri possit. atque multo minus congruit gl. & DD. solutio in d. c. eo. de condi. app. Hic tamen oportet scire, an [art. 5] praestito coniugali consensu per verba de praesenti sub conditione, ea adueniente, statim sine alio actu consensum exprimente tacite vel expresse, sit matrimonium, an requiratur aliquis actus saltem tacite consensum coniugalem significans. Et Iuris Canonici Interpretes statim sine aliquo actu alio matrimonium ipso conditionis euentu perfectum esse asserunt frequentissime, ad exemplum cuiuslibet alterius conuentionis conditionalis. ita Abb. in c. de illis. post Inno. & alios ibi. idem Abb. in cap. super eo. Henri. in cap. fi. col. 2. de cond. appo. Palud. in 4. dist. 29. in fin. argum. text. in d. c. de illis. Sed aduersus hanc opinionem illa in primis adducitur ratio: Matrimonium sine consensu non contrahitur, hic autem consensus non datur, igitur matrimonium non est, etiam adueniente conditione. Non dari consensum patet, non enim est a principio consensus ad matrimonium sufficiens, quia conditionalis est: nec oberit conditionis euentus: nam si dissentiat contrahens ante euentum conditionis, euentus conditionis non operatur contractum coniugalem. ergo ille consensus ab initio praestitus, non est sufficiens: si enim sufficiens esset, nil referret, an medio tempore consentiens ille dissentiret, si conditio postmodum euenisset, vt est manifestum in caeteris actibus conditione gestis. Sed si consensus ille ab initio sufficiens non est, postea eueniente conditione, nullus consensus interuenit, quia euentus conditionis non efficit nouum consensum, igitur nondum datur ad coniugium consensus. Praeterea haec communis opinio est contra text. in cap. super eo. de cond. app. vbi inquit text. adueniente conditione, cogendum esse matrimonium contrahere ipsum, qui conditionalem consensum praestitit. igitur nondum erat matrimonium contractum, etiam eueniente conditione. Item constat in eo. text. consensum de praesenti sub conditione praestitum habere vim promissionis de futuro matrimonio contrahendo: ergo non potest transire in matrimonium, nisi ea interueniant, per quae solent sponsalia de futuro in matrimonium transire, nempe copula. Qua in re illud admonendum est, praedictam conditionalem sponsionem de praesenti ante conditionis euentum dici sponsalia de futuro ad hunc effectum, vt per copulam, vel quid aequipollens censeatur a conditione recessum, non tamen quo ad alia: siquidem ante conditionis euentum nec oritur publicae honestatis iustitiae impedimentum. cap. 1. §. final. de spons. in 6. nec est cogendus promissor, seu illa verba pronuncians, contrahere. tex. in d. c. super eo. quae locum habent, si illa essent sponsalia de futuro, vt constat. His & alijs rationibus probabilior est opinio vltima, quam asseruit Diuus Tho. in 4. sent. dist. 29. q. 3. ver. ad tertium. Io. Maior in 4. dist. 27. q. 4. col. 2. & Adria. in 4. sub tract. de matri. c. ad discernendum. eamque Salmanticae praeuia egregia disputatione publice professus est Franciscus a Victoria, vir de sacra Theologia quam optime meritus, Anno 1531. cui suffragantur ea, quae nos praecedenti part. c. 4. notauimus. §. 2. num. 3. & 4. Praemissa tamen communi sententia, in fertur, quod si ante [art. 6] conditionis euentum reuocaret illum consensum is, qui eum praestiterat, euentus conditionis non efficeret coniugium. gloss. & Docto. in dict. cap. super eo. quamuis non possit licite dictum consensum reuocare, sed teneatur expectare conditionem. l. potior. & l. qui balneum. ff. qui pot. in pig. ha. Abb. & Praepo. in d. c. super eo. nec refert ad reuocationis effectum, an altero ignorante, vel sciente fiat. text. est in c. fi. de procu. in 6. licet gloss. in d. c. super eo. videatur scientiam alterius exigere. Ex his illud celebre dubium exoritur, quid dicendum sit, quando duo, [art. 7] inter quos suberat Canonicum impedimentum, contrahunt matrimonium per verba de praesenti, sub conditione tamen, si Roman. Pontifex dispensauerit, eumque contractum permiserit, an dispensatione sequuta statim absque nouo consensu sit matrimonium, an sponsalia, ita, vt licet coniugium non sit, cogi tamen possint ad id contrahendum, etsi opinio Theologorum, quam paulo ante praemisimus, est tenenda, facile soluitur quaestio. verum communi & a nostratibus receptissima opinione praemissa, in hoc dubio Innocen. Cardi. & Abb. in dict. cap. super eo. tenent ad coniugium hoc perficiendum esse necessarium nouum consensum praeter Papae dispensationem. idem Syluest. in verb. matrimonium. 3. quaest. 9. Hen. in c. fi. de cond. app. 2. col. Aretin. consil. 144. col. 5. idem Areti. dicens, hanc opi. commu. esse. in l. apud Iulianum. §. constat. 3. col. ff. de lega. 1. quam l. interpretatur simul cum l. cum seruus. plures ad id adducens, asserit hanc opi. esse commu. Ferdi. Loazes Ilerdensis Praesul, in tract. de matrimo. 12. dubio, in prin. hic enim contractus, secundum eos, a principio fuit illicitus: ergo ex eo non potuit oriri aliqua obligatio. l. cum lex. ff. de fideiuss. praeterea haec conditio impossibilis est, quia a Principis voluntate dependet, vt in d. §. constat. probatur & in l. continuus. §. cum quis. ff. de verborum oblig. & a matrimonio reijcitur, ac remanet purus ipse contractus. c. fi. de cond. app. sed talis contractus purus minime valet, ergo etiamsi Papa dispensauerit, non erit matrimonium: imo nec sponsalia de futuro, secundum eosdem. Sed his rationibus responderi potest. Primo hunc contractum fore illicitum, si simpliciter fiat: si vero fiat sub conditione, quae contractum ad licitum tempus referat licitum esse. l. in tempus. ff. de haer. inst. vnde qui ita contraherent, non essent excommunicati. ex Cle. vni. de consang. quod notat Hadri. in 4. tract. de matrimo. q. 10. ad fi. Secundo respondetur, id, [art. 8] quod a Principis voluntate pendet, reputatur impossibile, quando illud Princeps non solet concedere: id vero, quod Princeps solet concedere, non est dicendum esse impossibile, qualis est dispensatio in 3. gradu consanguinitatis, alijsque similibus impedimentis. quod patet ex d. §. constat. dum dicit, cum distrahi non soleant, vbi hoc notare videntur Cuma. Paul. & Alex. optimus tex. in l. intercidit. ff. de conditio. & demonstrat. l. quidam relegatus. & ibi Socin. & Lusita. ff. de reb. dub. sensit Aretin. in dict. §. constat. quem sequitur Sigismund. Lofredus consil. 16. num. 9. idem notat Soci. Iunior consil. 51. volu. 1. col. vltim. qui omnes expressim asserunt, impossibile iudicari id, quod a Principis voluntate pendet, quando non solet a Principe fieri. Imo licet id, quod pendet a Principis voluntate, dici possit impossibile large, non tamen ex stricta interpretatione, etiamsi non soleat a Principe concedi: id etenim, si fieri a Principe potest, possibile est, quod fiat. tamen quia Princeps, etiamsi id possit, non solet facere, dicitur impossibile. Sed non eo modo, quo impossibile dicitur, & assumitur. in cap. fina. de condi. appo. vbi impossibile ego intelligo, quod natura, vel iure est impossibile: id ergo quod a Principe fieri iure potest, licet non soleat fieri, nec erit impossibile a natura, nec a iure. Item conditio impossibilis de iure, qualis ista, quibusdam videri potest, si ad futurum referatur, non reijcitur a matrimonio, vt notat Adria. in 4. q. 12. de matrimo. & dicemus paulo post. igitur ista conditio non est dicenda impossibilis. quo fit, vt Aretin. ratio minime conuincat pro eius opinione. E diuerso Cald. Anto. & Praepos. in. d. c. super eo. tenent eueniente conditione ista, & sic Roma. Ponti. matrimonium permittente, non esse necessarium nouum consensum, sed esse iam matrimonium ex euentu conditionis, propter illam communem opinionem Canonistarum, quam praecedenti quaest. retulimus. idem repetit Calder. cons. 1. tit. de sponsa. Decius in l. ea quae raro. ff. de regul. iur. in id etiam inclinat Ias. in dict. §. constat. quam sententiam consuetudine seruari testatur Nicol. Boer. decis. 264. nume. 27. etsi vera est communis opinio Canon. ego non video, cur ista opinio Cal. & sequacium non procedat. quod si opinio Theologorum vera est, arbitror eueniente conditione, esse iudicanda sponsalia de futuro, non matrimonium, quod mihi magis arridet. # 1 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Conditio contra substantiam matrimonij, & sic contra aliquod ex matrimonij tribus bonis, ipsum contractum vitiat. -  2 Conditio illa: Si te adulterandam tradideris, est contra matrimonij substantiam, aduersus Angel. de Clauasio. -  3 Conditio, quae substantiae coniugali repugnat, etsi honesta sit, ipsum matrimonium destruit, contra Palud. -  4 Beatissima Virgo qualiter in matrimonium consenserit, ac virginitatem fuerit professa. -  5 Matrimonio contracto plura contingunt, quaesi ab initio intercederent, matrimonium ipsum irritum facerent. -  6 Conditio illa: Si negaueris debitum, quoties mihi non licet exigere, est contra substantiam matrimonij. -  7 Conditio contra substantiam matrimonio adiecta, tunc demum ipsum vitiat, quando adijcientes non suspendunt contractum in euentum conditionis. -  8 Modus, qui refragatur coniugali substantiae, etiam matrimonij contractum nullum reddit. Secus tamen est in pacto. -  9 Conditio praeteriti, aut praesentis temporis, licet sit contra substantiam matrimonij, ipsum minime vitiat. -  10 Conditio contra matrimonij substantiam, etiam quae sit resolutiua actus, ipsum contractum vitiat. -  11 Conditio contra substantiam matrimonij ab vno adiecta, altero refragante, an irritum faciat coniugium. -  12 Conditione contra coniugij substantiam adiecta, nullum effectum habere coitum subsequutum. -  13 Conditionalis matrimonij contractus purus efficitur, ex solo coitu praecedente defectum conditionis. -  14 Coitus inter virum & foeminam qualiter probetur. -  15 Conditio cuius euentus obligationem oriri aperte impedit, ipsum contractum matrimonij vitiat. -  16 Cautela quaedam hac in re a Doctoribus tradita, caute admittenda est. -  17 Conditione contra actus substantiam apposita, in quo coniugalis contractus a caeteris differat. -  18 Conditione professioni adiecta, ex qua habere propria bona profitenti permittatur, an ipsa professio valeat. -  19 Intellectus cap. Diaconi. 28. distinct. -  20 Ecclesiae consecratio valet, reiecta conditione, quae episcopum ab eius cura excludit. §. PRIMVS. CAETERVM de his conditionibus acturi, hoc praemisso coniugalem consensum licitas & honestas conditiones admittere, quid dicendum sit de conditionibus caeteris, quae vitium secum afferant, videbimus, vt tandem aliquot exempla de conditionibus licitis explicemus. Conditiones [art. 1] autem, quae omnino licitae non sunt, possunt in hoc contractu contingere tripliciter: aut enim conditio est contra substantiam matrimonij, aut est impossibilis, aut turpis. Conditio contra substantiam matrimonij ipsum matrimonium contractum vitiat, ac destruit. cap. fina. de cond. appo. Regia l. pe. & fi. tit. 3. par. 4. & probatur ratione: nam sine substantia nihil potest subsistere. c. tua nos. de spons. c. detrahe. 1. q. 1. l. cum hi. §. praetor ait. ff. de transact. l. cum precario. ff. de precar. notat Bar. in l. vbi ita donatur. ff. de donat. cau. mort. Substantia vero hic deficit, igitur contractus fieri nequit. Substantia autem deficit, cum ea consistat in consensu ad societatem coniugalem, sub quo includitur tacite consensus mutuus ad vinculum perpetuum coniugij, ad fidem seruandam, ad prolem suscipiendam, quae quidem tria bona sunt matrimonij. cap. omne. 27. q. 2. Conditio ergo illa, si generationem prolis euites, est contra substantiam matrimonij: quia est contra illud bonum prolis, in quod consensus coniugalis dirigitur. Illa, si te adulterandam tradideris, contra bonum fidei, illa vero, donec inueniam aliam meliorem te, contra vinculum indiuiduum. Sic ergo iste conditiones intelligendae sunt, vt contra substantiam coniugij appositae censeantur. vti gl. & Doct. in d. c. fin. explicant. Primo, hinc colligitur Ange. in summa, in verbo, matrimonium. 3. imped. 3. §. 11. manifeste errare, dum dicit hanc conditionem, si [art. 2] te adulterandam tradideris, non esse contra substantiam matrimonij, nisi adijciatur, ita, vt mihi non tenearis reddere debitum coniugale: quia sine hac adiectione illa conditio non est contra substantiam matrimonij, id est, contra fidem, quam alter alteri tenetur exhibere in reddendo debitum coniugale. Sed tamen est contra fidem, quam alter alteri tenetur exhibere, non tradendo alij quam coniugi corpus suum: quae quidem fides non est de substantia matrimonij: nam sine ea potest esse coniugium, vt ipse Ang. probare nititur, in ver. matrimonium. 2. quaestio. 23. & ita intelligit text. in d. cap. fi. cui repugnat Ange. interpretatio, siquidem de substantia coniugij est seruare fidem alteri coniugi, non tradendo alij quam marito vsum sui corporis, vt docet Tho. in 4. dist. 31. q. 1. art. 2. & Sylue. in verb. matrimonium. 4. quaestio. 6. atque ita expressim Ange. reprobat Adri. in 4. quaest. 9. de matrim. nec iniuria, cum ex d. ca. fina. constet adulterium esse contra fidem coniugalem, & hac ratione esse contra substantiam matrimonij. idem profitetur diuus August. lib. vnico, de bono coniug. cap. 4. quem retulit Grat. in cap. ille autem. versic. adulterium. 32. quest. 5. idem Augu. in lib. de nuptijs & concupiscentia. capit. 11. & 12. vnde Gratia. assumpsit cap. omne. & capit. coniunx. 27. quaestio. 2. tametsi falso illa duo capita in libr. Decretorum tribuantur August. in libro de bono coniug. Secundo ex hoc dubia videtur conclus. Palud. in 4. dist. 30. q. 2. conclu. 2. dum dicit [art. 3] matrimonium non vitiari ex adiectione conditionis honestae, imo illam conditionem admitti, licet contra bonum prolis, vel contra bonum vinculi sit, vt, si quis contrahat matrimonium cum foemina hac expressa pactione, si secum viuat in perpetua castitate, & continentia, vel si religionem consummato matrimonio profiteatur, eo etiam eam profitente: ex nostris idem notat Imol. in l. vbi ita donatur. ff. de dona. caus. mor. Barb. in capi. fin. colu. 1. de preca. non enim vitiat matrimonium perpetua continentia, qualis etiam fuit inter Mariam & Ioseph. & tamen inter eos fuit perpetuum & perfectum coniugium, vt probatur in dict. capit. coniunx. 27. quaestio. 2. Haec tamen Palud. opinio falsa videtur, per text. in dict. cap. fin. est enim hec conditio, quamuis honesta, contra coniugij substantiam, quae consistit in consensu saltem tacito ad carnalem copulam, nempe in explicito consensu ad cohabitationem coniugalem: repugnat ergo istius conditionis adiectio ipsi consensui, quia in pactum deducitur isthaec continentia. Tho. in 4. dist. 28. q. fi. in fi. Adr. q. 9. de matri. Sylu. in ver. matri. 4. q. 6. & Abb. in c. commissum. de spons. Nec obst. obiectio ex [art. 4] matrimonio sacratissimae virginis, nec aliorum coniugum decreta continentia: quia matrimonio contracto castitas voueri potest per coniuges. c. quod Deo patri. 33. q. 5. diuus Augu. in epist. ad Editiam. not. gl. Abb. & alij in c. tua nos. de iureiur. idem Abb. in c. 1. de conuers. coniug. idem in c. veniens. de regu. non tamen potest hoc deduci in pactum tempore contractus. Nec enim beatissima virgo castitatem deduxit in conuentionem tempore coniugij, quamuis esset diuinitus certa, Ioseph in eodem esse castitatis & continentiae proposito: itaque matrimonium contraxit simpliciter, & licet certum sit, antea vouisse virginitatem, consensit tamen in coniugalem cohabitationem, & implicite in omnia, quae ad matrimonium expectant: ex hoc autem non sequitur beatissimam virginem consensisse expresse in carnalem copulam: id enim repugnaret virginitati: implicite vero consensit, non in actum copulae, sed in potentiam, qui quidem consensus non est contrarius virginitati, secundum Tho. in 4. dist. 30. q. 2. ar. 1. probat tex. in c. Beata. 27. q. 2. Sed & contra Palud. illud facit, quod contracto matrimonio multa contingere possunt, que id non vitiant, & tamen eadem ab initio irritum contractum facerent, votum enim solenne vtriusque post copulam matrimonio accedit, quod ab initio contractus contingens eundem contractum vitiaret. c. 1. c. rursus. qui Cler. vel vouen. Sic licet [art. 5] contracto coniugio possint maritus & vxor expresse continentiam vouere, nec ex hoc matrimonium irritum erit, a principio tamen ipsius contractus votum istud explicari non potest: cum sit contrarium ipsi actui contractus. ex quibus probanda est opi. gl. in c. de infidelibus. de consang. dicentis, etiam inter paganos pactum de mittendo libello repudij coniugalem contractum irritum facere. quamuis inter infideles libellum repudij permissum esse concedamus: quod alibi dicemus: atque eo maxime d. gl. recipienda est, quod nec inter paganos libellus repudij sit permissus. vnde opi. illius gl. tenuit Thom. in 4. distinct. 39. quaest. 1. art. 3. ad quintum. licet Card. Abb. & Prepos. eam reprobent. Tertio, ex his patet verum esse, quod notat Adr. in 4. qu. 14. de matri. dicens conditionem [art. 6] hanc coniugio adiectam, si coniugale debitum negare velis, quoties mihi id exigere non licuerit, esse contra substantiam matrimonij, & ideo ipsum contractum vitiare. quia non sequitur, mihi non licet exigere, ergo licet tibi negare. vnde non potest dici, esse hanc conditionem ex his, quae a iure insunt, cum constet quandoque, idque pluribus casibus non licere marito debitum exigere, & tamen non licere vxori illud negare, si maritus exigat: nam si maritus velit vxorem cognoscere affectione sornicaria, & ita exigat debitum, peccat quidem mortaliter, & tamen vxor tenetur reddere illud debitum. Item si maritus fecerit votum simplex continentiae, & exigat, peccat mortaliter, non tamen ex hoc poterit vxor ei negare debitum. atque etiamsi maritus credat matrimonium illud non fuisse, nec esse legitimum, ex aliquo impedimento Canonico, quod mulier scit certo non subesse, si ipse exigat, mortaliter peccat, ipsa vero vxor libera non est ab obligatione reddendi. quae omnia latius Adrian. explicat in dict. quaest. 14. Nec vxor mortaliter peccat ex cooperatione ad peccatum, cum non cooperetur sponte, sed coacte, nec possit ab hoc peccato virum auertere, quod notat Paluda. in 4. distinct. 32. q. 1. artic. 1. Quarto his adijcienda est non contemnenda huius conclusionis interpretatio, nempe vt intelligatur [art. 7] matrimonium esse nullum ex adiectione conditionis contra eius substantiam, quando contrahentes intendunt matrimonium contrahere, & eo contracto, hanc conditionem seruare, & eius obligationem inducere, cuius rei sit exemplum: Contraho tecum matrimonium animo liberrimo contrahendi, & tamen volo te adulterari, vel venenum assumere sterilitatis causa: hi etenim, qui hoc modo contrahunt, matrimonium contrahere intendunt, & eo contracto, obligationem adijcere, quae omnino aduersetur substantie coniugij: secus, si contrahentes, qui has conditiones adijciunt, nolint contrahere, donec conditiones eueniant, tunc enim conditiones minimem concurrunt cum coniugio, sed suspenditur ipse matrimonialis consensus, & illae conditiones tanquam turpes reijciuntur. ex secunda parte dicti c. fi. quo fit, vt hoc casu matrimonium valeat, sicuti eleganter notat Adria. in 4. quaest. 9. de matrimo. qua in re Lectorem admoneo, dubiam esse hanc opinionem, propter verba in eo. cap. fin. parte prima expressa. Quinto hinc infertur, non tantum conditionem contra substantiam coniugij ipsum contractum vitiari, [art. 8] sed etiam modum contractui adiectum. Palud. in 4. dist. 29. q. 2. arti. 3. quem retulit Syluest. in verb. matrimonium. 3. q. fin. idem notat Deci. in Auth. ingressi. C. de sacro. eccle. num. 23. modus etenim inest contractui, cui adijcitur, nec pactum a contractu separatum inducit. vnde si contracto matrimonio, etiam in continenti fiat pactum, quod repugnet matrimonij substantiae. pactum hoc reijcitur, & manet ipse contractus firmus, vt si quis matrimonium sine conditione, & modo contrahat, paciscatur tamen, quod alter generationem prolis euitet, vel adulteretur. haec pactio non nocet ipsi contractui iam perfecto. quod sentit Card. in dict. c. fi. in quodam intellectu, quem refert, & sequitur Praep. ibi. col. 1. & probari potest in l. perseruum. §. 1. cum l. seq. ff. de vsu & hab. vbi distinguitur, an in eadem oratione, vel diuersa adijciatur modus contra substantiam actus, tametsi Christopho. Castellioneus in rep. l. vbi ita donatur. col. 3. scripserit. text. in d. c. fi. part. 1. etiam in pacto locum habere: nam & alijs contractibus, praeter matrimonium, pactum contra substantiam actus reijcitur, manetque actus firmus, vt ibi constat, & dicetur inferius, quamuis Roma. in l. prima. §. sed si mihi. ff. de verborum obliga. teneat text. in dicto cap. part. 1. non habere locum in modo. quod Bartol. in dict. Authent. ingressi. senserat. & Imol. in l. vbi ita donatur. ff. de donat. caus. mort. col. fi. quos in intellectu d. c. fi. reprobat Aret. in d §. sed si mihi. 2. col. Barb. in c. fin. de preca. & Ant. Rube. in l. non solum. §. morte. ff. de noui ope. nuncia. col. 90. nu. 597. post Ant. in d. c. fi. Sexta huius conclusionis interpretatio constat ex Palud. in 4. dist. 29. q. 2. artic. 5. conclu. 1. dicente text. in d. c. fin. part. 1. procedere [art. 9] in proprijs conditionibus futuri euentus, non tamen habere locum in conditionibus praesentis, vel praeteriti temporis: si enim quis contrahat matrimonium cum aliqua foemina, si adulterium commisit, statim matrimonium validum est, si adulterium illa foemina commiserat, vel nullum est ipsum coniugium ex ipsa pactione, si adulterium foemina illa non commisisset. siquidem conditio de presenti, vel de praeterito non suspendit actum, nec proprie est conditio. l. institutio talis. ff. de condit. insti. l. cum ad praesens. ff. si cert. peta. gloss. in l. si sic. §. 1. ff. de legat. 1. Soci. Ias. & Deci. in d. l. cum ad praesens. idem Deci. in l. actus legitimi. ff. de regul. iur. not. per Bart. & alios in l. 1. ff. de conditio. & demonstrat. col. 1. competit enim propriae conditioni actum suspendere. Septimo ex praemissis patet text. in d. c. fin. parte 1. esse intelligendum, siue sit conditio [art. 10] contra substantiam coniugij suspensiua actus, siue ipsum actum resoluens: si quis enim ita contrahat cum foemina, vt si fornicetur, liceat ei aliam vxorem accipere, nihil agit, cum haec adiectio ipsum actum corrumpat. ita Cardi. Abb. & Praep. in d. c. fi. idem Cardi. & Praep. in c. 1. de condit. appo. & probatur in dict. c. fi. dum dicit, donec aliam inueniam. ex his poterit haec eadem res ad exemplum deduci, subiecta conditione per dictionem, si. Octauo sic est intelligenda cap. fin. decisio, vt parte prima procedat, quando vterque [art. 11] contrahentium consentit adiectioni conditionis: secus enim, si alter contradicat illi conditioni. tunc equidem non infirmatur actus. Sed licet matrimonium non sit, erunt tamen sponsalia de futuro, quae in matrimonium ex carnali copula transibunt. ita Hosti. Inno. Abb. & Doct. vti fatetur Praep. in d. c. fi. col. 1. & 2. quam opi. sequitur Ant. Rub. in l. non solum. §. morte. ff. de noui oper. nuncia. numer. 590. & Castellioneus in dict. l. vbi ita donatur. colum. 3. & penu. est enim a conditione recessum ex eo, quod alter non consentit adiectioni conditionis. idem Sylue. in verb. matrimo. 4. qu. 5. imo matrimonium ipsum non vitiabitur eo, quod quis contrahat sub conditione contra substantiam actus adiecta, alter vero verba proferat absoluta, & pura, secundum ipsum Syluestr. quod non potest aliqua ratione recte defendi. Nec placet Doct. interpretatio hec, quae asserit altero contradicente ipsum contractum vim sponsaliorum de futuro sortiri: id enim falsum videtur: nam & si alter contradixerit, primus, qui conditionem adiecit, hactenus nec consensit matrimonio, nec sponsalibus: cum pure nondum consenserit, sed sub conditione, quae ab alio non recipitur: igitur ab eo nihil actum est, ex quo consensus elici possit ad sponsalia, vel matrimonium: ille enim consensus ab eo praestitus vitium habet manifestum, ipsam scilicet conditionem contra substantiam actus: quo fit, vt ab hac communi opi. discedat Adr. in 4. q. 9. de matri. Imo. in l. vbi ita donatur. ff. de donat. cau. mor. 1. & 2. col. & Areti. in l. 1. §. sed si mihi. ff. de verbor. oblig. vnus etenim contrahit sub conditione, alter pure, diuersitas ergo in substantia, irritam facit ipsam obligationem. l. 1. si quis simpliciter. ff. de verbor. obligat. & licet Ias. in d. Auth. ingressi. numero 34. dicat hanc opinio. & octauum intellectum commu. esse, addit tamen sibi non omnino placere. vnde magis probat Adria. sententiam. Verum pro communi opi. inducitur tex. in cap. aliquando. 32. q. 2. vbi probatur, quod si vterque coniux ab initio non consensit conditioni sterilitatis, sed alter tantum, ille erit adulter vxoris, illa autem, si foemina consensit, mariti meretrix: igitur matrimonium contrahitur, quando alter tantum hanc conditionem adiecit. alter vero ei contradicit. quod commu. assertio probat. Sed illi Canoni respondet Adria. loqui illum text. quando alter tantum animo & facto sic matrimonium deturpat, non tamen conditione expressim in contractum deducta. cui interpretationi verba August. refragantur. lib. 1. de nupt. & concupiscentia. ca. 15. a quo transscriptus fuit Canon ille. Quamobrem ego non ita libenter ab hoc octauo intellectu discedo, & plane fateor alterius tantum consensum esse purum, alterius conditionalem: ille tamen conditionalis consensus non vitiat actum: quia ad eum vitiandum requiritur alterius etiam consensus in illam conditionem, quae contra substantiam actus adiecta fuit. sicuti exigeretur ad agendum actum validum. c. 1. de reg. iur. manet ergo ille consensus in matrimonium conditionalis, eritque considerandus ex conditione: non tamen actus est vitiatus. Igitur, si conditio est contra substantiam actus, & turpis, impossibilísue reijcietur ab actu. ca. fi. in fin. de condi. appos. quo casu intelligo illud, quod ex Syluestr. notaueram. Si vero sit honesta, erit recessum a conditione, si carnalis copula sequatur. cap. super eo. cap. per tuas. de cond. appo. atque hunc opinor esse huius communis opinionis consonum intellectum: tametsi ingenue fatear Aret. Imo. & Adria. sententiam probabiliorem esse. Nono, hinc infertur nihil referre, an copula subsequatur, quando [art. 12] matrimonium fuit contractum adiecta ex vtriusque consensu conditione contra substantiam actus. ille contractus nullus est, nec valet in vim sponsaliorum: igitur coitus efficere nequit matrimonij presumptionem, secundum communem in dict. ca. fi. quam probat Adria. in 4. de matri. qu. 5. licet a conditione censeatur recessum, quando actus valuit, vt conditionalis, si sequatur copula. tex. in c. de illis. c. per tuas. c. super eo. de condi. apposit. que quidem copula duo operatur simul, ac consequenter. [art. 13] Primum, vt hic conditionalis contractus sit purus ad sponsalia, ac demum ex hoc sequitur secundum, scilicet, sponsalia ista hoc pacto facta, matrimonium effici. gloss. Abb. Praep. & alij in dict. capi. de illis. Adri. eleganter in 4. de matri. q. 8, & Anto. Rub. consil. 60. ex quo infertur intellectus ad text. in capi. 1. de condi. appo. vbi contracto matrimonio sub conditione etiam honesta, & possibili, si velit quis dimittere eam, cum qua contraxit, non poterit. est enim intelligendus ille text. quando coitus intercessit ante conditionis defectum, ex quo a conditione recessum est per ipsam copulam, & matrimonium valet explosa conditione. probatur ex text. ibi, eam relinquere voluerit. Praemittunt enim illa verba cohabitationem, & carnalem copulam. arg. cap. ad dissoluendum. de desp. impub. Carnalis autem coitus hunc effectum operatur, quando ante defectam conditionem contingit: quia, si post defectum conditionis sequatur copula, nihil conducit ad coniugij praesumptionem: cum iam premissum matrimonium omnino defecerit. obstat tamen tex. in c. per tuas. de condi. appo. vbi matrimonium iudicatur propter copulam remissa conditione, & tamen ibi post defectum conditionis probatur copulam intercessisse. Sed respondeo in illo casu ex confessione viri esse satis probatum ius foeminae agentis pro matrimonio: asseruit enim vir propria confessione: indistincte illam foeminam cognouisse carnaliter: igitur iam constat in illis sponsalibus contigisse copulam, que presumitur ante conditionis defectum. Sed ad euertendam hanc probationem, quae fauet mulieri, & matrimonio, est necessaria probatio ex aduerso concludens, scilicet ipsum virum post conditionis defectum sponsam cognouisse, & non antea. hoc autem ibi probatum non fuit, nam etsi probatum fuerit post defectum conditionis, virum sponsam cognouisse, potuit tamen contingere, eam ab sponso cognitam fuisse ante defectum conditionis: ex eo enim, quod post cognouerit, non sequitur, necessario eam antea non cognouisse. Sic ergo cum probatio foeminae esset concludens, ex aduerso vero minime conuinceret, matrimonium ibi iudicatur propter copulam omisso defectu conditionis. ita Hosti. Abb. Praep. & alij in d. c. per tuas. hoc dubium explicant, quamuis gloss. ibi non recte id intellexerit. ex quo infertur, fauore matrimonij dubiam confessionem esse intelligendam contra ipsum confitentem. quod in d. c. per tuas. Card. & Praepo. notant. licet alias dubia confessio in fauorem confitentis non contumacis sit accipienda. Anto. & Praepo. in c. ex literis. in 1. de spon. Deci. in c. in praesentia. nume. 24. de probat. idem Deci. in l. in contrahenda. ff. de regul. iur. explicat optime in criminibus Feli. in ca. cum dilecti. de accusat. col. 4. & Anchar. consilio 179. Quia tamen ad matrimonij contractum saepissime conducit plurimum probatio copulae. [art. 14] est sciendum in hac re viro asserenti se cognouisse aliquam foeminam credendum esse, vbi de matrimonio cum ea contracto agitur. cap. continebatur. de desp. impub. cap. si quis acceperit. 33. quaest. 1. imo & mulieri iuranti se a viro cognitam, fauore matrimonij creditur. Hosti. Anto. Abb. Praep. & alij in cap. duo pueri. de desp. impub. & Henr. in d. c. continebatur. quamuis Praepo. in d. c. pertuas. in hoc vltimo contrarium teneat. Prima tamen opi. quae vtroque casu commu. est, procedit, praemissa cohabitatione maris & foeminae, ex qua coniectura non leuis capitur vere praecessisse copulam. vtcunque tamen sit, probari potest contrarium per obstetricum aspectum, aliámue probationem, ex qua constare possit coitum nondum praecessisse. glo. in d. c. continebatur. quam DD. ibi approbant. alia in c. proposuisti. de prob. vbi Fel. & Deci. 2. col. quibus similis est in c. 2. vers. affectata. de tempo. ord. in 6. & est commu. opi. secundum Alex. in l. qui bona. §. qui damni. ff. de dam. infect. col. pe. & Ias. in l. si quando. C. vnde vi. col. 4. notat Hippo. in Rub. C. de proba. nu. 137. Scribit tamen Augusti. lib. 1. de Ciuit. Dei, ca. 18. obstetricem quandam explorantem virginis integritatem, manibus eam corrupisse. probatur etiam coitus alijs modis, quos Abb. & DD. not. in cap. praeterea. de testib. & in c. literis. de praesumpt. & Soci. Iun. consi. 32. vol. 2. col. 2. Decimo haec ipsa conclusio, quam ex prima part. cap. fin. notauimus, ad alia exempla praeter ibi a Roma. Pontifice expressa, adducenda est. [art. 15] nam & haec conditio: Contraho tecum, si veneris ad exequias meas, vel, si Capitolium non ascenderis, est contra substantiam actus, cum euentus harum conditionum non permittat obligationem nasci, vt aduertit Adria. in 4. de matrimo. q. 5. nec copula subsequuta matrimonij praesumptionem operatur, secundum eum. Vndecimo ex eodem cap. fi. part. 1. sic intellecto, solet notari cautela quaedam, qua is, [art. 16] qui animo non omnino libero contrahere cogitur matrimonium, id contrahat verbis, non tamen vere, sed ficte, si adijciat conditionem contra substantiam matrimonij, & alterius consensum saltem tacitum ad id exigat: ille enim contractus ex his nullus est. & ita communiter notant Doct. in dict. cap. fi. quos refert Gerar. singu. 21. & Hippo. singu. 286. caueat tamen Lector, ne hisce Doct. cautelis nimis addictus sit, harum enim vsus non est ita passim probandus, sed tunc cum iniuria quis opprimitur. Duodecimo, quo ista assertio, quam hactenus tractauimus, rectius percipiatur, operaeprecium erit perpendere, quánam [art. 17] ratione in caeteris contractibus conditio adiecta contra substantiam actus tollatur. atque ea reiecta, actus censeatur validus. l. cum precario. ff. de precar. & not. in cap. final. de precar. at in matrimonio ipsum actum corrumpat? Sunt enim qui legem illam, cum precario. intelligant, quando modus adijcitur contra actus substantiam: nostram vero decisionem, quando conditio. itaque secundum eos modus reijciendus est, non tamen conditio, sed ipsa actum vitiat. ita Imol. in l. vbi ita donatur. ff. de don. caus. mort. Iason in Authenti. ingressi. C. de sacrosan. eccles. nume. 36. quorum responsio quatenus tangit c. fi. de cond. appo. & id intelligit non procedere in modo, superius a nobis explosa fuit. dum vero l. cum precario. dictat non habere locum in conditione, sed in modo, nequaquam placet. imo nec in modo l. illa procedit, modus enim contra substantiam actus, ipsum actum vitiat. l. per seruum. ff. de vsu & hab. quam ob rem, ni fallor, ita dicendum est, conditionem contra substantiam actus tunc ipsum actum irritum facere, quando resistit initio actus, quia repugnat conditio illi qualitati, sine qua actus initium capere non potest, vt est consensus ad matrimonium requisitus, sine quo actus initium capere non potest. ideo conditio repugnans huic qualitati, vitiat ipsum actum. l. obligationum substantia. ff. de act. & obli. l. Diuus. §. caeterum. ff. de mili. testa. ex quo dicebat Cor. cons. 75. in 2. vo. col. 4. quod si quis dicat: Instituo heredem Titium animo non instituendi, est nulla institutio, quia id, quod adijcitur institutioni, contrarium est ipsius institutionis initio. Sic ergo ad coniugalis contractus initium consensus exigitur liber ab illis conditionibus: igitur si conditio aliqua interueniat, actus non tenet. Sed in l. cum precario. & in l. vbi ita donatur. atque in c. fi. de preca. non adijcitur conditio, nec pactum, quod initio contractus repugnet: consensus enim ad gerendum actum illum non tollitur ex illius conditionis adiectione: sed id quod adijcitur, est contra quandam illius actus qualitatem, que ita inheret actui, vt contraria qualitas eidem actui, & eius nomini proprijsque eius effectibus aduersetur. tunc etenim reiecta illa conditione actus valet, qui nullo impedimento subsistente initium assumpsit. vnde minime conuenit, vt sic gestus ex adiectione illi incompetenti soluatur. Nam & testamentum si fiat cum promissione & clausula derogatoria sequentis voluntatis, adhibita iuris solennitate, illa promissione sublata, qua testator pollicetur se illud testamentum non reuocaturum, valet testamentum: quia illa adiectio non est contraria initio actus, qui ex voluntate adhibita iuris solennitate perficitur, licet repugnet actui & eius nomini, proprijsque eiusdem actus qualitatibus, ex quibus hoc proprium est, vt mutari, rescindique libere valeat a testatore. l. si quis in principio testamenti. ff. de legat. 3. quae quidem facilius intelligentur ex traditis a Carolo Molin. de contract. quest. 59. num. 353. Ex his dubium illud celebre explicandum est, num [art. 18] religionis professio irrita sit ex eo, quod fiat sub conditione, si possit habere proprium is, qui profitetur, vel si permittatur ei coniugalis vsus, aliúdue, quod voto continentiae, paupertatis, aut obedientiae contrarium sit: an vero sit haec conditio reijcienda, ita, vt actus valeat. & Bernard. in capit. fina. de cond. appo. per tex. ibi, quem ad matrimonium spirituale, & sic professionem inducit, asserit actum ex hoc irritum esse. idem repetit in ca. 2. de sta. monac. & Accurs. in l. per seruum. §. 1. ff. de vsu & habit. Calder. Card. & Abb. in d. ca. fi. Are. in l. 1. §. sed si mihi. ff. de verbo. oblig. 2. & 3. colum. Dec. in Authen. ingressi. num. 12. C. de sacrosanct. Eccle. Adria. in 4. q. 9. de matri. per tex. a sensu contrario inductum. in ca. dudum. de conuers. coniuga. quam opinionem asserit esse communiter receptam. Barb. consil. 3. in 1. volum. col. pen. Alciat. in d. §. sed si mihi. nume. 19. & And. ab Exea. in Rubr. ff. de pact. nume. 510. etiamsi per modi adiectionem is, qui profitetur, proprium sibi retineat, vt notat Anto. Rub. in l. non solum. §. morte. ff. de noui ope. nunciat. col. 90. nisi is modus ex interuallo adijciatur. quod notat Ias. in d. Auth. ingressi. colum. 6. & idem Andr. ab Exea. idem & nos notauimus paulo ante in hoc eodem §. 5. intel. Rursus hac conditione adiecta validam esse professionem tenet gloss. in d. Auth. ingressi, & in cap. solet. 32. q. 2. Hostiens. Ioan. Andr. & Anto. in d. cap. fi. quam opinionem communem esse testantur Imo. & Feli. in c. cum M. de const. nu. 75. Ias. eam sequutus & Dec. nu. 21. in d. Auth. ingressi. verum in dubio conditio ista, vt quis possit aliqua bona sibi retinere, non nocet professioni: quia intelligitur ex licentia, seu permissione praelati, & ea durante, non alias gloss. & Abb. in c. fi. vers. vt in domo. qui Cler. vel vouen. notat And. ab Exea. in d. Rub. de pact. nu. 509. Quibus omnibus adductis notandum est, ad substantiam religionis perfecte pertinere tria vota, continentiae, paupertatis, & obedientiae, vt docet eleganter Tho. 2. 2. quest. 186. ar. 3. 4. & 5. non tamen ita praecise sunt haec tria vota de substantia, quin quandoque limitata religioni etiam adhaereant. esse etenim haec tria vota de substantia perfectae religionis constat: posse autem contingere limitata patet, vt votum paupertatis intelligatur in particulari, non in communi. Item, votum continentiae quandoque intelligatur in castitate coniugali: vt in militibus Sancti Iacobi, qui profitentur castitatem coniugalem: & nihilominus religiosi sunt, & tria vota substantialia profitentur: nam & obedientiam, & paupertatem promittunt, quamuis non exactam, neque praecisam. quod eleganter ostendit Fortunatus Garsias in consilio praestito pro militia sancti Iacobi. 2. part. ver. praeterea. vnde in aliquot religiosis erit contra votum continentie ipsum coniugium, non tamen erit contra substantiam religionis. Qua tamen in re contrarium probat ex D. Thoma. & alijs Dominic. Sot. lib. 8. de iusti. & iur. qu. 5. articulo 3. existimans coniugium, & rem vxoriam omnino pugnare cum religione: & deducit ex hoc, milites hos S. Iacobi non esse simpliciter religiosos: & idem de similibus. Sic non erit contra substantiam religionis vouere paupertatem limitatam, licet possit esse contra substantiam voti, attenta qualitate religionis, quam profitetur. Ex quib. ego infero ad dubij solutionem, ingressum religionis validum esse, neque irritum fieri, imo ex religionis professione profitentem teneri ad ea, quae ei monacho incumbunt, & sic ad praecisam paupertatem: compellitur enim ea agere, ac seruare, quae caeteri monachi seruare tenentur: non tamen ex vi voti tenebitur ad praecisam paupertatem. Sic etiam patet professionem factam hac conditione, vt profitenti licitum sit bona libere acquirere, & propria sibi retinere, etiam Praelato inuito, irritam esse: hoc enim est contra religionis substantiam: cum paupertatem minime profiteatur. & hoc casu procedit gl. in d. c. fi. Sed si profiteatur sub hac conditione, vt sibi liceat retinere quandam domum vti propriam, cum bonis iam acquisitis, valere professionem religionis, reiecta conditione. c. fi. qui Cleri. vel vouen. atque ita intelligenda est glo. in d. Auth. ingressi. licet votum paupertatis non teneat, si dicta conditio eius substantiae repugnet, attenta peculiari illius religionis qualitate Hinc deducitur intellectus ad text. in c. diaconi. 28. dist. dum probat, sacros [art. 19] ordines collatos alicui protestanti, & adijcienti conditionem matrimonij, valere reiecta conditione, & tamen si matrimonium ab eo fuerit contractum, in ministerio debere manere sic ordinatum, & sic in sacris ordinibus, non in matrimonio, vt Abb. explicat, in c. cum M. de constitu. colum. 7. Sed si is absque conditione fuerit sacro ordine insignitus, ac demum matrimonium contraxerit, deponitur ab ordine. ita text. ibi. dicta enim conditio non est contra substantiam ordinis sacri: quia iure diuino sacro ordine praeditus non tenetur abstinere a coniugio: quamuis bene ex constitutione Ecclesiae, & iure Canonico, quod inferius ostendam, vbi tractabo de impedimento sacri ordinis: ideo conditio reijcitur, quia est contra naturam actus sic iure Pontificio requisitam. Hinc etiam Ecclesiae [art. 20] consecratio, dotisque constitutio valet sublata conditione, que Episcopum ab eius cura excluderet. cap. 2. 10. q. 1. vbi glo. hoc notat. Abb. in c. requisisti, de testamen. col. penul. Barto. in l. quoties. §. final. ff. de admi. tut. Feli. in capi. cum venerabilis. de except. numero 33. post Innoc. in cap. in Lateranensi. de praebend. & Abb. in cap. nobis. de iure patro. imo ista conditio reijcienda est, etiamsi in poenam, dictam dotem Ecclesiae testator voluerit in alios pios vsus conuertendam esse, casu, quo Episcopus velit curam illius Ecclesiae Episcopo competentem subire. ita Rota antiqua 868. Felin. in dicto numero 33. & Rochus Cur. in tract. de iure patro. in verbo, pro eo, quod q. 12. praedicta enim conditio non repugnat substantiae actus, quamuis refragetur his, quae a iure circa illius conditiones statuta sunt, quod ita intelligunt Abb. ac caeteri, in d. c. final. de condit. appo. # 2 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Conditio impossibilis aut turpis, fauore matrimonij a contractu coniugali excluditur. -  2 Conditio impossibilis de praeterito, tollitur a matrimonio: turpis vero in praeteritum concepta toleratur. -  3 Conditio impossibilis ex aliquo accidenti, possibilis tamen ex sua natura, non excluditur a matrimonij contractu. -  4 Conditio impossibilis aut turpis nullum prae se ferunt matrimonij contractum deficiente consensu. -  5 Defectus consensus qualiter possit colligi adiectis his conditionibus. -  6 Conditio turpis, quam tamen adijciens honestam esse credit, contractum matrimonij vitiat. -  7 Conditio impossibilis, etiam de iure, manente contractu matrimonij, prorsus ex eo tollitur. -  8 Intellectus ad Clem, vnicam. de consang. -  9 Perpensa longe lateque ratio decidendi ad text. in cap. fin. de cond. app. in vlti. parte. -  10 Conditio omnino extitura, an ipsum matrimonij contractum vitiet. -  11 Actio non oritur ex contractu habente conditionem incertam quando, certum tamen quo ad euentum, donec conditio eueniat, licet statim obligatio oriatur. -  12 Conditio, si te virginem inuenero, tollitur a matrimonij contractu. -  13 Conditione matrimonio adiecta, si permiserit foemina se carnaliter ab eodem viro cognosci, sequuta copula matrimonium perficitur. §. SECVNDVS. TVRPIS [art. 1] vero conditio a coniugij contractu excluditur, ipsumque matrimonium manet firmum: vt si quis dicat, contraho tecum matrimonium, si patrem occideris. tex. in cap. fin. parte vlt. de condi. appo. cap. 1. eo. tit. Iuxta commu. eius intellectum, quod quidem dubium videtur, cum consensus ad matrimonium requiratur: hic autem consensus non est purus, nec absolutus, sed relatus in euentum conditionis, ergo priusquam conditio, quantumcunque turpis, eueniat, qui sic contraxit, non censetur consensisse. Verum his responderi potest, Ecclesiam iustissime a contractu coniugali turpem conditionem reijcere, ac reddere ipsum contractum purum, vt constat: ille ergo, qui contrahit matrimonium, sciens illam turpem conditionem ab Ecclesia tolli, & manere contractum purum, videtur contrahere pure matrimonium, & consensum purum ad matrimonium prestitisse, quod notant Innoc. Ioan. Andre. Praepos. & alij in cap. 1. de conditio. apposi. dum illum text. ita exponunt, in verbo, teneatur, perinde ac si conditio non esset adiecta: quae quidem turpis conditio reijcitur a Canone fauore matrimonij: sicut a lege fauore vltime voluntatis etiam excluditur. l. reprehendenda. C. de institutionib. & substitutio. vbi Ias. & Deci. l. conditiones. ff. de condi. institu. quae quidem ratio etiam locum habet in conditione impossibili: siquidem etiam illa fauore matrimonij reijcitur, & manet actus purus. text. in d. c. final. sicuti & fauore vltimae voluntatis eadem ab actu tollitur. l. 1. & ibi Bartol. ff. de cond. insti. l. obtinuit. ff. de conditioni. & demonstrationi. §. impossibilis. Institu. de haeredib. instituen. sic Imo. in dicta l. 1. non semel hanc rationem ad matrimonij contractum deducit. Ius etenim ipsa haec verba interpretatur iuxta sensum simplicem, ac si conditio adiecta non esset: & hoc quidem in fauorem matrimonij induxit: cum dubium esset serio, an iocosae hae conditiones a contrahentibus expressae fuerint: quod Ioan. a Medina explicare conatur in tracta. de contract. quaesti. 23. dicens scientiam huius interpretationis in contrahentibus exigi, vt ipse contractus pure & simpliciter valeat. distat tamen hac in re conditio turpis a conditione impossibili: turpis [art. 2] enim conditio, si de praeterito, vel presenti sit, non tollitur ab actu: sed vel statim tenet matrimonium, vel non tenet ex conditionis euentu, vel defectu. nam & in hoc casu nemo ad delinquendum inuitatur, nec ipse actus suspensus est. Vnde, si quis ita contrahat matrimonium, si Titium occidisti, matrimonium tenet, si alter Titium occiderat, si vero non occidisset, matrimonium ibi nullum contrahitur. Sed conditio impossibilis, etiamsi sit de praeterito, vel de praesenti, semper reijcienda est, & contractus ipse manet purus, vt si quis dicat foeminae, contraho tecum, si heri non fuit ortus Sol. quod notat Palud. in 4. distinct. 29. quaestio. 2. art. 5. ex quo colligo primum intellectum ad text. in dicto capitu. finali, parte vltima. Secundo haec vltima illius capit. pars est intelligenda [art. 3] de conditionibus a natura impossibilibus. Secus erit dicendum in conditionibus possibilibus a natura ex accidenti tamen, vel ex lapsu alicuius in praeteritum, quod redire non potest, impossibilibus. Sic enim contractum matrimonium vel valet, vel irritum est, ex euentu conditionis. Hadri. in 4. de matrim. quaestio. 6. Palud. in d. arti. 5. conclus. 4. & Stepha. Caiet. in sacramentali q. 49. de matrimo. conclu. 4. quemadmodum si quis contrahat cum foemina sub hac conditione, si es virgo, si pater tuus viuit: quamuis enim premissa corruptione sit impossibilis virginitatis conditio, sic etiam morte patris praecedente, est impossibilis vite conditio: tamen quia contingit ex accidenti, vel ex transcurso praeteriti, quod redire non potest, & de se propria sui ipsius natura virginitas in foemina, & vita in patre eius erant possibilia, non reijciuntur hae conditiones, sed vel statim valet, vel statim matrimonium est nullum, quod etiam notat Aret. consilio 82. col. pen. & Syluest. in verb. matrimonium. 3. q. 8. in quo quibusdam videri potest matrimonium ab vltima voluntate differre: quia in vltimis voluntatibus conditiones ex accidenti impossibiles reijciuntur, & valet actus. l. ab omnibus. §. in testamento. ff. de legatis primo. l. si Meuia. ff. de haeredibus institu. sed tamen illae leges loquuntur in conditionibus etiam a natura impossibilibus, non ex accidenti, nec ex facto praeterito: quia quamuis possibile sit, aliquem habuisse filiam: tamen impossibile est, & fuit, eam viuere, si eam non habuit, quo fit, vt leges illae etiam ad matrimonium deduci possint. Hinc fieri constat, vt si quis matrimonium contraheret cum foemina sub conditione, si eius filia viuit, nunquam tamen habuit filiam, impossibilis sit dicta conditio in specie, licet possibile esset illam filiam habere, & eam viuere. Sed quia eam non habuit, impossibile videtur eam viuere. Verum hac in re exactiori diligentia est notandum, conditionem in preteritum, vel in praesens conceptam, quae nec contingit, nec potuit contigisse, tollendam esse ab vltimis voluntatibus: illam vero, que potuit contigisse, & tamen non contigit, falsam censeri, & actum vitiare. text. in l. cum in secundo. §. 1. ff. de iniust. rup. facit l. demonstratio. §. primo. ff. de conditio. & demonstratio. quod si in futurum concipiatur conditio, quae potuit contigisse: tamen modo contingere non poterit: vt si Titius viuet, quia iam tempore adiectae conditionis mortem obierat, talis conditio reijcitur, vt impossibilis. l. mulcta. §. primo. ff. de conditionibus & demonstratio. secundum communem interpretationem. Bartol. in l. prima, columna 2. ff. de conditio. institutio. & in l. circa. ff. de haeredibus instituen. Alberic. Angel. Bald. & Imol. in l. si Maeuia. eodem titul. ex quibus Palud. opinio erit intelligenda, quando illa conditio in praesens vel praeteritum concepta, licet non contigerit, potuit tamen contigisse. secus vero erit dicendum, quando vel hec ipsa conditio, quae potuit accidere, licet minime euenerit, fuerit in futurum concepta, vel conditio in praeteritum, vel praesens concepta, nec potuit contigisse, nec contigit. his enim casibus actus valet etiam coniugalis reiecta conditione, nisi possibilis videretur ipsi contrahenti adiecta conditio, quod alibi tractabo. atque haec procedunt perpensa Bartol. & aliorum opinione, qua omissa Petrus Stella Aurelianens. in l. qui Rome. §. Augerius. ff. de verbor. oblig. defendere conatur conditionem conceptam in praeteritum, vel in praesens, siue potuit, siue nunquam potuerit esse vera, vltimam voluntatem irritam facere, si deficiat: & intelligit dict. l. si Meuia. in conditione concepta in futurum, ex litera Pandectarum, quae in futurum concipit illam conditionem, quam opinionem ideo referre libuit, quod ex ea Palud. sententia indistincte procedet in conditione in praeteritum, vel in presens concepta. respectu huius intellectus, tamen erit falsa eiusdem Palud. opinio, quam praecedenti intellectu retuli, qua ratione a communi opinione non est discedendum. ex qua praecedens intellectus optime confirmatur, quo ad decisionem Palud. ibi traditam in fine. Tertio ex his infertur [art. 4] matrimonium contractum sub conditione turpi, vel impossibili nullum esse, si consensus coniugalis defecit in contrahente: vnde, cum in foro interiori animae ei credendum sit, non iudicabitur matrimonium, auctore Hadri. in 4. quaestion. 7. de matrimo. & Paluda. in quarto sentent. distinctio. 29. quaesti. 2. artic. 5. conclus. 5. idem probat Ioan. a Medina de contract. q. 23. Quarto eadem conclusio ita intelligenda est, vt etiam in foro iudiciali quandoque [art. 5] coniugium contractum sub conditione turpi, vel impossibili nullum iudicetur. quod contingit, quando constat consensum coniugalem defecisse: quia expresse aliqui sic contraxerunt, vt nullo pacto vellent consentire, nisi eueniente conditione. ita Hadria. in quarta, de matrimo. quest. sexta. Stephan. Caiet. in sacramen. Neapo. quaest. 49. de matrimo. conclu. octaua. idem scribit Adria. quaestione septima. quando ex alijs coniecturis potest iudex praesumere consensum defecisse, atque id potest potissime colligi, si contrahens credebat conditionem esse natura possibilem. Si enim esset in controuersia disputatio: an posset stellarum pars e coelo in terram cadere, & contrahens hac conditione contraheret, si possibile est stellam aliquam liquescere, & in terram cadere, vel si stella aliqua hoc anno ceciderit in terram: certe etiam in foro iudiciali non esset hic contractus iudicandus coniugalis, propter manifestum dissensum, quod probatur, nam & in testamentis, vbi conditio impossibilis reijcienda est, actusque, vt pure conceptus valet, corruit actus, si testator credebat conditionem esse possibilem, tex. in l. seruo manumisso. ff. de cond. indeb. quam praeter alios explicat optime Aretin. in l. impossibilis. ff. de ver. obl. fin. col. dicit singul. Socin. in l. mulcta. §. 1. de conditio. & demonst. Quinto ex eodem intellectu subinfertur matrimonium [art. 6] contractum sub turpi conditione, quae tamen credebatur honesta, non tenere, nec posse dici pure contractum, vt idem Adr. asserit quaestio 7. de matrimo. vt si quis matrimonium contrahat sub hac conditione, si coniugale debitum mihi non negaueris, in quocunque dubio existas, an licita sit inter nos carnalis copula. Existimant enim quidam licite posse tunc vxorem debitum reddere viro: ex aduerso alij contrarium opinantur, quod alibi tractabimus: credit tamen contrahens licere omnino id, quod in conditionem deducit, nec existimat turpem esse conditionem: igitur non intendit pure in matrimonium consentire. Sexto eadem vltima c. fin. conclusio procedit, etiam [art. 7] si conditio sit impossibilis de iure, licet natura possibilis sit. Si quis enim contrahat matrimonium sub conditione, si inter consanguineos intra quartum gradum poterit coniugium contrahi, vel si filius sine causa possit a patre exhaeredari, matrimonium tenet, reiecta conditione hac impossibili de iure, sicuti & testamentum. l. 1. iuxta communem intellectum. ff. de condit. institu. §. impossibilis. Instit. de haered. instituen. l. continuus. §. cum quis. ff. de verb. obliga. refertur enim haec conditio in dubio ad ius presens: quo iure id impossibile est, quod etiam Adr. probat in 4. quaestio. 11. de matrimo. dicens conditionem, quae ad ius futurum dirigitur, permissam esse, nec actum purum esse: vt si quis ita contrahat matrimonium, si aliquando licebit coniugium contrahi inter attinentes sibi quarto gradu, vel si hoc anno licitum erit equitare in mulis: cum id modo, lege lata a Carolo Caesare, ac Hispaniarum Rege inuictissimo prohibitum sit: quod notandum est: nam Syluester in verbo, matrimonium. tertia quaestio. 9. indistincte negat matrimonium contractum sub conditione, iure tantum impossibili validum esse, reiecta conditione, imo eam minime reijciendam fore existimat. Subinfertur ex hoc intelle. ad text. in Clement. vnica, de consangui. [art. 8] vbi ipso facto excommunicantur, qui in gradu prohibito matrimonium contrahunt, vt locum habeat, etiam si contrahentes sub hac conditione contraxissent, si inter consanguineos in quarto gradu licet matrimonium contrahi. nam cum ista conditio reijciatur, remanet purus matrimonij contractus: igitur poena illa locum habet: nisi consensus coniugalis omnino defecisset. quod in animae interiori iudicio notandum est, secundum Hadria. in 4. de matrimo. quaest. 11. Mirum [art. 9] tamen est, cur matrimonium contractum sub impossibili conditione valeat: cum constet absque consensu matrimonium contrahi non posse, is vero, qui sub impossibili conditione contrahit, non censetur consentire, imo nec consentit, teste Iuriscons. in l. non solum. ff. de actio. & oblig. conditio enim impossibilis potius tendit, iuxta communem vsum loquendi, in dissensum, quam in consensum, eiusque adiectio potius videtur iocose facta ad irrisionem, quam serio ad obligationem. quo fit, vt Durand. in 3. sentent. distin. 29. q. 4. hanc difficultatem soluendam relinquat peritioribus. Verum Palud. in 4. distinctio. 29. q. 2. art. 5. concl. 5. dicebat deficiente consensu non esse hoc matrimonium in foro interiori: teneri tamen contrahentem sub hac conditione ad matrimonium nouiter contrahendum propter praeceptum Ecclesiae, quod in dicto capit. fin. exponitur. Sed hoc vltimum non placet Adria. quest. 7. de matrimonio. quia text. in dict. cap. fina. nullum nobis exhibet preceptum de contrahendo matrimonio: sed esse iam contractum iudicat & decernit. Nec me latet a viris doctissimis illius capit. fina. conclusionem de conditione impossibili sic intellectam fuisse, vt loquatur in conditione impossibili, adiecta tamen contractui, vt adimplenda: quia natura possibilis erat, pensata tamen contrahentium qualitate impossibilis, vt si quis contraheret cum foemina matrimonium, si ei daret centum millia aureorum, & foemina esset pauper, & manifeste impotens ad illa dandum. vel sub hac conditione, si daret ei regnum: hae etenim conditiones, quae vt obseruandae adijciuntur, repelli debent a matrimonio: cum enim contrahens, qui hanc conditionem apposuit, sciat eam alteri impossibilem esse, pure contraxisse videtur. Si vero conditio apponitur, non vt adimplenda, sed manifeste, vt non sequatur: quia est impossibilis a natura, irrisorius est hic contractus iudicandus. Nec credendum est, serio velle aliquem matrimonium contrahere, si dicat, contraho tecum matrimonium, si digito coelum tetigeris. Caeterum, haec consideratio hac in re diligentissima est, quippe quae interiorem sensum illius capit. fin. exacte perpendat: non tamen omnino est immunis ab obiectionibus, quas disputationis causa proponam. consensus equidem ita in primo casu deficere videtur, sicuti in secundo: si quis enim contrahat hac conditione, si alter, qui omnino pauper est, centum millia aureorum dederit, ita videtur ab actu dissentire, sicuti si contraheret, si digito alter coelum tetigerit. probat l. cum haeres. §. primo. ff. de testa. liber. Praeterea illa Decretalis, quae hanc assertionem probat, condita fuit a Gregorio nono, cuius Canones sapiunt euidenter phrasim Iurisconsultorum, apud quos conditio illa primi casus difficilis appellatur, non impossibilis. l. continuus. §. cum illud. ff. de verborum obligatio. & ibi Aret. Nam & Theophi. in fine Institutio. de legat. impossibili conditioni hoc exemplum accommodat, si in coelum ascenderis. Item, Ius Canonicum in hac decisione voluit fauere matrimonio, sicut Ius Ciuile vltimae voluntati, a qua excludit conditiones impossibiles, licet in eis exigat liberrimum consensum: vult denique has impossibiles conditiones pro non scriptis haberi: & tamen in vltimis voluntatibus conditio illa primi casus, quae difficilis, non impossibilis iudicatur, non repellitur, sed actum ipsum irritum facit. dicta l. cum heres. §. 1. glossa in §. impossibilis. Institutio. de heredibus instituen. Bartol. & Imol. in l. 1. in fine. ff. de conditio. institu. Imo & si praedicta interpretatio admittenda est. text. in dicto capit. final. parte vlti. est intelligendus de conditione, quae improprie dicitur impossibilis, proprie autem difficilis: atque excluderetur a litera illius text. conditio proprie impossibilis, quae naturaliter nequit contingere: & tamen ille text. de impossibili loquitur. Nec esset fauor matrimonij similis fauori vltimarum voluntatum, imo contrarius, vt ex praemissis constat: ille vero text. has conditiones impossibiles pro non scriptis habendas fore, manifeste statuit fauore matrimonij. Vnde illius cap. sensus mire reconditus est, nisi quod antea diximus, modo repetamus, scilicet Ius Canonicum praesumere ex intentione contrahentium, & fauore matrimonij illas conditiones non esse adiectas ad consensum suspendendum, sed pure contractum fuisse coniugium. Sicuti ipse Adria. fatetur dicta quaest. 7. Est & aliud in hoc tractatu dubium, vtrum [art. 10] matrimonium contractum sub conditione omnino extitura valeat explosa conditione: an debeat eius euentus expectari, vt contraho tecum, si cras Sol orietur. in quo glo. in dict. cap. per tuas. de condi. apposi. tenet expectandum fore conditionis euentum, & eam sequuntur Ioan. Andr. & Anto. ibi. E contrario esse matrimonium purum reiecta conditione, asserunt ibi Host. Card. Abb. & Praep. Thom. in 4. distin. 29. quaest. 3 & ibi Palud. quaest. 2. art. 5. conclus. 3. & Syluest. in verb. matrimonium. 3. quaestio. 2. conditio enim omnino extitura non suspendit actum, imo actus ille pure conceptus censetur. l. haeres meus. ff. de condit. & demonst. l. quod si sub ea. ff. de conditione indeb. l. si pupillus. §. 1. ff. de nouatio. igitur coniugalis hic contractus purus erit, non conditionalis. Siquidem quod omnino extiturum est, non potest non contingere, atque ideo praesens esse videtur. Iaso. tamen in l. impossibilis. fin. colu. ff. de verb. oblig. dicit gloss. procedere, quando illa conditio omnino extitura est: habet tamen diem incertum, vt, contraho tecum, si Titius morietur, quamuis enim certum sit Titium moriturum: est tamen incertum, quando morietur: & ideo donec moriatur Titius, non est matrimonium. ex Bartol. in l. ita stipulatus. secunda questio. princi. ff. de verborum obligationib. vbi [art. 11] dixit ex contractu habente conditionem certam, & omnino extituram: incertam vero quo ad tempus, non oriri actionem ante euentum. idem glo. in l. in omnibus. ff. de regul. iur. & ibi Deci. Imol. Areti. & alij in d. l. ita stipulatus. per l. 1. C. vt actiones ab haer. Sed haec Ias. opi. non placet: quia Bart. dictum procedit quo ad actionem, illa enim orta non est: obligationem autem constat statim ortam fuisse. gloss. in d. l. 1. C. vt actio. ab hered. & in §. post mortem. Insti. de inut. stip. tex. in l. si quis spoponderit. C. de contrahen. stipu. quemadmodum expresse idem notant Petr. & Cyn. in d. l. 1. Paul. in l. 1. ff. de conditio. & demonst. Ripa in dict. l. ita stipulatus. num. 90. Alciat. in l. cedere diem. ff. de verb. sign. late Ioan. Igne. in l. 1. §. serui appellatione. ff. ad Syllan. in prin. & probatur: quia id, quod sub hac conditione debetur, nouari potest. l. si Stichum. §. 1. ff. de nouat. Sed si nulla esset orta obligatio, non posset nouatio contingere. l. 1. ff. de nouat. igitur obligatio ante diem orta censetur probatur etiam in l. nam & si cum moriar. ff. de condictio. indebi. vbi id, quod sub hac conditione debetur, si soluatur ante diem, repeti non potest: ergo obligatio ante diem orta erat: vnde sequitur matrimonium pure contractum dici ante diem, qua ratione Henric. in capitu. final. de conditio. apposit. aliter hanc quaestionem dissoluit, dicens, hunc contractum non esse iudicandum, primum, quando verba contrahentium referuntur ad tempus conditionis euenturae, vt si quis contrahat matrimonium, si, & quando cras Sol orietur: si & quando Sol erit in signo Librae: hoc enim casu non refellitur ab hoc contractu ista conditio: quia consensum suspendit. idem notat Adria. q. 16. de matrimo. & ita potest primo defendi gloss. opinio, quae communi sententiae aduersatur. Secundo defendi potest opinio gl. quando matrimonium fuit contractum sub conditione futuro tempore certissime euentura, non tamen omnino extitura secundum naturam: exemplum sit, si Antichristus nascetur: haec enim conditio non est naturaliter omnino extitura, sed est contingens in futurum, quia ita constat ex sacra scriptura: tunc etenim matrimonium non tenet, nec censetur actus ille purus conditione reiecta: ex eo tamen deducuntur sponsalia de futuro ad effectum, vt copula sequuta matrimonium efficiatur. ita Adria. q. 17. de matr. ex quo patet Accurs. in l. si pupillus. §. 1. ff. de nouat. & in l. quod si sub ea. ff. de condi. indeb. non recte nec diligenter exemplum assignasse ad conditionem omnino extituram: si Antichristus nascetur: cum omnino extitura conditio dicatur illa, quae necessaria est secundum naturam. illa vero, si Antichristus nascetur, non est secundum naturam necessaria, sed in futurum certissime contingens. Nec omittendum est, [art. 12] quod adnotauit glo. in dicto capit. per tuas. dicens matrimonium censeri pure contractum, si quis dicat foeminae, contraho tecum matrimonium, si te virginem inuenero: cum enim illa conditio ad periculum carnalis copulae referatur, turpis censetur, & ideo reijcienda est: vt gloss. ipsa notauit, quam ibi sequuntur Doctores communiter, teste Praepos. ibi, colum. penulti. qui tamen post Cardi. diuersum opinatur, quando illa conditio ad actum licitum refertur, scilicet, si virgo inueniaris per aspectum matronarum, atque obstetricum. idem Syluestr. in verb. matrimonium. 3. quaesti. 8. & Areti. consilio 82. colum. penulti. Sed & si quis sub hac conditione matrimonium contraxerit: si foemina [art. 13] permiserit ab eo se carnaliter cognosci, sequuta copula erit matrimonium verum: imo si per verba sponsaliorum de futuro contraxerit, dicens, contraham tecum, si permiseris te carnaliter a me cognosci, initio copulae ista sponsalia pure contingunt de futuro, atque consequenter ante perfectam copulam efficiuntur matrimonium. c. is. qui fidem. de sponsa. quod Vincentio placuit in c. 1. de sponsa. duo. quem Adria. sequitur in q. 8. de matrim. licet gl. in d. c. 1. hanc conditionem veluti turpem crediderit reijciendam fore: quod falsum est: quia intelligitur in hac conditione copula coniugalis & licita, non autem illicita. # 3 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Conditio lucri ex causa dotis, vel alia honesta in contractu matrimonij adiecta, omnino admittenda est. -  2 Donatio potest etiam matrimonio constante a viro sene, vel ignobili, vxori fieri causa remunerandae iuuentutis, vel nobilitatis. -  3 Donatio ista ab vxore secundas nuptias contrahente, non debet seruari filijs primi matrimonij. -  4 Intellectus ad l. 16. Tauri. -  5 Donatio ista, tametsi dotis nomen habeat, priuilegia dotis minime consequitur. -  6 Lucri spe potest quis adiecta conditione inuitari ad matrimonium contrahendum. -  7 Lucri spe ita potest quis adiecto modo inuitari ad contrahendum matrimonium, vt eo non contracto lucrum illud amittat. -  8 Lucro quem priuari an sit poena. -  9 Lucrum causa matrimonij alicui, ab alio, quam vxore datum, soluto matrimonio an sit mariti, vel vxoris. §. TERTIVS. SVPEREST + nunc de illa agere conditione, quae ad lucrum aliquod tendit, an in matrimonij contractu licita sit? vt si quis contrahat cum Maeuia, si ei centum aureos dederit, & tex. in ca. de illis. de conditio. appos. probat licitum id esse. cui tamen obstat text. in l. si ita stipulatus fuero te sisti. §. si tibi nupsero. ff. de verbor. obliga. vbi id non licere Iurisconsultus palam asserit: quia censetur promissio facta causa libidinis. Sed respondeo hanc conditionem licitam esse ex causa dotis, vt, si vir promittat foemine contrahere matrimonium cum ea, si ei centum dederit, intelligitur enim in dotem, & id licitum est. Nec ibi presumi potest causa libidinis adiectam fuisse dictam promissionem, iuxta communem interpretationem text. in d. c. de illis. atque in dubio honesta causa praesumitur, nisi causa cognita turpis promittendi causa constiterit. quod in d. §. si tibi nupsero. probatur. notant Angel. Fulgo. & Ias. in l. 1. C de insti. & substi. ex quib. constat praesumi causam libidinis, si vir dare vxori promittat, non tamen si ipsa foemina viro dare aliquid polliceatur. Potest & secundo ista dandi conditio admitti praeter causam dotis, quando + datur vxori iuueni vel generosae, atque nobili in praemium iuuentutis aut nobilitatis, quam vxor amittit contracto matrimonio cum ignobili. l. mulieres. C. de dignita. libr. 12. ita Abb. & Praepos. in dict. capit. de illis. Bart. & Pau. in dict. §. si tibi nupsero. idem Bar. in l. diuortio. ff. de ver. obli. vbi Docto. eum sequuntur. facit glo. recte intellecta in l. si voluntate. C. de dot. promi. vbi Bart. notat. & Campe. in tract. de dote. 1. parte. q. 52. Ioan. Lupi in capi. per vestras. notab. 3. §. 21. de donation. quam opinionem dicit communem Curt. Iunior consil. 6. nume. 20. & Ioan. Lupi in Rubr. de donat. §. 31. qui in §. 32. numero 7. idem asserit, quando ista donatio fieret iam matrimonio constante: siquidem fieri potest secundum eum, & notat Abb. in c. fi. de donatio. inter virum & vxorem. & Guid. Pap. cons. 112. & distinguit Salycet. in l. 2. C. de dote caut. non num. quem sequitur Guli. Mayne. in l. in ambiguis pro dote. ff. reg. iur. num. 58. praedictam opinionem intelligens post Salyc. quando expresse constat donandi animus in marito causa remunerationis. licet hanc Bar. & communem opinionem reprobet Aymon Sauil. consil. 51. Ex communi tamen opin. deducitur non teneri donatariam [art. 3] vxorem soluto matrimonio, secundo nubentem, hanc donationem conseruare filijs prioris matrimonij. ita opinatur Fran. de Ripa in l. foeminae. C. de secund. nupt. numer. 35. sic illam legem intelligens, & Ioan. Lupi in Rub. de donat. §. 50. num. 35. Hinc [art. 4] etiam infertur intellectus ad l. 16. Tauri, quae in viro & vxore idem statuit, quod prius in dict. l. foeminae. fuerat statutum. Solet tamen appellari haec ipsa donatio, quae vxori a marito sene vel ignobili fit, dotis constitutio a marito vxori facta: sed non habet [art. 5] vxor priuilegia verae dotis, quo ad hanc donationem: cum non sit dos. argum. l. assiduis. C. qui potior. in pig. habean. quod ipse colligo ex Rom. consilio 445. col. pen. ver. vnde inferendo. Ex [art. 6] quibus constat, posse quem ad matrimonium inuitari spe lucri consequendi. quod Iurisconsul. aperte docet in l. Titio. §. 1. ff. de condi. & demonstrat. quam praeter eius interpretes dicit singul. Ioan. Lupi in c. per vestras. de donat. 3. notabi. §. 21. col. 2. ad id etiam est optimus text. in l. 1. vbi Ias. C. de instit. & substitu. quae iura loquuntur in eo, qui legato vel donatione alium ad matrimonium allicere vult cum aliqua foemina contrahendum: atque ibi nulla potest esse turpis praesumptio, vt notat Bartolus in dicto §. si tibi nupsero. ab alijs ibi receptus. Nec [art. 7] tantum id potest fieri adiecta conditione, sed & per modum: sicuti si quis Sempronium haeredem instituat, vt matrimonium contrahat cum Naeuia: quod si non contraxerit, vult eum priuari illa haereditate. ita Oldrad. consilio 16. quem Areti. sequitur in dict. §. si tibi nupsero. dum tamen hic modus non adijciatur filio in legitima: id etenim fieri nequit. l. quoniam in prioribus. C. de inoffici. testam. & expressim Ioan. Lupi in dicto capit. per vestras. 3. not. §. 21. column. 5. licet Areti. contrarium opinetur in l. Titia. colum. 3. ff. de verbor. obligatio. Sed cum haec priuatio haereditatis, si matrimonium non sequatur, per viam modi, facta videatur in poenam non contracti coniugij, siquidem hereditate pure acquisita priuari, poena censetur. gl. in l. 1. §. si quis propter. vers. per in integrum. ff. de itinere, actuque priuato. Iaso. in l. fi. §. in computationem. C. de iure delib. 3. col. idem in l. reprehendenda. C. de insti. & substi. idem in l. fi. C. de codic. colu. pen. Alexan. & Ripa in l. 2. ff. de dam. infect. igitur a matrimonio poena ista reijcienda est. c. Gemma. de spons. quo fit, vt licet cum alia contrahat, non erit priuandus haereditate. Verum huic obiectioni respondeo, priuari quem lucro [art. 8] iam acquisito poenam censeri, nisi priuetur ab eo, qui lucrum dedit pacto, conditione, vel modo adiecto. tunc enim isthaec priuatio poena non est. gl. recte intellecta in l. si duo. ff. de acquir. haered. singu. secundum Imo. Aret. ibi, Ias. in l. fi. C. de codic. expressior gl. in l. 2. C. de inutil. stipulat. iuncta l. ea, quae. ff. de donat. inter vir. & vxor. Sic itaque intelligenda est opinio Oldr. ex his, que notat Aret. in dict. l. Titia. col. 3. & Ioan. Lup. in d. §. 21. licet non ita exacte id explicuerint. Dubium tamen est, [art. 9] an quantitas ex hac conditione promissa, & data, sit ipsius mariti, an vxoris. & Bart. in l. 2. ff. de his, que poene caus. dicit, non esse hanc quantitatem vxoris, nec eius dotem censeri: sed eam habere maritum praecipuam matrimonio soluto. Cuius opinio procedit, quando ex aliquot coniecturis id esse consonum voluntati donantis appareat, alioqui in dubio constat hanc quantitatem datam, & promissam fuisse in vtilitatem & fauorem foemine, cum qua matrimonium contrahitur: & ideo talis quantitas eius dos censeri debet, vt notat Ioan. Lup. in Rubr. de donatio. §. 44. & 45. in alio simili dubio. & in specie hanc opinio. contra Bar. tenet Soc. in dict. l. 2. colum. 3. Bald. in l. vnica. C. de his, quae poenae nomi. colum. 8. & 9. quem sequitur Paul. de Castr. in l. Titio. §. 1. ff. de condit. & demonstra. column. 2. vbi dicunt, monasterio factum legatum, hac conditione, si Maeuiam in monialem acceperit, ipsi Maeuiae videri relictum. tametsi in exemplo Bal. & Pauli sententia, omnino expedita non sit, quod modo non disputo. # 4 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Metus diffinitio, atque inibi explicatur Iurisconsul. in l. 1. ff. quod met. caus -  2 Metus cadens in constantem virum quis dicatur? -  3 Metus nunquam excusat, nec a mortali, nec a veniali crimine. -  4 Metu matrimonium contrahens, nec tamen consentiens, mendax non est. -  5 Eustratij Aristotelici interpretis error atque verba Aristot. aliter intellecta. -  6 Tyrannus an licite occidatur priuata auctoritate? -  7 Metu committens aliquod crimen, an sit venia dignus? -  8 Metus cadens in constantem virum arbitrio iudicis, decernitur. -  9 Metus minor censetur constans in foemina, quam in viro. -  10 Intellectus l. nihil interest. ff. de adult. -  11 Tormentorum quaestio a foemina potius incipienda est, quam a viro. -  12 Metus excommunicationis an dicatur cadens in constantem virum. -  13 Captus ab hostibus promittens pro sua redemptione aliquod precium, illud soluere tenetur. -  14 Hostis etiam priuatus fidem hosti datam seruare tenetur, saluo semper iure Reipublicae. -  15 Metus carceris quando contractum vitiet, atque ibi agitur de intell. l. qui in carcere. ff. quod met. caus. -  16 Metus illatus a fortuna contractum minime vitiat. -  17 Damnatus ad mortem vt euadat poenam meretricem accipiens vxorem, non potest ratione illius timoris a contractu recedere. -  18 Metus amissionis bonorum omnium, vel maioris partis, censetur cadens in constantem virum. §. QVARTVS. TERTIO precipue in hoc contractu coniugali consensus liber exigitur ab omni coactione: liber enim consensus ad matrimonium est necessarius: sed coactio liberum consensum tollit: igitur data coactione, matrimonium contrahi non potest. c. cum locum. de spons. c. veniens. in 1. & 2. eo. tit. l. nuptias. ff. de reg. iur. Sed quia non omnis metus contractum matrimonij impedit: sed is tantum, qui cadit in constantem virum. c. veniens. in 2. de sponsa. l. metum. 1. & 2. l. continet. ff. quod met. caus. l. vani timoris. ff. de reg. iur. cum dilectus. de his, que vi, metúsue causa tractare oportet, quis dicatur metus cadens in constantem virum. Cuius rei cognitioni [art. 1] praemitto. metum esse instantis periculi, vel futuri, causa mentis trepidationem. l. 1. ff. quod met. cau. est enim metus trepidatio mentis: quia ex imaginatione futuri, & prope imminentis mali perturbatur mens. dixit vero Iurisconsul. instantis periculi, quia ea, quae nimium remota sunt, non timentur, nec perturbant mentem. omnes enim scimus nos morituros: verum quia non est ipsa mors prope, id non curamus, nec mortis cogitatio mentem perturbat. Vnde Augu. scribit Sermo. 1. post octauas Paschae Domi. 2. nemo futurorum metum cogitat. Futuri periculi dixit Iurisconsul. quia nondum illud periculum euenit: sed prope est, atque non longe imminet. vt explicat Aris. lib. 2. Rhetori. ad Theodectem. cap. 5. Metum autem passis in quocunque contractu subuenitur. l. 1. ff. quod met. caus. quae verba edicti retulit, quod in ore praetoris Deum posuisse, scribit Bal. in Rub. de contro. inuest. non tamen omnibus metum passis subuenit Praetor, sed his tantum, qui damnum aliquod passi sunt ex metu. lege, si mulier. §. si dos. ff. quod met. caus. vnde qui metum allegat, probare debet se metum passum. & ex eo sibi illatum damnum, ita tandem obtinebit, modo motus ille fuerit cadens in constantem virum. Est [art. 2] ergo metus cadens in constantem virum, is, qui illatus, cogit quem eligere minus malum, ob maius malum sibi imminens effugiendum. Constans igitur vir ille erit, qui eliget potius rem ipsam agere, cuius agendae causa periculum instat, quam subire periculum, quod grauius, atque acerbius est viro prudenti, quam ipsam rem agere. quod Diuus Tho. explicat in 4. sent dist. 29. art. 2. Ricar. ibi art. 1. q. 1. & Ioan. Maior. ac Syluest. in verb. metus. q. 1. Iacob. Almain moral. c. 3. Fort. in tracta. de vltimo fine, illat. 22. col. 4. & colligitur ex Arist. lib. 3. Ethic. c. 1. & l. metum, in 1. ff. quod met. caus. ex quibus constantem virum interpretor prudentem, qui sciat eligere minus malum, ob maioris mali periculum euitandum. Vnde si quis videat sibi mortem imminere, aut membri mutilationem, nisi cum Maeuia contrahat matrimonium, eliget prudenter potius matrimonium contrahere, quam mortis periculum, similéue subire. At si homo diues videat sibi imminere periculum amittendi centum aureos, nisi cum Maeuia contraxerit matrimonium, & id contrahit, non censetur hic metus cadens in constantem virum, nec prudentem, eritque vani timoris excusatio nullo modo admittenda. ex quo plura inferuntur. Primo, non esse metum cadentem in constantem virum, nec excusare, [art. 3] si quis etiam ob euitandam mortem eligeret peccare mortaliter: imprudens enim esset omnino, qui mallet mortaliter peccare, quam mortem ipsam corporis subire. Siquidem nullum maius malum, quam peccatum: et vt inquit Arist. 3. Ethic. 1 propter quaecunque durissima non est quid turpe agendum. idem asserit textus in c. sacris. de his, quae vi, metúsue causa. Secundo inde constat, non esse metum cadentem in constantem virum, si quis eligat etiam ob euitandam mortem venialem contrahere culpam. notat Abb. in d. c. sacris. col. pen. & probatur in c. primum. 22. q. 2. & in c. ne quis. ead. q. Tho. 22. q. 110. artic. 3. Mendacium etenim saepe veniale crimen est, & tamen nullo pacto licitum esse potest: siquidem veniale peccatum feruori charitatis opponitur. gloss. in prooem. sexti. versicu. benedictionem. vterque Thom. 12. q. 72. art. 5. Tertio, hinc deducitur obiectio quaedam satis vrgens aduersus praemissa: nam [art. 4] videtur matrimonium metu contractum semper contrahi ex metu vano, & non cadenti in constantem virum, cum semperis, qui contrahit, eligat veniale crimen committere, ex eo quod mentitur, dicens, verbis se eam accipere vxorem, quam animo & consensu minime recipiat. ergo mendacium committere elegit ob mortem euitandam. Mendacium vero maius malum est, quam ipsa mors. igitur non est haec electio minoris mali, sed maioris. Cui obiectioni respondeo, negans ipsum contrahentem mendacium committere, quod probatur, is enim, qui metu coactus, profitetur se illam foeminam accipere vxorem, & huic contractui consentire, verum dicit, cum simpliciter consentiat, non tamen libere. l. si mulier. §. fi. ff. quod metus caus. c. marito. 15. q. 1. notauimus & nos par. 1. c. 4. atque in hoc sensu veraciter contrahentis verba accipienda sunt. Hoc ipsum est, quod notant Ioan. Maior. in 4. distin. 29. vers. contra tertiam. & ibi Almain. col. 5. Quarto ex hoc deprehenditur Eustratij, viri alioqui doctissimi, error, qui dum Arist. moralia interpretatur libro 3. cap. 1. asserit [art. 5] laudandum fore eum, qui cum vxore tyranni consuescat, habeatque carnale commercium, mendaciúmue aliquod committat, ob tyrannum tollendum, eiusque oppressionem euitandam. Is enim vir, qui prudens est in eligendis periculis, potius debet oppressionem tyranni pati, quam adulterium committere, quod ex Arist. constat in d. c. 1. quo autore, is, qui timore tormentis, aut cruciatu illa, quae non debet agere, perpetrat, nulla est dignus laude. nam & secundum Aug. potius debet quis omnia mala pati, quam peccato consentire. c. ita ne. 32. q. 5. c. sacris. de his quae vi. idem etiam Augu. libr. contra mendacium scribit, mendacium simplex, quod plerumque veniale crimen est, non esse committendum ob saluandam proximi animam ab eterna damnatione. d. c. 1. & c. ne quis. 22. q. 2. prudens autem vir committere adulterium non debet. igitur si id tyranni metu committat, seu ob ipsum tyrannum tollendum laudandus non est. Nec pro Eustratio ex Arist. dum dixit posse cum laude turpissima sustineri honestae, aut mediocris rei causa: est enim intelligendus de his, quae molesta, aut ignominiosa sunt viro nobili, honesto, atque insigni, & ideo mala. aliqua tamen circunstantia possunt reddi licita, vt si vir religione, moribus, & honestate insignis in publicum prodiret muliebri ornamento vestitus, ob metum tyranni comminantis parentum occisionem, nisi vir ille ita in publicum prodiret. Non autem est intelligendus Aristo. de his, quae adeo turpia sunt, vt nulla circunstantia possint licere. ex eod. Aristot. in dict. cap. 1. & 2. Ethic. cap. 6. vbi scribit adulterium ita malum esse, vt nullo modo possit licere, nec recte committi. quo in loco Eustratius in eundem labitur errorem. Nec me latet tyrannum, qui [art. 6] per vim dominatur, nullum habens ius ad illius Reip. regimen, posse a priuato occidi, vbi nullum aliud sub est remedium ad illam tyrannidem tóllendam. quod notat Caie. 22. q. 64. arti. 3. etiam veneno, & proditorie. Faber. & Ang. in §. ius gentium. Instit. de Iure Natu. gentium & Ciui. quod si verus Reipub. princeps, successionis, aut electionis iure sit, & tamen in regiminis modo iuris atque rationis limites excedit, a priuato occidi non potest: imo haereticum esset, asserere id licere, vt tradit Alphons. a Castr. libro de haeresi. in verbo, tyrannus. & Dominic. Soto libr. 5. de iusti. & iure. q. 1. arti. 3. Quinto infertur falsam esse glo. in l. pe. ff. si famil. furt. fec. dica. [art. 7] quae asserit committentem delictum aliquod timore, aut per metum, venia dignum esse, nec puniendum fore. quam dicit singu. Ias. in §. si minus. de actio. nume. 17. idem notat Cyn. in l. 1. q. pe. C. vnde vi. Ana. in c. 2. de homi. fi. col. pro quibus est Arist. in d. c. 1. dicens, venia dignum esse eum, qui cruciatu, ac timore agit id, quod agere non debet. Eius tamen verba intelligenda sunt ita, vt venia dignus sit ad minuendam poenam: non tamen, vt impunitus maneat. quod Iure probatur in l. 2. C. de sepul. viola. Abb. in d. cap. sacris. col. 3. de his, quae vi. Io. Lup. in tract. de reg. Naua. 3. par. §. 2. col. pe. probat tex. in l. seruos. C. ad l. Iuliam. de vi. quibus omnibus ipse addiderim, venia indignum esse, nec minuendam poenam ei, qui metu coactus crimen atrocissimum perpetrauerit. ex eodem Arist. in d. ca. 1. qui cum venia dignum esse praemisisset agentem aliquid propter metum, quod alias non liceret, subdit. quaedam autem fortasse sunt, ad quae perpetranda nemo cogi, compellíue potest, sed potius extrema quaeque pati, ac mori conuenit: etenim ridicula sunt, quae Euripideum Alcmeonem ad matrem interficiendam compulerunt. Sic in seruis, in quibus gloss. praedicta loquitur, qui ob timorem dominis obtemperantes etiam atrocia committunt, poenam minuendam fore, asserit glo. in d. l. 2. C de sepul. viol. quam DD. ibi approbant communiter, & probare videtur Regia l. 12. tit. 9. part. 7. Haec tamen iura si exacte considerentur, non in atrocioribus, sed in grauibus delictis sunt intelligenda. Hinc & Theophil. in §. Ius autem Ciuile. Inst. de Iure Nat. scribit seruos oportere dominis obedire, in his tamen, quae lex non prohibet. Sexto infero, arbitrio Iudicis relinquendum esse, [art. 8] quínam metus dicatur cadere in constantem virum, quod notat glo. recepta communiter in l. interpositas. C. de trans. glo. in c. cum dilectus. de his, quae vi. vbi Abb. dicit eam singul. & magistram. Ias. in dict. l. interpositas, ordinar. idem Ias. in §. quadrupli. Institut. de action. numer. 54. idem notat Caepo. consil. 2. & consil. 4. caus. ciuilium. & Deci. in l. in omnibus causis. ff. de regul. iur. nu. 7. Iudex enim, vt ipse intelligo, arbitrabitur, an vir prudens, & constans, eligeret potius id agere, quod timoris causa fit, quam periculum, quod imminet, subire. Septimo hinc etiam Iudex [art. 9] arbitrio proprio decernere debet, non ita anxie, atque stricte hanc eligendi prudentiam eligendam esse in foeminis, quibus a natura inest minor animi vigor, corporisque fortitudo. Sed considerandum esse, quid foemina constans eligeret, pensata naturali foeminarum prudentia: aliquid enim cogeret foeminam, etiam constantem, ad eligendum id, quod vir constans minime eligeret. Hoc ipsum est, quod gloss. in d. c. cum locum. dixit minorem metum excusare foeminam, quam virum. quam ibi sequuntur Abb. & Praepo. dicit sing. Roma. sing. 226. Brixi. in repert. in verb. metus. Areti. consi. 24. col. 2. Abb. in d. c. cum dilectus. de his, quae vi. 2. col. commend. Ant. in ca. consultationi. de spon. Dec. in c. fin. de appe. idem in l. in omnibus causis. ff. de regul. iur. licet nullus ex eis exacte d. gl. perpenderit. Scribit tamen Hyppo. in l. 1. nu. 73. de quaest. & idem in rep. Rubr. C. de prob. num. 417. a viro, non a foemina esse tormenta incipienda, quoties vir & foemina sunt a Iudice torquendi, quia ipsa foemina potest ferre maiora vulnera, quam vir, vt notatur in l. nihil interest. ff. de adul. Sed [art. 10] obsecro, vnde Hyp. collegit in dict. l. nihil. vulnera fuisse illata aequaliter viro & foeminae, vt hinc colligamus foeminam fortiorem esse viro in tolerandis vulneribus? Quod si gloss. in d. l. nihil. hoc sensit, certe fallitur, cum in dict. l. nihil. id tantum constet, virum adulterum occisum, at foeminam grauiter vulneratam, non tamen occisam fuisse: non enim potuit percussor vtrunque occidere, tametsi id animo gerebat, vt inquit ipsa lex. Non igitur sequitur, foeminam ibi minime perijsse, quod maiora patiatur vulnera, quam vir, sed ex eo, quod vulnera illata foeminae non fuere letalia, etsi grauiter fuerit foemina vulnerata: quo fit, vt minime ex d. l. probetur. Hippol. opin. imo a foemina incipiendam esse tormentorum quaestionem, asserit Gandi. in tract. de malefic. cap. de quaesti. col. 3. per text. in l. vnius. ff. de quaest. idem notat Dec. in l. 2. ff. de regu. iur. nu. 46. & Ioan. Lupi. in Rubri. de donatio. §. 74. probat Regia l. 12. titulo penulti. part. 7. que rationem habet ab imbecillitate foeminei corporis. opt. text. in l. qui duos. §. final. ff. de reb. dub. vbi ex duobus, iam vita functis ruina, vel alio casu, praesumitur prius decessisse is, qui imbecillior erat. Hinc Corne. Tacit. libr. 5. scribit Neronem ratum muliebre corpus minus impar dolori, quam virile, a Libertina tormenta incepisse. Laudatur tamen illius Libertinae constantia, quasi illa non sit foeminis communis. Hiero. et iam in epistol. ad Innocenti. de muliere septies icta, 1. epistol. Tomo, meminit cuiusdam foeminae, quae accusata de adulterio, saepissime tormentis subiecta, constans adeo fuit, vt adultero id crimen confitente, ipsa constanter negauerit, nec vnquam illud [art. 11] crimen palam fecerit. Laudatur & Attica meretrix, quae familiaris Harmodio, & Aristogitoni, consilia eorum de tyrannicidio, vsque ad mortem excruciata, tyrannis non prodidit. cuius meminere Plini. lib. 7. cap. 23. & lib. 34. ca. 8. Tertul. in Apologet. cap. vlti. idem in libr. ad Martyres. Pausanias in Atticis. & Petrus Crinit. de honesta disciplina, lib. 9. cap. 8. Atque haec, & alia exempla adducens Gandini opinionem nihilominus probat Andre. Tiraq. in ll. connubialibus. l. 9. nu. 99. Octauo ex eadem metus definitione sequitur intellectus ad receptissimam illam sententiam Docto. dicentium, metum [art. 12] excommunicationis iustum esse, & cadere in constantem virum, quando est excommunicatio iniusta, quia timenda est, cap. 1. 11. q. 3. ita Ioan. Andre. Abb. & alij in d. c. cum dilectus. gloss. in c. olim. in. 3. de restitu. spoliat. Rota. in nouis. 35. & Rom. consil. 369. dicens hanc opin. esse communem: est enim hoc intelligendum, nisi superior adiri facillime possit ad excommunicationem tollendam, quod Iudex arbitrabitur. Verum si excommunicatio est iusta, non excusat eius metus, iuxta ea, quae d. Doct. ita tradunt post gloss. in d. c. cum dilectus. non enim est metus cadens in constantem virum is, qui non infertur ab aliquo, sed is, qui metum allegat, sibi ipsum intulit, perpetrando ea, que digna sunt excommunicatione, aliáue poena. pro quibus facit optimus tex. in l. si mulier. in princip. ff. quod metus caus. quem adnotauit Abb. in c. Abbas. col. 3. & in d. c. cum dilectus. de his, quae vi. & Feli. in c. cum inter. nu. 20. de except. explicat optime Domi. in c. ad eius vero. colum. final. 5. distinct. si quis enim iure aliquid facturum comminatur, vt aliquid ei promittatur, detur, aut fiat, non videtur res illa gesta per metum cadentem in constantem virum, quia is, qui rem agit, metum sibi intulit committendo rem dignam illa comminatione. atque ipse illo metu erat constitutus, vnde non infertur sibi, vt si Patronus exigat a Liberto, timente ob ingratitudinem reductionem in pristinam seruitutem, centum aureos, quos Libertus promittit, non potest hic Libertus allegare, se illam promissionem fecisse per metum, cadentem in constantem virum, quod in hac specie probat dicta l. si mulier. Nono ex his subinfertur, [art. 13] captum in bello iusto pro sua redemptione honestum, ac moderatum precium promittentem, non eximi ab obligatione, seu promissione illa, ea ratione, quod metu captiuitatis dicat id precium promisisse: nam captiuitatis timor iuste ei imminebat, nec timor ei infertur ad illam promissionem: sed ex ea is timor, quem ipse aliunde habuit, aufertur, & probatur in l. nam & Seruius. ff. de negoc. gest. notat optime Fortu. in l. conuentionum. ff. de pactis. Nam [art. 14] & hosti seruanda fides est, etiam que a priuato praestatur, modo bellum sit iustum, vti expressit eleganter Cicero libr. 3. de Offic. nec detur fides in perniciem publicam. c. noli existimare. 23. q. 1. notat idem Fortun. in dict. l. conuentionum. Deci. in l. ea est natura. ff. de regul. iur. Alciat. in lib. de singu. certamine. c. 44. Alfonsus a Castro de heresibus. in verb. tyrannus. Curt. Symphorian. in 7. a resto amorum. Francisc. Duaren. l. 1. de pacto. fol. 4. contra Barto. in dicta l. conuentionum. quem alij sequuntur, dicentes, hostem non teneri ad seruandam fidem, quam hosti, vt priuatus dedit. quam opinionem sequitur Zasi. in q. 3. de Iudae. & communem esse contendit ipse in illa nimis licentiosa aduersus doctissimum Ecchium Apologia. Horum tamen opinio procederet, quando fides data esset in Reipublicae damnum, sicuti idem Barto. voluit in l. fina. C. quando liceat sine iud. se vind. & Alciat. in dict. cap. 44. quo etiam tendunt omnia, que Zasi. pro commun. opin. adducit. alioqui tenetur hostis fidem hosti seruare. pro quo praeclarum illud & insigne est M. Attilij facinus, cuius meminere Liuius libr. 2. de bello Puni. Valerius Maxim. in cap. de fide. Aulus Gellius libro 7. cap. 18. ac Diuus Augustinus libro 1. de Ciuit. Dei, cap. 15. & Iurisconsult. in l. 5. §. captiuus autem. ff. de capti. is, inquam M. Attilius maluit mortem oppetere, quam fidem Carthaginensibus praestitam frangere, ad eosque redire pro subeunda morte, quam Romae incolumis manere, fide fracta. quod mire laudat Cicero libro primo de Officijs, probans & hosti fidem seruandam esse. Sic & Titius Caesar apud Hegesippum, libro 5. de Excidio Hierosolymitano, cap. 24. inquit, inter arma quoque leges valere: fide melius bella geri, quae seruetur etiam hostibus. quod vero Thomas scribit 22. q. 40. & q. 71. artic. 3. non pertinet ad eam dubitationem, quae traditur circa pactiones contingentes, fide praestita, vel metu, vel timore pro his, quae bello capta fuerint, id enim tantum eruditissimus vir verum esse contendit, non licere iuste bellum gerenti, hostem etiam iniquum, & illicite bellum tractantem, mendacio, falsitatéue decipere in ipso exercitio belli. quo sensu manifestum est, absque vllo discrimine hosti seruandam esse fidem. Quod vero diximus hanc nonam illationem probari in d. l. nam & Seruius. id fecimus, Fortunium sequuti, non tamen ex hoc negamus, illam Iurisconsulti decisionem locum habere, etiamsi hostis, a quo captus redimitur, iniquus, iniustúsue hostis sit: imo & in hoc locum esse Iurisconsulto opinamur, cum in eius Responso potius agant de actione negociorum gestorum competenti ei, qui pro capto ab hostibus, vt his liber fieret, precium redemptionis, vel soluit, vel promisit. ac tandem agitur potius de pactione expressa, vel tacita inter redimentem, & redemptu, quam de pacto cum iniusto hoste inito: iniquus etenim hostis est Turca, & iniuste aduersum Christianos bellum gerit, & tamen, si inter tres, quatuor, vel plures Christianos apud Turcas captiuos contingeret factum, cuius in d. l. nam & Seruius. Iurisconsult. meminit. Minime dubitarem in eo Iurisconsulti Responsum admittere. pro quo facit tex. in l. 2. & in l. liber captus. rursus & in l. ab hostib. cum alijs eiusdem Rubrice. C. de captiuis. Decimo hinc aperitur intellectus ad l. qui in carcerem. ff. quod met. cau. vbi metus [art. 15] carceris contractum irritum facit: est enim id intelligendum, quando detrusio in carcerem fuit iniusta. text. in Clem. 2. de poenis. quod notare videtur Oldr. cons. 7. vel si iusta, ad illum tamen actum contrahendi illata. Vnde si quis homicidae, aut proditori, nullo praedicto timore poenae, comminetur eum ad Iudicem delaturum, nisi cum Titia matrimonium contraxerit, inito contractu, nullum erit matrimonium, quia etsi iuste poterat is ad Iudicem deferri, tamen quia metus ille iustae delationis ad illum contractum agendum illatus est nullum timorem habenti, ipse contractus est nullus, quia contrahens nullum metum sibijpsi intulerit: sed metus ab alio fuit ei illatus. quo fit, vt diuersum opinemur, quando captus iuste a Iudice, qui poterat eum occidere, Iudici dixerit: Ducam vxorem filiam tuam, si me dimiseris impunitum. erit namque matrimonium validum: imo si Iudex, capto iuste, & mortem timenti, immunitatem offerat, si matrimonium cum ipsius Iudicis filia contraxerit, alioqui mortem ei iuste inferendam comminetur, erit matrimonium, quia metus non infertur ad contractum, sed aufertur potius. quod Syluest. sensit in verb. metus. q. 6. qua ratione perpensa, hac in re arbitramur, quo ad matrimonium, potius fore considerandum, an metus sit illatus, vel ne, quam quod iuste inferatur, ex praemissa ratione, cuius examen Lectori relinquimus. Vndecimo ex eodem fonte deducitur metum [art. 16] mortis a nemine ad contractum agendum, illatum, sed suapte natura, vel fortuna contingentem, non impedire promissionis vim. Vnde votum emissum ab aegroto, vel ab existenti in belli, naufragij, alteriúsue periculi discrimine, non ex eo est inualidum, quod timore periculi sit factum. text. & ibi Abb. in c. 2. de renun. text. in c. sicut. in 2. de regu. idem Abb. in c. 2. de his, quae vi. Sylu. in verb. votum. 2. q. 12. Sic matrimonium contractum ab existenti in mortis periculo, naufragij, praelij, aegritudinísue causa, cum concubina, non ex eo nullum erit, quod timore illius periculi sit contractum, quod alias minime contraheretur: is enim metus ad illum actum non fuit illatus. Duodecimo praemissa lege, [art. 17] quam quidam testantur quandoque obtinuisse, vel vsu, vel principum, atque Reipublicae sanctione, qua quidem lege damnati ad mortem ob delicta, absque poena liberi dimittebantur, si aliquam meretricem in vxorem acciperent. arg. c. inter opera. de spons. quod expressim notat Iaco. de Bello viso in pract. crimi. titul. de leonib. vers. 26. Paris de Pute. in tract. de Syndica. in verb. poena. c. an si Iudex. folio magno 80. col. Gul. Bene. in c. Rainutius. de testa. in ver. mortuo testatore. in 1. nu. 269. Chassa. in consuetu. Burgun. Rubr. 1. §. 5. vers. Archi. casu 12. quorum aliquot asserunt id consuetum apud Hispanos, alij ad Gallos eandem consuetudinem referunt. Sed tamen hunc vsum non crederem esse iustum in quouis crimine, tametsi in aliquo delicto is vsus permitti posset. Si quis autem ad mortem damnatus meretricem vxorem acciperet, minime posset allegare matrimonium esse nullum, propter metum mortis: is enim metus a nemine ad illum contractum agendum infertur, sed ipse sibi eum intulit, & eundem metum habebat, ac potius ab eo timor mortis aufertur, quam infertur, & ideo non est eius excusatio admittenda. ex text. celebr. in d. l. si mulier. Decimotertio praedictis adnecti potest [art. 18] metum amissionis bonorum omnium cadere in constantem virum. text. & ibi gloss. in c. 2. de his, quae vi. Bart. in l. si ob turpem. ff. de condi. ob turp. cau. Bal. in l. 1. in fi. C. quod metus caus. Siquidem patrimonium vita hominis existimatur, vt est in prouerbio ex Hesiodi carmine: "Pecunia est anima miseris mortalibus." Quod Erasmus adducit in prouerb. Anima, & vita. & Ludo. Celi. lib. 14. antiq. lectio. c 2. apud nos. gloss. in l. aduocati. C. de aduo. diuers. iudicio. quam notat Bald. in l. 2. C. de consti. pecu. Abb in d. c. 2. Hippo. in l. 1. §. praeterea. ff. de quaestio. nu. 42. pro quibus text. est in l. illicitas. §. nec tenuis. ff. de offic. praes. optime Catell. Cotta in dictione, Pecunia. Extat etiam apud Plutarchum in libello, An adolescenti liceat audire poemata, Carmen illud: "Pergunt alij mihi rodere vitam." quo in loco Plutarchus opes intelligit. Sic apud Graecos vna & eadem dictio vitam significat & facultates, quibus viuitur, quod constat ex Euangelio Lucae, cap. 15. vbi id Erasmus adnotauit. Hinc etia idem dicendum erit, in metu amissionis maioris partis bonorum, Gofre. in Summa. titul. de his, quae vi. 1. col. Abb. & alij in d. c. 2. idem Abb. in c. Gemma. de spons. 1. col. Iason in l. Titia. 3. col. ff. de verborum obligat. Curt. Iun. in l. interpositas. C. de trans. quibus suffragatur text. in c. 1. in fi. princ. de restitu. spol. in 6. nam & amissio magnae rei, est iusta causa timoris, teste Cyno in d. l. interpositas. quem sequitur Catell. Cotta. in vlti. memor. in dictio. absentes. arg. l. propter litem. in princ. ff. de excusat. tut. # 5 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Matrimonium, metu contractum, est nullum ipso Iure. -  2 Iuramentum, metu praestitum, valet, & ideo indiget absolutione. -  3 Matrimonium, metu contractum, etiam iuramento praestito, est nullum ipso Iure. -  4 Iurare per metum compulsus, mortaliter peccat, si ante absolutionem idiuramentum violet. -  5 Intellectus c. inter caetera. 22. q. 4. -  6 Metus, cadens in constantem virum, irritum facit matrimonium, ex propria actus natura, non tantum ex constitutione humana. -  7 Metus matrimonium irritum facit, etiamsi contrahens dederit causam metui. -  8 Metus contractum coniugalem vitiat, etiamsi quis cogatur incertam ex certis vxorem sibi accipere. -  9 Consuetudo an possit inducere, vt in electionibus ecclesiasticis incertus ex certis eligatur. -  10 Testibus paucioribus, metum probantibus, an sit danda fides, Iudex attenta personarum & rerum qualitate, hoc ipsum arbitrabitur. -  11 Vni testi, metum testificanti, non creditur. -  12 Metus protestatio necessaria non est, plurimum tamen coadiuuat timoris probationem. §. QVINTVS. CONSTAT [art. 1] igitur matrimonium, contractum metu, cadenti in constantem virum, esse nullum ipso Iure. c. cum locum. cap. veniens. 2. de sponsa. aptior text. in cap. significauit. de eo qui duxe. in matrimon. gloss. in c. 2. de his, quae vi metúsue causa. late Imola in repet. c. tuae. de sponsa. atque vbique Docto. id fatentur. & Barb. consil. 54. nu. 10. 1. volum. hanc opinionem dicit esse commu. idem asserit Hierony. Grat. consi. 38. in 2. volu. probat Regia l. 15. tit. 2. part. 4. repetunt tanquam communem eandem sententiam Abb. in d. c. cum locum. col. 3. & Parisi. consi. 58. nume. 56. & consil. 60. col. 1. volu. 4. idem vtrobique notans in sponsalibus, quae de futuro appellamus. post Abb. & alios in c. ex literis. de spons. impub. & procedit, etiamsi matrimonium, metu contractum, fuerit iuramento firmatum: adhuc enim nullum est ipso Iure. text. in d. c. significauit. gloss. expressa in d. c. 2. de his, quae vi. Quamuis [art. 2] etenim iuramentum metu praestitum non sit nullum ipso Iure, sed sit ab eo expectanda absolutio. c. debitores. c. verum. de iureiur. vbi Docto. idem tenent, & fatentur Imol. hanc opi. esse communem. in d. ca. verum. idem notant Tho. & Caiet. 22. q. 89. arti. 7. est etiam omnium concors sententia in ca. si vero. de iureiuran. vbi text. eam probat. Et procedit, etiamsi iuramentum accedat contractui inualido, vtpote alienationi rei dotalis, vel contractui minoris: nam semper erit necessaria absolutio a iuramento per metum praestito. ita Io. Mona. Ioan. Andr. Domi. & Natan. in c. quamuis pactum. de pact. in 6. super glo. vers. non vi. Bal. in c. 2. de iureiu. Corne. in Authen. sacramenta. pe. & fi. col. C. si aduer. vend. & Iacob. ibi. 1. col. Fort. in tract. de vlt. fin. illa. 22. col. 6. licet Abb. in hoc contrarium teneat, in c. cum contingat. col. 2. quem Alciat. ibi sequitur. 3. notab. de iureiur. Felin. in c. 2. eo. tit. Franc. in dict. cap. quamuis pactum. 6. colum. dicentes, non esse necessariam absolutionem ab hoc iuramento, quod praestitum fuit per metum in contractu inualido: nam etsi, quo ad inferentem metum, iuramentum in effectu non obliget, quia actus rescindi potest. interim tamen, quo ad Deum, est obligatio. ideo necessaria est absolutio, vel remissio illius, pro quo Deus, vt testis intercessit. ca. 2. de iureiur. Tho. & Fort. in d. locis. sat enim est, quod possit hoc iuramentum seruari sine interitu salutis aeternae, vt in d. cap. si vero probatur. ex hac vero ratione metus datur facilime a iuramento absolutio. sic Cicer. verba sunt explicanda, dum is libr. 3. de Offic. existimat iuramentum latroni, aut praedoni praestitum, seruandum non esse. frequentius tamen Abb. opi. admittitur apud praetorij Regij Iudices. In [art. 3] matrimonio tamen id locum non habet, propter libertatem consensus, quae in eo contractu, ex natura eius, a sui primordio requiritur. Iuramentum vero sortitur naturam, quae a primordio inest actui, in quo praestatur. l. fi. C. de non nu. pe. quam putauit Abb. esse singul. in c. cum contingat. supra citato, nu. 14. Bald. in c. cum omnes. col. penul. de const. & Iure Canonico eam procedere, absque absolutione iuramenti optime comprobat Fort. in l. si vnus. §. pactus ne peteret. ff. de pactis. vbi nume. 15. dicit, exceptionem non numeratae pecuniae opponi posse contractui, etiam iurato, quia exceptio illa propria est ipsius iuramenti, non tantum contractus. Sic ergo in nostro casu iuramentum adhaerens coniugio per metum contracto, ita habet illam conditionem, si liber consensus interueniat, sicuti ipse coniugalis contractus. Ideo cum ipse liber consensus deficiat, ad iuramentum, in hoc casu requisitus, ipsum iuramentum nullum est ipso Iure. idem tenet gloss. per text. ibi in d. c. significauit. Nec iuramentum defectum consensus supplet, vt not. in cap. fi. de procur. in 6. Qua in re male videtur loqui Abb. in d. c. 2. de his quae vi. col. 3. dicens, quodis, qui matrimonium contraxit per metum iuramento praestito, tenetur stare illi matrimonio, vel saltem non agere contra iuramentum, donec sibi detur eius absolutio. sic intelligens text. in cap. inter caetera. 22. q. 4. quo probari videtur, matrimonium metu contractum, iuramento praestito, esse validum. Et [art. 4] quamuis aliter intelligat illum text. scribit tamen Fort. de vlt. fin. illat. 21. col. 9. iuramentum obligare ante absolutionem: matrimonium vero non valere. Additque iurantem non peccare mortaliter, etiamsi ante absolutionem iuramenti cum alia contrahat matrimonium. quibus ego non consentio. etiamsi Tho. in 3. sent. dist. 39. art. 3. Fortunio valde suffragetur. Qui tamen subdit, ad matrimonium non sufficere simplicem consensum, sed esse necessarium liberum consensum: ad iuramentum vero sufficere simplicem consensum, & ob id etiam metu factum interim, dum absolutio non praestatur, obligare iurantem. Sed compertum habeo, iurantem aliquid agere, per metum cadentem in constantem virum, mortaliter peccare, si id iuramentum violet ante absolutionem impetratam, casu, quo iuramentum obligat, & absolutione indiget. Cardi. Anton. & Imol. in c. verum. de iureiur. Cald. & Abb. col. fi. in c. si vero. eod. tit. Archi. in c. habemus. 22. q. 1. Tho. 22. q. 98. arti. 3. Caiet. 22. q. 89. arti. 7. vers. an autem. quamuis glo. Anch. & Abb. in d. c. verum. & Fortu. in d. illat. 21. teneant, non committi ex hoc peccatum mortale. per text. in d. c. verum. qui iuxta Tho. sensum id tantum dicit, non esse sic iuramenta violantes, in exteriori iudicio puniendos eadem poena, ac si crimen mortale commisissent, non tamen sequitur ex hoc, eos mortaliter non peccare. Nec opinor opi. glo. esse magis communem, etiamsi Imol. ibi id asserat. Non obest huic opi. quam modo probauimus, dicere eum, qui metu cadenti in constantem virum iurauerit, periurum non esse, licet id, quod iurauerit facere, minime agat, adhuc absolutione non obtenta, eo quod defecerit intentio obligandi: hunc etenim defectum intentionis Ecclesia non praesumit, ne mortale crimen praesumat. Is enim, qui iurat metu, simplicem consensum exhibet, quem si non exhiberet, peccaret mortaliter, cum adducat falso Deum in testem. ex Caiet. 22. q. 89. arti. 7. dubio 2. in quo Abb. manifestissime errauit. in c. si vero. col. fin. de iureiur. Ex quibus in hac q. quam in coniugali contractu tractamus, dubio procul peccaret mortaliter, qui non impetrata a iuramenti vinculo absolutione, aliam in vxorem acciperet: si verum esset, iuramentum istud valere ante absolutionem. quod aduersus Fortun. vrget, nec matrimonium interim valet, refragante Panormita. quia iuramentum in coniugali contractu praestitum, illam propriam conditionem sortitur: si liber adsit consensus, alioqui nullum effectum id iuramentum habet, propter praeuium, atque omnino spontaneum consensum, quem hic contractus exigit. Non [art. 5] obstat text. in c. inter caetera. quem Gratia. Augusti. ad Seuerum, tribuit. Ego vero non satis certus sum, quis fuerit illius Canonis autor. In quo tamen non dubitatur, an matrimonium metu contractum fuerit, nec de iuramenti vinculo, quo ad matrimonium, sed praecipue ibi tractantur duo. Primum, an iuramentum prestitum, de non alenda matre, nec alendis sororibus, esset licitum. Et respondet Augusti. id illicitum esse. Secundum, an ille, qui praestitit iuramentum concubinae, de ea ducenda in vxorem, ac de matre, & sororibus non alendis, possit, si velit, postea concubinam in vxorem sponte ducere. Et dicitur, matrimonium esse in Deo firmum & stabile. Et erat dubium, propter tot flagitia in ipsa contractus promissione commissa, & quia illa fuerat promittentis concubina. quod ex responsionis ratione constat, dum dicit: Quia non est peccatum, eam, quam prius habuerat in concubinam, postea in vxorem accipere. Vnde in illo text. post promissionem, metu factam, matrimonium fuit libere contractum. & dubitatur, an ille, qui iurauit, posset matrimonium cum concubina contrahere, non, an teneretur ex illa coacta promissione. ita equidem ille text. est intelligendus, quicquid gloss. ibi & in c. 2. de his, que vi. aliter dixerint. Sensit vero hunc intellectum Fortu. in d. illatio. 21. colum. 8. Ex his illud constat, [art. 6] matrimonium, metu contractum, nullum esse ipso Iure ex propria actus natura, non tantum ex constitutione Ecclesiae. quod probatur: Consensus liber est, praecise necessarius ad hunc contractum. c. tua. c. cum locum. de spons. hic autem consensus liber non est, vbi metus cadens in constantem virum concurrit. Igitur ex natura sua matrimonium, metu contractum, est nullum. quod Scot. asserit in 4. dist. q. 1. sensit Tho. ibi col. 3. dicens metum repugnare, & omnino contrarium contractui esse coniugali: nam quamuis consensus adsit simplex, quia tamen liber non est, non tenet matrimonium. Non sic per metum vanum, ac leuem consensus liber impeditur, secundum eos, quorum opin. esse receptam communiter testatur Almain. in 4. dist. 29. col. 4. licet Duran. q. 2. Palud. col. 3. & Ioan. Maior. q. 1. col. 7. in d. dist. 29. teneant, metum cadentem in constantem virum, hunc matrimonij contractum irritum facere, potius ex constitutione Ecclesiae, quam ex natura rei. Atque eodem modo ex humano Iure metum cadentem in constantem virum, a leui distingui. Caeterum haec ipsa diuini, & humani Iuris conclusio matrimonium, metu contractum, [art. 7] nullum esse, procedit, etiamsi metum passus dederit coactioni causam. l. nec timorem. §. 1. ff. quod metus caus. gloss. per tex. ibi communiter recepta in c. veniens. in 2. de spons. quem tex. ad hoc dicit singul. Feli. in c. cum inter. numer. 20. de except. idem probat gloss. in d. c. 2. de his, quae vi. optimus text. in c. quia diuersitatem. de conces. praeb. vbi impeditus excusatur, etiamsi dederit causam impedimento, cum illa culpa directe non tendat ad impediendum. Sic nec in matrimonio culpa tendit directe ad coactionem, seu ad metum inferendum. quem tex. dicit esse meliorem Iuris Ias. in §. rursus. de actio. nu. 26. vbi Ludoui. Gomez. explicat numer. 15. Feli. in c. 1. de praescript. & Franc. Balb. de praescr. 1. par. 6. par. prin. casu 22. ad id etiam plurimum conducit glo. in l. athletas §. 1. ff. de excus. tu. dicens, inimicitiam esse iustissimam causam recusandi Iudicem, testes, & similes, etiamsi recusans dederit causam inimicitiae, modo id non fecerit data opera, vt recusaret. quam gl. ibi approbant Doct. idem not. Abb. & Aret. in c. repellantur. de accus. Abb. & Feli. in c. de caetero. de sent. excom. Abb. & Imol. & Deci. nu. 19. in c. vt debitus. de appel. Ripa, qui hanc opin. esse commu. asserit, in d. c. 1. de iud. nu. 14. possetque id pluribus comprobari, que adducunt Feli. in c. quae in ecclesiarum. nu. 67. de const. Hippo. in l. 1. §. cum quis latrones. ff. de quaestio. num. 18. & ante alios idem notauit Innocen. in c. cum I. & A. de re iud. Secundo procedit haec principalis conclusio, non tantum [art. 8] quando quis per metum cogitur contrahere coniugium cum certa foemina, sed etiam, si quis cogatur incertam de certis vxorem accipere, nempe alteram ex filiabus Sempronij: hoc enim coniugium nullum est, quia ad illud deficit consensus liber, quod manifesta ratione patet: nam is, qui ita contrahit, matrimonium cogitur contrahere cum ea, cum qua, cessante metu, non erat contracturus, quia neutram volebat in vxorem accipere: coactus tamen, alteram ex illis in vxorem recepit: ergo inuitus, non libere, in illam consensit. notat Bal. in cons. schismatis. col. 4. Fort. in tract. de vlt. fin. illa. 21. col. 13. per text. in l. si optio. ff. qui, & a quib. notat etiam Deci. in c. licet. col. penulti. de electio. quam sententiam miro ingenio comprobat Barto. Philip. Lusitanus. in c. scindite corda vestra. de poenit. dist. 1. in 5. relectionis parte. quamuis contrarium teneant Abb. in c. cum terra. de elect. col. 2. Zochus, & Praep. in c. cum locum. de spons. penulti. col. Feli. in c. in praesentia, de probat. nume. 37. Chosmas. in pragmat. sanct. titu. de electio. §. ad tollendum. vers. libere. Imol. in c. tue. de spons. 15. col. Ias. in l. Titia. col. 3. ff. de verborum obligat. Ioan. Lupi. in c. per vestras. 3. not. §. 11. de donat. Sylua. nup. libr. 2. nu. 119. E quibus, qui primas obtinet Panormit. ab electione ad matrimonium argumentatur, dicens, consuetudinem non posse tollere libertatem in eligendo. d. c. cum terra. & tamen potest illa inducere, vt ex certo genere personarum fiat electio. cap. cum dilectus. de consue. Igitur non censetur sublata libertas in matrimonio contrahendo, quando is, qui cogitur contrahere, potest ex pluribus, & certis foeminis sibi vnam eligere. Cui argumentationi facilime satisfieri potest. Fateor etenim consuetudinem non posse tollere libertatem in eligendo, ita, vt ipsa electio, quae praemittitur, omnino tollatur, vt in d. c. cum terra. probatur. [art. 9] Nam si collegio ibi permissa erat electio, nec Ius eligendi erat consuetudine sublatum, non potuit inducere consuetudo, vt eligentes duos eligerent, quorum vterque posset a Principe, vel Patriarcha, reprobari, quibus electi erant praesentandi: id enim esset Ius electionis permissae omnino tollere, ac ex diametro ipsi electioni repugnaret. Nec tamen negat ille text. posse consuetudine introduci, vt eligentes duos eligant, quorum alter possit a Principe, vel Patriarcha probari: quod in Hispania fit in electionibus, quae in regno Granatae a Canonicorum Collegio fiunt: siquidem eliguntur duo, quorum alter a Principe admittitur. At consuetudo, quae de certo genere personarum eligere induxit, non tollit libertatem electionis, cum & ab initio fuerit voluntarium ita eligere. ac demum, si necessarium est, id contingit de Iure. quod quidem Ius id potest efficere, sicuti statuere potest electionem faciendam esse, ex constitutis in sacerdotio: non enim ex hoc tollitur libertas eligendi. Nec mihi placet, quod Fortuni. opinatur, non posse consuetudine induci, vt alter ex duobus eligatur, cum inter duos electio optime contingat. atque ista restrictio a lege fiat, nec repugnet electionis conditioni, vt constat. Et praeterea, vt Panormita. & sequacibus respondeam, id constanter affirmo, in matrimonio diuersum quiddam ab electione esse, cum adeo liberum consensum exigat, vt nec lege ipsa constringi possit. Imo ex hac libertate consensus existimo, constitutionem procuratoris, ad causam matrimonialem tractandam, esse nullam ipso Iure, si metu fiat. quo quidem casu admitto libenter decisionem Hostiens. qui in d. cap. 2. de his quae vi. dixit generaliter, constitutionem procuratoris metu factam esse nullam ipso Iure, per tex. in cap. accedens. de procurato. quem dicit singularem esse Rom. sing. 753. hoc tamen minime probat, vt testantur Abb. in dicto c. 2. & Roman. singul. 124. Metus [art. 10] autem probari potest ex coniecturis, & per testes. Bartol. in l. ob turpem. ff. de conditio. ob turp. ob caus. not. Nouiores in l. interpositas. C. de transactio. & Paris. consil. 58. volu. 4. numero 68. Imo dicebat Innocent. in cap. super hoc. de renunciatio. potius esse credendum duobus testibus afferentibus metum in actu illatum fuisse, quam centum dicentibus, libere actum gestum: hi enim, qui deponunt de metu, id quod asserunt sensu corporeo percipere potuerunt. illi vero, qui testantur, actum sponte, ac libere gestum fuisse, cum sit res in animo recondita, non potuerunt id sensu corporeo percipere. notat Abbas in capitul. 1. de his quae vi metúsue caus. fiunt. Corset. in singulari. versicul. mille testes. consulens ab hac opinione non esse recedendum in iudicando, quam communem esse fatetur Decius, in capitulo finali, colum. final. de appellationibus. Sed cum interior voluntas ex signis exterioribus cognosci possit, capitul. final. de renunc. in 6. l. dolum. C. de dolo. potest liber consensus percipi optime a testibus. Ideo pensare debet Iudex vtrinque rationes, & causas, quas ipsi testes pro suo testimonio reddiderint: his enim pensatis, quibus maior sit exhibenda fides, arbitrabitur, secundum Ias. in l. interpositas. C. de trans. numer. 5. sensit Ang. in l. fina. in princip. ff. quod metus caus. & Decius in dict. cap. fina. quod si pares sint vtrinque rationes, & tractetur de re propria metum allegantis amittenda, deque eius incommodo. Innocen. sententia erit seruanda. ex Alciat. de praesumpt. reg. 3. praes. 7. Denique Iudex attente omnia examinabit, vt Innocent. sequatur, erit enim arbitrio Iudicis relinquendum, an metus sit legitime probatus. Innocent. Abb. & Docto. in dict. cap. cum dilectus. de his quae vi. quos sequitur Parisien. consil. 60. nume. 25. volu. 4. Nec mihi persuaderi potest, [art. 11] soli vni testi testificanti, metum in actu intercessisse, integram fidem esse adhibendam, etiamsi rationem proprij testimonij reddiderit: id enim est contra Iuris regulas, dicentes, in ore duorum, vel trium stare omne verbum. cap. licet. cap. veniens. 1. de testib. l. vbi numerus. ff. eod. licet Caepo. caute. 144. contrarium asserat, quem iure optimo impugnat Andr. Alciat. in d. praes. 7. Verum ista probatio [art. 12] metus plurimum coadiuuatur ex protestatione facta per allegantem metum: imo si fiat in ipso actu aduersa parte praesente, nec contradicente, probatur metus ex praemissa protestatione. text. & gloss. ibi in cap. Lotharius. 31. q. 2. notat post alios Ripa in cap. cum M. de const. nu. 91. Sin vero fiat ante actum ex causa tamen legitima, etiam ex interuallo actus gestus praesumitur metu expeditus. ita Abb. in cap. 1. de his quae vi. Decius in cap. fina. de appellatio. optime Ripa in dict. cap. cum M. nume. 101. quo fit, vt quamuis vtilis sit protestatio, facta per patientem metum, non tamen est necessaria ad ipsius actus metu facti recisionem. gloss. Abb. & alij in dict. cap. 1. vers. timore. gloss. in dict. cap. Lotharius. in verbo, innotuit. Innocent. in cap. ex ratione. de appe. sensit Barto. quem ibi sequitur Ias. in l. 2. §. quid diximus. ff. si quis caut. Decius in c. fi. de appe. Ludoui. Gomez. in reg. de annali. poss. q. 76. dicens, ita in summo Romanae vrbis Praetorio iudicatum fuisse. Idem notat Alexan. in l. qui in aliena. §. fi. col. 3. ff. de acquiren. haeredi. Barb. in c. plerunque. de rescrip. tametsi Imol. in c. fi. de appella. Franc. in d. cap. ex ratione. 6. col. ac sibi parum constans Alex. in l. de pupillo. §. si quis. col. 9. ff. de noui oper. nunci. asserant necessariam fore protestationem, quando ex facto tertij contingit impedimentum opponi, aut metum contrahenti inferri. Esse tamen vtilem hanc protestationem ex causa metus non negamus, quae fieri debet coram viris honestis & publice. Quod si non audeat metum patiens protestari publice, secrete id agat. Bald. Angel. Paul. & Imol. in l. qui in aliena. §. 1. ff. de acquir. haered. & Ripa in d. c. cum M. nu. 115. Sed si nec secrete valeat protestari, sat erit postea probari metum, iuxta glo. & Abb. in d. c. 1. Gerard. singul. 81. Hoc tamen ideo notauimus, vt res tutius agatur: satis enim est, metum probari, etiamsi nulla fuerit praemissa protestatio. # 6 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Metus praecedens purgatur ex cohabitatione spontanea. -  2 Metus inferendi praesumptio est iusta causa deponendi foeminam in loco honesto, vt libere consentiat matrimonio. -  3 Metus reuerentialis an impediat matrimonium carnale. & nume. 5. -  4 Metus solus reuerentialis non rescindit caeteros contractus. -  5 Intellectus ad text. in l. si patre cogente. ff. de ritu nuptiarum. -  6 Metus reuerentialis impedit matrimonium contrahi ex tacito consensu. -  7 Metus reuerentialis an impediat matrimonium spirituale. -  8 Nullam in hoc differentiam esse inter matrimonium carnale, et spirituale, contra communem. §. SEXTVS. METVS [art. 1] tamen purgatur per spontaneam cohabitationem tanti temporis, ex qua possit praesumi sublatam fuisse timoris causam & spontaneum consensum accessisse. tex. secundum Ioan. And. Abb. & Praepo. ibi in c. ad id. de spons. vnde secundum eos cohabitatio per annum & dimidium in illo text. potius ad factum, quam ad Ius pertinet. quod sensit gloss. ibi, dum ponit Carmen illud: "Effuge, cum poteris, ne consensisse puteris." & Oldr. consi. 35. dicens, cohabitationem metum expurgare, quando illa cohabitatio contingit, postquam causa metus recessit. probat text. in c. 1. de his quae vimet. caus. vbi constat, metum durare interim, dum durat causa metus. idem notat Calde. in consi. 1. de his quae vi. & Bar. in l. si ob turpem. ff. de condict. ob turp. cau. fi. col. dicens contractum factum ab vxore praesumi metu gestum, etiam ex interuallo, si maritus vxorem percusserat, ex eo, quod illi contractui nolebat consentire. Secus tamen dicendum est, si maritus vxorem ob aliam causam verberasset, quod explicat Matth. ab Afflictis, decis. Nea. 246. Ergo dum durat causa metus, semper praesumitur metus. & potest hoc ipsum comprobari ex pluribus, quae adducit Dec. consil. 219. Ex hoc libero consensu, [art. 2] qui ad matrimonium exigitur, deducitur, Iudicem timentem libertatem consensus in aliqua foemina impediendam fore, id agere debere, vt foemina illa in loco honesto, ac tuto deponatur, vbi libere valeat consensum proprium exprimere. text. opt. in c. cum locum. de spons. non tantum quando inter duos viros esset contentio super matrimonio, cum illa foemina contracto, vel contrahendo: sed etiam vbi inter duos nulla contentio sit, si Iudex intelligat, foeminae consensum liberum impediri. quod probatur in l. 3. in fi. ff. de lib. homi. exhib. Hinc dicebat Paul. Castren. consil. 127. 1. volu. quod si mater legitima tutrix filiae, ipsam filiam impuberem tradere in sponsam alicui promisit, debet Iudex illam puellam in loco honesto deponere, ad effectum, vt in aetate perfecta, cui velit, libere nubat. refert, & sequitur Aymon Sauillia. consil. 190. dicens, adhuc matrem tutricem, etiamsi ipsa filia deponatur, iuxta cons. Paul. Caeterum, cum de libero [art. 3] consensu agamus, scire oportet, num metus ille, qui contingit ex obsequio, & reuerentia, quae Praelatis, parentibus, & Superioribus debetur, matrimonij contractum impediat. Et glo. in c. praesens clericus. 20. q. 3. tenuit, non impediri propter istum metum matrimonium carnale, quamuis spirituale, quod in religionis professione contrahitur, impediatur. Primum probate isi patre cogente. ff. de ritu nupt. Secundum, per tex. in d. c. praesens clericus. 20. q. 3. cuius gloss. distinctionem dicit peregrinam Ias. in §. quadrupli. de act. nu. 62. Ego tamen distincte hoc tractabo, vt expeditior sit huiusce rei intellectus: prima enim illius glo. assertio probatur in d. l. si patre cogente. propter quam idem notat Abb. in c. veniens. in 1. de sponsa. Praep. in c. cum locum. col. 4. eod. tit. Cal. consil. 1. titu. de sponsa. Hosti. in summa. titu. de matrim. §. penulti. vers. nunquid coactio. & Imol. in ca. tuae. de sponsa. col. antepenulti. Sed cum in matrimonio maior sit exigenda libertas, quam in caeteris [art. 4] contractibus, notandum est, caeteros contractus non esse rescindendos, ex solo metu reuerentiali, nisi praecedentibus minis illatis ab eo, qui solet, quod minatur, exequi. Barto. in l. 1. quae onerandae. ff. qua. re. acti. non det. quamuis gl. ibi indistincte dixerat contractus ex hoc metu rescindendos esse. Sed intelligenda est vti Bar. eam intellexit, quem sequitur Abb. in c. cum contingat. de iureiur. col. 1. idem Abb. in ca. cum dilectus. de his quae vi. & in ca. 2. col. 2. eod. tit. Alex. in l. si cum dotem. §. eo autem tempore. ff. solu. matrim. col. pe. Ias. cons. 3. num. 6. 1. vol. Roderic. Xuares. in alleg. 24. ad fin. eandem opi. sequuntur profitentes esse communem. Soci. cons. 263. 2. vol. Ripa. li. 3. resp. c. 15. col. 3. & 4. Iaco. & Curt. Iu. praeter alios ibi, in l. interpositas. C. de transact. fi. col. Feli. in c. causam matrimonij. de offic. deleg. 2. col. Georg. Natanus in c. quamuis pactum. de pact. in 6. col. 11. Anto. Capycius decis. Neap. 159. nu. 34. & Alci. in c. cum contingat. in prin. de iureiur. Hi vero omnes, quos dixi fateri hanc opi. esse communem, eandem intelligunt, nisi enormis laesio in contractu contingat, cum metu obsequij, & reuerentiae: hoc enim solum etiam minis non probatis, sufficiet ad rescindendum contractum. quod eleganter notauerat Areti. consi. 24. col. 2. etiamsi iuratus esset contractus. quem sequitur Aymon Sauillia. consil. 11. colum. pe. & id optime probat Paul. Castren. consi. 174. nu. 4. lib. 1. ex text. in l. si superstite. C. de dolo. Quae [art. 5] omnia nec temere adduximus, sed vt in matrimonij contractu nullus omnino sit, eo casu, quo caeteri contractus ex hoc metu sint rescindendi, quod est ab omnibus receptum. qua in re non admittenda sententia Ioan. Ignei, qui in l. 3. §. eleganter. nu. 176. ff. ad Syllani. dicebat, matrimonium contractum ex solo metu reuerentiali, nullum esse, ac si ex alio metu cadenti in constantem virum esset contractum. pro qua opi. retorquet l. si patre cogente. ff. de ritu nupt. dum, eo autore, lex illa dicit, contraxit tamen matrimonium, quod inter inuitos contrahitur. Igitur filius, qui patris reuerentia cogente, matrimonium contraxit, non liberum, sed coactum matrimonium contraxisse videtur, quod nullo pacto valet. & dum subdit l. illa, maluisse hoc tamen videtur, eam interpretatur, quando filius nouo consensu, saltem tacito, ratum habet matrimonium contractum, metumque purgat. Haec quidem interpretatio inconcinna est, deceptumque opinor Ioan. Igne. virum alioqui doctissimum, falsa illius legis lectione: siquidem in Pandectis Florentinis ita text. ille legitur: "Contraxit tamen matrimonium, quod inter inuitos non contrahitur." Atque haec lectio vulgo receptissima est. Nec etiam placet Ioan. Ignei opinio, dum aduersus communem opinatur, quemlibet actum, metu reuerentiali gestum, rescindendum fore. Illud tamen adnotandum est, matrimonium ex tacito consensu filij praesentis, nec contradicentis patri pro eo contrahenti, iuxta cap. 1. in fi. de sponsal. impub. in 6. minime tenere, quando filius tacuit propter metum reuerentialem patris, alias non taciturus. Hic enim consensus [art. 6] in tacente praesumptus, facile eliditur, cum expressus non sit. Barto. hoc sensit in l. quae dotis. ff. soluto matrimo. penulti. col. Anto. Abb. & Feli. in cap. nónne. de praesumpt. Feli. ipse melius in dict. ca. causam matrimonij. col. 3. idem Feli. in cap. cum omnes. de const. nume. 12. Alciat. in dict. cap. cum contingat, in princ. Hippo. sing. 147. Secunda dict. glo. conclusio, matrimonium spirituale, & sic religionis professionem nullam esse, ex solo metu reuerentiali. probatur in d. c. praesens. & in c. puellae. 20. q. 1. cap. cum virum. de reg. vbi notat Anto. Puellae [art. 7] enim, quae non audent contradicere patribus imperantibus religionis ingressum, propter parentum reuerentiam saepissime profitentur inuitae. hanc ipsam opinionem sequuntur Ang. col. 4. & Ias. nu. 62. in d. §. quadrupli. dicit sin. Hipp. in l. vnic. C. de rapt. virg. nu. 43. & in sing. 347. Imol. & Alex. in l. si cum dotem. §. eo autem. solut. matri. col. pe. Imol. in c. tuae. de spons. col. pe. Ias. cons. 3. col. pe. in 1. vol. & Roder. Xuares allegat 24. Sed ista opinio, licet videatur communis, non tamen procedit: tanta [art. 8] enim libertas in matrimonio carnali requiritur, quanta in spirituali. c. cum locum. de sponsa. & tamen carnale matrimonium ex hoc solo non est irritum: ergo nec spirituale. & ita Abb. tenet nullum in hoc esse discrimen, sed ex hoc solo metu non esse retractandam professionem asserit in d. ca. cum virum. Roma. in d. §. eo autem tempore. Praepo. in d. c. cum locum. 4. col. Feli. & Deci. in c. causam matrimonij. de offic. delega. idem sentit Bart. in d. §. quae onerandae. dum allegat ca. accedens. de conuer. coniuga. gl. etiam in d. c. praesens. hanc eandem sententiam probat, dum l. si patre cogente. intelligit in metu leui. illum vere Canonem in d. c. praesens. intelligere videtur in metu, seu coactione graui: non ergo intelligit illum text. in solo metu reuerentiali. Quae omnia, si exacte perpendantur, eo tendunt, vt nulla sit constituenda differentia inter matrimonium carnale, & spirituale, sicuti contendit Ioan. Igne. in dict. §. eleganter. nume. 166. tametsi vtroque casu nitatur probare, ex solo metu, quem reuerentialem, docendi causa, appellamus, actum esse rescindendum. Nos vero opi. quam, alios sequuti, probauimus in matrimonio carnali, in spirituali matrimonio veram esse profitemur. id autem, quod supra de minis concurrentibus cum metu reuerentiali diximus, locum habet in precibus importunis, autore Matth. de Afflict. decis. 69. # 7 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Error personae, conditionis, alteriúsue qualitatis, an impediat matrimonium. -  2 Matrimonium verum contrahitur inter duos habiles, licet eorum alter subesse impedimentum falso opinetur. -  3 Dolus dans causam matrimonio, an illud irritum faciat. -  4 Matrimonium contractum, lite pendente super primo, quod nullum est, valet, etiamsi alter ex contrahentibus credat primum matrimonium validum esse. -  5 Poena a contractu matrimonij omnino reijcienda est. -  6 Arra in contractibus quid sit. -  7 Arra in sponsalibus permittitur, siue tradatur in quantitate, siue in specie. -  8 Arrarum traditio permissa est in sponsalibus, etiamsi vtrinque fiat. -  9 Arrarum traditio in sponsalibus, cuiuscunque sit quantitatis, licita est. -  10 Arrae, si tradantur, permittuntur in hoc contractu, promissae vero excluduntur. -  11 Arrae matrimonio sequuto, ad dantem reuertuntur: eo vero eius culpa non contracto, amittuntur. -  12 Arrae apud Hispanos quae sint. atque ibi de donatione propter nuptias. §. SEPTIMVS. EX hac ipsa libertate consensus, quae ad matrimonium exigitur, illud notandum est, matrimonium [art. 1] contractum per errorem personae, vel conditionis, minime valere. text. in c. 1. 29. quaest. 1. Tollit enim hic error consensus libertatem. Imo nihil efficacius consensu aduersatur, quam error. l. si per errorem. ff. de iuris. omni. iudi. l. alioqui. ff. de contrahen. emptio. Is ergo, qui contrahit cum Maria, credens esse Catharinam, minime consentit in matrimonium cum Maria. Item qui contrahit cum Ancilla, credens eam esse Liberam, nullo pacto in coniugium consentit. c. 2. de coniu. seruo. & Magist. in 4. dist. 30. Si tamen liber comperta alterius seruitute debitum coniugale reddiderit, aut exegerit, matrimonium probare censetur. atque ex hoc tacito consensu matrimonium perfectum efficitur. gl. communiter recepta per text. ibi in c. vlti. de coniug. seruo. tradit Henr. in c. proposuit. eo. tit. & est magis communis opinio, autore Syluestro, in verb. matrimonium. 8. q. 3. idem probat Regia l. 11. titu. 2. part. 4. quae quidem opinio poterit confirmari ex his, quae dicemus huius partis c. 4. nu. 3. & sequentibus. Prius tamen, quam ad alia in hoc erroris tractatu accedamus, libet aliqua circa conditionis errorem praenotare. Primum, minime impediri matrimonium ex errore Libertinae conditionis: si quis etenim cum Libera, quae Liberta est, matrimonium ignoranter contraxerit, credens eam liberam & ingenuam esse, nihilominus matrimonium tenet, vt Syluester notat in d. verb. matrimonium. 8. q. 2. nume. 7. post Archidi. in summa. 29. q. 2. in prin. idem tenet Henri. in d. c. proposuit. col. 1. post Vincen. Io. Andr. & alios ibi. Secundo hac in re notandum est, seruum matrimonium cum Libera contrahentem domino sciente & consentiente, non effici ex hoc liberum, si ipsa foemina, cum qua matrimonium contrahitur, itidem sciebat mariti seruitutem. Quod si ipsa ignorans seruitutem hanc contrahat cum seruo matrimonium domino praesente, seu sciente, nec tamen seruilem conditionem libere foeminae reuelante, tunc seruus hic liber efficitur. tex. in Auth. de nuptijs. §. si vero ab initio. DD. communiter in c. 1. & fi. de coniug. ser. Regia l. 1. ad fi. tit. 5. part. 4. Ex quo datur intellectus ad l. 5. tit. 22. part. 4. qua videtur statutum fuisse, seruum matrimonium contrahentem cum Libera domino sciente, nec contradicente, liberum effici: id etenim est intelligendum, quando contrahit seruus cum Libera, seruilem conditionem ignorante, vt in d. l. 1. & in d. §. si vero ab initio. hunc intellectum admodum adiuuat. l. 5. tit. 11. libr. 4. fori. ita enim statuta, & ordinata est. dominus seruum tradens matrimonio Liberae, dicens eum esse liberum, amittat Ius seruitutis, efficiaturque seruus ille liber. Sic denique vidi semel in hoc Regio Praetorio Granatensi per sententiam definitum fuisse. Veruntamen est in hoc casu matrimonium cum seruo contractum ab ignorante minime valere, etiamsi ex hoc contractu seruus efficiatur liber: potest enim ipsa ab hoc contractu discedere. Regia l. 1. titul. 5. part. 4. cuius contrarium notant gloss. Hosti. Abb. & DD. communiter in c. vlti. de coniug. seruo. & Syluest. d. q. 2. num. 5. Tertio & illud considerandum, dominum accipientem in vxorem propriam Ancillam, non efficere eam ex eo solo liberam, imo necessariam esse manumissionem, vti probat text. in Auth. de triente & semis. §. vlti. in cuius interpretationem scripsit Fulgo. consil. 32. sufficere ancille manumissionem, etiam quo ad filios ex ea conceptos & natos, quod omnino notandum est. Regia tamen l. 5. titu. 22. part. 4. & l. 1. titu. 13. ead. part. expressim asserit Ancillam liberam effici ex eo, quod dominus eam in vxorem acceperit. eritque eadem decis. minime iniqua. arg. l. matrimonij causa. ff. qui & a quibus. & l. vlt. C. commu. de manumiss. quae ad hanc conclus. est maxime notanda. Quarto animaduertendum est, conditionem illam, si quis sine liberis decesserit, deficere omnino, si is decedat, relictis liberis, etiam in seruitute conceptis, ex matrimonio tamen. text. in l. ex facto. §. 1. ff. ad Trebell. iuxta communem omnium interpretationem. Ego sane hoc admitterem, quando hi liberi, qui deficere faciunt conditionem, sibijpsis acquirunt, vtpote nati ex matre libera, patre vero seruo: secus enim arbitror eo casu dicendum esse, quo domino acquirunt, vt nati ex matre serua, & id ex mente testatoris praesumendum esse censeo. Quintum his addendum erit, dominum tradentem seruum in matrimonium, etiam scienti eius conditionem, eundem seruum ex hoc liberum efficere, si dotalia instrumenta ad hoc matrimonium constituerit. text. est in l. vnica. §. sed si quis homini. C. de lat. libert. toll. gloss. per text. ibi in c. illud. de praesumpt. vbi Abb. id esse dicendum censet, eo casu, quo ipse seruus haec instrumenta fecerit, presente, & tacente domino, nec tamen contradicente, & hoc fauore libertatis inductum esse manifesti iuris est. Hactenus igitur de errore conditionis. Is autem, qui contrahit cum Maria paupere, credens Mariam, in cuius persona non errat, nec in eius conditione, esse diuitem, in illam consentit, & matrimonium contrahit. Idem in eo dicendum est, qui credit Mariam esse nobilem, cum tamen ignobilis sit, quia error in qualitate seu in fortuna, non impedit consensum in illam foeminam, qui consensus coniugalis est. quod probat text. in d. c. 1. 29. q. 1. Regia. l. 10. cum seq. titul. 2. parti. 4. Bald. in l. cum Archimedoram. C. vt in poss. legat. Ias. in §. fuerat. de actio. num. 13. Burgens. in cap. cum dilecti. de empt. num. 56. Atque haec distinctio procedit, quia error tunc impedit actum, quando contingit circa ea, quae sunt de essentia actus. Sic in matrimonio error impedit illud, quando est circa ea, quae sunt de eius essentia, nempe circa personas, & circa mutuam corporum potestatem. Error igitur circa conditionem, cum contingat circa ipsam mutuam, & liberam traditionem corporum, impedit: seruus enim sui dominus non est, nec habet liberam potestatem, vt explicat eleganter Tho. in 4. distinct. 30. q. 1. col. 3. Hinc potest inferri, illud [art. 2] esse matrimonium, quod inter duos habiles ad id contrahitur, licet alter eorum credat subesse inter eos aliquod impedimentum: nullus enim est error circa personas, nec circa conditionem ad mutuam corporum traditionem necessariam, cum nullum vere subsit impedimentum. Est tamen in oppositum text. in l. is qui putat. ff. de acquir. haeredit. vbi qui putat se necessarium haeredem esse, repudiare non potest, etsi vere voluntarius haeres sit. Ita qui putat, non posse dari corporum mutuam traditionem, nec cohabitationem, propter consanguinitatis impedimentum, errat in substantia coniugij. Igitur matrimonium non est. Cui inductioni respondeo in dicta l. opinionem praeferendam esse veritati, quia ad illum actum est necessarium, agentem scire, ex qua causa, & quo Iure eundem actum agit, vt ibi notat Ias. 2. col. At in matrimonio non est necessarium, contrahentem illud, certo scire, nullum subesse impedimentum ad contrahendum: sat enim est, illud impedimentum non subesse, & contrahentem consentire matrimonio, etiam refragante Lege Canonica, quae illud prohibet inter consanguineos. Iuris equidem Canonici est, illum contractum retractare: contrahentis autem est, contractui consentire, quod patet, nam alias Canon in Clem. vni. de consangui. non puniret consanguineos matrimonium contrahentes, si ex eo, quod scirent se consanguineos esse, nullus esset consensus ad matrimonium sufficiens, semota Iuris Canonici prohibitione: nam etsi consanguineus contrahat matrimonium cum consanguinea, absque coniugali consensu, certe non incidet in illius Canonis poenam. ex his, quae dicemus in tractatu impedimenti publicae honestatis, & ex eleganti text. in c. 1. in prin. de sponsali. in 6. vbi cauetur, impedimentum publicae honestatis oriri ex matrimonio contracto inter consanguineos: non alia ratione, nisi quia consensus naturalis ad coniugium praestitus fuerat a contrahentibus. Qui quidem consensus efficeret matrimonium, ni Canones illud impedirent. Ex his etiam infertur, quod dolus [art. 3] contingens in contractu matrimonij circa qualitatem personae, siue circa fortunam, non vitiat ipsum contractum, etiamsi det causam contractui. notat gloss. in singu. secundum Abb. ibi in cap. cum dilectus. de his quae vi metúsue causa fiunt. not. Bal. in Rubr. de iudic. 1. lectio. col. 2. gloss. in l. a Diuo Pio. ff. de ritu nuptia. quam dixit esse singul. Bald. in l. 1. col. 2. C. plus valer. quod agi. Curtius Iu. in l. interpositas. C. de transactio. col. 1. probat idem tex. secundum Abb. & Praepos. ibi in c. cum in Apostolica. de sponsal. vbi mendacium, seu surreptio non vitiat ipsum matrimonij contractum. Hinc etiam est perpendendum id quod not. Abb. & Ranenna in dict. ca. cum in Apostolica. dicentes, matrimonium [art. 4] secundum contractum lite pendente super primo, quod nullum est, minime valere, si contrahens credebat, primum matrimonium validum esse: videtur etenim omnino ficte, & non vere illud matrimonium secundum contractum fuisse. quam opi. dicit esse receptam communiter Praep. ibi. Ego tamen eam intelligo, in foro interiori, vbi defectus consensus ex eius confessione constare potest. At in foro exteriori non arbitror confitenti credendum esse. Praeterea ex hac libertate [art. 5] consensus infertur, non posse poenam promitti pro matrimonio contrahendo, etiam in ipsis sponsalibus. text. in c. Gemma. de spons. l. neque. C. de nupt. l. fi. C. de sponsal. impedit enim liberum consensum timor amittendi illam poenam, tametsi non semper timor hic censeatur cadens in constantem virum. Sed nihilominus est prohibita a Iure promissio poenae in sponsalibus, & iustissime. non tantum inter contrahentes, sed etiam inter eos, qui ipsos sponsos iure sanguinis attingunt, ita, vt timor poenae ipsos contrahentes iure proximitatis comprehendat. ex mente Abb. & DD. in d. c. Gemma. Bar. & communis in l. Titia. ff. de verb. obli. & probatur in d. c. Gemma. secundum vnum intellectum, si intelligamus, poenae promissionem, factam ibi a Gemma matre sposae, vt frequentius intelligitur ille tex. probat idem text. in c. accedens. iuncta gloss. de procur. Imo etiamsi poena promittatur in modica quantitate, nihilominus promissio poenae non valet. Abb. communiter receptus in d. ca. Gemma. Bart. quem caeteri sequuntur in d. l. Titia. Sed quamuis poenae promissio a matrimonij contractu excludatur: arra tamen potest praestari in eodem sponsaliorum contractu. [art. 6] Est enim arra proprie id, quod inter sponsos traditur in pignus complendi matrimonij. text. in l. arris. & l. fi. C. de sponsa. notat gloss. in d. c. Gemma. Doct. in d. l. Titia. Regia l. 1. titul. 11. parte 4. in prin. ad exemplum eius, quod in venditione, caeterisque contractibus traditur, in venditionis, vel rei contractae argumentum, siue pignus. l. ex empto. §. is qui vina. ff. de actionib. emp. l. 2. C. quando lic. ab empt. dis. l. contractus. C. de fide instrumen. qua in significatione vtuntur hac dictione Terent. ac Plaut. caeterique Latini frequentius, teste Gellio lib. nocti. Atti. 17. cap. 2. Plinius etiam de anulo agens lib. 33. cap. 1. Celebratior, inquit, vsus cum foenore coepisse debet, argumento est consuetudo vulgi, ad sponsiones etiam, anulo exiliente, tracta ab eo tempore, quo nondum erat arra velocior. Quamuis Graeci hoc pignus, arrhabona appellent: eaque dictione, pro obsidibus, vsus est Q. Claudius, cuius ipse Gellius meminit. Ipsa igitur arra, in sponsaliorum contractu, permittitur. dict. l. arris. l. fi. C. de sponsa. Regia l. 1. titul. 11. part. 4. non enim ita facile arra constituitur, sicuti promittitur poena, cum arra realiter tradi debeat. [art. 7] Vnde non est mirum, si in matrimonio permittatur, cum maturo consilio arra tradatur. Quod locum habet, siue arrae tradantur in quantitate, siue in specie. Praepo. in d. cap. Gemma. colum. pen. Bald. & Salycet. in dict. l. final. C. de sponsal. Imol. Cuma. Paul. Areti. nume. 9. & Ias. in fin. in dict. l. Titia. contra Bart. ibi & Abb. in dict. cap. Gemma. quorum opinio vulgo reprobatur. Procedit & haec arrarum traditio, etiamsi vtrinque fiat. Bald. in dict. l. fi. Aret. nume. 8. & Ias. numer. 31. in dict. l. Titia. quamuis Bartol. ibi, quem alij communiter sequuntur, vt Ias. fatetur, teneat arram iure permissam esse, quando ab altero tantum traditur, alioquin idem esset quod poenae promissio, & facilime vtrinque traderetur. idem notat Abb. in dict. cap. Gemma. Sed probabilior est sententia Bald. [art. 8] nulla enim videtur constitui ratio differentiae, quae efficax sit, an vtrinque, an ab alter tantum arra tradatur. Nec ita facilis est traditio arrarum, etiamsi vtrinque fiat, sicuti ipsa poenae promissio. [art. 9] Haec etiam traditio arrarum potest fieri in quacunque quantitate. ex dict. l. fin. quae generice loquitur. Paul. Imol. Angel. Cuma. & Ias. in dict. l. Titia. numer. 21. etiamsi Barto. & Abb. in dict. locis, velint arras non posse excedere quantitatem dotis, vel donationis propter nuptias, seu contentam in l. iubemus. C. de repud. Est tamen intelligendum totum hoc, quod de arris diximus, in arris promissis, & traditis omnino. non in promissis tantum, etiam ab altero solum. secundum Barto. Angel. Imol. & Pau. in dict. l. Titia. & Soci. consil. 3. 1. volum. post Barto. consi. 45. quia l. fina. C. de sponsa. quae arras permisit, in realiter traditis loquitur, vnde earum traditio constare debet. Barto. tamen in dict. l. Titia. quem ibi sequuntur Cuma. Areti. & Ias. & Anto. consi. 70. Abb. in d. c. Gemma. Paul. in l. fi. C. de episc. & cleri. dicit, [art. 10] super hac traditione standum esse confessioni illius, qui asserit, se arras recepisse, interim dum contrarium non probatur. l. Publia. §. fi. ff. deposi. sed si confessio vtrinque fieret, maximam esse fraudis praesumptionem. Quae quidem Barto. distinctio placet, licet Praep. in d. cap. Gemma. 2. q. dixerit, communiter receptum esse. l. fi. C. de spons. non habere locum in arris promissis. & Tiraq. de vtroque retract. 2. par. §. 7. nu. 55. idem asserat. quod ego non nego, tamen super earum traditione, standum esse confessioni recipientis ipsas arras cum Bart. contendam. Vnde non recte dixit gloss. in c. accedens. de procurato. licitum esse arras vtrinque promitti in sponsaliorum contractu. Horum autem pignorum, [art. 11] que arras appellamus, illud proprium est, ea amittere eum, per quem stat, quo minus matrimonium sequatur. At matrimonio sequuto, ea redire ad dantem manifestum est. ita Abb. & ibi Praepo. col. 5. in d. c. Gemma. dicens hanc opi. communem. quam & Frederi. asserit cons. 69. contra Hosti. in d. c. Gemma. Hic tamen illud adnotare libet, Hispanos, omissa hac arrarum significatione, arras [art. 12] vulgo appellare donationes, factas vxoribus ante, vel post matrimonium contractum, vt eo consummato, statim eis acquirantur in praemium pudicitiae, iuxta illud Iuuenalis, saty. 6. "Nec illud quod prima pro nocte datur." quod constat ex l. 1. titul. 2. libr. 3. fori. & l. 50. cum seq. in Taurinis legibus. explicat Xuares in repet. l. 1. titul. 2. libr. 3. fori. in princip. Nec possunt istae arrae decimam partem bonorum mariti excedere, vt constat in dictis ll. Nec me latet Reg. l. 1. titu. 11. part. 4. antiquitus apud Hispanos, & donationem propter nuptias, arram esse appellatam. Donatio autem propter nuptias differt plurimum ab his donationibus, quas hisce temporibus Hispani arras dicimus: siquidem donatio propter nuptias est id, quod confertur a viro pro matrimonij oneribus, ad similitudinem eius, quod ab vxore ad eadem onera confertur, & dos appellatur. §. est & aliud. Inst. de donat. l. cum multae. C. de donat. ante nupti. dicit. l. Reg. 1. titu. 11. part. 4. Haec autem donatio propter nuptias matrimonio soluto, etiam postquam fuerit consummatum, redit ad donantem, nec penes vxorem remanet. cap. fi. de donat. inter vir. & vxor. Bald. per text. ibi in l. 2. C. de bonis, quae lib. Dec. in Authent. praeterea. C. vnde vir & vxo. colum. 8. Aymon. cons. 185. probat l. Regia 7. & 23. titu. 11. part. 4. Vnde mihi non placet quod notant Ioan. Lupi. in Rub. de donati. inter vir. & vxo. §. 12. & 24. & Roderi. Xuares in d. l. 1. titulo 2. libro 3. fori. in principi dicentes, donationem propter nuptias, dici in hoc Castellae regno arras. Id enim quamuis posset procedere attentis Partitarum legibus: non tamen procedit perpensis legibus fori, atque Taurinis. Illud tamen non omittam, donationem propter nuptias pro soluenda dote vxori speciali quodam titulo hypothecae subiectam esse, arg. text. in Auth. siue a me. C. ad Velleia. & in Authent. vt immobilia ante nup. §. si quis igitur. collat. 5. notant in specie Ioan. Lupi. in dict. Rubr. §. 17. num. 16. & Anto. Burg. in c peruenit. de empt. colum. pen. Coras. post l. filium. C. fami. hercis. num. 125. # 8 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Filius vel filia, licet honeste exigat patris consensum ad matrimonium: tamen eo non petito tenet contractus coniugalis. -  2 Legatum virgini factum, si Titio nupserit, minime amitti, si ipsa legataria alteri nubat ex consensu patris. -  3 Intellectus ad l. cum tale. §. rescriptum. ff. de conditio. & demonstratio. -  4 Intellectus ad l. viduae. C. de nupt. -  5 Filia contrahens matrimonium sine licentia patris, non potest ab eo exhaeredari. -  6 Leges quaedam Regiae intellectae. -  7 Pater cogitur dotem constituere filiae, quae absque eius consensu nupsit viro digno. -  8 Lex Regia octaua. titu. 11. part. 4. explicatur. §. OCTAVVS. CONSTAT [art. 1] denique, ad matrimonium esse necessarium consensum liberum illius, qui contrahit, ita, vt nec patris consensus requirendus praecise sit. Quamuis enim honestum sit, patrem pro filio impubere matrimonium contrahere, & coniugale pactum inire. cap. 1. de despons. impube. is tamen contractus sine consensu filij, tacito, vel expresso, minime procedit. c. 1. §. fi. de despons. impub. in 6. Abb. & caeteri in d. c. 1. de despons. impub. imo solus consensus filijfamilias puberis matrimonij contractum perfectum facit. quod locum habet etiam in filia. c. veniens. in 1. de sponsa. c. sufficiat. 27. q. 2. atque idem probant vtriusque Iuris interpretes. Leges enim, quae in filia nubente patris consensum exigunt, vt in l. ea quae patris. ff. de spons. etiamsi filia vidua sit, & extra patriam potestatem, modo intra vicesimumquintum aetatis annum. l. viduae. & l. in coniunctione. C. de nup. quae etiam leges parentum consensum exigunt, in ipsis nuptijs filiorum, qui patriae potestati subditi sunt. l. 2. ff. de rit. nup. l. in sponsalibus. in 1. ff. de spons. §. primo. Institu. de nupt. ad honestatem referuntur, non quod matrimonium, sine parentum consensu contractum, nullum sit. gloss. in dict. cap. sufficiat. & in cap. cum virum. de regularibus. & cap. vlt. 32. quest. 2. licet Chass. in gloriae mundi catal. part. 12. consid. 36. velit probare, matrimonium a filia, absque patris consensu contractum, nullum esse. quod falsum est, & receptissime apud nos sententie omnino repugnat. Nec mihi placet, quod nouissime probare conatur Coras. lib. 1. Miscell. c. 17. dicens, & matrimonium absque parentum consensu a filijs contractum rescindi sententia posse, modo carnis commistio sequuta non fuerit, multo minus recipienda est opinio Ioan. Oldendorpij, qui 4. class. actionum. 26. act. septem rationibus nititur probare matrimonium a filijs absque parentum consensu contractum, nullum omnino esse: is enim subscribit Chassaneo, cui nos palam repugnamus. Honestum tamen est, atque Reipu. maxime conueniens, filias in nuptijs contrahendis parentum consensum exigere. Nam & Hermione, in Euripidis Andromacha, propria sponsalia patris curae commissa esse, palam profitetur. Nec virginalis pudoris est, maritum eligere, auctore Ambrosio lib. 1. de Abraham Patriarcha. ca. 9. quem Grati. retulit. 32. quaest. 2. capit. honorantur, vbi pluribus auctoritatibus ipse Grat. hoc comprobat. Vnde non miror Stepha. Bertr. consi. 148. 1. volu. respondisse, legatum virgini [art. 2] factum, si Titio nupserit, non esse caducum, nec amitti, si ipsa virgo alteri nubat ex consensu patris. Honestum enim virgini extitit a patre consensum exigere, eiusque voluntatem in matrimonio contrahendo sequi: siquidem & inhonesta, atque impudica foret, si parentis voluntati refragaretur. His & Tertullia. suffragatur lib. 2. ad vxorem ita scribens: Nam nec in terris filij sine consensu parentum rite & iure nubent. Attamen ex praefatis deducitur verus intellectus ad [art. 3] l. cum tale. §. rescriptum. ff. de conditio. & demonstratio. vbi probatur, legatum Titiae factum, si arbitratu Sempronij nupserit, reiecta conditione, purum esse, atque valere: cum conditio illa libero consensui aduersetur. Secus tamen dicendum foret, si esset legatum sub conditione, si cum consilio Sempronij nupserit. Qui enim tenetur consilium ab aliquo exigere, minime obligatur illud sequi. sic dict. l. intelligunt Paul. consilio 300. 1. volumi. Alexand. in l. turpia. §. primo. ff. de legat. 1. Felin. in cap. ex parte. col. 2. de constit. Aymon Sauilli. dicens, hanc opinionem esse communem consilio primo. Secundo hinc deducitur text. in l. viduae. C. de nupt. dicentem, [art. 4] filiam emancipatam, ante vicesimumquintum annum non posse secundas nuptias contrahere, sine licentia patris: procedere de honestate, non de rigore, nec de necessitate. quod tenet glo. ibi recepta communiter, vt constat ex adductis per Ioan. a Garronibus. in Rubric. de secund. nupt. numero 69. Tertio ex premissis apparet, [art. 5] filiam matrimonium contrahentem in facie, quod aiunt, Ecclesiae, etiam sine licentia patris, non posse iure a patre exheredari. Nemini enim facit iniuriam filia, quae iure permittente matrimonium contraxit. At Ius Canonicum permittit filiam contrahere matrimonium sine consensu patris, quia idem ius liberum constituit consensum ad coniugium: quod si filia contrahens sine consensu patris, posset paterna haereditate priuari, minime auderet libere nubere cui vellet. ita Hosti. Abb. & alij in ca. 1. de despons. impub. latius Ioan. Lup. in c. per vestras. de donat. 3. nota. §. 9. cum sequentibus. Alexan. consil. 97. 1. volum. Deci. & Ferra. in l. nuptias. ff. de regu. iur. Roderi. Xuares in l. 2. titul. de matrimo. libr. 3. fori. & haec est communis opi. vt fatentur Abb. in dict. capit. 1. Feli. numero 59. & Deci. nume. 39. in ca. Ecclesia. de constitut. Ias. in Authen. sed si post. colum. 2. C. de inoffi. testament. qui alios ad id allegant. licet Paul. in dict. Authen. sed si post. per text. ibi teneat contrarium. & Bald. Noue. de dote. 6. par. priu 16. num. 6. Sed assertio communis locum habet, etiamsi filia nubat turpi vel indigno, ante aetatis annum vigesimumquintum, etiamsi pater vellet eam tradere in vxorem aeque digno viro, & honesto, congrua sibi constituta dote: ob hanc libertatem, quae in coniugali consensu requiritur. Potius enim permittenda est haec iniuria, quae patri fieri videtur indirecte, quam quod libertas matrimonij impediatur. ita Imol. & Alexand. in l. 1. numero 32. ff. solut. matrimo. Imol. in cap. accedens. de procurat. Ias. & Ioan. Lup. in locis paulo ante citatis. Deci. in d. l. nuptias. & Ioan. Campe. in tracta. de dote. 1. part. q. 13. ex quibus falsa est glo. in c. de raptoribus. 36. q. 1. quae contrarium tenet, cui simile est in d. Authen. sed si post. quas etiam sequuntur plures, quos retulit Alex. in d. l. 1. & inter alios hoc approbat Anto. in dict. c. accedens. Ancha. consil. 21. colum. 2. & Roderic. Xuares in d. l. 2. & omnium latissime Paul. Paris. consil. 29. volu. 3. col. 3. dicentes, posse a patre exhaeredari filiam, quae turpi & indigno, ante vigesimumquintum annum nupsit, sine patris consensu. Sed nec eorum opi. coadiuuat, nec nostram improbat. tex. in dict. Auth. sed si post. cum sensu a contrario collecto videatur gloss. opi. probare: qui quidem sensus contra Iura Canonica, in coniugali materia, admittendus non est. & potissime, quia in nouella Graeca Iustiniani. 115. vt cum de appe. cognos. §. aliud quoque, a qua deducta est constitutio praefata: sed si post, non sint illa verba, ex quibus predictus sensus colligitur. Verum [art. 6] ad leges Regias, quae expressim sunt contrariae supra dictis conclusionibus, praecipue ad l. 2. tit. de matri. lib. 3. fori. ad l. 4. titul. 1. libr. 5. ordina. ad l. 10. tit. 1. part. 4. atque alias, quas Ioan. Lup. congessit in d. 3. notab. §. 8. respondeo dict. ll. Iure Canonico sublatas esse, nec vim legum habere, quatenus poenas inferunt matrimonium contrahentibus, sine parentum consensu. Nam & si Hispaniarum Principes eas tulerint ad illam honestatem persuadendam, quae consistit in exigendo parentum consensu, ab ipsis filijs, ad coniugalem contractum, non tamen habent vim legum: cum id sancire ad Romanos Pontifices pertineat. ita Ioan. Andre. communiter receptus in ca. statutum. in 1. de haeretic. in 6. Abb. in repet. capit. Ecclesia. de constit. numero 20. Frederic. consil. 36. & alij plures, quos refert Felin. in capit. prim. de sponsa. numero 13. idem Feli. in dict. ca. Ecclesia. numero 59. & ibi Deci. numero 36. dicentes, hanc opin. esse communem, quam etiam sequitur Ioan. Lup. in d. §. 9. Decius consil. 231. dicens, non posse filium a statuto alimentis, nec legitima, priuari, ex eo, quod sine patris consensu coniugium contraxerit: quo fit, vt sublata sit iure Pontificum. l. 3. §. si emancipatus. ff. de bono. possess. contr. tab. qua sancitum erat, posse patrem filium exhaeredare, si ignominiosam vxorem duxisset absque eius consensu. Principes enim Laici nihil possunt statuere, quod matrimonij liberum consensum impediat, vt late examinat Ioan. Lup. in dict. 3. notab. §. 3. vsque in finem eiusdem notab. Etiam circa accidentia ipsi matrimonio, vt constat ex praedictis. & not. Abb. & Praepo. qui hanc opinionem asserit esse communem in capit. 1. de sponsalibus. colu. 3. late Vincent. Hercula. q. 3. & probatur in dict. cap. 1. c. tuam. de ord. cogni. c. causam, quae. in 2. qui filij sint legiti. scribit, & hanc opinionem communem esse Alexan. cons. 97. volu. 1. ad finem. vbi Carol. colum. 1. conatur defendere, iustissime a Principe seculari statuta poena prohiberi posse matrimonium cum filia alicuius contrahi sine consensu patris. Quarto subinfertur [art. 7] patrem compellendum fore dotem soluere filiae, quae sine eius consensu nupsit viro digno, etiam ante vigesimumquintum annum, si filia dotem marito promisit. Abb. in dict. cap. 1. de despon. impub. idem Abb. consil. 12. 1. volu. idem in capi. 1. de adulte. Campe. de dote. 1. part. qu. 13. Ioan. Lupin. in d. §. 9. Iaso. in d. Authen. sed si post. Deci. in dict. l. nuptias. in qua opinio. omnes conueniunt, teste Ripa in l. 1. numero 57. ff. solut. matri. idem probat decisio Tholos. 289. Barto. in l. obligamur. ff. de actio. & obligatio. quamuis ipse senserit hoc intelligendum esse, quando filia nupsit post vigesimum quintum annum. Sed si filia dotem non promisit, que tamen absque patris consensu nupsit, etiam tunc patrem teneri ad constituendam dotem ei: notant Bald. Angel. Paul. & Iaso. in Authentic. res, quae. C. commu. de legat. Ad duo etenim tenetur pater, scilicet ad tradendam filiam marito, & ad constituendam ei dotem. Et licet a primo sit liber ipse pater, quando ipsa iam nupsit: non tamen est liber a secundo. quam opinionem dicit esse communem Curti. Iunior. in d. Authent. res, quae. numer. 25. & Rip. in dict. l. 1. numero 57. & Paris. consil. 29. vol. 3. nume. 62. pro quibus est gloss. c. fin. 32. qu. 2. quam dicit Abb. singul. in c. Ecclesia. de consti. numero 20. eam tamen intelligit, facta promissione dotis a filia. quod glo. non aperit. Solet & ad id induci gloss. in l. obligamur. ff. de actio. & obligat. illa vero non dicit patrem teneri ad constituendam dotem filiae nubenti absque eius consensu. Opinio tamen communis verior est. & si Bar. in d. l. obligamur. & Abb. in d. ca. 1. de despons. impub. aduersus hanc communem teneant. Haec vero omnia cessant, quando filia nupsit indigno, ac ignominioso viro: tunc enim pater non tenetur ei dotem constituere, etiamsi eam promiserit filia ipsi marito. glo. in capi. de raptoribus. 36. quaest. 1. & ibi Archi. idem notant Ioan. And. Card. & Anto. in cap. accedens. de procur. Bal. in l. 1. ff. solut. matri. Abb. consil. 12. in 1. vol. col. 2. Non enim est compellendus pater, a filia affectus iniuria, & ignominia, ei dotem dare. quod receptum est communiter, vt Ripa asserit in dict. l. 1. num. 59. & Paul. Paris. dict. cons. 29. num. 65. vol. 3. Sed hoc procedit, vbi filia vel maritus esset ita diues, vt congrua alimenta vterque haberet: quod si pauperes essent, cogendus pater est, ipsi filiae alimenta praestare, ex ratione tex. in c. cum haberet. de eo, qui dux. in matri. Ex quo potest [art. 8] dari intelle. ad l. Regiam. 8. titu. 11. part. 4. vbi sancitur, patrem esse cogendum dotem assignare filiae, etiam diuiti. quod glo. notauit in l. fi. C. de dotis promis. communiter ibidem approbata. & in l. 1. ff. solu. matri. vbi Vincent. Herculanus nume. 31. & Francisc. a Ripa. num. 54. asserunt hanc opinionem esse communem, & eam sequuntur aduersus Bart. in l. mulier. §. cum proponeretur. ff. ad Trebel. cuius opini. probat. Soci. in d. l. 1. Alci. de praesump. reg. 1. praesumpt. 26. idem Alciat. libr. 8. parerg. c. 3. & Ioan. Coras. in l. qui liberos. ff. de ritu nupt. num. 53. & Iaso. in §. fuerat. de actio. num. 108. super quo idem Ias. dubitauit in d. l. 1. col. 6. & Ioan. Lupi. in c. per vestras. 3. notabi. §. 14. Atqui ipse mallem Bart. opi. sequi, ni esset Regia lex, que communem opinionem probat. Haec tamen communis non procederet, quando filia nupsit ignominioso & indigno, sine licentia patris. Imo idem dicendum fore existimo, si dignissimo nupsisset absque licentia patris. Nam si filia diues est, & habet, vnde promissam, vel non promissam dotem constituat marito, minime conuenit patrem cogi, dotem ei constituere. # 9 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Rapta libere potest matrimonium contrahere cum ipso raptore. -  2 Rapta contrahens matrimonium cum raptore, non amittit bona, a lege sibi delata propter iniuriam raptus. -  3 Dos a lege ciuili taxari potest, atque ex hoc Regia l. defenditur. -  4 Secundas nuptias licitas omnino esse aduersus quosdam haereticos. -  5 Poenae a legibus statutae contra foeminas, intra annum luctus nubentes, Iure Canonico corriguntur, caeterae autem minime cessant. -  6 Mater secundo nubens, non petito tutore filijs nec rationibus redditis, punitur poenis a Iure Ciuili statutis. -  7 Mater secundo nubens, atque etiam pater tenentur filijs, ex primo matrimonio susceptis, reseruare lucra, sibi ex illo matrimonio delata. -  8 Dimidia lucrorum pars, iure Regio acquisita, non est filijs prioris coniugij reseruanda. -  9 Mulier secundo nubens intra annum non est alenda ab haeredibus mariti, etiam nolentibus dotis bona mobilia restituere. -  10 Mulier secundo nubens, amittit vestes lugubres, ab haeredibus mariti sibi praestitas. -  11 Legatum a marito vxori factum, recte illam admittit conditionem, si viduitatem seruauerit. -  12 Legatum a marito vxori factum, si caste vixerit, perditur, si ipsa secundo nubat. §. NONVS. EX praedicta non semel hac consensus libertate, quam in matrimonio exigimus, oportet intelligere textum in cap. fi. de raptori. vbi [art. 1] rapta contrahere potest libere matrimonium cum raptore. Et ne id impediatur Iure Ciuili, hoc matrimonium prohibente, atque antiquis quibusdam Canonibus. cap. placuit. c. de puellis. 36. q. 2. l. vnica. C. de rap. virgi. iura illa esse correcta asserimus. Etiamsi raptor matrimonium contrahat cum rapta, priusquam eam restituat his, a quibus eandem rapuerat. ita Ioan. Maior in 4. distinctio. 29. q. 2. contra Mart. de Magistris, in tract. de temperantia. q. de raptu. Imo licet Iure Ciuili bona raptoris, quae raptae mulieri applicantur, si ipsa rapta nubat raptori, ea omnino amittat, Authent. de rapt. mulier. que rapt. nups. tamen, ne liber consensus impediatur, illa poena omnino cessat Canonica sanctione. gloss. in dict. capit. de puellis. quae singul. est secundum Ioan. Lupi. in c. per vestras. 3. notab. §. 20. num. 8. vbi eam probat: & eandem sequuntur Abb. Aret. Fel. & Dec. nu. 34. in c. Ecclesia. de const. Abb. in c. 1. de spons. Frede. consil. 36. Archidi. in ca. cum secundum leges. de haereti. in 6 Alexand. in l. Seius Augerius. ff. ad l. Falcid. Deci. in l. nuptias. ff. de regul. iur. numero 11. quorum ratio [art. 2] est, ne timore amissionis bonorum, liber consensus ad coniugium impediatur. Nec lex Ciuilis potuit hoc statuere: vt modo diximus. Quo fit, vt falsa sit censenda gloss. in dicto cap. cum secundum leges. quae dixit poenam dictae Authen. etiam Iure Canonico procedere, & locum habere. quia l. Ciuilis non proprie poenam infert contrahenti: sed potius aufert lucrum, quod raptae foeminae ipsa lex dederat. quae quidem gloss. singul. est secundum Abb. in cap. fi. de praescript. 3. colu. & sequuntur eam Ant. in c. 1. de spon. & ibi Feli. sibi contrarius nume. 15. Ioan. Lup. in dicto 3. not. §. 3. num. 13. Ioan. And. Anch. & Domi. in d. c. cum secundum leges. Ana. in capit. pen. de rapto. & Salic. in l. vnica. C. de rapt. virgi. num. 12. Sed eorum ratio, quae in tollendo lucro consistit, fallit omnino, vbi lucrum iam absque aliqua conditione constitutum fuerat, quod alibi tractauimus. Hic enim bona raptoris sine aliqua conditione, a lege ipsi raptae deferuntur: & licet lex Ciuilis prohibeat matrimonium inter raptam & raptorem, in dict. l. vnica. illa tamen lex non adiecit poenam predictam huic prohibitioni: sed simpliciter matrimonium prohibuit. Vnde non potest eadem Ciuilis lex auferre in poenam matrimonij contracti bona illa, quae absque conditione raptae detulerat. Praeterea, cum Iure Ciuili sit poena illa statuta iuxta prohibitionem matrimonij: ipsa autem prohibitio Iure Canonum sublata sit, atque abolita: rationi conuenit ipsam poenam cessare, tanquam prohibitioni connexam. Hinc tamen aduertere oportet. Nam Hippo. a Mars. in singu. 589. scribit legem a Laicis sancitam, qua [art. 3] prohibentur parentes dare filiabus dotem, certam, atque taxatam quantitatem excedentem, nullam esse, ex eo, quod impediat libertatem matrimonij, quod ipse non credo. Nullam enim poenam dicta lex contrahenti matrimonium iniungit, nec prohibet contrahi coniugia: sed ad Reipublicae vtilitatem parentibus occurrit, qui studio tradendi filias in coniuges, maritis genere, & nomine, atque diuitijs sublimioribus, maria, quod aiunt, & montes promittunt. Hinc & inuictissimus Caesar Carolus Hispaniarum Rexanno 1534. in Comitijs Madricij habitis. ca. 101. lege lata diffiniuit, quanta in his regnis foret filiabus assignanda dos a parentibus. Cui decisioni plurimum conuenit, quod notat Feli. in capitu. Ecclesia sancte Mariae. de constitu. nu. 58. sic & a Venetis statutum est, ne quantumuis diues Patritius vltra sex millia ducatorum aureorum dotis nomine filiae ausit dare: vti refert Postellus lib. de magistratibus Atheniensium. cap. 33. Ex his etiam constat, [art. 4] non iniuria a Canonibus sublatas esse leges Cesareas, secundas nuptias, solutis primis, varijs poenis punientes. cap. cum secundum. de secu. nupt. adducta Pauli autoritate: ex qua etiam conuincitur haeresis Montani, Nouati, & Cataphrygum dicentium non esse licitas secundas nuptias: quibus & Tertullianus ad id ex professo scripto libello de Monogamia audacter consentit. Horúmque omnium meminit August. libro 1. de haeres. numero 26. & 86. eos inter haereticos commemorans: quos & Hierony. execratur in Symboli explanatione ad Damasum. & in commentarijs Epistole Pauli ad Titum, capi. 1. & in Epist. ad Marcellum. & Augu. libr. vno, de bono viduitatis, cap. 12. quam haeresim etiam conuincit Alfonsus a Cast. de haeres. in verbo, nuptiae. cap. 2. & Ioan. Arbore. libr. 4. Theosophiae, capi. 29. Libere enim nuptias vidua contrahit: lexigitur, quae obid eam punit, contra libertatem matrimonij est: & ideo minime valet. Verum hoc intelligendum [art. 5] est de legibus, quae poenam inferunt viduis, ad nuptias festinantibus intra annum, seu intra aliud simile tempus: ceterae autem leges, quae statute sunt, non in poenam ad nuptias festinantium: sed fauore filiorum prioris coniugij, non censentur a Canonibus abrogatae. ita Innoc. Ioan. Andr. Anto. Henric. & Praepos. in capit. fin. de secund. nupt. gloss. fin. in capit. fin. 2. questio. 3. Bar. in l. 1. C. de secun. nupt. Vinc. Hercul. q. 7. colu. 7. & hanc opinionem fatentur esse communem Abb. in ca. Ecclesia. de consti. in repe. num. 20. Felin. num. 57. & Dec. ibi, nu. 35. Sylua. nup. 2. lib. num. 78. & Ioan. a Garroni. in d. l. 1. C. de secund. nupt. super glo. fin. numer. 23. & Coras. libro Miscellan. tertio, ca. 1. Qua in re cauendum est a Iacobo Curtio, qui libro 3. coniecturalium, capit. 19. nimis audax ciuiles leges, quo ad poenas nubentium intra annum luctus, absque vllo iure defendit. Imo rationib. efficacibus dicebat Abb. in dict. capi. Ecclesia, quem ibi sequuntur Aretin. Felin. & Dec. absque aliqua distinctione leges ciuiles, poenas inferentes contrahentibus secundas nuptias, Iure canonico omnino correctas esse. Sed cum a recepta ab omnibus sententia non sit tutum recedere, ex ea infero. Primum, poenas omnes in l. 1. C. de secund. nup. contentas, atque item l. Regia fin. titu. 12. part. 4. aduersus foeminas, intra annum luctus contrahentes, locum hodie etiam in foro ciuili, non habere. ex dict. capit. fina. cui conuenit Reg. l. 5. tit. 1. lib. 5. ord. & Pragmatica Sanctio Henrici Regis, inter huius regni leges, quas pragmaticas appellamus. Quo fit, vt foemina intra annum secundo nubens, minime amittat proprietatem, nec vsumfructum bonorum, quae sibi prior maritus reliquit. Quamuis d. l. 1. contrarium statuerit: quam illationem in hoc peculiari casu comprobat Ioan. a Garron. in dict. l. 1. 12. notab. que omnia locum habent, etiamsi post mortem mariti intra mensem, vidua secundo nubat. vt Panormit. asserit in d. c. fi. idem in d. c. Ecclesia. num. 20. Aret. & Fel. ibi. nume. 57. & alij, quos refert Ioan. a Garro. in d. l. 1. super glo. numero 24. quamuis in hoc contrarium teneant Bald. in d. l. 1. & idem in l. liberorum. §. 1. ff. de his, qui not. infa. & Corne. consilio 21. in 1. volu. colu. 3. propter periculum, quod instat ex commixtione sanguinis primi, & secundi mariti, ad certitudinem prolis. Secundo ex dicta opinione, quam communem esse diximus, [art. 6] colligitur foeminam filiorum tutricem, non petito tutore filijs, nec administrationis rationibus redditis, secundo nubentem iuste puniri poenis expressis in d. l. 1. & in Authen. eisdem poenis. C. de secun. nup. quae quidem Iura Canonibus sublata non sunt, secundum communem, quam veram esse asserit in dict. Authenti. Ioan. a Garroni. nume. 7. Nicol. Arelaten. 1. respons. de secun. nupt. Soc. consil. 39. 1. volum. colum. 5. Imo dicta foemina priuatur successione filij, cui tutorem minime petijt ante secundas nuptias, si filius intestatus moriatur. l. omnem. & Bald. ibi. C. ad Tertul. Auth. de nupt. §. si autem tutelam. Sed vt poenae locum habeant aduersus secundo nubentes, oportet matrimonium secundum esse carnali copula consummatum. notat Alb. in l. foemina. ff. de Senato. & probatur in dict. l. 1. & apertius l. Regia fin. tit. 12. par. 4. quo fit, vt minime placeat opinio Bal. in dicta l. omnem. & consilio 366. volumine 4. dicentis decisionem dictae l. omnem, habere locum etiam ante coitum, & consummationem matrimonij: licet Bald. subscribat Soci. Iunior, consil. 8. volum. 1. numeri 4. Tertio hinc apparet, etiam Iure Canonico procedere. l. foeminae. C. de secund. nupt. qua cauetur, foeminam [art. 7] secundo nubentem, reseruare debere filijs prioris mariti, quicquid lucratiuo titulo ex bonis prioris viri acquisiuit. Atque idem in viro locum habet. gl. Bar. & alij in d. l. foemine. quos Ripa ibi in princip. sequitur. & Oldrad. consilio 33. Decius consil. 230. vbi hanc esse communem opinionem fatetur. & tradit late Ioan. a Garro. in l. generaliter. C. de secund. nupt. numero 9. quam etiam opinionem lege lata comprobauit Regina Ioanna, Caroli Cesaris mater in l. 15. Tauri, ad id etiam conducit plurimum d. l. generaliter. quae statuit, virum debere praeseruare filijs prioris coniugij, si ad secundum transierit, ea, quae ad ipsum ex dote, vel ex bonis prioris vxoris peruenerunt. In quo idem dicendum est in acquisitis ex legis dispositione, si lucratiuo titulo alteri coniugi ex alterius bonis, deferantur: vt, si lex deferat superstiti, ex bonis alterius coniugis, aliquam partem lucratiuo titulo, nullo habito respectu ad onus praecedens, id debet filijs prioris matrimonij reseruari. Sicuti resoluit Ripa in dict. l. foeminae. numero 45. & Ioan. a Garroni. in dicta l. generaliter. num. 55. dicens, id esse communiter receptum. eiusdem opinionis videtur esse Ioan. Lup. in Rubr. de donat. §. 50. num. 35. dicens, secus esse in illis bonis, quae [art. 8] lege Regia deferuntur ad coniugem, ex acquisitis matrimonio constante, quo ad dimidiam acquisitorum partem. Haec enim pars, & si lege defertur, propter societatem coniugalem defertur, & quia censentur dicta bona vtriusque coniugis industria & labore acquisita, quod in specie Ripa asserit in d. num. 45. & 43. & idem Ioan. Lup. in d. nume. 35. & in l. 14. Tauri, dicens, se ita respondisse de iure, priusquam lex illa 14. conderetur: qua tandem praedicta opinio comprobatur. Tametsi Ioan. Fab. in Auth. de donatione. C. de donatio. ante nupt. contrarium in casu dict. l. Regiae dixerit. Ex quibus etiam constat l. hac edictali. C. de secund. nupt. eadem ratione Iure Canonico non esse sublatam: quod omnes passim fatentur. Quarto, quamuis mariti defuncti haeredes, iure teneantur relictae vxori, dotis bona immobilia statim tradere, mobilia vero intra annum. l. vnica. §. exactio. C. de rei vxor. act. not. in c. 3. de donat. inter vir. & vxo. quorum mobilium fructus efficiuntur ipsorum heredum, nec tenentur ipsi restituere eos post anni dilationem cum bonis ipsis, iuxta glo. & communem in dict. l. diuortio. ff. solut. matrimo. glo. & communis in d. §. exactio. quam optime reprobat Paul. Castr. in d. l. diuortio. vbi Alexan. nu. 18. dicit eius opinionem veriorem esse de iure. & Zas. eam defendit satis constanter libr. 2. sing. respon. c. 3. qui omnino legendus est aduersus praefatam Doct. opin. Interim [art. 9] tamen, dum mobilia dotis non restituuntur, est alenda vxor vidua ab haeredibus mariti, si ipsa non habeat, vnde possit seipsam alere. gloss. sic intelligenda in dicta l. diuortio. in princip. ibi communiter recepta glo. Bart. & communis, in dicto §. exactio. quam opinionem communem esse asserit Alexand. in dicta l. diuortio. colum. 5. & eam esse aequiorem dixit Abb. consil. 39. 2. volum. tenent idem Cynus & Doct. in l. fi. C. de bonis mater. Zasius in dicto capi. 3. in fin. quamuis Abb. in dicto consilio 39. & Paul. in dict. l. diuortio. teneant contrarium. Si tamen vidua intra annum ad secundum matrimonium transierit, haeredes prioris mariti, nec tenentur mobilia reddere intra annum, nec alimenta praestare. sentit Cynus in dicta l. finali. Practic. Ferrarien. in forma libelli, quo vxor agit ad dotem, versic. ac etiam alimenta. & Ias. in §. fuerat. de actionibus. numero 25. Ioan. a Garro. in Rubrica. C. de secundis nuptijs. numero 41. poena decimaseptima. quorum opinionem ego minime probarem, si maritus hic secundus esset pauper, nec haberet bona, vnde posset vxorem alere: quo casu, vel debent haeredes alimenta vxori prestare, vel ei dotem restituere. Hinc subinfertur, quod, quamuis dicto casu, quo tenentur haeredes mariti alere vxorem viduam, etiam teneantur ei dare vestes viduales ac lugubres, etiam preciosas. l. verbo victus. ff. de verbo. signific. Angel. in l. decreto. C. ex quibus caus. in fam. irrog. Angel. Areti in d. §. fuerat. ad finem. attenta personarum & regionis qualitate. Imo si haeredes vestes has viduae vxori dederint, casu quo dare minime tenentur, donasse ei eas vestes presumuntur, pro tempore viduitatis. Alex. in l. is, qui quadringenta. §. fi. ff. ad legem Falcid. ad finem. Nec incumbit viduae probatio consuetudinis deducendi has vestes ex viri praemortui haereditate. Sed illius tantum consuetudinis, ex qua viduae his vel illis vestibus solent lugere maritos. ita explicat Anto. Capycius in Neap. decis. 26. Verum, [art. 10] si foemina intra annum luctus nubat, reddere tenetur has vestes ipsis haeredibus. Notat Ioan. Lup. in Rubr. de donatio. §. 11. nu. 8. & ante eum notauerat Bald. consilio 478. 5. volu. & Campe. in tracta. de dote. 2. part. q. 56. Et licet Campe. ac Ioan. Lup. de preciosis vestibus loquantur: idem in alijs dicendum est: quia Bal. indistincte loquitur, & expressim de omnibus. idem scribit Alex. in d. l. is, qui quadringenta. §. fi. in fi. & Ioan. de Garro. in Rub. C. de secun. nupt. num. 43. poena 18. Quinto, eadem principali distinctione premissa apparet Iure Canonico minime esse correctum id, quod Iure Ciuili est statutum. in Auth. cui relictum. C. de indict. viduit. tollen. & in Auth. quod locum. C. si muli. secun. nups. vbi probatur, legatum [art. 11] a marito vxori factum, si vidualem vitam egerit, vel donec secundo nupserit, amitti ab vxore, si secundo nubat. Nam conditio coelibatus, ac viduitatis, & si reijciatur ab vltima voluntate in his, qui nondum coniugium contraxerunt. l. sed si hoc. §. fi. cum sequen. ff. de condit. & demonstra. in his tamen, qui iam primas nuptias contraxerant, non reijcitur. l. 2. C. de indict. vid. tollen. notat Ioan. de Garro. in Rubri. C. de secun. nupt. 9. poena. & idem in l. 1. super glo. numero 23. C. eo. quod comprobatur, quia honestum est a secundis nuptijs abstinere. cap. fin. 31. q. 1. l. haec conditio. ff. de condi. & demonstra. vbi hoc notat Socy. & optime Coras. libr. Miscellan. 3. cap. 1. Nam & ex secundis nuptijs anima prioris mariti contristatur. Authen. de non elig. secund. nub. foemi. §. perspeximus. & Authenti. de nupt. §. quae vero. in 2. fitque iniuria filijs prioris mariti. vt in d. §. perspeximus. probatur. Hinc & Plutarch. in Proble. Rom. 105. scribit, foedum esse viduis, multis praesentibus nubere: cum secundae nuptiae sint tristes atque lugubres. Ex quibus infertur, [art. 12] vxorem, cui maritus legauit mille, si caste vixerit, secundo nubentem legatum amittere, licet caste viuere is dicatur, qui vitam coiugalem elegit. cap. Nicena. 31. distinct. Thom. 22. q. 151. art. 1. Sic etenim hanc illationem asserunt Angel. & Alex. in l. mulier. §. cum proponeretur. ff. ad Treb. idem esse dicentes, si dicta conditio adiecta sit ab aliquo filio praemortui mariti: secus vero, si a patre, alióue extraneo, qui non esset prioris viri consanguineus, filiae, vel alteri foeminae sub dicta conditione legatum fiat: tunc enim non amittit foemina illud legatum, etiamsi nubat, secundum eosdem, quorum distinctio communis est, vt testantur Claud. in d. l. mulier. cum proponetur. & Ias. in l. fin. col. fin. C. de indict. vid. & Ioan. a Garro. in Rub. C. de secund. nup. num. 98. & eam sequitur Tiraquellus in l. Boues. §. hoc sermone. nume. 149. de verbo. significat. multa de secundis nuptijs adducens, quamuis Barto. in d. §. cum proponeretur. indistincte teneat, legatum vtcunque a marito factum vxori, si caste vixerit, minime amitti ab vxore, etiamsi contrahat secundas nuptias. Cuius opinionem defendere conatur Hippo. sing. 577. scribit tamen Ang. in d. §. cum proponeretur. minime caste viuere eam foeminam, que tertio nupserit: idem Barb. cons. 17. volu. 2. Paris. consil. 260. volu. 4. quorum opinio non aliter mihi placet, quam, si referatur ad maritum, vel eius filios dictam clausulam proprio testamento adijcientes. # 4 Ex Cap. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Verba non esse necessaria praecise ad matrimonium contrahendum, sed sufficere signa. -  2 Signa exteriora esse omnino de essentia matrimonij. -  3 Anuli traditio an consensum coniugalem prae se ferat? -  4 Tacens, & praesens consentire videtur matrimonio, ab eius parente, ipsius tacentis nomine contracto. -  5 Cohabitatio coniugalis, adducta Romani Pontificis dispensatione, scienter contingens matrimonium, quod nullum erat, validum efficit. -  6 Non refert quis prius interrogetur in coniugali contractu, vir an foemina. -  7 Mutuum consensum in matrimonio requiri, qualiter intelligatur. -  8 Procurator habens mandatum ad id speciale, nomine alterius potest matrimonium contrahere. -  9 Procuratore, & eo, cum quo contrahendum est coniugium, ignorantibus eius mandatum reuocari potest. -  10 Procuratoris mandatum ad matrimonium contrahendum, etiam iuratum, si reuocetur, matrimonium non potest contrahi. -  11 Procuratoris mandatum ad contrahendum matrimonium, tacite, non tantum expresse reuocatur. -  12 Procuratoris mandatum ad renunciandum beneficio Ecclesiastico, & si reuocari possit, haec tamen reuocatio, licet tacite fiat, est ipsi procuratori denuncianda. CAPVT QVARTVM, QVAliter consensus exprimatur. AD huius materiae cognitionem scire oportet: num verba sint necessaria, de substantia huius coniugalis contractus? Et glo. in c. tuae. de spons. videtur dicere verba esse praecise necessaria, in valentibus loqui: at in his, qui loqui non possunt, exteriora sufficere signa. ex quibus coniugalis consensus exprimatur, quod probare videtur tex. in d. ca. tuae. & id antiquiores quidam sequuntur: quos Henr. ibi refert colum. 1. Verius tamen [art. 1] est etiam in valentibus loqui, verba non esse praecise necessaria: sed satis esse consensum exprimi per signa. Nam si de substantia matrimonij essent verba, etiam in mutis matrimonium minime daretur. Siquidem substantia non mutatur ex accidentibus. Et tamen mutus contrahere matrimonium potest. c. cum apud. de spons. Igitur de substantia matrimonij non requiruntur verba. Sic glo. a prima opin. recedere videtur in d. c. tuae. vbi hoc notant Hosti. Ant. Cardi. Abb. & Praeposi. atque ibidem optime Ioan. de Imo. in repe. colum. 7. Abb. in c. ex parte. numero 8. & 28. de rest. spol. gloss. in capit. sufficiat. 27. qu. 2. Palud. in 4. distinct. 27. qu. 2. art. 3. & ibi Ioan. Maior. qu. 1. Florent. 3. part. tit. 1. cap. 19. §. 1. Areti. consil. 13. colum. 2. vbi hanc opinio. asserit esse communem. idem profitetur Syluest. in verb. matrimonium. 27. quaest. Abb. in dict. ca. tuae. & Nicola. Boeri. decisio. 1. numero 18. & Galiau. in l. 1. in princip. colum. penul. ff. de verbo. oblig. vbi Ioan. Crot. & alij id testantur. ac post eos Socin. Iunior consilio 29. volu. 2. colu. 2. Nec Thom. contrarium asserit: tametsi ab aliquibus pro prima opinione citetur. Is enim d. distinct. 27. q. 1. art. 2. dicit, verba requiri, signa tamen verbis aequiualere. Ex quibus text. in dicto capit. tuae, dum dicit, verba esse necessaria: intelligendus est, id est, vtilia, quo ad certiorem probationem consensus: non quod alia probatio non sufficiat: sed quia ista probatio ex verbis certior est. ita Imol. ibi. colum. 7. & est de mente Abb. Vel exponi potest verba, id est, signa exprimentia consensum, necessaria sunt: inter quae verba obtinent principatum. secundum Syluestrum in dicto §. 7 [art. 2] Ex his etiam notandum est ad essentiam matrimonij exigi exteriora signa: cum sit sacramentum: atque ideo requirit signum exterius sensibile. Palud. in dict. distinct. 27. questione prima. articul. 2. & Syluest. dicto §. 7. Nam quod Ioan. Maior. in 4. distinctio. vigesimasexta quaestio. 1. ad 3. scribit, matrimonium constitui posse absque signis exterioribus, ex interiori consensu, si per Dei reuelationem ille interior consensus vtrique constaret: ad diuinam reuelationem expectat. Nec alias dici potest matrimonium, etiamsi interior consensus vtriusque ad coniugium concurrat, quod Hostien. Henric. & Docto. in dict. c. tuae. fatentur. Hinc deducitur ratio ad gloss. quam ibi dicit singul. Abb. in cap. penult. de sponsal. vbi scribit [art. 3] matrimonium contrahi ex eo, quod foeminae consensum coniugalem exprimenti, vir ipse anulum tradiderit. Id enim signum consensum coniugalem in viro exprimit, praemisso foeminae consensu, verbis expresso: & hanc opinionem sequuntur Doctor. ibi communitur. Traditur equidem anulus in pignus matrimonij contracti, sicuti arra solet tradi in pignus contractae venditionis. Vnde deductum est verbum, subarrare. Atque ille anulus, in matrimonij contractu, signum prae se fert, illo pignore corda maris & foeminae coniungi: & ob id quarto digito sinistrae manus infertur, quod ibi vena sit ad ipsum cortendens. Sic Isidorus in cap. foeminae. 30. quaesti. 5. hoc explicat, & idem ex Appione in Aegyptiacis adnotauit Gellius libro decimo, capit. decimo. Macrobi. libro septimo Saturnal. capit. 13. Virgil. Polydo. de inuent. rer. libro secundo. capit. vigesimoprimo. Plinius item libr. 33. c. 1. quo argumento, inquit, etiam nunc sponsae anulus ferreus mittitur: isque sine gemma. Et licet glo. in cap. tenor. de re iudicat. singul. secundum Abba. ibi. & is simil. in cap. fi. de desponsa. impube. velint per anuli subarrationem matrimonium praesumi, quod verum esse contendit Aretin. consilio 13. colum. 3. id tamen locum habet, vbi ab altero contrahentium praecesserunt verba coniugio apta, & sequuta est subarratio. vt asserit dicta gl. in c. penul. & notat Abb. in dicto c. fina. cuius opinio magis communis est. notat idem Imol. in dict. cap. tenor. vel quando est consuetudine inductum, vt in matrimonio anulus detur, certa signatus forma: & sub illa daretur, ac fieret anuli traditio. gl. in dicto cap. foeminae. 3. quaestione quinta. Abb. & communis in dicto c. finali. vbi hanc distinctionem exacta diligentia Henric. ex Hostien. & alijs auctoribus, scripsit: & nouissime Paris. consilio 55. numero quadragesimotertio. & consilio 6. col. vlt. volu. 4. Secundo infertur [art. 4] matrimonium vere contractum censeri, si parentibus filiorum nomine expressum coniugalem consensum praestantibus, ipsi filij praesentes tacuerint. text. in capit. primo. §. fina. de despon. impub. in 6. Consensus enim ille paternus expressim praestitus, filio praesente, & tacente, signum exterius inducit, quo filij consensus ad matrimonium exprimitur. Hoc autem ex parentum contractu a iure praesumptione quadam inducitur. Nec habet locum in alijs extraneis. glo. in dicto cap. tuae. Abb. in cap. ex parte. de restitutio. spoliat. Ioan. Andr. & Docto. in dicto c. 1. §. fin. Henric. in c. 1. de despons. impub. Ioan. de Imo. in dicto c. tuae. colum. 12. vbi Praep. col. pe. hanc opinionem asserit esse communem. quam etiam sequuntur Abb. colum. 3. & Feli. in c. nónne. de praesumpt. & Hippol. sing. 147. etiamsi a filijs nullum aliud signum exterius processerit. Sylue. in verb. matrimonium. 2. quaesti. 7. & praedicti Docto. idem dicere videntur. Vnde falsa est gloss. in dicto §. fina. versiculo, sponsalia. quae in extraneis idem, quod in parentibus asserit. Tertio, ex praemissa conclusione deducitur veritas gloss. in capit. non debet. versic. de caetero. de consang. ex qua ego colligo matrimonium [art. 5] contractum expresso consensu, qui tamen nullus est, ob impedimentum aliquod Iuris humani effici legitimum, si adducta Principis facultate ad contrahendum illum, vir, & foemina scienter in eodem coniugio perseuerauerunt, quo ad carnale commercium. Ex hoc enim videntur exhibere nouum consensum, & validum ad coniugium, per illa signa exteriora, quam opinio. Abb. & Docto. ibi approbat communiter. & pro ea est text. in capi. proposuit. & capit. final. de coniu. seruo. vbi ex Bern. glo. notatur. ex coitu carnali tempore idoneo scienter subsequuto, matrimonium praesumi, si prius consensus verbis expressus, sed propter aliquam causam nullus, praecesserat. Sicut ex copula post sponsalia subsequuta matrimonium praesumitur. hanc etiam opinio. asserit esse communem Ferdi. Loazes presul Ilerdensis in tracta. de matrimo. dubi. 12. numero 14. Ex quo subinfertur declaratio ad gloss. in capit. primo, de eo, qui dux. in matri. dicentem nouum consensum esse necessarium, vt vir, qui viuente prima vxore cum secunda hoc ignorante contraxit, mortua prima, coniugium, cum secunda contraxisse dicatur. idem ibi notant Ioan. Andre. & Doct. communiter. ac Bald. Nouell. in tract. de dote. parte 11. §. hactenus. nume. 18. & probatur in cap. veniens. eod. titu. & hanc opinionem communem esse fatetur eam sequutus Paris. consil. 52. colum. 1. volum. 4. qui sequentem intellectum addit colum. 2. Satis enim erit tacite aliquo sufficienti signo nouum consensum praestari. Nempe, si vir & foemina scientes primam vxorem mortem obijsse, in coniunctione & cohabitatione perseuerent, quo in casu exigitur scientia in ipsa foemina ante hanc coniunctionis perseuerantiam. Oportet enim ipsam scire priorem vxorem iam mortuam esse, & sic primum matrimonium solutum fuisse. quemadmodum in d. c. 1. Hostien. Praepo. & alij explicant. pro quibus glo. facit, quae similem notat conclusionem in d. c. fin. de coniug. seruo. Haec autem expressio [art. 6] consensus coniugalis non refert, a quo incipiat, a viro, an foemina, quamuis honestum sit, foeminam prius interrogari. text. sic passim intellectus in cap. pe. de spon. & in c. licet. de spons. duo. Posset enim contingere, quod foemina requisita a viro, vt eum acciperet in coniugem, responderet: accipe tu me prius in vxorem, ac demum ego te accipiam in virum. At cum vir eam expresse vxorem accepisset, posset ipsa foemina ipsum virum irridere, ac libere refragari. Nec erit ex hoc matrimonium, quod apertissimi iuris est. & consuluit in hac specie Ludouic. Gozadi. consilio 77. Nec est necessarium vtriusque consensum eodem tempore exprimi, licet mutuus consensus ad coniugium exigatur. cap. tuae. de sponsa. [art. 7] Satis enim est, eundem consensum praesumptiue concurrere: veluti, si quis consentiat prius, ac demum illo consensu non reuocato, sed tacite durante, consentiat alter, etiam ex interuallo: efficitur enim tunc matrimonium, secundum Maio. in 4. sent. dist. 27. quaest. 1. col. 2. glo. & ibi Praep. in capit. dilectus. de spons. idem Praep. in c. pen. eo. tit. & Syluest. in verb. matrimonium. 2. q. 6. Host. in d. c. pen. & ibi Card. & Henr. colum. 2. per tex. insignem in cap. vltim. de procurat. in 6. quorum opinio communis est, vt asserit Alexand. in l. si stipuler, in fine. ff. de verb. oblig. & id manifestum est in consi. 4. nume. 8. inter consilia Zasij, volum. 2. quo in loco auctor primum intellectum, qui statim sequitur ad Abba. opinionem, verum esse ostendit: atque haec ipsa quaestio late ibi disputatur consil. 2. 3. & 5. & in effectu communis assertio recipitur: quam ita explicat Parisi. consilio 55. volumi. 4. numero 15. Tametsi Abba. in dicto capit. dilectus. dicat contrariam opinio. esse de iure veriorem, atque idem sentiat Antoni. consil. 64. colum. secunda ad finem. quorum opinio procederet, si interuallum foret longum inter primam & secundam consensus expressionem. text. ita communiter intellectus in l. 1. §. 1. ff. de verborum obligation. Haberet etiam locum, quando is, qui consentit, credit eum, qui prius consenserat, non poenituisse: cum tamen poenituerit. Nam licet ille primus post praestitum consensum ab altero consentiat, non est matrimonium, quod Antoni. notat in dicto consilio, & Felin. in capit. ex parte Decani. de rescript. numero 11. pulchre Anchara. in consil. 228. cum duobus sequentibus. & potest hoc notari ex gloss. in cap. fina. de coniug. seruo. & ex cap. veniens. de eo, qui dux. in matrimo. Hostiens. & Prepos. in cap. 1. eod. tit. & haec quidem locum habent, vbi praesentes contrahere volunt matrimonium. Sed inter absentes constat [art. 8] matrimonium contrahi per procuratores. c. fin. de procur. in 6. in quo plura notanda sunt. Primum, mandatum exigi speciale ad contrahendum cum certa, & expressim designata persona. gloss. ab omnibus recepta in d. c. fin. tex. in l. generaliter. ff. de ritu nuptia. not. optime Abb. in cap. in causis. de electio. columna 6. idem consilio 114. 2. volumine. Nec refert, quibus verbis hunc contractum procurator concipiat: an ipse contrahat absentis nomine, an pronunciet verba in persona absentis. Nempe si dicat: contraho tecum matrimonium nomine Titij: an dicat, Titius vxorem accipit, me internuncio, vtcunque enim contrahatur, matrimonium est. Bart. quem ibi alij approbant in l. qui bona. §. si alieno. ff. de dam. infect. Alex. consilio 149. 5. volum. colum. penult. Tametsi rectius contrahatur secundo modo, quam primo, ex Bald. in l. vnica. §. ne autem. C. de cadu. tollen. colum. penulti. Abb. in capi. ex parte. in 2. de conuers. coniug. Franc. & Domi. in dicto cap. finali. Syluest. in verbo, matrimonium. 5. quest. fi. Hic enim procurator nuncius censeri potius debet: cum hic actus non cadat in procuratorem. Secundo adnotandum est, minime valere matrimonium [art. 9] contractum per procuratorem, si tempore, quo procurator contrahit, is, qui ei mandatum dederat, iam id reuocauerat, procuratore etiam, & eo, cum quo contrahit, ignorantibus. tex. in d. c. fi. in fin. quem putat sing. Feli. in Rub. de spons. col. 5. Ex quo infert Domi. consilio 33. colum. penulti. quem sequitur Ludo. Gozadin. consilio 77. matrimonio [art. 10] contracto inter consanguineos, sub conditione, si Papa dispensauerit, coniugium illud impedire, ita, vt adueniente dispensatione Papae, nullum sit matrimonium, si alter, etiam altero ignorante, reuocauerit consensum, quem prius praestiterat. Procedit vero hec secunda conclusio, etiamsi is, qui mandatum dederit, iurauerit id non reuocare. glo. in dict. cap. fi. vbi eam sequuntur Doct. & est singul. secundum Soci. consilio 58. 3. volumi. quam dicit esse auream. Feli. in cap. si diligenti. col. 6. de for. compe. atque sing. Ias. in l. si non sortem. §. si centum. col. 3. ff. de condict. indeb. sequuntur eam Abb. Feli. num. 12. & Deci. num. 7. in c. cum accessissent. de const. idem Deci. in c. ad nostram. de confirma. vtili vel inut. Roch. Curt. de Iure patro. in verb. honorificum. q. 12. & Feli. in c. ex parte Decani. de rescript. num. 12. que tandem opinio, quo ad matrimonia, ita frequenter recipitur, vt minime sit in dubium reuocanda. Tertio est notandum, non esse necessariam mandati [art. 11] reuocationem expressam, sed tacitam sufficere: vt, si is, qui mandatum dedit, ante contractum matrimonium ex primo mandato, dederit secundum mandatum ad contrahendum cum alia. tex. in cap. si duo. de procurato. in 6. atque idem dicendum est, si ante contractum matrimonium a procuratore, is, qui mandatum dederit, cum alia matrimonium contraxerit, etiam ignorante procuratore. quod Abb. tenet in c. in causis. de elect. colum. 6. vbi fortius asserit, electionem factam a Canonicis, qui alteri eligendi potestatem dederunt, praeferri electioni factae postmodum ab illo compromissario, etiam ignorante. quo fit, vt quamuis Clemen. 1. de renunciatio. statutum sit, reuocationem mandati ad renunciandum beneficio Ecclesiastico, nihil prodesse, nisi mandatario nota fiat: tamen si is, qui mandatum dederat, priusquam mandatarius eo vtatur, renunciauerit, etiam mandatario ignorante, prima renunciatio secundae est praeferenda: cum ex ea etenim vacet beneficium, non potest ex secunda vacare. hoc idem asserit Rom. consilio 342. & Feli. in c. ex parte Decani. numero 16. de rescr. Blasius Aurioli. in additionib. ad Guliel. de Monte Laud. & Philipp. Probus, in additionibus ad Ioan. Monach. in d. c. fin. quorum opinio dubia mihi videtur in renunciatione beneficiorum, quia reuocatio [art. 12] tacita mandati, quae fit constituendo alios procuratores, est etiam deducenda ad mandatarij scientiam. glo. in d. Cle. 1. de renunciat. vers. quomodolibet. & ibi Cardin. quest. 5. quam glo. & alias rationes ad hanc sententiam adducit Barb. consilio 48. in 4. volum. hanc vltimam opinionem, quam & ego teneo, liberrime professus. quo non relato Philipp. Prob. sibi parum constans idem asserit in Rub. de renunciat. in 6. columna 8. & Ioan. de Selua. in tract. de benefi. 3. part. quaest. 16. in fi. Nec Roma. est pro contraria opinione: solum enim asserit, beneficium semel vacans ex vna causa, non posse ex alia, absque noua collatione, vacare: At hic nos negamus vacare ex prima renunciatione. Id vero quod Abb. notat, & si dubium sit. nam & Inno. ibi contrarium dixit, concedi tamen potest: cum ibi non sit ita reprobanda variatio, sicuti in casu dicte Clemen. 1. Quarto circa eandem c. fi. conclusionem, idem dicendum credimus in matrimonio, quod per Epistolam contrahendum erat, ex gl. memorabili in c. nec illud. 30. q. 5. notat Felin. in d. c. ex parte Decani. nume. 10. Repetunt late Zasius, ac plures alij Doct. in eadem controuersia disputantes, cons. 2. 3. 4. & 5. volu. 3. Parisi. consil. 55. volu. 4. col. 1. & 2. Coras. lib. 3. Miscellan. cap. 4. vbi tradit, an per Epistolam matrimonium probetur? quibus omnibus addo quaestionem huic proximam & similem, discussam a Carolo Ruino. consil. 6. num. 7. volum. 1. quam diligenter oportet perpendere ex autoribus, per eum nuncupatim citatis. # 1 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Verba quae sufficiant ad matrimonium contrahendum. -  2 Verborum communis sensus, qualitas, & conditio personarum, attendenda sunt. -  3 Matrimonium contrahitur frequenter per interpretem. -  4 Verba haec, volo contrahere tecum matrimonium, an efficiant sponsalia de praesenti? -  5 Verba ista, habeo te in vxorem, an matrimonium inducant? -  6 Verba haec, non habebo aliam in vxorem, nisi te, quo pacto sint intelligenda? -  7 Negatiua oratio ex seipsa nihil affirmat. -  8 Dictio nisi, qualiter sit explicanda. -  9 Intellectus ad l. Titia. §. final. ff. de manumissis testamento. -  10 Intellectus ad l. quibus diebus. §. quidam Titio. ff. de conditionibus & demonstr. §. PRIMVS. QVAE autem verba sufficiant ad matrimonium contrahendu, plane constat hoc Canone. [art. 1] verba presentem coniugalem consensum exprimentia, matrimonium significant. text. in capit. penultim. de spons. cuius haec est communis interpretatio. Si quis enim foeminae dicat, accipio te in vxorem, foemina vero econuerso respondeat, & ego te in virum accipio, matrimonium censetur ibi contractu. Idem est, si viro dicenti, accipio te in meam vxorem, respondeat foemina, placet. Verum non minima est inter nostrates controuersia, quibus verbis presens coniugalis consensus exprimatur. Illud tamen primo aduertendum est, in dubio quam significationem habeant verba prolata, communem sensum eorum accipiendum fore. cap. ex literis. in 1. de sponsa. & comprobatur ex l. Labeo. ff. de supel. lega. gloss. notanda in l. librorum. §. quod tamen Cassius. ff. de lega. 3. quae asserit [art. 2] communem sensum verborum, praeualere propriae dictionis significationi. Bart. in l. talis. in princ. ff. de leg. 1. Bald. in l. lege. C. de legit. hered. dicens sermones prolatos vulgari lingua, iuxta vulgarem sensum esse intelligendos. not. Ant. Burg. in Rub. de emptio. & vendit. colum. final. Iaso. in l. si auie. colum. final. C. de success. edict. glo. in c. nonnulli. vers. diaetas. de rescript. & hoc ipsum in coniugali contractu notat Ioan. in Summa confesso. lib. 4. tit. 2. q. 4. In quo etiam attendenda est loquentium qualitas, & conditio. c. solitae. de maiorita. & obedien. Abb. consil. 78. in secundo volumi. columna 2. late Francisc. Niconitius in Rubr. ff. de noui operis nunciatio. num. 196. ex quibus Primo infertur matrimonio [art. 3] contracto per interpretem, quod fieri potest. gl. communiter approbata in capit. ex literis. in 1. de spons. text. in l. 1. §. fin. ff. de verbor. obligatio. cui dari debet fides integra, cum fuerit electus communi contrahentium consensu. Bart. & alij in d. §. fi. si aliquod incidat dubium ex eo, quod alter contrahentiu dicit, se non intellexisse verba interpretis, in illa significatione ad communem sensum recurritur. ita probat text. in d. c. ex literis. Imo, & si sine interprete Gallo, & Hispanus verba apta coniugio pronunciarent, vt iudicemus inter eos matrimonium contractum fuisse, ad actus inter eos subsequutos, vel ab eis premissos, deueniendum est, an ex communi vsu illi actus sint coniugales. Abb. in d. ca. ex literis. Pal. in 4. sent. distinct. 27. q. 2. art. 3. conclus. 4. Secundo hinc constat, contracto coniugio inter duos eiusdem idiomatis, si alter contendat verba prolata accepisse in sensum distinctum a matrimonio, communis illorum verborum sensus erit considerandus, ex sententia omnium, in dicto c. ex literis. Atque erit exemplum: si contrahentium alter dicat, promitto te in vxorem habere, donec terra cooperiat oculos meos. Est enim hic sermo intelligendus, iuxta communem sensum, id est, donec moriar: non autem donec ipse viuus terra cooperiam oculos. Eruntque obuia mille exempla similia. vides igitur quanti momenti sit communis verborum intellectus. Hinc etiam consuluit Felix Malaeolus in tract. de matrimo. volu. 9. non contrahi matrimonium his verbis: nunquam te derelinquam. Sed quid dices, Num haec verba, [art. 4] volo contrahere tecum matrimonium, significent presentem coniugalem consensum? Et si verbum, volo, in his, que a sola voluntate loquentis pendent, adiungatur infinitiuo designanti initium actus, eiusque suspensionem, erit contractus sponsaliorum. vt, volo contrahere, volo ducere te in vxorem. ita Ioan. Andr. & Abb. quorum opinio est magis communis in dict. c. ex literis. Syluest. in ver. matrimonium. 2. q. 9. Matth. de Afflictis in constit. Neapol. libr. 3. titul. 19. colu. 2. In qua decisione refellenda est opinio Ioan. in sum. confes. lib. 4. tit. 2. quest. 4. & Astensis. libr. 8. titu. 3. q. 7. dicentium isto casu nec esse sponsalia contracta. Sic ex diametro aduertenda est Card. sententia in d. c. ex literis. asserentis per dicta verba contractum esse verum matrimonium. Cuius opinio posset sane intelligi, si dicta verba forent prolata deliberate, & ad interrogationem alterius, ex mente Bartol. in l. gerit. col. 3. ff. de acquir. haered. vel quando praecessisset tractatus de matrimonio contrahendo. Cardi. in Cle. vnica. de consang. q. 20. vel si communis vsus loquendi hanc significationem matrimonij receperit, ex eodem Card. in d. c. ex literis. Sin autem verbum, volo, adiungatur verbo praenotanti exequutionem actus perfecti, & sic matrimonij exercitium, censetur matrimonium contractum, vt, volo te habere in vxorem, volo te tenere vxorem. isti enim actus praemittunt contractum matrimonij, & ideo illa verba matrimonium prae se ferunt. in quo conuenire videntur Docto. in dicto capit. ex literis, vbi Hostiens. & Abb. hoc tenent. & Sylu. in dict. §. 9. Henr. in cap. ex parte. de spon. quod quamuis sit dubium ex his, quae dicentur in q. sequenti: id tamen est apud omnes in confesso, matrimonium contractum censeri, quando verbum, volo, adiungitur Rei: exemplum, Volo te in vxorem. idque sensit Bald. in l. 1. colum. 2. C. de sum. Trinit. Doct. in l. serui electione. §. fina. ff. de legat. 1. & in l. in vendentis. C. de contrahen. emptio. Solet etiam dubitari, an matrimonium sit contractum illis verbis, Habebo te in [art. 5] vxorem, iuro, seu promitto, quod te habebo in vxorem. Et ex cap. ex parte. de sponsa. probari videtur matrimonium his verbis contractum esse, & ibi gloss. communiter recepta eandem opinionem asserit. Qui etenim consequens vult, antecedens illi praemissum velle videtur. l. illud. ff. de acqui. haered. cap. praeterea. de offic. deleg. Is ergo, qui habere aliquam in vxorem promittit, cum ea matrimonium modo contrahere ostendit. idem profitetur glo. in c. si quis diuinis. per tex. ibi 30. quaesti. 5. in princi. idem tenent Abb. & Deci. in cap. iurauit. de probatio. columna 1. & esse hanc opinionem communem constat ex Abb. & Praepos. in dicto capi. ex parte. & fatetur expresse Hadrian. in 4. senten. quaestio. 13. de matrimo. Sed Magister in 4. senten. distinctio. 28. capit. 2. tenet in hoc contrarium: cuius opinio probatur ratione. Verba enim, quae proprie competunt contrahendo matrimonio, si pronuncientur in futuro tempore, inducunt sponsalia, secundum Palud. in 4. distinct. 27. quaesti. 2. artic. 4. conclus. 4. ergo & ista, cum in futuro tempore pronuncientur, non designant matrimonium. Et praeterea illa verba, habebo te in vxorem, intelligi possunt vera omnino esse, quamuis modo non habeam te in vxorem, vt constat: ergo non sunt necessario referenda ad matrimonium praesenti consensu contractum. Ego autem tunc praesentem consensum coniugio praestitum esse opinor, quando ex verbis prolatis consensus is de presenti necessario sequitur. At in hac quaestione is consensus non sequitur necessario, igitur matrimonium non est. Quo fit, vt Hadria. in 4. senten. quaest. 13. de matrimonio, a frequentissima nostratum sententia discedat, Magistrum sequutus, in qua sententia antiquiores quidam Canonistae fuerunt: nempe Hugutio, & Laurenti. quos Henri. refert in dicto capit. ex parte. idem insinuat Angel. in Authen. quibus mod. natur. effic. legiti. §. fin. collat. 6. Ex quo ad text. in dicto capit. ex parte. respondetur, ibi ex illis verbis, ab hoc tempore, & similibus consensum futurum ad praesens tempus deduci. Vnde illum text. ad hanc quaestionem notare, rationi non congruit. Nec obstat ratio: qui enim vult id, quod sequitur, censetur omnino velle id, quod praemittitur necessario illo tempore, quo consequens exequutioni tradendum est. Vnde, qui habet aliquam foeminam in vxorem actu, promittit se cum illa matrimonium contraxisse. Non sic ille, qui praesenti tempore actu non habet, sed habere promittit in futurum. Item, quamuis sic promittens statim teneatur illam habere in vxorem: si tamen non habeat, matrimonium non est. quod pulchra ratione Hadri. comprobat. licet optime sequeretur haec argumentatio. tenetur statim eam habere in vxorem. ergo statim tenetur cum ea contrahere: ex quo sponsalia tantum probantur, non matrimonium. His tandem & alijs, quae Hadrian. adducit, communis opinio non applaudet. quae, & si vera foret, locum non haberet, vbi post verba sponsaliorum haec subijcerentur, ita concepto contractu: promitto ducere te vxorem, ac te habere in coniugem. Verba enim subiecta ex praecedentibus intelliguntur. l. final. §. cui dulcia. ff. de vino, tritico & oleo lega. capit. sedes. de rescript. Clem. 2. de procurat. Vnde haec sponsalia de futuro iudicanda sunt. ita Hosti. Abb. & Praepos. in dicto capi. ex parte. Rom. singu. 338. Deci. in cap. iurauit. de probatio. colum. 1. Alexand. de Imol. cons. 152. volum. 5. Nam qui ita contrahit, promittit cum illa foemina matrimonium contrahere, & eo contracto, illam coniugali affectione tractare. Verum hoc in tractatu perplexa valde existimatur quaestio illa, an per haec verba [art. 6] non habebo aliam in vxorem, nisi te, sit contractum matrimonium, an sponsalia? Et esse matrimonium asserunt Ioannes Andr. Cardin. Abb. & Praeposi. in dicto capitu. ex parte. Alexand. de Imol. consil. 152. volumi. 5. Syluest. in verbo, matrimonium. 2. quaestio. 10. Barbat. consilio 6. primo volumi. colum. 4. Iason & Curtius Iunior in l. actione. C. de transactio. 2. col. quorum opinio communis est, teste Praepos. in dicto cap. ex parte. quibus suffragatur ratio illa, quod dictio nisi, praecedentem negationem sequuta, affirmat, quod ponit: at si sequatur affirmatiuam, id negat. l. si eum. §. qui iniuriarum. ff. si quis caut. vbi Bart. l. actione. C. de transact. l. feriatis. C. de ferijs. Henric. optime in cap. de quarta. de praescriptio. & notatur in cap. inter alia. de sentent. excom. Rursus Gaspar Cald. Anto. & Zochus in dicto cap. ex parte. negant per dicta verba matrimonium contrahi, sed tantum concedunt, sponsalia esse contracta. His accedunt Caepol. consil. ciuili. 1. colum. 3. Alcia. in d. l. actione. ex text. in l. si sterilis. §. pen. ff. de actio. empt. vbi, qui promisit non vendere equum nisi Titio, quamuis teneatur actione ipsi Titio vendere: tamen si alteri vendiderit, haec conditio valet. Sed ille text. refelli in nostra quaestione potest. Siquidem licet absolute promisisset rem vendere Titio, non ex hoc esset facta venditio. At in hac quaestione, si absolute promisisset illam foeminam habere vxorem, esset matrimonium contractum: si illi stamus assertioni, quam in praecedenti quaestione communem esse diximus. Obstat tamen fortiter opinioni Ioan. Andr. & sequacium tex. in l. Titia. §. fin. ff. de manumiss. testament. dicens, his verbis: Onesiphore, nisi rationes reddideris, liber ne esto, potius adimi libertatem, quam dari. Quia rationibus non redditis, liber Onesiphorus esse non potest, nec ab herede manumitti, redditis vero rationibus, potest manumitti ab haerede: non tamen censetur manumissus ex testamento, quia dictio nisi, subsequitur negationem potentiae: vnde ponit rationibus redditis manumittendi facultatem. ex interpretatione Bar. ad illum text. quae communis est, & eam sequitur Henric. in dicto capit. de quarta. Docto. in dicta l. actione. His igitur nostrae quaestionis verbis potius adimi, quam praestari consensus videtur. Hinc Hadri. in 4. quaestio. 12. de matrimo. asserit praedictis verbis matrimonium minime contrahi, sponsalia vero contracta censeri, quando verba ita conciperentur: non habebo aliquam in vxorem, nisi te, non ducam aliquam in vxorem, nisi te. & subdit, nec sponsalia contracta censeri, si ita dictum fuerit: non habebo aliam mulierem in vxorem, nisi te. Quae differentia, si communis verborum sensus, vt dixi, accipiendus est, nihil ad hanc rem conducit. Idcirco illud adnotandum est, [art. 7] orationem negatiuam nihil asserere, nec ponere ex seipsa, nisi aliquid extrinsecus addatur, iuxta Dialecticorum traditiones. Si enim quis promittat non alienare domum extra familiam, non promittit se omnino alienaturum intra familiam: nec ponit haec negatiua oratio quicquam ex seipsa. Item, si Caesar promittit non gerere hoc anno bellum, nisi contra Turcam, non promittit ex hac oratione se gesturum hoc anno bellum contra Turcam. Sed [art. 8] tunc dictio, nisi, resoluitur in conditionem hoc pacto, Si bellum gesturus est hoc anno Caesar, illud promittit gerere contra Turcam: non tamen promittit pure illud gerere: ita intelligendus est textus in dicta l. si sterilis. §. penultimo. ff. de action. empti. Is enim, qui promisit non vendere equum, nisi Titio, censetur promisisse se illum equum venditurum Titio, si eum vendere ei libuerit: non tamen promisit pure vendere. Sed & si fundum ita vendidero, inquit lex illa, vt nulli. alij, quam mihi eum venderes, actio eo nomine ex vendito est, si alij vendideris. Nec refert, quod Iurisconsultus vtatur dictione, quam, nos vero loquamur de dictione, nisi: cum idem sit dicere, non vendam domum hanc, nisi tibi: & non vendam domum hanc alij, quam tibi, adnotante Laurentio Valla, lib. elegant. 3. capit. 54. & probatur in l. consulta diualia. C. de testament. Nec circa illius §. penulti. intellectum libet hic immorari: quem tamen tradit Ludoui. Gomes. in capit. 1. de constitu. in 6. numero 107. & 91. idem Gomes. in princip. de actio. numero 7. post Ias. ibi. Ex adiectione vero extrinseca potest oratio negatiua aliquid asserere & ponere: quae quidem res exemplis manifeste constabit. Homicidium hodie commissum est, & nullus, nisi Ioannes illud commisit: igitur Ioannes illud homicidium commisit, Sic, promitto vendere hanc domum, & non alij quam tibi: ergo promitto vendere domum tibi. Promittit Caesar hoc anno gerere bellum, & non contra aliquem, nisi Turcam: ergo promittit gerere bellum hoc anno contra Turcam. Nec valet isthaec collectio, nullus nisi Socrates currit: ergo Socrates currit. Cum igitur dictio nisi, subsequitur negatiuam orationem, tollit illam in casu excepto: nihil tamen asserit ex propria vi ac natura negatiuae orationis, nisi aliquid extrinsecus affirmatiue additum fuerit, aut subintellectum ex materia subiecta: quidquid aliter rem hanc diffinierint Ias. & Gomes. in dict. princip. de actio. 2. colum. vnde deducitur intellectus ad reg. peccatum. de regul. iur. in 6. nam dum in ea dicitur, peccatum non dimitti, nisi restituatur ablatum: non statim sequitur, ablati restitutione facta peccatum dimitti: sed id aperte intelligitur, facta restitutione: non esse locum illi negatiuae orationi praecedenti dictionem nisi, sed potius dimitti peccatum, modo alia contingant, quae ad peccati remissionem necessaria sunt. Sic dum in eisdem Iuris Canonici regulis scribitur, Peccati venia non datur, nisi correcto: cum appareat ex natura rei peccati veniam concedi vere correctis, manifestissimum est, dictionem nisi, ibi affirmare, & ponere, quod praecedens oracio negauerat: nec hoc ex propria vi, sed ex materia subiecta: & id maxime ea ratione procedit, quod regula illa loquatur de remissione peccatorum, quae remitti a Deo constat. & tamen non nisi correctis, ergo correctis datur peccatorum venia. Rursus ita libet argumentari: Actio aliquid est, & nihil aliud quam ius persequendi in iudicio, quod sibi debetur: igitur actio est ius persequendi in iudicio, quod sibi debetur. vnde haec negatiua, quae ex natura rei praemittit affirmationem, ponit omnino. atque ita intelligendus est text. in principio de actioni. Item, peccatum dimittitur, quo ad proximi iniuriam, & tamen non dimittitur, nisi restituatur ablatum: ergo facta restitutione omnino peccatum, quo ad proximi iniuriam, dimittitur. Ecce, qua ratione oratio negatiua nihil ponat ex seipsa, nisi aliquid extrinsecus addatur, vel expressim, vel ex materia subiecta, & natura rei. Ex quibus audacter opinor, nec matrimonium, nec sponsalia per verba supra concepta contrahi. Tota namque oratio negatiua est, eaque hunc sensum habet: promittentem contracturum matrimonium cum illa foemina, seu illam habiturum in vxorem, si coniugalem vitam promittens elegerit, non tamen promittit se absolute coniugalem statum electurum, eritque promissio sponsaliorum sub conditione, si coniugalem vitam promittens elegerit. Poterit tamen continere, atque in coelibatu viuere, nec reus erit fractae promissionis. quod Palud. asserit in 4. dist. 27. q. 1. arti. 1. col. 2. dicens ex oratione negatiua non contrahi sponsalia. & subdit exemplum: Non ducam aliam in vxorem nisi te. quo fit, vt nec matrimonium, nec sponsalia absolute contrahantur, his verbis: Nolo aliam in vxorem, nisi te. contra Ioan. Brun. in tracta. de spons. conclu. 13. Secundo subinfertur matrimonium contrahi his verbis: Contraho matrimonium, & non cum alia, nisi tecum. Sic etiam erunt sponsalia. Ducam vxorem, & non aliam, nisi te. Atque praemissa nostratium opinione, cuius meminimus in praecedenti quaestione, si dixero: Habebo vxorem, & non aliam, nisi te. erit cum illa contractum matrimonium. Quibus ita discussis, exacte potest Doctor. controuersia explicari. Hinc & ipse Adria. fatetur, esse sponsalia contracta, si dicatur: Promitto contrahere matrimonium, & non cum alia, nisi tecum. Tertio ex eisdem ego deduco intellectum [art. 9] ad text. in dict. l. Titia. §. fina. vbi verba illa, liber ne esto Onesiphore, ita accipienda sunt, vt omnino sublata sit haeredi facultas dandi libertatem Onesiphoro. & sic potentia, vt Docto. asserunt, illa oratione tollitur, non actus: aliter enim verba illa vana forent. cum eis etiam non prolatis, liber Onesiphorus non esset, quod Bald. animaduertit in dict. c. cum accessissent. de consti. Dictio ergo, nisi, ibi adiecta conditione, ita, inducit, vt liber Onesiphorus esse non possit, nisi redditis rationibus. Liber vero esse possit; si rationes reddiderit. Haec autem conditio vtilis est testanti; qui voluit rationes reddi ab Onesiphoro; poena adiecta seruitutis perpetuae. Sic tandem defendendus est communis illius §. intellectus, etsi Riminal. in dict. l. actione. negligenter eum defendat. qua in re non placet, nec recipiendus est Alciati sensus, dum libr. 5. paradox. cap. 4. contendit, redditis rationibus Onesiphorum liberum fore, & verba illa testamenti esse referenda ad actum. ratione per eum adducta, quam prius subtilis Riminal. excogitauerat in dict. l. actione. Eodem pacto non est admittendus Stephanus in Necyomantia iuris, qui Dialogo 52. Magico carmine, Scaeuol. Iurisconsulto, ab Inferis euocato, vt illius §. proprium, ac germanum sensum ostenderet, existimat, redditis rationibus Onesiphorum liberum ex testamento fore. cuius opinio ex eo etiam corruit, quod inducta ad diminutionem non possunt augmentum operari. Sic ergo verba illa testantis inducta ad adimendam libertatem minime possunt manumissionem dare. qua ratione nouissime Nicola. Bellonus, libro secundo supputatio. c. 117. praeter communem opinionem defendit, Onesiphorum redditis etiam rationibus liberum non esse. hanc tamen rationem prius scripserant Dinus in reg. peccatum. de reg. iur. in 6. & Benedi. a Plumbino in d. §. vlt. l. Titia. Quarto hinc apparet, non contemnenda interpretatio in d. l. Titia. §. vlt. vt non procedat, quando oratio assertiua libertatis praemissa foret illi negatiuae orationi. Nempe si testator dixisset: Onesiphore liber esto, & nisi rationes reddideris, liber ne esto. Tunc enim redditis rationibus, liber omnino esset Onesiphorus. l. si quis ita libertatem. §. final. ff. de statu liber. sentiunt Iason & Alciatus in dict. l. actione. ex illa oratione assertiua libertatis: quae redditis rationibus, manet in sua propria significatione, & libertatem confert. Quinto ex hoc apparet verus [art. 10] sensus ad l. quibus diebus. §. quidam Titio. ff. de conditionibus, & demonstrationibus. vbi per illa verba, Haeres meus ne des Titio centum, nisi mater mea moriatur, conditionale legatum est, & mortua matre, debetur: ex eo enim procedit, quia ante illam orationem praemissa fuit oratio assertiua, quaecentum illa dederat Titio ex legato: sic enim dixit testator: Centum lego Titio. & subdit, Haeres meus ne des Titio centum, nisi mater mea moriatur. # 5 Ex Cap. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Aetas conueniens Reipublicae ad matrimonium contrahendum. -  2 Aetas ad matrimonium iure Canonum necessaria. -  3 Aetas a Canonibus requisita ad matrimonium malitia praeueniri potest, atque inibi declaratur, quid sit haec malitia. -  4 Infans an possit matrimonium contrahere, malitia praeueniente aetatem, vt Hostien, existimat. -  5 Proximus pubertati quis dicatur in matrimonio, caeterisque actibus. CAPVT QVINTVM, DE aetate ad matrimonium requisita. QVA aetate [art. 1] conueniat Reipublicae matrimonium contrahi, quáue contrahi id possit, vt valeat, plurimum distat. Et Philosophi varie scribunt de aetate, qua conuenit marem & foeminam matrimonio coniungi: marem etenim fere in tricesimo aetatis anno, foeminam vero pubescentem decimoquarto anno, posse decimoquinto nuptijs copulari, autor est Hesiodus, cuius Carmina Io. Stobaeus adducit, Sermone 69. multo diligentius, quam Ludo. Caeli. lib. lect. Antiq. 15. cap. 20. Aristot. autem libro 7. Politic. cap. 16. admonet marem esse coniungendum cum foemina paulo ante tricesimum septimum annum, foeminam vero in decimooctauo. Cui subscribit Andr. Tiraquel. in legibus connub. l. 5. ad fin. Canonibus tamen [art. 2] ad matrimonij vinculum aetas diffinita est duodecim annorum in foemina, & quatuordecim in viro. cap. puberes. cap. attestationes. cap. continebatur. cap. ex literis. de despons. impub. l. quaesitum. l. in sponsalibus. vbi glo. ff. de sponsa. l. mulierem. ff. de ritu nupti. Qua in re extant pulchra verba Macrobij libro 1. in somn. Scipionis, cap. 6. is, inquam, de puero sic loquitur: "Post annos autem bis septem ipsa aetas necessitate pubescit: tunc enim moueri incipit vis generationis in masculis, & purgatio foeminarum. Ideo & tutela pueris, quasi virile iam robur, absoluitur, de qua tamen foeminae propter votorum festinationem maturius biennio legibus liberantur." Hactenus Macro. qui votorum festinationem appellat, quam nos doli capacitatem, aut malitiam aetatem supplentem dicimus. Alias etiam rationes huius legalis discriminis inter marem & foeminam, ipse Macrob. notat lib. 7. Satur. cap. 7. Verum ante dictam aetatem prohibetur a Canonibus carnalis coniunctio, ne postmodum dubitetur de matrimonij valore, propter malitiam, quae forsan aderat, & supplere aetatem poterat. text in cap. 2. & ibi Abb. & Praepo. de spons. impub. Haec tamen aetas a Canonibus diffinitur, quia tunc praesumitur quis habilis ad copulam, & ad consensum coniugalem, quod colligitur ex dict. cap. puberes. vbi gloss. finalis hoc notat. Tamen dum subdit ille text. puerperam dici illam, quae parit in puerili aetate. Receptum hoc non est apud Latinos Iurisconsult. qui puerperam appellant quamcunque foeminam, quae recens est a partu. l. illa verba optimus. ff. de verborum significat. vbi Alciat. dictionis originem deducit. Igitur si quis etiam post decimumquartum annum habilis non sit ad copulam, matrimonium contrahere non potest. interim tamen dum id legitime constat, matrimonium iudicandum est, atque expectandum est tempus aliquod, ex quo possit colligi, illum inhabilem esse ad carnalem coniunctionem. cap. laudabilem. de frigid. Sic ergo is minor expectandus est, donec constet ipsum non ex debili aetate, sed ex frigiditate, natura ipsa, esse omnino impotentem, alioqui infirmus, qui debilis est, illo tempore matrimonium contrahere non posset. quod falsum est. Vnde matrimonium contractum a maiori quatuordecim annorum, & si tunc non possit carnaliter cum foemina commisceri, nec generare valeat, nihilominus tenet. ita Hosti. Ioan. Andre. Card. & Henri. in dict. cap. puberes. primam opinionem gloss. ibi sequuti, Angel. in verb. matrimonium. 3. impedim. 16. §. 6. Syluest. in ver. matrimonium. 5. q. 7. & est opinio communis secundum Abb. in dict. c. puberes, qui eam asserit aequiorem esse, licet contrariam veriorem esse opinetur. Hinc patet, [art. 3] aetatem hanc a Canonibus requisitam malitia suppleri, vt probatur pluribus Canonibus, sed potissimum in c. de illis. in 2. de desp. impub. cap. puberes. cap. fi. eod. titu. Malitia vero ista in duobus consistit, indiscretione scilicet, ad consensum coniugalem intelligendum, & in potentia ad carnalem copulam. atque haec malitia ob id prudentia appellatur in dict. c. fi. & probantur haec in gloss. c. de illis. in verb. malitia. & in verb. copula. ibi idem notant Innoc. Abb. & Praep. Regia l. 6. titu. 1. part. 4. potentia vero ad copulam probatur, etiamsi inter coniuges copula non fuerit praemissa, si ipsa ab alio fuerit cognita, & ipse cum illa foemina carnale commercium habuerit. gloss. & Docto. in c. 1. §. 1. de despon. impub. in 6. quam communiter esse receptam fatetur Praepo. in dict. c. de illis. Item ex aspectu, alijsque verisimilibus signis, vt ibi notant Inno. Abb. & Praep. Allegans tamen impuberem cum foemina aliqua copulam carnalem habuisse, probare debet actum copulae. quod si probare copulam velit, ex eo, quod foemina cohabitans cum impubere, reperiatur corrupta, oportet probare illam impuberi traditam fuisse virginem, & tempore cohabitationis cum eo corruptam reperiri, secundum Domi. consi. 24. col. 4. sentiunt Hosti. & Praepo. in dict. c. de illis. Ex quibus satis colligi potest, non sufficere ad coniugium inter impuberes potentiam ad copulam, nisi discretio ad consensum coniugalem concurrat. pro quo text. adest insignis in c. continebatur. de desp. impube. vbi ex communi intellectu probatur, copulam ibi a Roma. Pontifice perpensam fuisse in proxima pubertati, ex eo, quod discretio ratione aetatis proximae pubertati praesumatur. vnde exaetate proxima pubertati praesumitur discretio, & prudentia. non tamen praesumitur potentia coeundi. Sic econuerso ex nixu coitus praesumitur potentia, non tamen discretio. text. in cap. attestationes. cuius alibi meminimus, de desp. impub. Imo ipsa copula satis potentiam arguit, non tamen discretionem, vt in dict. cap. continebatur. Nec consensus expressim praestitus cum discretione, id est, iuxta ipsam pubertatem arguit potentiam coeundi, nisi nixus precesserit, vt in dicto c. attestationes. Ex quibus etiam subinfertur, proximum aetati, matrimonium contrahere non posse, nisi in eo praesumi possit coeundi potentia. text. in cap. ex literis. de despons. impu. ibi, compleat. & rursus ibi. peruenerit. Nec mihi placet Hostiens. opinio in dict. cap. puberes. dicentis, infantem, qui sit potens ad coeundum, posse matrimonium contrahere: nam cum consensus sit etiam necessarius, non efficit matrimonium copula: igitur nisi [art. 4] in illo infante adesset discretio maxima, non esset iudicandum matrimonium ex potentia coeundi. ita Abb. in dict. cap. continebatur. not. Praep. in dicto c. puberes. vbi ipse Hostien. fin. col. hoc ipsum explicat, & comprobatur ex decis. eiusdem Abb. in cap. 1. de deli. puero. Raro tamen contingit coeundi potentia infantibus, imo nec maioribus septennio ante duodecimum aetatis annum, tametsi gloss in sum. 20. q. 1. meminerit pueri, qui cum esset nouem annorum, nutricem impraegnauit, ex autoritate D. Gregorij, qui id narrat libr. 4. Dialog. cap. 19. testatur etiam Hieronym. in episto. ad Vitalem presbyterum, se audisse puerum quendam in decimo anno grauidam fecisse eius nutricem. vbi subdit, Salomon emin decimo anno genuisse Roboam: Achaz etiam in anno aetatis vndecimo Ezechiam procreasse, idem scribit. referunt aliqua ex his Lud Caelius lib. 8. lectio. antiq. c. 8. Ioan. Igneus in l. 1. §. impubes. nu. 9. ff. ad Sylla. & And. Tiraq. de Iure maritali. l. 5. Caeterum, quia ad hanc rem conducit plurimum scire, quis dicatur proximus pubertati, notandum est, [art. 5] proximum pubertati eum dici, qui annum decimum & dimidium peregerit, si sit masculus: foemina vero proxima est pubertati, si nonum annum cum dimidio compleuerit. gloss. in §. pupillus. Instit. de inuti. stipu. & in l. pupillum. ff. de reg. iur. quas esse communiter approbatas asserit Ias. in l. properandum. §. etsi quidem. C. de iud. Soci. in l. 1. §. adipiscimur. ff. de acquir. possess. Areti. in d. §. pupillus. Deci. in dict. l. pupillum. & probatur Regia l. 8. titu. 31. part. 7. Sunt alij, qui, quo ad delicta illum esse proximum pubertati, opinantur, cui ad aetatem perfectam sex tantum menses deficiunt. Bald. in l. excipiuntur. ff. ad Syllan. quem Ias. sequitur in Authent. sacramenta puberum. numero 15. C. si aduers. vend. idem Ias. in d. §. etsi quidem. Alij eandem hanc opinionem vltimam sequuntur non tantum in delictis, sed & in alijs quibuscunque actibus. gloss. in cap. attestationes. & in ca. continebatur. de desp. impub. probat tex. in l. notantur. ff. de excusat. tutor. notat Zasius q. 2. de Iudaeis. late Ioan. Ign. in l. 1. §. impubes. ff. ad Syllani. quam opinionem in coniugali contractu dicit esse communem Ioan. Staphilaeus in libr. de literis Grati. & Iusti. fo. 74. His tamen omissis, arbitrio Iudicis opinor relinquendum fore, quis dicatur proximus pubertati: hoc enim Iudex arbitrabitur ex discretione pueri, & ex alijs circumstantijs contingentibus. ita Faber in dict. §. pupillus. Salyce. in l. impunitas. C. de poenis. Anani. in c. 1. de delict. puer. Ant. in c. attestationes. in fin. Abb. & Praep. c. continebatur. de despon. impub. Deci. in d. l. pupillum. col. 2. Hoc tamen arbitrium Iudicis, ante illam etatem, communi opinione diffinitam, non est passim exhibendum: imo Iudex, qui ante illam etatem arbitrari debet, puerum esse proximum pubertati, maximis adducendus est coniecturis, & cautissime id aget, ac tandem raro. At post illam aetatem non exiget Iudicis arbitrium ita vrgentes coniecturas: sat enim erit aliquot mediocria signa perpendere, ex quibus arbitretur, puerum esse proximum pubertati. Illum vero puerum, cui sex tantum menses ad aetate perfectam deerunt, audacius, ac leuioribus argumentis, proximum esse pubertati arbitrabitur. Ex his omnino falsa est gl. in c. 1. de delict. puer. quae tex. dicentem, puerum doli capacem, puniendum esse, intelligit, in puero septenni. Ad illius tamen text. intellectum legendus est Deci. in l. fere. ff. de reg. iur. & Hippoli. in l. si quis te. C. de sicarijs. # 6 Ex Cap. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Matrimonium contrahi non debet ab existenti in peccato mortali, contractum tamen tenet. -  2 Periurus matrimonium contrahere non debet, si tamen contrahat, tenet contractus. -  3 Excommunicatus si contrahat matrimonium, valet ipse contractus. idem de professione religionis ab eo facta. -  4 Incestus crimen quo pacto matrimonium impediat. -  5 Homicidium presbyteri an impediat matrimonij contractum. -  6 Interdictum Ecclesiae, vel Iudicis, an irritum faciat matrimonium, post prohibitionem contractum. -  7 Clandestina coniugia an teneant, quaque ratione prohibeantur. -  8 Clandestinum matrimonium, an sit peccatum mortale. -  9 Intellectus ad constitutiones, excommunicantes eos, qui contrahunt clandestina coniugia. -  10 Clandestinum matrimonium quod dicatur. -  11 Clandestinum matrimonium, etiamsi probetur legitime, non praefertur secundo, in facie Ecclesiae contracto. -  12 Clandestinum matrimonium, dato aliquo impedimento, prolem illegitimam reddit, non obstante vtriusque parentis bona fide. -  13 Clericus, qui interfuit coniugio clandestino, qualiter puniatur. -  14 Suspensus ab officio, an sit suspensus a beneficio. -  15 Episcopus an possit suspensionis poenam tollere propria dispensatione. -  16 Suspensio ad tempus, finito tempore, tollitur absque absolutione: secus est in excommunicatione. -  17 Lex Taurina 49. defenditur. -  18 Inferior, qui legem Principis tollere non potest, addere tamen poenas legi superioris optime poterit. -  19 Vsurarum crimen potest per leges Ciuiles puniri. -  20 Lex Regia de vsuris, defenditur. -  21 Lex Tauri 49. rursus in praxim deducitur, & varie intelligitur. & nume. 22. CAPVT SEXTVM, DE his, quae matrimonium impediunt. EX his, [art. 1] quae hunc contractum illicitum reddunt, quaedam sunt, quae impediunt matrimonium contrahendum: non tamen dissoluunt illud, si contrahatur. Quedam, etsi ante contractum contingentia illud omnino impedirent, & contractum irritum facerent, post illum tamen accidentia non dirimunt matrimonium. Quaedam vero ita impediunt, vt contractus matrimonij nullus sit ipso Iure. Et prima quidem varie proponi possunt: nam existens in mortali crimine, non potest absque nouo peccato matrimonium contrahere: tractat enim indecenter Sacramentum hoc maximum, autore Floren. 3. part. titu. 1. c. 19. §. fi. cui accedit egregius Doct. Mart. Nauar. in prin. de poenit. dist. 5. in 6. part. gloss. nume. 33. & 39. idem comprobat Coloniens. Concilium, titu. de matrimo. c. verbum. & per totum illum matrimonij tractatum disserens, religiose tractandum fore hoc Sacramentum. Et tamen contractum matrimonium ab eo, qui mortali peccato est irretitus, valet. quod passim receptum est, nec cuiquam dubium videtur. Item [art. 2] contra iuramentum a periuro matrimonium contractum, firmum est. c. de illis. de sponsa. aptior text. in c. sicut. eod. titul. gloss. in c. mulieri. de iureiur. gl. in c. fi. de procurato. in 6. cuius & nos meminimus in ca. 4. huius secundae partis. Actus etenim spiritualis, cuius laicus capax est, contra iuramentum factus valet. notat Imol. in c. dilecto. de praeb. Alex. Imol. consil. 16. col. 2. vol. 3. idem Imol. in c. cum contingat. de iureiurand. nu. 81. Decius in cap. cum accessissent. de const. num. 6. Imo etiam actus spiritualis, qui in laicum cadere non potest, factus contra iuramentum, validus est. Abb. in d. c. dilecto. vbi dicit hanc esse communem. Alex. in l. stipulatio hoc modo. col. 3. ff. de verborum obliga. idem asserit eam sequutus Alcia. in d. c. cum contingat. nu. 180. idem Selua. in tract. de benefi. 3. part. q. 27. licet in hoc vltimo Innoc. in d. c. dilecto. teneat contrarium. quem sequuntur Imol. & Deci. in dictis locis. Alex. in d. consil. 16. Anto. in c. cum M. 2. col. de const. & decisio Rotae in antiquis. 140. per text. in d. c. dilecto. cui conantur respondere, qui communem sententiam approbant, quod hic altius disputare non vacat. Sic [art. 3] etiam matrimonium contractum ab excommunicato, validum est. text. in c. significasti. de eo, qui duxit in matri. quam pol. per adult. sing. secundum Franc. in c. decreuit. de haeret. in 6. eundem in c. 1. col. 3. de except. eod. libro. Feli. in Rub. de spons. col. 5. quem tex. ad idem valde commendat Io. Maio. in 4. sent. dist. 29. ad fin. notat gloss. in c. illud. 95. dist. & in cap. alma mater. de sent. excommuni. in 6. versi. sacramentis. probat & hoc optimus text. in c. cum illorum. de sent. excommu. vbi professio facta ab excommunicato omnino valida est. quod Abb. ibidem notat. & post eum Feli. dicens eum text. singu. esse. atque idem Feli. in c. fi. col. 2. de excep. idem probat Abb. in c. veritatis. de dolo & contu. nu. 35. idem in c. ex publico. de conuer. coniug. etiamsi excommunicatus per rescriptum Principis, ab eo impetratum tempore excommunicationis, profiteatur Religionem. Haec enim professio valida est, secundum Ludo. Gomez. in c. 1. nu. 32. de rescript. in 6. contra Feli. in dicto c. cum illorum. & in d. c. fin. cuius opinio, quo ad effectum professionis, falsa est. Secundo matrimonium [art. 4] prohibetur ob crimen incestus commissum cum affini. c. 1. c. ex literis. de eo qui cog. consang. vx. suae. c. qui dormierit. 32. q. 7. non tantum quando quis carnale commercium habuit cum consanguinea vxoris, verumetiam quando cognouit carnaliter foeminam illam, cum qua habeat publicae honestatis iustitiae impedimentum. Hoc tamen vltimo casu prohibitio tantum fit durante vita alterius delinquentis. c. duo pueri. de despon. impub. Contractum tamen matrimonium firmum est, etiam vtroque casu, non obstante dicta prohibitione. glo. in c. 2. de poenit. & remiss. Regia l. 14. & 13. titul. 2. part. 4. Qua in re illud adnotandum est, ob crimen incestus commissi cum propria consanguinea, non prohiberi coniugium. Tho. in 4 dist. 34. quaest. 1. arti. fi. Florenti. 3. part. titul. 1. cap. 16. §. 4. Syluest. in verb. matrimo. 7. impedimento vlti. & Alphonsus a Castro libr. 1. de potesta. legis poenalis, c. 7. ad fi. contra Angel. in Summa, in verb. incestus. & Regiam l. 13. titul. 2. part. 4. & Abb. in cap. 1. de eo, qui cogno. consangui. vxor. vbi hoc sensit per text. in c. si duo viri. 35. q. 6. Tertio, [art. 5] si quis clericum presbyterum occiderit, in poenam prohibetur matrimonium contrahere: tamen si contraxerit, tenet contractus. text. ita gloss. & Docto. communi sensu intellectus in c. presbyterum. de poenit. & remis. Reg. l. 14. titu. 2. part. 4. Sic sponsus prohibetur cum alia, quam sponsa, contrahere matrimonium. & tamen si contrahat, matrimonium tenet, vt constat ex his, quae prima huius Operis parte adduximus, cap. 5. Quarto coniugium [art. 6] contrahi non debet contra prohibitionem Iudicis, tamen si contrahatur, valet contractus. text. in c. 1. cum alijs. de matri. contracto contra interdi. Eccles. Idem erit, si contra prohibitionem legis, aut Romani Pontificis, quando illa prohibitio habet temporalem, non perpetuam, causam prohibitionis. gloss. in cap. tua. de spon. duo. vbi Abb. idem Abb. in cap. ad dissoluendum. de desponsa. impube. Domi. consilio 33. volum. 5. per cap. fi. de matri. contract. contra interdi. Eccles. notat Decius in cap. 2. colum. 2. de testi. notat & gloss. insignis in Cle. 1. versic. inhibentes, de iure patro. quam Alexand. Imolens. commendat in l. 1. col. 2. ff. de libe. & posthum. dicit solennem Ias. in l. non dubium. C. de legibus, numero 18. dicit tamen Decius in dicto cap. 2. hoc esse speciale in matrimonio, quod dubium est ex praedictis. Fit autem separatio matrimonij ita contracti, ad tempus in poenam. glo. in dict. cap. tua. quam dicit ordi. Feli. in cap. penultim. col. 5. de constitu. Hinc patet, matrimonium ex legis prohibitione lite pendente contrahi non debere. cap. tua nos. de spons. duo. cap. cum Apostolica. de sponsa. tamen contractum tenet tex. in dict. cap. cum Apostolica. iuxta communem eius intellectum, nisi contrahens crediderit primum matrimonium, super quo litigatur, validum esse: tunc enim esset defectus consensus. ita Abb. in d. c. cum Apostolica. cuius mentionem egimus parte hac secunda, vbi tractauimus, quando error matrimonium impediat. Quinto [art. 7] matrimonium contractum clam valet. cap. nec illud. 30. q. 5. cap. 1. vbi Abb. & alij de clandest. despon. Tho. 4. sent. distinct. 28. artic. 3. Decius consilio 231. numero 6. idem Decius consil. 163. numero 3. Praepo. post alios in Rubri. de clandest. despons. Prohibetur tamen ab Ecclesia hic clandestinus matrimonij contractus propter damna, quae Reipub. ex his coniugijs clandestinis contingunt quotidie: lites enim oriuntur plures, ac discordiae maximae. vnde in cap. 1. 30. q. 1. potius, inquit text. haec clandestina matrimonia adulteria appellanda sunt, quam coniugia. quae etiam doctissime reprehendit Coloniense Concilium, tract. de matrimonio. cap. incipienti, De ritibus. & cap. verbum itaque. Regia l. fi. titul. 3. part. 4. Nam & Apuleius libr. 6. Asini Aurei inducit Venerem argumentantem non videri legitimas nuptias inter Cupidinem & Psychen, ob distantiam, & quod res acta esset furtim, & sine testibus, patre non cognoscente. quae verba retulit Vergil. Polyd. libr. 5. de inuen. rer. cap. 5. Quo fit, [art. 8] vt mortale peccatum sit matrimonium clandestine contrahere, nisi adsit causa aliqua, ex qua talis contractus, circumstantia illa videri possit licitus, quemadmodum si virgo sub tutela iniqui tutoris constituta clandestine contrahat, ne tutor eam viro ignobili, ac indigno tradat in vxorem. ita Caieta. secundo Tom. opusculorum. q. 2. de vsu matri. & Henric. in cap. fi. in fi. de cland. despons. Sic intelligenda est gloss. in cap. nostrates. 30. q. 5. quae dixit, peccare mortaliter contrahentes clam, vti eam refert Praepo. in Rubr. de cland. despons. glo. tamen non addit illud aduerbium, mortaliter. Ex quibus ego etiam dicendum censeo, non peccare mortaliter clam contrahentes, quando ipsi prius in facie Ecclesiae bona fide contraxerant, qui tandem, postmodum sciunt, subesse aliquod impedimentum, ac secrete impetrant dispensationem a Romano Pontifice, & nouo praestito consensu ex vi dispensationis ob euitandum scandalum, clam contrahunt matrimonium, vt res tutius agatur. hi equidem non peccarent mortaliter, imo nec venialiter, vt docet Caieta. in dict. q. 2. tametsi vere & proprie hoc matrimonium minime dicatur clandestinum, autore Ambrosio Cathari. libr. 5. contra Caietanum. Hinc in pluribus [art. 9] dioecesibus, Synodali constitutione excommunicantur ipso Iure clam contrahentes matrimonium. Quae quidem constitutio Salmanticae sancita est numer. 42. vbi etiam additur poena pecuniaria. atque ibidem cauetur, ita excommunicatos vitandos esse absque denunciatione. quorum primum frequentiora fecit matrimonia clandestina. Secundum apparet repugnare constitutioni Martini quinti, quae incipit, ad euitanda scandala, quae statuit non teneri quem euitare excommunicatos, etiam a Iure, donec nominatim denuncientur. Vnde contra legem superioris lata dicta Synodalis constitutio, hac in parte dubia videri potest, ex capit. cum inferior. de maior. & obed. Verum post sponsalia de futuro, si sponsus cognouerit carnaliter sponsam, hac excommunicatione vtrunque ligari, expressim notat Adria. in 4. quaest. 11. de matri. in resp. ad 3. dicens ex hoc praesumi, ab eis contractum fuisse matrimonium clandestine. Oportet tamen tractare, quod dicatur matrimonium clandestinum. Et primo [art. 10] dubium non est, illud dici clandestinum, quod sine testibus fit. Sed tota controuersia est, an illud matrimonium dicatur clandestinum, quod contrahitur non praemissa solennitate, quae in cap. cum inhibitio. de clandest. desp. exprimitur. & l. 1. titu. 3. part. 4. quamuis publice contractum sit, in conspectu maioris partis viciniae, seu vicinis ipsis scientibus. & Abb. in d. ca. cum inhibitio. asserit ex ratione illius tex. hoc matrimonium non dici clandestinum, cum publice contrahatur. Idem Ioan. Lupi. Segobiensis in tract. de matri. fol. 6. col. 4. Syluest. in verb. matrimonium. 2. in fi. & haec opinio moribus recepta videtur, teste Palud. in 4. sent. distinct. 28. q. 2. art. 3. conclus. 3. id enim, quod fit scientibus vicinis, dicitur publice fieri. notat Ioan. Lupi. in cap. per vestras. 3. notab. §. 21. nu. 14. Nec obstat Bart. sententia in l. fi. ff. de ritu nupt. dicentis, illud fieri clam, quod fit omissis his, que in eius actu a lege requiruntur: id enim procedit, nisi aliquid aequiualens in actu interueniat, in quo effectus a lege praetensus deducatur, vt in hoc matrimonio contracto publice euenit. Caeterum quando dicantur alij actus clam fieri, explicat Iason in l. clam possidere. col. 1. ff. de acquir. poss. & Decius in l. quo tutela. ff. de regul. iur. Haec vero opinio Abb. comprobatur ex text. in d. c. cum inhibitio. §. 1. adiuncta eiusdem Abb. & Praep. ibi. col. 5. & 6. interpretatione. vbi scribunt, matrimonium dici contractum in facie Ecclesiae, quod contrahitur in congregatione fidelium. Hinc plurima deducenda sunt, vt videamus, quam iniuriose clandestina matrimonia contrahantur, quamque sint ipsis Canonibus ac legibus Ciuilibus inuisa. Primo ex hoc vitio matrimonij clandestini insurgit insignis Vincent. sententia in ca. 2. de clandesti. despons. qui asseruit, [art. 11] matrimonium secundum publice contractum, praeferri primo clandestine contracto, quod probatur vno integerrimo teste, & fama, etiamsi secundum duobus tantum testibus probetur. Nec standum est priori contractui, sed illi, qui ex Ecclesiae constitutione clariorem probationem habet, tametsi alias vnus testis cum fama plene probet. idem Abb. ac caeteri in d. ca. 2. & est speciale in hoc casu, vnum testem cum fama non probare matrimonium clandestinum, in praeiudicium secundi in facie Ecclesiae contracti. Feli. in c. 1. vt lit. non conte. 2. col. ex decisione Vincentij, que communis est, teste Soci. consil. 119. 3. vol. & consil. 270. 2. volu. Areti. consi. 13. in 3. dubio. Lud. Goza. consil. 77. licet de opinio. Vincen. dubitet Card. in d. c. 2. Areti. in d. consil. 13. Barb. & Decius in locis paulo post citandis. Verum intelligenda est Vincen. opinio ita, vt locum non habeat, quando secundum matrimonium in facie Ecclesie contractum fuit, habita scientia primi, & sub conditione, si primum clandestinum vere non praecesserit, vel irritum fuerit: hoc enim casu refertur secundus contractus ad primum, qui probari potest per legitimas probationes, & ordinarias. ita Barb. consil. 40. col. 2. in 3. volu. Secundo locum non habet Vincent. assertio, quando secundum matrimonium contractum fuit lite pendente super primo clandestino: ex eo enim, quod lite pendente fuit contractum, amittit priuilegium illud, quod ei Vincentius tribuendum fore existimat. Sic notat Ioan. ab Imol. in consil. 125. & Decius consil. 163. col. 4. Tertio ex eodem Deci. communis opinio locum sibi non vendicat, vbi pro matrimonio primo clandestine contracto adsint aliquot indicia preter dictam probationem, nempe nominatio coniugalis, subarratio, copuláue. ex quibus opinor, vt plurimum hanc rem arbitrio iudicantis diffiniendam esse, quod placet Areti. consil. 82. col. 4. sensit Bald. consi. 51. vol. 4. Pluribus enim dicta Vincent. opinio dubia videtur. atque dubium magis videri potest, quod Abb. ex ea ibi adnotauit, dicens, data probatione, a duobus facta, de titulo alicuius rei, non praeferendum probantem plene priorem titulum, sed eum, qui plenius probauerit. refert & sequitur Ant. Cors. in sing. in verb. probatio. Sed esto, quod Vincent. opinio procedat, propter vitium, quo matrimonium clandestinum contrahitur. non tamen videtur opinio Abb. vera. Secundo ex eodem vitio clandestini matrimonij ab Ecclesia cautum est, [art. 12] prolem illegitimam fore ex clandestino matrimonio susceptam, etiam bona fide vtriusque coniugis, si matrimonium illud ob consanguinitatem, vel affinitatem, irritum fuisse constet. tex. in d. c. cum inhibitio. §. 1. de clan. desponsa. Reg. l. 2. titu. 15. part. 4. Atque idem erit in quocunque alio impedimento. Inno. & Card. in d. §. 1. Hostiens. Ioan. Andre. Anto. Anchar. Abb. & Praepo. in c. ex tenore. qui fil. sint legi. Nam quamuis text. in d. §. 1. poenalis sit, non tamen ob id restringendus est, cum fauore animae sit conditus, imo ampliandus. ita Abb. in d. ca. ex tenore. post gloss. in c. sciant cuncti. de elect. in 6. vers. alios. Bart. & Ias. ibi. nu. 72. in Auth. sacramenta puberum. C. si aduers. vend. Ioan. Andre. in c. 1. de homi. in 6. Barb. in tract. de praest. Card. 1. part. q. 7. col. fin. Catellianus Cotta in vltimis Memor. dictione, anima. Vnde falsa est Gofred. & Vincent. opinio, dicentium in d. c. ex tenore, praefatum text. in d. §. 1. non habere locum in impedimento alio, quam ibi expresso, quos Dom. sequitur consil. 66. & Ioan. Lupi. Segobiensis in tract. de matri. fol. 6. col. 3. & seq. Haec tamen illius §. poena locum non habet, quando matrimonium esset clandestine contractum in periculo mortis cum ea, ex qua prolem ipse aegrotans susceperat: licitus enim est talis contractus, nec illo tempore vacat, publice, ac solenniter contrahere. quod eleganter probat Domi. consi. 66. col. pe. & fi. Tertio ex hac eadem prohibitione Presbyter parochus, [art. 13] qui negligit clandestina coniugia impedire, suspendendus est per triennium ab Officio, atque eadem poena puniendus est quilibet alius Presbyter, qui clandestino coniugio interfuerit. text. ita communiter intellectus in d. c. cum inhibitio. §. fi. Hic vero ab Officio suspensus, a Beneficio etiam censetur interim, suspensione durante, segregatus. Praep. in dict. §. fi. gloss. Abb. & alij in cap. latores. de cleri. excommu. minist. gloss. & ibi Ancha. in Cle. fi. de poenis. Syluest. in verb. suspensio. quaest. 5. Abb. in c. vestra. colum. 4. de cohabi. cleri. & mul. Ex quibus constat, [art. 14] suspensum ab Officio ob crimen graue, etiam suspensum esse a Beneficio. Sin autem suspensus quis esset ab Officio ob contumaciam, vel ob crimen leue, non esset ex hoc a Beneficio suspensus, quemadmodum dicti DD. asserunt. Ab hac vero suspensione dict. §. fi. episcopus absoluit, secundum Praep. ibi. cum non sit reseruata Papae. c. nuper. de sent. excommuni. qui text. locum habet, etiam in suspensione. Innocent. in c. 2. de solu. Dicta tamen interpretatio Praepo. quam prius Hostiens. & Cardi. ibi probarunt, falsa est, vti docet vrgentissima argumentatione, Iuris Vtriusque vir consultissimus, Ioannes Bernardus a Luco, qui ob eius summam integritatem, ingentem, vberrimamque doctrinam, ad Indicae ditionis summum Praetorium a Caesare selectus, eodemque munere sincere functus Calagurritanae, & Calciatensi Ecclesijs Praesul ab ipso Caesare designatus: tandem Romani Pontificis, & Cardinalium summo suffragio, vt Christianae Reipubli. esset maximum ornamentum, episcopi titulo insignitur. Is, inquam, in pract. crim. Canoni. c. 67. ab hac opi. recedens contrariam expressim asserit. siquidem illa Inn. decisio tunc demum locum habet, vbi quis a Iure suspenditur indefinite, nullo praesignato termino. vbi [art. 15] vero terminus suspensioni adiectus esset, constat episcopum intra illum non posse a suspensione absoluere. gloss. & ibi Imol. in Clem. 1. §. verum. de haereti. quam Praep. sequitur in summa 50. distinct. colum. 2. Felin. in cap. nuper. de sent. excommu. dicit eam singul. Abb. in c. quam sit graue. de exces. prae. idem in cap. tam literis. de testib. 2. col. asserit communiter esse approbatam, licet ab ea discedat. Sed in d. c. cum inhibitio. §. fin. suspensioni certum fuit adiectum tempus: ergo episcopus ab ea absoluere nequit. Praeterea multo minus locum habet Hosti. Card. & Praepo. intellectus, si eligamus opinionem illam, quae dictat, suspensionem a Canone inductam propter delictum, & in poenam, non posse ab episcopo tolli. gloss. in cap. cupientes. §. caeterum. versic. suspensos. de elect. in 6. quamuis illa, quae ob contumaciam inflicta sit, bene possit ab episcopo remitti. Domi. in dict. §. caeterum. Paul. in Clem. 1. de rebus eccles. Abb. in cap. 2. de solu. idem Abb. in dict. c. tam literis. col. 2. Feli. in c. pastoralis. §. praeterea. de offic. ordi. Siquidem in dict. §. fi. negari non potest, suspensionem in poenam delicti, non ob contumaciam a Iure indictam. Vtcunque ergo sit, episcopus non potest illam suspensionem tollere, quae in dict. §. fi. pro illo crimine infertur. Praemaxime cum sit illa constitutio a Concilio condita, & episcopi nequeunt contra Concilia dispensare, ex frequentiori sententia Docto. in cap. at si clerici. §. fin. de iudi. Nec tamen mihi placet, quod Paul. Abb. & sequaces de suspensione a Iure ob contumaciam lata, scribunt, dicentes, posse ab episcopo tolli: aut enim contumax ad certum tempus suspenditur, & tunc suspensio non est inducta, vt cesset suspensus a contumacia, sed in poenam delicti commissi contemnendo Superioris mandata. quo casu ipsi asserunt, suspensionem ab episcopo non posse tolli, aut simpliciter inducitur suspensio ob contumaciam, & censetur restricta ad tempus, quo durat contumacia. text. & ibi communis in c. ex literis. de const. Sed suspensio [art. 16] ad tempus, tollitur absque aliqua absolutione elapso illo tempore, in ea designato. gloss. in Clem. 1. de decimis. versic. donec. dicens, secus esse in excommunicatione ad tempus lata. quam gloss. dicit singu. Abb. & ibi etiam Feli. in cap. ad aures. de simo. sequuntur eam Abb. & Anani. in c. cum tu. de vsuris. Domi. in c. 1. §. si vero. de elect. in 6. col. 2. & est hec communis opi. secundum Feli. Deci. & Rip. not. 6. in c. 1. de iud. vbi Abb. nu. 6. idem tenet, licet Alcia. ibi not. 6. probare nitatur, idem esse in excommunicatione, quod in suspensione. Imo communis locum habet, etiam in interdicto ad tempus lato: nam lapso tempore, cessat absque Iudicis relaxatione, vel absolutione. gloss. mihi insignis in cap. non ex vobis. de sponsa. a qua Docto. ibi non recedunt, tametsi Ripa in d. notab. 6. in interdicto diuersum esse opinetur. His vero, quae diximus, & illud addendum erit, Presbyterum, qui matrimonio clandestino interfuit, non esse legitimum testem, nec ad probationem semiplenam, vt notat Paris. consi. 57. nu. 37. volu. 4. post Praepo. in d. c. cum inhibitio. Quarto hinc erat Iure Regio cautum, virum contrahentem [art. 17] clandestine cum aliqua foemina, tradendum fore cum ipsa simul vxore, ipsis consanguineis vxori proximioribus, in seruitutem perpetuam. l. fina. titul. 3. part. 4. quae quidem lex vti rigorosa nimis antiquata fuit. Sed l. 49. Taur. condita a Regina Ioanna Caroli Caesaris matre, tribuitur facultas parentibus, exhaeredandi filiam contrahentem matrimonium clam: ipsis vero contrahentibus, ac testibus poena amissionis bonorum omnium imponitur, cum exilio perpetuo a Régno, sub mortis poena minime violando. Cum tamen a Principe seculari abdicata sit potestas statuendi leges circa sacramentum matrimonij. cap. tuam. de ord. cogn. cap. causamque. in 2. qui filij sint legiti. cap. 1. de spons. dubium est, qua ratione dict. l. defendi possit. Et Io. Lupi. eius interpres, qui in d. l. condenda, suam sententiam dixerat: quippe qui vnus esset e summis Regij Praetorij Iudicibus, testatur, conditores illius legis credidisse potestatem habere ad condendam illam legem, ex gl. in Clem. ne Roma ni. de elect. vers. tolli dicenti, posse [art. 18] Iure Canonico inferiorem addere poenam prohibitioni, & legi Superioris, etsi contra legem Superioris id statuere non possit. quam gloss. dicit singul. Feli. in c. 1. de sponsa. nume. 13. commen. idem Feli. in cap. 2. col. 2. de probat. & Decius in c. quae in ecclesiarum. de consti. col. 4. Igitur Princeps secularis, etsi non valeat statuere in matrimoniali materia, poterit tamen prohibitioni Romani Pontificis hac in re poenas addere. Nec oberunt quae ex Fel. in d. c. 1. possunt obijci, scilicet non procedere a glossa praedictum argumentum, quia in casu illius gloss. episcopus habilis est, & capax statuendi in qualibet re ecclesiastica, at Princeps secularis minime. Item lex Ciuilis, quae poenam imponit contrahentibus matrimonium, est nulla, etiamsi aliquam honestam solennitatem in nuptijs contrahendis induxerit. notatur in cap. 1. de spon. & alibi nos diximus. Ergo & dict. l. Regia nulla erit, quorum primum diluitur facile, si consideres, ab episcopo esse potestatem abdicatam condendi Canones, contra Ius a Romanis Pontificibus statutum, ac eodem pacto a secularibus Principibus Ius condendi leges, contra Pontificum Decreta in materia ad Romanum Pontificem pertinenti, esse remotum. Vnde sicuti ille potest poenas addere casu, quo non potest statuere, ita & hic: nam & in hoc eodem tracta. de matrimo. lex Principis secularis, iusta alioquin, & honesta, valet, quatenus non repugnat Iuri Canonico. tex. in cap. 2. de despons. impub. quem ibi not. Abb. & Fortu. in tract. de vlti. fin. illat. 10. col. 5. Secundum multo minus obstat, quia poenam imponere contrahenti matrimonium, quod Iure Pontificio validum est, & iustum, non licet seculari Principi. Cur tamen non licebit poenam adijcere contrahentibus matrimonia, quae Canones ipsi prohibent? argum. cap. dilecto. in fin. de sententi. excommunicatio. in 6. Alioqui dicendum foret, leges punientes contrahentem incestas nuptias minime valere. quod ipse dicere non auderem. Praeterea, licet crimen vsurarum mere ecclesiasticum sit. gloss. in cap. 1. de offic. ordina. & communis, in cap. cum sit generale. de foro competent. potest tamen a lege seculari poena [art. 19] aliqua vsurarius puniri. ita Iacob. Butri. in l. improbum foenus. C. ex quibus causis infami. irrog. Corne. consil. 19. 3. volum. Ioan. Mona. Archi. Ioan. Andre. & Domini. in cap. 1. de vsur. in 6. & nouissime Carol. Molinae. de contract. quaest. 10. ipse tamen contendit, non esse crimen istud mere ecclesiasticum. Fortu. in tracta. de vltim. fin. illat. 5. ad finem. Alciatus in dict. cap. 1. de offic. ordina. numero 76. vbi fatetur hanc opinionem receptam esse, contra Deci. consil. 170. quem defendere conatur Aymon Sauil. consil. 6. nume. 104. Sed & Corneum refert & sequitur Antoni. Rube. consil. 65. Ex quo defenditur Reg. l. 1. titul. 2. libr. 8. in Regijs Ord. quae vsurarios poenis quibusdam persequitur, & iustissime. [art. 20] Sic etiam lex Ciuilis contra periuros poenam potest statuere, licet crimen ecclesiasticum sit, Roman. consil. 512. Sic & periurium punit. l. si quis maior. C. de trans. Nec inconuenit crimen aliquod ecclesiasticum esse, ita, vt nullus nisi Iudex Ecclesiasticus de illo crimine censere possit, poenas vero temporales aduersus id crimen committentes a secularibus Principibus statui, idque ad laicam potestatem pertinere, vt probat erudite Alfonsus a Castro libr. 2. de iust. haere. punitio. cap. 26. Eadem etiam Taurina lex comprobari potest ex eo, quod lex Principis secularis in quacunque re disponat, etiamsi mentionem clericorum faciat, si iusta sit, honesta, nec contraria Canonibus, seruari debet, quia ab ipsis Roman. Pontific. tacite videtur recepta. text. in capit. 1. de noui operis nunciat. cap. 1. de iura. calum. cap. venientes. de iureiurand. cap. inquisitionis. de haeretic. in 6. probat signanter Fortu. in tract. de vltim. fine, illat. 14. cuius opinio mihi admodum placet, licet pluribus Iuris Vtriusque Professoribus displiceat: Canones enim, quibus disponitur, quod laici, secularesque potestates de personis ecclesiasticis, aut de rebus earum nullam habeant potestatem disponendi, condendi leges, vel statuta, sunt secundum dispositionem naturalis aequitatis interpretandi. quod optime probat Ioannes Driedonius de libert. Christ. pagina 153. eandem opinionem, quam ex Fortunio retulimus, aliquot rationibus sequutus. His quinque rationibus Taurina lex defendi potest. Atque hinc etiam Matthae. ab Afflict. legem Regiam Neapolitanam, quae punit clam matrimonium contrahentes, libr. 3. Rubric. 19. defendere conatur: anxius tamen, ac dubius est. Et fortassis attenta grauissima poena. dict. l. 49. & quod [art. 21] ex ea quandoque matrimonia, quae libere contraherentur, impediuntur, ac saepissime filiae non audent eos, quos cupiunt, maritos accipere, videbitur impense, & pie rem ipsam consideranti, legem illam quodammodo libertati, a Canonibus in coniugio requisitae, aduersari, tametsi semota grauissima poena decens omnino, atque honestum sit, filias parentum consilio, & consensu, maritos sibi eligere. Hinc Iudices Ecclesiastici ad effectum, vt constet de matrimonio, libere, & testes liberius dicant veritatem, Iudices seculares admonent, vt ad forum Ecclesiasticum remittant contrahentes, ipsosque testes, quos captos detinent ad Regiae legis poenam exequendam. Atque inhibent Iudices Ecclesiastici ipsos seculares a cognitione huius causae. argu. eius, quod notant Ioan. Andre. Domini. & Franc. in cap. statutum. in 1. de hereti. in 6. Has vero inhibitiones aegre ferunt seculares Iudices, eisque renituntur, quod agendum non est, vbi de matrimonio plene adhuc non constat, ne eius probatio impediatur timore poenarum. Est tamen intelligenda Regia lex, quando matrimonium clam contrahitur cum filia sine consensu parentum, non alias. quod patet ex ratione legis, quae accusationem huius delicti, ipsis tantum parentibus defert. Et constat, minime illam legem habere locum, quando filius masculus, inuito atque ignorante patre, contraxit coniugium, etiam clandestinum. In filia vero vidua, an lex illa procedat, dubium videri potest. [art. 22] Crederem tamen eam procedere, vbi filia vidua habitat simul cum parentibus, & sub eorum cura degit. argument. gloss. in Authent. sed quamuis. C. de rei vxor. actione. Nec illa lex Regia considerat patriam potestatem, cum etiam matri. huius criminis querelam praestet, licet Didacus a Castello, eius legis interpres, asserat, legem illam non procedere in vidua. Nec omittendum est, Iura punientia contrahentes matrimonia clandestina, non habere locum, quo ad poenas, in contrahentibus sponsalia de futuro. glossa recepta communiter, in Clementina vnica, de consanguin. & affinita. in verb. contrahere. Cardinalis in dict. cap. cum inhibitio. in princip. sensit Felin. in Rubric. de sponsal. prima colum. Et licet Abb. & alij in dict. cap. cum inhibitio. teneant illius cap. solennitatem seruandam fore in contrahendis sponsalibus de futuro, non tamen opinor id esse verum, quo ad poenas, quamuis idem Didacus a Castello in dict. l. 49. Tauri. existimet, eandem legem, quo ad poenam, habere locum in sponsalibus de futuro. Eandem vero Taurinam constitutionem Carolus primus Pintianis Comitijs comprobauit anno tricesimoseptimo. l. 41. vbi eam extendit ad filiam maiorem vigintiquinque annis, quae tamen nouercam non habeat. Est & alia Iure Canonico inducta matrimonij prohibitio, ex eo, quod quis eam duxit in vxorem, quam prius adulterio polluerat. & haec constat in cap. 1. de eo, qui duxit in matrimon. quam poll. per adult. cuius intellectum tradit Paul. Parisiens. consilio 52. colum. 2. & 3. volum. 4. # 1 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Affinitas, ante matrimonium contingens, impedit illud contrahi: non tamen, si post contractum accidat, illud irritum facit. -  2 Seruitus post matrimonij contractum, aliqua ex causa eueniens, ipsum non vitiat. §. PRIMVS. QVAEDAM [art. 1] autem impediunt matrimonium, si eo nondum contracto eueniant, non tamen dirimunt matrimonium: si eo iam contracto acciderint, nempe Affinitas, quae impedit matrimonium contrahi, etiamsi contingat contractis iam sponsalibus de futuro: sponsus enim cognoscens carnaliter consanguineam sponsae, non potest cum sponsa matrimonium contrahere. cap. literas. de desponsa. impub. c. 2. de eo, qui cog. consan. vxor. suae. Regia l. 8. titu. 1. part. 4. Sed si matrimonio [art. 2] contracto maritus cognouerit consanguineam vxoris, non dissoluitur matrimonium. c. 1. c. discretionem. c. penult. de eo, qui cogno. cons. vxor. suae. Sic & seruitus, quae coniugio a liberis contracto, alteri eorum contingat, ex eo, quod libertus ob ingratitudinem in seruitutem reuocatur, non dirimit matrimonium, licet hoc coniugium nullum fuisset, si tempore contractus esset maritus seruus, & hoc ignoraret vxor. quod probatur ex his, quae diximus de errore impediente consensum. c. 3. & diximus alias, cum tractauimus de matrimonio contracto a seruis. # 2 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Publicae honestatis iustitiae impedimentum etiam ex nullis sponsalibus, consensu tamen praestito, contractis oritur. -  2 Publicae honestatis iustitiae impedimentum oritur ex matrimonio, vel sponsalibus a Monacho contractis. -  3 An consensus interior ad hoc impedimentum sit necessarius. -  4 Publicae honestatis impedimentum non oritur ex sponsalibus, etiam sub conditione, etiam quae a Iure inest contractis. §. SECVNDVS, DE impedimento publicae honestatis. QVAEDAM ita impediunt matrimonium contrahendum, vt eorum aliquo existente matrimonium contractum, nullum sit, [art. 1] quorum primum se exhibet publice honestatis iustitie impedimentum. Honestum enim est, vt frater cum illa, quae fratris sponsa fuit, etiam fratre praemortuo, minime contrahat matrimonium. Oritur ergo impedimentum hoc ex sponsalibus de futuro, vel de praesenti, ante coitum. Huius etiam honestatis meminit Iurisconsultus in l. si qua. §. 1. & l. semper. ff. de ritu nupt. & in §. vxor. Inst. de nupt. vbi Theophilus idem notat. Nec refert, an sponsalia nulla sint, modo consensus eis praestitus fuerit. ca. ad audientiam. cap. iuuenis. cap. sponsam. de sponsa. pulcher text. in cap. 1. in princ. eod. titu. in 6. Quo quidem impedimento consanguinei intra quartum gradum prohibentur, matrimonium contrahere cum sponsa cognati, etiam praemortui, vti ab omnibus receptum est in d. c. sponsam. vbi potissimum id notat Abb. & Praep. glo. Io. Andr. & Franc. in dict. c. 1. in princ. Abb. in d. c. iuuenis. de spons. notat Io. Brune. in tract. de sponsa. conclus. 10. Nec item refert secundum Anchar. in d. c. sponsan. an sint consanguinei spurij, vel illegitimi, an legitimi. Ex quibus plura deducuntur. Primum ex sponsalibus vtcunque cum minori septennio contractis, hoc impedimentum non produci, cum ibi consensus desit. c. literas. de despons. impub. ita communiter intellectus. Nisi discretio aetatem illam peruenerit, attenta opinione, quam 1. part. c. 2. retulimus. Secundum [art. 2] matrimonio, Iure Canonico impediente, contracto, dari impedimentum publicae honestatis, si coniugio praestitus consensus fuit talis, qui cessante impedimento, coniugium efficeret. ca. ad audientiam. de sponsal. etiamsi contractum esset cum Monacho, vel Moniali. glo. in c. si quis desponsauerit vxorem. 27. q. 2. quam approbat Praepo. in d. c. ad audientiam. 2. col. pro quo est text. apertus in dict. c. 1. de sponsa. in 6. in princip. quamuis Cald. in dict. cap. ad audientiam. contrarium opinetur. Tertium ex his infero, istud [art. 3] impedimentum oriri, ex sponsalibus contractis per verba, seu exteriora signa consensum exprimentia, etsi interior consensus desit: est enim hoc impedimentum ab Ecclesia constitutum, ob publicam honestatem. quae quidem adest in hoc casu, vti existimat Palud. in 4. dist. 27. q. 2. arti. 5. & idem dist. 21. q. 2. arti. 3. Florent. 3. par. tit. 1. cap. 10. Quarto hinc perpendi potest intellectus ad text. in cap. 1. §. fi. de sponsa. in [art. 4] 6. vbi non oritur publicae honestatis iustitiae impedimentum ex sponsalibus sub conditione contractis, nondum ea adueniente: tunc enim consensus deficit, igitur nullum inde subest impedimentum, etiamsi conditio adiecta, a Iure inesset contractui, vt si Ecclesiae placuerit. gloss. in d. §. fin. quam ibi approbant Ioan. Andre. Domi. & Franc dicit singu. Feli. in c. 2. col. 1. de sponsa. commendat Abb. in ca. significasti. de electio. nume. 7. haec enim conditio, quamuis a Iure insit, actum agit conditionalem, quia aliter expressa fuit, quam inerat: inerat enim hoc pacto, vt si impedimentum aliquod appareret, propter quod Ecclesiae coniugium displiceret, consensus ab initio in contractu prestitus, & voluntas illa absolute exhibita, euanesceret. At exprimitur aliter, cum nullus consensus ab initio prestetur, donec ab Ecclesia iudicetur, an liceat contrahere. Est ergo consensus in pendenti, hac expressa conditione, non sic ea tacita, ex his, quae Felin. notat in cap. ad audientiam. in 2. de rescript. nume. 10. l. si ita legatum. §. illi si volet. ff. de legat. primo. adiuncta Paul. Castr. interpretatione, dum dicit: Lego Titio centum, si volet, esse conditionale legatum, id est, si declarauerit se velle. Hoc ipsum in hac quaest. de matrimonio adnotauit Syluest. in verb. matrimonium. 8. quaest. 14. subobscure Ange. in verb. matrimonium. impedimento 3. §. 1. atque Adria. in 4. de matrimo. §. circa. quaest. 4. dicens a Iure inesse dictam conditionem actui, & contractui, non voluntati. Quo fit, vt si conditio esset de praesenti, vel inesset necessario ex natura actus, non haberet locum opinio gloss. quemadmodum, si quis ita contraxisset, Si vixero, te accipiam in vxorem. Illa etenim conditio vite ad actum est necessaria, vnde actus conditionalis non est. Ex quo infertur Ioan. Andre. Domini. ac caeteros plurimum aberrare a vera huius rei cognitione, dicentes, ex dictis sponsalibus, in specie quaestionis principalis, contractis: tunc demum oriri impedimentum, quando constaret, illa sponsalia potuisse contrahi, atque Ecclesiae placere: nam etsi hoc constiterit, ex dictis sponsalibus non oritur impedimentum ante euentum conditionis, cum ante Ecclesie declarationem nullus fuerit praestitus consensus. Nec recipiendus est Arch. qui in d. c. 1. §. fi. gloss. illam reprobat. # 3 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Sacer Ordo matrimonium impedit omnino, & irritum facit. -  2 Coniugatus suscipere non debet sacrum Ordinem, alioqui punitur, si eum suscipiat. -  3 Coniugatus an possit ex consensu vxoris sacrum Ordinem recipere. -  4 Ordo minor non impedit matrimonij contractum, contrahens tamen amittit Beneficia Ecclesiastica. -  5 Coniugatus in minoribus constitutus amittit regressus, accessus, & alia iura, ad Beneficia Ecclesiastica, sibi competentia ante matrimonij contractum. -  6 Pensiones an vacent per matrimonij contractum §. TERTIVS, DE IMpedimento sacri Ordinis. SECVNDO [art. 1] matrimonium impeditur a sacro Ordine: is enim, qui sacris Ordinibus, vel eorum aliquo insignitus est, coniugium contrahere non potest. quod si contraxerit, nec tenet contractum. c. si quis. & cap. erubescant. 32. distinct. Imo irregularis est, qui sic contrahit. c. 1. & 2. qui cleri. vel vouen. ipsoque Iure excommunicatus. Cle. vnic. de consang. & affinit. alijsque poenis puniendus, quas longius explicat Ioan. Bernar. Calagurritanus Praesul, in sua praxi. c. 74. sat enim est, quo ad nostrum institutum, de matrimonio sic contracto, tractare. Nec vnquam licuit in Ecclesia, sacris Ordinibus initiatos, matrimonium contrahere. Imo ab initio renascentis Ecclesiae hoc prohibitum est. quod constat ex Canonibus Apostolorum, cap. 25. cuius verba ex Haloandri translatione haec sunt: Ex his, qui coelibes in clerum peruenerunt, iubemus Lectores tantum, & Cantores, si velint, nuptias contrahant. Hactenus Canon. Graecis enim solis licuit vti coniugio contracto ante sacrum susceptum Ordinem, non autem post sacrum Ordinem contrahere, cap. cum olim. de cleri. coniug. cap. de Syracusane. 28. distinct. pulchre Alphonsus a Castro libro de haeresi. in verb. sacerdotium. Ioan. Ecchius contra Lutherum, ca. 19. Enchiridij. Alfonsus Viruesius in Philip. 19. Docet & post alios Io. Maior in 4. senten distinct. 24. quaest. 2. & dist. 27. quaest. 1. Ioan. Arboreus Theosophiae lib. 5. capit. 7. docte, & erudite Albertus Pypius controuersia 15. diligenter Robertus Arboricensis in tractatu de sacerdot. coelibatu. Hinc est intelligendus text. in c. aliter. 31. distinct. dum dicit, quod Orientales clerici in sacris matrimonio copulantur, id est, vtuntur copulato. ita gloss. ibi. & in cap. quaesitum. de poeniten. & remiss. etiamsi hec interpretatio displiceat Caiet. in 2. To. quaest. 24. quem reprobat praemissum gloss. intellectum sequutus, Ambros. Catha. contra Caiet. libr. 6. cap. 2. Scribit tamen Hieronym. Paulus in prouinciali. fol. 18. ex consilio Cardi. Alexandrini Romae datam fuisse liberam licentiam contrahendi matrimonium cuidam Subdiacono, qui illo Ordine fuerat insignitus ante pubertatem, & priusquam esset doli capax. Is autem, [art. 2] qui matrimonio contracto Ordinem sacrum susceperit, vti coniugio non potest in Occidentali Ecclesia. dict. cap. quaesitum. Imo irregularis est tex. in extrauag. antiquae. de voto. Nec exigere potest coniugale debitum ab vxore, reddere tamen tenetur vxori debitum coniugale, notant omnes in cap. 2. de cler. coniug. text. ad id in c. quidam, de conuers. coniugato. Sic sane & Canon quintus Apostolorum: Ne Episcopus, aut Presbyter, aut Diaconus vxorem suam praetextu religionis eijciat, ita intelligendus est: Ne quis eijciat vxorem, non quidem a consuetudine corporis, sed a victus cura scilicet & vestitus, non vt cum ea cubet, sed vt eam alat, & vestiat. c. omnino. 31. dist. Ex Leone nono in epistolam Nicetae Abbatis, cuius meminit Iuo Cernotensis libr. 3. de continentia cleric. hoc ipsum quandoque apud Graecos vsu receptum fuisse, praesertim vbi Canonum obseruationi indulgebatur, testis est Epiphanius aduersus haereses libr. 2. Tom. 1. in Catharis. tametsi constet, in Ecclesia Graecorum permissam fuisse copulam coniugalem Presbyteris, Diaconis, & Subdiaconis cum ea vxore, quam ante susceptum sacrum Ordinem habuissent. atque ita iuxta sententiam istam accipiendum est, quod ex Nicena Synodo Gratianus refert in c. Nicena. 31. dist. Et praeterea text. in c. quoniam in Romani. ead. dist. ex sexte Synodi Canonibus. Hanc ipsam opinionem, imo Catholicam assertionem de continentia clericorum, quam ab initio huius paragraphi probauimus. probat eleganter aduersus Graecorum & haereticorum impudentiam Franciscus Torrensis in libro vno de Canonibus sexte Synodi super Canone 13. quo loco conatur ostendere, falso tribui Synodo Nicenae, quod in d. c. Nicena. traditur. nec in sexta Synodo statutum fuisse Canonem illum, qui a Gratiano in d. c. quoniam. refertur, licet inter Canones Synodi sextae passim relatus sit. Idem tradit pluribus de continentia clericorum expositis conclusionibus Dominic. So. lib. 8. de Iusti. & iur. quaest. 6. arti. 1. & 2. Ex licentia tamen + & consensu vxoris potest maritus sacris Ordinibus insigniri. ipsa tamen, si iuuenis est, aut suspecta circa continentiam, compellitur religionem profiteri. Si vero suspecta non est, nec iuuenis, satis est, quod extra religionem voueat continentiam. c. coniugatas. de conuers. coniug. vbi Abb. idem Abb. in c. 1. eod. tit. Syluest. in verb. matrimonium. 8. impedimento 12. & q. 12. In episcopi tamen vxore id speciatim cauetur, vt quamuis suspecta non sit, religionem profiteri cogatur. text. ita ab omnibus intellectus in cap. sane. de conuers. coniug. [art. 4] Sed est & is, qui in minoribus Ordinibus est constitutus, licite, & absque peccato contrahit matrimonium ante Subdiaconatum. c. 1. vbi Docto. notant de cler. coniug. & Syluest. d. q. 12. idem in verb. clericus. q. 4. Ecclesiastica tamen beneficia, quae obtinebat, amittit. text. in dict. cap. 1. qui hoc aperte probat, ita, vt ipso Iure vacent omnino per contractum coniugalem. quod notat gl. ibi communiter recepta, etiam ante carnalem copulam. Rota Noua. 26. Io. Lupi. in Rubri. de donat. §. 55. nume. 7. & Ioan. Staphileus in libr. de lit. grat. & Iusti. folio 73. qui idem notat, quando matrimonium esset contractum cum impubere. ita ipse Staphi. fo. 74. post decisionem Rotae antiquam. 103. Sed cum hic contractus cum impubere sit sponsaliorum tantum, nec per sponsalia de futuro vacent beneficia ecclesiastica, videtur haec vltima opi. dubia, imo certius est per talem contractum non vacare ecclesiastica beneficia, que per matrimonij contractum amittuntur, & vacant. & ita optime probat Henri. in c. diuersis fallacijs. de cleric. coniuga. col. penult. Ioan. And. Card. Anchar. & Imol. in c. Ioannes. eod. titu. quorum opinio communis est. Quod si is, qui habet ecclesiastica beneficia, matrimonium contraxerit, nullum ex impedimento Canonico, validum tamen ex consensu, vt cum consanguinea, vacare beneficia ipso Iure ex hoc, tenent Cardi. & Abb. col. fi. in dict. c. Henri. in dict. cap. diuersis fallacijs. qui enim beneficium ecclesiasticum, quod cum primo simul obtinere non potest, absque aliquo iure occupat, ipso facto, primum amittit. ca. eum qui. de praeb. in 6. Sic ergo qui matrimonium facto potius, quam Iure contrahit, amittit ipso Iure beneficia ecclesiastica: quippe qui actum gerat, beneficiorum possessioni contrarium. idem asserit Bartho. Brixien. q. 9. Ioan. Staphil. libr. de literis gratiae, & iustit. fol. 75. licet Card. in Clem. gratiae. de rescrip. q. 17. contrarium asserat. Sic etiam Anto. Imol. post glo. ibi in d. cap. 1. non vacare existimant, ipso Iure, beneficia illius, qui dicto casu matrimonium, quod nullum est, contraxit, sed priuandum fore ita contrahentem beneficijs, per sententiam Iudicis. cui opinioni subscribit Deci. cons. 166. casu, quo scienter is matrimonium contraxit: tunc enim secundum Deci. videtur in contrahente defecisse consensum contrahendi. quod falsum est, ex his, que notaui c. 3. huius Partis. Vnde a prima opinione, quae mihi verior, & receptior est, non discedo. cui etiam accedet, quod notant Io. And. & Ancha. col. fi. in c. Ioannes. de cleri. coniug. Card. in d. c. 1. Roma. cons. 483. dicentes clericum in sacris constitutum, ipso facto beneficia amittere, si matrimonium contrahat, etiam cum consanguinea, vel alias nullum. Hinc constat, [art. 5] per coniugalem contractum etiam amitti regressus, accessus, atque alia quaelibet Iura ad beneficium ecclesiasticum ipsi contrahenti competentia. gl. & communis in c. 1. de cleri. coniug. in 6. vers. clericalis. quam dicentes ordinariam approbant Paul. & Alex. in l. si a primo. ff. de libe. & posthu. comprobat etiam Marti. Naua. c. si quando. 5. exceptione. de rescript. Ex his etiam subinfertur, [art. 6] non posse contrahentem beneficia repetere, etiamsi sponsa religionem profiteatur ante coitum. Sic Docto. notant in dict. cap. 1. & Ioan. de Imol. in Clem. gratiae. de rescript. in gloss. resignaueris. quos sequitur insignis moribus, & Iurisprudentia vir Ioan. Bernar. in pract. crim. Canonica. cap. 74. quibus addendum censeo, eodem modo pensiones, quas contrahens matrimonium obtinet, vacare per hunc contractum, quando constitutae fuerunt in titulum beneficij ecclesiastici, aliquo onere spirituali adiecto, vt tradit Hieronym. Gigas in tract. de pensionibus. quaest. 54. Si tamen pensio non sit in titulum beneficij praesignata, iure potest laico concedi. autore Cardin. in Clem. 1. §. eadem. quaestio. 6. de sup. negli. praelat. Ioannes Baptist. de S. Seuerino in tracta. de pensionib. quaestio. 13. sensit idem Cardin. in Clement. 1. quaesti. 16. de rebus ecclesi. notat idem Hieronym. Gigas quaestio. 21. pro quibus facit text. in cap. si qui. 32. distinctio. quem putat esse singul. gloss. reg. Cancel. 61. Vnde Ludouic. Gomez in regu. de annali posse. quaestione vigesimaprima, dixit non vacare pensionem per contractum matrimonij. Verum Romanae Curiae vsus obtinuit, pensiones vacare per contractum matrimonij, etiamsi simpliciter nullo adiecto onere spirituali, fuerint constitutae, nisi concessae fuerint a Summo Pontifice alicui laico, pro re in defensionem Ecclesiae vtiliter gerenda, vel gesta: aut quando ex voluntate Romani Pontificis colligitur eum velle pensiones per coniugalem contractum non extingui. ita Io. Baptist. in tract. de pensio. q. 30. Tertio coniugalis contractus impeditur, ac omnino resoluitur religionis solenni voto, & professione praemissa. At si praemittatur simplex votum, impeditur matrimonium contrahendum. non tamen dirimitur, si contractum fuerit, cap. meminimus. cap. rursus. cum alijs, qui cleri. vel vouent. cap. 1. de voto, libro sexto. # 4 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Cognatio spiritualis matrimonium impedit, ex constitutione Ecclesiae. -  2 Cognationis spiritualis prima species. -  3 Cognatio spiritualis non oritur ex illicito coitu. -  4 Cognatio spiritualis deducitur ex Baptismate, etiam collato a laico, tempore necessitatis. -  5 Cognatio spiritualis solum contrahitur cum leuante, vel suscipiente a sacro fonte, licet plures illi actui intersint. -  6 Cognatio spiritualis nec per nuncium, nec per procuratorem contrahitur. -  7 Cognatio spiritualis an contrahatur sine responsione ipsius suscipientis, vel leuantis a sacro fonte. -  8 Cognationis spiritualis secunda species. -  9 Cognationis spiritualis tertia species. -  10 Cognatio spiritualis ascendit, non tamen descendit. -  11 Cognatio spiritualis non oritur ex Catechismo. §. QVARTVS, DE cognatione spirituali. QVARTO, [art. 1] spiritualis cognatio matrimonium impedit, ne contrahatur, & contractum post hoc impedimentum dirimit. Atque hoc impedimentum Iure Canonico institutum fuit, non naturali nec diuino: quod ab omnibus receptum est. Oritur vero ex baptismi, confirmationisue sacramento, in quo is, qui sacramentum confert, parentis vicem gerit: is autem, qui baptizato aut confirmato assistit, ac pro eo respondet, ipsúmue in sacramento baptismi tenet, aut a fonte suscipit, paedagogus censetur. capit. vos ante omnia. de conse. dist. 4. Tho. in 3. part. qu. 67. arti. 7. quibus addenda est decisio cap. 1. & fi. de cog. spiri. in 6. Ex quibus miror, cur Conrad. Lagus in Methodica iuris, tit. de nupt. dixerit prohibitionem matrimonij, in cognatione spirituali, sine causa factam ab Ecclesia, eamque valere sua auctoritate, quantum possit. Verum haec spiritualis cognatio tres sortitur species. Prima quidem est, [art. 2] quae inter ipsum baptizatum, confirmatúmue, & confirmantem, baptizantem, ac vtriusque sacramenti paedagogum, quem patrinum vulgus appellat, oritur: ac denique illa, que inter filios, & parentes spirituales contrahitur. cap. de eo. 30. quest. 1. cap. 1. de cog. spiri. in 6. Regia l. 1. tit. 7. par. 4. Tho. d. ar. 7. Palu. in 4. dist. 42. ar. 1. & consequenter haec prima cognationis spiritualis species includit illam, quae inter filium spiritualem, & vxorem patris spiritualis, tempore suscepti sacramenti a viro cognitam, datur a iure. cap. 1. de cog. spiri. in 6. [art. 3] Nec tamen ad foeminam, a patre spirituali fornicarie cognitam, refertur. Nullum enim subest inter eam, & spiritualem filium, impedimentum, vt asserit glo. in cap. si quis de vno. 30. quest. 4. ea ratione, quod istud sit spirituale vinculum, nec deceat id ex illicito coitu oriri. idem approbant Henri. & Abb. in c. Martinus. de cognat. spirit. Ricard. & Palud. dict. distinct. 42. Ioan. Andr. caeterique Doct. in d. c. 1. Ang. in verb. matrimonium. 3. versi. septimum impedimentum. Regia l. 1. tit. 7. part. 4. quam hisce in rebus iuris vtriusque professoribus, quos nuncupatim citamus, non veremur adiungere: cum sapientissimorum virorum consilio leges Regias, quas partitarum appellamus, conditas fuisse, Hispanis omnibus sit compertum. His igitur opinor praefatam sententiam frequentiori calculo probari: quam veriorem esse existimat Ioan. Brunellus in tract. de sponsalib. conclusi. 20. casu 7. aduersus Thom. in 4. senten. dist. 42. cui subscribit Syluest. in verb. matrimonium. 8. q. 7. Notandum est [art. 4] laicum tempore necessitatis alium baptizantem, ipsi baptizato patrem spiritualem esse, ac subinde in hac prima cognationis specie includi. quod notat Florentin. 3. part. tit. 1. c. 15. §. 3. ex c. 1. vers. eandem. de cog. spirit. in 6. Nec refert, an vnus, plurésue sint paedagogi: tametsi conueniat vnum tantum esse, qui filium spiritualem in sacro baptismatis lauacro teneat, aut a fonte suscipiat. c. non plures. de consecra. distin. 4. cap. fin. vbi. id not. Ioan. And. & alij, de cognat. spirit. in 6. Moribus tamen receptum est in aliquot Regionibus, plures ad id officium constitui. quod insinuat Regia l. 7. titu. 4. part. 1. quo [art. 5] quidem casu solus is pater spiritualis est, qui baptizatum in sacro fonte tenuit, vel a fonte suscepit, non alij, etiamsi praesentes actui fuerint, atque pro baptizato responderint, ita Florenti. 3. part. titul. 1. capit. 15. §. 3. Deci. optime consilio 501. pro quibus text. est in capit. veniens. de cog. spirit. & gloss. in capit. primo. eodem titu. in 6. versi. spiritualem. [art. 6] vnde haec cognatio per procuratorem minime contrahitur, teste Bart. in l. Gallus. §. forsitan. ff. de lib. & posthum. quem ibi magis communiter sequuntur alij, & Praepin dict. capit. veniens. Freder. consil. 15. Rom. sing. 53. Capel. Tolos. 157. Syluest. in verb. matrimonium. 8. qu. 7. versicu. 14. & Ioan. And. in reg. potest quis. de regu. iur. in 6. Ioan. Brun. in tract. de spons. conclus. 20. casu 12. Petrus Loriotus in l. non facile. §. cognationis. ff. de gradibus affinitatis. Nec etiam contrahitur per nuncium ad id speciali consensu delegatum, quamuis Abb. & Card. in d. c. veniens, contra Bart. id fieri posse opinentur. quorum opinio apud posteriores in procuratore, & nuncio communiter est reprobata. Nam & Henr. in d. c. veniens. Archid. Domi. & Francis. in dict. ca. 1. de cognat. spirit. in 6. primam opinionem admittunt. Sunt [art. 7] tamen, qui existiment non sufficere ad contrahendam hanc cognationem suscipere a fonte, nec in fonte ipsum baptizatum tenere, nisi is, qui tenet vel suscipit, respondeat nomine ipsius baptizandi. & hi sunt Hostiens. in summa tit. de matrimo. §. qualiter contrahatur. vers. & nunquid. Archi. vterque tamen sub dubio. in cap. paruuli. de consecr. distinctio. 4. quos sequuntur Henric. in c. veniens. de cogn. spiritu. Io. And. & Franc. in d. ca. 1. eod. tit. in 6. col. 1. Lancel. Galiaul. in l. 1. in princ. ff. de verb. obl. colu. 5. Io. Brunel. in tract. de sponsa. conclus. 20. casu 10. ea ratione, quod patrinus tenetur respondere, & profiteri Christianam fidem pro ipso, qui baptizatur. c. nos ante omnia. capit. paruuli. de conse. dist. 4. Igitur patrinus loqui debet: atque in hoc actu verba requiruntur. Sunt & alij, qui hanc opinionem Hosti. & Archi. veram esse existimant, quando baptizatus esset infans, qui respondere non potest, si vero respondere posset, quippe qui adultus erat, nulla verba esse necessaria ad contrahendam hanc cognationem, existimant, quia is, qui baptizatur, tenetur respondere, non patrinus. capit. cum pro paruulis. de consec. distin. 4. quem tex. dicit singul. Rom. singu. 54. idem probat Regia l. 6. titu. 4. part. 1. qua ratione Hostien. sententiam ita intelligunt Domi. in d. c. 1. Praepo. in c. contracto. col. fin. eod. tit. Alcia. in d. l. 1. in fine princip. Henri. in c. veniens. de cogna. spirit. His tamen opinionibus omissis, verior est opinio illa, que dictat, non esse verba patrini respondentis vllo casu necessaria ad contrahendam hanc cognationem, siquidem sola susceptio a sacro fonte est de substantia: caetera autem ad solennitatem expectant. text. in d. c. 1. vbi hoc not. Archi. quem in hac specie Barb. sequitur in d. l. 1. 15. col. in princ. de verb. oblig. idem asserit Florent. 3. part. tit. 1. c. 15. §. 3. Ioan. in summa confess. Astensis, & alij, quos Henri. refert in d. c. veniens. col. fi. quorum opinionem etiam probat Syluest. in verb. matrimonium. §. impedimento. 7. versi. decimumtertium. dicens eam apud Summarum auctores receptissimam esse. Quibus omnibus illud addendum est, minime contrahi hanc cognationem inter procuratorem, alterius nomine patrini officium exercentem, & ipsum baptizatum seu confirmatum. secundum Card. & Abb. in dict. cap. veniens. Fred. consil. 15. Paul. de Cast. in d. §. forsitan. contra Ioan. And. in d. reg. potest quis per alium. Secunda huius [art. 8] cognationis species, inter spirituales parentes baptizati, seu confirmati, & carnales, constituitur. ca. veniens. eod. titu. Ad vxorem tamen parentis spiritualis extenditur, quae carnaliter cognita fuerat tempore contractae cognationis. c. Martinus. eod. titul. non sic ad vxorem patris carnalis, etiam cognitam. Nam licet cognatio contracta a parente spirituali, communis fiat eius vxori carnaliter iam cognitae: non tamen illa cognatio, quae per parentem carnalem contrahitur, eius coniugi, etiam cognitae, communis est. vnde gloss in c. spiritualem. 30. q. 4. dixit in hoc impedimento inter coniuges communes esse actiones, non passiones. idem aperit glo. in c. 1. de cogn. spirit. in 6. Flor. 3. part. tit. 1. c. 15. §. 3. sentiunt Tho. & Palud. in 4. sent. dist. 42. Tertia huius cognationis species solum diffinitur inter filium spiritualem, & filios carnales ipsius parentis spiritualis. c. 1. ca. super. cap. tua. eod. tit. c. super quibus. 30. quaest. 3. Quo fit, [art. 9] vt inter filium spiritualem & carnalem filiam vxoris ipsius patris spiritualis, ab alio viro susceptam, matrimonium contrahi possit. Cum nulla inter eos sit cognatio, sicuti consulendo respondisse Antonium, ipsemet fatetur in d. c. Martinus. cuius opinionem esse veriorem asserit Deci. cons. 501. col. fin. Syluest. in verb. matrimonium. 8. qu. 7. versi. sextum. & Angel. versi. matrimonium. 3. imped. 7. contra Domi. & Franc. in dict. c. 1. §. fi. eo. tit. in 6. Atque adeo mihi persuasum est Ant. responsum, vt opiner Deci. Syluest. & Ang. nimis anxie dixisse, ante contractum matrimonij consulendum esse, iuxta Domi. opinionem. Hinc etiam constat [art. 10] patrem spiritualem posse matrimonium contrahere cum filia carnali ipsius filij spiritualis. glo. per text. ibi. in c. illud. 30. q. 3. cui similis in ca. 1. de cogn. spirit. in 6. tenent Flor. 3. part. tit. 1. ca. 15. §. 1. Abb. & alij in c. 1. de cog. spirit. Palud. in 4. senten. dist. 42. probat Regia l. 5. titu. 7. part. 4. Ascendit etenim haec cognationis species, non descendit. Nec illud hac in re est omittendum, ex Catechismo [art. 11] cognationem spiritualem minime oriri, quae matrimonium, post Catechismum contractum dirimat: tametsi contrahendum impediat. cap. 2. de cogn. spirit. in 6. Regia lex 2. tit. 7. part. 4. etiamsi Catechismus fiat ex interuallo maximo post baptismum, vt docet Hierony. Paulus in Prouinciali, fol. 16. col. 1. Ex hoc tamen deduci potest, irritam fore Romani Pontificis dispensationem, ad matrimonium contrahendum concessam, sublato aliquo Canonico impedimento, quod legitime illud matrimonium contractum dirimeret, si in eadem dispensatione mentio non fiat, de cognatione spirituali, quae inter impeditos aderat, per Catechismum tantum contracta. Forsan enim Princeps, si eiusce cognationis notitiam habuisset, coniugium non permitteret. arg. cap. postulasti. de rescript. Sic insigniter hanc opinionem docet Domi. in cons. 33. # 5 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Cognatio legalis qualiter contrahatur. -  2 Cognatio legalis etiam oritur inter filiam adoptantis, vel arrogantis, & ipsum adoptatum vel arrogatum. -  3 Cognatio legalis an perpetua sit? §. QVINTVS, DE cognatione legali. QVINTO, [art. 1] matrimonium impedit legalis cognatio, quae ex adoptione vel arrogatione insurgit. Ex adoptione, inquam, cum quis in proprium filium assumit eum, qui sub patris carnalis potestate est. Ex arrogatione vero, cum quis liberum a patria potestate accipit in filium, quo casu arrogatus in arrogantis potestatem transit. Est igitur legalis cognatio inter filium legalem, eiusque vxorem, & patrem itidem legalem, eiusque coniugem, aliasque personas expressim nuncupatas. in l. adoptiuum. ff. de ritu nup. c. 1. 30. quaestio. 3. glo. in cap. 1. de cogn. leg. Regia l. fin. tit. 7. part. 4. Hinc infertur matrimonium contrahi non posse inter patrem, & filiam legalem, nec inter filium, & matrem legalem: nec cum vxore patris legalis, etiam finita adoptione vel arrogatione. quod notat glo. in dict. c. 1. de cogn. legali. quam Iuris Canonici interpretes approbant, & non temere per iura paulo ante adducta. ex quibus idem prorsus dicendum censemus in caeteris per dict. leg. adoptiuum. connumeratis. notat Petrus Loriotus, in l. non facile. §. in adoptionem. ff. de gradi. affinitatis. Contrahitur etiam [art. 2] haec legalis cognatio inter filium arrogantis, & ipsam arrogatam. Nec differt in hoc adoptio ab arrogatione. Imo idem vtroque casu dicendum est. gloss. per text. ibi in ca. 1. de cogn. leg. quam ibi sequuntur Doct. communiter, vt fatetur ibi Panorm. & Syluest. in verb. matrimonium. 8. questio. 8. tametsi ipse velit, non ita oriri cognationem hanc, vt matrimonium impediatur, inter filiam adoptantis, & ipsum adoptatum, ex eo, quod non adsit patria potestas in adoptione. Verum prima opinio receptior atque verior est. [art. 3] Ipsa tamen adoptione seu arrogatione finita, haec legalis cognatio inter fratres & sorores cessat, & dirimitur. Matrimonium tamen, ea durante contractum inter prohibitos, minime valet, nec subsistit, nisi nouus accesserit consensus. gloss. in dict. cap. 1. quam nostrates communiter sequuntur, teste Syluest. in verb. matrimonium. 8. quest. 8. qui eam approbat. Hoc autem, quod modo diximus, intelligendum erit in filia adoptantis, sub patria potestate existenti. Nam cum ea, quae sui iuris sit, potest contrahere filius adoptiuus. glo. in dict. ca. 1. Host. Inn. & Henr. ibi. & Syluest. in d. q. 8. contra Abb. in d. ca. 1. Conuenit tamen inter omnes, excepto Hosti. nullum subesse impedimentum inter ipsos filios legales, ex legali cognatione: nisi aliud Canonicum obstet. # 6 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Consanguinitatis diffinitio. -  2 Consanguinei vnde dicantur, & ibi de proximis, cognatis & agnatis. -  3 Consanguinitatis antiquiorum diffinitiones refelluntur. -  4 Linea cognationis quid sit. -  5 Linea paterna vel materna, quos ex cognatione contineat. -  6 Gradus quid sit in cognatione. -  7 Graduum ex regulis computatio. -  8 Graduum computatio Canonica an in vtroque foro seruanda sit. -  9 Consanguinei quo gradu matrimonium contrahere, veteri iure prohibebantur. -  10 Consanguinitas nouo iure ad coniugia diffinita. -  11 Cognatorum coniunctio matrimonialis, in recta linea, an sit perpetuo prohibita. -  12 Consanguineorum matrimonialis coniunctio, quibus rationibus sit prohibita. §. SEXTVS, DE consanguinitate. CEXTVM sese nobis offert impedimentum, quod primas in hoc coniugali tractatu obtinet: nempe illud, quod ex consanguinitate deducitur: ob id diligentius tractandum, quod frequentius contingat. Prius tamen, quam gradus cognationis explicemus, operaeprecium erit ipsam carnalem cognationem diffinire, quo apertius hanc rem explicare possimus. [art. 1] Est igitur consanguinitas vinculum personarum, ab eodem stipite propinquo descendentium, vel quarum vna descendit ab alia carnali propagatione contractum. Vinculum esse nemo ambigit, inter eos, qui sanguine coniuncti sunt. quod praeter alios Cicero li. 1. de Offi. egregie pandit: Sanguinis, inquit, coniunctio & beneuolentia deuincit charitate homines. Idem ait. Arctior vero colligatio est, societatis proquinquorum. Diximus, ab eodem stipite propinquo, ex eo, quod descendentes ab eodem stipite, remoto tamen, non sunt consanguinei: alioquin omnes homines consanguinei forent: cum ab Adamo descendant. Ipsa namque virtus naturalis, quae in procreatione viget, quatenus mouet ad similitudinem ipsius procreantis in indiuiduo: nempe, vt filius sit similis patri: per varias transfusiones fit debilior, ac tandem deficit: etiamsi ipsa eadem virtus, vt mouet ad id: quod est in specie, id est, vt ab homine genitus sit homo: non potest deficere per varias transfusiones. ita Tho. in 4. sent. dist. 40. art. 1. vbi Palu. hanc partem nostrae diffinitionis subiecit. [art. 2] Hinc consanguinei propinqui dicuntur, quod eodem propinquo sanguine fuerint geniti. l. Lucius. ff. de petit. hered. l. cum pater. §. a te peto. ff. de legat. 2. Dicuntur etiam proximi. l. capitis. & l. si spurius. ff. vnde cogn. l. dudum. C. de contrahen. emp. vbi glo. & Bal. l. cum rem alienam. C. de legat. optime Deci. in l. si bonorum. colu. 1. C. qui admi. & Alci. in l. proximi appellatione. ff. de verb. sig. qui proprie, proximos non ad agnatos, sed ad cognatos referunt. Atque inde, licet proprie consanguinei dicantur fratres ex eodem patre. l. 2. §. agnati. & l. 1. §. consanguineos. ff. de suis & leg. haered. §. caeterum. Inst. de leg. agn. success. & in §. sunt autem. eod. tit. vbi Theophil. scribit, fratres ex eodem patre natos Graece appellari ὀναιμοσ, quasi consanguineos. not. Petr. Lor. in l. Iurisconsultus. §. inter. ff. de gradibus affinitatis. Hinc Sophocles in Aiace Teucrum Aiacis fratrem, συναίμον, id est, consanguineum, dixit. & apud Claudianum lib. 1. de rapt. Proserpinae, Pluto ad Iouem sic loquitur: " Te consanguineo recipit post fulmina fessum, Iuno sinu. " Ex eadem vero matre dicuntur vterini fratres, Auth. de consang. & vteri. fratri. col. 6. tamen & caeteri remotiores, consanguinei dicuntur, quod eodem sanguine sint geniti. Cice. ad Att. libr. 2. Sed Boopides noster consanguineus, non mediocres terrores iacit, atque denunciat. idem Cic. lib. 1. de Inuentione, Parentes, inquit, liberi, coniuges, & consanguinei. Tacitus libro tertio, cum super Agrippinam, & Drusum, & Claudium, caeteri quoque consanguinei nominatim perscripti sint. Sicuti & cognati appellantur, quasi quod vna, communitérue nati, vel ab eodem orti, progenitíue sint. l. non facile. §. 1. ff. de gradibus affinitatis. l. Iurisconsultus. §. cognationis nomen. ff. eodem tit. Est enim & cognatio nomen, ad natos ex foeminis, & procreatos a maribus. naturali iure generale: tametsi Lex ciuilis proprie, descendentes a maribus, agnatos appellet. l. non facile. §. 1. l. Iurisconsultus. versicu. cognati. ff. de gradibus affinitatis. Qua ratione frequentius hac in re libet vti consanguinitatis nomine, quippe quod sit commune descendentibus a foeminis, & a maribus. l. 2. ff. vnde cogn. l. vel si sanguine. ff. de manum. vindict. explicat optime Andr. Tiraq. in lib. 1. de retract. §. 1. in gloss. nu. 4. Vtitur etenim & preter alios hac dictione, consanguinitas, Titus Liu. libr. 7. ab vrbe condita, Ceritem, inquit, populum misericordia consanguinitatis, Tarquiniensibus adiunctum, fama ferebat. l. item prima. & l. consanguinitatis. C. de legi. haered. Diximus preterea in diffinitione: vel quarum vna descendit ab alia: ne maximam illam patris & filiorum coniunctionem excluderemus in primo parente. Cum enim Adam & Cain ab eodem stipite minime fuerint deducti, non forent consanguinei dicendi, ni ita compacta foret diffinitio. Carnalem etiam propagationem exigimus, ne dicendum sit, Adamum & Euam fuisse consanguineos. Ex quibus sequitur, diffinitiones per Io. Andr. in expositione Arboris assignatas, imperfectas esse, nec admittendas. quamuis Thom. dist. 40. illam sequitur, quae ita diffiniuit. Est [art. 3] consanguinitas, vinculum personarum, ab eodem stipite descendentium, carnali propagatione contractum. Nec altera admittenda est, quae diffiniuit esse attinentiam personarum ex eo prouenientem, quod vna descendit ab altera, vel ambe ab eadem. tametsi Praep. in Arbore eam eligat. Prima enim ex his ostendit omnes homines esse consanguineos: negat vero Adam & Cain cognatos fuisse. Secunda Adam & Euam consanguineos fuisse probat, ac subinde omnes homines cognatos fore censendos: que omnia absona sunt. Superest cognita consanguinitatis diffinitione, eius gradus ac discrimina cognoscere. Hoc etenim nobis plurimum conducit. Cumque ea ex lineis gradibusque constet, quid linea sit, Io. Andr. in Arbore exponit. [art. 4] Praeter quem linea dici potest clarius, Collectio personarum, quae iure sanguinis propinque censentur, gradus continens, numerosque distinguens. ex Paluda. in 4. dist. 40. Linea vero in hac materia dici potest ex eo, quod linea ipsa filum sit, quod ex lino, aut alia re simili fieri solet. vnde linea margaritarum apud Iurisconsultos in l. lineam. ff. ad l. Falci. in l. si seruus seruum. §. si cum maritum. ff. ad l. Aquil. quo in loco explicat hoc eleganter Budae. & Ludo. Caelius lib. 3. lectio. Antiq. c. 14. Hinc igitur linea seriem, atque ordinem cognationis significat apud eosdem Iurisconsultos in l. Iurisconsultus. ff. de gradibus affinitatis. §. sed & ex lateribus. quod & Tiraq. adnotauit. lib. 1. de retract. §. 1. in glo. 9. in prin. Hinc & Romani Pontifices vtuntur eadem dictione saepissime. Cuius vsus potest ex eo etiam deduci, quod linea longum sedendi ordinem quandoque significet, vt nonnulli illud Ouidianum, primo de Arte amandi, interpretantur. " "?>Et bene te cogit, si nolit linea iungi. Qua tibi tangenda est, lege puella loci. " Item illud eiusdem in amoribus li. 3. Elegia 2. "Quid frustra refugis? cogit nos linea iungi." Etiamsi proprius quidam intelligant in dictis carminibus, lineam longurium esse, seu longiores perticas ad arcendum populum in ludorum spectaculis, aut signum de Creta factum, quo vtebantur Romani in ludorum celebratione. vti not. Lud. Caeli. lib. 3. c. 14. His addo lineam apud Latinos accipi pro funiculo, cui alligatur hamus a piscatoribus. Plin. lib. 9. c. 43. Vulpes marine, simili in periculo, glutiunt amplius, vsque ad infirma lineae, quae facile perrodant. Item eodem lib. cap. 17. eadem dictione saepissime vtitur. Verum ex prefata lineae diffinitione illud dubium explicari potest, quae dicatur linea paterna, maternáue, quarum in testamentis, contractibus, ceterisque viuentium actibus, mentio fit quotidie. & Socy. consil. 33. col. 5. volu. 3. opinatur [art. 5] illam dici lineam paternam, cuius caput est pater: maternam autem, cuius caput mater sit. senserat ante eum idem Anchar. consil. 95. dum lineam paternam distinguit effectiue, & comprehensiue: effectiue intelligens lineam paternam, cuius caput sit pater: comprehensiue, in qua pater continetur: atque subdit, primum modum intelligendi obseruandum fore omnino, nisi aliud ex mente agentis, testantis, donantis, aut aliquo pacto disponentis, colligi possit. Ego tamen vtrumque intellectum assumendum esse existimo, eundem Soc. sequutus in l. Gallus. §. nunc de lege. ff. de lib. & posthum. & Curt. Iuniorem cons. 5. nu. 10. ex ipsa diffinitione, ac propria lineae significatione. ex quibus etiam perpendi & examinari potest responsum Alex. consil. 53. vol. 6. vbi explicat, que dicatur linea masculina testatoris, vel alterius: quo in loco eleganter eius opinionem interpretatur Carol. Mol. ipsum legito. Gradus [art. 6] verus dicitur habitudo, id est, mensura distantium personarum, qua cognoscitur, quota agnationis vel cognationis distantia duae plurésue persone differant. ita Io. Andr. quem Praep. in arbore sequitur. Gradus autem dicti sunt ad similitudinem scalarum, locorúmue procliuium, quos ita ingredimur, vt a proximo in proximum: id est, in eum, qui, quasi ex eo nascitur, transeamus. autore Paulo Iurisconsul. in l. Iurisconsultus. versi. gradus. ff. de gradibus. Sed, vt computationem graduum explicemus, regulas quasdam praenotare oportet, quarum prima sit. Iure Ciuili, [art. 7] & Canonico, ascendentium, & descendentium, linea, quot sunt personae, vna adempta, tot sunt gradus. Filius ergo primo gradu patri coniungitur, ac nepos auo, secundo. Pronepos proauo, tertio. Abnepos abauo, quarto. Secunda regula. In linea transuersa aequali, id est, quando vterque distat eodem gradu ab stipite: quoto gradu alter distat a communi stipite, toto distant inter se, & sibi attinent. Tertia regula, in linea transuersalium inaequali: id est, quando alter distat a communi stipite, gradu remotiori, quam alter, quo gradu remotior distat a communi stipite, eodem distant inter se. Nec in his regulis est controuersia apud veteres Iuris Canonici professores. Iure vero ciuili vnica constitui potest regula pro omnibus lineis. Quot sunt personae, vna dempta, tot sunt gradus. His equidem regulis graduum computatio distinguitur, quas Ioan. Andr. Praepo. & Stephanus a Costa in arbore exactiori diligentia exponunt. Sed ita facilia isthaec sunt, vt nec repetenda fore existimemus. Sat enim nobis sit, praedictas antiquiorum regulas, veluti praeuias ad matrimonij prohibitionem tradidisse, quae Petro Lorio. in eleganti interpretatione tituli. ff. de gradibus. aliquot rationibus minime applaudent. Penes quem poterit Lector nouas hac in re traditiones inquirere. Ex his tamen [art. 8] constat, inter Ius Ciuile & Canonicum in hac graduum computatione differentiam esse, cuius rationem assignat tex. in c. 2. 35. q. 5. Canones enim, quo ad matrimonium gradus distinguunt: quod quidem matrimonium inter duas personas contrahitur: & ideo in transuersalibus, ex duobus vnicum gradum constituit Ius Pontificium. At Ius Caesarum quo ad successionem, quae ab vno in alium defertur, consanguinitatis iura & gradus diffiniuit. Quo fit, vt promiscue in vtroque foro quo ad coniugia Canonum computatio probanda sit. ita glo. in Arbore consanguinita. cui similis in §. hactenus. Insti. de gradibus cognationum, quam putat singu. esse Franc. in c. 2. de arbitr. in 6. haec est magis communis opinio. idem notat Deci. in cap. 2. col. 2. de testib. In hereditatibus vero, ac successionibus vtroque foro, legalem computationem esse aduertendam & obseruandam, praedicti omnes sentire videntur. In alijs autem contractibus, actibúsque caeteris similibus, quaelibet computatio in proprio foro est seruanda, ex Ioanne Andr. in additionibus ad Specul. titu. de success. ab intest. §. 1. in fine magnae additionis, quem Prepo. sequitur in dicta Arboris interpretatione. colu. 19. & 20. Cuius conclusionis plurima exempla cuicunque facile erunt obuia. Prohibitio [art. 9] autem coniugij, inter consanguineos varie contingit in antiquis Canonibus: siquidem Fabianus, Summus Pontifex, anno Christi fere ducentesimo quadragesimoquinto, matrimonium omnino vetuit contrahi in tertio consanguinitatis gradu: at in quarto ita prohibuit, vt contractum non obstante prohibitione, minime dissolueretur. capit. de propinquis. 35. quaestione 2. Sed Iulius primus in septimo gradu matrimonium omnino prohibuit anno fere trecentesimo quadragesimo. capit. nullum. dict. capit. & quaest. Verum Innoc. Tertius, anno salutis fere millesimo ducentesimo, ad quartum gradum hanc prohibitionem reduxit, in capi. non debet. de consang. & affinitat huius vero variae sanctionis meminit Virgil. Poly. libro 5. de Inuent. rerum. capit. 5. Porro [art. 10] ad quartum gradum matrimonia prohibentur, ad similitudinem compacti corporis humani, auctore ipso Innocen. quod constat etiam ex capit. in quadam. de celeb. miss. constat etenim humanum corpus ex quatuor elementis, quae Bernardus explicat in dict. cap. in quadam. & intelligit frigidum, calidum, humidum, & siccum. rectius gloss. in prooemio Instit. §. igitur. Nam humanum corpus compactum est ex pituita seu phlegmate, quod humidum est, & frigidum, cholera, quae calida & sicca est, melancholia, quae frigida & sicca est. Item sanguine, qui humidus & calidus est. Sanguis aeris elemento respondet, qui humidus & calidus est: precipue tamen humidus censetur: atque ob id humidum est hoc elementum. Cholera igni similis est, qui, etsi calidus & siccus sit, calidum tamen hoc elementum ex propria vi dicitur. Atra bilis, seu melancholia, terrae elemento confertur, quod propriam habet siccitatem, etiamsi frigidum sit. Pituita comparatur aquae elemento, quod, etiamsi humidum sit, id tamen peculiare habet, quod frigidum sit. Haec ergo quatuor elementa corpus humanum constituunt. Humidum, id est, sanguis. Calidum, id est, cholera. Siccum, id est, atrabilis. Frigidum, id est, pituita. & sic aer, ignis, terra, & aqua: quod Ludoui. Celius adnotauit lib. 2. lectio. antiq. ca. 11. ante eum Galenus libro secundo de elementis. quem Latinum fecit Ioannes Andernacus. explicat idem Leonardus Fuchsius in compendio medicine. cap. 8. & cap. 10. Quartus igitur gradus ex dicto concilio prohibetur, in transuersa cognationis linea. [art. 11] At in linea recta ascendentium, descendentium, nullis finibus prohibitionem contineri, quibusdam placet, quorum primas obtinet Caius Iurisconsul. in l. nuptiae. in 4. ff. de ritu nupt. vbi gloss. idem notat. cui simil. in arbor. consanguinit. quam ibi approbat Praepo. columna secunda. Abb. in dict. capit. non debet. columna 4. Regia l. 4. tit. 6. part. 4. Syluest. in verb. matrimonium. 8. quaest. 6. colum. 4. Scot. & Paluda. in 4. senten. dist. 40. qui inde confingunt hoc, quod rationes huiusce prohibitionis in linea recta ascendentium, & descendentium semper quocunque gradu locum habeant. Tota [art. 12] enim prohibitio coniugalis inter consanguineos, ex eo iusta censetur, & rationi consentanea, quod amicitia ex sanguine orta satis sit sufficiens, absque matrimonij contractu, ad charitatem in Repub. custodiendam. Oportet ergo coniugia inter eos contrahi, qui a sanguinis vinculo remoti sunt, quo inter eos coeat amicitia. quam rationem & alias Plutar. adducit in problematibus. Rom. nu. 108. & Diuus Augusti. lib. 15. de ciuit. Dei, capit. 16. Gratia. in cap. 1. 35. quaest. 1. potest adnotari. & ex Cice. libro 5. de finibus. His etiam suffragatur, quod reuerentia Iure Naturali parentibus debita, minime patitur hanc coniunctionem. quod Tho. tradit. 22. quaestio. 154. art. 9. exacte huius prohibitionis rationem inquirens, quibus plura adiungi possunt ex Tiraq. 7. lege connubial. numero 32. Rursus quibusdam placet, in hac linea recta solum quartum gradum, & citeriores prohiberi. Sic Goffred. scribit in summa tit. de consan. quem Ange. sequitur in ver. matrimonium. impedimento 6. Ego vero nullo pacto his assentior opinionibus. Prima enim corruit manifeste, quia rationes huius prohibitionis in tricesimo gradu cessant prorsus, non tantum in centesimo, millesimóue. & id docet Caiet. 22. quaestio. 154. art. 9. Secunda autem opinio manifeste falsa est. Constat enim adhuc in quinto, ac decimo lineae rectae gradibus, rationes prohibitionis omnino vigere. Illud tandem in hac controuersia plane fatemur, nihil esse, quod nos ad eam definiendam cogat: cum in iudicijs, aut regimine Reipublicae minime continget, si probabili coniectura id diuinare licet. Et tamen in disputatione, hanc coniugalem prohibitionem vltra vigesimum gradum non extendi libere contendam. In collateralium linea, quae transuersa a Iurisconsultis dicitur, id manifestum est, quintum gradum nulla prohibitione vrgeri: quo fit, vt quis possit vxorem accipere foeminam a fratre, recta linea, quinto, seu quarto gradu distantem. Ita Ioannes Andreas in gloss. arboris, in fine: quem sequuntur Antonius & Cardina. in capitu. tua. Ancharan. in capitu. final. per textum, ibi, & Henricus in capitu. non debet. de consanguin. quamuis Hostien. in summa. titulo, de consanguin. §. vsque. versiculo, sed nunquid, contrarium teneat. # 7 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Affinitatis diffinitio. -  2 Affinitas vnde dicatur. -  3 Affinitas ex coitu etiam illicito oritur. -  4 Affinitas frequenter concurrit cum publica honestate. -  5 Affinitatis impedimento sublato per dispensationem publica honestas etiam tollitur. -  6 Affinitas matrimonium impedit, solum in primo genere, & intra quartum gradum. -  7 Affinitas an detur inter virum & vxorem? §. SEPTIMVS, DE AFFInitatis impedimento. SEPTIMO loco agendum erit de affinitate, cuius cognitio a diffinitione pendet, quam Ioannes Andr. ita concepit. [art. 1] Affinitas est personarum proximitas, ex coitu proueniens, omni carens parentela. Ita ipse in arbore affinitatis, quod, si in vltimis verbis voluit Ioan. And. ex affinitate consanguinitatem necessario non deduci, planum erit id, quod diffinitio proponit. At si sensit, affinitatem non posse concurrere cum consanguinitate, falsum est. Si quis enim carnaliter cognouerit alteram ex duobus sororibus, quae tamen erant eius consanguineae intra quartum gradum, non poterit alteram ex his vxorem ducere, impediente matrimonium ipsum affinitate, atque etiam consanguinitate. vt Praep. notat post glo. ibi in arbore affinitatis. col. 4. Vnde in dispensatione ad contrahendum matrimonium, a Romano Pontifice impetrata, oportebit vtrumque impedimentum sublatum fuisse. Ego vero affinitatem esse arbitror, proximitatem personarum, ex coitu deductam. [art. 2] Sic tamen dicitur, eo, quod duae cognationes, quae diuersae sunt, per nuptias copulentur. l. non facile. §. affines. ff. de gradibus affinit. vnde affines proprie dicuntur inuicem, viri & vxoris cognati: licet quandoque affines dicantur, qui consanguinei sunt. sicuti optime adnotauit Tiraqu. lib. 1. de retract. §. 1. in gloss. 9. nume. 20. Diximus in diffinitione ex coitu, non ex nuptijs, quia, quo ad coniugium impediendum, affinitatem ex coitu deduci, constat, etiamsi coactus sit, text. in cap. discretionem, de eo, qui cog. cons. vxor suae. Nec refert, an sit ex vi praecisa, an ex conditionali: vt ibi probare videtur text. dum dicit, quantum potuit renitentem. Quinimo coitus cum dormiente hanc affinitatem producit. quod ibidem notant Card. & Praepo. exeo, quod copula carnalis etiam cum dormiente contingit. Vnde constat, coitum esse de substantia affinitatis, vti tradit post alios Ferdinand. Loazes, Praesul Illerdensis in tractatu de matrimo. dubio 1. fol. fin. & dubio 15. Atque [art. 3] etiam ex coitu illicito affinitatem oriri, probat tex. melior caeteris, secundum Abb. ibi. in d. c. discretionem, vbi Henr. idem not. post glo. ibi. idem gl. in arbore affinita. aptissimus tex. ad id in c. in literis. secundum Abb. & Aret. ibi, de testi. tex. in ca. 2. de consang. not. Capel. Tolo. & ibi Aufre. 96. quam opinionem asserit esse communem Syluest. in verb. matrimonium. 8. impedimento. 15. eamque tenet Hierony. Paul. in prouinciali. fol. 38. & probatur eadem sententia in l. liberi. C. de nuptijs, quae prohibet ob affinitatem filium patris concubinam in vxorem accipere: non tantum ob solam honestatem: quod falso existimat Coras. lib. 1. Miscell. cap. 3. dicens ex concubinatu minime oriri affinitatem, nec eius ad nuptias impedimentum: cum Iure Ciuili permissus fuerit concubinatus: ea enim consideratio ex eo deficit, quod coitus coniugalis licitus omnino est: ex eo tamen deducitur dubio procul affinitatis impedimentum. Vnde constat, ex sponsalibus, etiam de praesenti. ante copulam non oriri affinitatem: & si Diuus Thomas contrarium opinetur in 4. dist. 41. quaest. 1. art. 1. colum. 4. dicens, ex sponsalibus de praesenti ante coitum, affinitatem oriri, non publicae honestatis impedimentum: cui adstipulatur Florent. 3. par. tit. 1. c. 11. in fine princ. quod tamen falsum est. Nam oritur ex his publicae honestatis iustitiae impedimentum, non affinitatis. Abb. & Praep. in c. sponsam. de sponsa. Syluest. in verb. matrimonium. 8. q. 14. & Palud. in 4. sentent. dist. 41. q. 2. colum. 1. & q. 1. art. 3. Illud tamen animaduertendum [art. 4] est concurrere posse frequentissime affinitatem cum publica honestate: nempe subsequuta inter sponsos carnali commistione. Vnde in dispensatione a Rom. Pontifice impetrata, non erit satis derogare impedimento affinitatis, nisi derogetur etiam impedimento publicae honestatis, ibidem concurrenti, gloss. recepta communiter in arbore affinitatis. Abb. in ca. sponsam. de sponsa. Domini. consilio 33. colum. 4. Verum hec opinio, quam vulgus probat, subuertitur manifeste. Nam Praepos. & Steph. in arbore affini. plane fatentur satis esse, [art. 5] si in petitione ipsi Rom. Pontifici oblata, affinitatem ex coniugio ortam fuisse, mentio fiat. idem not. Syluest. in verb. dispensatio. qu. 5. & in verb. matrimonium. 8. q. 14. & Ferdin. Loazes in tract. de matrimo. dubio 10. nu. 10. & tamen Rom. Pontifex, derogans affinitatis impedimento, potissimum de licita intelligit, atque ei simpliciter etiam derogare videtur, absque alia expressione. Sicuti tradit Franc. de Ripa. li. 2. respon. c. 1. Licita tamen affinitas non potest esse absque publica honestate: igitur sublata affinitate simpliciter, etiam publica honestas tollitur, que cum affinitate aderat. ita expressim not. Nicol. Milis, in ver. dispensatio. quem refert & sequitur Feli. in cap. postulasti. de rescri. 17. colum. & Nicol. Boeri. decisio. 264. colum. penulti. dicens, se ita vidisse bis in iudicio obtentum mota controuersia. Huic etiam opinioni accedit Hieronym. Paul. in prouinciali. fol. 58. colum. 2. quibus conducit plurimum sententia gloss. quam ibi Abb. Praep. & alij approbant. in cap. non debet. de consangu. quae dicit, sublata affinitate vltra quartum gradum, publicam etiam honestatem sublatam & antiquatam esse: pro qua opinione notant Abb. & Praep. ibi statutum in vna re, in alia, quae ei sit consequutiua, locum prorsus habere: sic ergo, inquiunt, sublata affinitate vltra quartum gradum, publicam etiam honestatem censeri eodem iure remissam: cum ea ex affinitate omnino consequatur, & affinitatis sit socia Ex quo ipsi dict. gl. ad probandum hunc argumentandi modum inducunt, perperam tamen: cum absque affinitate detur publica honestas, non sequuta copula inter sponsos. Item, affinitas sine publica honestate, vbi ex coitu illicito illa oritur. Rectius tandem ex glo. collegissent alium argumentandi modum: nempe ex duobus, quorum alterum instar alterius est statutum, si demum vnum lege noua corrigatur, sublatum & alterum censeri, quod eius instar antea sancitum fuerat. notant Domi. in c. primo, vers. quinto fallit. & ibi Francisc. versi. nono. de tempo. ordi. in 6. Affinitas autem [art. 6] gradus sibi peculiares non habet, praeter eos, qui in consanguinitate distinguuntur. Is enim, qui Semproniae per coitum adiungitur, affinis erit ipsius Semproniae propinquis eo gradu, quo illa eis est consanguinea. Genera tamen affinitas habet. Nam persona alteri addita per carnis copulam genus mutat, non gradum. Genus inquam, ita, vt prima persona genus mutet vinculi: caeterae autem genus affinitatis ipsius. Is enim, qui cognouit Semproniam, non mutat genus affinitatis, sed vinculi, quippe, qui nouus fiat affinis ipsis Semproniae consanguineis. At ea, quae Semproniae viro per copulam adiuncta fuerit, mutat genus affinitatis: erit enim in secundo genere affinitatis ipsis Semproniae consanguineis: cum vir Sempronie esset in primo genere, quae omnia aperte docet Ioan. And. in gl. Arboris affinit. & ante eum Bernar. in d. c. non debet. Nec secundum genus affinitatis hodie prohibetur, vt ibi ab Ecclesia est decisum. Ex quo patet, posse quem in vxorem accipere relictam a propriae vxoris fratre. Item, posse quenquam diuersis temporibus duas: vel plures foeminas vxores sibi accipere: quae tamen cum duobus pluribúsue fratribus matrimonium contraxerant. secundum Card. in d. c. non debet. Stepha. & Praepo. in arbore affinit. contra Ioan. Andr. & Innoc. qui in his casibus videntur prohibitionem matrimonij adhuc admittere. Ex quo subinfertur, legem municipalem, qua sanciri solet, compromíttendas fore omnes lites, que inter affines oriantur, minime locum habere in affinibus secundi generis. Hoc enim genus nullum iam debet effectum habere, ita not. Ias. in l. quod Seruius. 2. col. ff. de condict. caus. dat. idem Iaso. in l. qui se patris. C. vnde liber. num. 59. & ibi Curt. Iunior. num. 78. aduersus Pau. Cast. qui ibidem contrarium dixerat. Solent tamen quandoque dari literae Apostolicae declaratoriae super secundo genere affinitatis. teste Hierony. Paulo in prouinciali. fol. 19. quod fieri opinor ad se dandum contrahentium scrupulos. Secundo, [art. 7] hic notandum est, virum & vxorem non esse affines: ex eis tamen producitur vinculum hoc affinitatis. ita glo. in arb. affinit. & in §. affinitatis. C. commu. de success. notat Theophilus in §. diximus. Institu. de nuptijs. Abb. & alij in cap. quod super his. de consang. & affinit. Bald. in l. 1. C. vnde vir & vxor. Tho. in 4. sent. distin. 41. q. 1. contra Porcium, & Ias. in d. §. affinitatis. Praedicta tamen municipalis lex, de controuersijs affinium compromittendis, in viro & vxore locum habere debet. secundum Ias. in d. l. quod Seruius. 2. colu. cuius opinio communis est, secundum Cur. Iunior. in d. l. qui se patris. num. 79. In sponsis tamen ante consensum de praesenti, id non crederem ita facile recipiendum fore: tametsi Ias. in d. l. quod Seruius, contrarium opinetur, dicens post glo. ibi ipsos sponsos improprie esse affines: quod ego non admitterem, siquidem eodem pacto dicere posses esse improprie affines, eos, qui nec centesimo gradu sanguinis vinculo coniuncti sunt. Fortasse tamen Ias. opinio, remota predicta ratione, propter illam spem matrimonij, erit ex quadam aequitate seruanda. Nam & spem matrimonij maximos effectus habere constat, & nos superius quandoque id probauimus. # 8 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Incestus definitio, eiusque denominatio. -  2 Poena Laici committentis incestum. -  3 Clericus propter crimen incestus est perpetuo deponendus. -  4 Incestus proprie non dicitur, si quis cognouerit consanguineam sponsae nondum ab eo cognitae. -  5 Incestas nuptias contrahens, qua poena sit puniendus. -  6 Poena amissionis bonorum ipso iure inducta, etiam ab haeredibus delinquentis exigitur. -  7 Priuandus per sententiam beneficio, vel alia qualibet re, vtrum faciat fructus suos post commissum delictum. -  8 Fructus bonorum quibus quis ipso iure priuatur a die commissi criminis, sunt fisco adiudicandi. -  9 Priuatus bonis ipso iure, a die delicti, nec alienari potest: imo rem alienatam fiscus vendicat non soluto emptori precio. -  10 Poena ipso iure inducta, an locum habeat in foro conscientiae. -  11 Poena conuentionalis an debeatur in foro conscientiae. -  12 Damnum culpa leui, vel leuissima illatum, an in iudicio interiori sit resarciendum? -  13 Intellectus ad l. in lege. ff. ad l. Aquil. -  14 Incendium, quam culpam praese ferat ex legis praesumptione? -  15 Intellectus cap. primi, de adulter. -  16 Poena an praescribi possit mala fide. -  17 Regia l. prima. tit. de excommunicatis. li. 8. ordi. intelligitur. -  18 Incestae nuptiae in legibus eas punientibus, ex Pontificio iure sunt considerandae. -  19 Incestas nuptias contrahentes bona fide: sed postea detecto impedimento in eis perseuerantes, nec Canonicis, nec legalibus poenis puniuntur. -  20 Incestas nuptias contrahentes, a poenis praedictis liberi sunt, si matrimonium nondum est carnali copula consummatum. -  21 Error iuris, aut ignorantia crassa, an excuset a poenis, contrahentes incestas nuptias? & numero 22. -  22 Intellectus ad l. qui contra. C. de incest. nup. -  23 Maritus an possit excludere, ex iure fisci, vxorem dotem repetentem, quae nuptias incestas scienter contraxerat? -  24 Maritus in dote putatiua soluenda non habet annuam dilationem. -  25 Maritus non lucratur fructus dotis putatiuae. -  26 Maritus ad dotem putatiuam conuenitur vltra quam facere possit: §. OCTAVVS, DE CONTRAhentibus incestas nuptias. HIS omnibus, quae in duobus proximis paragraphis diximus, [art. 1] addendum est, incestum dici coitum inter consanguineos vel affines. c. lex illa. §. incestus. 36. q. 1. l. si adulterium cum incestu. in prin. ff. de adult. notat optime Tho. 20. q. 154. art. 9. Abb. in c. 1. & in c. veniens. de eo, qui cogno. consang. vxo. suae. gl. in Rub. C. de adul. tex. in §. ergo. & ibi Doct. Insti. de nupt. Reg. l. 1. tit. 18. iunct. l. 2. tit. 19. part. 7. Erit tamen haec diffinitio intelligenda, quando coitus contingit inter affines vel consanguineos, qui iure prohibente matrimonium contrahere nequeunt: in his enim incestus dicitur: atque nuptiae ab his contractae vtroque iure incestae appellantur: quasi in his nuptijs minime adsit cestus: id est, cingulum illud, quo Venus vtebatur ad honestas nuptias. Has tamen nuptias, quae inter consanguineos contrahuntur, appellat quandoque lex nefarias, & naturae contrarias. text. in Authen. de incest. nup. in princip. collat. 2. & Canon. in c. cum secundum leges. de haeret. in 6. Sed isthec denominatio ad nuptias in gradu naturali, vel diuino iure prohibito, contractas, referenda est. ita gl. in dict. Authentic. de incest. nupt. & in Rubr. C. de incest. nupt. Archid. Ioan. Andr. Domi. & Franc. in dict. c. cum secundum leges. Vnde non est admittenda glo. quae in d. c. cum secundum, intelligit, nuptias nature contrarias eas esse, que ex vitio Sodomiae contrahuntur: cum ibi text. huius criminis poenam minime tractet, nisi glo. interpretationem referamus ad text. in l. cum vir. C. de adulter. vbi puniuntur nuptiae, quae inter mares foedissime celebrantur. Hinc etiam apparet, non esse omnino recipiendam distinctionem Constantini Harmenopuli, qui lib. 4. tit. 6. ad finem scribit, incestas dici eas nuptias, quae ratione sanguinis prohibentur, vt inter consanguineos. Damnatas autem eas, quae a iure vetantur inter tutorem & pupillam: liberum & patronam: seruum & dominam. Nefarias vero eas, que iniquitatis causa passim improbantur: sicuti cum moniali, rapta, & similibus. Incestus [art. 2] autem crimen absque matrimonio commissum, Iure Ciuili poena adulterij punitur. gl. Bar. & Doct. in l. si adulterium cum incestu. in prin. ff. de adult. gloss. & communis in l. inter liberas. ff. eo. tit. Ange. in tract. de malefi. versi. che m'ay adulterato. colu. pen. Paul. Gril. lib. 3. de poenis omnifariam coitus. quaest. 3. Reg. l. 3. tit. 18. part. 7. Poenam vero adulterij trademus statim. cap. 7. §. 6. Item iure Regio hoc crimen committens dimidia bonorum parte priuatur, eaque fisco adiudicatur. l. 7. titu. vlt. lib. 8. in ordinat. Regijs. Quod [art. 3] si Clericus hoc delictum commiserit, deponitur ab ordinibus perpe. argum. text. in capit. tuae. de poenis. gloss. in cap. Maximianus. 81. dist. & in c. lator. 2. quaest. 7. quas dixit sing. Imol. in ca. vt Clericorum. de vit. & hon. Cle. & eas sequuntur Abb. & Doct. in c. at si Clerici. §. fi. de iud. dicentes, Clericum pro fornicatione, quae simplex non sit, sed maximam habeat deformitatem, deponendum fore: sicuti pro adulterio, incestu, stupro, & similib. quod etiam notat Paul. Gril. d. lib. 3. q. 3. & 7. Qua poena punitur & is, qui carnaliter cognouit foeminam intra quartum gradum consanguineam eius, quam antea cognouerat. ita egregie Ioan. Bern. Calagurritanus Antistes in pract. crimi. capit. 78. quod comprobatur ex eo, quod affinitas etiam ex coitu illicito oriatur. vt in prece. §. notauimus. [art. 4] Si vero quis fornicetur cum ea foemina, cum qua habet publicae honestatis iustitie impedimentum, quippe qui eius consanguineam intra quartum gradum desponsauerat, absque carnali commistione: punietur arbitrio iudicis, non his poenis, quas modo praediximus: licet gl. in d. c. lex illa, existimet, hanc fornicationem posse incestum dici: id etenim locum habet ex impropria dictionis significatione, que in poenis admittenda non est. Pro qua opinione est insignis gl. in Cle. vni. in verb. eos. de consangui. quam ibi Doct. communiter approbant, dicentes ex ea, contrahentem matrimonium cum foemina, impediente publice honestatis iustitia, non esse excommunicatum: ex illo Canone, qui consanguineos, affines, religiosos, moniales, & constitutos in sacris, matrimonium contrahentes, ipso iure excommunicat. Is autem, [art. 5] qui incestas nuptias contrahit, Iure Ciuili, si humilis & vilis sit, verberatus in exilium mittitur, bonis omnibus fisco adiudicatis, non existentibus ipsius delinquentis filijs legitimis, qui fisco in bonis praeferuntur. Vir autem honestus, infamis effectus, ac bonis eodem pacto amissis in Insulam perpetuo relegatur. text. in Authen. de incest. nupt. collatio. secunda. Auth. incestas. C. de incest. nupt. Regia l. 3. tit. 18. part. 7. Angel. in tract. de malefic. vers. che m'ay adulterato. colu. penul. & Paul. Grill. d. lib. 3. q. 3. qua in re plurima sunt adnotanda. Primum, bona [art. 6] contrahentium incestas nuptias, fisco ipso iure, a die commissi criminis, esse adiudicata. probat text. in d. c. cum secundum leges. & in Auth. de incest. nupt. vnde non est iudicis sententia ad condemnationem necessaria: quod plurimum refert. Nam licet alias morte delinquentis crimina extinguantur. l. 1. & 2. C. si Reus vel accus. mort. fue. capit. admonere. 33. quaestio. 2. capit. causam, quae. in 2. qui filij sint legit. vbi gloss. ca. a nobis. in 2. & ibi glo. de sent. excom. tamen quando a lege vel Canone poena amissionis bonorum inducitur ipso iure, etiam mortuo delinquente illud crimen tractari potest, & in iudicium deduci contra haeredes, ad effectum, vt fiscus bona illa omnino consequatur. gl. est in l. 3. §. quod autem. ff. quod quisque iuris. quam Doct. ibi communiter approbant. dicit ordin. Io. Anan. in c. in literis. de rapt. 2. col. & sing. Bal. in l. vni. C. de priuile. dotis. col. pen. & Bal. nouel. in tract. de dote. par. 12. nu. 25. pro qua optimus tex. secundum Bar. & Doct. ibi in l. commissa. ff. de public. & in l. Caius. ff. ad Syl. Bart. in l. 1. ff. de priuat. delict. Dec. in l. pupillum. §. in haeredes. ff. de regul. iur. quam opinionem probat text. insignis. in c. accusatus. §. pen. iuncto c. cum secundum. de haeret. in 6. & esse eam communem asserit Andr. Tiraqu. in l. si vnquam. C. de reuoc. do. in ver. reuertatur. nu. 241. & Ias. in d. §. quod autem. vbi ipse, & Ioan. Igneus in d. l. Caius. nu. 15. contra hanc communem disputant. Hinc etiam & illud est tractandum, an fructus bonorum, que ipso iure fisco propter crimina deferuntur, sint ipsi fisco adiudicandi a die commissi criminis, an a die litis contestatae? qua in re difficilis est questio in bonorum amissione, que ipso iure a lege non infertur, sed per sententiam. Nam is, [art. [7]] qui priuandus est per sententiam re propria ob delictum, donec sententia feratur, aut saltem litem in criminis accusatione contestetur, ita fructus recipit, vt nec iudex in sententia possit eosdem fructus fisco adiudicare, siue sint extantes, siue consumpti. notat Card. in Cle. constitutionem. §. caeterum. ad finem, de elect. & Felin. in capit. de quarta. de prescript. nu. 33. ea ratione, quod hic delinquens, donec per iudicem priuetur re propria, seu dignitate, officio, aut beneficio, titulum habeat, quo ipsius Rei fructus iure optimo percipiat. idem notat Corne. in l. 1. C. de his, quibus vt indig. cuius opinionem Fel. in dict. cap. de quarta, pluribus rationibus comprobat, quibus tamen respondet Anto. Burgens. in ca. ad nostram. de empt. & vendit. nu. 34. contrariam opinionem sequutus: ex qua fructus percepti ab ipso delinquente ex ipsis bonis, quib. priuandus est per sententiam, fisco adiudicantur a die commissi criminis, propter malam fidem, quam delinquens habuit commisso crimine. & quia titulus ille, quem in re habuit, reuocatur per sententiam, probat hanc opinionem text. in l. 1. C. de his, quibus vt indig. vbi Paul. Castrens. Salyc. Alex. & Ias. idem notant. quorum opinionem idem Paulus asserit in l. praedonis. per tex. ibi. ff. de petit. haere. post Bal. & Angel. ibi. & esse eam communem testatur Ioan. Bernar. in pract. crim. can. c. 133. qui opinionem Card. Corne. & Fel. existimant procedere, quando ipse delinquens etiam post delictum, in dignitate, beneficio, aut officio, debitum ministerium exhibuisset. quod tamen ego intelligerem, nisi delictum, etiam occultum, etiam peracta poenitentia delinquentem ipso iure, ministrare impediret: vt, si esset crimen, quod irregularem delinquentem constitueret: tunc etenim seruiendo, ac ministrando in officio, quod exercere non poterat, dignus esset maiori poena, ac delictum maxime augeret: quo fit, vt fructus ei non sint iusta ratione concedendi, nec dimittendi. pro quo facit, quod Feli. notat in c. inquisitionis. 1. colum. de accus. dicens, delinquentem non posse tute in anime iudicio retinere beneficium Ecclesiasticum, cui est annexus ordo sacer, quem ipse propter crimen exercere non potest. [art. 8] Verum si a lege vel Canone, bonorum beneficij, vel dignitatis priuatio ipso iure fit: & sic ipso commisso crimine, fructus a die criminis perpetrati, per iudicem fisco adiudicantur indistincte. tex. in l. eum, qui. in princip. ff. de his, qui. vt indig. glo. notabilis in Authenti. de incest. nupt. §. 1. vers. imminere. quam ibi Docto. communiter sequuntur. & dicit sing. Repert. inquisitorum, in verb. confiscatio. & auream Petrus a Velluga. in Specul. princip. Rubr. 14. §. nunc videamus. num. 8. notat idem Feli. in c. Rodulphus. de rescript. nu. 38. idem in d. c. de quarta. num. 33. & Tiraquel. in d. l. si vnquam. in verb. reuertatur. num. 219. His accedit, quod retinens beneficium Ecclesiasticum, quo est priuatus ipso iure, dicitur intrusus: vt ex Brixiensi notat Feli. in ca. in nostra. de rescript. corolla. 2. quod ipse intelligerem, quando quis fuit per sententiam priuatus, & retinet illud beneficium, vel quando ipso iure priuatur, & fuerit sequuta sententia declaratoria: ex c. cum secundum leges, de haeret. in 6. & Nicol. Milis in verb. intrusus. imo requiritur vtroque casu sententiae exequutio, vt scribit additio Rotae. 16. in nouis. & Probus in pragm. Sanctio. tit. de pacifi. possessoribus. in verb. violentus: vbi Chosmas idem quod Brixiensis adnotauit. Ab eadem iuris decisione, qua bona contrahentis incestas nuptias, fisco ipso facto deferuntur, & illud insurgit, quod a die commissi criminis administratio bonorum ipsi delinquenti aufertur, atque bonorum dominium statim in fiscum translatum censetur. quod probatur in l. commissa. ff. de publ. & vectig. vbi Bartol. & Imol. hoc notant, Ioan. Andr. & Doct. in d. c. cum secundum. Cynus & Bald. in Authen. incestas. C. de incest. nupt. quo fit, vt res quaelibet ex fisco delatis per delinquentem alienata, ab ipso fisco rei vendicari possit, precio ipsi emptori minime soluto. [art. 9] Nam si dominium in fiscum transfertur, & siscus agit rei vendicatione, sequitur minime debere fiscum precium emptori soluere: siquidem agens rei vendicatione, ad precium non tenetur. l. inciuilem. C. de furtis. hoc ipsum in hac specie notat Bartol. in l. post contractum. ff. de donat. colum. 4. Deci. consilio 235. colum. 3. Andre. Tiraquel. in dict. verb. reuertatur. numero 267. late Ioannes Hannibal in repet. d. l. post contractum. in 2. tempore. numero 360. Si tamen precium datum ab emptore reperiretur inter bona ipsius delinquentis, teneretur fiscus bona illa capiens, illud emptori reddere, sicuti notat Repertorium inquisitorum, in verb. alienatio. idem dicens, quando precium illud fuit conuersum in vtilitatem bonorum delinquentis, atque illa vtilitas ad fiscum cum bonis fuit delata. quod Bar. notat in l. 3. ff. de his, quae in fraud. cred. per l. emptor. ff. de rei vendicat. & vtrunque probat Conrad. tracta. 1. de contract. quaestio. 7. conclusio. 3. Sed & si alienatio a delinquente facta fuit ex causa necessaria: nempe pro alimentis, alienatio licita videtur, nec potest res alienata per fiscum vendicari, vt notant Paul. de Monte Pico. colum. 19. & Ioan. Hannibal. num. 481. in d. l. post contractum. & Syluest. in verb. haeresis. 1. q. 8. & licet ex Bar. in d. l. post contractum, in secundo tempore, possit contrarium colligi: aequior tamen, & verior. videtur praemissa opinio. Ex his considerandum est, delinquentem non esse a fraude, nec a peccato immunem, si praedicto casu, quo bona eius sunt ipso iure fisco delata, rem aliquam alienauerit, ipsum emptorem hoc ignorantem decipiens. Syluest. in ver. haeresis. 1. quest. 8. Ioan. a Medina de restitut. folio 4. col. 3. & Hadria. quodlib. 6. art. 1. illat. 3. cum ipsi emptori immineat, ex culpa venditoris periculum amittendi rem & precium. Hinc etiam constat, fiscum non teneri ad soluenda debita, ab ipso delinquente contracta post commissum delictum: illa vero, quae tempore criminis perpetrati ipse delinquens contraxerat, soluere tenetur fiscus. l. 1. §. an bona. & ibi Barto. ff. de iure fisci. late Guliel. Benedictus in ca. Raynutius. de testa. in verb. & vxorem. numero 50. Sunt etiam, [art. 10] qui existiment bonorum amissionis poenam, ipso iure a lege inductam, tantam habere vim, vt etiam in conscientiae foro locum habeat. Vnde fit, vt nulla sententia expectata, ipse delinquens illa bona teneatur fisco restituere, nec tute ea possit obtinere, quia poena ipso iure inducta per leges exteriores, locum sibi vendicat in foro interiori. Abb. & Feli. in c. 1. de constitutio. nu. 44. idem Abb. in c. dilecti. de arbit. cui opinioni & plures alij Doctor. accedunt, quos refert & sequitur Andre. Tiraquell. in d. l. si vnquam. in verbo, reuertatur. nu. 236. pro quibus est optimus text. in capit. 2. de praescriptio. in 6. per quem aperte probatur, haeredes haeretici, scientes defunctum haeresis crimen commisisse, non posse vsucapere bona defuncti aduersus fiscum, qui malam fidem habent: igitur non possunt iuste bona illa possidere, quippe qui ea detineant iniuste. Sed contrariam opinionem veriorem esse probauimus, nulla etenim poena, etiam ipso iure statuta, in conscientiae foro debetur, nec exigenda est necessario ab ípso Sacerdote, qui poenitentem iudicat, quod probatur primo ex l. fina. §. sin vero. C. de iure delibe. & in l. si quis in tantam. C. vnde vi. quibus legibus imponitur poena ipso iure, & tamen communiter Docto. asserunt, illarum legum poenas in foro conscientiae non deberi. Attenta quorundam interpretatione, qui tenent non confecto inuentario heredem in foro animae vltra vires haereditarias minime teneri: vt tradit Iaso. in Rubr. ff. de acquirend. haeredit. ita intelligens d. §. sin vero. quod ipse latius deduxi in ca. 1. de testamen. Sed & quoad l. si quis in tantam. & si gloss. ibi communiter recepta velit illius legis poenam, sententiam exigere: teste Ripa. in cap. saepe. colum. pen. de resti. spoli. non desunt tamen, qui ipso iure poenam ibi sanciri existiment. quod apparet ex traditis per Tiraq. in d. verb. reuertatur. num. 126. Secundo eadem sententia coadiuuatur ex cap. cum secundum. de heretic. in 6. vbi statuit Roma. Pontifex in poenis etiam ipso iure incursis, requiri, vt earum exequutio fieri iuste possit, declarationem iudicis igitur ante hanc declarationem non tenetur delinquens in interiori iudicio poenam soluere. ad idem tex. in l. eius, qui delatorem. & ibi Bartol. ff. de iure fisci. Felin. in c. Rudolphus. numero 37. de rescr. Tertio, eidem assertioni suffragatur ratio illa, qua comprobatur, poenam legis exterioris, non habere vigorem in interiori foro. Id etenim ea ratione probatur, quod iure diuino delinquens nihil tenetur restituere, praeter damnum, quod proprio delicto intulit: poenam autem, per exteriores leges statutam, non tenetur soluere, quia illa actum iudicis, id est, exequutionem exigit, is vero qui deliquit, nulla lege tenetur poenam aduersus seipsum exequutioni mandare, eandem iudice minime exequente. quam rationem Diuus Thom. tradit 22. quaestione 62. art. 3. & ibi Caietan. Felin. in capit. audiuimus. de symo. optime Fortu. in tractat. de vlti. fine. illat. 18. ad finem. & Adria. quodlibet. 6. art. 1. ex quo plura inferuntur. Primo, ratio vera ad gloss. in ca. fraternitas. 12. quest. 2. quae insigniter asseruit, poenam in conscientiae foro non deberi. quam Docto. omnes commendant. in c. 1. de constit. maxime Abb. Felin. & Dec. dicit singul. Cors. in sing. verb. poena. Adria. quodlib. 6. art. 1. illat. 3. Ludou. Gomes. in §. sic itaque. numer. 6. & in §. ex maleficijs. nume. 14. de action. Atque ista est communis opinio, licet Gomes. in dictis locis. & Dec. in d. ca. 1. num. 20. dubitent, & quibusdam friuolis rationibus reprobare, vel falso restringere velint praedictae gloss. assertionem, quam etiam Dynus probat in reg. peccatum. 2. colum. de regu. iur. in 6. Nec Theologi dissentiunt ab hac communi Canonistarum sententia, vt constat ex paulo ante adductis. ex quibus procedit praedicta opinio, etiamsi poena ipso iure a lege vel Canone imponatur. quod in specie notat Caieta in d. art. 3. Fel. in d. cap. audiuimus. Deci. in dict. cap. 1. de constit. num. 20. & Sylue. in verb. poena. quaestio. 25. & Adria. quodlib. 6. art. 1. Pulchre & eleganter Dominic. Sot. lib. 1. de iust. & iur. quest. 6. ar. 6. Nec obstat tex. pro prima opinione adductus in c. secundo. de praescript. in 6. quia ibi exigitur bona fides in praescriptione, ne, etiam probato crimine in exteriori iudicio, possint bona illa per fiscum capi: non tamen ex hoc innuit tex. heredes teneri ea bona restituere ante praescriptionem, absque sententia iudicis, etiamsi sciant defunctum deliquisse. Haec enim scientia mala fides ibi appellatur, respectu praescriptionis, quae ignorantiam criminis requirit. Caeterum quoad hanc primam illationem omnino legendus est Alfonsus a Castr. libr. 2. de iust. haere. pun. vbi c. 7. & latissime lib. 2. de potest. leg. poen. aliquot fortissimis rationib. probare nititur, poenam ipso iure impositam a lege, in conscientiae foro, statim commisso crimine ante sententiam deberi. & omnino soluendam esse non expectata iudicis declaratione, nec eius executione. Secundo infertur ex ratione, quam communi opinioni aptauimus, etiam lata sententia condemnatoria, vel declaratoria, non teneri delinquentem ad solutionem poenae in conscientiae foro. Solum etenim tenetur iudici exequenti sententiam obedire, nec ei resistere potest: non tamen tenetur ipse contra se sententiam exequutioni mandare, neque fisco bona ipsa offerre. quod Hadri. in d. illat. 3. notauit. Caieta. d. art. 3. & Dec. in d. c. 1. num. 20. contra Fel. ibi. nu. 43. qui pro se allegat Tho. 22. q. 62. art. 3. dicentem, poenam in foro conscientiae non deberi, donec Reus sit condemnatus: ergo Reo condemnato debetur poena. Nam, vt Feli. respondeam, intelligo S. Tho. donec Reus sit condemnatus, & sententia exequutioni per iudicem tradatur: ex ratione ipsius Tho. & aliorum, qui Thom. ipsum sequuntur, quamuis Fel. opinionem ante ipsum Bald. probauerit in l. id, quod pauperibus. C. de Episc. & Cler. 9. qu. Horum vero auctorum opinio fortasse tunc procederet, cum iudex expressim Reum condemnaret ad soluendum, seu aliquid agendum, quod non pertineret ad corporalem laesionem: quemadmodum censet Dom. Sot. dict. arti. 6. conclu. 5. probans, in hisce casibus Reum post condemnationem teneri ad solutionem, etiam ante executionem, item & teneri ad agendum id, quod in sententia fuerit eidem iniunctum. Practici autem iudices, cum Reos condemnant ad poenam amissionis bonorum temporalium, non damnant eos ad solutionem, sed simpliciter vtuntur condemnatione bonorum omnium, vel partis eorum, ea fisco Regio adiudicantes. At vbi fit condemnatio ad rationem alicuius mulctae pecuniariae, tunc etiam Reum condemnant ad eius solutionem. Tertio hinc deducitur, poenam non deberi in foro interiori, etiamsi lex poenalis addiderit, ad incurrendam poenam nullam requiri declarationem, nec sententiam. Adhuc enim erit iudicis exequutio necessaria, quia, si lata condemnatoria sententia non debetur poena in conscientiae iudicio, nec etiam debebitur casu, quo nulla sententia est necessaria. quam illationem aduersus Syluestr. in ver. emphyteusis. questio. 2. & verbo, Assassinus, in fi. proponimus. Is enim dixit, nullam requiri sententiam, si lex poenalis praedictis verbis vtatur. Cuius opinio vel est falsa, vel intelligenda in foro exteriori, non in iudicio interiori. Sed si lex adderet poenam, quam infert, soluendam esse in conscientiae foro: crederem communem opinionem non esse hoc casu admittendam: tametsi caute a legibus sit hoc statuendum. Sic Regiae leges fin. titu. 14. & fin. tit. 15. & 2. tit. 9. lib. 2. in Regi. ordi. poenam quandam imponentes addiderunt, eam in foro conscientiae esse omnino soluendam. quod quibusdam nimis asperum videbitur, tamen vrgentissimis rationibus probatur ab Alfonso de Castro lib. 2. de potest. leg. poenal. c. 5. Illud tamen considerandum est, esse poenas quasdam, quae ipsis delinquentibus inferuntur, vt eas illatas patiantur: in quibus communis sententia locum habet: quasdam vero, quae imponuntur ipsi delinquenti, & earum natura dictat, vt eas is exequatur: vt peregrinatio, exilium, habitatio in certo, & a iudice constituto loco: has quidem etiam in conscientiae iudicio, condemnatum cogendum esse peragere: manifestum mihi videtur, & id expressim notat Driedonius de libert. Christia. pagina 226. post Caiet. 32. q. 69. artic. 3. Quarto [art. 11] ex eadem ratione non tenetur quis in foro conscientiae poenam etiam conuentionalem soluere, nisi ab alio petatur. quod notat Corne. cons. 69. 2. volum. & consil. 55. in 3. vol. quem sequitur Rebuf. in l. vnica. C. de sen. quae pro eo, quod int. proferuntur. nume. 40. Nam sicut iudici exequenti legis poenam non licet resistere, ita petenti poenam ex conuentione, & promissione non licebit refragari. Et sicut iudicis exequutio in legali poena est necessaria, ita in conuentionali petitio creditoris expectanda est: cum is, qui poenam promisit, iusta coniectura presumat, alterum nolle poenam recipere, si eam non petierit. Vnde Anchar. sententia ín regu. possessor. tertia quaest. de regu. iur. in 6. quem referunt & sequuntur Fel. & Dec. in d. c. 1. que asserit poenam conuentionalem in foro conscientie deberi: est intelligenda, si ab illo, cui soluenda est, petatur. Is vero, qui ex conuentione, vel ex lege poenam exigit, & extorquet, nullum peccatum committit. quod probat Fortu. in tract. de vlti. fine. illat. 18. & est apud omnes probatissima opinio, quando lex est iusta, vel poena conuentionalis licite in contractum deducitur. notat Corne. d. consil. 69. & Bald. in l. 1. C. vnde vi. colum. antepenul. Quinto ex eadem opinione defenditur a quibusdam Innocen. qui in cap. sicut dignum. de homi. scripsit, [art. 12] damnum alteri inferentem culpa leui, vel leuissima, non teneri, in conscientiae foro illud resarcire: quamuis in iudicio exteriori, per iudicem cogi debeat ad id soluendum. per l. in lege. ff. ad l. Aquiliam. Hoc enim damnum in poenam soluitur praecedentis culpae: igitur in iudicio interiori non debetur. & Innoc. sequuntur Abb. in c. si egressus. de iniu. idem Abb. in c. cum causam. col. 5. de testibus. & in c. dilecti. de arbitr. Abb. & Dec. nume. 31. in c. quoniam contra. de probat. Areti. in c. sicut. col. 2. de testi. Roma. sing. 105. Anan. in d. c. sicut dignum. §. fi. in fin. & ibi Fel. idem Fel. nu. 41. & Dec. nu. 10. in 2. lect. in c. 1. de constit. post Abb. ibi col. 7. & Ias. in §. sed iste. numer. 130. de actio. Barb. in ca. 1. colu. 1. de commodat. quam opinionem asserunt communem esse Anto. Cors. in sing. in verb. forum conscientiae. & Syluest. in verb. culpa. §. 4. & verb. aduocatus. §. 24. & verb. restit. in 2. §. 12. & 17. pro qua considerandum est, quod in foro interiori voluntas nocendi est attendenda, quae tamen cessat in culpa leui, & leuissima. Verum aduersus hanc opinionem communem tenet idem Abb. in cap. fi. de iniur. Barb. in cap. Rainaldus. de testa. col. 114. & Angel. in summa, in verb. culpa. in fin. & Adria. in 4. senten. in tracta. de restitutione. c. vtrum in foro conscientiae. quibus suffragatur, quod lex Ciuilis, modo iusta sit, ligat quem in foro conscientiae, & in eo seruanda est. gloss. communiter recepta in cap. quae in ecclesiarum. de constitu. Diuus Tho. 12. quaestio. 96. articu. 4. Lex autem Ciuilis hac in re iusta est, igitur erit in interiori foro seruanda. Item praedicta lex dum mandat restitui damnum illatum, non infert poenam, quia istud damnum est ex parte patientis interesse & propriae rei amissae acquisitio. Nec de voluntate damnum inferentis curandum est, cum possit eum lex obligare ad damni solutionem. Ex quibus respondetur rationibus pro prima opinione adductis, & dubia valde redditur huius quaest. definitio. Atque in culpa leui mallem ego tenere opinionem vltimam, quam & in culpa leuissima probabilem esse opinor, maxime vbi natura contractus ex legis dispositione etiam leuissimam culpam considerat. Est tamen adnotandum [art. 13] text. in dict. l. in lege, procedere in culpa commissa in facto, non in culpa, quae in omissione commissa fuerit. gloss. notab. secundum Paul. ibi. in l. si mora. ff. soluto matrimonio. quam dicit auream Cors. in singu. in verbo, poena. cui est similis in l. lege Cornelia. ff. ad Syllani. quas communiter Docto. approbant secundum Alex. in d. l. si mora. col. 6. maius enim crimen est, quod in facto committitur, quam quod in omissione perpetratur, autore Tho. 22. quaest. 79. artic. 1. hunc etiam intellectum ad l. in lege. not. Bart. in l. quod Nerua. ff. depositi. nume. 29. Imol in c. 1. de commod. num. 28. & Alex. Imol. in l. praetor ait. ff. de edendo. col. pe. Salycet. in l. quae fortuitis. ad fi. C. de pig. actio. Stephanus Bertra. consil. 140. in 3. volum. Ex quo infertur intellect. ad gloss. in §. praeterea. Instit. quibus modis re contrah. obligatio, [art. 14] dicentem in incendio semper praesumi culpam leuissimam, quam dicit singul. Salycet. in dict. l. quae fortius. fi. colum. & idem in l. in iudicio. C. locati. & Ias. in d. l. praetor ait. §. praetor. colum. fi. Alexand. & Ias. in l. domos haereditarias. ff. de leg. 1. vbi Ias. asserit hanc opinionem esse communem: est enim intelligenda dicta opinio, quo ad culpam leuissimam in omittendo, non quo ad leuissimam in committendo contingentem. Vnde, nisi ex natura contractus veniat leuissima culpa, ex incendio non tenebitur quis actione legis Aquiliae ex illa leuissima culpa a lege praesumpta. ita Alexand. in d. l. domos. & in d. §. praetor. Bald. consil. 136. volum. 4. & Bertrand. in dict. consil. 40. 3. vol. licet contrarium notauerit Thom. Grammat. decis. 3. ad fi. Hinc subinfertur text. in l. qui aedes. ff. de incend. rui. & naufrag. dicentem, teneri quem ad damni illati solutionem, quando damnum illatum fuit ex incendio, propter illius negligentiam, esse intelligendum, de negligentia, quae culpam leuem prae se fert, perpensis ipsius facti circumstantijs: non de illa, quae ex culpa leuissima contingit, cum constet ex supra dictis neminem teneri ad satisfactionem damni, quod est illatum propter eius omissionem data culpa leuissima. His etiam exacte animaduersis, constat, qualiter sit intelligenda Regia l. 10. tit. 15. part. 4. que in incendio optime considerat per aliquot exempla culpam, ex qua incendiarius teneatur. Est tamen hac in re aduertendum, contra communem opinionem, verius esse. tunc demum lege Aquilia quem teneri ex culpa leuissima, quando natura actionis, cum qua legis Aquiliae actio concurrit, id exposcit, non alias. quod subtiliter comprobat Carol. Molin. in l. vnic. C. de sent. quae pro eo, quod interest. nu. 180. Sexto ex gloss. in dict. cap. fraternitas. adiuncta praemissa declaratione, constat, poenam etiam in foro conscientiae deberi, quando ex parte recipientis non est poena, sed amissae rei acquisitio, & sic interesse. Domi. in cap. commissa. colum. final. de elect. in 6. Felin. nume. 43. & Decius in dict. cap. 1. de constit. num. 20. in 1. lect. & Ancha. in reg. peccatum. de regul. iur. in 6. colum. 23. quorum opinio est intelligenda iuxta Inno. opinionem, quam modo explicuimus. Septimo infertur intellectus ad text. in c. 1. & 2. de adult. vbi expresse cauetur, [art. 15] vitiantem virginem esse compellendum eam dote congrua donare, hoc enim procedit in foro exteriori.: nam in iudicio interiori, & conscientiae solum tenetur is damnum resarcire. & sic ipsi stupratae dare tantum, quanto pluris eget corrupta ad inueniendum virum sibi coequalem, quam indigeret, si esset virgo. non tamen integram dotem: hoc enim est damnum illatum resarcire. soluere autem dotem integram, & necessariam ad nubendum viro aequali, vt ex intellectu communi illius cap. de adult. colligitur, ad poenam criminis spectat, quae in foro conscientie non debetur. ita hunc intellectum expresse notat Floren. 2. part. tit. 5. cap. 6. §. 1. & Ioan. Bernar. in illa elegantissima praxi criminali. cap. 77. Et licet text. in c. 1. responderit, quod corrumpens virginem, si eam non duxerit vxorem, teneatur in foro iudiciali eam dotare iuxta dotem, quam virgines accipere consueuerunt. dicunt tamen Io. And. Abb. & alij, esse vlterius ad text. supplendum, quod teneatur item dare illud, quo pluris indiget corrupta ad inueniendum virum aequalem sibi. Quod illic Anania aegre admittit 2. col. scribens, quod ille textus sic simpliciter intelligendus, vt iacet, sine vlla additione, quando corruptor vult contrahere matrimonium, ipsa vero, vel pater hoc recusant: tunc enim sat erit constituere ei dotem, quae sufficiens fuisset ei, si esset virgo. Ego tandem Ananiae accedo, vbi corruptor est vir conueniens ipsi virgini ad matrimonium, & iniuste recusatur. alioqui sequor Abb. & confirmo eius intellectum procedere, quia text. ille intelligitur, quando corrupta cum dote consueta dari virginibus potest consequi, aut consequitur maritum sibi aequalem & conuenientem atque parem. Octauo, [art. 16] quamuis mala fide praescriptio non procedat. cap. possessor. de regul. iur. in 6. cap. fi. de praescrip. poena tamen praescribi potest, etiam cum mala fide, eo, quod non debeatur in foro conscientiae. ita Abb. & Feli. in dict. c. fi. 2. col. & Franc. Bald. in tract. de praescript. 2. part. 3. part. princ. q. 13. & 14. idem not. Ioan. Crott. in l. nemo potest. fol. antepe. col. 4. ff. de legat. 1. quibus non obstat text. in c. 2. de praescript. libro 6. cuius mentionem paulo ante fecimus, vbi bona fides requiritur ad praescribendam poenam: ille enim text. procedit, quando poena ipso Iure est per legem statuta. quo casu licet in foro conscientiae non teneatur delinquens, nec eius haeres eam fisco offerre, tamen ipsi haeredes bona illa fisco delata non possunt absque bona fide prescribere, ad hunc effectum, ne bona illa per sententiam Iudicis auferantur ab eis. quanto autem tempore, in bonis fisco delatis, aut deferendis, procedat praescriptio, tradunt Bart. in l. in omnibus. ff. de diuers. & tempo. praescrip. Imol. in l. quamuis. ff. de vsucap. Angel. in §. res fisci. Insti. de vsucap. text. & ibi Doct. in c. 2. de praescrip. in 6. Abb. in cap. cum nobis. col. 3. & pe. Feli. ibi col. pe. de praescrip. Verum si rationem Abb. & sequacium diligenter perpendamus, minime satisfaciet responsio praefata ad text. in dict. c. 2. Cum etiam ipso Iure imposita poena in conscientiae foro debita non sit, ideo crederem praescriptionem cum mala fide in poenalibus procedere etiam Iure Canonico, si ea sit praescriptio, quae Iure Ciuili cum mala fide approbatur, non alias. atque ideo in d. c. 2. bona fides exigitur, quia illius capitis praescriptio a Iure Ciuili inuenta non est, nec statuta: omnino etenim a Iure tantum Pontificio inducitur, & cum bona fide, seclusa penitus mala fide. Ex quo infero Iure Ciuili aduersus fiscum secularem, bona ob non solutum vectigal ei ipso Iure delata, vsucapi aut praescribi quinquennio, etiam mala fide. l. 2. C. de vectig. & commi. quem text. commendat Abb. in c. cum nobis. colum. 3. de praescript. Roma. singu. 477. Bertachi. in tract. de gabellis, parte 9. nume. 5. addo tamen hac in re leges Regias 5. titu. 7. part. 5. & 9. titul. 10. lib. 6. ordina. Infertur etiam Iure Ciuili post quinquennium ab obitu haeretici nondum accusati, tute ab haeredibus bona illius obtineri, eosque dicta praescriptione defendi, licet sciuerint illum hereticum fuisse. sensit Bar. in l. 2. C. de Apost. cuius opinionem in fisco seculari procedere existimant Abb. in d. c. cum nobis. 3. col. & ibi. Feli. col. pe. Franc. in c. 2. de praescriptio. in 6. col. 2. Balb. de praescript. 5. part. in princ. col. 7. pro quibus facit gloss. in l. Manichaeos. C. de haereti. dicens, in crimine laesae Maiestatis non posse quem accusari post quinquennium ab eius morte. idem notat Rom. singu. 43. Ex quibus illud sane colligere licet, Ius Ciuile haec tempora statuisse in his poenalibus actionibus, etiam data criminis scientia in heredibus delinquentis. Verum in fisco Ecclesiae aliud disponit text. in d. c. 2. cui adde text. in c. accusatus. §. pe. de haereti. eod. lib. quo constat haereticum, quo ad bona, etiam posse post mortem accusari. imo ex eo in perpetuum poterit defunctus haereticus accusari, vt eius memoria damnetur, vt ibi Io. Mon. ac caeteri adnotarunt. quibus accedit Feli. in d. c. cum nobis. col. pe. post Abb. ibi col. 3. & Gonsalus a Villadiego de haeretic. quaest. 22. col. 2. atque idem erit in apostatis, licet Afflict. in constitu. Neapolit. titu. 3. teneat, non posse eum post quinquennium accusari. Imo in his regnis, quo ad bonorum confiscationem fisco seculari applicandam, locum habet illius cap. constitutio. ex his, quae notat repertorium inquisitorum in verbo, praescriptio, & instructio inquisitorum c. 20. Verum ex praemissis considerandum est, bona ob delictum semel fisco delata, & per sententiam ei tradita, non posse vsucapi mala fide, nec praescribi: iam enim non agitur de poena praescribenda, sed de re propria ipsius fisci per praescriptionem acquirenda. sic sane intelligo l. omnes. C. de praescripti. triginta, vel quadraginta annorum, ex qua anni quadraginta ad hanc praescriptionem requiruntur. quod Bart. in dict. l. in omnibus. Imol. in dict. l. quamuis. Ange. in dict. §. res fisci. fatentur, & late Boer. quaest. 264. nume. 21. qui etiam examinat quaestioneem istam de praescribendis bonis fisco delatis, aut deferendis. hoc, inquam, adeo verum est, vt & bona fides sit in hac praescriptione necessaria. Nono ex praemissis probari potest, poenas censurae a Canonibus indictas, item poenam irregularitatis, ac etiam quasuis alias, quibus propter crimen aliquis efficitur indignus, atque incapax alicuius rei, in foro conscientiae vim, & effectum habere, quia nullum actum Iudicis exigunt istae poenae, quod notat Caieta. 22. quaest. 62. artic. 3. & probatur ex ratione, quam ad gloss. in cap. fraternitas. notauimus. tametsi Domi. Sot. d. artic. 6. in censuris Caiet. sequatur, ab eo discedens in ea ratione, quam ipse tradit, & nos hoc loco sequimur. Decimo hic notandum est, [art. 17] non tantum in foro poenitentiali, sed & in iudiciali, quo ad tollendam poenam spiritualem, quae infertur non satisfacienti, minime considerari poenam temporalem, quae damni, vel debitae rei, satisfactionem non spectet. gloss. in Clem. 2. versic. officij. de haeret. quam dicit sing. Areti. in l. 4. §. Cato. 1. col. ff. de verb. obl. Ex quo subinfertur intellectus ad l. Regiam, quae prima est titu. de excommunicatis. libr. 8. ordin. qua poena imponitur perseueranti in excommunicatione per mensem, aut annum: nam sic excommunicatus, si omnino satisfaciat alteri, cuius causa fuit excommunicatus, absoluendus est, licet poenam illius l. non soluat, tametsi possit ab eo illa poena exigi, praestita semel absolut. Vndecimo & illud est considerandum, poenam a testatore adiectam in foro conscientiae deberi, vel ea ratione, quod nulla sit Iudicis executio necessaria, vt existimat Abb. in cap. Rainaldus. de testa. nu. 25. & Cremen. singu. 7. vel ex eo, quod eueniat casus, quo testator noluit haeredem vel legatarium eius bona possidere, vel voluit eorum aliquam partem amittere, quod facere iure optimo potuit. l. ab eo. C. de fidei com. cum simil. notat Caiet. in sum. verb. poena. Florent. 3. part. titu. 10. cap. 3. §. 12. Ex quo infertur, foeminam, quae ex mariti testamento vsufructuctuaria relicta est, in bonis ipsius mariti, hac lege & conditione, vt caste viuat, omnino teneri vsumfructum restituere mariti heredibus, in anime iudicio, ex quo castitatem non seruauit. Duodecimo nec illud est omittendum, donatarium, susceptis a donatore filijs, teneri in conscientiae iudicio restituere res donatas, iuxta l. si vnquam. C. de reuoc. donat. Nec id improbatur ex communi opinione glo. in c. fraternitas. 12. q. 2. quia reuocatio donationis per l. illam inducta, non fuit facta in poenam donatarij, sed ex praesumpta ipsius donantis voluntate, plurimum a lege coadiuuata, quod ibi notat Tiraq. in verb. reuertatur. num. 238. in quo forsan diuersum erit dicendum, quando donatio reuocatur ob ingratitudinem donatarij. ex l. fi. C. de reuoc. donat. & c. fi. de donatio. tunc enim in poenam criminis, & ingratitudinis fit reuocatio. Caeterum, vt illuc, vnde abij, redeam, [art. 18] praedicta poena amissionis bonorum omnium, quae Authenticorum iure, contrahentibus incestas nuptias infertur, ita est intelligenda, vt incestas nuptias dicamus eas, quae gradibus Iure Canonico prohibitis contrahuntur, licet Iure Ciuili prohibiti non sint: Lex enim Ciuilis in hac re ad Canones est omnino referenda. ita Card. Abb. & Praepo. in c. & si necesse. de do. inter vir. & vx. Alex. in l. si auiae. C. de succe. edi. in fi. Deci. in c. 2. col. 2. de testi. idem Deci. consi. 158. vbi hanc esse communem opi. fatetur, licet contrarium notauerit Anch. cons. 391. Domi. consil. 71. Cald. consil. vlti. de consang. idem Dec. consi. 268. num. 5. & Andr. Alciat. in c. cum contingat. de iureiur. nu. 53. dicens, statutum prohibens incestas nuptias, & poenam contrahentibus adijciens, esse referendum ad Iuris Canonici prohibitionem, quia tempore, quo statutum fit, Ius Canonicum viget. At Iustiniani leges non posse hunc intellectum accipere, probat ex eo, quod illo tempore nondum Ius Canonicum coniugalem prohibitionem induxerat. In quo fallitur aperte, cum ante Iustinianum, imo & ante Valentem, Theodosium & Archadium Caesares, qui l. qui contra. C. de incest. nupt. ediderunt. Calixtus, Fabianus, & Iulius, Romani Pontifices, coniugia inter consanguineos & affines prohibuerant, paulo latius, quam per c. non debet. prohibita fuerint. vnde communis opinio iure verior videtur. Secundo [art. 19] leges, punientes incestas nuptias, & etiam Canones locum habent, vbi ab initio scienter contractae fuerunt. secus tamen, si ab initio bona fide contractis nuptijs postea detecto impedimento vir & foemina in eodem coniugali contractu perseuerant. glo. est in Clem. vnic. in verb. scienter. de consangui. quam Docto. ibi approbant. & eam dicit auream & singul. Feli. in cap. examinata. col. 4. de iud. & notab. Franc. in c. decreuit. de haeret. in 6. vbi gl. fi. eandem sententiam probat. quam & DD. ibi sequuntur. Tertio leges [art. 20] Ciuiles, incestas nuptias punientes, sunt intelligende, quando sunt contracta sponsalia de praesenti. Bart. Ias. & alij in l. fi. ff. de condict. sine caus. Imo, quo ad Ciuiles, de incestis nuptijs, vt locum habeant, est necessarium matrimonium copula carnali consummatum. text. in c. & si necesse. de do. inter virum & vxor. quem ita intelligunt ibi Anto. Abb. & Praepo. & Bald. Nouel. in tract. de dote. par. 11. col. 11. nam cum leges Ciuiles in his nuptijs incestum punire velint, copula requiritur, sine qua incestus vere committi non potest, vt superius diximus. Quarto poena amissionis [art. 21] omnium bonorum, quae Iure Authenticorum contrahentibus incestas nuptias infertur, minime locum sibi vendicat, data in ipsis contrahentibus ignorantia Iuris, vel facti, etiam crassa, & quae ex lata culpa contingat. ita Bar. in l. si adulterium cum incestu. in princ. nu. 11. ff. de adulte. optime Imol. in Cle. vni. de consan. col. 2. & ibi Anchar. col. 3. Bart. expressim sequutus, pro qua opinione facit ratio, quae ab ipso Imo. adducitur: nam vbi dolus expresse ad poenam requiritur, lata culpa non sufficit. l. igitur. §. & generaliter. ff. de libe. caus. not. Bar. in l. 1. §. 1. ff. si quis testam. liber esse iuss. fuerit. Ang. per tex. ibi in l. si quis id quod. §. doli. ff. de iuri. omni. iud. text. opti. in cap. si vero. in 2. de sent. excom. iuncto cap. si quis suadente. 17. quaest. 4. not. Abb. & Fel. col. 2. In c. 2. de consti. idem Feli. in d. c. si vero. dicens illum text. ad hoc esse singu. not. gl. ibi recepta communiter, teste Ias. nu. 23. in l. in actionibus. ff. de in lit. iu. facit l. in lege Cornel. ff. de sicar. notat Bart. in l. quod Nerua. 7. col. ff. depositi. Nec obstant, quae contra hanc communem adducunt Dec. in d. c. 2. & late Zasius in lib. 2. singu. intel. c. 2. illa enim intelligenda sunt, quando lata culpa versutiam presefert, & ita dolum admixtum habet, vt constat ex adductis per eundem Zasi. probatur etiam opinio communis in l. 2. vers. doli mali. & vers. si quis igitur suam rem. ff. vi bonor. rapt. ex quibus infertur, excommunicationis poenam in d. Cle. vni. statutam. non comprehendere ignorantes, etiam ex lata culpa. quod notant ibi Imol. & Bonifa. col. 2. quibus patrocinantur quae Io. Crot. adducit in c. 2. in prin. de const. in 6. col. 3. quamuis glo. in d. Clem. vnic. vers. scienter. contrarium notauerit. Verum in hoc eodem tractatu ante iura Authenticorum statutum fuerat, contrahentes [art. 22] incestas nuptias, ex eisdem nihil lucri, aut commodi capere posse. Imo ex lege vxor dotem, arras, sponsalitiam largitatem, maritus donationem propter nuptias amittebant: eaque omnia ad fiscum deferebantur. l. qui contra. C. de incest. nupt. de cuius intellectu praeter iam adducta, agendum vlterius est, quia sublata non est, licet poena per iura Authenticorum augmentum receperit: est enim d. l. qui contra, intelligenda, in his qui scienter matrimonium contraxerunt: nam hi, qui ignorantia facti incestas nuptias contrahunt immunes sunt, & liberi ab illius legis poena, quod est receptissimum. Sed & ignorantia Iuris eosdem excusat a praedicta poena amittendi propria bona, licet non operetur lucri acquisitionem. tex. & ibi gloss. in versi. illicitum. Bart. & Alber. in l. si adulterium. §. 1. ff. de adult. glo. in d. l. qui contra. Bart. & Paul. Cast. contra gloss. ibi in l. fi. ff. de condict. sine cau. gloss. & ibi Doct. in dict. c. & si necesse. quam opinionem asserit esse communem Bald. Nouel. in tract. de dote. part. 11. col. 8. Quae tamen procedit, quando contrahitur matrimonium palam, secus, si clam contractum sit: tunc enim non excusat ignorantia Iuris, etiam humani, & ciuilis. text. in l. fi. ff. de ritu nupt. notat Albe. in dict. l. si adulterium. §. 1. gloss. in dict. l. qui contra. quam commendat Roma. sing. 714. Secundo communis opinio procedit, quo ad poenam, d. l. qui contra. in ignorantia probabili, non tamen in ignorantia crassa, & que in ipso Iure gentium versatur. l. fi. ff. de ritu nup. vbi Iurisconsultus scribit, in coniunctione matrimoniali, quae contra Ius gentium fit, ignorantiam non excusare. quod Bart. notat in d. l. si adulterium. §. 1. vbi quo ad d. l. qui contra. hac distinctione vtitur, & eum caeteri sequuntur, maxime Anchar. in d. Cle. vnica. Sed & si mulier, que scienter matrimonium in gradu prohibito contraxit, dotem [art. 23] a marito repetere velit, non repellitur a marito criminis participe, qui fisci ius contra vxorem allegat, dicens, dotem fisco deberi. ita Bar. in l. fi. ff. de cond. sine caus. in fi. quamuis dubius, sicuti Raphael Fulgo. & Ias. ibi etiam dubitant. sed tenent eandem opinionem Card. in d. c. & si necesse. & Fran. de Ripa in Rub. ff. solu. matri. nu. 29. ex text. iuncta glo. celebratissima in l. consequenter. §. 1. ff. famil. hercisc. vbi notatur, neminem posse aduersus agentem in iudicio ius fisci opponere. dicit praedictam gl. singu. Alex. in l. si patroni. §. qui fideicommissum. ff. ad Trebell. pe. col. Ias. in l. 2. C. de iure emphy. num. 6. notat Bal. in c. tuae. de procur. Bart. in l. 2. ff. de excep. rei iud. Ias. in l. si seruus plurium. §. si quis. ff. de lega. 1. probat tex. in l. 2. ff. si ager vecti. vel emphy. pet. ex quibus opinio Bar. probari videtur: nam etsi ipso Iure haec bona ad fiscum deferantur, non tamen possunt ab ipso delinquente, etiam per Iudicem auferri, donec feratur sententia declaratoria. c. cum secundum. de haeret. in 6. l. eius qui. ff. de iure fisci. quae tamen sententia in presenti casu minime fertur, nec tractatur. igitur vxor excludi non debet a marito excipiente, ius fisci esse potentius, quam vxoris, eamque a lege, illa dote priuari. Agit autem vxor ad dotem condictione sine causa, eo, quod matrimonium, propter quod dos data fuit, sequutum non sit, nec contrahi potuerit. Nec causa dandi saltem proxima, turpis est censenda, sed potius nulla, vt explicant Bart. & alij in d. l. fi. ff. de condict. sine cau. dicentes, non competere ipsi vxori actionem de dote, sed condictionem sine causa, etiamsi matrimonium esset ignoranter contractum. l. 1. C. de cond. ob caus. l. si cum dotem. §. fi. ff. solut. matrimo. tex. & ibi gloss. in c. 3. de donat. inter virum & vxo. Cum ergo actio de dote non competat, plurima sunt hic notanda, ex quibus, quid hoc referat, apertissime constabit. Primo etenim infertur, in presenti casu non esse locum l. vnicae. C. de rei vxor. actio. §. exactio. [art. 24] quae marito tribuit dilationem annuam ad restituenda mobilia dotis. Imo statim erunt omnia bona dotalia restituenda. gl. singu. in d. §. exactio. quam ibi praeter alios sequitur Sali. Alex. in l. si cum dotem. §. fi. ff. solu. matrim. Abb. & Cald. in dict. c. 3. quam etiam dicit singul. Bal. Nouel. in tract. de dote. part. 11. nume. 27. quibus suffragatur text. in l. 2. §. fi. ff. de priui. credit. & in dict. l. si cum dotem. §. fi. vbi respectu mulieris ignorantis, & bona fide contrahentis, non respectu ipsius viri bona, quae vxor dedit marito, dotis nomen habent. Atque haec est communis opinio, contra gloss. & Anto. in d. c. 3. Secundo hinc deducitur, maritum huius dotis fructus non lucrari, quia [art. 25] nec fuit vera dos, nec matrimonium. argum. l. si ante. ff. soluto matrimo. & l. incestae. ff. de ritu nupt. & probatur in l. insulam. §. fructus. ff. solut. matri. notat Alex. in d. l. si cum dotem. §. fi. nisi bona fide maritus illos fructus perceperit: tunc enim eos percipit tanquam bonae fidei possessor, non tanquam maritus, & ideo eos restituere tenebitur eo pacto, quo possessor bonae fidei. gl. in d. §. fructus. per tex. ibi. quam approbant Paul. Imol. & Alex. ibi. idem Alex. in d. l. si ante. & Bal. Nouel. in tract. de dote. par. 11. col. pe. & fi. ex quibus ita est intelligenda gloss. in cap. 1. de donatio. inter virum & vxorem. quae expresse voluit, maritum lucrari fructus dotis putatiuae. Tertio constat ex his, [art. 26] predicto casu maritum conueniri ab vxore posse, vt ipsa dotem exigat in iudicio exacte, & ita integre, vt nihil a marito deducatur alimentorum ratione, imo vltra quam facere possit, condemnandus erit, quia nec maritus fuit, nec vt maritus ad iudicium vocatur. Ioan. Andre. & Abb. in c. 1. de dona. inter virum & vxo. Bal. Imol. & Alex. in l. diuortio. §. fin. ff. soluto matrimo. eandem opinionem existimat veriorem esse Rode. Xuares in l. 1. titu. 3. libr. 3. fori. col. 3. & esse communem asserit Bald. Nouel. in tracta. de dote. par. 11. numer. 28. quamuis gloss. in dict. cap. 1. contrarium asserat. cui videntur consentire Cardi. & Ancha. Quid autem in his bonis contrahentium incestas nuptias, dicendum sit, quando alter eorum bona fide contrahit, dicemus cap. 7. huius Partis. §. 1. # 9 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Dispensare quid sit, & de dispensatione, ac dispensatore, -  2 Differentia inter dispensationem & declarationem. -  3 Dispensatio etiam Romani Pontificis, non habet effectum in Iure naturali. -  4 Dispensatio Papa non potest dari contra Ius diuinum. -  5 Intellectus ad text. in c. contra. 25. q. 1. -  6 Dispensare potest Papa super statutis a iure humano. -  7 Dispensatio in iure humano, tamen sine causa facta, an reddat quem tutum, quo ad Deum. -  8 In dispensatione circa Ius humanum facta, cur subsistente iusta dispensandi causa, autoritas Principis sit necessaria. -  9 In dispensatione Principis circa Ius humanum concessa, causa praesumitur. -  10 Dispensatio sine iusta causa facta, valet, licet inique concedatur. -  11 Dispensatio ab inferiori a Principe, sine causa iusta concessa, non tenet. §. NONVS, DE DIspensatione. HAC in parte agendum erit de gradibus, naturali, diuináue lege, prohibitis. Qua in re ita celebris est controuersia, vt plane doctissimus quisque conatus fuerit, exactissima diligentia, id inuestigare. Huic tamen dubio, de dispensatione, quae solet a Romanis Pontificibus concedi, aliqua praemittemus, quo percipi possit, quantae sit vtilitatis isthaec disputatio. Dispensare [art. 1] apud Latinos frequentius, distribuere significat, ac expendere. Vnde dispensator seruus apud Iurisconsultos dicitur, qui impendia domus curat: quique victui diligenter distribuendo praeest, ac rationibus expendendis. ita Alciat. in l. vrbana. ff. de verborum significat. qua dictione vtitur Alphenus in l. in lege censoria. ff. eod. titu. Item Paulus in l. dispensatorem. & in l. dispensatori. ff. de solutio. & alibi saepissime. Scribit etiam Theophilus in §. recte quoque. Insti. de mandat. dispensatorem dici seruum, qui foenori dare consueuit pecuniam domini: idem Theophil. in §. de his. Inst. per quas personas. ita de dispensatore loquitur. Ex re mea est, quando curam ei possessionum mearum credidi aut permisi, vt pecunijs meis mutandis praeesset, dispensatoremque, vt vocatur, eum feci. Inde & dispensatio deducitur pro hoc munere, & officio dispensatoris, ex Suetonio in Othone. ca. 5. Ante paucos dies seruo Caesaris, pro impetrata dispensatione, decies sestertium expresserat. Idem Suetonius hac dictione vtitur in Vespasiano: Quendam e charis ministris, dispensationem cuidam, quasi fratri, petentem cum distulisset, ipsum candidatum ad se vocauit, exactaque pecunia, quantam is cum suffragatore pepigerat, sine mora ordinauit. Nos vero passim dispensare pro soluere legibus dicimus, ac subinde verbari nomine vtimur pro concessione, aut indulgentia, quae contra Ius a Principe impetratur. qui dicendi modus minime placet Budaeo in l. 1. col. 14. ff. de iust. & iur. nec Oldendorp. libr. de iure sing. vbi scribit: Qui dispensat Ius, is cuique suum distribuit, & curat, ne alicui fiat iniuria, ne aliquis laedatur, quod summum iustitiae munus est. Nec tamen verebimur his dictionibus vti, siquidem & his Canones, quos interpretamur, vtuntur. Condonandum etenim aliquid est, atque indulgendum commoditati loquendi, & consuetudini quamlibet disciplinam profitentium: nam & Rom. Pont. dispensator a Diuo Bernardo dicitur, libro 3. de considerat. ad Eugenium. & a Tho. 12. q. 97. arti. 4. atque a Diuo Paulo, 1. ad Corinth. cap. 9. & ab ipso Christo, Lucae 12. ex eo, quod distribuat, ac expendat potestatem sibi a summo Deo concessam. Caeterum in Iure duo sunt, quae ex diametro, quod aiunt, [art. 2] distant declarare Iura, & dispensare circa Ius: Ius enim interpretatur quisquis ita illud explicat, vt ostendat aperte, an Ius illud, id quod agitur, includat, nec ne. l. fi. C. de legi. cap. cum venissent. de iudic. l. scire leges. cum sibi proximis. ff. de legi. Lex namque illa naturalis: Non occides, per humanas leges saepissime ita explicatur, vt constet, per eam homicidium ad defensionem commissum minime prohiberi. l. vt vim. ff. de iust. & iure. Naturalis enim ratio dictat, defensionem omnibus permissam esse. Sic etiam lex illa, furtum non facies, ita intelligenda est, vt furtum committere non dicatur, qui fame coactus, victus gratia alienum assumit. c. si quis propter necessitatem. de furt. Dispensat vero circa Ius, qui data legis obligatione, ab ea priuatim aliquem eximit: etenim secundum Tho. 22. q. 88. artic. 10. lex ponitur respiciendo ad id, quod est vt in pluribus bonum, sed quia contingit huiusmodi in aliquo casu non esse bonum, oportuit per aliquem determinari in illo particulari casu legem non esse seruandam, & hoc est, autore Thoma, proprie dispensare in lege, cuius rei sit exemplum in cap. de mulcta. de praeben. Iure enim humano nobiles & literati duo beneficia curam animarum habentia obtinere prohibentur. at Romanus Pontifex aliquem nobilem, aut literatum, ab hac iuris humani prohibitione eximere potest. ita haec explicant Cardi. a Turre Crema. in tract. de ecclesia. libr. 3. c. 55. Iaco. Almai. in tract. de potest. eccles. c. 13. & Ambro. Cat. contra Caiet. libr. c. 2. fere ad fi. Paris. consil. 68. nume. 195. volu. 4. Quo fit, vt circa Ius diuinum, aut naturale, interpretandi potestas Romano Pontifici competat, non dispensandi: declaratio enim ex eo etiam contingit in iure naturali, quia licet illud sit immutabile, quo ad prima principia, scilicet ratione viuendum est, & quo ad ea, quae necessario ex primis principijs deducuntur, vt sunt praecepta Decalogi, quae & iure humano declarari possunt, quo ad actus, quos prohibent, vel imperant. conclusiones tamen, que ex primis principijs iuris naturalis oriuntur frequentius, non tamen in vniuersum. quandoque ex causis specialibus a Iure ipso naturali deductis deficiunt: ratio enim dictat, vt deponenti reddatur depositum, si illud exigat. id tamen frequentius est. nec semper ratio id suadet, cum iustissima ratione denegari aliquot casibus possit. l. bona fides. ff. deposi. Pulchre Cicero libr. 3. de Offic. cuius oratio similima est verbis Iurisconsulti: sic enim inquit de deposito verba faciens: Multa, quae honesta natura videntur esse, temporibus sunt inhonesta. Nec tollitur lex naturalis humana lege, sed declaratur. Tho. 12. q. 54. art. 5. Fort. in l. veluti. ff. de iusti. & iur. colum. 7. Ex his infertur Abb. eiusque sequaces errasse in c. fi. de consuet. dum dicunt, [art. 3] Ius naturale posse ex causa tolli. Falsum enim id est, tex. in prin. 5. dist. §. sed naturalia. Inst. de iur. nat. gent. & Ciui. declarari enim humana lege Ius naturale potest: tolli vero non potest. cui assertioni adstipulatur Cicero lib. 3. de repud. dicens: Huic legi nec propagari fas est, nec derogari ex hac aliquid licet, nec tota abrogari potest. nec vero aut per Senatum, aut per populum solui hac lege possumus. Nec erit alia lex Romae, alia Athenis, alia nunc, alia post hac, sed omnes gentes, & omni tempore vna lex, & sempiterna, & immutabilis continebit. Hactenus Cicero, cuius verba maxima cum laude retulit Lactant. Firmianus lib. 6. de vero cultu Dei, ca. 8. nam Cicer. libr. de Repub. non extant, praeter quoddam sexti libri fragmentum, quod somnium Scipionis nuncupatur. Sic & Dionysius Tyrannus respondit, autore Plutarcho in Solone, ciuitatis leges abrogari, naturae vero leges cogi nullo modo posse. Secundo hinc etiam constat, non recte loquutum fuisse Abb. in c. non est. de voto. dum sensit, [art. 4] Papam posse cum causa in Iure diuino dispensare. idem not. Fel. in c. quae in ecclesiarum. de constit. nu. 19. Deci. consil. 112. post alios Ferdi. Loazes in tracta. de matri. 2. dub. arg. 2. pro parte affirmatiua. dicit & hanc opi. communem Hiero. Gratus, consi. 1. in 2. volu. nu. 31. tradit Sigismundus Lofredus, consi. 50. id enim nullo iure subsistere potest, habet enim potestatem Rom. Pontif. interpretandi, & declarandi Ius diuinum, ex qua declaratione constabit, Ius illud ad casum aliquem non extendi, ex aliqua causa. dispensandi vero nulla competit ei facultas, nec causa aliqua id pati potest. Tho. quodlib. 4. artic. 13. & quod lib. 9. artic. 15. Angel. in verb. Papa. Card. a Turre Crema. lib. 2. de eccles. c. 107. Tho. 12. q. 97. art. 4. ad 3. Ioan. Maior. in 4. distinct. 24. quaest. 12. Ambr. Cath. in d. c. 2. Syluest. in verb. Papa. q. 16. Parisi. dict. consi. 68. nu. 199. volum. 4. Ioan. Driedo. de libert. Christia. pagi. 204. Ioan. Baptist. de S. Seuerino in tracta. de pensio. q. 19. Iac. Almain. in tract. de potest. eccles. c. 13. nostrates iure optimo reprehendens, eo, quod passim asserant, posse ex causa Roma. Pontificem circa Ius diuinum dispensare, quorum opinio posset procedere, si ad declarationem vel interpretationem referatur. Audacius certe multo dixit Ludo. Goza. consil. 51. colu. fi. propriam dispensationem Roma. Pontif. competere circa Ius diuinum. Quamobrem fugere omnino oportet, dispensandi verbum iura diuina & naturalia tractanti. si id verbum assumatur ea significatione, qua frequentius, & stricte apud nos assumitur, ac tutius erit dicere, iura naturalia & diuina posse Ro. Ponti. interpretari, quod probat text. in cap. maiores. de Baptismo. cap. per venerabilem. qui filij sint legitim. Etenim lex diuina continet ea, que ab ipso Deo determinata sunt, non solum in communi ratione iustitiae, sed etiam quo ad singulares actus, qua ratione dispensationem ab alio, quam ab ipso Deo non recepit, secundum Tho. 12. q. 100. arti. 8. Tertio ex his deducitur [art. 5] intellectus ad text. in c. contra. 25. q. 1. quo Zozimus Papa asserit, Romanum Pontificem nil posse contra Patrum statuta sancire: est enim id intelligendum, quatenus illa statuta Ius naturale, vel diuinum referunt, vt ibi notauit gl. quae ex praemissis comprobari optime potest. [art. 6] Dispensare autem potest Papa circa Ius humanum, etiam in his, quae ab Apostolis fuere statuta. no. Tho. quodlib. 4. art. 13. etiam contra sancita in Concilio totius Ecclesiae. gl. & communis in c. proposuit. de conce. praeb. gl. in c. vbi periculum. de elect. in 6. vers. Concilio. Abb. in c. significasti. de elect. Iacob. Almain. in tracta. de potest. eccle. c. 14. & Feli. in c. 1. nu. 23. de const. Late Iacobat. de Concil libr. 5. artic. 15. Potest enim Romanus Pontifex Ius humanum tollere. At in Concilio statutum, Ius humanum est, igitur & illud potest tollere. Vnde Ius dispensandi in Iure humano Romano Pontifici non aufertur, etiamsi Concilium vniuersale, futuris Romanorum Pontificum dispensationibus deroget, vti docet Card. a Turre Cremata in libr. 3. de ecclesia. cap. 52. & 53. siquidem potestas Romano Pontifici a Deo, non a Concilio data est, cap. 3. de const. Ex quibus dubium illud explicari potest, num ille, qui [art. 7] ex dispensatione Romani Pontificis, contra Ius humanum aliquid fuit assequutus, aut aliquem actum agit, si quo ad Deum tutus, an peccet. In quo celebris est sententia Ber. in cap. non est. de voto. dicentis, minime tutum esse hunc, si absque rationabili causa, sit ei hoc concessum, cuius rationem Tho. adducit in 12. quaest. 97. artic. 4. quo autore, nec ipse Princeps tutus erit, qui sine iusta causa Ius, quod subditis omnibus commune est, vnius gratia violat: frangit enim illam aequabilitatem, quae mera iustitia erga omnes seruari debet. Princeps ergo sine causa has indulgendo dispensationes peccat, fortassis & frequentissime mortaliter, qui sub mortalis peccati poena tenetur subditis iustitiam exhibere. Is vero, qui a Principe hanc Iuris relaxationem petit sine causa, venialiter peccat: non enim tutus erit, quo ad Deum, autore Bernard. in epistola 271. ad Theobaldum Comitem: forsan & mortaliter peccabit, quippe qui rem illicitam petat a Principe, & ei sit coadiutor in peccato mortali. ex his, quae tradit Caieta. 22. quaest. 78. artic. 4. Sed & his, qui vtitur peccato ipsius Romani Pontificis, & sic dispensatione ab ipso sine causa concessa, simpliciter mortaliter non peccat, nisi sequuto graui scandalo, vel damno alterius. quod & Domin. Sot. probat libr. 1. de iusti. & iur. quaest. 7. art. 3. contingit tamen dispensandi facilitas in matrimonij impedimentis frequentibus erga diuites, Duces, Comites, ac Principes: nec temere, cum dispensatio haec praecipue concedatur ob firmandum pacis foedus. quod magis necessarium est, magisque Reipub. conueniens circa personas praecellentes his dignitatibus, quam in popularibus, vt colligit S. Tho. 22. q. 63. ar. 2. ad secundum. Verum si causa exigitur, [art. 8] & iusta, vt Sempronius contrahat matrimonium, in gradu humana lege prohibito, iam in eo cessat ratio legis, igitur & cessare debet lex ipsa, cur ergo dispensatio est necessaria? Ex eo, inquam, quod ratio legis non cessat in communi, sed in particulari actu, & ideo lex non cessat. Cle. ad nostram. de haereti. cap. & si Christus. de iureiurand. sensit Fort. in tracta. de vltim. fin. illat. 15. & 16. leges enim, quarum ratio continua est, quarum finis communis est, & vniuersalis, non cessant, licet in particulari casu finis per eas intentus non sequatur. Prohibentur sane iuramenta sine causa, ex eo ne periuria sequantur ex incauta iuratione. sit ergo aliquis, qui nulla ex causa iuramentum fecerit absque periurio, premissa veritate affirmationis. procul dubio & is contra prohibitionem fecit, text. in d. c. & si Christus. Sic & ieiunia praecipiuntur ad reprimendam carnis tentationem, & tamen tenebitur ieiunare is, in quo periculum illud tentationis cessat, dict. Cle. ad nostram. non sic in legibus, quarum ratio in finem particularem dirigitur, vt est lex, de correctione fraterna, quae tendit, vt correctio fratris sequatur, & ideo cessat eo casu, quo correctio non speratur. ita explicat Ioan. a Medina de contract. quaest. 14. hae vero matrimonij prohibitiones, prioris classis sunt. vnde in nostro[art. [9]] casu necessaria est dispensatio, etiam existente causa, quae actum videtur honestum reddere. Tho. quodlib. 9. art. 15. Hoc igitur vnum ex praefatis notandum est, in quo inter omnes conuenit, dispensationem a Romano Pontifice concessam contra Ius sine causa, etsi sit contra ius positiuum, animae tutam non esse: male enim agit, qui dispensatione, sine causa sibi concessa, vtitur. Caieta. 12. q. 66. art. 5. glo. communiter recepta in dict. cap. non est. talis enim dispensatio, dissipatio potius censenda est, autore Bernardo libr. 3. de considerat. ad Eugenium. notant Ioan. Andre. Abb. ac caeteri in c. quia in tantum. de praeb. Abb. in c. de mulct. de praeb. eo. tit. nu. 20. idem Abb. in c. cum adeo. de rescri. alijque plures Iuris diuini & humani Professores, quos hic nominatim exprimere non expedit: nam id agit Fel. longe lateque in c. que in ecclesiarum. de const. nu. 25. quibus addendum censeo causam praesumi iustam, quando Princeps in Iure humano dispensat. ita aduertit Barto. post Cyn. in l. fin. C. si contra Ius, vel vtili. pub. Fel. nu. 60. Deci. 29. in d. c. quae in ecclesiarum. Fortu. in l. Gallus. §. & quid si tantum. ff. de lib. & posth. col. 138. Hipp. sing. 8. Ias. cons. 105. in 1. vol. nu. 4. & plures alij, quos refert, & sequitur Ferd. Loazes Praesul Illerdensis in tract. de matrimo. 4. dubio. nu. 13. pro quibus optimus est text. in c. si quid culpatur. 23. q. 1. c. in praesentia. de renunciat. glo. in c. ad aures. de tempo. ordina. & in c. 2. de maio. & obedi. Sed si in humano Iure Romanus Pontifex dispenset nulla causa existente, ipsa Iuris relaxatio tenet, & valet, licet male faciat Princeps eam concedendo, [art. 10] quo ad hoc enim, vt dispensatio, & actus ex ea sequutus valeant, est in Principe pro ratione voluntas. glo. quam ibi notat Bar. in l. relegati. ff. de poenis. quae sing. est secundum Ias. in l. quo minus. ff. de flum. 2. col. & Felin. in c. quae in ecclesiarum. de consti. nume. 6. Vnde quamuis sine iusta causa Princeps dispensationem concedat contra Ius humanum, valet concessio, actusque ex ea sequutus, firmus erit. quod notat Caiet. 12. q. 96. artic. 5. ad fin. Inno. in c. cum ad monasterium. de stat. regu. sentiunt Abb. in cap. non est. de voto. in c. de mulct. nume. 20. de praeb. idem in cap. quae in ecclesiarum. de consti. nume. 17. & ibi Decius nume. 29. dum probant, in foro exteriori, dispensationem validam esse, licet peccet, qui eam sine causa concesserit, & is etiam, qui ea vtitur. At in foro interiori animae de hoc peccato tractatur: in foro autem exteriori, de actus ipsius valore, tametsi Fort. in l. Gallus. §. & quid si tantum. ff. de libe. & posthu. col. 135. in ea sit sententia, vt opinetur dispensationem contra Ius humanum, sine causa concessam, etiam in interiori iudicio nullam esse, nec actum ex ea sequutum validum fore, pro se citans Diuum Tho. 12. quaest. 97. artic. 4. sed id durum est: nam etsi Princeps male agat, si contra Ius humanum, absque causa dispenset, nihilominus dispensatio valida censetur, actusque ex ea sequutus, in foro interiori tenebit: si quis enim dispensatione a Romano Pontifice impetrata, matrimonium in quarto gradu contraxerit sine aliqua dispensandi causa, etiamsi contrahendo peccauerit, quis tamen vnquam dicet, etiam in animae iudicio, hoc matrimonium inualidum esse? Quis vnquam doctus sacerdos, in eodem iudicio filios ex hoc matrimonio conceptos, illegitimos esse iudicabit? Id etenim admittendum est, committi crimen in actione alicuius rei, & tamen ipsum actum firmum esse, vt Syluest. argumentatur, in verbo, Papa, quaest. 15. contrahit enim quis clam matrimonium, & forsan cum mortali peccato, & tamen matrimonium tenet. quod latius superius disputauimus. Nec Tho. pro Fort. est quippe qui tantum id dixit, male agere Principem, qui sine causa contra Ius dispensat. Posset tamen Fortu. opinio locum habere in inferiori a Principe, is [art. 11] enim si a Principe licentiam habeat dispensandi contra Ius humanum, ea vti debet cum causa, alioqui dispensatio non tenebit vtroque foro. Innocent. in dict. cap. cum ad Monasterium. & in cap. dudum. in 2. de electio. Nicol. Milis. verbo, dispensatio. late Curtius Senior consil. 75. versicu. veniamus ad quartum. optime Ripa libr. 2. respons. cap. 35. Felin. in cap. ad audientiam. in 2. de rescriptis. colum. 5. idem Felin. in cap. postulasti. numer. 13. eod. titul. gloss. Bald. & Alexand. in l. filius a patre. ff. de libe. & posthu. Ex his mihi non placet, quod Felin. scribit in dict. cap. ad audientiam. colum. 4. dicens, in his, quae sunt iuris positiui, etiam in animae foro, tutum esse eum, cui Papa dispensationem concessit, nulla praeexistente causa: hoc enim falsum est, etiamsi Felinum sequatur Hieronym. Gygas in tracta. de pensioni. quaestio. 6. numero 13. nisi intelligamus eum tutum esse, quo ad actus valorem. # 10 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Nullus gradus iure diuino hodie prohibitus est, qui non sit & lege naturali vetitus. -  2 Graduum prohibitiones Leuiticica. 18. expressim factae, non omnes sunt iuris naturalis. -  3 Intellectus cap. fina. de diuort. -  4 Gradus primus in recta linea, secundum omnes, & vlteriores, iuxta tutiorem opinionem, iure naturae prohibentur. -  5 Gradus primus in transuersa linea Iure natura prohibetur. -  6 Nouerca Iure naturae in coniugium admitti non debet. -  7 Relictam fratris potest quis, secluso Iure humano, in vxorem accipere. -  8 Eusebij in Historia Ecclesiastica locus animaduersus. -  9 Patruus Iure naturae potest neptem accipere vxorem, & ideo nunc poterit ex Romani Pontificis dispensatione. -  10 Papa potest dispensare in aliquot gradibus, ex contentis cap. 18. Leuit. -  11 Episcopus, nec Legatus a latere non possunt dispensare in prohibitione cap. non debet. de consang. & affinit. -  12 Gradus remotior a stipite tantum considerandus est, in prohibitione coniugali, & in dispensatione. -  13 Proles, ex consanguinea suscepta, potest esse iusta dispensandi causa. -  14 Impetratio dispensationis non tenet, si tacetur matrimonium contractum fuisse scienter inter prohibitos. -  15 Dissimulatio Principis an habeat vim dispensationis. -  16 Lex Ciuilis non potest matrimonia prohibere. -  17 Romanus Pontifex qua ratione possit prohibere coniugalem contractum. -  18 Consuetudo an possit aliquot personas reddere inhabiles ad coniugium contrahendum. -  19 Consuetudo ista an exigat scientiam Romani Pontificis. -  20 Fama an probet impedimentum matrimonij. -  21 Testis vnicus an probet matrimonij impedimentum. -  22 Fama sola, vel vnicus testis, an impediat matrimonium contrahi praecedentibus sponsalibus iuratis. §. DECIMVS, DE GRADIBVS diuina, naturali, vel humana lege prohibitis. CAETERVM cum ex praemissis constet, quo in iure possit Romanus Pontifex dispensare, operaeprecium erit agere, qui gradus sint, quo ad matrimonia, in affinitate, & consanguinitate, diuina, naturalíue lege prohibiti. Ac primum omnium illud notandum est, nullum [art. 1] gradum Iure diuino prohibitum hodie esse, qui idem naturali Iure prohibitus non sit: lex enim vetus aduentu Christi expirauit. cap. translato. de consti. docet Tho. 12. q. 98. arti. 1. & q. 104. art. 3. Magist. in 4. sent. dist. 3. & ibi caeteri Theologi. atque Alfonsus de Castro libr. de haeresib. in verb. lex. In lege autem Euangelica nullum praeceptum continetur, quod non sit Iuris naturalis, praeter praecepta de Sacramentis, atque de Fide. Tho. prima secundae, quaestio. 108. artic. primo, & secundo. idem quodlib. 4. artic. 13. igitur circa matrimonium nullus gradus erit diuina lege prohibitus, qui non sit Iure naturali. Aduertendum ergo est ad gradus Iure naturae prohibitos. [art. 2] Nec enim gradus omnes Leuitici 18. prohibiti, Iure naturali prohibentur. quod probat Thom. 12. quaestio. 105. artic. quarto. Caiet. 22. quaestio. 154. artic. 9. Rofensis in libello de matrimon. Regis Angliae, & Alfonsus a Castro libr. 1. de potest. legis poenal. cap. vltim. quo in loco scribit, sententiam hac in causa latam a Romano Pontifice fuisse, eiusque retulit literam, prout Romae fuit pronunciata. Quod autem prohibitiones ibi expressae non sint Iuris naturalis, probatur: ibi enim prohibetur frater relictam fratris sibi matrimonio copulare. & constat eadem lege Mosaica licitum fuisse fratri, relictam fratris decedentis absque prole vxorem accipere. Sed si lege naturali relictam a fratre in vxorem accipere non liceret, nullo pacto licuisset cum ea matrimonium contrahere, fratre absque prole defuncto. id equidem licebat: igitur dicta prohibitio non est Iuris naturalis. Praeterea si naturali lege illicitum foret, relictam a fratre accipere vxorem, non probasset Romanus Pontifex coniugia contra dictam prohibitionem contracta in c. fi. de diuort. [art. 3] Verum cum ibi illa coniugia essent contracta, ante conuersionem contrahentium ad fidem, ex legis Mosaicae licentia, cur indigent approbatione Romani Pontificis? siquidem ab infideli iuxta propriam legem, naturali Iuri minime contrariam, matrimonium contractum firmum est, atque legitimum, & durat, etiamsi ad Christianam fidem conuertantur contrahentes, & sit contractum contra Canones. c. de infidelibus, de consang. inspicitur enim initium contractus, & illius tempore licebat ita vxorem ducere: igitur dissolui non debet hoc matrimonium, quod ab initio legitime contractum fuit. cap. gaudemus. de diuort. in princ. & in c. fin. qui filij sint legiti. Regia l. fi. titu. 6. part. 4. Ille etenim contractus licitus fuit ab initio, cum Iudaei etiam inter Christianos habitent Mosaicis legibus regantur. ex notatis per Feli. post alios ibi in c. 1. de constit. eundem Felin. in cap. Iudaei. in 2. de Iudae. & ibi Anani. Ias. in l. qui se patris. C. vnde liberi. num. 24. Soci. consil. 119. in 4. vol. etiam quo ad coniugales prohibitiones, vt notat Barba. in consil. 13. in 4. volu. Quare igitur in dict. cap. fina. de diuortijs dispensatio Romani Pontificis exigitur. Illud profecto responderi potest, Romani Pontificis approbationem ideo ibi exigi, quod prohibitio coniugalis, quae ibi violatur, potissimum accedat prohibitioni naturali. qua ratione autoritas Romani Pontificis ad euitandum scandalum exacta fuit. Possum, & rectius, respondere dictae obiectioni, si dixero illa matrimonia ibidem contracta fuisse post conuersionem ad fidem Christi, & propter fragilitatem eorum, qui nouiter Christi fidem professi fuerant. approbat summus Pontifex matrimonia iam contracta, & prohibet contrahenda, quod sensit Paris. consi. 68. vol. 4. num. 275. Item non omnes gradus, & prohibitiones Leuitici 18. expressas esse Iuris naturalis. probatur ex eo, quod ibi prohibitum est, ne quis sororem vxoris in coniugem accipiat. & tamen Iacob duas sorores in vxores accepit, Lian scilicet, & Rachel, vt constat Genes. cap. 29. Si id equidem Iure naturali non liceret, minime hoc Iacob fecisset. Consequitur tandem ex his, non omnes prohibitiones Leuitici, Iuris naturalis esse. Imo in dict. c. 18. non agi de impedimentis cognationum circa matrimonia, sed ibi prohiberi, ne consanguinei, aut affines in incesta facinora prolabantur, probare conatur Alfonsus Viruesius in tract. de matri. Regis Angliae 3. hypothesi. Omnibus tamen diuini, & humani Iuris Professoribus id placet, [art. 4] primum gradum in recta ascendentium, ac descendentium linea Iure naturali prohibitum esse rationibus, quas nos adducimus hoc c. §. 6. & notant Tho. & Caieta. 22. quaest. 154. artic. 9. nec in hoc est controuersia, tametsi apud Barbaras quasdam nationes fas fuerit parentibus stupro coire cum liberis, sicuti commemorat Quintus Curtius libr. 8. de regione proxima Scythiae, quam quidem regionem Nauram appellatam esse tradit, idem Persis lege lata licuisse constat ex Strabone, Catullo, Quintiliano, & Tertulliano: scribitque Ludoui. Caeli. libr. antiq. lect. 10. c. 18. quod etiam testatur Constant. Harmenopul. libr. 1. Epitomes Iuris. titul. 1. Scribit & ad haec Xanthus in ijs, quae inscribuntur Magica, coire Magos cum matribus & filiabus, & fas eis esse coire cum sororibus, quemadmodum ex ipsius Xanthi testimonio tradit Clemens Alexandrinus libr. 3. de Stromatibus: id etenim ferinis moribus tribuendum est potius, quam humani iudicij decretis. ad haec autem plura scribit Tiraquel. 7. lege connubia. nume. 22. Nec mirum videri cuiquam debet plerunque apud gentes palam permitti vitia, & crimina, quae legi naturali aduersantur, id enim contingit ex errore in particulari, non in vniuersali: nam licet in aliquo homine dictamen naturalis legis extinctum, & sopitum sit in sua specie, non tamen inde sequitur in eo prorsus extinctam esse legem nature communem, ex qua tanquam ex principio communi illud particulare deducitur Sic nulla est tam effera gens, quae dubitet, sit ne licitum contra iustitiam agere, aliquem innocentem occidere, alicui iniuriam inferre. quae item ignoret a malo declinandum, bonum agendum esse, sed an ex tali causa, nempe sacrificij ratione liceat aliquem occidere, rem alterius sagaci quadam industria occupare: apud plerasque nationes ex errore in particulari licitum, & probum existimatur, quemadmodum docet Ioannes Driedonius de libert. Christia. pagi. 52. idem explicat Domini. Sot. libr. 1. de iustit. & iur. q. 4. art. 4. & 5. nam apud Germanos latrocinium non reputabatur iniquum, vt scribit Caesar de bello Gallico. nec apud Aegyptios autore Gellio, nec apud Lacedemonios, autore Cael. libr. 10. lect. antiq. c. 1. rapto enim viuere quibusdam honestum fuit ex Quintiliano libr. 3. cap. 9. Sensit tamen vterque Thomas, iure naturali non prohiberi secundum gradum in linea recta ascendentium, & descendentium. idem Thom. probare videtur in 4. sentent. distinct. 40. q. 1. artic. 3. vbi idem sentiunt Bonauen. & Ricard. quaest. 2. Rofensis in tract. de matrimo. Regis Angliae. fol. 3. & Alexan. de Hales. 2. par. q. 169. eidem opinioni suffragantur, dum Iure naturae tantum prohiberi coniugium inter matrem & filium, patrem & filiam constanter asserunt. Sed e contrario Scotus, Durand. Palud. in 4. sent. dist. 40. Florent. 3. part. tit. 1. c. 14. §. 2. & Syluest. in verbo, matrimonium. 8. quaest. 6. col. 4. in ascendentibus, & descendentibus Iure naturali matrimonia prohiberi, existimant. pro quibus ego animaduerto. l. fin. ff. de ritu nupti. vbi Iurisconsultus scribit, iure gentium, quod ego naturale ibi intelligo, incestum committere eum, qui aliquam ex ascendentibus, vel descendentibus vxorem duxerit. quam etiam opinionem tutiorem esse existimo, omissa Accursij interpretatione dict. l. fin. Ambrosius item Catharinus libr. 5. contra Caieta. vbi de matrimo. agit, eandem vltimam opinionem comprobat. Sed ne quis huic questioni exemplum confingat ex primo parente Adam, qui modo resurgeret, exponam, que D. Augustinus scribit libro 15. de Ciuitate Dei, cap. 8. de longa aetate veterum hominum, quorum mentio fit in libris Geneseos expressim agens. Quis itaque, inquit, dubitauerit, per vnius hominis aetatem tantum multiplicari potuisse genus humanum, vt esset vnde constituerentur non vna, sed plurimae ciuitates. Quod ex hoc conijci facilime potest, quia ex vno Abraham non multo amplius quadringentis annis numerositas Hebreae gentis tanta procreata est, vt in exitu eiusdem populi ex Aegypto sexcenta milia hominum fuisse referantur bellicae iuuentutis, vt omittamus gentem Idumaeorum non pertinentem ad populum Israel, quam genuit frater eius Esau, nepos Abrahae, & alias gentes natas ex semine Abrahae non per Saram coniugem procreatas. Haec Augustinus, cui in Commentarijs addit Ludouicus Viues. Fuit memoria Patrum vicus pene centum domorum in Hispania, cuius omnes incolae erant a sene quodam, quia adhuc viuebat, progeniti, ita, vt proprinquitatis nomen iam deesset, quo a minimis natu vocaretur, lingua enim nostra supra abauum non ascendit. Hactenus Viues. In linea vero [art. 5] consanguinitatis transuersa, etiam primus gradus Iure naturae prohibitus non est, ex Tho. & Caietan. in dictis locis, Durando, ac caeteris, quos in q. praecedenti ad primam opinionem citauimus. idem notat Ferdi. Loazes in tract. de matrimo. dubitatione 2. responsione ad secundum. & prima dubitatione. col. 2. Hinc apud Assyros scribit Lucianus in lib. de sacrificijs, lege lata licuisse matrimonium inter fratrem, & sororem. cui exemplo plura aptari possunt, quae congerit Alexand. ab Alexand. libr. 1. dierum geniali. cap. 24. & Andre. Tiraq. 7. lege connu. nu. 23. nam quod modo prohibitum esse constat, legi humanae tribuendum esse videtur his, qui praefatam opinionem approbant. Sed probabilius est, matrimonium Iure naturae prohiberi in primo gradu lineae transuersae consanguinitatis, & sic inter fratrem, & sororem. Ex Augustino lib. 15. de Ciuitate Dei, cap. 16. & lib. 22. contra Faustum, cap. 35. atque ita notant Palud. & Florent. in praedictis locis. Ioan. Maior. in 4. sent. dist. 40. quest. 3. Abulensis Leuitici 18. & Ambros. Cathari. libro 5. contra Caieta. capit. de matrimonij Sacramento. Nec oberit, quod Gen. c. 11. scribitur Abraham matrimonium contraxisse cum Sara sorore sua. vbi Hieronymus in quaestionibus Hebraicis super Genesim, Saram veram Abrahae sororem fuisse ex patre, palam asserit. idem prius scripserat Clemens Alexandrinus libr. 2. Stromatum. qui tradit ex hoc constare, eas sorores, quae ex eadem matre nascuntur, non esse ducendas vxores, quia refragante Hierony. Sara non fuit vere soror Abrahae, sed filia fratris sui Aram, & sic neptis ex fratre. secundum Augusti. libr. 16. de Ciuitate Dei, cap. 12. & super Genes. ac rursus dict. lib. 16. cap. 19. Iosephum libr. 1. Antiq. cap. 14. & 15. eundem Hiero. aduersus Heluidium de virginitate perpetua Beatae Mariae, 2. Tomo. Gratianum in princ. 35. q. 1. & Abulensem d. c. 11. Genes. etiamsi Caie. & Alois. Lippomanus super Genes. c. 20. adhuc contendant, Saram vere fuisse Abrahae sororem, Hieronymum in ea opinione sequuti. est tamen Augusti. sententia admodum vero similis: nam qui maxime propinqui erant, solebant fratres, & sorores appellari. Sic propter maximam, & propinquam consanguinitatem, consobrini fratres appellabantur, autore Augustino, libr. 15. de Ciuitate Dei, cap. 16. & probatur Matth. ca. 12. ex Hieronymi interpretatione, quam alijs adductis autoribus comprobat Ioannes Ecchius in Homilia de S. Anna. Sic Cicero libr. 5. de Finib. statim in initio, Lucium Ciceronem, patrui sui filium, fratrem appellat. Quibus & illud addendum est, proprie nepotes dici natos ex filio, vel filia. l. fi. §. nepos. ff. de gradibus affi. §. fi. Instit. de patria potest. notant Abb. & Praepo. in c. tua nos. de consangui. & affinita. Areti. Feli. & Decius in cap. per tuas. de probatio. Ias. in l. si auiae. C. de success. edict. Barto. in l. si instituta. §. de inofficioso. ff. de inoffi. testam. Sed tamen quandoque propter proximitatem sanguinis, nepotes dicuntur fratrum, vel sororum filij. text. in c. 1. §. similiter. quibus modis feud. amit. c. felicis. §. caeterum. de poenis. in 6. cap. per tuas. de probat. c. quod super his. cap. tua nos. de consangui. Corne. Tacitus libr. 3. Crispum equestri ortum loco, Caius Salustius rerum Romanarum florentissimus autor, sororis nepotem in nomen adsciuit. Suetonius in Iulio Caesare cap. 83. sed nouissimo testamento tres instituit heredes sororum nepotes, id est, ex sororibus nepotes, nempe Octauium, Lucium Pinarium, & Quintum Pedium: quae quidem verba ita Erasmus interpretatur in Adnotationibus ad Tranquillum, cui nos addimus autorem Epitomes in Liuium, qui lib. 116. Caium Octauium Augustum, scribit, Caesaris ex sorore nepotem fuisse, eundem appellat Caesaris nepotem Eutropius libr. 7. cap. 1. sic & Plutarchus in vita M. Tullij Ciceronis eum fuisse filium sororis ipsius Caesaris manifestissime asserit, sicuti & Dion Historicus libr. 45. tametsi ex Suetonio in Augusto cap. 4. Sexto Aurelio, Plutarcho in Bruto & in Antonio & alijs constet, Caium Octauium ex Octauio, & Accia genitum fuisse. Acciam vero ex Balbo & Iulij Cesaris sorore. Verum si de interpretatione alicuius testamenti, donationis, legis, vel alterius cuiuslibet dispositionis, agamus, nepotem filium filij, vel filie intelligemus, non filium fratris, aut sororis, nisi aliud ex verbis praecedentibus, aut sequentibus, vel ex qualitate loquentis, aliísue circumstantijs manifeste colligatur, secundum Aret. Felin. Deci. & Ias. in praedictis locis. Barb. in l. cum acutissimi. fol. 5. col. 3. C. de fideicom. Sic & in regno Valentiae Hispani filios fratrum, aut sororum, nepotes appellant. His ergo constat, vt ad institutum redeamus, Saram non fuisse sororem Abrahae, & subinde apparet, veriorem esse sententiam Aug. asserentis inter fratrem, & sororem naturali iure matrimonium prohiberi. quod ex Aristot. comprobatur, qui lib. 2. Polit. cap. 2. absurdum putat coniugium inter patrem, & filiam, atque inter fratrem, & sororem, licet priori sententiae subscribat Albert. Pyghius controuers. 15. ad fi. Consonum & his est de nouerca tractare, [art. 6] nam iure naturali cum ea coniugium non prohiberi, autor est Augu. 3. Tomo. lib. 3. quaestionum, in quaest. 61. super Leuiticum. Is, inquam, scribit, illa verba Leuitici 18. turpitudinem vxoris patris tui non discooperies, minime intelligenda fore patre viuente, cum id prohibitum sit lege, quae adulterium prohibuit, sed ibi prohiberi matrimonium contrahi cum illis, quas seclusa lege liceret vxores ducere. idem probat Thom. in 4. sent. distinct. 40. quaest. 1. artic. 4. dum asserit matrem tantum comprehendi iure naturali. Nec oberit locus Pauli 1. ad Corinth. 5. dicentis: Auditur inter vos fornicatio, qualis nec inter gentes, ita, vt vxorem patris sui quis habeat. Si inter gentes, quae viuunt ex sola lege naturali, non auditur isthaec fornicatio: igitur iure naturali ista coniunctio est prohibita, quia Pauli autoritas referri debet ad incestum simul, & adulterium, ita, vt viuente patre intelligatur, vt ibi interpretatur Caiet. adnotans vxorem dixisse Paulum, non relictam patris. Sic Valerius Maximus memoriae tradit libr. 5. cap. 7. Antiochum Seleuci filium, patris vxorem Stratonicem in vxorem viuente patre accepisse. Huc pertinent pulchra Phaedrae ad Hippolytum, apud Ouidium Carmina: " Nec quia priuigno videar coitura nouerca, Terruerint animos nomina vana tuos. Ista vetus pietas aeuo moritura futuro, Rustica Saturno regna tenente fuit. Iupiter esse pium statuit quodcunque iuuaret, Et fas omne facit fratre marita soror. " Verum probabilius erit idem, quod de matre, de nouerca asserere, cum ea loco matris sit: iure igitur naturali prohibitum erit matrimonium cum nouerca, quod Diuus Tho. super epist. Pauli, d. cap. 5. profiteri videtur. & Abulensis, Leuiti. cap. 18. Caeterum praeter gradus, modo expressos, & speciatim adnotatos, a Theologis receptum est frequentissime, nullum gradum Iure naturali prohibitum esse, sed Iure tantum humano Romanorum Pontificum. Ex quibus deducuntur plura. Primum, [art. 7] Iure naturae & diuino, posse relictam fratris in vxorem accipi, secluso Iure humano: quam illationem multis corroborat Ioan. Rofensis in peculiari huiusce dubitationis libello. & post eum Ioan. Cochle. Perdinandus Ilerdensis, & Alphonsus Canariensis episcopus, editis super eodem matrimonio Regis Angliae tractatibus. Nec oberit, quod Ioannes Baptista impense Herodem incusauerit, ex eo, quod fratris vxorem accepisset, Marci ca. 6. Id enim contigit, quia Herodes viuente fratre, vxorem eius vi quadam secum in concubitu habebat, quod Ioannes Cochleus in dicto libello de matrimonio Regis Angliae, ex autoritatibus probat. Siquidem habens ipse Herodes vxorem legitimam filiam Aretae Regis Arabiae, ea depulsa Herodiadem filiam Aristobuli, vxorem alterius Herodis, ipsius Herodis fratris, eo viuente, violenter in coniugale consortium recepit, teste Iosepho lib. 18. Antiq. ca. 9. tametsi Augustinus lib. vnico de fide, & oper. cap. 19. scribat ambiguum esse, vtrum Herodes mortui, an viui fratris vxorem duxerit, & ideo, inquit, non ita claret, quid Ioannes ei non licere dicebat. Ex Iosepho tamen nouiter [art. 8] corrigendus est locus insigniter vitiosus apud Eusebium libro primo Ecclesiast. Histor. cap. 13. ita enim scriptum est, in omnibus Codicibus, quos mihi videre contingit, nominatim de Herodiade commemorans, velut de coniugio fratris Philippi viuentis, violenter abstracta, & suis ab Herode incestis nuptijs sociata, propria, & legitima vxore depulsa, quam Herodiadem filiam dicit fuisse Aretae Regis Arabiae. Hactenus Eusebius ad Iosephum haec verba referens, legendum denique est. Propria & legitima vxore depulsa, quam filiam dicit fuisse Aretae Regis Arabiae. & postmodum, propter quam Herodiadem Ioannem, &c. quae quidem lectio restituenda est, & ex Graeco Eusebij Codice, lib. 1. Eccle. Hist. ca. 10. iuxta Codicem, quem Graecis characteribus nuper Parisijs excusit Robertus Stephanus, Typographus diligentissimus, ex quo constat, ab Interprete Latino adiectum fuisse nomen Philippi, cum id non habeatur in Graeco Codice, & ipse Iosephus dicto lib. 18. c. 11. scribat, virum Herodiadis non fuisse Philippum ipsius Herodis fratrem, sed alterum Herodem fratrem itidem ipsius Herodis Tetrarchae. Apparet tamen ex sacro Euangelio Matth. cap. 14. & Mar. cap. 6. virum Herodiadis fuisse Philippum. idem asserit Egesippus lib. 2. de excidio Hierosolym. cap. 5. qua in re non oportet Iosephi autoritatem defendere, cum sacrae Euangeliorum Historiae manifeste aduersetur. nec est intelligenda eo pacto, quo Caie. Matthae. c. 14. conatur intelligere, cum is intellectus Iosephi verbis repugnet. Obiter vero illud adnotatione dignum est, Herodiadem fuisse filiam Aristobuli, non Aretae, vt idem Iosephus deducit d. c. 9. & c. 11. & libr. 1. de bello Iudaico, c. 18. & Egesippus d. libr. 2. cap. 12. quod & nominis ratio dictat ab Herode patre Aristobuli, licet Hieronymus Matthaei cap. 14. scribat eam fuisse filiam Arete Regis Arabiae. cui Iosephus, & Eusebius refragantur, nec in sacro Euangelio hac in re quidquam scribitur. vnde potuit Caiet. Iosephum in Herodiadis patre sequi, etiamsi Ambrosius Cathari. lib. 2. inter Caiet. errores hoc retulerit. His ergo constat, non esse Iure naturae matrimonium prohibitum cum relicta fratris, tametsi Ludoui. Gozadi. consil. 51. contrarium de Iure responderit. & dubitauerit nouissime Hierony. Grattus consilio primo, secundo volumine. & Paris. consil. 194. volu. 4. probare conatur hoc matrimonium esse contra Ius diuinum, & naturale. Secundo [art. 9] hinc potest comprobari sententia Anchara. consil. 373. qui consuluit, posse Romanum Pontificem dispensare, vt matrimonium contrahatur inter patruum, & neptem ex fratre, quamuis Abb. in c. literas. nume. 17. de restitu. spoliato. non recte praedicta expendens, contrariam opinionem sequatur. Hinc & Plutarchus in Problematis Romanis, nume. 6. scribit virum quendam sane pauperem, caeterum bonum, accusatum eo, quod filiam fratris, cui dos ampla relicta fuerat, vxorem accepisset, iudicio multitudinis absolutum fuisse, atque inde factum plebiscitum, vt liceret cuique filiam fratris vxorem accipere. nec oberit huic illationi tex. in c. cum in iuuentute. de praesumpt. vbi hoc foedus naturale appellatur: is enim text. est ita intelligendus, vt referat Ethnicorum sententiam, non autem probet. vel dicamus esse naturale foedus, quo ad quandam honestatem, non quo ad legis naturalis vinculum. Item naturale foedus poterit intelligi, quo ad cognationem, quam natura instituit, ex his, quae Abb. ibi notat. Tertio constat, Paluda. Florenti. & Maiorem in praecitatis locis, falso opinatos fuisse, minime posse Romanum Pontificem dispensare, vt matrimonium contrahatur in aliquo ex gradibus prohibitis. cap. 18. Leuitici. [art. 10] Iam enim satis manifestum est, posse in pluribus ibidem contentis dispensare. Nec vrget text. in c. literas. de restitut. spoliato. quo probari videtur gradus cap. 18. Leuiti. expressos, diuina lege prohiberi, quia ex gradibus ibi connumeratis, quidam Iure naturae prohibentur, vt modo dixi, in quibus nulla dispensatio concedi potest. Quidam Iure diuino veteri legis, quae tamen aduentu Christi cessauit, in quibus licet Romanus Pontifex dispensationem concedere valeat: qui tamen in veteri diuina lege prohibebantur, non consueuit dispensare: nisi iustissima causa id suadeat. Sic text. in eodem capit. literas, intelligendus est: cum dixit, in aliquot gradibus Papam non posse dispensare, in aliquot vero non consueuisse id agere, quamuis possit. Vnde prohibitio, quae diuinae legi in dict. c. literas, tribuitur, ad legem diuinam veteris testamenti expectat. Quibus addendum erit contra Abb. in dict. cap. literas. Neruam Imperatorem legem tulisse, qua prohibuit, matrimoniu cum filia fratris, teste Dione Nicaeo. quod maximum argumentum est, id ante illam legem licuisse: sicuti & ex Plutarchi testimonio paulo ante probauimus. Nullus autem, [art. 11] praeter Romanum Pontificem, potest praedictam dispensationem concedere, contra iura humana, etiamsi Episcopus sit. Est enim dicta prohibitio in generali concilio facta: ergo non potest Episcopus ei dispensatione propria derogare. vt notát omnes, in c. at si Clerici. §. fi. de iudi. glo. in ca. dilectus. in 1. de praebend. vers. facultas. Abb. in c. proposuit. notab. vltimo de concess. praeb. Nec legatus etiam a latere Romani Pontificis in hac prohibitione dispensat. glo. in c. quia circa. de consangui. & affinita. & in capi. quod dilectio. eod. titul. quam ibi Abb. & Docto. approbant. sensit Specul. titu. de legato §. nunc ostendendum. vers. 53. Nam & legatus de latere, nec solius Romani Pontificis constitutioni derogare potest: nisi in casibus, quibus id potest agere Episcopus. ita Abb. in cap. dilecto. de praeb. 4. notab. Illud autem dubium hoc in loco praetermittendum non est, an sit satis in impetranda dispensatione, [art. 12] vt liceat in gradu prohibito contrahere matrimonium, mentionem agere remotioris gradus ab stipite, in linea transuersa, an sit necessarium simul, & propinquioris gradus, quo alter ex impeditis ab stipite distat, meminisse. Et cum consanguinitas a gradu remotiori, in linea inaequali computanda sit, vt, quo gradu remotior distat a communi stipite, eodem distet a cognato, qui stipiti propinquior est. capitul. final. de consanguinita. sat esse videtur, remotioris tantum gradus mentionem facere. Nam in duobus consanguineis, qui ab stipite inaequali linea distinguuntur: is tantum consanguinitatis gradus iure censendus est, qui remotior est ab stipite, & ita de iure respondendum esse existimo. & id probatur Clementis Papae Sexti constitutione, quae incipit, Nuper. nondum Typis excusa, quam citat Calderinus consilio primo de consanguinitate. Quae tamen sententia falsa quibusdam videri potest, ex decretali, quod dilectio de consanguinitate & affinitate: qua id non sufficere probatur: sed necessariam fore vtriusque gradus mentionem. Cuius illa potuit esse ratio, quod in dispensationibus, quae odiose sunt, mixtum sub simplici minime compreheditur. secundum communem opinionem in c. fi. de simonia. & in l. secunda in principio. ff. de verborum obligatio. Hic vero non est simplex gradus, qui remotior est, sed mixtus ex propinquiori: ergo dispensatio non est sufficiens. Sic gloss. in regul. Cancella. 29. dictum text intellexit: falso tamen: quid enim obsecro, hic mixtum reperitur? nonne de eorum, qui sunt in linea transuersa, gradu tractamus? atque is solus est, qui impedimentum praebet? is vero solum est remotior ab stipite. cap. final. de consanguinitate & affinitate. ergo vnus tantum simplex gradus est, non mixtus. Ideo responderi potest illum text. ex eo procedere, quod in ea prouincia consuetudine obtentum erat, dispensationes ad coniugia ita esse intelligendas, vt sublato remotioris gradus impedimento, non ex hoc propinquioris esset sublatum, quamuis ille gradus ad computationem consanguinitatis nihil ageret. ita gloss. Abb. & alij in dicto cap. quod dilectio. quem text. dicit singul. Felin. in capit. final. colum. fin. de simo. & eum allegat in cap. postulasti. de rescript. numero 9. & 13. ex eo notans, dispensationem ex Iure communi intelligendam esse, nisi consuetudo eam strictius interpretetur. Sic igitur intelligenda est dispensatio praedicta, ob euitandum scandalum. Solet tamen dispensatio in predicta specie concedi duplicibus literis. Prime enim dantur super quarto gradu, & sic remotiori. Secundae dantur super tertio declaratoriae, secundum Philippum Probum in Rubrica, de cognatione spiritua. in 6. Porro, causam in dispensationibus exegimus, vt is, qui eas concedit, quo ad Deum tutus sit, item is, qui eis vtitur, eodem modo absque animae periculo, vitam agat. Causa tamen inter alias esse potest scandalum, quod ex dissolutione iam contracti matrimonij se queretur. [art. 13] Proles etiam ex consanguinea suscepta. text. in capit. quia circa. de consangui. notat Roma. consilio 307. ne cogatur vir, prole suscepta, ab eius consortio matrem filiorum expellere. Hoc tamen non est omnino verum: sed locum habet in prole bona fide suscepta, & sic ignoranter: alioqui proles mala fide suscepta, cum crimen incestus praese ferat, non potest recta iustitia Principem mouere ad dispensandum, vt contrahentes perseuerent in coniugio, vel contrahant matrimonium. text. & ibi Hostiens. Ioan. Andre. Abb. & Praepos. in capit. cum haberet, de eo, qui duxit in matrimo. l. qui in prouincia. §. 1. ff. de ritu nuptia. Imo si ante impetrationem dispensationis matrimonium contractum fuit scienter, vt dispensatio teneat, necesse est hoc in ipsa petitione exprimere. Reg. Cancel. & ibi gloss. 47. ex his, quae in cap. postulasti. de rescrip. notantur. [art. 14] Quod, si matrimonium scienter a consanguineis contractum fuerit, ea intentione, & prauo consilio, vt cum eis in dispensatione mitius agatur, atque impetretur facilius ob euitandum scandalum, huius consilij & fraudis mentio exponenda est Romano Pontifici, alioqui dispensatio non tenet, etiamsi mentio matrimonij scienter contracti facta fuerit. ita egregie Mart. Naua. in repe. c. si quando. de rescript. col. 14. quibus omnibus addenda est glo. in d. c. quia circa. quam ibi dicit sing. Abb. ex ea notans, dispensationem tacita veritate, vel obiecta falsitate, impetratam, ipso iure nullam esse: si tamen id contingat circa ea, quae Principem mouere poterant ad non concedendum, vel eum a facili concessione auertere, ex dicto capi. postulasti. c. fi. de filijs presbyter. in 6. notat optime Feli. in capit. ad audientiam. in 2. colum. 14. de rescript. Sed & circa idem dubium erit, [art. 15] an dissimulatio Romani Pontificis habeat vim & effectum dispensationis. Et id quidem videtur per text. in c. quia circa. de consang. ex interpretatione glo. ibi, quam dicit singul. Syluest. in verb. lex. quaest. 6. & probant Abb. & Doct. in dicto cap. quia circa. quando Romanus Pontifex dicit, quod dissimulat, aut id scribit: alioqui dispensare videtur, quamuis conniueat, text. in capi. cum iam dudum. de praebend. vbi Abb. idem notat, & idem in capit. nisi essent. de praebend. Dec. in cap. 1. col. 1. de except. & Felin. in cap. 1. col. 6. de treug. & pace. dicens hanc opinionem communem esse. Hic tamen aduertendum est, quod ita intellectus ille tex. in dicto capi. quia circa. id solum probaret, Romanum Pontificem posse in quinto gradu dispensare: quod nemini dubium est: neque ibi de dispensatione agitur: cum, si de ea ageretur, Romanus Pontifex scriberet his, qui matrimonium contraxerant, vt denuo contraherent, nec diceret in contracto matrimonio esse dissimulandum: siquidem esset necessarius consensus expressus, vel tacitus post missam a Romano Pontifice dispensationem, ex gl. in cap. 1. de eo, qui dux. in matrimo. Ex quibus dicta communis interpretatio non placet Hadria. qui in quodlib. 5. artic. secundo, dicit, quod vbi aliquis bona fide est in eo statu, vt tantum contra legem humanam, sine proximi iniuria vitam agat, absque transgressione etiam legis naturalis ac diuinae, in eodem statu dimittendus est, ac tolerandus, si ex correctione scandalum graue immineret: idque intelligo, dato errore iuris, qui attenta personarum conditione & qualitate, bonam fidem minime excluderet. Quo fit, vt in d. c. quia circa. ideo Papa rescribat dissimulandum esse, quia illi matrimonio iam copulati bona fide, putabant se legitime coniunctos esse: atque ex dissolutione graue immineret scandalum, eandem opinionem repetit idem Hadri. in 4. sent. tract. de confessione. dub. 7. post quintam quaestionem. Sic & Gofredus dictum textum intellexit, quem Martinus Naua. magne scientiae vir sequitur in capitu. si quis autem. numero 69. de poeniten. distinct. 7. & Ludo. Gozadin. consil. 51. Illud autem planum [art. 16] est, solum Romanum Pontificem posse statuere circa matrimonia contrahenda, vel prohibenda, neque id ad seculares iudi. pertinere. tex. in ca. tuam. de ordi. cognit. ca. 1. de spons. ca. fin. de rapto. Abb. & Fel. in d. cap. 1. idem Abb. in c. 1. de cognat. leg. late Feli. in c. Ecclesia. de const. nu. 62. Vincen. Hercula. in q. 3. glo. optima in c. 1. in fine. 30. q. 3. dicens inter tutorem & pupillam contractum matrimonium validum esse, etiamsi lex Ciuilis id prohibeat, cum lege Pontificia hoc matrimonium vetitum non sit: quam gloss. notabilem esse existimat Alex. in l. filius a patre. ff. de lib. & posthum. §. fi. Hinc etiam constat a Laicis etiam summis Principibus, non posse lege prohiberi matrimonium cum alienigenis, vel cum certo hominum genere. & hoc ipsum passim. nostrates fatentur, qui leges Ciuiles, aliquot matrimonia prohibentes, vt improbas refellunt. Nec in hoc libet latius insistere: cum id lippis ac tonsoribus, vt aiunt, notum sit. Sed, vt ad institutum redeam, solus Romanus pontifex praeter Ius Naturale legitimas, illegitimásue constituit nuptias, quod mirum videri quibusdam potest: nam matrimonium a Deo est institutum: sed inferior non potest legem superioris mutare: igitur Romanus Pontifex non potest circa matrimonium aliquid noua prohibitione inducere. [art. 17] Cui argumentationi respondemus, materiam huius sacramenti esse hominem, qui quidem Iuri humano subest, & tanquam Reipublicae membrum eius legibus obtemperare debet: idcirco humana lex potest aliquot homines a matrimonio auertere, & subtrahere materiam a sacramento, sicut posset Romanus Pontifex eximere a parocho subditum, quem parochus absoluere poterat a peccatis sacramento poenitentiae: & tamen nunc non potest: nec per hoc mutat Romanus Pontifex quidquam circa sacramentum: sed vel exhibet vel detrahit materiam sacramenti. Sic Palud. hoc dubium explicat in 4. sent. dist. 26. q. 4. artic. 3. & Hadri. in 4. senten. tracta. de matrimonio. fol. paru. 3. vel ex eo id procedit, quod matrimonium, etiamsi sacramentum sit, plurimum tamen accedit humano contractui: & ideo nimirum si lege humana, & Pontificia quidam eximantur ab hoc contractu propter ipsius Christianae Reip. vtilitatem, vt idem Hadria. scribit in tracta. de confirmationis sacramento. art. 3. vers. ad rationem ante. Hinc [art. 18] constat, consuetudinem non posse nuptias permittere inter eos, quos matrimonio copulari prohibuit lex Pontificia. text. apertissimus ad id in capit. quod super his, de consang. & affinita. Quod, si consuetudo mixta Clericorum & Laicorum prohibeat matrimonium inter aliquot personas contrahi, ob euitandum scandalum, ea admittenda est: quamuis illi lege Canonica ad nuptias legitimi forent. text. vbi Abb. & alij in c. super eo. de cognat. spiritu. & in capit. quod dilectio. de consang. & affinit. glo. communiter recepta in dict. cap. super his. non ex eo, quod prohiberi matrimonium a consuetudine possit inter eos, quibus id contrahere Canones permittunt: sed quia cum scandalo coniugia contrahi Canones ipsi non tollerant. atque haec videtur vera ratio, quare sic coniuncti omnino sint separandi: quasi ex hac ratione ab Ecclesia matrimonium hoc irritum iudicetur: in quo mihi non placet Driedonis sententia: dum is de liber. Christia. agens, pa. 124. scribit consuetudinem posse personas alioqui habiles, inhabiles ad matrimonium facere: hoc etenim concesso, esset sane dicendum eadem ratione, ipsam consuetudinem posse inhabiles iure humano, habiles reddere: quod ipse Driedo. omnino negat. Posset tamen consuetudo circa solennitates in contractu matrimonij seruandas aliquid inducere, modo esset consuetudo illa mixtim a Laicis & Clericis introducta, tradunt Abb. Prep. & Fel. in c. 1. de spon. num. 18. per tex. & gloss. ibi. idem Fel. in c. Ecclesia. de const. nu. 62. in qua [art. 19] consuetudine exigitur scientia Principis, quia de his, quae ad Sacramentum pertinent, tractat gloss. in c. vir autem. de secund. nupt. & ibi Hosti. Ant. Henr. & Abb. a quibus tamen recedit Rochus in c. fin. de consuet. fol. paruo. 36. col. 3. dicens, etiam circa sacramentalia consuetudinem procedere absque scientia principis: si enim consuetudo potest aliquid inducere circa solennitatem in matrimonio contrahendo, seu in alio sacramento percipiendo, minime mutans, quae in eodem sacramento praecipuam vim obtinent, non video cur scientia principis exigatur: siquidem in consuetudine scientia principis necessaria non est, gl. in c. in istis. §. leges. 4. dist. quam Abb. dicit notab. in c. cum ex officij. 4. colum. de praescrip. Ex quibus potius placet opinio Rochi de Curte. Tametsi contrariam communem esse opinemur, cuius ratio ex praemissis optime potest refelli. Postremo illud hic notandum erit ante contractum matrimonium, [art. 20] vt illud impediatur sufficere famam, sine alia probatione impedimenti. text. in c. super eo. de consang. & affini. quem ibi Abb. & caeteri Docto. notant. idem Abb. in c. super eo. de eo, qui cogn. consan. vx. suae. dicit eundem text. sing. Rom. singu. 616. Dec. in c. 1. col. 4. de appel. sic [art. 21] etiam vnus testis sufficit ad id: nempe, vt matrimonium contrahendum impediatur, tex. in c. preterea. in 2. de spons. quem ita gl. & Doct. ibi intelligunt. & Rom. in d. sing. & Ias. in repe. l. admonendi. nu. 197. ff. de iureiur. cui est similis in c. super eod. in 2. de testi. & ibi Aret. in prin. & col. penul. Id enim permissum est, quia tractatur de peccato euitando, quod imminet committendum. Vnde, cum soli testimonio vnius danda sit in hoc fides, is qui scit solus, inter volentes matrimonium contrahere, subesse impedimentum aliquod, licet id probare non possit, tenetur illud iudici denunciare, etiamsi illud impedimentum ex crimine occulto contrahere volentis oriatur, si is admonitus nolit a contractu abstinere: agitur etenim de peccato euitando, vt notat Mart. Naua. in c. sacerdotes. de poen. dist. 6. numero 27. licet Ioan. Maior in 4. sent. dist. 21. contrarium teneat in impedimento, quod causam habet ex crimine occulto contrahere volentis. Quibus omnibus sic praemissis duo addere libet. Primum quidem, dictum testem cum iuramento debere asserere, illud impedimentum certo scire, alioqui testis vnus, etiam iuratus, de auditu testimonium prebens, coniugium non impediret, etiamsi cum eo alter absque iuramento de scientia certa testaretur. text. singu. vbi hoc notat Abb. in capit. primo. de consangui. ex quo deducitur maiorem fidem soli fame exhibendam esse hac in re, quam duobus testibus, quorum alter, qui de scientia testimonium perhibet, non iurat, alter vero, & si iuret, tamen asserit se ita audiuisse. Is tamen, qui de auditu testatur, sufficit, si circa consanguinitatis impedimentum testificetur iuxta formam a Canonibus expressam, in cap. licet ex quadam. de testi. vbi optime Feli. colum. 1. text. memorabilis. in capit. tua nos. de consang. & affi. vbi Abb. & Prep. hoc ipsum explicant. Is enim testis solus sufficeret ad impediendum matrimonium, quod nondum contractum est. Secundum praedictis adde, [art. 22] propter solam famam impediri matrimonium, etiam praemissis sponsalibus iuratis. ita gl. & Doct. in d. c. super eo. de consang. quam opinionem communem esse asserit Praep. in dict. cap. praeterea. in 2. de spons. non tamen sic impeditur propter dictum vnius testis. tex. & ibi gloss. in d. c. praeterea. gl. in d. c. super eo. notant Abb. Ant. Henric. & Prep. in d. cap. praeterea. probat Regia l. 18. titul. 9. part. 4. contra Hostiens. in dict. cap. praeterea. Cuius opinio extra illum text. mihi probabilior est, quando vnus hic testis est integer, & circumspectissime testimonium dicit: nam famam vni testi integre de ponenti, ad impediendum matrimonium, similem esse notat Abb. in dict. cap. super eo. de eo, qui cog. consang. vxor. suae. idem in c. super eo. de consang. & affinit. & Prepo. in dict. ca. praeterea. in fine, dicens, hanc opinionem esse communem: & tamen fama sufficiens est ad impediendum, vt constat: igitur vnus testis integer, & integerime deponens sufficiet. Qua tamen integritate testis deponere debeat, arbitrio iudicis relinquendum esse, nulli dubium est. Nec oberit text. in dict. capit. praeterea, quia ibi textus ille non erat integer: imo poterat pluribus defectibus notari. # 11 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Christianus non potest matrimonium contrahere cum infideli, ex antiqua Ecclesiae prohibitione. -  2 Ambrosij text. apud Gratianum restituitur. -  3 Christianus accipiens vxorem infidelem, etiam Iure Ciuili punitur. -  4 Haereticus potest matrimonium contrahere cum Catholica. §. VNDECIMVS, DE dispari cultu. SVPEREST octauo agere de dispari cultu, qui coniugium impedit. [art. 1] Christianus enim Iudaeam aut paganam in vxorem accipere prohibetur. cap. non oportet. c. caue. 28. q. 1. notat Magist. in 4. distin. 39. nostrates in c. 1. de spons. Ea tamen prohibitio iuris est humani, non diuini, nec naturalis, sicuti scribunt Sco. & Palud. in 4. dist. 39. q. 1. col. 1. & Ioan. Echius de Sacramentis, Homi. 71. & Caieta. quem hac in re non omnino iuste reprehendit Ambro. Catha. lib. 5. c. de matrimonio: cum ab eo adducta id tantum probent, iustam esse hanc prohibitionem. Scribit enim Augu. lib. vnico, de fide, & ope. c. 19. hac de re in nouo Testamento nihil praeceptum fuisse, & ideo, inquit, aut licere creditum est, aut velut dubium derelictum est. Ab initio tamen renascentis Ecclesiae prohibitum est coniugium istud ex Apostoli auctoritate. 2. ad Corinth. c. 6. dicentis: nolite coniungi cum infidelibus. & 1. ad Corinth. 6. idem Apostolus id vetare videtur. Quibus, & alijs testimonijs hanc prohibitionem coadiuuat Diuus Cyprianus lib. 3. contra Iudeos ad Quirinum. c. 62 Paulus item. 1. ad Corinth. c. 7. coniugium cum infideli prohibuit, dicens: Quod, si dormierit vir eius, liberata est. Cui autem vult, nubat tantum in domino. quem locum post alios ibi adnotauit Caieta. & pulchre Hierony. libr. 1. aduersus Iouinian. ita exponens, nubat in domino, id est, Christiano. Eandem interpretationem prius probauerat Tertullianus lib. 2. ad vxorem. Matrimonium etiam cum Gentili ab exemplo Samsonis, & Diuus Ambrosius mire execratur in Epistola 70. Atque idem Cyprianus in sermone de lapsis ita scribit: Iungere cum infidelibus vinculum matrimonij, est prostituere cum Gentilibus membra Christi. [art. 2] Extant & ad hanc rem pulchra verba diui Ambrosij lib. 1. de Patriarcha Abraham. c. 9. Et ideo caue, inquit, Christiane, Gentili, aut Iudaeo filiam tuam tradere, Caue, inquam, Gentilem, aut Iudaeam, atque alienigenam, hoc est, haereticam, & omnem alienam a fide tua, vxorem accersas tibi. Prima coniugij fides, castitatis gratia est: si idola colat, quorum praedicantur adulteria, si Christum neget, qui praeceptor & remunerator pudicitiae: quo modo potest diligere pudicitiam? Si Christiana sit, non est satis, nisi ambo initiati sitis sacramento Baptismatis. Simul ad orationem nocte vobis surgendum est, & coniunctis precibus obsecrandus Deus. Hactenus Ambrosius, cuius verba referre libuit, candide Lector, vt vel hinc videas, quantum Gratiano tribuendum sit in referendis sanctorum Doctorum auctoritatibus, qui quidem, vt fuit in illo aureo Decretorum libro diligentissimus, ita vel memorie lapsu, vel scriptorum vitio, seu quod codices, ex quibus opus illud concinnauit, innumeris mendis scaterent, quandoque nimis succincte ac deprauate, aliorum dicta retulit. Sic in c. caue. 28. q. 1. Amb. verba reperies ita a Gratiano transscripta, vt plane penitissimum Ambrosij sensum percipias apud Gratianum deficere, si cum praedictis conferas. His igitur satis constat, antiquam fuisse hanc prohibitionem. Sed & in concilio Toletano. 3. c. 14. expressim Iudei prohibentur Christianas in coniuges accipere. Nam quod in eodem concilio Toletano 4. c. 62. & in c. Iudaei. 28. q. 1. cauetur, locum habet, quando matrimonium inter duos infideles contractum est, quorum alter ad Catholicam fidem transit: sicut & loquitur Paul. 1. ad Corinth. 7. non enim tunc dissoluitur matrimonium, quod ab initio valuit, nisi infidelis nolit cohabitare cum fideli absque contumelia creatoris. Illud tamen considerandum est, diuum Paulum consilium potius quam praeceptum dedisse, ita sane, vt fidelis nuper & post coniugij contractum ad Christi fidem conuersus: infidelem coniugem etiam cohabitare volentem absque contumelia Creatoris, possit, si velit dimittere quo ad thorum. tametsi saniori vtetur consilio, si illam non dimiserit, ne deterior illa fiat, quod ex Augustino & Chrysostomo adnotauit Ioan. Arboreus Theosophiae. libr. 6. capit. 10. & nos dicemus inferius. c. 7. § 4. Vnde miror, cur Ioannes Igneus in l. fideicommissum. numero 143. ff. ad Syllan. dixerit, dictam Ecclesiae prohibitionem matrimonij cum infideli esse contra Paulum Apostolum in d. c. 7. [art. 3] Quinimo his accedit, quod Iure Ciuili cautum est, Christianum contrahentem matrimonium cum Iudaea, vel Iudaeum cum Christiana, poena adulterij puniendum esse. Quae poena mortis quidem erat. l. ne quis Christianam. C. de Iude. & ibi Salyc. Abb. & Praep. in c. quanto. de diuor. & in Codice Theodosiano. lib. 3. titu. 14. eadem poena statuitur, circa matrimonia cum Gentilibus contracta. vtrunque Regia l. statuit. lib. 4. fori. tit. 11. in l. 3. Si tamen Iudeus Christianam absque matrimonij titulo cognouerit carnaliter cessante raptu, violentia, stupro, & adulterio, non est puniendus morte: sed arbitrio iudicantis multo grauiori poena, quam si Christianus foeminam Iudaeam carnaliter cognouisset. ex Oldr. consilio 323. Corneo cons. 114. in 1. volumi. Dec. in capit. 1. numero 17. de consti. notat optime Nicolaus Boer. decisio. 316. colum. 3. vbi dicit, hanc opinionem communem esse, quam & Alciat. sequitur lib. 7. parerg. c. 23. damnat tamen sententiam quandam, erga virilium amputationem pro hoc crimine latam, quam Oldr. retulit. in hac vero quaestione fallitur Ioan. Baptista. in l. omnes populi. folio pen. versic. 7. ff. de iust. & iur. dicens, fortiori poena puniri Iudaeum absque matrimonio cognoscentem Christianam, quam si eam matrimonio praemisso cognouisset. item, nec placet, quod Ludoui. Gomes. in c. mulieres. num. 12. de iudic. in 6. notauit, scribens Iudeum matrimonium contrahentem cum Christiana meretrice non esse mortis poena puniendum: nam ad tollendam iniuriam, quae religioni Christianae irrogatur a Iudaeo, qui audet Christianam vxorem accipere, parum, aut certe nihil conducit, ipsam foeminam Christianam meretricem esse: siquidem nihilominus Christiana est. & licet Gomes. pro se citet Baptistam in d. fol. pe. & Alex. cons. 99. in 6. vol. neuter tamen hoc dicit: quamuis Alex. consultus responderit Iudeum adulterium committentem cum Christiana, meretrice tamen, non esse poena adulterij puniendum. vnde apparet, eum non respondisse quidquam de Iudaeo accipiente vxorem Christianam. Ex his tamen illud dubium est, num inter Christianum, & haereticam matrimonij vinculum contrahi possit? & quamuis [art. 4] non debeat inter eos matrimonium contrahi: si tamen contrahatur, matrimonium tenet. gloss. in c. non oportet. 28. q. 1. quam esse ordi. asserit Didacus a Segura. Hispanus in tracta. de bonis matri. const. acquisit. fol. 8. idem probat diuus Tho. in 4. distincti. 39. quaest. 1. art. 1. Card. & omnes in capit. fin. de condit. appo. optimus text. in c. decreuit. de haeret. in 6. contra gloss. in dict. c. fin. quae dixit, matrimonium contractum cum haeretica non tenere: cui conuenit Regia l. 15. tit. 2. part. 4. quod non est admittendum. Admonuit tandem nos Iacobus Septimacensis vir insigni preditus eruditione, in Catholicis institutionibus. c. 40. nume. 7. post secundam huius operis editionem in lucem editis, Canonem septuagesimum secundum sextae synodi admodum vrgere aduersus nostram opinionem, quam tamen nos communiter hactenus receptam fuisse, non temere asseueramus, existimantes, nullibi contrariam probari ex his Canonib. & constitutionibus, quae titulo & nomin e publico vtriusque iuris palam habentur. Attamen fatemur in dicto Canone manifeste probari, irritum esse matrimonium contractum inter Catholicum & haereticam. Hi vero Canones in publicum nuper prodiere, e Graeco in Latinum traducti per Gentianum Heruetum Aurelianensem. Qua ratione, qui communem opinionem sequuti sunt, nullius culpe notari possunt. Nec ipse video congruam responsionem, quae iure valeat praedicto Canoni aptari, si velimus defendere communem sententiam. Illud vero admonemus Franciscum Torrensem, libr. vno in publicum edito de Canonibus sextae synodi, conatum fuisse probare plures Canones, qui sexte synodi esse feruntur, minime ab ea editos fuisse, sed falso illi suppositos. Et tamen alibi dicemus ob haeresim alterius coniugis, quo ad co habitationem dissolui matrimonium. Ex quibus omnibus apertissimum est matrimonium constare inter Christianos: nec referre virum esse Hispanum, foeminam vero Italam: quod egregie explicatur in concilio Triburiensi. cap. 39. a quo concise nimis descriptum esse cap. 1. de sponsalibus. # 7 Ex Cap. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Maritus & vxor sunt cogendi simul cohabitare, auxilio etiam a iudice seculari petito. -  2 Maritus an possit expellere a domo vxorem, propter dotem non solutam? -  3 Rei vendicatio vxoris datur marito adiecta causa ex Jure Canonico. -  4 Filius an possit patrem ad iudicium prouocare? -  5 Vagabundum virum an teneatur vxor sequi. -  6 Vxor sortitur domicilium mariti, atque ibi agitur de intellectu l. exigere. ff. de iudi. -  7 In his, quae tangunt diuisionem bonorum, aliúdue simile, an sit attendenda lex domicilij mariti, an vxoris? -  8 Intellectus ad l. Regiam Partitarum. -  9 Lex domicilij mariti, an habeat locum in bonis existentibus extra illud territorium. -  10 Originis mariti locus an sit considerandus. CAP. VII. DE CONTRACTVS coniugalis effectu. EX coniugali contractu praecipue duo oriuntur: [art. 1] ipsa scilicet coniugum cohabitatio, & vinculum ipsum, quovterque ad mortem vsque alligatus est. Primum enim id constat, maritum debere cum vxore vitam agere, & cohabitare, ita, vt a iudice Ecclesiastico id agere cogendus sit, quod passim Iure Canonico probatur. c. literas. de rest. spo. c. 1. de spon. Abb. in d. c. literas. c. intelleximus. de adult. ca. 1. de offi. ord. Quod si Iudex Ecclesiasticus per censuras excommunicationis vel interdicti, efficere hoc non valeat, auxilio a iudice seculari exacto, praecise cogat ipsos coniuges cohabitare. Praep. & Feli. nu. 8. in d. c. 1. de spons. Abb. in d. c. literas. in fi. Dec. in l. 2. num. 80. ff. de regu. iur. Nam quod praecise ad id coniuges compellantur, potest ex Barto. notari. in l. stipulationes non diuiduntur. ff. de verb. oblig. quest. 8. & Ias. ibi. nu. 32. aperte notat. Posset tamen viro cohabitationem hanc fugere, si dos promissa in contractu matrimonij non soluatur. Abb. per text. ibi in c. per vestras. de donat. inter vir. & vxo. l. fi. C. ad Velleia. vbi probari videtur, [art. 2] maritum posse expellere vxorem a cohabitatione, propter dotem non solutam. glo. insignis in Auth. de non eligendo secundo nubent. foemin. in verb. onera. quam dicit singularem Bald. in c. quemadmodum. de iureiur. 2. colu. Paulus Castr. & Alex. in l. in Insulam. ff. solut. matrim. §. vsuras. Ioan. Lupi. in dict. c. per vestras. 3. notab. 2. col. Dicit eandem gloss. notab. idem Alex. in l. si donaturus. §. si quis. ff. de condict. ob caus. siue dos sit promissa a patre, siue ab extraneo. Saly. in l. quod in vxorem. C. de nego. gest. in fin. Ioan. Lup. in d. notab. 3. nu. 3. contra Abb. in d. c. per vestras. Verum ego non ita libere his assentior: nec opinor posse maritum vxorem expellere, eo, quod promissa dos minime soluatur. Quid enim hoc ad ipsum ius cohabitandi attinet? Lege quidem naturali & diuina vir tenetur cohabitare cum vxore: cur ergo ab hac obligatione eximitur dote non soluta? Si Christus summus humani generis redemptor prohibuit vxorem dimitti excepta fornicationis causa: & tunc iudicio Ecclesiae dimittenda vxor est: cur Docto. ita libere, ob non solutam dotem maritis dimittere propria auctoritate vxores permittunt? quod lege diuina prohibitum est. Vnde id verum esse opinor, maritum non posse dimittere vxorem, etiam iudicis autoritate, ex eo, quod dos soluta non sit: id tamen exacte iudices curent, vt promissa dos viro tradatur. Nec obst. glo. predicta, quae, vt passim a Doctoribus extollitur, ita ab eorum adnotatione prorsus distat. dicit etenim iniquum videri, quod vxor alatur a viro, non tradita sibi promissa dote. At ipse idem fateor, & confestim sequitur, iudicem curare debere, vt dos marito tradatur: non tamen infertur, vxorem posse a viro ex eo expelli a coniugali consortio. Quin & l. fin. C. ad Velleia. Iuris Ciuilis sanctionem refert: nec adhuc probat, id recte fieri: sed quasi per transennam dixit, forsan vxorem expelli a viro ob non solutam dotem. Multo minus probat communem opinionem text. in d. c. per vestras. qui responsione non indiget. Nec tamen omitto, patrem diuitem cogendum fore alimenta exhibere filiae, que contraxit matrimonium, dote non promissa, si ipse pater matrimonio consensit, expresse vel tacite, vt notat Ioan. Lupi. in dict. capit. per vestras. 3. notabi. §. 2. Quod si patre inuito contraxisset filia matrimonium, alibi explicuimus, quid sit in eo casu agendum. Secundo [art. 3] ex hoc cohabitationis coniugalis iure constat, maritum posse vxorem vendicare, adiecta causa Iuris diuini, quod tribuit hoc ipsum Ius agendi. Abb. & Praepos. in c. non est. de sponsal. idem Abb. in capi. illud. de praesumpt. vbi glo. ita exponit text. illum, dum dicit vendicans, id est, petit eam in vxorem. Imo & poterit ad id officium iudicis secularis inuocare. glo. quam ita intelligunt Abb. & Docto. ibi in d. c. non est vobis. Sic monasterium vendicat monachum, adiecta causa Iuris Canonici. glo. in l. 1. §. 1. ff. de rei vend. quam ibi approbat Bar. commendat Angel. in §. preiudiciales. Insti. de action. dicit notab. Abb. in d. c. non est vobis. col. 2. & probatur in c. 1. de his, quae vi metúsue caus. fiunt. Fortius est, quod probat text. in d. c. non est vobis, [art. 4] posse filiumfamilias agere contra patrem, repetendo propriam vxorem: & quamuis lis inter patrem & filium prohibeatur. l. lis nulla. ff. de iudi. Reg. l. 2. tit. 2. part. 3. in hac tamen controuersia, quae spiritualis est, & similibus, lis permittitur inter patrem & filium. ita Abb. Anto. & Praepo. in dict. c. non est vobis. Domi. & Franc. in c. fi. de iudic. in 6. Rom. sing. 615. probatur etiam in c. queritur. 2. q. 7. & esse hanc communem opinionem asserit Prepo. in d. c. non est. licet glo. in d. c. fin. Iure Canonico constituat regulam, qua diffinit, posse litem esse inter patrem & filium: quam dicunt notab. & sequuntur Angel. & Paul. in d. l. lis nulla. & ibi Iacob. Socy. etiam in reg. 244. dicens, eam esse communiter approbatam, quod minime credo. Tertio, ex hoc eodem fonte & illud deducitur, [art. 5] vxorem huius cohabitationis ratione & iure marito subditam esse. l. sicut. ff. de oper. libert. glo. in c. quod Deo. 33. quaest. 5. text. in c. caput. in fine. ead. cau. & quest. c. 1. de frigid. c. non moechaberis. 33. qu. 5. Vir enim est caput mulieris. teste Paul. ad Ephes. ca. 5. & prima ad Corinth. c. 11. ad idem optimus text. in c. foeminae. 30. quaest. 5. pulcher text. in c. quaecunque. 30. dist. & notatur in c. quemadmodum. de iureiur. in gl. §. fi. Qua ratione plurima in iure statuta comperimus. Nam ex ea videmus, vxorem teneri maritum sequi quocunque vir migrare voluerit, si domicilium mutare velit. c. vnaquaeque. 13. q. 2. Abb. in c. de illis. de spons. & Henr. ibi. idem sensere Bart. in l. Maeuia. §. vxore. ff. de annuis leg. & Bal. in l. qui manumittitur. C. de ope. liber. nisi ab initio coniugalis contractus esset in pactum deductum, vt vir cum vxore certo in loco habitaret. ita Abb. dicens hoc esse communiter receptum in c. 1. qui matrim. accusare possint. Syluest. in ver. vxorem. in quaesti. 8. senserat & Henr. hanc opinionem sequutus in d. c. de illis. Si tamen ex iusta causa ab eo loco vellet recedere maritus, etiam premisso pacto, posset id agere, & teneretur vxor eum sequi, quod praedicti Doct. sentiunt. Verum cum sit seruitutis species, vno & eodem loco habitare. l. Titio. §. 2. ff. de condit. & demonstra. vbi hoc notant omnes. & in l. 2. ff. de lib. hom. exhib. notatur & in l. antiquitas. C. de vsufruct. l. nec non. §. 1. ff. ex quibus caus. maio. l. qui neque. §. solutum. ff. de verb. signific. notat Rom. singu. 629. atque modus ille adiectus legato, vt in illa ciuitate legatarius perpetuo commoretur, ab ipso legato reijciatur. d. l. Titio. §. 2. sitque omnium concors sententia. in l. 3. ff. de vsufru. post gloss. ibi. & in d. l. antiquitas. vbi notat Saly. pactum valere, quo quis se adstrinxit, ad habitandum certo loco, ita, vt ad id, quod alterius interest, teneatur, si non habitauerit: non, vt praecise habitare teneatur: non video, cur opinio Doct. in dict. capit. 1. qui matrimo. accus. possint, probanda sit: cum ex illo pacto seruitus inducatur homini libero, nec res ista aestimationem recipiat. & ideo ex predicto pacto maritum cogendum esse in certo loco habitare, nec decens est: nec simile pactum inire conuenit. Ex quibus infero praecedente dicta pactione, non esse obligatum maritum, ad habitandum in certo & signato loco: sed vxorem debere eum sequi: cum vxoribus competat obtemperare maritis. Sed si maritus vagare velit non temere, sed iuste, tenetur & tunc vxor se marito sociam exhibere: sin vero vagatio temeraria sit, nullaque iusta ratione fiat, vxor virum sequi non tenetur, nisi ab initio contractus sciuerit maritum esse vagabundum, eique vitio deditum. sicuti explicat glo. in capit. si quis. 34. quaest. 2. & in capit. vnaquaeque. 13. quaest. 2. quam dicit sing. Imol. in Rubr. ff. solut. matr. nu. 7. notat Alex. Imol. in l. si cum dotem. §. si maritus. ff. solu. matrim. & est communis opinio Abb. Henri. & aliorum in ca. de illis de spons. quib. plures alios adiungit And. Tiraquel. in lib. de legibus connubialibus. folio 8. col. 2. Secundo hinc subinfertur, [art. 6] non iniuria vxorem domicilium viri sortiri. l. cum quedam. ff. de iurisd. om. iud. l. fin. §. item rescripserunt. ff. ad municip. l. 1. C. de mulier. & in quo loco. libro 10. quod & in pluribus alijs locis probatur, quae congerit Tiraq. in d. lib. de legibus connub. fol. 6. quo fit, vt maritus dote recepta non sit conueniendus ad eius solutionem in loco contractus: sed eo, vbi domicilium habebat. l. exigere. ff. de iudic. vbi Bartol. id not. & eam legem dicit singul. Bald. Nouel. in tract. de dote. 9. part. priui. 18. Rochus Curt. in capi. fin. de consuet. folio paruo 72. col. 1. atque hoc est speciale in contractu dotis: vt communiter Doct. opinantur, teste Alex. qui eos sequitur cons. 100. 3. volum. colu. 3. Refert etiam plures hoc idem notantes. Feli. in c. 1. de spons. nu. 24. licet in caeteris contractibus, eoru iure potest quis in loco contractus conueniri, nisi alio sit solutio destinata. l. haeres absens. §. 1. ff. de iudic. capi. Romana. §. contrahentes. de foro comp. in 6. Hoc idem dicendum erit, respectu decisionis litis, que super dote, caeterísque matrimonio connexis, contigerit. Est enim consideranda consuetudo, léxue illius loci, quo maritus domicilium habebat coniugij tempore. ita Anton. Abb. & alij in c. 1. de spons. Bartol. in l. cunctos populos. C. de sum. trinit. 1. quest. vbi Ias. in repet. num. 60. & Francis. Purpurat. nu. 97. hanc opinionem dicunt esse communem, & idem concedit Socin. Iunior. cons. 14. volu. 1. etiamsi matrimonium contractum fuit in domicilio vxoris. Vnde [art. 7] si diuersae sint statutae leges, aut inductae consuetudines, quo ad diuisionem rerum, matrimonio constante, acquisitarum, seu circa alia, in loco, vbi vir domicilium habet, a legibus domicilij vxoris, seruandae erunt leges domicilij mariti: non domicilij vxoris. Nec refert, quod maritus mutet domicilium, atque moriatur in loco mutato, adhuc enim locum habet communis opinio, secundum Ias. in dict. repet. l. 1. num. 63. & hoc ipsum communiter DD. notant, teste Nicolao Boerio, in consuetudinibus Bituricens. tit. de consuetud. matri. & do. herij. §. 14. colum. 4. Sed tamen hec communis opinio, quam ex Bar. paulo ante retulimus, non est ita indistincte recepta, quin restringi queat. [art. 8] Primo enim locum non habet, quando matrimonium contrahitur eo animo, vt maritus in loco domicilij vxoris habitaret: si enim maritus animo gerebat cum vxore cohabitare eodem loco, leges illius loci sunt attendendae, & non leges domicilij mariti. vt visum fuit Bald. in l. fi. C. si a non comp. iud. 2. col. quem Felin. sequitur in c. 1. de spons. colu. pen. conducit ad id plurimum l. si in patria. C. de incol. li. 10. in quam sententiam communiter Doct inclinant, vt asserit Tiraquel. in libr. de legib. connub. l. 14. q. 2. eandem Baldi opinionem approbat Roderic. Xuares, Hispanus, insignis quidem vir. in l. 1. titu. de las ganancias. lib. 3. Fori. 6. limit. Decius consilio 283. ex quo subsequitur intellectus ad Regiam l. 24. titul. 11. part. 4. dicentem, quo ad litis decisionem legem loci contractus obseruandam fore: ita enim accipiendum id est, vt locum habeat, quando contractus eo animo gestus fuit, vt in eodem loco maritus cum vxore habitaret: ne lex illa euertat, quae omnium consensu fuere hactenus decisa, quod in dicta 6. limita. Xuares egregie aduertit. Secundo praedicta principalis opinio Barto. minime procedit, si vxor ignorabat leges, statuta, & consuetudines domicilij mariti. ita opinatur Bald. in c. 1. §. fin. de inuest. de re aliena fact. quem Praepo. colu. 5. & Fel. in c. 1. de spons. sequuntur. Ias. in l. 1. C. de sum. trini. 2. lect. nume. 60. & Alexand. consil. 100. 3. volumi. Sed hoc procedere non videtur: ex eo enim, quod vxor sciebat contrahere matrimonium cum alienigena, debuerat diligenter leges, quae in domicilio mariti vigebant, inquirere: alioqui culpae sibi attribuitur. vt notat Cuma. consilio 72. & Socyn. Iun. dict. consil. 14. sentiens Bald. opinionem communiter reprobari. ob id igitur Baldi sententia poterit intelligi, quando vxor tempore contractus credebat maritum conterraneum esse, aut eiusdem prouinciae: nec esse alienigenam existimabat, vt Dec. intelligit consilio 119. Tiraquel. in dict. libello. l. 14. quaest. 2. Francisc. Purp. post Ias. ibi. in dict. l. 1. nume. 187. Tertio sunt, qui praedictam opinionem, quam principaliter tractamus, intelligant procedere, non tantum [art. 9] quo ad bona existentia intra prouinciam, in qua maritus domicilium habet, sed etiam in quibuscunque alijs bonis vbique existentibus: nam & in illis existimant legem domicilij mariti considerandam esse, vt Bald. respondit consil. 208. 3. vol. idem notat Ioan. Lupi. in Rubr. de donation. inter vir. & vxor. §. 62. numero 31. quibus suffragatur, quod actus, qui propter eius initium, & originem primam, est censendus, & iudicandus per leges illius loci, in quo fit, ad bona vbique existentia illam conditionem extendit. secundum Bart. in d. l. 1. 7. q. principali. qui communiter receptus est, vt asserit Ias. ibi. colu. fin. in 2. lect. & in 1. lect. num. 44. Sed quia ipse Ias. ibi affirmat, posse optimo iure hanc opinionem communem refelli, dubia videtur dicta Bald. assertio: ex eo etiam, quod Barto. de lege loci, quo contractus fit, loquitur: nos vero tractamus de lege alterius loci. Vnde Ancha. contrarium consuluit, consilio 163. dicens, legem domicilij mariti non esse considerandam, quo ad bona, quae alibi coniuges habent. & eandem opinionem Anchar. sequuntur Dec. consilio 283. Curt. Senior. consilio 43. in fine. Chassa. in consuetud. Burgund. Rub. 4. §. 2. fol. 2. Aymon Sauill. consil. 30. Quinimo esse hanc opinionem communem asserunt Anto. Rube. consilio 71. & Lud. Gozadinus, consilio 49. eandem sequuti. Nec omittendum censeo id, quod eleganter Barb. respondit, consil. 4. volumi. 2. principalem opinionem Bart. & communem, quam modo tractamus, [art. 10] non habere locum, vbi maritus in loco proprio originis accepit vxorem: tunc enim in his, quae etiam post contractum matrimonium contingunt, etiam quo ad decisionem litis, seruanda est lex loci contractus: quia is locus ratione originis proprius est ipsi marito censendus: tametsi ipse habeat alibi domicilium ratione habitationis. Caeterum, quo ad coniugij solennia peragenda ac celebranda, leges loci, in quo contractus fit, exacte seruandas esse, nemo ambigit. c. qui contra mores. 8. dist. l. si fundus. ff. de eui. Bar. & omnes in l. 1. C. de sum. trin. q. 1. Abb. & Do. in d. c. 1. de spons. # 1 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Vxor ex Taurina lege non potest contrahere sine licentia mariti. -  2 Fructus rerum, quas dicimus parapherna, an spectent ad maritum? -  3 Contractus ab vxore gestus, non obtenta licentia mariti, ex lege Tauri non tenet, etiamsi fuerit iuratus. -  4 Sponsa de praesenti ante nuptias, vtrum possit contrahere sine licentia mariti, non obstante Taurina lege. -  5 Societas bonorum ex Jure communi non contrahitur inter virum & vxorem. -  6 Lucra matrimonio constante viro & vxore cohabitantibus acquisita, Regio iure ipsis communia sunt. -  7 Lucra constante putatiuo matrimonio acquisita an sint viro & vxori communia? -  8 Matrimonio in gradu prohibito contracto, ad quem pertineant vtrinque donata vel acquisita. -  9 Vsusfructus matrimonio constante acquisitus, an sit viro & vxori communis? -  10 Vsucapio matrimonio constante completa, an efficiat rem vsucaptam communem viro & vxori? -  11 Lucra matrimonio constante ex Reg. lege delata, an possit alter coniunx ex renunciatione repudiare? -  12 Renunciatio lucrorum facta ab altero coniuge, an possit per eius creditores rescindi? -  13 Patria potestas Regia lege per contractum matrimonij tollitur. §. PRIMVS. TERTIO & principaliter, ex eodem iure cohabitationis, & coniugalis consortij, deduci potuit, quod sancitum est lege Regia, lata a Regina Ioanna, Caroli Caesaris matre in Comitijs Taurinis. l. 55. Quod & prius moribus receptum erat. l. fi. tit. 11. lib. 1. & l. 13. titul. 20. libr. 3. Fori. [art. 1] Nempe vxorem absque mariti licentia contrahere non posse. Hoc enim caute statutum fuit: vt vxor sciat, se viro subditam esse: nec quicquam sine eius consensu agere posse. Id etiam alia ratione statui potuit, quod contractus ab vxore gesti possent verti in praeiudicium mariti propter societatem, quam coniuges lege Regia contrahunt circa bona constante matrimonio acquisita. Ex eo etiam, quod diuitiae vxoris non possunt non cedere in maximam vtilitatem mariti: siquidem [art. 2] maritus fructus rerum, quas parapherna appellamus, vxori aut eius haeredibus, non tenetur restituere, qui, cum essent industriales, percepti fuerunt, & consumpti a marito ex voluntate vxoris. l. fi. C. de pact. conuent. Imo nec naturales fructus restituere tenetur, quos ex eadem voluntate vxoris percepit: vbi ex eis non est factus locupletior. l. si stipulata. §. 1. ff. de don. inter vir. & vxor. vel quando fructus sunt modicae aestimationis. sicuti optime Bart. distinxit in l. penulti. ff. ad legem Falcid. quem communiter sequuntur alij, secundum Alex. ibi. & Dec. consil. 521. colum. 2. eandem distinctionem approbat Aret. consil. 160. colum. 1. disputat Socy. consil. 82. in 4. volu. quicquid dicat glo. in dict. l. fin. C. de pact. conuent. que in praedictis tribus casibus falsa videtur. Nec a communi opinione hac in re recedendum est: licet ab ea discedat & Copus lib. 3. de fructibus. tit. 2. cap. 7. [art. 3] Ex quibus opinor contractum ab vxore gestum in his regnis absque licentia mariti, etiam iuramento praestito, non valere. Iuramentum enim non firmat contractum in praeiudicium alterius, quam contrahentis. cap. cum contingat. de iureiur. sed lege Regia is contractus prohibetur, etiam ob euitandum mariti praeiudicium: igitur iuramentum huic contractui robur non praestat. quod expressim in dict. l. 55. eius interpretes Ioan. Lup. num. 18. & Didacus a Castello, asserunt, & sensit Xuares in dict. l. 13. dum in principio probat, dictas leges fauore maritorum conditas esse. quamuis Ioan. Lup. in Rub. de don. inter vir. & vxor. §. 68. in fi. & Chassane. in consuetud. Burgun. Rub. 4. §. 1. numero 38. contrarium teneant: cum tamen ipse Ioan. Lup. fateatur, dictas leges conditas fuisse fauore maritorum. Nec me mouent plurima, que Tiraq. adducit de iure marit. l. 14. fol. 181. nam illa locum habent, quando lex prohibet foeminas contrahere sine consilio propinquorum: que quidem lex est statuta plane in fauorem foeminarum. Posset tamen opinio Ioan. Lup. & Chass. procedere, respectu ipsius vxoris, quae non poterit contra contractum ab ea iuratum agere. secundum Anto. & Imol. nu. 18. & Alciat. 4. notab. in d. c. cum contingat. Nec libet hic longius dictam Regiam legem tractare, eo, quod locus hic examen istud non exigat. [art. 4] Illud tamen interim non omittam in Regno Franciae vsu receptum esse, quod nos lege sancitum habemus: idque habere locum etiam in sponsa de praesenti nondum cognita. sicuti notat Nicol. Boerius in consuet. Bituricensib. tit. 1. §. 4. col. 2. & tit. de consuetu. matrim. §. 1. col. 5. notat gl. in Pragm. Sanctione. titu. de concubinar. §. & cum omne. in verb. vxorem. Sed in hoc Ioan. Lup. contrarium notat in repet. Rubr. de donat. inter vir. & vxor. §. 58. in princi. dicens, dictas leges Regias locum habere in vxore, nuptijs iam celebratis: vel in sponsis, matrimonio tamen consummato: non autem in sponsis, etiam de presenti, nondum cognitis nec traductis ad domum. quod notandum est propter auctoritatem eius, qui in condenda dicta lege Taurina consilium praestitit. Quarto, ex hac coniugali cohabitatione quibusdam video placuisse, [art. 5] contractam esse inter maritum & vxorem societatem quandam in bonis acquirendis. sic enim asseruit gloss. in c. cum societas. 22. q. 2. per tex. ibi. & in ca. 2. de donat. inter vir. & vxo. quam glo. ad id allegat Ioan. Lup. in rep. Rub. de don. inter vir. & vxo. §. 61. & sequenti. & Montal. in l. 1. tit. 3. libro 3. fori. dixit, ad hoc esse celebrem text. in dict. c. 2. Nicol. Boer. in consuet. Bituricensibus. titul. de consuetudin. matrimo. §. 2. Potest ad id citari text. in capit. pen. de consuetud. Sed hoc falsum est, nec iure probatur: siquidem text. in dict. capit. 2. est intelligendus de bonis, quae matrimonio constante simul ex pecunia vxoris & mariti acquiruntur: ea enim Iure communi diuidenda sunt, eo, quod ex vtriusque bonis simul fuerint acquisita, vt ibi gloss. & Doct. notant. Et c. cum societas, loquitur de societate habitationis. Vnde nec Iure Canonico, nec Caesareo, vlla societas inter coniuges, quo ad bona, contracta censetur. Et praeter alios idem Ioan. Lup. hoc sensit in dict. Rub. §. 62. numero 4. & 5. Probat idem Chass. in consuet. Burgun. Rub. 4. §. 2. num. 16. & optime Pyrrhus in consuetu. Aurelianensibus tit. de societ. inter vir. & vxo. c. 1. Tametsi Regiae leges, quae apud nos in bonis societatem quandam inter virum & vxorem constituerunt: atque eodem pacto Gallorum consuetudo, & Lusitanorum lex, quae eandem societatem multo ampliorem reddiderunt, possint comprobari ex pluribus, quae Ioan. Lup. Chassa. Boer. & Pyrrhus adducunt. Quibus adiungenda est Romuli lex, qua voluit, mulierem nuptam, quae per sacras leges viro coniuncta esset pecuniarum omnium, sacrorumque esse sociam, teste Dionysio, quem & Anton. Garro. retulit in l. 2. ff. de origin. iur. colum. 8. eandem communionem mire laudat Plutarch. in praecept. connub. cap. 20. [art. 6] Verum iure Regio acquisita matrimonio constante, siue a marito, siue ab vxore, communia vtrique esse constat, & ob id inter eos diuidenda. l. 1. titu. 3. libro 3. Fori. & l. 1. titul. 4. libro 5. in Regijs ordin. l. 14. 15. & 16. atque 60. in Taurinis legibus. Quae tamen leges sunt ita intelligendae, vt locum habeant, postquam vir & vxor simul coeperunt cohabitare, & tempore, quo res acquiruntur, adhuc cohabitant. ita styl. l. 205. notauit Ioannes Lup. in dict. Rubric. de donatio. inter vir. & vxor. §. 62. & Didacus a Segura. in l. vnum ex familia. §. sed si fundum. folio 2. ff. de legat. 2. & probare videtur l. 1. titul. 4. libr. 5. ordin. Quod etiam apud Gallos communi vsu receptum est, secundum Nicol. Boerium. decisione 22. numer. 33. quamuis Ioan. Lup. hac in resit varius. in dict. l. 16. Taurin. ac disputet Chassa. in consuetudin. Burgund. Rub. 4. §. 6. vbi tandem testatur, hanc opinionem comprobatam fuisse iudicio praetorij Parisiensis. idem profitetur Nicol. Boer. in consuetud. Bituricensibus. tit. de consuetu. matrimo. §. 1. colum. 5. Si tamen separatio matrimonij facta sit quo ad cohabitationem, vxore eam petente propter adulterium mariti: ea bona, quae a marito, etiam post separationem fuerint acquisita, communia sunt viro & vxori: quia ex culpa viri cohabitatio cessauit. sic notat Loan. Lupi. in Rubric. de donatio. §. 64. numer. 10. & idem in dict. l. Taurin. 16. numero 35. contra Didacum a Segura, qui in d. §. sed si fundum. fol. 3. colum. 3. contrarium tenuit, motus exeo, quod ipsa vxor separationem petierat, non vir. Negari tamen non potest, dictam separationem factam fuisse culpa ipsius viri, non vxoris. comprobatur etiam Ioan. Lup. sententia ex decisione Neap. Tho. Gram. 103. nu. 88. Secundo, [art. 7] praedictae leges Regiae locum habent etiam in matrimonio putatiuo, vtriusque coniugis bona fide contracto: ex ratione cohabitationis, quae hic vigorem habet ex iusta ignorantia. probat text. iuncta gloss. quam ibi notat Abb. in cap. 2. de dona. inter vir. & vxor. idem tenent Barb. in c. ex literis. de pigno. numero 19. Ioan. Lup. in repe. Rubr. de donat. §. 62. num. 23. & 36. col. 2. Roder. Xuares in l. 1. in princ. titu. 3. lib. 3. Fori. & Didacus a Segura in tractat. de bonis const. matrim. acqui. folio 8. colum. 4. pro quibus adest text. in l. 4. titul. 6. libr. 3. fori. Is tamen textus loquitur, quando vxor iusta ignorantia cohabitabat cum marito, sciente impedimentum coniugij: quo casu constat, ea commoda, quae ex matrimonio proueniunt, ad ignorantem, non ad fiscum ita aeque pertinere, ac si verum esset coniugium. Nec mirum: cum iure Regio ea, quae coniux sciens alteri ignoranti dedit in dotem, aliúmue titulum, amittat: atque ea penes ignorantem maneant. l. 50. tit. 14. part. 5. quae quidem lex comprobat opinionem gloss. in l. qui contra. C. de incest. nupt. que ex l. final. ff. de legat. 1. dixit, data [art. 8] in matrimonio putatiuo, coniugi ignoranti, ab ipso sciente impedimentum subesse, & coniugium minime validum esse: non ad fiscum, sed ad ignorantem pertinere. Quod tamen Iure Caesareo non probatur: quia d. l. fi. solum vendicat sibi locum in relictis in testamento, non in datis inter viuos ex causa dotis, vel ex alio simili titulo. ita Cynus, Iacobus de Rauena, & Saly. in d. l. qui contra. Chassa. consil. 49. colum. 1. idem in consue. Burgund. Rub. 4. §. 2. nume. 5. ad id notans glo. in l. praefectus. ff. de rit. nup. a qua sententia non discrepat. l. cum hic status. §. fi. ff. de dona. inter vir. & vxor. ex qua, iuxta literam, quae receptior est, & a Gregorio Haloandro probatur, constat: donationem factam inter coniuges putatiuos morte non confirmari. quem text. dicit singu. Bal. in l. eam, quam. nu. 22. C. de fideic. & ibi Iaso. col. 7. Bald. Nouell. in tract. de dote. parte 11. col. antepen. & Alex. in l. si cum dotem. §. fin. 2. col. ff. solu. matrim. Igitur, vt ad principalem conclusionem redeam, d. l. 4. non probat Abb. & glo. sententiam ita exacte, vt eam ad id citantes opinantur. Nec tamen ab opinione gloss. & Abb. recedimus: licet Bald. in ca. iurauit. de probat. contrarium asserat. ex. l. 1. iuncta gloss. ibi. C. de condict. ob caus. dicens, pactum de dote lucranda, minime esse obseruandum in matrimonio putatiuo, quem sequitur Felin. ibi Bald. Nouel. in tracta. de dote. parte 11. §. hactenus. num. 29. & 23. Hyppo. singu. 129. Alexand. in d. l. si cum dotem. §. fina. & Chassa. in dict. §. 2. nu. 4. & 5. quorum opinio in pacto de dote lucranda, in quo frequentius ipsi loquuntur, procedere posset. At in communione bonorum, quae matrimonio constante acquiruntur, falsa mihi videtur, quia lex animaduertit vtriusque coniugis communem industriam, ac laborem, & communia consortij, atque societatis onera, etiamsi Alex. Nouell. & Chassa. in specie contrarium teneant. Porro & illud quesierim: num praemissa d. l. Regia, si maritus matrimonio [art. 9] constante, nactus sit ex consolidatione vsumfructum fundi, cuius proprietatem ante matrimonium acquisierat: is vsusfructus communis sit ei & vxori? In qua quaestione Ioan. Faber in §. si cui fundus. Insti. de lega. per illum text. asserit, vsumfructum istum communem esse viro & vxori: vtpote constante matrimonio acquisitum cui etiam suffragatur text. in l. non quocunque. §. 3. ff. de legatis primo. vbi legato alicui fundo alieno, si legatarius eius proprietatem, detracto vsufructu, ante diem legati emerit: qui tandem vsusfructus legatario obuenit: haeres solum tenetur soluere ei quantitatem, quam is pro proprietate impendit, non estimationem vsusfructus, quasi is lucratiuo titulo ei obuenerit tempore consolidationis. Qua ratione Fabri opinionem sequuntur Angel. ibi. Chassan. in consuetudin. Burgundiae. Rubr. 4. §. 2. versiculo, additio. numero 12. Nicol. Boer. in consuetud. Bituricens. titu. de consuetud. matrim. §. 2. colum. 5. & Roder. Xuares in l. 1. tit. 3. lib. 3. Fori. fol. vlti. Quorum sententia pluribus rationibus falsa videri potest. Et primo, vsusfructus proprietati consolidatus, iure proprietatis censetur. l. vsusfructus in multis. ff. de vsufruct. & in l. si proprietati. ff. de iure dot. ergo cum proprietas communis non sit, nec erit vsusfructus. Secundo, id, quod contingit ex causa praeterita, absque facto nouo, ad tempus causae prime, & praeteritae referri debet omnino. arg. l. in ratione. in 1. §. Imperator. ff. ad l. Falcidiam. l. Pomponius. in 2. ff. de nego. gest. l. Iulianus. §. non solum. ff. ad Macedoni. igitur hic vsusfructus, ratione preuia proprietatis obueniens, non dicitur ex causa lucri obuenire: sed ratione illius tituli, quo proprietas fuit acquisita. Tertio, ea, quae accedunt rebus mariti ex natura, ac propria vi, non sunt vxori communia. l. verum. §. penul. ff. pro socio. Nam si maritus tempore contractus coniugalis, habeat fundum aestimationis publicae centum aureorum: & tamen constante matrimonio, idem fundus ex intrinseca ratione est effectus valoris mille aureorum: hoc augmentum intrinsecum valoris, non est vxori commune. Quibus & alijs, quae omittenda duximus, adducor, vt existimem Fabri sententiam falsam fore. quam etiam reprobat Carolus Molin. in consuet. Paris. tit. 1. §. 30. quest. 50. vers. 2. Nec Fabr. consentit Ioan. Lup. in Rubr. de donat. §. 62. num. 13. Is enim opinatur, aestimationem vsusfructus non esse vxori communem: fructus autem ipsos communes esse. Quorum primum contra Fabrum stat: secundum nostram controuersiam nequaquam tangit, quae in aestimatione vsusfructus versatur. Nec oberit text. in d. §. si cui fundus. & in dict. l. non quocunque. §. 3. quia ibi legatario id tantum solui debet, quod pro proprietate rei dederat: nec aestimatio vsusfructus soluenda est: cum is ratione proprietatis obueniat: alioqui invsufructu duplex lucrum concurreret. Nam legatarius, soluto sibi proprietatis precio, ipsam haberet titulo lucri, atque eius ratione vsumfructum, qui proprietati accedit: si ergo ei soluatur vsusfructus aestimatio, iterum in vsufructu lucrum consequeretur, quo ad eius aestimationem: quod aduersus Ius Ciuile fieret, ex pulchra Theophili computatione in d. §. si cui fundus. & ex Bart. interpretatione in dict. l. non quocunque. §. 3. quo fit, vt si legatarius, ante finitum vsumfructum, illum emeret, esset ei precium vsusfructus ab haeredibus soluendum. quod Paulus Castrens. fatetur in dict. §. 3. Hinc infertur, vsumfructum communem esse viro & vxori, si matrimonio constante fundo mariti accedat: non ex iure proprietatis, sed causa emptionis eiusdem vsusfructus. Secundo ex his constat, meliorationes in re mariti factas constante matrimonio, ipsi marito cedere. earum tamen aestimationem communem esse etiam vxori. l. Reg. 9. tit. 4. libr. 3. fori. nisi res, in quibus meliorationes fiant, sint ad primogenium pertinentia. l. 46. Taurin. quam esse contra priora iura, asseritibi Ioan. Lup. & in Rubr. de donat. §. 62. num. 16. Tertio, subinde deducitur, [art. 10] non esse vxori & viro communem rem, quam vsucapere vir coeperat ante matrimonium, completa postmodum matrimonio constante, vsucapione. Istud enim lucrum ex initio praescriptionis ante matrimonium inchoatae, paulatim sua vi contingit. Hoc tamen cogitandum relinquit Ioan. Lup. in dicto §. 62. numero 13. nec iniuria: cum ex facto, & possessione matrimonio constante contingentibus, dicta res in viri dominium transierit. vt notatur in cap. fin. de praescriptio. atque ideo communis videtur censenda: ex paulo ante praenotatis, quibus plura addi possunt ex commentarijs Ioan. Lup. & ex Chass. Rub. 4. §. 9. & fin. Nec tamen illud erit omittendum, lege Taurina 60. cautum esse, [art. 11] alterum ex coniugibus posse renunciare acquisitis matrimonio constante, & idem prius probauerat gloss. in capit. secundo. de donat. inter vir. & vxo. quam praeter Doct. ibi existimat esse insignem Roderic. Xuares in dict. l. 1. limit. 1. idem notat Rota in antiquis decis. 842. & 2. in antiquioribus. titu. de pact. conducit plurimum ad hoc l. styli. 223. Atque etiam matrimonio iam constante dicta renunciatio fieri potest: sicuti censet Ioan. Lup. in Rubr. de donat. inter vir. & vxor. §. 47. numero 13. vsque ad numerum 21. & §. 63. & Nicol. Boer. decisio. 244. columna secunda. pluribus ad id citatis. Nam & maritus donationis causa potest repudiare haereditatem ei delatam: nec ex hoc, vxori donatariae facta donatio, erit nulla. l. si sponso. §. si maritus. ff. de donat. inter virum & vxorem. cui conuenit Regia l. 5. tit. 11. part. 4. Non enim is, qui donat, efficitur pauperior. Huic etiam opinioni praedicti omnes consentiunt. Vnde non obstat l. 3. §. fina. cum l. sequenti. ff. de donat. inter virum & vxorem. vbi maritus non potest absque illius tituli prohibitionis vitio, iubere donaturo sibi aliquam rem, vt eam vxori donet: quia aliud est, repudiare legatum, vel rem delatam sibi: aliud iubere donationem ei paratam, & oblatam, vxori fieri: hoc enim casu ipsam donationem minime repudiat: sed recipit, ac demum eam vxori, seu proprio nomine, fieri iubet. Ex quibus haec obiectio ita tollenda est: quamuis alij eam conentur aliter soluere. Hinc etiam opinor, posse alterum ex coniugibus matrimonio constante lucris iam acquisitis renunciare, nec ex hoc censeri debet, esse hanc donationem prohibitam inter vir. & vxor. quia is, qui remittit lucrorum partem, vt constat, lucrum repudiat: non amittit aliquid ex bonis, quae antea habuerat: is autem, cui donatio fit, nihil acquirit, ex quo fiat locupletior: sed tantum id agit, ne id, quod laboribus forsan maximis acquisiuit, pro parte ad ociosum coniugem deferatur. ita me hercle opinor hanc rem diffiniendam esse. Nec enim video aperte id ab alijs exponi: etiamsi vltimam hanc conclusionem probare expressim videantur Ioan. Lup. in dict. §. 47. nume. 18. & Anton. Gomezius. in d. l. 60. Taurin. Deducitur etiam ex his, [art. 12] hanc renunciationem fieri posse, etiamsi is, qui repudiat, creditores habeat. Neque hi possunt conqueri, ex fraude lucra illa fuisse repudiata: cum is, qui repudiat, nihil ex proprijs bonis, sibi iam perfecte acquisitis, dimittat. Nec ex eius repudiatione alter quidquam consequatur: sed id agit isthaec renunciatio, ne renuncians acquirat. Sic Dec. respondit cons. 260. dicens, virum posse omittere lucrum dotis, quod sibi lege municipali defertur. & id probat tex. optimus in l. qui autem. vbi Bart. in prin. ff. quae in fraud. credit. quo probatur posse habentem creditores legatum, cuius dies etiam cesserat, omittere, quem text. egregie notant Ange. & Ias. in §. item, si quis in fraudem. de action. nu. 121. & explicat insigniter illum text. Carol. Molinae. in consuetu. Parisiens. tit. 1. §. 1. in gloss. 3. quaest. 1. Hinc etiam, attenta hac coniugalis cohabitationis ratione, lege [art. 13] Regia filius, contracto matrimonio, liberatur a patria potestate. l. 47. Tauri. Ex qua lege cessat dubium, an ista exemptio a patria potestate habeat locum in matrimonio de praesenti, nondum sequuta copula: siquidem lex illa exigit nuptiarum solennitatem, quam questionem tractant quo ad regnum Franciae, vbi eadem est lex. Tiraq. in libr. de Iure maritali. l. 14. & Nicol. Boeri. in consuetudini. Bituricens. tit. 1. §. 4. col. 2. & tit. de consue. matrimonij. §. 2. col. 5. # 2 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Vir & vxor tenentur sibi inuicem reddere coniugale debitum. -  2 Coitus coniugalis an sit peccatum ante solennem nuptiarum benedictionem? -  3 Coitus coniugalis intra locum sacrum illicitus est. -  4 Maritus an licite cohabitare valeat cum vxore adultera. -  5 Debitum coniugale licite denegatur propter incestum, nec potest exigi. -  6 Iuuentutis causa dispensat Episcopus, vt is, qui incestum commisit, possit exigere debitum coniugale. -  7 Debitum coniugale, an licite exigatur, vel reddatur ab eo, qui dubitat matrimonium valuisse. -  8 Dubius qualiter quis possit esse, vtrum liceat sibi aliquid agere. -  9 Ex duobus necessario imminentibus, quae tamen illicita esse videntur, non peccat, qui alterum, modo tutius, elegit. -  10 Dubium speculationis a dubio practico differt. -  11 Contrahens cum serua, quam tamen liberam esse putauit, detecta seruitute, non tenetur, etiam praecipiente iudice, ei debitum reddere. §. SECVNDVS. POSTREMO ex hoc primo [art. 1] coniugalis contractus effectu constat, virum teneri ad reddendum debitum vxori, & vxorem similiter viro, iuxta Apostol. ad Corinth. cap. 7. ca. 1. 33. quaest. 5. c. tua nos. in 2. de iureiu. notat Magist. & ibi Thom. ac Palud. in 4. sentent. dist. 32. Syluest. in verb. debitum coniugale. & plerique alij passim eandem rem tractant. In qua tamen aliqua praenotare libuit. & primo, coitum coniugalem non omnino licere, aut solennem benedictionem nuptiarum: imo mortale crimen esse coniuges tunc coire. Paluda. in 4. sententia. distinct. 28. in princip. quem Florenti. sequitur. 3. part. titulo 1. capit. 16. §. 1. argum. text. in capit. consultationi. de sponsalibus. Id [art. 2] vero negant Angel. in verb. debitum. §. 1. & Syluest. §. 9. sub eodem verbo, dicentes, non esse peccatum mortale, nisi sequatur scandalum. Facit text. in cap. nostrates. 30. quaest. 5. in fin. Quin & Caiet. secundo Tomo opusculorum. q. 1. de vsu matrimonij, & in summa verb. matrimonialis vsus peccata. vers. 8. asserit, in dicta carnali copula ante benedictionem, frequentius committi tantum veniale peccatum, si contemptus desit. quod etiam Thom. sensit in quarto sententia. dist. 29. artic. 2. Nec confessim propter scandalum erit mortale peccatum: cum ruina, cui occasionem praebet, veniale crimen inducat. Secundo aduertendum est [art. 3] in Ecclesia, sacrísue locis hanc coniugalem copulam minime licere. Imo mortaliter peccaret, qui ad vxorem carnaliter in Ecclesia accederet. ita Palud. in 4. sentent. dist. 32. quaestio. 1. articul. 3. & Caieta. in summa. in verbo, matrimonialis vsus peccata. §. 6. Atque ex hoc Ecclesiam pollui, & indigere reconciliatione: notat gloss. communiter ibi recepta, in ca. vni. de consec. Eccl. vel alta. in 6. quam etiam sequitur Ioan. de Selua. in tract. de beneficio. 1. par. q. 5. requisito. 7. notat idem Specul. libr. rationali diuino. officio. titu. de dedicatione Eccles. & esse hanc opin. communem, asserit Ang. in summa. in ver. consecratio. 2. q. 7. licet gloss. in c. in Ecclesijs. de consecrat. dist. 3. teneat Ecclesiam nequaquam pollui ex coitu coniugali, quam sequitur Henri. in c. fin. de consecr. Ecclesiae. & idem asserit Regial. 20. titu. 10. part. 1. quae tamen opinio tunc procedere posset, quando coniuges in Ecclesia longo tempore obsiderentur. vti Syluest. opinatur. in verb. consecratio. 2. q. 5. & verb. debitum. qu. 3. & Ioan. Maior. in 4. sentent. dist. 32. qu. 1. col. 3. & Alfonsus a Castr. lib. 1. de potesta. legis poenal. cap. 7. documento 2. ex hoc etiam dicentés, nullum hic peccatum mortale committi loci sacri causa. Tametsi Caieta. in hoc contrariam sententiam probauerit in summa dicto §. 6. Tertio, nec illud omittendum est [art. 4] turpe esse marito, carnale commercium habere, seu vitam agere cum vxore adultera, quae nondum poenituit. c. si vir. de adult. c. quemadmodum. de iureiur. c. 1. & c. si quis vxorem. 32. q. 1. l. 2. §. lenocinij. & l. mariti lenocinium. ff. de adul. l. 2. vbi glo. C. eod. tit. Reg. l. 7. tit. 17. part. 7. Ioan. Lupi. in c. per vestras. 3. nota. §. 21. num. 23. atque mortaliter peccaret maritus, reddens debitum vxori publice adulterae, nisi scandalum ab eo vitetur, & vxoris correctio salua sit, ex Caieta. in Summa verb. matrimonialis vsus. cap. 10. & in Opusculo 27. qq. c. 26. Et quamuis coniugi adultero etiam ob occultum adulterium, possit alter debitum coniugale negare, quod alibi tractabitur, ipse tamen adulter absque peccato poterit debitum petere, vel ab ignorante coniuge, vel a sciente, modo ab inuito per vim illud non exigat, vt idem Caieta. probat libr. 17. responsio. c. 4. quia adulter non est lege diuina, in interiori, aut exteriori foro ipso Iure priuatus, Iure petendi ab altero coniuge debitum, licet contrarium notauerit Ambr. Catha. lib. 5. contra Caie. in tract de matri. sacram. alioqui sequeretur, adulterum occultum non posse petere a coniuge ignorante adulterium, debitum coniugale, quod perquam durum est, imo falsum esse opinor. Quarto [art. 5] ob incestum cum affini commissum licite denegatur coniugale debitum. c. 1. & c. transmissae. de eo, qui cogno. cons. vxo. suae. etiamsi is, qui denegat, sciens incestum ab altero commissum fuisse, iam semel debitum coniugale reddiderit eidem, secundum Ant. Cardi. & Abb. in d. c. transmissae. post antiquiores ibi. Imo si committens incestum sit iuuenis, non ex hoc ei licebit debitum coniugale exigere, absque dispensatione. Iuuentus [art. 6] autem erit causa iusta impetrandi dispensationem. glo. communiter recepta in c. 2. de eo, qui cog. consang. vxo. suae. Syluest. in verb. matrimonium. 7. vlti. impedimento. & idem in verb. luxuria. vers. quintum. & Regia l. 13. tit. 2. part. 4. contra gl. in c. in adolescentia. 33. q. 2. Hinc not. Floren. 3. part. titu. 1. c. 11. col. 2. incestuosum iuuenem. sponsum tamen de praesenti, ante consummatum cum sponsa matrimonium, ad alterum ex duobus teneri, vt vel impetret dispensationem ab Episcopo, saltem ad exigendum debitum, vel religionem profiteatur, ne cogatur cohabitare cum vxore, imminente periculo animae, propter exactionem debiti coniugalis. nec alias erit immunis a peccato mortali. Ex quo apparet, posse episcopum in hoc dispensare, quod etiam notauit Palu. in 4. sent. dist. 34. q. 1. art. 2. & Florent. 3. part. tit. 1. c. 16. §. 4. qui tenet, posse episcopum dispensare cum eo, qui commiserat incestum, vt nouiter matrimonium contrahat cum ea, cum qua nullum Canonicum adest impedimentum. siquidem committens incestum cum affini, impeditur matrimonium contrahere, vt iam alibi diximus. Syluest. idem not. in praecitatis locis, reprobans gloss. in d. c. in adolescentia. quae voluit in vna opinione, quam refert, iuuenem posse matrimonium contrahere sine dispensatione, non obstante crimine incestus. idem quod Palud. not. Abb. in cap. 1. de eo, qui cogno. consang. vxo. sue. vbi addit, etiam circa causam iuuentutis posse episcopum dispensare, vt is, qui consanguineam sponsae de futuro cognouerit, matrimonium cum legitima, nec impedita foemina, contrahat. Ex quo idem Abb. in c. transmissae. eod. tit. argumentatur, posse episcopum dispensare, causa iuuentutis, super exactione debiti coniugalis, cum ipso, qui cognouit carnaliter affinem. quod ex Archiepis. Floren. modo notauimus. Video tamen a plerisque dubitari, an id, quod DD. fatentur, nempe episcopum posse dispensare cum eo, qui consanguin. vxoris cognouerit, vt debitum possit exigere iuuentutis causa. procedat in hoc sensu, vt debitum exigat ab ipsa vxore, cuius consanguineam cognouerit, & sane posse episcopum in hoc dispensare, apertissime concedunt Floren. in dict. locis, & maxime d. c. 11. col. 2. Paluda. in d. artic. 2. Syluest. in verb. luxuria. q. 4. nec hi Doct. possunt duntaxat intelligi ad hunc effectum, vt exigat maritus debitum ab vxore legitima, cuius consanguineam minime cognouerit, licet aliter incestum commiserit, etiam cum affini: nam hic sensus nequaquam excludit praemissam opinionem, quam ita expressim asserunt autores praefati, vt eorum autoritas manifesta sit. Sed tamen nullibi in Iure, ni fallor, eorum sententia efficaciter probatur. Quo fit, vt licet concedam, episcopum posse dispensare, vt committens incestum cum affini, iuuentutis causa, vel vxorem ducat, vel ab vxore legitima, nulloque affecta impedimento, debitu exigat. nego tamen episcopi dispensationem sufficere, vt is, qui vxoris consanguineam fornicarie cognouerit, possit ab eadem vxore, quam dimittere non potest, coniugale debitum exigere. quod probatur, nam in hac specie non tantum ob incestum prohibetur is debitum exigere, sed etiam ex eo, quod vxor propria, eiusdem mariti affinis sit, quia maritus ipse eiusdem vxoris cognatam carnaliter cognouerit: hoc vero impedimentum affinitatis a solo Roma. Pontif. tollitur. igitur & licentia exigendi debitum ab affini per eum tantum concedi potest, non per episcopum. quam argumentationem ex Syluest. collegi, in verb. matrimonium. 7. q. 5. vers. 11. & Thom. quodlib. 3. artic. 18. vers. ad primum. Porro dubium in hoc tractatu insigne censeri solet, [art. 7] an ex praecepto Iudicis maritus reddere teneatur, & possit debitum coniugale foeminae, quam scit, vt credit eius vxorem non esse, ob aliquod impedimentum, quod ipse apud Iudicem probare nequit. In quo tria diffinire oportet. Primum quidem id manifestum est, vxorem, seu maritum certo scientem, matrimonium illud nullum esse, quocunque Iudicis praecepto, non posse debitum alteri reddere: agit enim contra scientiam. hoc est equidem, quod probat tex. in c. inquisitioni. de sent. excom. in eius prima parte. & in c. dominus. de sec. nupt. Nec in hoc quidquam refert, sit impedimentum matrimonij ex lege diuina, naturali, an humana, vt probat Io. a Medina. de restitu. q. 19. aduersus Host. in cap. proposuit. de coniug. seruorum. Secundo maritus, qui leui coniectura, seu argumento dubitat de valore coniugij, explosa dubitatione, credens matrimonium legitimum esse, exigere, ac reddere potest coniugale debitum. text. in eod. c. inquisitioni. 2. part. quem praeter alios ibi ita intellexit Adr. quodlib. 2. art. 1. Tertium est, quod maius discrimen habet, an is, qui dubitat, matrimonium firmum esse, ob aliquod impedimentum, quod non potest coram Iudice probare, ex praecepto Iudicis teneatur reddere vxori debitum. Et Rom. Pontif. in eod. cap. inquisitioni. part. vltim. asserit, debere maritum, etiam dubitantem, reddere debitum vxori, non tamen exigere. & idem in dict. ca. dominus. statuitur, vbi vxor dubitans de morte prioris mariti, tenetur reddere debitum secundo, non tamen poterit exigere. & tamen vtroque casu agit reddens debitum contra dictamen conscientiae: is etenim, qui dubius, an sibi liceat absque mortali crimine quidquam agere, id agit, exponit, si periculo peccandi mortaliter, igitur mortaliter peccat: nam qui amat periculum, peribit in illo, Eccl. cap. 3. c. literas. de restitut. spoliat. c. in praesentia. de spons. Verum Adria. in d. quodlib. 2. art. 3. sic interpretatur text. in d. c. inquisitioni. vt maritus teneatur reddere debitum. depositio tamen illo dubio, ex eo, quod ab altero coniuge illud exigatur. vnde, priusquam ab altero coniuge debitum exigatur, maritus dubius exigere non potest, cum illud dubium nondum deposuerit. at sequuta exactione alterius, iuste poterit illud dubium deponere, ac reddere, & demum exigere. Ex quibus id consequitur, nunquam licere dubitari nec reddere, nec exigere, nisi dubium deposuerit. Sed hic intellectus optimo Iure refellitur a viro doctissimo Mart. Nauarro in c. si quis autem. de poenit. dist. 7. nume. 101. sat enim est manifestum, Rom. Pontif. in d. c. inquisitioni. part. vlti. loqui etiam dubio existente, & nondum exploso. Igitur idem Mart. Nauar. aliter [art. 8] arbitratur rem hanc diffiniendam fore, dicens, posse quem in vna, & eadem redubium esse, quo ad vnum effectum, certum autem, quo ad alium. Sic enim vir dubius esse potest, an matrimonium tenuit, ad effectum exigendi debitum, & demum credere, matrimonium valuisse, ad effectum reddendi debitum exigenti. Quo fit, vt in d. c. inquisitioni. vir dubius non exigat licite debitum, at sine peccato reddat exigenti. Ad primum enim dubius est, cum in non exigendo nullum sit periculum, nec fiat alicui iniuria: quo ad secundum vero desinit esse dubius, quia si dubitaret, iniuriam faceret coniugi, quod vberrime, ac pingui, quod aiunt, Minerua, ipse explicat. Secundo potest etiam hic notari, [art. 9] periculo vtrique imminenti, non agere quem contra conscientiam, si ipse id eligat, quod tutius est, ac certius, ex duobus, quorum alterum necessario agere debet. cap. duo mala. 13. distinct. c. iuuenis. de spons. cap. quanto. de consuet. vbi text. optimus. & in ca. nerui. 13. dist. vbi eleganter idem explicat Gregor. & ita consulit Arist. libr. 2. Ethic. ca. 9. nullum etenim tempus incidere potest, quo sit necesse cuipiam turpiter agere. Sic sane, si duo praecepta in contentionem venerint, ex recta ratione vir prudens id aget, quo grauius malum effugiat, quemadmodum explicat Sepulueda in Dialogo de ratione dicendi testimonium, cap. 9. Vbicunque etenim duo praecepta contraria circa idem factum concurrunt, illi obtemperandum est, quod arbitrio discreti viri potiorem obligandi vim habet. tunc vero alterius suspenditur obligatio, secundum Adria. quodlib. 1. artic. 3. ad nonum. sensit Aristot. dum lib. 5. Ethicor. cap. 3. scribit, minus malum boni vicem habere, si maiori comparetur malo. Cui adde, quae hac in re scribit Sot. c. 3. ad Rom. & lib. 6. de iustit. & iur. quaest. 1. artic. 5. ad fi. Vir autem, qui de valore coniugij dubitat, anxius est: alterum enim oportet agere, vel denegare debitum vxori exigenti, ac Iudici resistere, vel debitum reddere contra conscientiam. Ex quibus tutius certe est reddere vxori debitum, & Iudici obedire, ne frangat coniugalis conuentionis legem, ac violet Iura obedientiae. Nec est securius hisce periculis irretito, velle a periculo fornicandi abstinere. Hoc ipsum erit dicendum, nullo dato praecepto Iudicis, sed coniuge ex Iure coniugali debitum exigente, iuxta cap. dominus. de secun. nupt. Cui tandem interpretationi subscribit Domin. a Soto huius Salmanticensis Academiae insignis Theologiae Professor, vir quidem cum moribus & doctrina, tum Prioris munere, quod in Diui Dominici conuentu iterum meritissime obit, ornatissimus. Is, inquam, in relectione, de ratione tegendi, & detegendi secretum, Membro tertio, q. 2. sic hoc dubium miro, ac perspicaci, quod sortitur, ingenio explicat. Sed & tertio ab huius rei cognitione minime abhorret, [art. 10] sepissime euenire, quem esse in vna, & eadem re dubium speculatione, certum vero in praxi. Id autem contingit, si quis dubitet, matrimonium, quod verbis contraxit, ratum, ac legitimum fuisse, & tamen non dubitat, quin teneatur coniugi exigenti debitum reddere. Huic vero permissum est, hoc in dubio reddere debitum, quia non agit contra conscientiam practicam, quae circa actus humanos versatur, ex dubio praxis, sed ex dubio speculationis, quae nihil de opere dictat, nihilominus actionem exequitur, quod potest optime conuenire cap. dominus. de secund. nupt. & cap. inquisitioni. in fi. de sent. excom. docet Io. a Medina. de restitut. q. 17. Vnde dubium practicum a dubio speculatiuo maxime differt. Nec libet in hoc vlterius insistere, cum apud praedictos Docto. longiorem, atque expressiorem huius dubij tractatum quis legere possit. Id enim tantum egimus, vt semotis his, quae hanc rem obscurare poterant, ipsorum iurium distinctam interpretationem traderemus. Hinc infero, [art. 11] non teneri contrahentem matrimonium cum ea, quam putauit liberam esse, reddere ei debitum, etiam praecipiente iudice, si modo dubitat, an serua sit, secundum Thom. in quarto sententia. distinctio. 36. in fine. Ioan. Andre. Abb. & communem in cap. proposuit. de coniu. seruo. quinimo cum perplexus sit, atque dubius, & in periculo constitutus, id, quod tutius est, eligere debet: si enim reddit debitum animo non maritali, fornicatur: si vero maritali, graue dispendium incurrit. quippe qui inuitus matrimonium cum serua contrahere cogitur, si non reddit, Iudici resistit, ac Ius coniugale violat. Igitur in hoc dubio sanius erit id eligere, ex quo minus malum & incommodum nascitur. quae notanda sunt, ad intellectum text. in cap. si quis ingenuus. 29. quaest. 2. nam & haec asserit Io. a Medina in dicta quaest. 17. # 3 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Plures vxores habere, an sit Iure naturali, vel diuino prohibitum. -  2 Plures vxores habere qua ratione sanctis Patribus licuerit. -  3 Vxor tenetur absentem maritum omnino expectare. -  4 Mors mariti absentis qualiter probetur. -  5 Maritus, vel vxor, matrimonium secundum contrahere nequeunt, etiamsi primum non sit carnali copula consummatum. -  6 Secundas nuptias contrahens, viuente primo coniuge, qua poena puniatur. -  7 Lex Regia intelligitur, quaest. 6. est tit. 15. lib. 8. in Regijs ordinat. §. TERTIVS. EX vinculo coniugali constat fides, in qua hoc attenditur, ne quis ad alterius coitum accedat: is enim coitus esset adulterinus, vt plane constat. Sed & cauendum est, ne quis eorum alium coniugem quaerat, priori viuente. nam quatenus matrimonium sacramenti bonum sortitur, vinculum gignit huius societatis, & id indissolubile. qua ratione paucis circa hoc vinculum praenotatis, de matrimonij dissolutione tractabimus. Porro si matrimonium id habet peculiare; vt alter ex coniugibus alium coniugem minime quaerat, accipiátue. [art. 1] cur aliquando licuit plures vxores habere? & id videtur sanctis viris permissum fuisse. Imo hoc ex more eis licuisse, probari constat in ca. obijciuntur. 32. q. 4. quod caput vulgati Codices Ambrosio tribuunt, quibus deceptus idem fecit Virgil. Poly. lib. 5. de Inuen. rer. c. 5. cum sit deductum ab August. lib. 22. contra Faust. vbi cap. 47. est ille text. a principio vsque ad vers. sicut. qui quidem versiculus deducitur a c. 48. Hinc & Magist. sentent. dist. 33. q. 4. illius Canonis verba August. tribuit, qui li. 16. de Ciuitate Dei, cap. 38. scribit, eo tempore nulli prohibitum fuisse, plures vxores accipere, multiplicandae posteritatis causa. Diuus vero Thom. in 4. sentent. dist. 33. quaest. 1. ad primum, asserit, consuetudinem potuisse inducere, vt liceret plures simul accipere vxores, cum haec permissio non sit contraria primis Iuris naturalis principijs, quamuis repugnet conclusionibus fere deductis ab eisdem Iuris naturalis principijs. Hoc ipsum probare conatur Coloniens. Concil. tract. de matri. c. incipienti. Caeterum nec naturae, dicens, occulta lege naturae comparatum est, vt quae principantur singularitatem ament: quae autem subdita sunt, non semper singula singulis: sed si ratio naturalis, vel socialis admittat, etiam plura vni domino subduntur. Vnus vero seruus pluribus dominis commode seruire non potest. at plures serui non sine decore vni domino subduntur. Itaque cum in nuptijs vir principantis, mulier vero subditi vicem gerat, contra naturam nuptiarum non est, vnum virum plures ducere, sed vnam pluribus viris nubere plane contra naturalem rationem esse, quis non videt? Hactenus his verbis Thomae sententiam comprobat idem Colon. Conci. que quidem verba legi possunt & apud August. lib. 1. de nupt. & concupiscen. c. 9. & in libr. de bono viduitatis, cap. 7. Vnde constat, non esse contra Ius naturale proprium, plures vxores vnum virum accipere. quod Magister profitetur in 4. dist. 33. post Diuum Aug. & ibi Io. Maior. quaest. 1. idem not. nam & Iulius Caesar, autore Suetonio in eius vita, cap. 52. legem ferre Aelio Cinnae Tribu. plebis iussit, qua vxores, quas, & quot quisque vellet ducere, liberorum quaerendorum causa liceret. Valentinianus etiam Imperator lege concessit, vt omnes, qui voluissent, bina matrimonia susciperent, addens populosas diu fore gentes, quia hoc apud eas solenne fuerit, cuius rei testis est Paulus Diaconus libr. 11. Eutropij libris ad dito in Valente. Socrates item in Historia Tripartita lib. 8. c. 11. pluraque ad hanc rem adducit Tiraq. 7. leg. connub. nu. 15. Verum id, quod Thomas opinatur, consuetudine potuisse licere plures vxores accipere, non est admittendum ex eodem Thoma in lib. contra Gentiles. & in d. dist. 33. quaest. 1. artic. 2. vbi versic. respondeo dicendum, se ipsum explicat apertius, dicens, nec lege humana, nec consuetudine pluralitatem vxorum permitti posse, nec vnquam licere, aut licuisse: nam etsi legi naturali propriae, habere plures vxores non refragetur, contrarium tamen est legi quasi naturali, in qua solus Deus dispensare potest, vt ipse Thomas docet in dict. artic. 2. & praeterea aduersatur haec pluralitas vxorum institutioni diuine, ex qua matrimonio accipienda erat vna tantum vxor, non plures. Scriptum enim est: Adhaerebit vxori suae. Item: Erunt duo in carne vna. Nam & Dominus noster quoties de connubio loquitur, maritos, aut vxores nunquam nominat. semper autem vxorem, aut virum. Et Apostolus Paulus in remedium libidinis suadet, vt suam vnusquisque habeat, nunquam suas dicit. quod pulchre disserit Innoc. 3. in c. gaudemus. de diuort. [art. 2] Ideo ex communi interpretatione dicendum est, sanctis Patribus ex reuelatione diuina id licuisse. quod probat text. in eo. cap. gaudemus. §. nulli. Magist. & Thom. quaest. 1. artic. 2. Paluda. q. 1. arti. 1. & Ioan. Maior. quaest. 1. in 4. senten. dist. 33. & Florentin. 3. parti. titu. 14. cap. 10. §. 2. vbi post Palud. hanc esse communem opinionem fatetur. & Ioan. Dried. de libertate Christian. pagi. 163. Ambrosius item Cathari. libr. 5. contra Caieta. cap. de Sacramento matrimo. eandem comprobat. Id etiam confirmat Coloniense Concil. explicans dispensationem hanc a summo Deo concessam fuisse ad praenunciandum vni viro, scilicet Christo, plures vxores, scilicet, Synagogam, & Gentium multitudinem, veluti in vnum corpus esse iungendas. Atque ita factum est, vt hac praefigurata coniunctione, in Christo Iesu completa, lege gratiae vetitum sit plures vxores accipere, Matth. 19. Quicunque dimiserit vxorem suam, & aliam duxerit, moechatur. Igitur & qui ea retenta aliam duxerit, moechabitur. Cur enim si quis propria vxore viua, alteram duxisset, adulter esset: si multas simul habere ius fasque esset? his omnibus compertum est, vni viro plures vxores adiungi, non esse contra prima principia Iuris naturalis, nec contra Ius naturale proprium, sicut esset vni foeminae plures viros aptari. Quorum vltimum aduersus Platonem damnat Lactant. libro 3. diui. instit. cap. 21. esset enim proles incerta omnino. Sed vtrunque institutioni matrimonij, iuri quasi naturali, ac legi Euangelicae contrarium est. Atque hoc pacto defendi possunt Durand. in d. dist. 33. Caietanus & alij, qui existimant multitudinem vxorum Iuri naturali minime repugnare. Sunt itidem & ad hanc resolutionem intelligendi, qui opinantur, esse naturae contrarium, quod quis accipiat duas vxores, & idcirco Lamech primum contra naturalem institutionem duas vxores accepisse, Genes. 4. quam sententiam post alios defendere conatur Io. Arboreus, libro 10. Theosophiae, cap. 1. Hinc apparet coniugem absentem expectandum fore, [art. 3] nec ex dierum longo interuallo ante compertam absentis mortem, matrimonium cum alio contrahi posse. c. in praesentia. de sponsa. vbi Docto. hoc notant. Abb. Soci. & Barb. colum. antepenulti. in cap. quoniam frequenter. §. porro. vt lite non contesta. Ex quo probatur vxorem certam esse oportere de morte viri, priusquam alteri nubat, alioqui etiamsi mortuum esse virum, ex aliquot coniecturis opinetur, & matrimonium contrahat, nec a peccato, nec a poena immunis, ac libera iudicabitur. secundum Abb. in dict. c. in praesentia. post gloss. fin. ibi. & Regia lege idem probatur. l. 7. tit. 15. li. 8. in Regijs ordi. quamuis glo. 2. in dict. cap. in praesentia. Ant. & Praepo. velint tenere vxorem a poena liberam esse, si contrahat secundum matrimonium ex verisimili coniectura mortis prioris mariti, non tamen ex hoc posse Ecclesiasticum Iudicem licentiam ei exhibere, vt alteri nubat. Mors autem [art. 4] viri qualiter probetur, vt inde possit certa reddi vxor, arbitrio Iudicis relinquitur, secundum Abb. & Praepo. in dict. cap. in praesentia. & Aufreri. in cape. Tolosana. 316. Hoc tamen Iudicis arbitrium instrui debet ex pluribus, quae adducunt gloss. Barto. & Saly. in l. siquidem. C. soluto matrimo. Corse. in singu. in verb. mors. Corne. consil. 10. 1. volu. Alexand. consil. 115. in 4. volu. & consil. 4. nu. 15. in 2. vol. & Chass. in consuet. Burgun. in prooe. fol. 10. & cape. Tolo. 312. optime Nicol. Boer. decis. 288. & Soci. Iuni. consil. 26. volu. 2. quibus adiungi merito potest l. Regia 14. titu. 14. part. 3. Hic tamen omittendum non est, ab Ecclesia non esse dirimendum matrimonium contractum ab existimantibus, nullum ex primo coniugio impedimentum subesse, tamen absque probatione mortis prioris coniugis, seu absque certitudine, quam Canones exigunt: potest enim esse hoc secundum matrimonium validum, & ideo fieret iniuria huic secundo matrimonio, quod certius modo apparet ex ea, quae versatur dubitatione, vt probat text. in c. dominus. de secund. nupt. vbi gl. Host. Ioan. Andr. & Praepo. hoc idem sentiunt. Hoc autem vinculum [art. 5] coniugale etiam ante carnalem copulam vim propriam, & indiuiduam habet connexionem, ex diuina institutione. Vnde fit, vt priori matrimonio nondum consummato, nec liceat posterius contrahere, nec, si contractum fuerit, valeat, nec praeferatur priori, etiamsi posterius sit carnali copula consummatum. cap. fina. cap. licet. de spons. duor. Nec refert a quibusdam Ro. Pontif. quandoque iudicatum fuisse, posterius matrimonium consummatum carnali coniunctione esse priori nondum consummato praeferendum, vti refert Alex. Tertius in dict. cap. licet. quia dicti Roma. Pontifi. non ita iudicarunt legem condendo: nam etsi Hosti. ac caeteri in cap. fina. de sponsa. duo. dixerint Papam posse condere legem, qua matrimonium primum nondum carnali copula consummatum, per secundum, coitu accedente, dissoluatur, sicuti posset ipsi Roman. Pontific. dispensatione matrimonium ratum nondum consummatum dirimere, quorum vltimum Caietan. etiam comprobat, tamen Abb. in dict. cap. fina. predicta Hosti. opinio displicet, nec defendi Iure potest. ex his, quae dicentur inferius, hoc ipso cap. §. 4. nume. 13. Ex quo etiam potest perpendi intellectus ad text. in dict. cap. fi. an sit eius decisio seruanda in matrimonijs ante illam decretalem contractis. in quo communis est Doct. ibi sententia, quod matrimonia secunda carnali copula consummata ante illum tex. praeferenda sint primis non consummatis. quibus accedit, quod consuetudo, cuius ille text. meminit, honesta, ac iusta communiter credebatur. quo casu noua lex non vult preterita punire ex litera eiusdem tex. dum dicit, de caetero. not. gl. in dict. cap. licet. quam commendat post Docto. ibi Petrus de Rauenna in allegationib. consuetu. fol. 5. dicens ex ea, consuetudinem, etiam circa Ius diuinum, probabile dubium constituere posse, & excusare. idem not. Rochus in cap. fina. de consuetu. fo. paruo 15. colum. 1. facit ad id decisio Barto. in l. quis sit fugitiuus. §. apud Labeonem. ff. de aedilitio edicto. qui scribit contrahentes excusari a poena, & a peccato, si contractus ab eis gestus ex consuetudine fiat, etiamsi vere illicitus sit, & vsurarius, si communiter existimatur ille contractus licitus. Nec faciens talem contractum, erit iudicandus vsurarius. secundum eundem Barto. & Oldr. consil. 207. Abb. consi. 15. in 1. volum. & Ias. in l. 1. in 1. lect. C. de summa Trinit. nume. 62. Decius consil. 170. col. 3. & licet Anto. Burgens. in cap. ad nostram. nume. 20. de empti. & vendi. reprobet hanc Barto. opinio. procedere, tamen optimo iure potest, quando communiter ille contractus censebatur licitus, vt ipse Barto. loquitur. Ex quibus videtur probari Docto. interpretatio ad text. in dict. cap. fin. quam ibi Abb. communem esse fatetur, & Petrus de Rauenna dicto fol. 5. expresse comprobat. Sed ipse predictam opinionem communem falsam esse existimans opinor, etiam ante illam decretalem vltim. de spons. duo. matrimonium secundum copula consummatum, nec primo nondum consummato praeferendum fuisse mera iustitia, nec validum fuisse censendum: quod probatur, quia primum coniugium etiam ratum nondum consummatum ex diuina lege, & naturali, praefertur secundo, etiam consummato, nec ex eo dissolui potest. vnde consuetudo parum hac in re prodesse potuit: non enim potest consuetudo dissoluere matrimonium, quod ratum est, nec illegitimum coniugium, legitimum efficere. Potuit autem illa consuetudo, si rationabilis a viris doctis censebatur, a peccato excusare, etiam in diuino iudicio, & sic in foro conscientiae: nam in iudiciali a poena excusat consuetudo etiam irrationabilis. glo. in c. cum venerabilis. de consuetudi. alia in ca. denique. 4. dist. quas Rom. commend. singu. 19. & Cremens. singu. 149. & late explicant Ias. in l. singularia. ff. si certum pe. Decius in c. nam concupiscentiam. de const. 2. lect. Hippo. in l. 1. limit. 19. ff. de sicar. Praepo. in d. c. denique. Rochus Curt. in cap. fin. de consuet, fol. paruo. 14. Ex quibus id notari potest, attenta ipsa consuetudine, quandoque eam sequutos excusari, vel a tota poena, vel a parte poenae. Id autem, quod dicit text. in dict. c. licet. a praedecessoribus nostris aliter quandoque iudicatum est, referendum ad iudicium particulare ex propria opinione, sicut de Celestino refert text. in cap. quando. de diuor. non autem ad decisionem Rom. Pontif. atque ita illum text. intelligit Caieta. 2. parte Apologiae, de auto. eccles. c. 19. nam text. in d. c. quanto. dum refert Celestinum dicentem, matrimonium dissolui, si alter coniugum labatur in haeresim, est intelligendus ita, vt plane dicamus Celestinum id sensisse, non tamen legem sanxisse, neque veluti certum diffinisse. Nec item oberit huic vinculo coniugali, quod scribit Gregor. 3. in epist. ad Bonifac. 2. Tomo Concil. dicens licere viro, dimissa vxore, quae ob aegritudinem reddere debitum non potest, aliam vxorem accipere, quia Gregorius ibi nihil diffiniuit, sed cum barbaris illis nouiter ad fidem conuersis dissimulandum esse rescripsit, vt si non possent continere, potius nuberent, quam absque matrimonij titulo fornicarentur. atque esset talis fornicatio propter prauum exemplum periculosa. Nec arbitror Grego. 2. illud matrimonium approbasse, nam & Gratianus profitetur illud esse aduersus sacram scripturam in c. proposuisti. 32. q. 7. Ex quibus etiam [art. 6] constat puniri a Iure eum, qui, viuente priori coniuge, aliam duxerit, poena equidem infamiae. cap. nuper. de bigamis. l. eum, qui duas. C. de adult. qua quidem lege poena stupri punitur, & probatur ibi iuncta gloss. versicul. infertur. Poena vero stupri est in personis honestis, amissio dimidiae partis bonorum. in vilibus verberatio cum quinquennij relegatione. §. 2. Instit. de publ. iudic. Hosti. in Summa tit. de stupro. §. & qualiter. Regia l. 2. tit. 19. part. 7. optime Alexand. consil. 165. volum. 7. vbi legito Carol. Molin. in additionibus. Vnde non recte dixit Roma. singu. 531. poenam mortis imponi contrahentibus binas nuptias, per dictam l. eum, qui duas. Ex quibus intelligendum est, quod notat Theophilus Insti. de nupt. §. affinitatis. dicens contrahentes secundas nuptias, primis non solutis, poena capitali puniendos fore. Si tamen ipsa foemina sit nupta priori viro, & scienter contraxit cum secundo, adulterij poena damnatur, simul & cum ipso secundo marito, qui eam vxorem scienter acceperat. ex d. l. eum qui duas. Punitur etiam secundas nuptias, primis non solutis, contrahens, per Ecclesiasticum Iudicem publica ignominia. argu. c. de benedictio. 32. quaest. 1. notat Abb. in cap. cum haberet. de eo, qui duxit in matrimo. colum. 2. Suspectus etiam haereseos censendus est, qui secundum matrimonium contrahit, primo durante, quasi non recte sentiat de Sacramentis. ita Domi. & Franc. in cap. accusatus. §. sane. de haereti. in 6. Ioan. Lupi. in c. per vestras. de donatio. inter virum & vxorem. §. 17. nume. 25. & Gonsalus de Villadiego. in tractatu de haere. quaest. 9. Quin etiam excommunicatum esse ipso Iure ita matrimonium contrahentem, asserit Paul. Grillan. in tract. de poenis omnifarium coitus. quaest. 14. Sed hoc vltimum falsum esse apparet ex gl. 1. quam ibi Cardi. Imol. & alij sequuntur in Clem. vnic. de consang. & affinit. In his vero regnis variae poene hactenus fuere sancitae aduersus committentes istud crimen, quas videre licet in l. fin. tit. 17. part. 7. l. 2. titu. 7. lib. 4. Fori. l. 7. titu. 15. lib. 8. ordinat. l. 6. titu. 7. & l. 8. titul. fin. eodem lib. [art. 7] Verum praxis illam recepit poenam, vt contrahentibus binas nuptias candenti ferro fronte imprimatur litera q. l. 6. titu. 15. lib. 8. & l. 3. titu. 1. lib. 5. in Regijs ordina. Caeterum quia l. illa dixit signo q. esse inurendum hunc delinquentem, opinantur quidam de signo Crucis intelligendum esse, eo, quod male sentiat de fide, atque existimant legem illam vitio scriptorum esse deprauatam. Quod si in lege illa error forsan aliquis adest, is est in eo, quod erat statutum, vt contrahens binas nuptias signaretur hoc signo. ij. quasi duas habeat vxores. atque inde facilis fuit lapsus, vt ex illis characteribus dualem numerum designantibus, q. fieret. Vsus tamen obtinuit literam q. imprimi. Illud vero, quod de signo Crucis adnotauimus, fateor plane me deprehendisse in huius Regni constitutionum vetustissimo Codice, vbi in l. penulti. Ioannis Primi Regis ex Comitijs habitis Biruiescae, expressim cautum erat, in poenam huius criminis esse fronti imprimendum Crucis signum. Huius autem poenae stigmaticae alia in specie meminit text. in l. vlti. cap. de sportu. ibi, maiores poenas, & corporales maculas imponere. Et Gandinus in titul. de poen. reor. nume. 59. tametsi iure Codicis non debeat hominis faciei imprimi stigma. l. si quis in metallum. C. de poe. tradit Boerius decisione octuagesimasecunda. Sed & fabricensibus, vt latitantes agnoscerentur, stigma solebat imprimi. l. stigmata. C. ne fabricens. libro vndecimo, cap. si Iudex. de sentent. excommunic. libr. 6. Est autem stigma, signum, quod ferro candenti, vel aliter imprimitur. # 4 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Diuortium duplex est. -  2 Diuortium Romanorum legibus qua ratione fuerit permissum. -  3 Repudij libellus apud Iudaeos quo pacto dabatur. -  4 Repudium an fuerit licitum apud Iudaeos. -  5 Apud infideles contracto matrimonio, si alter eorum Christi fidem profiteatur, an matrimonium dissoluatur. -  6 Religionis professione matrimonij vinculum ante copulam dissoluitur, ex autoritate diuina. -  7 Votum solenne a simplici ex ipsa actus natura differt. -  8 Jntellectus ad text. in c. 1. de voto. in 6. -  9 Matrimonium etiam non consummatum minime dissoluitur per sacri Ordinis susceptionem. Nec item per episcopi dignitatem. -  10 Religionis professione an matrimonium violenta copula consummatum dissoluatur. -  11 Sponsus cognoscens carnaliter per vim propriam sponsam, an sit puniendus. -  12 Sponsa religionem professa, an amittat sponsalitiam donationem, quam propter osculum lege Taurina adquirit. -  13 Matrimonium non consummatum, an possit dissolui ex Romani Pontificis dispensatione. -  14 Intellectus c. cum societas. 27. q. 2. -  15 Matrimonium carnali copula consummatum non dissoluitur a Romano Pontifice. §. QVARTVS. QVIBVS praemissis agendum erit de diuortio. [art. 1] Et triplex esse diuortium Bal. scribit in c. ex parte. de consuetud. quem refert Io. Lupi. in Rubric. de donatio. inter virum & vxorem. §. 34. Temerarium, Causarium, & Ignominiosum. quae quidem distinctio minime conuenit huius rei mediocri cognitioni. Rectius denique erit iuxta Abb. in Rubrica de diuort. duplex tantum diuortium in matrimonio constituere. Vnum, quo ad vinculum, alterum, quo ad cohabitationem. [art. 2] Quibus praemitto apud Romanos passim vxores repudiari solitas, misso libello repudij per nuncium, autore Plutarcho in Problematis, cap. 14. & Iurisconsulto in l. nullum. ff. de diuort. Ex qua illud Iuuenalis Satyra 6. explicatur: " Collige sarcinulas, clamat libertus, & exi: Iam grauis es nobis: sicco venit altera naso. " Vti tradunt Ludoui. Caeli. libr. 15. lect. antiq. c. 16. & Alciatus in l. licet. §. paternos. ff. de verborum signific. pluribus enim causis, & quandoque facilimis hic libellus repudij a Romanis mittebatur. Anno etenim ab Vrbe condita quingentesimo vigesimotertio Spurius Corbilius primus ab vxore diuertit, eo, quod sterilis esset. Cuius rei testis est Aulus Gellius lib. 4. cap. 3. & lib. 17. cap. 21. atque ei hoc datum vitio fuit, vt scribit Valerius Maxim. lib. 2. cap. 1. Meminit & Plutarchus huius primi diuortij apud Romanos, non sine eius increpatione, in Romuli & Thesei comparatione, vbi hunc appellat Seruilium Spurium. & idem Plutarch. in Nume & Lycurgi comparatione, Spurium Coruinum eum nominans, qui in annorum numero plurimum differt ab Aul. Gellio, in quo nec ipse Gellius sibi constat, nec cum Henrico Glareano conuenit, quod satis erit obiter adnotasse. Scribit & ipse Plutarchus in Problematis Rom. cap. 13. Haec de diuortijs Romanorum verba. est enim proditum memoriae, Spurium Corbilium primum Romanorum omnium sterilitatis causa vxorem repudiasse. Hunc sequutus Sulpitius Gallus, idcirco vxori nuncium remisit, quod eam in caput vestem deducere animaduertisset. Idem fecit Publius Sempronius, quod eius vxor ludos funebres expectasset. Haec Plutarchus. Diuortium autem illud Sulpitij Galli in hunc modum explicat Valeri. Maxi. lib. 6. cap. 3. Horridum C. quoque Sulpitij Galli maritale supplicium, nam vxorem dimisit, quod eam capite aperto foris versatam cognouerat: lex enim, inquit, tibi meos tantum praefinit oculos, quibus & formam tuam approbes, & placere desideres. Ipse etiam Iustinianus non recte diuortium permisit tot expressis causis in l. consensu. C. de repu. tametsi Alciatus lib. 6. parerg. cap. 20. velit dictam Iustiniani audaciam tempori, non viro, tribuere. ac deinde existimet leges illas Iustiniani a Papa restitui posse, & licitas fieri: quod minime dicendum est, nec oportuit a viro Iuris Vtriusque consultissimo assertionem hanc proponi, qua ratione optimo iure refellitur a Carolo Molinaeo in tracta. de contractib. quaest. 2. num. 70. Quantum enim apud veteres Roma. foedum visum fuerit diuortium, praesefert ipsa Romuli lex, quae viro vxorem repudiare permisit, si in veneficio natorum, aut in adulterio deprehensa foret, aut claues adulterasset. quod si aliter quis repudiasset, eius copiarum partem vxori dari, partem Cereri sacram esse, idem Romulus iussit, autore Plutarcho in Romuli vita. Vltima tamen causa repudij, a Romulo expressa, satis fuit leuis. Multa ad haec Corasius libro 5. Miscellaneor. cap. 10. Sed & apud Iudaeos libellus repudij pluribus ex causis mittebatur: [art. 3] ipse enim maritus promittebat, nunquam se cum foemina repudiata cohabitaturum, autore Iosepho, libro 4. de Antiquitate, cap. 6. Ab initio tamen Iudaeus volens repudiare vxorem, coram Iudice causam diuortij iurabat, qua perspecta, ipse Iudex marito libellum repudij dabat, quem vxori mitteret, vt explicat Io. Ecchius in Homilia de diuortio. Nec me latet huius libelli formulam aliter adduci ab Osiandro in Adnotationibus ad Harmoniam Euangelicam, li. 3. ca. 23. malui tamen Iosephi testimonium probare. Qua in re est grauis controuersia, an Iudaeis fuerit licitus libellus repudij. [art. 4] Quidam enim asserunt licuisse Iudaeis libellum repudij mittere, ex dispensatione tamen diuina concessa Iudaeis ob duritiam cordis, scriptum enim est Malach. 2. Si odio habueris vxorem tuam, dimitte eam, dicit Dominus. Vnde licitum fuit Iudeis vxores dimittere. Quod etiam comprobatur, quia si non esset licitus libellus repudij, non permitteret vetus lex, repudiatam alium virum accipere. hoc autem permisit Deutero. cap. 24. igitur licitum fuit repudium. Cui sententiae adhaerent praeter alios Palud. in 4. sentent. distinct. 33. quaest. 1. artic. 2. & ibi Ioan. Maior. quaest. 2. Caieta. Matth. cap. 19. & ibi Abulens. quaestio. 49. Ex aduerso sunt alij, qui existimant non licuisse Iudaeis repudiare vxores, eis tamen permissum fuisse non quod liceret, sed ne maius malum ex inuitis nuptijs contingeret, ob duritiam cordis eorum, sicut nunc Meretrices a Principibus permittuntur, ait enim Iesus Matth. 19. Quoniam Moyses ob duritiam cordis vestri permisit vobis dimittere vxores vestras, ab initio autem non fuit sic. Quo in loco Chrysostomus Homilia 33. hoc ipsum probat. Huc etiam tendit, quod Seneca de Romanorum diuortijs scribit, libro de Remedijs fortunae, in fine, dicens: Nouimus veterum matrimoniorum repudia, & foediores diuortio male cohaerentium rixas. Hanc vltimam opinionem D. Thom. asserit in 4. sentent. distinctio. 33. quaestio. secunda, ad 2. colum. 3. dicens frequentius hanc opinionem recipi. quae quidem magis conuenit verbis sacri Euangelij, vt fatetur Paluda. d. articu. 2. & eam probat text. in cap. gaudemus. de diuort. vbi Panormi. eandem opinionem sequitur: nam & Iudaeus, qui ante susceptam Christi fidem repudiauit vxorem eam accipere, suscepta Christi fide, tenetur, etiamsi ea cum alio viro post repudium contraxerit, si ipsa cohabitare cum eo velit absque contumelia Creatoris, vt probat text. in dicto cap. gaudemus. §. qui autem. Cuius verba transtulit Regia l. 8. titulo 9. part. 4. Sed si ante susceptam Christi fidem liceret Iudaeo vxorem dimittere, suscepta Christiana fide, non teneretur dimissam legitime, & ab alio forsan ductam, in vxorem accipere, cap. de infidelibus. de consanguin. & affinit. Nec ista opinio vltima dimittenda est, imo eam oportet sequi autoritatibus, & rationibus alijs, quas tradit Robert. Senalis Episcopus Abrinsensis in peculiari huiusce quaestionis Opusculo. Eandem probat Alfons. a Castr. lib. 2. de potesta. leg. poenal. [art. 5] Quibus & illud addendum est, ex duobus infidelibus, alterum Christi fidem professum non teneri ad cohabitandum cum altero, etiamsi velit infidelis cum fideli vitam agere absque Dei contumelia, licet possit cohabitationem hanc fidelis admittere. Thom. in 4. sentent. distinct. 39. quaest. 1. articu. 3. & Syluester in verbo, matrimonium. 8. impedimento. 10. idem probat ex Augustino & Chrysostomo Ioannes Arboreus libr. 6. Theosoph. cap. 10. Sed si alter, qui infidelis est, vitam communem agere nolit absque diuini Numinis contumelia, Christi fidem professus poterit alium coniugem accipere. quo accepto, primum coniugium dissoluitur, non prius. secundum Syluest. in dict. impediment. 10. Paluda. in 4. sentent. distinct. 39. articu. 2. Florent. 3. part. titul. 1. cap. 6. & Thom. in dicta quaest. 1. articul. 5. Ex quibus est intelligendus text. in cap. quanto. de diuort. vbi ab Innocent. 4. exponitur ex duobus infidelibus, alterum, qui Christi fidem profitetur, posse alium coniugem accipere, si infidelis nolit cum eo vitam agere sine Saluatoris iniuria, quod autoritate Pauli suadetur, prima ad Corinth. cap. 7. dicentis: Quod si infidelis discedit, discedat. vbi Caieta. fatetur ita Pauli verba intelligi frequentissima DD. interpretatione, & ab ecclesia hanc assertionem receptam esse, tametsi ei non omnino placeat huiusmodi sensus. Ex his perspicuum erit, quandoque etiam, quo ad vinculum, matrimonia dirimi, quod proximo casu contingit. Sed [art. 6] & alio casu dirimuntur ex religionis scilicet professione, nondum sequuta copula. cap. 2. de conuers. coniug. cap. ex publico. eod. titul. Scire tamen conuenit, hoc matrimonij diuortium ex diuina autoritate fieri, non humana: sic enim intelligenda est regula illa: Quos Deus coniunxit, homo non separet. Quod significare videtur text. in dict. cap. ex publico. dicens hoc deduci a sacri eloquij interpretatione. optimus text. in dict. cap. 2. in verb. sanctis. adiuncta gl. ibi. Ex quo idem sensit Abb. in d. c. ex publico. in fin. exemplo etiam sanctorum Patrum apparet. ca. scripsit. 27. quaest. 2. Quin & ipse summus Iesus Ioannem Euangelistam a nuptijs ad castitatis professionem vocauit, testibus Hierony. in Prologo Euangelij Ioannis, & in Prologo Apocalypsis, & Augustino in Prologo Operum in Ioannem. Quibus hoc probare conatur Natalis Beda in Censura errorum Fabri super Euangelium Ioannis. Eandem sententiam profitentur Paluda. in 4. sentent. dist. 27. q. 2. ad fi. & Ioannes Maior. ibi. q. 2. col. 2. & Iacob. Almain. de potesta. eccle. cap. 15. & tandem credendum est ecclesiae in sacri Euangelij interpretatione. Ex quo consequitur, non ex humano iure, [art. 7] sed ex ipsa rei natura, & conditione votum solenne matrimonium dissoluere, non ita simplex, quia votum solenne est traditio realis. simplex vero ipsa promissio. quod docet Tho. in 4. sentent. distinct. 38. quaestio. 1. articu. 2. ad 3. Sic etiam sponsalia ipsa a matrimonio distinguuntur. Quamuis equidem voto simplici ex sola promissione quis obligetur. haec tamen promissio ad effectum non deducitur, donec datio succedat: datio vero fieri nequit, nisi quis recipiat. Ecclesia tandem constituit modum recipiendi, & formam, qua traditio, & sic votum solenne fieret. Qua ratione posset credi, votum solenne ab ecclesia inductum fuisse, sicut explicat Paluda. in 4. distinct. 38. quaest. 2. vers. 7. [art. 8] Sic etiam est intelligendus text. in cap. 1. de voto. in 6. quo probari videtur, votum solenne a simplici ex humana constitutione distingui, quamuis Caietanus ex illo text. dixerit. 22. quaest. 88. articul. 7. votum solenne ex iure humano differre a simplici. Ex quibus concludi potest, matrimonium carnali copula consummatum non dissolui per votum solenne, cum in illo matrimonio iam fuerit praemissa realis traditio. cap. cum societas. 27. quaestio. 2. Ante copulam tamen dirimitur fortiori actu, nempe professione solenni castitatis, & sic traditione reali ad spiritualia subsequuta. Hoc ipsum est notandum ex Thom. in 4. sentent. distinct. 27. quaest. 2. ad fin. & ibi Paluda. quaest. 3. Thom. distinct. 38. quaest. 1. Fortu. in cap. 1. de pact. nu. 15. & Ambros. Catharinus libr. 6. contra Caieta. c. 3. Hic vero aliqua notanda sunt, quae ad hanc materiam expectant. Primum, matrimonium [art. 9] carnali copula non consummatum minime dirimi per sacri Ordinis susceptionem. text. in extrauagant. Antiquae. Ioan. 22. titul. de voto. gloss. communiter recepta in cap. vnico. de voto. libr. 6. Imo nec dissoluitur hoc matrimonium ratum, non consummatum per episcopalem dignitatem. quod probare videtur text. vbi Anton. hoc notat in cap. ex parte. in 2. de conuers. coniugat. Ioannes Andre. in dict. cap. vnico. Aretinus consil. 59. col. 2. Palud. in 4. sentent. distinct. 27. quaest. 3. ad 3. Florenti. 3. part. titul. 1. cap. 21. §. 3. Quorum opinionem sequitur contra Hostiens. in Summa titu. de conuersio. coniugat. col. 4. & 5. & Ioan. Lup. Segobiensem in tract. de matri. col. 10. & sequent. Item & illud notandum est, satis esse, [art. 10] ne matrimonium professione religionis dirimatur, sponsam a viro cognitam esse, etiam vi. Hosti. in dict. tit. de conuersi. coniug. §. & vtrum. versicu. quid si virgo. Palud. in 4. sentent. dist. 28. quaest. 3. col. 4. Floren. 3. part. titu. 6. c. 21. §. 1. Bald. in cap. penulti. de probat. col. fin. & Egidius de Gindelbertis in quaest. 3. post disputationes Pauli de Eleazar. & Durand. in 4. sent. dist. 27. quaest. 2. quamuis contrarium teneat Angel. in l. 1. §. remouet. ff. de postulan. & Hippo. in l. 1. §. praeterea. ff. de quaestio. nu. 15. [art. 11] Nec erit puniendus sponsus, qui per vim sponsam de praesenti cognouerit, & rapuerit, nisi sponsam hanc praemeditantem, atque tractantem ingressum religionis, fraude & dolo per vim cognouerit. Bald. col. fin. Salyce. nume. 9. in l. vnica. C. de rapt. virg. Ana. in c. fi. col. pen. de raptori. Quo quidem casu adhuc opinor non esse locum poenae illius l. vnicae. sed hic erit mitiori poena arbitrio Iudicis puniendus. ex his, quae in dicta l. vnica. notat Hippo. col. penulti. Illa enim lex in sponsa de futuro loquitur. quod patet ex premissis in c. 1. huius Operis. & fatentur DD. ibi. atque ita illam l. interpretatur Regia l. 3. tit. 20. par. 7. Imo forsan dici posset, d. l. vnicam. in sponso etiam de futuro non debere ita stricte seruari, propter praecedentem tractatum, & promissionem matrimonij contrahendi: nam ex illa praeuia coniugalis consensus promissione temperandus est illius legis rigor, consideratis caeteris ipsius actus contingentis circumstantijs. argu. eorum, quae notantur in d. c. pen. de raptori. Ex quibus etiam intelligendum est, quod notat Imol. Alexand. Ias. & Ripa. in l. miles. §. qui iudicati. ff. de re iudi. dicentes maritum non esse puniendum, si vxorem iam ab eo cognitam matrimonio consummato per vim rapiat, & cognoscat carnaliter. prius tamen, quam matrimonium consummetur, puniendum esse sponsum, si propriam sponsam per vim rapuerit: nec enim ita indistincte id procedit, sed secundum praemissa erit intelligendum. Rursus & aliud considerandum est, Regia lege praemissa, quaest. 52. est in Taurinis legibus. qua cauetur, [art. 12] donata ab sponso sponsae de praesenti, ante solennes nuptias, pro parte dimidia ratione osculi sponsae adquiri. si casu matrimonium non fuerit consummatum, quod antea sancitum fuerat in sponsis de futuro, in l. si ab sponso. C. de donatio. ante nup. l. 3. titul. 11. part. 4. Et tamen si osculo praecedenti, per professionem religionis, ab sponsa donatariam factam, matrimonium dirimatur, neque consummari possit, adhuc opinor apud sponsam sic profitentem religionem, vel apud Monasterium manere dimidiam illam donatorum partem, religionis fauore, ex Corneo consi. 228. 1. volum. qui ita respondet post Baptistam de sancto Seuerino. Idem Ioannes Lupi. in dicta l. 52. numer. 3. licet ipse in hac q. dubius sit in rep. Rubri. de donation. inter virum & vxorem. §. 3. huic autem opinioni, quam probauimus, accedit text. in cap. vltim. 19. quaest. 3. vbi decisum est, ingratitudinem, ex qua poterat filius a parente exhaeredari, per professionem religionis aboleri, quod Gratianus deduxit a Iustiniani Nouella constitutione 123. titul. de ecclesiasticis diuersis capitulis, sicuti palam est apud Graecas, & Latinas Iustiniani Nouellas, quas Gregori. Haloander magno Reipublicae literariae commodo typis excusit, vt non parum sit succensendum vulgatae Authenticorum editionis autori, qui ita perperam paragraphum illius Nouellae constitutionis, in Latinam linguam traduxerit, vt plane ipsius Iustiniani Caesaris sensus omnino lateat. quod patet in Auth. de sanct. Episcopis. §. nullam. qui quidem titulus idem est cum eo, quem paulo ante ex Graecis Nouellis citauimus. Vnde etiam aduersus Alciat. libro 4. parer. cap. 23. defenditur autoritas Gratiani, quem & nos in cap. Rainutius. de test. numer. 20. a mendacij crimine liberum esse probauimus ex autoritate solius Constantini Harmenopuli. nec tamen praedictam Iustiniani Nouellam eo loco adduximus, quippe qui eius immemores fuimus, existimantes paragraphum ab Harmenopulo relatum illius fuisse Nouellae, quae causas ingratitudinis commemorat: cum tamen ipse Harmenopulus eum deduxerit ex dict. constitu. 123. & simul adiunxerit pluribus decisionibus, quas ex d. Nouella causas ingratitudinis tractante, referebat. Sunt etiam ex nostratibus, [art. 13] qui coniugium ratum ex consensu, nondum tamen ex copula perfectum, existiment Roman. Pontif. dispensatione, etiam quo ad vinculum, dissolui posse. Quorum primas obtinet glo. in cap. ex publico. de conuers. coniug. communiter approbata, vt ibi asserit Panormit. idem in disputatione 1. col. 3. & Praepo. in cap. fi. de spons. duo. in fi. Decius consi. 112. Felin. in cap. quae in ecclesiarum. de consti. num. 20. Hieron. Grat. consi. 1. nu. 31. 2. volu. & Ferdi. Loazes in tract. de matri. 2. dubio. in 2. arg. pro parte affirmatiua. idem in tracta. de noua conuers. pagan. col. 33. Nec desunt ex Theologis, qui huic opinioni subscribant. siquidem Syluest. in verb. diuortium. q. 4. eam sequitur, & defendit Caieta. in Opere 27. qq. q. 25. ex Canone, cum societas. 27. quaest. 2. cuius litera apud Gratianum, a quo Caiet. assumpsit, legitur. Cum societas nuptialis ita est a principio instituta, vt praeter commixtionem sexuum non habeant in se nuptiae Christi & ecclesiae sacramentum. Ex quo text. damnat ipse Caiet. communem Theologorum sententiam, qui post Magist. in 4. sentent. distinct. 26. tenent, matrimonium etiam ante carnalem copulam significare coniunctionem Christi, & ecclesiae, atque ideo indiuiduum vinculum esse. Verba autem Leonis Papae, cuius est caput illud, Cum societas. aliter leguntur in ipsis epistolis: extat enim inter epistolas Leonis Papae primi eius epist. 90. ad Rusticum Narbonensem, vbi cap. 4. 1. Tomo Conciliorum ita legitur: Vnde cum societas nuptiarum ita ab initio constituta sit, vt praeter sexuum coniunctionem haberet in se Christi, & ecclesiae sacramentum: non dubium est, illam mulierem non pertinere ad matrimonium, cum qua docetur non fuisse nuptiale mysterium. Hactenus Leo Papa. [art. 14] Sed si consideremus Gratiani disputationem, quae illum sensum exigit, vt matrimonium ante carnalem copulam minime significet coniunctionem Christi & ecclesiae, vti etiam apparet ex ipso c. cum societas. & ex cap. non est dubium. eadem causa & quaest. cuius litera extat apud August. dicentem: Non est dubium, illam mulierem non pertinere ad matrimonium, cum qua commistio sexus non docetur fuisse, fatendum erit elegantiorem multo esse ipsam orationem apud Leo. epistolam, quam apud Gratianum, cum dictio, praeter, sit in praedicto textu pro dictione, vltra, assumenda. Verum haec non probant adhuc Caieta. opinionem: quippe quae sint intelligenda, quo ad matrimonium, repraesentans coniunctionem Christi & ecclesiae per carnis assumptionem, non tamen sequitur ex hoc coniugium ante copulam non significare coniunctionem Christi & ecclesiae per charitatem & dilectionem. & sic coniunctionem Christi cum anima iusta, autore Magist. in dict. dist. 26. quod & nos notauimus cap. 1. huius secunde Partis. Ex quibus apparet, non omnino conuincere in praedicto dubio Caieta. probationem. Vnde tutior, ac verior est communis opinio Theologorum, quae probat matrimonium ratum, nondum sequuta commixtione carnis, & sic non consummatum, minime posse dissolui Ro. Pont. dispensatione. Cui opinioni potius, quam contrariae patrocinatur Panor. in dict. cap. ex publico. col. fi. quam & Ioan. Lupi. Segobiensis sequitur in tract. de matrimo. nume. 30. & Iacob. Alimian. de potestat. eccles. cap. 15. optimus text. in cap. vlti. de transactionib. atque esse hanc opinionem apud Theologos communem, ipse Caieta. fatetur. Qua in re non possum non mirari Ambrosium Catharinum, qui Caietani scripta satis acriter insectatur, in hac opinione Caietano subscripsisse. quod ex eo constat libr. 6. contra Caieta. cap. 3. Hinc procul dubio reprobanda est assertio Socini, consil. 28. 1. volu. col. penul. dicentis, [art. 15] Papam posse dispensare, vt matrimonium ratum, & carnali copula consummatum dirimatur, quo ad vinculum. quem sequuntur Deci. in cap. quae in ecclesiarum. col. 5. de constitu. Hierony. Gratia. consil. 1. 2. volum. numero 31. Sigismundus Lofredus consil. 50. nume. 41. quorum opinioni optimo iure aduersantur Abbas in dicto cap. ex publico. in fin. Bald. in cap. lator. de re iudicat. Felin. in dict. cap. quae in ecclesiarum. nume. 23. nulla enim causa constitui, aut reddi potest, ex qua id, quod iure diuino, ac naturali prohibitum est, Romanus Pontif. permittere valeat, tametsi legem diuinam, & naturalem possit interpretari. # 5 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Saeuitiae causa potest, quo ad thorum, matrimonium separari. -  2 Praeparatio veneni ad conatum occidendi deducta, erit iusta causa diuortij. -  3 Furor alterius coniugis praebet diuortio causam. -  4 Haeresis crimen, quo ad thorum, potest coniugium separare. -  5 Dos vxoris haereticae, cui sit adiudicanda, marito ne, an fisco. -  6 Sodomiae crimen iustam causam praebet dissolutioni matrimonij, quo ad thorum, atque ibi tractatur intellectus c. omnes causationes. 32. q. 7. -  7 Sodomiae vitium etiam cum foeminis committitur, & tunc qualiter puniatur. -  8 Fornicationis causa dimitti potest vxor, & ecox uerso maritus. -  9 Vxor notorie adultera, & ob id a marito expulsa, non restituitur ex interdicto, vnde vi. -  10 Spoliatus beneficio an sit restituendus obiecto sibi notorio tituli defectu. -  11 Spoliato a coniugali consortio an sit statim danda restitutio, si opponatur notorium matrimonij impedimentum. -  12 Maritus licet possit vxori notorie adulterae negare coniugale debitum propria autoritate, non tamen potest eam a domo expellere absque sententia Iudicis. -  13 Maritus propria autoritate vxorem adulteram expellens a domo, an acquirat dotem vxoris. §. QVINTVS. HACTENVS egimus de matrimonij solutione, quo ad vinculum ipsum coniugale: nunc vero illud agendum erit, an matrimonium, manente vinculo, dirimi possit, quo ad mutuam cohabitationem. Qua in re plures contingere possunt casus, quibus iure Pontificio ex legis diuinae interpretatione deductis sit licita haec separatio. [art. 1] Et primo saeuitiae causa potest petere vxor separationem a marito, quo ad cohabitationem, si maritus non reddat sufficientem cautionem de non offendenda vxore. ca. 1. vt lite non contest. c. literas. de restit. spoliar. quem text. dicit esse singul. Abb. ibi. idem & Praepo. in cap. 1. de diuort. Ioan. Lup. in cap. per vestras. 3. notab. col. penul. de donatio. inter virum & vxorem. Hippo. in l. fin. C. ad legem Corne. de sicar. col. fin. explicat Alexand. consi. 78. in 5. volum. ad idem. l. consensu. C. de repu. nam & vxor acriter, & inique a marito verberata, licet actione iniuriarum agere contra maritum non possit, ne is infamis efficiatur, potest tamen agere actione in factum, vt maritus puniatur. Ioan. And. in additio. ad Specul. tit. de iniur. Alexan. in l. diuortio. §. si vir. 3. col. ff. solut. matri. notat & Catell. Cot. in vltimis memorialib. in verb. actio iniuriarum. & dictione, vxor. Nec tantum est consideranda in hac causa malae tractationis praeterita saeuitia, sed & timor futurae est aduertendus, vt etiam separationi locus sit, ex notatis in dict. cap. literas. & subijcit optimum exemplum Aymon Sauillianus consil. 31. quando inter virum & vxorem esset grauis lis super maiori parte bonorum: coniectura enim potest tunc praesumi futura saeuitia, ipsa personarum qualitate perspecta. [art. 2] Vnde etiam erit iusta diuortij causa, si alter tentauerit veneno alterum coniugem occidere. notat Gerard. singu. 65. sensit Abb. in c. quemadmodum. in fin. de iureiuran. & in locis paulo ante adductis. & Hippo. in l. vnica. col. pen. C. de raptu virgin. & in dicta l. fin. probat text. in dicta l. consensu. Hinc dicebat Bald. in l. prima. 2. col. C. commu. de legat. his casibus maritum cogendum esse extra propriam domum in loco honesto vxorem alere. Ex quo etiam scripsit Anchara. cons. 408. maritum non posse accusare vxorem, quo ad amissionem dotis, si vxor ipsa a marito ob eius saeuitiam fugiens, adulterium commiserit. Cui opinioni consentit Ioannes Lupi in Rubrica de donationib. inter virum & vxorem. §. 20. colum. 2. §. 64. colum. 2. & in rep. cap. per vestras. 3. notabi. ad fin. ipsius principij. qui vbique hanc opinionem Anchara. intelligit, quando maritus ciuiliter accusat vxorem ad dotis amissionem. quo fit, vt forsan aliud sit dicendum, si vxor criminaliter a viro accusetur, quod longius comprobare possemus, si huic tractatui conueniret. Caute igitur, & comiter oportet maritos tractare vxores: si enim vt natura, & ratio, & diuina perhibent oracula, vir est mulieris animus, pater, & caput, talis erit inter illos societas, qualis inter patrem, & filium: non cuiusmodi inter mancipium, & herum. quod eleganti oratione admonet Ludouicus Viues in libro de officio mariti. ca. de eligenda vxore. ad fin. Nam & existimare debet maritus se vxoris socium esse, non dominum. quae autem dicatur hac in re cautio sufficiens, discretus Iudex arbitrabitur, vt probat Panormita. in d. c. litera. nume. 7. cui accedit Parisi. consi. 54. volu. 4. nu. 36. Secunda causa [art. 3] dirimendi coniugium, quo ad thorum, erit furor, iuxta communem sententiam, quam Alexand. refert in l. si cum dotem. §. si maritus. ff. soluto matrimo. colum. fin. ab hac tamen opinione ipse Alexand. post gloss. & Cuma. ibi recedit. Ego vero priorem sententiam sequor, quando furor esset ita ardens, ac vehemens, vt periculum esset cohabitare cum coniuge furioso, alioqui Alex. opinio verior est. Tertia causa ex fornicatione spirituali constituitur, [art. 4] nam si alter ex coniugibus haereticus sit, vel in haeresim labatur; separari potest matrimonium, quo ad thorum, cap. 2. de diuort. cap. fina. de conuer. coniug. Ex quo Abb. ibi post Ioan. Andre. & Anto. ibidem, & Brixiens. in quaest. Venet. 86. dicebat vxorem dotem amittere propter hanc fornicationem spiritualem. [art. 5] Non tamen intelligas hanc dotem viro etiam Catholico adiudicandam fore, sed fisco. ita Cardi. in dicto cap. fin. & Gonsal. de Villadiego. in tract. de haeretic. quaest. 15. nume. 9. quod probatur argu. text. in l. quinque legibus. ff. de bonis damnat. vbi in crimine laesae Maiestatis fisco addicitur dos vxoris, illud crimen committentis. igitur idem erit in crimine haeresis. cap. vergentis. de haereti. qua ratione hoc idem tenet Alberic. in dicta l. quinque legibus. & Reperto. inquisitorum. in verb. dotes. Illud sane erit & hic adnotandum, matrimonio ex hac causa separato, minime esse cogendum Catholicum coniugem ad cohabitandum cum altero in haeresim lapso, etiamsi is poenitentia ductus, ad Ecclesiae gremium redierit, sicuti aduersus gloss. Abb. expressim notat in cap. vlti. de conuersi. coniug. & in capit. de illa. de diuort. per text. ibi. cuius opinioni optimis rationibus accedit Alfonsus a Castr. de iusta haeretic. punit. libro 2. ca. 7. qui hoc ipsum intelligit, quando Catholicus ab haeretico discessit, praemisso iudicio Ecclesiae, quae ipsum haereticum esse declarauit. quod si propria autoritate Catholicus ab ab haeretico diuerterit, cogendus erit alteri poenitenti debitum reddere, ac caetera matrimonij iura. nec tamen est ad hoc necessaria peculiaris diuortij sententia, per text. in cap. vltim. de haeretic. & dicto cap. de illa. & cap. vltim. de conuers. coniug. quae quidem Iuris Canonici decisiones, vt praemisi, intelligendae sunt. Quarta causa haeresis crimini non iniuria adiungi potest, eo, quod ex nefando crimine oriatur, [art. 6] cum propter scelus contra naturam, vitio Sodomitarum perpetrarunt, peti possit coniugij diuortium, quo ad thorum. cap. omnes causationes. 32. quaest. 7. qui text. descriptus fuit per Gratianum a Hieronym. in epistol. ad Amandum, tertio epistolarum Tomo, vt obiter Lectorem admoneam, falso in vulgatis decretorum Codicibus tribui dictum Canonem Hierony. ad Damasum. Nec eius litera syncera est apud Gratianum. siquidem dum ibi scribitur matris praestationem, in emendatis Hierony. epistolis, legitur, matris persuasionem. ex quo tollitur glo. ibidem inconcinna expositio. Sed hanc quartam diuortij causam legitimam esse asserunt Cald. Anto. Abb. & Ana. in ca. maritis. de adult. Syluest. in verbo, diuortium. quaest. 7. quorum opinio communis est, vt fatetur Abb. in dicto capit. maritis. & Barba. consil. 64. in 1. volumi. & Lambert. de iure patron. 1. part. 2. lib. quaest. 9. articulo 18. in fine. Cui opinioni etiam adhaeret Chassane. in consuet. Burg. Rubric. 7. §. 3. versic. primo quaero. nume. 6. licet Innocen. in cap. 1. de adult. & gloss. in dicto cap. omnes. & Aluarus Pelagius de planctu ecclesi. libr. 2. articulo 2. colum. 5. dissentiant. contra quos adest Hieronym. recte intellectus in dicta epistol. & apertissime Diuus Ambrosius 1. ad Corinth. cap. 7. dum dicit, aut vsum quaerat vxoris inuertere. quibus verbis innuit posse vxorem petere separationem matrimonij, quo ad thorum, si fuerit a viro tentata ad vsum contra naturam. quod etiam Barbat. asserit in dicto consil. 64. 1. volumi. quem sequitur Decius in l. nume. 8. C. de secund. nupt. Nam & illud constat, [art. 7] crimen Sodomiae, etiam cum foeminis, & flagitiose committi, quemadmodum probat Hieronym. Paulus in practica Cancellariae. fol. 40. probat text. in cap. vsus. 32. quest. 7. notat optime Cardin. in Clement. vnica. q. 13. de consanguinit. & affinit. Decius in dicta l. 1. C. de secun. nup. & Alciatus libr. 10. parerg. cap. 11. addit tamen hoc crimen non puniri poena ordinaria, qua commissum cum viris puniretur. quod ipse falsum esse censeo, quando crimen hoc nefandum vir cum foemina eo commiserit modo, quo cum viris solet a Sodomitis perpetrari: nec enim minus est scelus istud, imo vera Sodomia. Quod si foemina viri officio fungens, aliam subegerit foeminam, admitti sane poterit. Alcia. & Mariani, quem ipse refert, opinio, tametsi Salic. in l. foedissimam. C. de adulte. & Boerius decisi. 316. col. vltim. existiment hoc crimen vti propriam Sodomiam puniendum esse. Quinto huic diuortio causam praebet fornicatio carnalis, ex Dei Optimi Maximi elogio, Matthaei 19. dicentis: [art. 8] Quicunque dimiserit vxorem suam, nisi ob fornicationem, & aliam duxerit, moechatur. Ergo licet vxorem dimittere causa fornicationis, & id Iura Canonica passim referunt. cap. ex parte. C. de sponsal. ca. significasti. cap. ex literis. cap. gaudemus. de diuort. cap. intelleximus. cap. fin. de adult. cap. tuae. de procurat. l. consensu. C. de repud. Est tamen necessarium iudicium Ecclesiae ad hanc separationem constituendam, ca. plerunque. de donatio. inter virum & vxorem. cap. porro. de diuor. quibus iuribus probatur maritum propria autoritate vxorem adulteram dimittere non posse. [art. 9] Si tamen adulterium esset notorium, posset vir propria autoritate ita expellere a se vxorem, vt expulsae nequaquam competat interdictum, vnde vi, nec recuperande possessionis. cap. significasti. de diuort. glo. in cap. fi. de adulte. Regia l. 8. titul. 2. part. 4. quod comprobari potest ex eo, quod agenti interdicto, vnde vi, in matrimonio, & sic petenti se spoliatum restitui, obstat exceptio deficientis iuris, si notoria sit, vt notat Praepo. in cap. 2. 3. quaest. 1. Imol. in cap. ex conquestione, de restitutio. spoliato. & Guli. Chassador. deci. 3. titu. de restitut. spolat. text. optimus in cap. literas. eod. titu. ex quo Abb. ibi notat vxorem spoliatam minime esse restituendam, si probatio consanguinitatis incontinenti offeratur: si enim fieret restitutio, & sequeretur carnalis copula, mortaliter peccaretis, qui sciens matrimonium non valuisse, debitum redderet. Ob euitandum ergo hoc mortale peccatum, non est restitutio concedenda, quo ad carnale commercium, si impedimenti probatio in continenti offeratur, quod Alex. notat in l. naturaliter. §. nihil. quinta fallen. ff. de acquirenda poss. Nec mirum, [art. 10] nam spoliatus ecclesiastico beneficio, nequaquam est restituendus, si aduersus eum notorius defectus tituli obijciatur. ex cap. ad decimas. de restitutio. spoliato. in 6. notat Innocent. in cap. constitutus. de filijs presbyter. Abb. & Aretinus in cap. si constituerit. de accusat. Anto. & Franc. in cap. bone. de appellat. 7. differentia. Praepo. in dict. cap. 2. 3. quaest. 1. Imol. & Abb. in cap. in literis. de restitut. spoliato. nume. 11. & 28. idem Abb. in cap. cum ecclesia Sutrina. de caus. poss. & propriet. colum. 5. & Henric. in cap. cum venissent. de institut. quorum opinionem asserit esse communem Chassador. dict. decis. 3. qui eam sequitur, & not. Lud. Gomez. in regu. de annali poss. quaestio. 58. Nec me latet, eundem Gomez. in regu. de non iudican. iuxta form. q. 5. asserere, quandoque in Praetorio Rotae hanc Innocent. sententiam reprobatam fuisse. Nec desunt Iura, quibus reprobari possit: nam & in beneficio ecclesiastico praedo est restituendus. cap. in literis. de restitut. spoliato. Cui tamen responderi potest, non procedere, quando in iudicio constaret spoliatum esse praedonem: tunc etenim restitutio omnino negari debet, secundum Innoc. & Imol. ibi. & Cors. in tract. de excellentia Regis. quaest. 72. Nec oberit Abb. interpretatio, dum illum text. intelligit, etiamsi constet in iudicio spoliatum esse praedonem, quia id locum habet in caeteris rebus, non tamen in ecclesiasticis beneficijs, vt ibi not. Ioan. de Imol. & sensit optime Oldra. consil. 1. quamuis & in caeteris rebus temporalibus, quarum restitutionem spoliatus petit, sit restitutio deneganda, si constet notorie in iudicio, simul spoliantem in eis ius habere: ad spoliatum vero minime eas pertinere. ex eod. Imol. in d. c. in literis. post Anto. & Abb. ibi. col. 4. gl. & communem in d. c. ad decimas. in quo non satis mihi placet Panor. in d. c. in literis. nu. 28. dicens restitutionem beneficij ecclesiastici impediri, etiam in causa spoliationis, si confestim offerantur parate probationes defectus tituli in ipso petente restitutionem. citat tex. in d. c. literas. quem ego intelligo, quando ex restitutione immineret mortale peccatum ipsi reo, ne quis a Iudice cogatur mortale crimen committere, vt in causa matrimoniali. Vnde Anton. in dicto cap. in literis. constanter asseruit, restitutionem in beneficijs minime negandam, si notorius defectus non opponatur, etiamsi incontinenti, atque statim offerantur probationes paratae. His tamen, que de matrimonio diximus, ob est insignis text. in c. porro. de diuort. Ex quo gloss. in cap. ex conquestione. de restitut. spoliat. dicebat, [art. 11] coniugem spoliatum restituendum esse ad coniugale consortium, etiamsi opponatur exceptio consanguinitatis notoriae. Cui obiectioni respondent Abb. in dict. c. porro. & Imol. in d. c. ex conquestione, atque Lanfranc. in Rub. de caus. poss. & proprie. col. 5. non esse. in ca. porro. statutum restitutionem, data notoria consanguinitate, concedendam fore: sed id tantum prohiberi, ne maritus propria auctoritate vxorem a se expellat, etiamsi notoria sit consanguinitas. Sed hoc non conuenit: quia maritus potest vxorem expellere propria auctoritate propter notoriam fornicationem, sicuti censet gloss. in dict. ca. fin. de adulter. quam modo probauimus. Hinc Ias. in d. §. nihil commune. nume. 46. nouiter, vt is existimat, conatur interpretari praedictum tex. in c. porro. dicens, exceptionem notoriam non esse contra agentem ratione spoliationis admittendam, si concernat ipsam proprietatem: sed tunc demum vere obstare, quando concernit ipsam possessionem. vt in c. significasti. eo. titu. quod de exceptione fornicationis loquitur, quae ipsam cohabitationem thori impedit: & sic possessionem coniugij. Verum, si Ias. optime pensaret, quae paulo ante tradidimus, aperte vidisset, etiam conniuentibus oculis, exceptionem notorij defectus in ipsa proprietate, obesse agenti interdicto vnde vi: maxime in his spiritualibus. Nec Ias. fuit huius concordie primus auctor: siquidem & Praep. in summa. 3. q. 1. ante ipsum Ias. aperte ita praedicta iura intellexit. Quo fit, vt Abb. & Imo. ratio mihi potius arrideat, quo ad ipsa mutua obsequia coniugalia, non [art. 12] enim absque iudicio Ecclesiae debet quis vxorem ab eius consortio expellere, etiam ob notoriam consanguinitatem, seu notoriam fornicationem: licet possit coniugale debitum ei negare: quod etiam liceret propter occultum adulterium, vt docet Abb. in capit. final. de adult. & in capit. ex parte. C. de spons. Thom. in 4. sentent. distin. 35. articu. 3. & Palud. in 4. sentent. distinct. 27. quaest. 4. artic. 2. & dist. 35. quaest. 1. art. 4. Qua in re mihi displicet Abb. opinio, qui post glo. in dict. c. fin. & alios, quos ipse allegat, asserit, ob notoriam fornicationem vxoris licere marito propria auctoritate expellere a domo vxorem. Nec enim constat ex iuribus ab eo adductis id licere: imo contrarium notat Anto. in dict. capit. fin. & gloss. in c. 1. 32. quest. Nam & Thom. d. arti. 3. scribit, maritum non posse sibi ius dicere, quo ad separationem cohabitationis: & idem asserit Syluest. in verb. diuortium. quest. 8. Potest autem opinio Abb. & gl. procedere, quando vel vxor esset iudicio crimen confessa, vel publice cum adultero cohabitaret. ex glo. in d. c. 1. 32. q. 1. Non tamen sequitur ex his restitutionem omnino concedendam esse, data consanguinitate, vel fornicatione notoria, etiamsi maritus temere & absque iudicio Ecclesiae expellat vxorem a se. Nec dictis iuribus conuenit alter Panorm. intellectus, dum fatetur restitutionem faciendam, quo ad mutua obsequia: non tamen quo ad carnalem copulam, quia ex c. significasti. constat, nec ad obsequia restituendum esse spoliatum coniugem, existente notorio iuris defectu. licet Francisc. a Ripa in dicto §. nihil. numero 34. ad hunc vltimum Abb. intellectum declinet. Hinc apparet minime admittendum esse, quod nouissime Corasi. scripsit in §. nihil commune. nume. 10. & in libr. 2. Miscell. c. 2. dicens, etiam in matrimonio restituendum esse coniugem spoliatum: non obstante notoria consanguinitate: non enim licet tunc marito propria auctoritate vxorem a se abijcere: denegandam tamen esse restitutionem, si notoria fornicatio opponatur: quia propter eam marito licet propria auctoritate vxorem expellere a domo, quo casu spoliatio fit iuris auctoritate, & ideo non datur restitutio. Hic etenim intellectus ex praedictis improbatur. Quibus & illud addendum est, non esse vxori agenti ex spoliatione negandam restitutionem, etiamsi maritus fornicationem obijciat, & offerat eius probationes statim paratas. Quamuis etenim tunc fiat restitutio, non subit ipse maritus periculum mortalis peccati, ex carnali coniunctione, vt superius docuimus ex Caieta. Tametsi Diuus Tho. in 4. sentent. dist. 35. arti. 3. teneat restitutionem in hoc casu negandam esse. Caeterum [art. 13] etiamsi maritus vxorem adulteram, nec tamen manifesti facinoris ream, propria auctoritate expulerit, dotem amittit vxor: & eam ex adulterio vxoris lucratur maritus: agenti enim vxori ad dotem obijcere poterit vir fornicationem ab ea ante expulsionem commissam. quamuis Abb. in capit. plerunque. de donation. inter virum & vxorem. hoc intelligat, quando maritus ob notoriam fornicationem vxorem eiecisset: non tamen video, quo ad dotem exceptione fornicationis defendendam congruam differentiae rationem. Nam maritus excipiendo fornicationem vxori obijciens consequi debet dotem, & alia similia, vt notant Anania in dict. capit. intelleximus. Praepo. in c. significasti. in fin. de diuort. & Parisi. cons. 54. vol. 4. col. vlt. # 6 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Vxor etiam putatiua propter adulterium dotem amittit. -  2 Vxor propter adulterium perdit arras atque parapherna. -  3 Osculum alijque tactus impudici an inducant adulterij probationem? -  4 Dos, vxore adulterium committente, cui adiudicanda sit. -  5 In accusatione ciuili adulterij, pariter iudicantur vir & vxor. -  6 Lite etiam contestata vxor potest obijcere viro, accusanti eam ciuiliter, exceptionem paris criminis. -  7 Maritus an possit accusare vxorem de adulterio, si illius criminis conscius eam carnaliter cognouerit. -  8 Iudex Ecclesiasticus solus est competens in lite, super diuortio etiam ratione adulterij tractanda. -  9 Haeredes mariti, an possint accusare vxorem de adulterio? -  10 Vidua stuprum committens, an poena adulterij punienda sit? -  11 Intellectus ad l. si vxor. vers. quamuis. ff. de adulter. -  12 Vidua stuprum committens, amittit ex Regia lege dimidiam lucrorum partem. -  13 Vxor a viro dimissa ex causa fornicationis, an possit vir aliam priori viuente, vxorem accipere. §. SEXTVS. VXOR [art. 1] vero adulterium committens dotem amittit, & ea viro lege adiudicatur, sententia iudicis sequuta. tex. in c. plerunque. de donat. inter vir. & vxor. l. consensu. C. de repud. etiamsi vxor sit putatiua, non tantum vera. glo. in d. c. plerunque. quam ibi ipse singul. scribit Abb. & eam sequuntur Henric. Collect. & alij communiter. vt ipse Abb. Anto. & Praep. fatentur. idem asserit Bald. Nouell. in tract. de dote. part. 11. §. hactenus. nume. 36. dicens, hanc opinionem communem, quam Bar. probat in l. si vxor. §. plane. ff. de adul. Paul. consilio 147. in 2. volum. & probatur Regia l. 81. Taurin. licet glo. in d. l. consensu. contrarium teneat, quam putat esse sing. Barb. in c. 1. vt lit. non contest. numer. 63. eam sequutus propter text. egregium. in dict. l. si vxor. vers. sed si ea. quo text. vxorem putatiuam maritus iure extranei accusat, non iure mariti: igitur non consequitur dotem. Haec tamen argumentatio non satis applaudet: quia & si iure extranei accuset, quia maritus est, dotem sibi vendicat ex lege. Amittit [art. 2] deinde vxor adultera arras, atque parapherna. gloss. in d. c. plerunque. quam dicit singu. Roman. singul. 32. Ias. in l. 2. ff. soluto matrimon. & idem in Rubr. C. de iudic. Hyppo. in l. pater marito. nume. 3. ff. de quaestionib. & sequitur eam Gerard. singul. 48. quamuis Abbas & Praepo. in d. c. plerunque. contendant, hanc opinionem iure non probari. Sed communi opinioni accedit, quod acquisita matrimonio constante, quae Regio iure communia sunt viro & vxori, amittit ipsa vxor propter adulterium. l. 4. titu. 4. libro 5. in ordinatio. reg. Ioannes Lup. in repetit. Rubr. de donatio. inter vir. & vxor. & §. 20. colum. 1. aduersus vero opinionem communem obstat fortis text. in Authen. vt liceat matri & auiae. §. quia vero plurimas. collat. 8. vbi non existentibus filijs, propter adulterium ex bonis, quae preter dotem & donationem ante nuptias, vxor habet, vir acquirit, quantum aequiualet tertiae parti dotis. quem text. Rom. notat in l. Lucius. ff. soluto matrimonio. & Gulielm. Mayn. in l. in ambiguis pro dote. ff. de regul. iur. numero 250. [art. 3] Nec illud omittendum est, non tantum ob adulterium vxorem dotem amittere, & priuari consortio coniugali, sed & propter osculum. Baldus in ca. tuae. de procuratoribus. gloss. in l. 1. ff. de varijs & extraordinarijs criminibus. & in c. non oportet. 81. distinct. & in c. nec aliqua. 27. quaestion. 1. textus in c. 1. quibus modis feu. amitta. Ioannes Lupi. in Rubr. de donationib. §. 78. num. 10. Ripa in Rubr. de iudic. colum. 3. Curt. Iun. in Rubr. C. de eden. Ego vero id expeditum habeo, feudatarium beneficio priuari, si per lasciuiam ausus fuerit osculari vxorem domini. quod in d. c. 1. probatur: alijs vero casibus Bald. sententiam probarem ad effectum, vt ex osculo coniectura sit assumenda adulterij, sicuti Alciatus explicat lib. 4. parereg. ca. 10. Dec. in Rub. de iudic. col. 1. dicens ipsam vxorem ab hisce adulterij poenis immunem fore censendam, si probauerit intra osculi fines stetisse, neque vltra progressam fuisse. Nec ab hac opinione dissentiunt gloss. praedicte: cum dixerint, oscula esse argumenta adulterij. idem probat gloss. per text. ibi. in ca. dixit dominus. 22. quaestio. 1. & ita intelligendus est text. in ca. maritis. de adulterijs. ex mente Ananie & Docto. ibi. non enim potest vere dici foeminam adulterij ream esse ex sola suspicione, ita, vt suspicio illa pro crimine adsumatur: bene tamen pro iudicio, & argumento adulterij, ex quo vehementer suspecta sit: eaque suspicio violenta arbitrio boni viri, vel indubitata existimetur iuxta textum in c. ex literis. & cap. sequenti. de presumpt. Felin. in c. afferre. eod. titu. Aret. Alexand. Socyn. & Ias. in l. 1. nume. 12. ff. si certum peta. Hipp. in Rubr. C. de probatio. numero 238. textus ad id, in cap. praeterea. de testib. Ex his vero praesumptionibus, quandoque fertur in ciuilibus diffinitiua, & ordinaria sententia: quandoque etiam in criminalibus. argu. l. vlti. C. de probationibus, quae de indicijs indubitatis loquitur. Vnde in hac quaestione licet Nicolaus Bellonus in Rubr. C. de edendo. numero 81. scribat opinionem Bald. communem esse: addit tamen, ex amplexibus & osculis tantum, non posse foeminam conuinci de adulterio, etiam ad effectum, vt dote priuetur: quamuis ex his actibus grauis deducatur adulterij praesumptio: quod ipse late ibi disputat. numero 62. Ceterum hac in re libenter adnotabo, impudicam vitam agere eam foeminam, quae amplexibus, osculisque virorum vtitur, aut inhonestos tactus sponte patitur: eaque ratione subinferam, legatum amittere sibi relictum sub conditione, si pudice ac honeste vixerit: quod Baldus respondet consilio 207. volumine 4. Sed & haec [art. 4] quae de amittenda dote diximus, ita accipienda sunt, vt locum habeant, quando maritus vxorem accusat ciuiliter: nam si criminaliter, aliter dos diuiditur a lege. Authen. sed hodie. C. de adul. nec viro applicatur. Iuxta opinionem, quam Imo. & Alex. fin. colu. post alios sequuntur in l. cum mulier. in 1. ff. soluto matrimonio. Lege vero Regia 15. titul. 17. part. 7. etiamsi maritus criminaliter accuset, dotem, & arras consequitur, non extantibus liberis. Caeterum, siue maritus accuset criminaliter siue ciuiliter, si ex eo matrimonio liberi extiterint, bona adultere consequuntur post obitum illius coniugis, cui a iure dantur. text. in Authen. vt liceat matri & aui. §. si vir de adulterio. & §. quia vero plurimas. glo. insignis in c. vt lite non contesta. Regia l. 1. titu. 7. libro 4. fori. Nec imputantur filijs in legitimam, quam ex bonis ipsius, qui bona illa propter adulterium acquisiuit, habituri sunt. Bald. & Barb. in d. c. 1. num. 64. ex predictis iuribus. Nec maritus illa libere capiet, nisi pro portione, quae cuilibet filio prioris matrimonij obuenerit. Bald. in l. hac edictali. col. 2. C. de secund. nupt. & ibi Stepha. Bert. numero 36. Cremens. singul. 86. ac Ioan. Lupi. in dict. Rubr. de donat. §. 20. In hac [art. 5] tamen accusatione adulterij, quo ad separationem thori, & amissionem dotis ita pares existimantur a iure vir & vxor, vt vir repellatur ab accusatione, si ei obijciat vxor fidem coniugij fornicatione violasse. capit. intelligimus. de adulte. capit. 1. vt lit. non contesta. vbi Abb. dicit, secus esse, si maritus vxorem accuset criminaliter. l. 2. §. si publico. ff. de adulter. Paul. consil. 402. 1. vol. Angel. de malefi. in ver. che m'ay adulterato. Ioan. Lup. in dict. Rub. de donatio. §. 20. sensit Abb. in ca. 1. de iureiur. Vxor tamen non potest maritum ob adulterium accusare criminaliter. l. 1. C. de adult. & ibi glo. & Salyc. Ioan. Lup. in d. §. 20. Hippo. in l. patre vel marito. ff. de quaest. num. 11. Ex quibus constanter asserit Paul. dict. consilio 402. 1. volum. vxorem excusari ab accusatione adulterij ciuili, ex eo, quod maritus concubinam habuit. idem notat Hipp. in d. l. patre. num. 14. Imo lata sententia diuortij ob adulterium vxoris, si vir fornicetur, cogitur vxorem in consortium coniugale admittere. tex. sing. secundum Abb. ibi c. ex literis. de diuor. gl. Anch. Anto. & Anania in c. fin. de adult. vbi Abb. & in d. ca. ex literis. dicit hanc opinionem esse communem. Brix. idem probat in quaesti. dominicali. 34. & Praepo. in dict. c. ex literis. fin. col. quorum opi. communis est, vt asserit Feli. in c. lator. num. 9. de re iudic. eam sequutus. contra gl. in c. Apostolus. 32. qu. 7. & Abb. in d. c. fi. qui voluit, primam opinionem procedere ex officio iudicis, non ipsa vxore petente. Sed aequiorem esse communem assertionem not. Guli. Maynerius in l. in ambiguis pro dote. ff. de regul. iur. nume. 207. [art. 6] Ex quo deducitur, vxorem posse post litem contestatam viro accusanti obijcere exceptionem paris criminis, etiam ante litem contestatam commissi. Abb. in d. c. fi. & si Ioan. Lupi. in d. Rubr. de donat. inter vir. & vxor. §. 20. columna 2. contrarium teneat, quem refert & sequitur Andr. ab Exea. in Rubri. ff. de pact. nu. 377. per l. si maritus. §. prescriptiones. ff. de adulte. qui tex. hac in re minime concludit: sicuti nec l. 7. tit. 17. part. 7. quia loquuntur quo ad repellendum maritum ab accusatione criminali. quo casu exceptio vxori competens ad maritum excludendum a iudicio, est opponenda ante litem contestatam. Imo poterit vxor ob fornicationem mariti agere ad thori separationem, & ad dotis restitutionem c. 1. & ibi Abb. Imol. & Barb. in c. 1. vt lit. non contest. tradit late Socyn. Iunior consil. 32. volum. 2. col. 1. quin & poterit libellus ille admitti, quo vxor agit contra maritum ad restitutionem dotis ob adulterium & inopiam ipsius viri. Dec. consilio 212. Duramque nimis esse legem, que fornicationis causa virum & vxorem dispares fecerit conqueritur festiue Syra Anus apud Plaut. in Mercatore. Verum, si maritus [art. 7] sciens vxorem esse adulteram, cum ea carnaliter coierit, mores eius approbare videtur, atque ei ignoscere. glo. ab omnibus recepta in capit. fin. de adulte. est tamen intelligenda quo ad commissa crimina: non quo ad committenda. glo. & Praep. in d. c. plerunque. Ioan. Lup. in c. per vestras. §. 9. nu. 18. Regia l. 9. tit. 17. part. 7. In quo duo fugienda ac reprobanda sunt. Primum, quod Salyc. in l. quoniam Alexandrum. C. de adult. scribit, in dicto casu, nec commissa crimina post primi adulterij indulgentiam, a marito accusari posse. pro quo adduci solet text. in capit. de Benedicto. 32. quaestio. 1. ibi. Nullum ei duntaxat simile committenti periculum allaturus. Is enim text. iudici Ecclesiastico consulit, vt a viro, qui adulteram vxorem denuo receptat, cautionem exigat, ne eam occidat, si forsan in adulterium relabatur. Vnde non negat viro ius accusandi crimen, post prioris adulterij remissionem commissum. Cui interpretationi mire suffragatur Triburiense Concilium. capit. 46. cuius verba sunt: Si cuius vxor constuprata fuerit, & propterea maritus capitali sententia delere illam machinauerit: ipsa vero vrgente mortis periculo, ad Episcopum confugerit, & auxilium quaesierit, operosiori, si potest, Episcopus labore desudet, ne occidatur. Si vero non potest, nullo modo liceat ei requirenti eam reddere viro ad occidendum, quae se ei obtulit ad defendendum: sed solerti cura transmittet eam ad locum, quem ipsa delegerit, vt secura viuere possit. Si vero interdum maritus eam inuenerit, & repetierit, secundum seculum potestatem habuerit, quid agere ei velit: sed audiat S. August. dicentem, Cum enim vir a virtute nomen accipit, & mulier a mollitie, id est, fragilitate, quare contra crudelissimam libidinis bestiam vult vnusquisque vxorem suam esse victricem: cum ipse ad primum libidinis ictum victus cadit? Nam quicquid contra fidem Catholicam mulieribus non licet, nec viris licet. Si autem eadem mulier timore perterrita a loco, vbi eam Episcopus destinauit, aufugerit, & vir eius ab Episcopo semel aut bis, vel saepius repetierit, si vitam ei obtinere possit, perquirat & reddat: sin autem omnino non reddat. Hactenus Triburiensis Synodus. Secundum, quod in praedicta quaestione est improbandum, a Ioan. Lupi. assertum reperio in d. §. 9. nempe maritum posse primum delictum ad iudicium deducere, si vxor sibi reconciliata, in crimen adulterij incidat. Id enim falsum est, siquidem primum crimen deferri non potest ad iudicium: sed tantum istud nouum delictum. Nam illud primum iam est extinctum remissione & indulgentia mariti. c. de his. vbi not. de accusat. & in l. transigere. C. de transact. quib. locis traditur, crimen semel transactione vel remissione accusantis extinctum non posse ab eodem ad iudicium adduci. Huius autem controuersie, [art. 8] qua inter coniugatos agitur de diuortio quo ad thorum propter fornicationem, solus Ecclesiasticus iudex legitimus est, iuxta communem nostratum opinionem, quam refert Dec. cons. 212. licet ipse hanc causam ad vtrunque forum mistim pertinere credat. quod ego non admiserim: cum hic tractetur de coniugali cohabitatione dissoluenda. Sic sane, etiamsi Ioan. Rupellan. lib. 1. Forens. inst. Gallie. c. 25. communem sequatur, hoc adijciens, posse iudicem secularem tractare ac definire litem, vbi vxor agit aduersus virum, vt propter lepram, qua is sit percussus, ab illo liceat ad tempus diuertere. Ego existimo, & de hac controuersia iudicem Ecclesiasticum cognitum esse. Igitur Laicus iudex minime tractabit causam matrimonialem, quamuis ad thori separationem ob adulterium agatur. Nec decet secularem iudicem hac in lite ius dicere. vt probat distinctio text. in ca. accedens. de procurat. & Regia l. 2. titu. 9. part. 4. Caeterum hoc in loco dubium egregium sese offert, an vidua committens stuprum dotem amittat, aliaque bona, quae proculdubio amitteret, si viuente marito fornicaretur. Qua in re, quo facilius percipiatur, tria notanda sunt. Primum, [art. 9] vxor, quae marito viuente adulterium commisit, quod ad viri notitiam peruenit, ab eius haeredibus accusari non potest, ad amissionem dotis. tex. in l. rei iudicate. vers. haeredi. ff. soluto matrimo. vbi Bart. hoc notat. & dicit ibi esse communem opinionem Alexan. col. 1. idem Anto. Abb. & Prep. in d. c. plerunq;. & Ias. in l. sororem. C. de his, quibus vt indig. in fine. Secundum, vxor viuente marito, eo tamen ignorante adulterium committens ab eius haeredibus ad amissionem dotis accusari potest. ita Cynus in l. fin. C. de reuocand. donat. Rom. in d. l. rei iudicatae. §. haeredi. vbi Aret. colu. fin. Hipp. in l. vnica. C. de rapt. virgin. numer. 67. Praep. in d. c. plerunque. col. 2. Andr. Tiraquel. in l. si vnquam. C. de reuoc. donat. vers. susceperit. num. 176. Abb. in c. vlt. 3. col. de donat. post Anchar. ibi, qui communiter recepti, quo ad illius capitis decisionem hanc opinionem asserunt: quibus & Ripa accedit, dicens, eorum sententiam communem esse in l. fina. C. de reuoc. donat. quaest. 61. & quamuis Bald. & Imola in dicta l. rei iudicatae. idem Bald. consil. 182. 8. volum. contrarium teneant: prior tamen opinio in praxi seruabitur ex Alexand. in d. l. rei iudicatae. Tertium, vidua [art. 10] marito mortuo stuprum committens perinde dotem amittit, ac si marito viuente adulterium commisisset. ita Paul. Castrens. notat in l. fideicommissum. C. de fideicommiss. idem consilio 147. 1. volumi. Praepo. in d. c. plerunque. 3. col. Ias. in l. 2. numer. 6. ff. solut. matrim. idem Paul. Castrensis in l. sororem. C. de his, quibus vt indig. Hipp. in d. l. vnica. nume. 53. Felin. in c. pastoralis. de iudic. Gerar. singul. 48. Ioan. Lup. in Rubr. de donat. §. 67. nume. 6. Hippo. sing. 416. Maritus enim sicut offenditur ex adulterio matrimonio constante commisso: ita ex fornicatione, eo mortuo ab vxore perpetrata, iniuriam patitur. Barto. in l. pen. C. de adult. Sed Paulo Castr. refragatur Alexand. in d. l. sororem. dicens, viduam ex hac fornicatione dotem non amittere, nec accusari posse, quia id nullo iure est statutum. idem notant Ias. in d. l. fideicommissum. Guliel. Mayne. in l. in ambiguis pro dote. numer. 208. ff. de regu. iur. & Dec. in d. c. pastoralis. pro hac opinione adducentes [art. 11] tex. in l. si vxor. versicu. quamuis. ff. de adult. vbi Iurisconsultus in vidua censet stuprum impune committi: loquitur tamen in vidua meretrice, & quo ad impunitatem illius, qui cum ea fornicatur: non quo ad ipsam viduam: ex notatis per Hippo. in singul. 151. Tametsi aliter illam legem intelligat Andr. Alcia. lib. 2. parerg. c. 40. nam in d. l. vulgarem vxorem interpretatur ex his auctoribus, quos ipse adducit, non meretricem: vt Accurs. & Doct. intelligunt, sed ex aduentitio vulgo, non ciuem Romanam. eiusdem sententiae est Catelli. Cotta in vltimis memorab. in dictione, meretrix, quin & Bud. in d. l. si vxor. vulgarem vxorem plebeiam interpretatur. quorum interpretatio licet congrua sit, non tamen omnino Accursianam tollit: quia vxor vulgaris etiam dici potest meretrix. Ex Ouidio libr. 4. Fastorum. " Numina vulgares Veneris celebrate puellae. " Eo, quod corpus vulgauerit, vel ex more, quo meretrices apud aediles licentiam stupri vulgarent, auctore Tacito. libro 2. cuius Alcia. meminit dict. capit. 40. Hinc & Valerius Maximus libertinam quandam meretricem vulgarem appellat lib. 6. capi. 3. Nec aliter, inquit, Quintus Antistius Verus, repudiando vxorem, quod illam in publico cum quadam libertina vulgari secreto loquentem viderat. Verum opin. Alex. probat text. in Authent. de restit. & ea, quae parit in vndecimo mense. §. fina. vbi vidua post annum luctus est fornicaria, non est punienda poenis a lege statutis contra secundo nubentes foeminas: ergo & dotem non amittit. l. 1. C. de secund. nupt. vnde in vidua intra annum luctus fornicante, probarem opinionem Pauli, quam Alciat. sequitur reg. 2. de praesumptio. praesumpt. 9. ex dict. §. finali Et intra luctus [art. 12] annum eam veram esse censet Ioan. a Garronibus in Auth. eisdem poenis. C. de secund. nupt. numero 18. alioqui Alexand. opinio verior ac benignior est, quam in lite controuersa, sententia lata comprobauit Chassan. in consuetu. Burgund. Rubr. 4. §. 6. versic. mulier. numero 24. & eandem approbat Carol. Molin. in consuetud. Paris. titu. 1. 30. quaestion. 30. ampliat. 6. Et fortassis in praxi potius admittetur Alex. opi. etiam intra annum luctus: atque ita scio, non semel pronunciatum fuisse, eandemque sententiam ipse proprio suffragio probaui: & si sciam, rem esse dubiam, ac posse defendi, quod modo asseuerauimus de vidua fornicante intra annum luctus. Et tamen nihilominus aliqualiter conuenit Alex. sententiam probari: quod admonet Bermond. Chouer. in tract. de concub. Rub. de adult. nu. 63. & eam late defendit Aym. Sauil. cons. 205. nu. 24. In his vero regnis vidua vtcunque stuprum committens, amittit partem bonorum acquisitorum matrim. constante, que l. Reg. ad eam pertinet. l. 4. tit. 4. lib. 5. in ord. Reg. quam citat Ioan. Lup. in Rub. de donat. §. vlt. col. 2. Superest, vt, priusquam istum tractatum de diuortio egrediamur, [art. 13] inquiramus, an marito repudiata ex iudicis sententia vxore ob fornicationem liceat aliam vxorem accipere viuente prima. Et Diuus Ambrosius 1. ad Cor. c. 7. id licere marito existimat: non tamen vxori, etiam quae fornicarium virum, & adulterum iudicio Ecclesiae dimisit. Cuius sententiam Grat. retulit 32. quaestio. 7. cap. vxor a viro. dicens. c. seq. eam falso adiectam Ambrosio, vel intelligendam vxore mortua: quorum vltimum repugnat manifeste Ambrosio: primum vero non constat, licet Ioan. Arbor. lib. 1. Theosoph. cap. 35. Gratianum sequutus illa verba ab Ambrosio euellere contendat. Nam & Ambrosij opinionem asseruit Lactantius Firmian. libr. 6. diui. Institu. cap. 23. & Caietan. Matthe. capit. 19. dicens, non conuinci Ambrosij sententiam aliqua Ecclesiae auctoritate, quae hanc diffiniat quaestionem, & decretales in ea loquentes decisas fuisse in causis iudicialibus. Constat etiam hanc quaestionem valde dubiam fuisse, & in ipsis diuinis scripturis obscuram esse, auctore August. lib. vni. de fide & oper. c. 19. Sed ex aduerso Hieron. contrariam opinionem probat, quem Gratian. retulit. c. dixit dominus. 32. qu. 1. dicens, non licere viro dimittenti vxorem causa fornicationis aliam vxorem accipere. Cuius opinionem probat tex. in c. gaudemus. de diuort. sic intelligens locum illum. Matth. cap. 19. Quicunque dimiserit vxorem suam ob fornicationem, & aliam duxerit, moechatur: idem apertius profitetur eiusdem decretal. auctor Innoc. tertius lib. 1. de contemp. mundi. cap. 16. text. etiam in c. ex parte. C. de spons. dum dicit: aut ipsa dimissa, fornicationis causa, viuente, continere. tex. optimus in c. per venerabilem. qui filij sint legi. dum inibi respondet summus Pontifex, cum, & si fides thori sit in vnum de tribus bonis coniugij, non tamen ipsius violatio coniugale vinculum violasset. quo in loco de adulterio vxoris intellexit. eandem opinionem probat auctoritas Innocent. Papae primi in epistola ad Exuperium, Tholosanum Episcopum cap. 6. Id etiam diffinitum est in Concilio Florentino sub Eugenio quarto in fin. Comprobat Augustinus lib. 1. de adulterinis coniug. ad Pollentium. c. 8. & 9. & in lib. 1. de bono coniug. ca. 7. a Gratiano relatus in capit. 1. & 2. & capit. quemadmodum. 32. quaest. 7. & Colonien. concil. vbi de matrimonio agit. cap. incipienti, Hanc itaque. Natalis Beda in censura Erasmi. Matth. cap. 5. Ioannes Echius homilia 74. de Sacramentis. Diuus Tho. in 4. sent. distinct. 35. art. 5. & optime Robertus Senalis Episcopus Abrincensis in quodam peculiari huiusce dubitationis opusculo, & satis diligenter Ioan. Arb. in dict. ca. 35. Nec defuit Regia l. 7. tit. 2. part. 4. & idem profitetur Abulens. Matth. 19. quaestio. 76. Nec plurimum abest ab opinione Hieronym. & Augustini Concilium Africanum. cap. 69. seu Mileuitanum. c. 17. quod Gratianus assumpsit in c. placuit. 32. questione 7. sic scribens: Placuit, vt secundum Euangelicam & Apostolicam disciplinam, nec dimissus ab vxore, nec dimissa a marito, alteri coniungantur: sed ita maneant, aut sibimet reconcilientur. Concilium item Triburiense capit. 46. hoc ipsum palam probat: siquidem agens de vxore adultera a marito accusata, ita scribit: Maritus vero quandiu ipsa viuat nullo modo alteram ducat. Vnde Canones plures in d. quest. 7. a Gratiano pro Ambrosio adducti, sunt intelligendi mortua vxore adultera, sicuti Gratia. ipse intellexit. in c. quod proposuisti. & glo. in c. concubuisti. ead. q. Ecce igítur, qualiter par ius viro & vxori competit: non dispar, in hac separatione coniugij ex causa fornicationis a summo Deo permissa. Ex quo etiam constat Ambrosium in hoc, nec a summo, doctisque viris receptum fuisse: tametsi Caietanus refragetur. quem & Diui Ambrosij sententiam ex professo defendit Catharinus libro 5. contra Caietanum c. vltimo. addens non tantum viro licere aliam ducere vxorem, propria vxore dimissa ex causa fornicationis: sed & ipsi vxori alteri nubere, viro proprio ob eandem causam dimisso. Vtrunque tamen falsissimum est. sicuti post alios ostendit Albertus Pyghius in quaestione vltima controuersiarum. & idem probatur in c. literis. de praesumptionibus. ibi, mortua illa: igitur adultera viuente marito non licet, etiam lata sententia diuortij, aliam vxorem accipere: eandem sententiam docet veram esse Ioan. Driedon. de dogmatibus lib. 2. cap. 3. dicens, Christum Iesum respondisse iuxta vniuersalem sententiam: non licere vxorem dimittere: atque ab ea regula ita excepisse fornicationis causam: vt simul ostenderet per illam, vinculum matrimonij non dissolui. In hoc etiam sensu accepit Euangelij testimonium Clemens Alexandrin. libr. 2. Stromatum, qui cum huius loci mentionem fecisset, inquit: adulterium autem existimat, coniungi matrimonio viuo altero ex separatis. eiusdem etiam sententiae est idem Clemens libro 3. eorundem Stromatum. # 7 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Ante legem Iuliam de adulterijs, an licuerit marito vxorem & adulterum in crimine deprehensos occidere. -  2 Lege Iulia de adulterijs, patri licet filiam & adulterum quemcunque occidere: marito autem tantum permissum est, vilem adulterum occidere. -  3 Intellectus ad l. quod ait lex. ff. ad legem Iuliam de adult. -  4 Regiae Partitarum leges hac in re quid praeter Ius Caesareum statuerint. -  5 Pater vel maritus an possint licentiam propria auctoritate occidendi adulteros, alteri committere. -  6 Regia lege licet marito quemcunque adulterum cum vxore deprehensum occidere, simul & ipsam vxorem propria auctoritate. -  7 Maritus occidens propria auctoritate vxorem non acquirit dotem, nec arras, quae propter adulterium ei lege adiudicantur. -  8 Vxorem, filiam, & adulterum propria auctoritate occidere an liceat in foro conscientiae? -  9 Lex ciuilis in iudicio interiori animae ligat, atque seruanda est. -  10 Jntellectus c. si vero. in 1. de senten. excom. -  11 Poena legis partim remittitur propter iustum dolorem delinquentis. -  12 Intellectus alter ad c. si vero. de senten. excommu. in primo. -  13 Lex ciuilis permittens patri, & marito adulteros occidere propria auctoritate, ipsam occisionem non approbat. -  14 Lex ciuilis permittens patri, & marito adultero occidere propria auctoritate, hanc ipsam occasionem approbans, est nulla. -  15 Occidens adulteros propria auctoritate in locis, quo ad temporalia Ecclesiae subditis, puniendus est. -  16 Quo iure adulterium poena mortis puniatur: atque inibi poena adulterij explicatur. -  17 Poena mortis pro adulterio an iuste a lege inferri possit? -  18 Maritus occidens adulteros, lege Regia sibi a iudice traditos, an peccet mortaliter? -  19 Adulter Clericus qua poena iure Pontificio sit puniendus. -  20 Adulter Laicus an per iudicem Ecclesiasticum puniri possit. §. SEPTIMVS. HACTENVS tandem egimus de adulterij poena, quam ciuilem Doct. appellant: modo vero opus est, vt tractemus criminalem poenam huius sceleris, quod matrimonio grauem contumeliam irrogat. Nec diffinitionem adulterij premittere necesse est, quia eam obiter tradidimus in 1. huius operis parte. c. 1. nu. 8. Constat [art. 1] igitur ex lege duodecim tabularum, ipsum adulterum in crimine deprehensum occidere deprehendenti licuisse. verba autem legis haec sunt: Moechum in adulterio deprehensum necato. vti sunt apud Aymarum Riuallium, & Oldendorpium. Quae quidem lex Athenis a Dracone & Solone lata fuit, auctore Plutarch. in Solonis vita. Draco etenim eam legem ante Solonem tulerat, imitatus Hyetrum Argiuum, qui post Moluri caedem, in vxoris adulterio deprehensi, ab Orchomeno receptus parte etiam regionis ex Orchomeni beneficio accepta, primus omnium legem illam sanxerat, teste Ludo. Caelio lib. 11. lect. antiq. c. 25. Postea vero & maritis licuit vxores in adulterio deprehensas sine iudicio impune necare, quod ex oratione Marci Catonis Aulus Gell. refert lib. noct. Att. 10. c. 23. meminit & Iulius Paulus lib. 2. senten. tit. 27. Demum lege [art. 2] Iulia de adulterijs ab Augusto lata. sicuti Iurisconsultus Vlpia. in l. 1. ff. de adult. testatur, & Sueton. in Augusto. c. 34. adempta fuit maritis potestas occidendi vxores adulteras: neque eis licuit adulterum occidere quemcunque, nisi vilem, aut infamem, eumque domi suae cum vxore deprehensum. l. marito quoque. ff. de adult. Reg. l. 13. tit. 17. part. 7. Patri autem permissum fuit occidere adulterum quemcunque cum filia etiam in domo mariti deprehensum, modo & ipsam filiam occideret simul. Eaque ratione maritis idem ius minime concessum fuit, quod plerunque pietas paterni nominis consilium pro liberis capit: mariti vero & calor & impetus facile saeuientis refrenandus fuit. l. patri. & l. nec in ea. in fin. ff. de adulter. l. Gracchus. C. eod. tit. Regia l. 14. tit. 17. part. 7. Licuit etiam marito Authenticorum & constitutionum nouellarum iure quemcunque adulterum occidere, si eum in suspecto loco cum vxore colloquentem deprehenderet: cum prius eundem propter suspicionem ter per scripta admonuisset, ne cum vxore in secreto aut suspecto loco confabularetur. text. in Authent. vt liceat matri & auiae. §. his quoque. collat. 8. Authent. si quis ei. C. de adult. Regia l. 12. tit. 17. part. 7. His igitur constat, iure Caesareo maritis non licere vxores, etiam in crimine deprehensas occidere: adulteros vero non quoscunque, sed vel viles vel infames, aut eos, quos ex suspicione ter per scripta admonitos, cum vxoribus in secreto & suspecto loco colloquentes deprehenderint, necare maritis licuisse. Patri autem permitti, filiam adulteram, simul & adulterum, in crimine deprehensos impune occidere. Qua in re aliquot sunt omnino adnotanda: siquidem res ista ex legum inconstantia perplexitatem habet. Primum etenim occidere adulterum patri, & marito ita permissum iure est, si ipsum in turpitudine ipsa deprehendant. [art. 3] tex. in l. quod ait lex. ff. de adul. vbi Iuriscons. refert Draconis & Solonis legem hoc dicentem sermone Graeco, qui hactenus ibi desiderabatur. Donec Budaeus verba Graeca ita restituit. ἀρθρα εν ἀρθροησ ἐχοντα. quae latine hunc sensum reddunt: obscoena in obscoenis habentem. Alciat. vero lib. 4. de verbor. significat. & Holoand. castigatiorem lectionem esse existimant, si locus ille sic legatur. ἐν ἐργω. id est, in ipso opere. quibus adstipulatur saepissime Lucian. & maxime in dialogo Apollin. & Mercur. commemorans, qualiter Vulcanus Martem & Venerem in adulterio deprehenderit: agnoscit & eandem lectionem Constantin. Harm. lib. 6. tit. 2. eamque probat autoritas Pandect. Florentin. Sed ipse potius accedo priori lectioni, quippe, qui viderim apud Lucianum in Eunucho, illámet verba, quae Budaeus restituit ex ipsis legum tabulis referri. Secundo est notandum, patri licuisse filiam & adulterum occidere, si filiam haberet in potestate. d. l. patri. & quamuis Reg. l. 14. titul. 17. part. 7. permittat patri occidere filiam & adulterum, nec addiderit patriam potestatem: opinor eam esse illi legi adijciendam ex Iure communi: Leges [art. 4] etenim illae, quas Partitarum appellamus, Ius commune imitantur omnino: & nisi manifeste, & directo sensu illud corrigant, ex obliquo sensu, aut tacito non est adnotanda Iuris communis abrogatio. Ex quo verius mihi videtur, patri non licere, etiam iure Regio, occidere filiam liberam ab eius potestate. Nec leges Fori, quae etiam fratri hoc homicidium permiserunt, huic sententiae oberunt: quia Fori leges, nisi vsu vel posterioribus legibus fuerint comprobatae, nullam vim nec potestatem habent. Praeterea & illud est aduertendum, Regia partitarum lege marito licere adulterum vilem deprehensum cum vxore occidere, non solum si deprehendat eum maritus cum vxore in propria domo, sed alibi quocunque in loco. l. 13. tit. 17. par. 7. vbi id expresse cauetur: licet iure Pandectarum id liceret tantum, quando maritus in domo propria adulterum deprehendisset. l. marito quoque. ff. de adult. Potest etiam [art. 5] pater vel maritus, qui hanc licentiam occidendi adulteros habet, committere praedictam occasionem proprio filio. tex. in dict. l. Gracchus. vbi ita notant per illum text. Bal. & Salyc. Bar. etiam in l. non solum. §. si mandato. nu. 5. ff. de iniu. vsus dictione, forte. idem Iaso. in l. 1. §. fi. ff. de noui oper. nuncia. nume. 5. Io. Baptist. de S. Seuerino. in tracta. de debito. suspect. & fugit. q. 4. col. fi. Feli. in c. quae in Ecclesiarum. de constit. num. 13. Hipp. in l. vnica. num. 4. C. de rap. virg. & Andr. Tiraq. in l. si vnquam. C. de reuoc. donat. in princi. num. 16. & Paul. Paris. consil. 154. num. 10. & 15. volumi. 4. Nec libet hac in re vti ampliori Doct. catalogo, cum sit satis apud eos hanc opinionem frequentissimam esse, quam Fortu. Garsi. in tracta. de vlt. fi. illat. 11. col. 7. vers. quinto infertur, reprobat ex eo, quod leges omnes, quae patri & marito tribuunt facultatem hanc occidendi adulteros, sint iniustae & nullae. Ego tamen, & si praedictae leges iustissimae sint, quod statim tractabo, credo hanc opinionem communem falsam esse. Nam l. Gracchus minime eam probat: cum loquatur de filijs, qui ipsi Numerio eorum patri, adulterum occidenti, auxilium praestiterunt, veluti socij, causa coadiuuandi patrem: quo casu diuersum censeri debet: siquidem Bald. in l. 1. C. vnde vi. numero 46. Caepola consilio criminali. 4. final. colum. Paul. in l. refectionis. ff. commu. praed. per text. ibi Iaso. Felin. & Hippol. in dictis locis. idem Hippo. singul. 175. & Paris. dict. consil. 154. fatentur, eum, cui licet alium occidere, posse ad id facinus socios, & amicos assumere: & sic intelligunt gloss. in l. cum fundum. ff. de vi, & vi armat. quam dicit ibi Paul. esse singul. Ias. in d. §. fin. nume. 5. Bald. & Felin. colu. 1. in c. ad nostram. de proba. Hippo. in d. l. vnica. num. 11. & in d. sing. 175. qua quidem glo. probatur, non licere alicui committere alteri ius, quod ipse habet, propria auctoritate seipsum vlciscendi, & assumendi vindictam. Quod si propriam matrem filius, etiam patri auxilium praestans, occidisset, res esset crudelis, atque nefandi exempli, neque iure esset omnino defendenda: imo acriter punienda. Nam & liberto patronum in adulterio deprehensum occidere non licet, etiamsi ipse patronus sit ex eorum numero, qui alioqui occidi a marito possent. l. si adulterium. §. liberto. ff. de adulterijs. vbi Angel. notat, non licere cuiquam patrem bannitum, vt recentiores loquuntur, occidere: licet ipse pater ab alijs impune occidi posset. quam opinionem Angeli defendit optime Dec. in c. quae in Ecclesiarum. de constitut. numero 14. contra Bar. in d. §. liberto. quia tex. in d. §. liberto. aduersus Bart. vrget. Nec l. minime. ff. de religio. & sumptib. funer. quam pro se citat Bart. quicquam probat: cum loquatur in patre, qui in patriam irruit: licet enim tunc filio pro defensione patriae patrem occidere: vnde & contra Bart. tenet Fortu. in l. veluti. ff. de iusti. & iur. colu. 9. vers. tu considera. Tametsi Plutarchus in Parallelis. c. 71. meminerit cuiusdam Fabriciani, qui matrem & eius adulterum Petronium occidit: quem Senatum absoluisse scribit, eo, quod mater & adulter patrem eius Fabium Fabricianum, virum de Republica ex victoria aduersus Samnites parta, benemeritissimum obtruncauerant. Caeterum post veteres [art. 6] Partitarum leges Reg. lege maritis permissum est, vxorem & adulterum in crimine ipso deprehensos impune, & propria auctoritate occidere: nulla distinctione praemissa, vilis, an honestus sit ipse adulter. l. 2. tit. 15. lib. 8. ordin. modo vtrunque occidat, si potuerit: vt ibi inquit lex: quae in hoc vltimo deducitur ex l. nihil interest. & l. quod ait lex. §. final. ff. de adulter. [art. 7] Amittit tamen occidens vxorem etiam adulteram, propria auctoritate, dotem & illa bona, quae ob adulterium vxoris lege marito adiudicantur. quod notant Bald. Paul. Imol. Roma. & Alex. in l. si ab hostibus. colu. pen. ff. solut. matri. quorum opinio Regia lege 82. Tauri comprobatur. Qui etenim ius propria auctoritate sibi dixerit, etiam lege permittente, legale commodum non consequitur. l. interdum. §. qui furem. ff. de furtis. Quamuis si dos marito ex alia causa deferatur a lege, non amit titeam, etiamsi vxorem adulteram occidat propria auctoritate, vt Alex. in d. col. penul. tradit. Scribit tamen Hippo. in l. patre vel marito. nu. 14. ff. de quaestion. maritum fornicarium, & habentem concubinam, minime habere ex lege licentiam occidendi vxorem in adulterio deprehensam propria auctoritate, in quo cogitandum est. Egregia tamen hic solet tractari dubitatio, [art. 8] an maritus occidens propria auctoritate vxorem & adulterum in crimine deprehensos, peccet mortaliter: atque idem dubium erit de patre. Et videtur eos mortaliter non peccare. ex text. in capit. si vero. in 1. de senten. excommu. vbi maritus percutiens Clericum in vxoris adulterio deprehensum, non est excommunicatus: nec tenetur a Rom. Pontifice absolutionis beneficium exigere: licet caeteri Clericorum percussores teneantur id agere. ex c. si quis suadente. 17. quaestio. 4. Vnde leges permittentes marito adulterum occidere. in d. c. si vero. comprobari videntur. Secundo eandem opinionem probat text. in c. interfectores. 33. quaestio. 2. vbi interfectores vxorum homicide appellantur; quando vxores non erant adulterae: igitur si adulterae essent, non dicerentur mariti homicidae. Tertio facit tex. in cap. inter haec. ea. caus. & q. vbi mundana lex refertur, ex qua liceat vxorem adulteram occidere. idem in c. quicunque, & in c. admonere. ead. qu. dum tex. ille dicit. Et tunc si ita fuisset inuenta, secundum legis tramitem debuit accipere vltionis vindictam: igitur Canon ille leges hoc crimen adulterij punientes, ratas esse censet. [art. 9] Quarto lex Ciuilis etiam in interiori conscientiae foro est seruanda. gl. insignis in c. quae in Ecclesiarum. de const. quam dicunt singu. esse Bald. & Barb. & sequuntur eam caeteri Docto. ibi dicit ordina. Ias. in l. nemo potest. ff. de leg. 1. numero 106. idem notat Abb. in prooemio, Rex pacificus. colu. 4. idem Abb. Felin. & Dec. late. nume. 18. c. 1. de consti. Inno. & Abb. in ca. quia plerique. de immunit. Eccle. Florent. 1. part. tit. 18. c. vnico. §. 2. Diuus Thom. 12. quaest. 96. artic. 4. Bald. in prooemio feud. nume. 6. dicens, legem Ciuilem esse partem legis Diuinae. & probatur praefata opinio ea ratione, quod lex Ciuilis condita est auctoritate diuina. cap. 8. prouerbio. per me, inquit Sapiens, Reges regnant, & conditores legum decernunt iustitiam. c. quo iure. 8. distinct. ca. 2. de maiorit. & obed. ca. quod praecipitur. 14. q. 1. & ad Rom. ca. 13. Lex etenim ciuilis si prohibet, ligat in foro conscientiae, & obligat eam violantem ad peccatum: si permittit, excusat agentem, modo lex iusta sit: quod praecitati auctores tradiderunt: & Dominicus Sot. libr. 1. de iustit. & iur. quaestio. 6. articu. 4. Igitur occidens adulteram permittente lege, etiam Ciuili, in conscientiae foro est omnino immunis a peccato. Quinto, illud quod legi licet, licet ei, cui lex committit: sed legi licet occidere adulteram, aut quemlibet alium nocentem & criminosum: igitur & maritus, cui lex commisit, poterit vxorem adulteram occidere. Lex autem hanc licentiam praebuit marito & patri, vt superius probauimus. In contrariam sententiam, imo quod viris non liceat absque mortali peccato vxores etiam in adulterio deprehensas occidere, plurima inducunt. Primum text. in c. inter haec. 33. quaest. 2. dicens, ecclesiam mundanis hisce legibus minime constringi. atque in cap. sequent. interfectoribus vxorum poenitentiam irrogat. Secundo optimus text. est in cap. admonere. eadem quaest. sic dicens: Et tunc si ita inuenta esset, secundum legis tramitem debuit accipere vltionis vindictam: nam si verum, quod absit, fuisset, sicut ille adulter mentitus est, post septem annos poenitentia peracta dimittere eam per approbatam causam poteras, si voluisses, occidere tamen eam nullatenus debuisti. Ecce ergo qualiter Stephanus Papa aperte scribit, non licere absque peccato mortali marito vxorem etiam vere adulteram occidere. Tertio haec licentia, quae maritis ex legibus permissa est, occidendi vxores: eis praebet quandoque causam calumniandi vxores, ergo non est permittendum maritis vxores occidere, etiam adulteras. Quarto accedit autoritas gloss. in dict. cap. inter haec. quae asserit, mortaliter peccare maritum vxorem propria autoritate occidentem, etiamsi eam in crimine ipso deprehenderit. quam dicunt singul. esse Abb. Ana. & Felin. col. 2. in cap. interfecisti. de homicid. Ias. in l. vt vim. ff. de iustit. & iur. col. 5. idem in l. vbi pactum. nume. 16. C. de transact. Abb. in repet. cap. cum esses. de testament. 5. col. commendant & sequuntur plures, quos Felin. refert in cap. quae in ecclesiarum. de constit. col. 4. eandem opinionem approbans. Abb. in cap. si vero. in 1. de sentent. excommu. Abb. & Praep. in cap. veniens. cap. 2. de sponsa. idem Felin. in dict. c. si vero. late Fortun. in tracta. de vltimo fin. illat. 11. Tho. in 4. sentent. distinct. 37. quaestio. 2. Ad primum Palud. ibi. ac caeteri Theologi. idem notat Syluest. in sum. in verb. homicidium. 1. q. 2. versic. sexto. Ioan. Faber in l. Gracchus. C. de adulter. & plures alij, quos Tiraq. citat in libro de Iure mariti. l. 8. ex quibus constat hanc opinionem communem esse, quam & veriorem esse existimo, & ideo necesse est, rationibus prius adductis, respondere. Non obstat [art. 10] text. in cap. si vero. in 1. de sent. excommu. quia ibi non iudicatur licitum percutere adulterum cum vxore deprehensum, sed remisit Canon excommunicationis poenam, propter illum dolorem iustum, quem facile non potest quis temperare. quod ex eod. text. manifeste apparet: siquidem frater percutiens clericum cum sorore deprehensum, per eundem text. ab excommunicatione iudicatur liber, & tamen nec vlla lege Ciuili, nec Canonica, fratrib. licet fornicantes cum sororibus, etiam in crimine deprehensos, percutere. Praeterea nec marito lege ipsa Ciuili licebat quemcunque adulterum occidere, aut percutere, sed tantum vilem. igitur clericum deprehensum cum vxore, nec lege Ciuili licebat percutere, cum vilis non sit, & tamen in eodem cap. si vero. excommunicationis poena in praedictis casibus remittitur, quibus nec iure Cesareo licebat occidere, aut percutere quequam. ergo in predicto capite Romanus Pontifex minime licitum censet homicidium vxoris, aut filiae, aut adulteri. Cui interpretationi suffragatur text. egregius in l. si adulterium cum incestu. §. Imperatores. ff. de adulte. [art. 11] vbi marito occidenti vxorem deprehensam in adulterio, quam eo iure minime licebat occidere, poena legis Corneliae de sicarijs, & sic poena homicidij, partim remittitur, propter iustum dolorem, quem facile quis temperare non valet. quem tex. vltra Doctor. ibi commend. Abbas in cap. 1. de iniur. idem in cap. olim. in 1. colum. 7. de restitut. spoliato. dicit singu. Aretin. consil. 43. col. 3. Ioan. Baptist. de Sancto Seuerino in tract. de debitori. susp. & fugit. colum. 1. Ias l. vt vim. colum. 3. de iusti. & iur. late Hippoly. in l. 2. nume. 15. C. ad l. Corneliam. de sicar. est etiam optimus text. in l. Gracchus. de adulter. ex quibus constat, homicidae poenam pro ipso crimine statutam a lege, minuendam esse per iudicem: si iusto dolore commotus illud homicidium commiserit. probat idem text. in cap. significauit. de poenitent. & remissio. quem Felin. notat in cap. dilecti. col. penulti. de except. text. etiam est memorabilis in cap. significasti. in 2. de homicid. vbi Feli. colum. fina. quem text. ad id notauit & Bologni. consi. 37. 2. col. Ex quo potest probari gloss. in cap. 1. 23. quaest. 1. quae asserit non esse puniendum eum, qui percussorem insequitur, & excedens moderamen defensionis percusserit. idem Regia l. Styli. 58. tametsi l. 59. approbauerit gloss. in cap. 3. de homi. contrarium volentem. Potest tamen prior glo. procedere, quo ad ipsam delicti poenam legibus diffinitam: illa etenim locum non habet. posterior autem gloss. erit intelligenda, quo ad aliquam punitionem extra ordinem, hec enim nullo pacto est omittenda. Secundo potest [art. 12] text. in dict. cap. si vero. procedere, quo ad percussionem, non tamen quo ad occisionem: percutiens enim clericum cum sorore, vxore, vel filia deprehensum liber est ab excommunicatione, non tamen occidens, cum ille Canon de occidente non loquatur. ita notat Fortu. in d. illatione 11. Sed & Syluest. in verb. excommunicatio. 6. casu. 10. illius c. intellectum tractans, scribit, occidentem clericum cum sorore, filia, aut vxore deprehensum animo deliberato, in illam Canonis excommunicationem incidere: iustus etenim dolor potuit tunc temperari, alioqui si absque deliberatione occiderit, locum esse illius cap. decisioni Ipse tamen considerata illius Canonis ratione, crederem occidentem etiam absque deliberatione excommunicatum esse, non tamen esse necessario a Romano Pontifice absoluendum, sed posse ab Episcopo absolui: sicuti in ipso tit. de sentent. excommu. sepissime ab hac excommunicatione ex iustis quibusdam causis Episcopus absoluit. Nec text. in d. c. si vero. huic opinioni aduersatur. Quod, si in eadem specie & casu, deliberato animo Clericus occidatur, impetrandam esse a Romano Pontifice absolutionem cum Syluestro existimo. Item, non obstat c. interfectores, cum argumento assumpto a contrario sensu id probet: qui tamen sensus admittendus non est aduersus tot Canones, qui opinionem communem probant. Multo minus oberit tex. in c. inter haec. & in c. quicunque. & c. admonere, quia in ipsis Canonibus mundana lex quo ad Ecclesiae iudicium reprobatur. Nec in c. admonere, vltionis vindicta marito permittitur propria auctoritate: sed illa vltio ei concessa est, que a iudice conuicta in ipso iudicio vxore, inferenda est autoritate legum. Quarta ratio duplici responsione tollitur: lex [art. 13] enim ciuilis in conscientiae foro est seruanda, & excusat, quando lex ipsa permittit actum aliquem eum approbans: siquidem tunc auctoritatem praebet: qua tutissimus est, qui legem sequitur: quod omnium consensu constat. Secus vero dicendum erit, quando lex permittit actum, omittendo eius punitionem ex aliqua causa, quam esse iustam censet ad poenam hanc remittendam. Sic etiam leges tolerant impune meretrices: quod superius probauimus part. 1. capit. 4. numero 9. atque ita huic obiectioni respondent Tho. Paluda. & Theolog. in 4. senten. dist. 37. quaesti. 2. Syluest. in verb. homicidium. 1. q. 2. & Feli. in c. Ecclesia Sanctae Mariae. de constit. num. 42. dicentes leges non permittere patri, aut marito adulteros occidere, hoc homicidium approbantes: sed poenam propter iustum dolorem remittentes. argu. l. si adulterium. §. Imperatores. ff. de adult. & l. Gracchus. C. eodem titu. Haec tamen communis responsio apparet admodum dubia: quia l. Gracchus. dicit, legitime occisum fuisse adulterum a marito: & preterea in l. marito. ff. eo. dicitur. Nam lege cauetur, vt liceat marito occidere Lenonem. Lex item duodecim tabularum ita hanc licentiam tribuit, moechum necanto: & passim in l. patri. & alibi videtur a legibus hoc permissum fuisse ad vindictam, & auctoritatem ipsis occisoribus praestando. Vnde non admodum congruit praedicta solutio. Ideo Fortun. in d. illatio. 11. aliter prefatam obiectionem soluit, dicens, leges [art. 14] Caesareas permittentes patri, & marito adulteros occidere, ab ipsa iustitia deuiare, atque ex eo nullas esse. ca. erit autem lex. 4. distinct. cap. fin. de praescript. ca. quae contra mores. 8. distinct. Nam legumlatores potestatem habent leges condendi, modo iusta decernant. Prouer. c. 8. notat Andr. quodli. 6. quest. 1. idem Fortun. de vlti. fine, in princi. & illat. 16. Vnde lex Caesarea in foro conscientiae ligat, si iusta sit. vti fatentur omnes hi, quos in 4. ratione pro prima opinione citauimus: haec autem lex, de qua tractamus, iusta non est: igitur nequaquam in conscientiae iudicio excusat occidentem adulteros, quo fit, vt nec in foro seculari sit predicta lex seruanda, imo committens homicidium puniendus est: quod Fort. ipse fatetur, dicens, propter iustum dolorem poenam minuendam esse. Ipse vero eius opinionem in hoc vltimo [art. 15] admitterem in locis Ecclesiae subiectis, quo ad temporalia, quia in illis leges non sunt etiam inter Laicos seruandae: sed Canones. capit. si duobus. §. fin. de appellat. sing. secundum Abb. ibi & Feli. in capit. Ecclesia. de constitut. nume. 44. notat gloss. in cap. 2. in verbo, lex ciuilis. de arbitr. in 6. idem Feli. in c. 1. de constit. nume. 28. Andr. Alciat. in c. cum contingat. de iuretur. numer. 50. & Domini. in c. 2. in prin. de heret. in 6. & ita expressim Ioan. de Anania. in cap. interfecisti. de homi. notat, in locis Ecclesiae subiectis, etiam quo ad temporalem iurisdictionem, occidentem adulteros non esse liberum a poena, neque ex ipsis legibus tutum esse in foro exteriori. in prouincijs vero Principibus secularibus subditis, quamuis fateamur leges approbare hoc homicidium, & ideo nullas esse, non tamen erit necessario dicendum, ipsum occisorem debere puniri, quia lex ciuilis non tenetur omnia peccata exteriori poena punire: sat enim est, punire ea, quae maxime Reipublicae nocent, & hominum conuictum destruunt: aliqua vero etiam illicita potest non punire ex aliqua causa, vt in alia questio notat Thom. 22. quaest. 77. artic. 1. ad primum, ex his ergo tollitur quarta ratio primae opinionis: tametsi ego potius eligerem praecedentem responsionem. Quinta ratio etiam deficit ex eo, quod nec lex commisit marito, aut patri potestatem, quam habet ipsa lex occidendi adulteros: nec Reipublicae conueniret hanc potestatem committi marito aut patri: quia sine iudicio, & absque iure defensionis, occiderentur adulteri. Verum praemissa omnia eo tendunt, an liceat, vel vnquam licuerit patri, vel marito adulteros occidere propria auctoritate. Nec de poena eis a iudice per sententiam irroganda diximus. [art. 16] vnde sciendum est, Iure Ciuili pandectarum nullibi statutam fuisse poenam mortis pro adulterij crimine, nec poenam deportationis, nec damnationis ad bestias, seu in metallum. quod probatur in l. Claudius. ff. de his, quib. vt indig. vbi damnatus adulterij testamentum facere potest: quod minime posset, si aliqua ex praedictis poenis esset condemnatus. l. eius, qui. §. 1. ff. de testam. Est etiam optimus tex. in l. qui cum vno. §. adulterij. ff. de re milita. & in l. 2. §. miles. ff. de his qui not. infam. & in l. miles. ff. de adulterijs. & in l. si quis viduam. ff. de quaestio. notat gloss. in dicta l. Claudius. & in §. miles. & in §. adulterij. Barto. in l. inter liberas. ff. de adulter. Ioannes Faber in §. item lex Iulia. Institu. de publ. iudi. optime Tiraquel. in legibus connub. l. 12. quibus omnibus obstat text. in l. castitati. C. de adulte. quam gloss. allegat in cap. tuae. de procurator. ex qua poena capitalis censetur contra adulteros statuta, sed ei inductioni gloss. satisfacit, quae in l. vnica. C. ne Christi. mancip. capitalem poenam in exilio perpetuo interpretatur, post Azonem ibi in Summa. quam gloss. dicit singula. Imol. in 3. colum. 3. ff. de publ. iudic. Iason in l. transigere. numer. 9. C. de transaction. Felinus post Anani. ibi in cap. qualiter. in 2. §. licet. nume. 52. de accusat. Hippo. in practica crimin. §. oportune. numer. 40. vbi hanc opinionem communem esse existimat. Sic ergo in dicta l. castitati. poena capitalis in poena exilij perpetui intelligi potest. nec est necessario in alia poena maiori intelligenda. Sed si Accursius, & eum sequuti intelligunt sub capitali poena, deportationem, ex qua ciuitas amittitur, aut damnationem in metallum, ex qua perditur libertas, aut mortem naturalem, optime & proprie loquuntur: si vero exilium aliquod interpretantur, ex quo ciuitas minime amittitur. falsa est communis opinio, nam capitalis est, quae vel mortem, vel damnationem ad bestias seu in metallum, vel deportationem irrogat, vt idem Accursius explicat in l. transigere. C. de transact. text. apertus in §. 1. Insti. de public. iudi. & in l. 2. in princip. & in l. capitalium. ff. de poenis. & in l. publicorum. ff. de publ. iudi. & in l. licet capitalis. & ibi Alciatus. ff. de verborum significationibus. notat Ioannes Igne. in l. 1. §. vltimo itaque supplicium. ff. ad Sillani. ex quibus constat, poenam exilij etiam perpetui, non dici capitalem, nisi deportatio sit. Vnde ad l. castitati, dicendum erit, eam loqui attento iure Codicis. & licet dicta constitutio facta fuerit ab Alexandro Augusto multo ante Constantinum conditorem l. quamuis. nihil vetat asserere ab ipso Alexandro gladij vltionem in adulteros statutam fuisse: poenam autem a lege Iulia adulteris indictam ideo Iustinianus omisit in Digestis consarcinandis. quod gladij poenam ex Alexandro, & Constantino in Codicem suum retulisset. Sed quod ante iura Codicis tempore Pandectarum mortis poena esset pro adulterio statuta, probat insignis text. in §. item lex Iulia. Instit. de publ. iudi. dicens: Lex Iulia de adulterijs coercendis temeratores aliarum nuptiarum gladio punit. Ergo lege Iulia ab Augusto lata poena mortis fuit contra adulteros statuta. qui tex. dubiam reddit hanc disputationem, nec tamen verebor illum text. ita interpretari, vt de lege Iulia, vti lata ab Augusto fuit, minime intelligatur, etiam refragante Coras. libro Miscel. 2. c. 1. nam in toto titulo. ff. ad l. Iuliam. de adult. nullibi huius poenae mortis mentio fit, quae, si in lege Iulia statuta fuisset, non foret a tot Iurisconsul. omissa, cum esset res praecipue memoranda in illo de adulterijs tractatu, atque alicubi in Iure de mortis condemnatione mentio fieret, sicuti fit in legibus paulo antea adductis aliarum damnationum. intelligo ergo in d. §. legem Iuliam, quae cum lata foret ab Augusto contra adulteros, ab alijs Caesaribus ita aucta fuit, vt poena mortis adulteri puniantur. quod augmentum expresse in l. quamuis. C. ad leg. Iuliam de adult. reperitur statutum. Nec inconuenit eam legem Iuliam dicere, cum omnia, quae sub illo titulo continentur, tendant ad legis Iuliae extensionem, & interpretationem. & ita Raphael Cuma. consil. 154. intellexit verba illius §. item lex Iulia. vbi Ioannes Faber idem sensit, quod comprobatur exeo, quod in eodem §. dictum sit, lege Iulia gladio puniri stuprantes pueros, & tamen ante l. cum vir. C. de adulte. & Authenti. vt non luxurientur contra natur. nullibi poena mortis pro praedicto crimine sancita reperitur, vt ipse Raphael Cuma. existimat. Sic idem Iustinianus in §. alia deinde lex. Instit. de publ. iudic. legi Pompeiae tribuit, quod a Constantino circa id argumenti constitutum fuerat in l. 1. C. de his qui parentes. nempe, vt eandem poenam patiatur qui liberos, atque is, qui parentes occiderit. ex quo maxime verus est communis sensus, quamuis huic intellectui minime consentiat Tiraquel. in dict. l. connubiali 12. Mortis [art. 17] ergo poena adulteri puniuntur sententia Iudicis. ex l. quamuis. C. de adulter. Nec dicta lex censeri debet iniqua: siquidem Respublica potest hoc crimen committentes morte punire, cum ei liceat nocentes occidere. Nam si aliquis homo sit periculosus in congregatione politica, propter aliquod peccatum iuste occiditur, vt commune bonum conseruetur. Thom. in 22. quaest. 64. articu. 2. & in specie de lege lata contra adulteros, notat idem Caieta. ibi. Thom. & Palud. in 4. sentent. dist. 37. q. 2. art. 1. & Io. maior. in 4. sentent. distinct. 35. quaest. 1. atque ita in l. Mosayca eadem poena mortis erat statuta contra adulteros, Leuitici 20. iure tamen Authenticorum in foeminis adulteris poena mortis mutata fuit in aliam leuiorem, nempe vt adultera verberata, in Monasterium includatur, iuxta Authenti. sed hodie. C. de adulte. Regi. l. 15. titu. 17. parti. 7. Apud Cumaeos si qua mulier in adulterio deprehensa fuisset, hanc in forum deductam, & saxo impositam spectandam omnibus proponebant. Inde super Asinum collatam, & circum vrbem peruectam in eundem locum restitui oportebat, ex illo infamia notatam onobatin appellandam censuerunt: lapidem vero tanquam impurum ac detestabilem vitabant, auctore Plutarcho in Problematis c. 115. Sed & varias adulterij poenas apud plerasque gentes omnium diligentissime tradit Andr. Tiraq. in d. l. connubiali. 10. Caeterum, iure Regio vxor adultera & adulter in iudicio conuicti marito accusante, per sententiam iudicis ipsi marito traduntur cum bonis suis, vt faciat quicquid libuerit, etiam vt eos occidat. l. 1. tit. de adulter. lib. 4. For. l. 2. titu. 15. libr. 8. in ordina. qua lege poterat maritus vnum tantum ex adulteris accusare: quod lege 80. Tauri abrogatum est. Nam ex ea non licet marito alterum accusare: sed necesse est, vt vel vtrunque adulterum accuset, vel nullum eorum. In quo illud notandum est, [art. 18] maritum adulteros occidentem ex sententia iudicis sibi traditos, minime peccare mortaliter: quia sicut iudex poterat carnifici propriae sententiae exequutionem committere: nec carnifex peccaret exequendo sententiam iudicis: ita iudex poterit ex ipsa lege hoc marito delegare. Si enim lex mortis poenam adulteris inferens iusta est, quid refert carnifex, an maritus eos occidat? imo benignior est lex, quae marito eos tradit, vt si velit, eis ignoscat. Alioqui si diceremus, maritum mortaliter in hoc homicidio peccare, proculdubio iudex tradens marito ipsos adulteros mortaliter peccaret, atque etiam lex foret iniqua censenda, quae auctoritatem huic homicidio praebet. Nec Princeps tutus esset a mortali crimine, qui hanc legem seruari permitteret. Vnde dicendum est, maritum non peccare mortaliter, & hoc ipsum probat Ioan. a Medina de restitut. quaestio. 3. caus. 4. quod confirmatur ex Alberico, qui in 4. parte statut. quaest. 19. scribit, bannitum in foro conscientiae posse a priuato tute occidi. idem notat Ias. in l. vbi pactum. C. de transact. nu. 16. & Fel. in c. quae in Ecclesiarum. nu. 14. de const. & probatur ex his, quae tradit Nellus de sancto Geminiano in tract. de banni. 1. part. 2. temporis. q. 1. quia ipse bannitus absens legitime vocatus ad iudicium, atque contumax, propter aliquod crimen condemnatur mortis poena, & ne ipse illudat Reipublice, dat iudex liberam licentiam cuilibet ad illum occidendum. Sic ergo adulterum occidens erit tutus in conscientiae iudicio. Clericus vero [art. 19] adulter depositus ab officio, & beneficio in monasterium detruditur. text. in capit. si quis Clericus. 81. distinct. gloss. in c. lator. 2. quaest. 7. Ioan. Andr. Abb. & Imol. in c. vt Clericorum. de vit. & honest. Cleri. & est communis opinio, vt testatur Ioannes Bernar. Calagurrita. Praesul. in pract. crimi. c. 79. vbi addit, Clericum adulterum esse infamem. quod notauit Abb. in capit. at si Clerici. §. de adulterijs. colu. 5. de iudic. ex ca. infamis. 6. q. 1. In quo [art. 20] & illud notandum est, Laicos adulteros posse per iudicem Ecclesiasticum excommunicari. text. in cap. intelleximus. de adult. sing. secundum Abb. ibi probat text. in c. consuluit. in 1. de appella. cap. 1. & ibi Abb. de offic. ordina. idem Abb. in cap. tuae. de procur. Bald. in Authen. Clericus. C. de Epis. & Cler. Ludoui. Roma. sing. 667. Feli. in c. cum sit. nume. 11. de foro compe. Stephanus Aufrerius in Cle. 1. de offi. ord. reg. 4. fall. 2. Anto. Burgens. in ca. 1. de emp. & vend. optimus tex. in c. seculares. 33. q. 2. & etiam puniri detrusione in monasterium, secundum communem, vt fatetur Alciat. in c. 1. de offi. ordi. 5. notab. vbi disputat contra hanc communem, quam tamen prae caeteris tenet Abb. in dict. c. tuae. & in c. gaudemus. de diuor. Datur etiam his grauis poenitentia. c. de Benedicto. vbi glo. 32. q. 1. & Rom. sing. 531. # 8 Ex Cap. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Liberorum procreationem praemia in Republica habuisse -  2 Legis Iuliae Popaeae caput vnum ex Gellio: atque item alterum. num. 5. -  3 Lex Papia Popaea a quo lata fuerit. -  4 Isidori verba in c. quaedam. secunda distinct. aliter quam ab Alciato perpensa, atque emendata. -  5 Locus Sozomeni in historia Tripartita, vera traductione illustratus. -  6 Locus Iuuenalis ex Satyra nona explicatus. -  7 Coelibatum apud veteres probrosum fuisse. CAP. OCTAVVM. SVBSEQVITVR huius secundae partis caput octauum: in quo tractandum est de prole, quae inter maxima & tria matrimonij bona sine iniuria non inferiorem locum obtinet, quippe, quae ipsum mutuum amorem coniugalem mire conciliet, atque ipsos coniugij sodales deuinctos teneat, Rempublicam ipsam liberis hominibus repleat, ac tandem genus humanum varia generatione conseruet. l. 1. ff. solut. matrim. l. 2. C. de indict. viduit. toll. Nam & Paulus Iurisconsultus Adrianum Caesarem respondisse refert se malle ampliari imperium hominum adiectione potius, quam pecuniarum copia. l. final. §. fraudis. ff. de bonis damnat. Is enim, qui Spartis leges dedit, cum cuperet, quamplurimos Spartas esse ciues adhortatus est, vt quam maximum liberorum numerum procrearent, [art. 1] praemia constituens his, qui procreandis liberis operam darent, vnde ex lege apud eos constituta is, qui tres filios suscepisset praesidij, & stationis, qui quatuor, omnium munerum vacationem habebat, autore Aristo. lib. 2. Polit. ca. 7. Apud Romanos constitutum denique fuit, numerum duodecim liberorum ab oneribus, etiam patrimonialibus excusare, vt quidam opinantur autoritate constitutionis Caesareae in l. si quis Decurio. 2. C. de decurion. libr. 10. ad cuius veram interpretationem adnotandum est. idem esse in quocunque duodecim liberorum parente, licet is Decurio non sit, secundum Bart. in d. l. si quis Decurio. vbi idem senserunt Plato & Luc. de Penna. Tenet idem Barto. in l. semper. §. 1. ff. de iur. immunit. Ancha. in cap. licet. de sensib. Guido Papae quaest. 401. Chassa. in consuetu. Burgund. Rubric. 1. §. 4. in verb. aduerte. numer. 55. Angel. Areti. in prin. Instit. de excusat. tut. nume. 4. vbi asserit, sic in practica obtinuisse, & seruandam esse hanc Bartoli opinionem, quam communem esse fatetur Ioan. Mauricius in l. 1. in repe. C. mulieres. quo loco mun. sub. fol. pag. 142. eandem opinionem sequuntur & expressim asseuerant communem esse Anani. cons. vlti. col. 1. & 2. & illic Bolognius in Additionib. Tandem haec communis opinio in hoc tendit, vt licet a muneribus personalibus excuset, alioquin numerus quinque liberorum in prouincijs, Romae trium, in Italia quatuor. l. 1. C. qui nume. lib. se excus. & l. penultim. C. de ijs, qui nume. lib. se excus. Hinc illud Ius trium liberorum, cuius meminere Suetonius, Appianus, Martialis, & alij. attamen a muneribus patrimonialibus non excusat minor numerus, quam duodecim liberorum. & hic excusat etiam eum, qui Decurio non sit. Hec etenim est Bar. & aliorum communis interpretatio. Sed contra communem istam sententiam quidam tenuerunt, existimantes, duodecim liberorum numerum excusare a muneribus patrimonialibus eum, qui Decurio sit, alios vero numerum decem & sex liberorum. l. semper. §. demonstratio. ff. de iure immunit. quemadmodum visum est Bald. & Rebuff. in dict. l. si quis Decurio. in quam sententiam declinare videntur Alber. in Rubri. ff. de munerib. & honorib. nume. 88. Ioan. Andr. in regu. decet. de regul. iuris, in 6. Ioannes Mauricius in dict. pag. 142. Sed & Guido Papae in dict. quaest. 401. scribit, consuetudine, & moribus non esse receptum, opinionem, quae deducitur ex dict. l. si quis Decurio. quae in Codice Theodosiano libro duodecimo, titul. 1. l. 55. ita legitur. " Idem Aug. nempe Iulianus, Leontio Consuli Palaestinae. " " Qui pater sit 13. liberorum, non modo ad Curiam non vocetur, verum etiam si sit Decurio, honoratissima quiete donetur. Dat. Calend. Martij Antiochi & Iuliano A. IIII. & Salustio Consu." At in vulgatis Iustiniani ita transscripta fuit: "Si quis Decurio pater sit duodecim liberorum, honoratissima munerum quiete donetur." Fateor sane aliquando etiam in praxi me sequutum fuisse hanc communem opinionem, quam modo falsam esse opinor, existimans, etiam numerum duodecim liberorum, aut sedecim non excusare quenquam a muneribus patrimonialibus, nec ab his exactionibus, quas vulgo pechos appellant: nam communis sententia minime probatur in dict. l. si quis Decurio. quae vere loquitur in Decurionibus, in quo distinguitur a Iurisconsult. responso in dict. §. demonstratur, vbi requiritur numerus sedecim liberorum, & tamen vtraque responsio, vt palam est, non agit de muneribus patrimonialibus, sed in muneribus personalibus & municipalibus, quod apertius constat ex illa constitutione, quam ex Theodosiano Codice modo adduximus. Sic & nostra haec opinio potissimum instruitur autoritate Iurisconsult. in l. in omnibus. ff. de vacat. muner. "Quae patrimoniorum, inquit, sunt onera, filiorum numero non excusantur." idem probat textus optimus in l neque. & in l. qui immunitatem. C. de munerib. patrimonial. libro 10. hoc ipsum & Ioannes Mauricius asserere conatus est in dict. l. 1. pagin. 141. cui libentissime accedam, ex his vtranque veterum opinionem improbans: nec enim in Decurione, nec in priuatis, iure verum est, numerum duodecim liberorum a muneribus patrimonialibus excusare. Accursius vero in dict. §. demonstratur. non satis suffragatur Bartol. quippe qui & si fateatur numerum sedecim & duodecim liberorum excusare a muneribus patrimonialibus, non tamen concedit, decisionem l. si quis decurio. esse intelligendam in eo, qui decurio non sit: nec in hoc propriam explicat sententiam. & ideo sanior est interpretatio, vt & ipse eam constitutionem intellexit in specie per eam tradita. Quae vero statuta sunt de tribus, quatuor, & quinque liberis in dicta l. prima. C. qui num. lib. se excus. pertinere videntur ad munera personalia, quae ad priuatam vtilitatem spectant, absque vllo publico honore: vt in tutela, a qua excusat Romae trium, in Italia, quatuor, in prouincijs quinque liberorum numerus, d. l. 1. l. amicissimos. §. vlti. ff. de excusat. tuto. §. 1. inst. eo. titu. Regia lex, quae numerum quinque liberorum elegit. 2. tit. 17. parti. 6. Quod si communis interpretatio ad d. l. si quis Decurio. alicui placuerit, vel in decurione, vel in priuato, is poterit plures eiusdem opinionis intellectus, quo ad praxim, petere ab his, quos paulo ante citauimus, praesertim Ioann. Andre. Chassan. Anani. Bolognino, & Ioan. Mauricio. quae tamen longius repetere minime vacat, nec Operis titulo conuenit: sat enim sit praedicta a Iurisconsultis mutuasse, quibus probaremus praemia constituta fuisse his, qui liberis procreandis operam darent. Si quis vero in laudem prolis nosse plura cupiat, Ioannem Stophaeum legat, Sermone 73. Quibus adiungere libet verba Auli Gellij lib. secundo, cap. 15. qui caput legis Papiae Poppaeae refert. [art. 2] Is, inquit, postquam soboles ciuitati necessaria visa est, & ad populi prolem frequentandam praemijs, atque inuitamentis vsus fuit, tum antelati quibusdam in rebus qui vxorem, quique liberos haberent senioribus, neque liberos, nec vxores habentibus. sicuti c. 7. legis Iuliae Priori ex Consulibus fasces sumendi potestas sit, non qui plures annos natus est, sed qui plures liberos, quam Collega, aut in sua potestate habet, aut bello amisit. Hactenus Gellius, apud quem dict. lex, Iulia appellatur, ab ipso Augusto, qui cum antea diceretur Caius Octauius, deinde Caius Iulius Caesar, Octauianus dictus est, Dione libr. 45. notat. Anto. Augustin. libro tertio emendationum, capitulo octauo. Ipse vero senior Augustus post Iulias rogationes eam legem in citandis coelibum poenis, & augendo Aerario sanxerat, autore Cornelio Tacito, lib. tertio, quod ante nos admonuit Andr. Alcia. libro tertio dispunct. cap. 3. qui scribit dictam legem latam fuisse a Papio Poppaeo. [art. 3] atque ita passim ab Autoribus dicitur lex Papia Poppaea. vnde errorem Isidori notat in cap. quaedam. 2. distinct. vbi scribit hanc legem tulisse sub Octauiano Augusto Papium, & Pompeium Consules, quem Aymarus sequitur libro 2. historiae Iuris Ciuilis. Nec mirum, cum tot mendis a Plinio euulsis, etiam nunc apud eum libr. septimo, ca. 48. legatur, Gneo Pompeio, Q. Sulpitio Consulibus, cum legendum sit, Caio Poppaeo, Q. Sulpitio Consulibus, ex Suetonio in Vespasiano, ca. 2. autore Henrico Glareano in Titi Liuij Chronologia. Hinc etiam quibusdam videri potest Ioan. Ferrari. titu. de success. libert. §. postea. lapsum esse, dum dixit, legem hanc latam fuisse Diui August. temporibus a Papio & Poppaeo Consulibus, cum Poppaei fuerit Collega Q. Sulpitius Camerinus, ex Suetonio, in praefato cap. Ego vero nil temere mutandum censeo, nec in Plinio, nec in Suetonio, cum constet ex Dione libro 43. & 48. Caesarum imperio Consules ab initio creatos per totum annum Magistratum minime gessisse, sed vel per duos menses vel vnum mutari solitos, vt sors ferebat. quod & Alciat. adnotauit libro quinto parerg. ca. decimo, & sequenti. [art. 4] Id tamen ex eodem Dione constat libr. 56. legem hanc latam fuisse sub Augusto a Marco Papio, & Quinto Poppaeo ea parte anni Consulibus, qui & vxoribus, & liberis carebant. Vnde apud Isidorum ipse libenter ita legerem: nam sub Octauio Caesare Papius & Poppaeus suffecti Consules, legem tulerunt, quae ab eorum nominibus appellatur Papia Poppaea, continens Patrum praemia pro suscipiendis liberis. [art. 5] Erat & aliud huiusce legis Papiae caput, vt si vir, & vxor filios non haberent, quod alter alteri reliquisset, decima parte fisco adiudicaretur. qua in parte d. lex sublata fuit in l. fi. C. de infirmand. poenis coeliba. Scribit & ad haec Tertullianus in Apologetico, capitulo quarto, Papias leges, quae ante liberos suscipi cogunt, quam Iuliae matrimonium contrahi, vanissimas esse, atque a Seuero ob id exclusas fuisse. Erat praeterea sancitum ad puniendos coelibes, vt qui a vicesimoquinto anno vxorem non haberent, nihil ex testamento lucrarentur, nisi ipsi testanti genere proximi forent: qui vero filios non habuisset, medietatem relictorum sibimet amittebat, vt scribit Sozomenus libro primo Historiae Tripart. capitulo decimo, dicens a Constantino has coelibatus poenas sublatas fuisse. quod & apud ipsum Sozomenum extat in eius Graeca historia libro primo, capit. 9. obiter tamen admonendus est Lector, Sozomenum, vel ab Epiphanio, eius interprete, perperam traductum, vel scriptoris vitio deprauatum fuisse, cum hactenus apud eum legatur, licet generis proximitate consisterent, Graeco Sozomeni Codice refragante. Ex quibus omnibus integre constat sensus Iuuenalis, Satyra 9. apertior saltem, quam sit ab alijs, traditus. " Iam pater es, dedimus quod famae opponere possit. Iura parentis habes propter me scriberis haeres. Legatum omne capis, nec non & dulce caducum. Commoda praeterea iunguntur multa caducis. Si numerum, si tres impleuero. " Constat enim partem illam, quae fisco adiudicabatur, & a legato, vel haereditate detrahebatur, caducum dici. Huius legis Iuliae meminit & Tertullianus in libr. de Monogamia: Aliud, inquit, est, si apud Christum etiam legibus Iulijs agi credunt. & existimant, coelibes & orbos ex testamento Dei solidum non posse capere. His etiam suffragatur, quod ex Lycurgi legibus Plutarchus in Laconicis refert, scribens, Lycurgum ciuibus, qui a nuptijs abhorrerent, suis legibus ignominias plures addidisse. Item apud Romanos probrosus erat coelibatus, vt constat ex legibus duodecim Tabularum, titul. de censori. Testis etiam est Valerius Maximus libro secundo, cap. 4. idque ex Platone & alijs penes alias gentes vitio, & ignominiae datum fuisse, adnotauit Crinit. de honesta disciplin. libro 14. cap. 15. De prole igitur acturus, tria expediam breuiter. Primum de prole ex copula coniugali suscepta, seu ratione matrimonij legitima tractabo. Secundum de prole illegitima. Tertium de legitimatione filiorum. # 1 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Filij nati ex matrimonio, ab infidelibus contracto, iure tamen humano inualido, sunt legitimi, si eorum parentes Christi fidem profiteantur. -  2 Filij ex matrimonio nullo concepti, legitimi, quo ad omnia censentur, propter bonam fidem vtriusque, vel alterius parentis. -  3 Filius ex bona fide parentis legitimus vere, & non ficte, legitimus est, & ad feuda admittendus. -  4 Bona fides praesumitur in matrimonio. -  5 Bona fides in matrimonio praesumitur, etiam lite pendente. -  6 Filij concepti ex matrimonio, etiam lite pendente, sunt legitimi ex bona fide parentum, quamuis parentes fuerint a Iudice ob contumaciam excommunicati. -  7 Filij nati appellatione pendente super matrimonio, legitimi sunt propter bonam fidem parentum. -  8 Matrimonium contractum lite pendente, super primo, an censeatur bona fide contractum, saltem ex praesumptione. -  9 Error Juris an bonam fidem inducat in matrimonio, quo ad legitimationem prolis. -  10 Sententia in matrimonio an tribuat iustam causam praesumendi bonam fidem. & nu. 8. §. PRIMVS. PRIMVM omnium id constat, filios susceptos ex matrimonio vero, legitimos esse. ca. quod nobis. cap. causam quae. in 2. cap. lator. qui filij sint legiti. c. tuam. de ord. cogni. text. in prin. Instit. de patria potest. Vnde [art. 1] si matrimonium contractum inter infideles, iuxta propriam eorum legem, valuit, etiamsi Iure Canonico non teneat, filij ex eo nati legitimi sunt, si illi coniuges ad fidem Catholicam conuertantur. cap. si qui filij sint legit. Illud enim matrimonium adhuc assumpta fide Christiana non dirimitur. c. de infidelib. de consang. Ex quibus non placet gloss. in d. c. fin. dicens filios susceptos ab illis, qui ex Mosaica lege repudiatis prioribus vxoribus, & eis viuentibus, secunda matrimonia contraxerunt, legitimos esse iudicandos, etiamsi parentes Christi fidem profiteantur, nisi dixerimus eos legitimos esse ex benigna ecclesie constitutione, ne auertantur parentes a fide Catholica suscipienda. & ex eo, quod Moyses permisit illa matrimonia ob duritiam cordis Iudaeorum. ita Abbas & Ancha. in dict. cap. fin. idem Anchar. in cap. gaudemus. de diuort. colum. pen. Imo filij procreati ex matrimonio nullo quandoque legitimi censentur, nempe propter bonam fidem alterius tantum ex coniugibus. c. ex tenore. qui filij sint legiti. c. peruenit. eod. titu. Duo tamen sunt necessaria. Primum, quod [art. 2] matrimonium fuerit bona fide contractum: secundum, quod sit in facie ecclesiae celebratum. ca. cum inhibitio. §. de clandest. despons. cap. 2. qui filij sint legit. & ibi Docto. communiter, quibus conuenit Regia l. 2. titul. 15. part. 4. Ideo dicti filij integre, & omnino legitimi censentur, quo ad omnia, non ex parte. gloss. in dict. cap. cum inhibitio. §. 1. quam commendat Geor. Natan. in cap. quamuis pactum. de pact. in 6. 2. col. Iason in l. ex facto. col. 5. ff. de vulga. idem Ias. dicens hanc opinionem esse communem in consi. 156. col. 2. volu. 4. & consil. 168. col. 3. eod. volu. similis est gloss. in cap. cum in captiuitate. 34. quaest. 1. quia vere sunt legitimi isti filij, quod in d. c. ex tenore. probatur, & Regia l. 3. tit. 3. part. 4. & l. 1. tit. 13. eadem part. notat Bald. in l. qui contra. C. de incest. nupt. Si vere legitimi sunt, pro parte legitimum esse, & pro parte illegitimum, non conuenit. Hinc infertur falsum esse, quod Bened. a Plumbino adnotauit in disputa. incip. statuto Pisano. colum. 3. dicens, [art. 3] dictos filios esse ficte, & non vere legitimos: constat enim ratione matrimonij legitimos esse, & a radice copulae coniugalis tales censeri. igitur vere legitimi sunt, non ficte. Cui opinioni contra Plumbinum adstipulatur Regia l. 1. titul. Partita. 4. vbi dicit hos filios esse legitimos: igitur vere, non ficte, sunt legitimi, quia verbum esse veritatem inducit, vt statim probabimus §. seq. nu. 26. Secundo infertur, hosce filios legitimos esse, quo ad feuda, Bald. in ca. 1. §. naturales. si de feu. fue. contro. inter domi. & agnat. vas. & excludere substitutum sub illa conditione: Si institutus decesserit absque filijs legitimis, & naturalibus. Curt. Iun. consi. 52. col. 1. & consil. 27. vtrobique Bald. sequutus. Tertio infertur, eosdem filios excludere substitutum sub illa conditione: Si institutus decesserit absque filijs legitimis & naturalibus, natis ex legitimo matrimonio. Hoc enim matrimonium legitimum censetur ex bona fide alterius. atque ita Deci. respondit consil. 153. quem sequitur Caro. Moli. in Alex. consil. 5. vol. 7. Cui tamen subtiliter resistit Cur. Iun. consil. 27. longius consil. 64. Et haec procedunt ita late, [art. 4] vt bona fides presumatur interim, dum non probatur mala fides. Bal. in dict. l. qui contra. Hippol. in l. qui ignorans. numer. 19. ff. ad leg. Cornel. de falsis. siquidem & ad praescribendum bona fides praesumitur. gloss. in cap. fin. & in cap. sanctorum. & in cap. si diligenti. de praescript. Bart. & ibi Bald. in l. Celsus. ff. de vsuca. 3. par. repetitio. Ias. in §. sed istae. Instit. de actionib. nume. 99. Curt. Senior consil. 71. colum. 4. Curt. Iunior consil. 28. col. 2. & Alciat. reg. 3. de praesumpt. 5. praesump. Imo & in causa matrimoniali praesumitur bona fides, etiam lite pendente super matrimonio. text. optimus in cap. 2. qui filij sint legiti. vbi Doct. ex eo hanc assertionem colligunt. Cui tamen obstat, quod lite pendente & contestata, praesumitur mala fides. l. sed si lege. §. si ante. & ibi glo. ff. de peti. haere. etiam praesumptione iuris, & de iure, secundum Bar. ibi. quem sequuntur Anto. & alij in c. consultationibus. de iure patro. Ex quo tenetur victus fructus rei petitae post litem contestatam perceptos restituere. gloss. communiter recepta in l. ex diuerso. ff. de rei vendic. & in cap. grauis. de restit. spoliat. l. certum. C. de rei vendi. etiamsi habuerit iustam causam litigandi, & eam habuisse probare velit. Rot. in nouis decis. 182. sensit Bart. post glo. ibi. in dicto §. si ante. Verum lite etiam [art. 5] contestata praesumitur bona fides in matrimonio. ita Anchar. & ibi Praepos. expresse notant in d. cap. 2. qui filij sint legiti. pro quibus est text. in cap. 2. vt lite pend. ex quo, pendente lite, permittitur litigantibus super matrimonio carnalis copula, quam minime ecclesia permitteret, si mala fides praesumeretur. cap. inquisitioni. de sentent. excommu. Nec faciliter dari debet praesumptio delicti. l. merito. ff. pro socio. quam rationem Host. & Abb. sentiunt. sed nimis negligenter eam expediunt in dict. c. 2. Quod si victus fructus reddere tenetur, quos ex repetita lite contestata percepit, ideo contingit, quia ex re aliena eos percepit, ac lite contestata tenetur eos diligentius, quam antea, custodire, & conseruare, ita, vt ad hunc effectum restituendi fructus, victus possessor malae fidei praesumatur. siquidem, quo ad alia, bona fides in eo praesumitur: fructus enim illos facit suos, quos non fecisset, si esset praedo, & malae fidei possessor. Nec sequitur, tenetur fructus restituere: igitur deliquit eos percipiendo. mirum ergo non erit, si praesumatur malae fidei possessor, quo ad effectum restituendi fructus, cum tunc nulla sit praesumptio delicti ad hoc necessaria, non tamen praesumitur malae fidei possessor lite contestata, ipse litigans super matrimonio, si eo vtatur, cum delictum omnino praesumeretur. Ex quo deducitur recte hanc rem perpendisse Bar. Brixi. q. Dominicali. 64. quem comprobat Praepo. in dict. cap. 2. col. 2. per text. ibi, dicens, [art. 6] filios natos, seu conceptos ante sententiam pendente lite legitimos esse, quamuis eorum parentes ante conceptionem a Iudice essent excommunicati propter contumaciam in non comparendo commissam. Quibus tamen postea litem prosequutis pronunciatum fuit matrimonium minime valuisse. Secundo, [art. 7] praemissis etiam constat appellatione pendente a sententia lata contra matrimonium filios conceptos legitimos esse. Io. Andre. Praepo. & Cardi. in dict. cap. 2. & Henri. in cap. ex tenore. qui filij sint legiti. argum. text. in l. 1. ad fi. ff. ad Turpili. cap. venientes. de iureiuran. cap. non solum. de appellat. in 6. vbi probatur sententiam appellatione suspendi, quo ad eius effectus. Tertio idem esse dicendum videtur de filijs conceptis post hanc sententiam, pendente termino decem dierum, dato a iure ad appellandum. cap. non solum. in princip. de appella. in 6. his tamen duobus casibus proximis non est praesumenda bona fides, sed mala, propter autoritatem sententiae. cap. in praesentia. de renunci. Clem. 1. de sequest. poss. l. si instituta. §. de inofficioso. ff. de inoffi. testa. Ex quibus appellatione pendente, adhuc sententia habet maximam autoritatem, licet nondum sit sortita effectum rei iudicatae. sic pro ea sententia praesumitur, quamuis non operetur translationem oneris probandi in aduersarium, ex traditis per Deci. in Rub. de appe. col. 4. eundem in cap. quoniam contra. de probatio. num. 32. & ibi Felin. nume. 31. & Alciat. de praesumptio. reg. 3. praesumpt. 9. non tamen est ita plane recedendum a praedictis duabus conclusionibus propter possessionem cohabitationis coniugalis, tametsi apud me sint dubiae. Hinc infertur, non optime respondisse Pau. de Castro, consi. 354. 1. volu. matrimonium secundum [art. 8] bona fide censeri contractum, pendente lite, & appellatione a sententia lata contra primum. Hoc etenim Feli. reprobat in cap. lator. nume. 11. de re iudic. & merito, ob primum matrimonium, super quo lis pendet. argu. cap. cum Apostolica. de spons. aliud enim est praesumere bonam fidem in coniugibus pendente lite super eodem matrimonio: aliud in his, qui secundum matrimonium contrahunt in iniuriam primi matrimonij, quod adhuc in lite versatur. notant Imol. consil. 125. gloss. fin. & ibi Abb. in cap. tenor. paulo ante citato. & Domi. consil. 76. Imo ipse Felin. amplius asseuerat idem esse, quo ad malam fidem praesumendam, si secundum matrimonium contractum esset pendente lite super primo, quod fuerat dissolutum sententia, a qua non fuit appellatum, nec tamen transierat in rem iudicatam, quia in matrimoniali causa lata fuerat: nam ex quo fuit iam coepta lis super prioris sententiae rescissione satis coadiuuatur presumptio malae fidei. & idem Abb. notat in d. c. tenor. nu. 9. Hinc etiam apertissimum est sententiam latam pro ipso coniugio bonae fidei absque dubio praesumptionem inducere: nam si pendente lite ante sententiam, tempore, quo expectatur dubius euentus litis, praesumitur bona sides: igitur lata sententia pro matrimonio, fortiori ratione, & coniectura praesumetur, etiamsi sit lata per falsos testes etiam corruptos pecunia, ipso tamen coniuge ignorante, quod eleganter notat Anchar. in cap. perlatum. qui filij sint legit. dicens sententiam diuortij in primo matrimonio constituere praesumptionem bonae fidei in eo, qui cum soluta a lege prioris coniugij, ex ratione illius sententiae, matrimonium contrahit, etiamsi sententia sit lata ex falsis testibus, & pecunia corruptis. Ex his & illud explicari potest, [art. 9] an ex errore iuris matrimonium contractum hunc operetur effectum. & Abb. in cap. referente, qui filij sint legiti. hoc dubium reliquit indecisum, quibusdam videtur filios conceptos ex tali matrimonio legitimos esse. per text. in l. qui in prouincia. ff. de ritu nupti. §. 1. vbi a iure praedicti filij legitimi efficiuntur, accedente etiam longo tempore, quo matrimonium stetit copulatum. & ita Bal. Nouel. illum tex. intelligit in tract. de dote. par. 11. col. fi. Verum quia ipse exigit iustum errorem, adhuc ego vlterius considerandum censeo. Nam si Iuris error ita iustus sit, vti bonam fidem producat, non dubito ex matrimonio illo, etiam absque longi temporis cursu, filios legitimos esse, cum & legitimi sint ex alterius coniugis bona fide. per tex. in allegato c. ex tenore. que bona fides ex Iuris iusto errore adest in matrimonio: potest etenim Iuris error bonam fidem producere, quando erratur in dubia Iuris decisione. in qua intelligenda, etiam ipsi DD. varias professi sunt opiniones: aut quando aliqua dictio in Iure ambiguam habet interpretationem, etiam apud ipsos Iurisconsultos: is enim error iustus existimari debet. text. vbi Abb. & Imol. in cap. cum dilectus. de consue. idem Abb. illum text. dicens notabilem in c. de quarta. de praescript. col. 3. & sing. Feli. ibi & Bal. in l. Celsus. ff. de vsuca. 4. notab. Curt. Iun. consi. 6. num. 22. idem consi. 28. col. 3. Ex quibus infertur intellectus, & defensio gloss. in capitul. perlatum. qui filij sint legitim. quam Abb. & Cardi. dicunt singul. ex ea notantes, sententiam diuortij prioris matrimonij iustam causam ignorantiae exhibere, vt secundum matrimonium contrahatur, quamuis illa sententia nulla sit. Id enim procedit, quando praedicta sententia non est manifeste nulla, sed si esset manifeste nulla, ex ea non posset iusta ignorantia Iuris praetendi, per tex. vbi gloss. in verb. comprobata. hoc not. in cap. per venerabilem. qui filij sint legitim. ita illum text. intelligens, qui potest & aliter intelligi, si dicamus ibidem a prima sententia diuortij appellatum fuisse, & secundum matrimonium contractum lite & appellatione super primo pendente: quo quidem casu mala fides in contrahentibus praesumenda est, vt paulo ante dicebam, nume. 8. # 2 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Filij nati ex coitu fornicario, qui poterat coniugalis esse, si consensus accessisset, per subsequens matrimonium efficiuntur legitimi. -  2 Filij praedicti legitimi fiunt per matrimonium subsequens, siue natiuitatis, siue conceptionis tempore potuissent parentes matrimonium contrahere. -  3 Aetas an sit a die conceptionis, vel natiuitatis computanda. -  4 Filij nati ex concubina, etiam non retenta domi, efficiuntur legitimi, ratione sequentis matrimonij. -  5 Filij nati ex concubina clerici in minoribus Ordinibus constituti, etiam beneficium ecclesiasticum habentis, legitimi fiunt per matrimonium subsequens. -  6 Filij nati ex concubina Iudaea, vel Sarracena, non efficiuntur legitimi, ratione matrimonij legitime subsequentis. -  7 Filij per coniugium subsequens legitimi efficiuntur, etiamsi nati fuerint ante matrimonij contractum. -  8 Filij efficiuntur legitimi, subsequuto inter parentes matrimonio, etiamsi non intercesserint nuptialia instrumenta. -  9 Filij, matrimonio sequuto, legitimi efficiuntur, etiamsi parentes sint genere, vel fortuna, dispares. -  10 Filij matrimonio sequuto inter eorum parentes, etiam senes, & in mortis extremo tempore constitutos, legitimi censentur. -  11 Infirmus prope ipsam mortem existens matrimonium iure optimo contrahere potest. -  12 Filij legitimi fiunt per matrimonium subsequens, etiam sine parentum consensu, imo ipsis contradicentibus, & repugnantibus. -  13 Legitimatio filiorum exigit parentum consensum, ipsorumque filiorum. -  14 Ingratitudinis ratione minime reuocatur filiorum legitimatio, quae ratione sequuti coniugij a iure facta fuit. -  15 Filij legitimi censentur ex matrimonio sequuto inter eorum parentes, etiamsi post eorum natiuitatem aliud matrimonium contractum fuerit. -  16 Filij concepti ex coniugato, ipsa matre soluta, & ignorante, an legitimi fiant per matrimonium postea legitime subsquutum. -  17 Bona fides parentis in concubinatu an reddat ipsam prolem naturalem. -  18 Legitimatio ratione subsequentis matrimonij, est tantum iure humano inducta. -  19 Nepos ex filio praemortuo an fiat legitimus, ex matrimonio inter auum & auiam contracto. -  20 Nepos rescripto Principis auo legitimus efficitur, etiam post patris mortem. -  21 Filius ex subsequenti matrimonio ita legitimus efficitur, vt quo ad omnia legitimus sit censendus. -  22 Legitimatus per subsequens matrimonium ad retractum admittendus est. -  23 Legitimatus per subsequens matrimonium, admittitur ad ecclesiasticam emphytheusim. -  24 Legitimatus per subsequens matrimonium in episcopum eligi potest. -  25 Legitimatus per subsequens matrimonium, etiam iuribus municipalibus legitimus censetur. -  26 Legitimatus per matrimonium subsequens, vere, non ficte, legitimus est. -  27 Legitimatus per matrimonium subsequens ad feuda admittendus est. -  28 Legitimatus per matrimonium subsequens, an sit primogenitus censendus, excluso fratre, postea ex matrimonio legitimo ante secundum coniugium nato. -  29 Legitimatio per subsequens matrimonium reuocat donationem ex constitutione l. si vnquam. C. de reuoc. donat. -  30 Legitimatus per subsequens matrimonium an fit dicendus natus ex matrimonio legitimo. §. SECVNDVS. NEC [art. 1] tantum illa proles censetur legitima, quae ex matrimonio concepta fuit, sed & ratione matrimonij subsequentis filij antea ex coitu fornicario nati, efficiuntur legitimi. cap. tanta. qui filij sint legitim. l. cum quis. C. de natur. liber. quibus conuenit Regia l. 1. titul. 13. parte 4. Est tamen fauor a Iure Pontificio matrimonio impensus, pluribus ornandus, atque explicandus interpretationibus. Primo enim est intelligenda dicta constitutio in filijs natis ex coitu, qui poterat esse coniugalis inter parentes, si consensus ab eis praestitus foret. quod probatur in dict. ca. tanta. in 2. part. vbi Doctor. id asserunt communiter, & pulchre Theophilus in §. fin. Instit. de nupt. Sed est in hoc egregia dubitatio, vtrum sit satis, quod tempore natiuitatis coitus potuerit esse coniugalis, an praecise exigatur conceptionis tempore coniugium potuisse contrahi inter parentes. Et Salycet. in l. filium. C. de suis & legit. haered. conceptionis [art. 2] tempore matrimonium contrahi potuisse praecise exigit. & Anto. Rosellus de legitimat. col. 8. & 9. quibus adiungenda est Cyni ac Paul. Castr. sententia in l. ex libera. C. de suis & legit. haered. qui tenent filios conceptos ex matrimonio nullo, cuius est postmodum dispensatio sequuta, non esse legitimos, etiamsi nascantur post obtentam dispensationem. His etiam suffragatur l. Paulus. ff. de statu hom. vbi tempus conceptionis est considerandum, quo ad filiorum statum, etiamsi eis hoc non sit vtile, quod constat, quia tempore natiuitatis ibi est Iure Ciuili matrimonium erat legitimum, non tamen tempore conceptionis. & subdit Iurisconsultus, iustos non esse liberos: ergo in hac nostra controuersia ex illa lege dicendum erit, attendi debere tempus conceptionis, ita, vt tunc potuerit matrimonium contrahi, nec satis esse, quod potuerit contingere tempore natiuitatis. Quo fit, vt gl. c. 2. qui filij sint legiti. egregie in illius l. Paulus. inductione errauerit, ex ea colligens, tempus conceptionis attendendum esse, cum de commodo alicuius tractatur. Probatur etiam praedicta principalis opinio in l. etsi contra. vbi gloss. C. de nupt. & in l. ex libera. C. de suis & legitim. haeredib. optimus text. in l. 8. titu. 13. par. 6. ibi genuerit. Contrariam sententiam, imo quod sit satis vel tempore conceptionis, vel natiuitatis matrimonium inter parentes contrahi potuisse, suadet l. qui in vtero. ff. de statu homin. vbi Iurisconsultus foetum existentem in vtero natum existimat, si foetui hoc sit vtile, alioqui non existimari natum constat. idem probat gl. quam DD. ibi sequuntur in d. c. 2. igitur filij nati, vel concepti tempore, quo pater, & mater matrimonium contrahere legitime potuissent ex matrimonio sequuto legitimi efficiuntur. ita Hostiens. Ioan. Andre. Anto. nume. 17. & Cardi. in dict. cap. tanta. Saly. in l. nuper. C. de natur. liber. vbi text. hanc opinionem probat quam communem esse existimo, cui & Henri. adhaeret in cap. ex tenore. qui filij sint legit. optimus text. in l seruorum. §. fin. ff. de statu homi. & §. sufficit. Insti. de ingenuis. quibus constat, quo ad filiorum libertatem statum matris tempore conceptionis, vel natiuitatis attendi. & l. Regia 11. in Taurinis sanctionibus haec ipsa opinio in matrimonio comprobatur. Nec obstat l. Paulus. quia in eo casu nec tempore natiuitatis matrimonium erat legitimum: nam etsi potuit tunc contrahi legitime, tamen contractum prius eo tempore, quo minime licebat, non fuit nouo consensu legitimo tempore confirmatum. atque item Reg. l. 8. est ita intelligenda, vt alternatim vel conceptionem, vel natiuitatem expectemus, ex aliarum legum additione, qua lex illa supplenda est, coadiuuante dict. l. nuper. Caetera autem, quae pro prima opinione adduximus, parum obstant: siquidem illa Iura hanc quaestionem directe non attingunt. DD. vero autoritates negari possunt. Nec est admittenda in hoc dubio distinctio Alberi. in d. l. Paulus. quia nec iure probatur, neque ab alijs recepta fuit. Non tamen omiserim [art. 3] ex vsu loquendi, vel loquentis mente quandoque considerandam esse natiuitatem, non conceptionem. ex quo falsa est opinio glo. in reg. Cancell. 17. dicentis, annos etatis esse a die conceptionis computandos, si id vtile sit ei, de cuius aetate tractatur. Ego enim hanc sententiam adeo a vero deuiare existimo, vt nihil hac in re falsius dici posse libenter asseram. Frequentissimum quidem est, aetatis annos a natiuitate, non a conceptione connumerari. Secundo intelligenda est cap. tanta. decisio, [art. 4] etiamsi filij sint nati ex coitu fornicario, domi minime cohabitante concubina, cum inter hanc concubinam & virum matrimonium legitime contrahi possit gloss. quae expressim hoc ipsum notat in cap. innotuit. de electio. & ibi Abb. idem Abb. & Docto. in d. c. tanta. Ioan. Andre. in regu. sine culpa. de regu. iur. in 6. colum. 7. quod alibi a suis principijs deducemus, nempe hoc eodem cap. §. 4. num. 2. & sequenti. Tertio est idem intelligendum, [art. 5] etiamsi filij nascantur ex carnali copula, quam cum eorum matre clericus in minoribus Ordinibus constitutus habuit, etiamsi is eo tempore ecclesiasticum beneficium obtineret, ex Ioan. Andre. in dicta reg. sine culpa. col. 8. Bal. in c. 1. §. naturales. si de feud. fuer. controuers. inter domi. & agna. vasal. Praepo. in d. c. tanta. 9. col. gloss. in Pragm. Sanctio. titu. de concubina. §. ipsas. in verb. arcere. Nicol. de Vbald. in tract. de success. ab intest. colum. 20. licet in clerico in minoribus constituto, ecclesiasticum beneficium habente, contrarium asserat Bartol. in l. penultim. ff. de concubin. Ludouic. de Sardis in tracta. de legitima. 2. par. §. de legitimat. per subseq. matrim. quaest. 3. Anto. Rosellus lib. 1. legitimatio. col. 4. Ioannes Lup. in l. 9. Tauri. num. 39. idem in cap. per vestras. 3. notab. §. 21. numer. 21. de donat. inter vir. & vxor. vbi hanc Bart. opinionem falso tribuit Io. Andr. in dict. reg. sine culpa. Quarto ex his constat, filios susceptos a Monacho, vel Moniali, intra annum probationis per matrimonium subsequens legitimos effici, quia tempore conceptionis parentes coniugium contrahere poterant: quod Praepo. fatetur in d. c. tanta. col. 10. & Io. Lup. in l. 9. Tauri. nu. 41. Quinto intellige [art. 6] dictam legitimationem ex praemissis induci, quando concubina, ex qua genuit filium Christianus, erat tempore conceptionis, vel natiuitatis Catholica, seu Christi fidem professa: secus si esset Sarracena, Iudaea, vel alias infidelis. Nam quamuis postea fidem Christi suscipiat, non efficitur filius legitimus, ex matrimonio subsequenti. Hosti. Ioan. Andre. Anton. Cardi. & Abb. in dict. cap. tanta. quorum opinio probatur ex eo, quod nec tempore conceptionis, nec natiuitatis poterat inter parentes legitime contrahi coniugium, quod alibi diximus: tametsi ab hac quinta interpretatione recedant Calde. in dict. cap. tanta. & Anton. Rosel. libr. 1. de legitimat. col. 9. Sexto subinfertur [art. 7] ex his, filios effici legitimos per subsequens matrimonium, siue sint nati matrimonio ipso nondum contracto, siue eis conceptis & adhuc in vtero existentibus, matrimonium contrahatur. Ita Io. Andr. in dicto capit. tanta. cui caeteri assentiuntur: & probatur in l. nuper. C. de natur. liber. & in §. sufficit. Institu. de ingenu. Id enim tantum aduertendum erit potuisse parentes ex consensu dictam conceptionis copulam, vel ex ea sequutam natiuitatem, proprio coniugio honestare. Septimo [art. 8] intellige id procedere, etiamsi in matrimonio subsequuto non interueniant nuptialia instrumenta, quae quamuis Iure Ciuili exigantur, Iure tamen Pontificio, cui standum est, non sunt necessaria, vt matrimonium valeat. gloss. in cap. 1. 30. quaest. 5. Abb. & alij in dict. cap. tanta. Angel. Aretin. in §. final. Instit. de nuptijs. Iason consil. 168. nume. 7. volum. 4. Decius consil. 155. col. 2. dicens hanc opinionem esse communem. idem asserit Praepo. col. 15. in dict. cap. tanta. addit tamen hanc opinionem communem procedere, quo ad matrimonij vim, & valorem, atque filiorum legitimationem simplicem, & Canonicam, non tamen quo ad filiorum successionem, quae in locis imperiali ditioni subiectis filijs non defertur, nisi in matrimonio nuptialia instrumenta confecta fuerint. idem voluit Angel. Perusinus consil. 29. Bald. in l. si qua illustris. C. ad Orfic. versic. item notat. Lucas de penna in l. 4. col. 2. C. de his qui spon. mun. subier. libr. 10. Socinus Iunior consi. 52. col. 2. volum. 1. & Curtius Iunior consil. 136. col. 2. 1. volum. consi. vbi profitetur hoc esse communiter receptum. Verum ego non arbitror hanc Angeli sententiam ita frequenter receptam esse, vt eam seruandam fore existimem: vix enim eam procedere compertum habeo: siquidem ratione matrimonij filij censendi sunt legitimi, etiam in foro Caesaris: at matrimonium Iure Pontificio iudicatur, non Caesareo, vt constat: ideo Angeli opinionem reprobant Alex. in l. ex facto. §. si quis rogatus. nume. 19. ff. ad Trebel. & Ias. in l. generaliter. §. cum autem. pe. col. C. de inst. & subst. quorum opinionem communem esse fatetur Carol. Rui. consi. 211. col. 2. volu. 1. eam etiam sequitur Parisi. consi. 13. num. 49. vol. 2. dicens non esse ab ea recedendum. nec ab hoc dissentiunt Angel. Aret. & Deci. paulo ante citati. imo idem probare videntur. Octauo principaliter [art. 9] hoc intellige procedere, etiamsi parentes sint dispares genere, & diuitijs: nihil enim hoc refert ad coniugium, cuius ratione filij legitimi efficiuntur ex sententia Nicol. de Vbal. in tract. de success. ab intestat. col. 16. Iason consi. 234. 2. vol. Ioan. Lupi. in cap. per vestras. 3. notab. §. 21. num. 17. de donatio. inter virum & vxorem. Licet Angel. per text. ibi contrarium teneat in Auth. quib. mo. natur. effic. legit. §. sed aliud. cui accedunt Pau. de Monte Pico. in l. Titia. cum testamento. in §. Titia cum nuberet. numer. 52. ff. de legat. 2. & Curtius Iunior consi. 136. Carol. Ruin consil. 211. volu. 1. num. 5. Soci. Iuni. consi. 52. col. 2. volum. 1. dicens Angel. opinionem communem esse, num. 10. text. tamen in dict. §. sed aliud in meretrice loquitur, quo casu non est certum, ex quo viro sit suscepta proles. vt illum text. Ias. intellexit in dict. cons. 234. Sed aptius eiusdem text. interpretationem exponens Angeli sententiam refellit Emanuel a Costa Lusitanus, qui Ius Ciuile apud Coimbricam magno cum nomine publice docet, in §. & quid si tantum. 2. part. numero 98. ff. de liber. & posthum. Nono praedictam [art. 10] legitimationem intellige a Iure concedi ratione matrimonij, etiam contracti ab infirmo prope ipsam mortem, vel a sene decrepito cum concubina. Hoc enim coniugium validum est: igitur eius causa proles suscepta erit legitima, quod Io. Andre. notat in regu. sine culpa. de reg. iur. 3. col. Abb. in cap. 2. de fri. Ioan. Andr. Anto. & Praepo. in dicto c. tanta. Alber. in l. cum quis. C. de natur. liber. Cynus in l. nuper. C. eod. titul. Ludo. de Sardis in tracta. de legitimat. prima legitimat. in princ. quam opinionem dicit esse communem Alexan. in l. si quis posthumos. 1. col. ff. de liber. & posthum. & Ias. in l. sed est quaesitum. ff. eod. titu. Paul. Parisi. consi. 13. volum. 1. num. 68. Huc etiam tendit, tametsi dubius, Anton. Rosellus in tracta. de legitimatio. colum. 12. Nec videtur fraude illud matrimonium contractum esse: nullam enim iniuriam alteri irrogat, qui iure suo vtitur. Vnde filius ex praedicto matrimonio legitimatus exclusit substitutum sub conditione, si institutus sine liberis legitimis decesserit. ita Alexan. & Ias. in dictis locis scribunt. Felin. in ca. in praesentia. de probatio. num. 36. & Francis. a Ripa in l. ex facto. §. si quis rogatus. ff. ad Trebel. nu 48. Caeterum Bald. in l. nuper. C. de natur. libe. & in l. eam quam. C. de fideicommiss. colum. 7. diuersum notat. Cui suffragatur text. in d. l. nuper. vbi matrimonium susceptam prolem reddit legitimam, quando contrahitur spe prolis. item text. optimus in capit. 2. de frigid. dicens matrimonium contrahi non posse ab eo, qui generare minime valet. Sed horum primo respondeo satis esse, & dici hoc matrimonium contractum spe prolis, quia contrahitur ad suscipiendam prolem legitimam ratione matrimonij, quae suscepta fuerat ex illegitimo coitu. ita Cardina. in dict. cap. tanta. dictum text. intellexit, & sensit Bal. in cap. innotuit. de electio. colum. penult. Secundo respondere possum ea ratione, qua matrimonium contrahi non potest ab eo, qui ex naturali, & propria vi, non valet gignere: nempe a frigido: potest [art. 11] tamen contrahi ab eo, qui ex naturali, & propria virtute generare potest, atque ad id habitum habet, quamuis eius exercitium sit senectute suspensum, cum is habitus possit quandoque reduci ad exercitium, vt voluit Abb. in cap. 2. de frigid. vbi glo. asserit a sene matrimonium contrahi posse. l. penulti. & ibi glo. C. de nupt. sicuti & ab infirmo, quia causa morbi esset impeditus gignere. ex quibus hic nouus intellectus admittendus est: quem & Pari. a fraudis praesumptione excusat in dicto consil. 13. & seq. num. 34. volu. 1. licet Carol. Rui. consil. 211. vol. 1. ab eo discedat, ex eo, quod fraudis praesumptionem admittat. Decimo ita sunt praedicta intelligenda, vt [art. 12] ipsis parentibus tempore coniugalis contractus repugnantibus, eorum filij ratione matrimonij sint legitimi. Nam huic matrimonij fauori parentes ipsi renunciare non possunt. Imo nec ipsi filij: interest enim Reipublice hanc legitimationem fieri. argument. cap. inter caetera. 22. quaest. 4. igitur nec parentes, nec filij renunciare valent huic constitutioni, ex cap. si diligenti. de foro compet. l. si quis in conscribendo. C. de pact. Ex quibus [art. 13] infertur intellectus ad text. in Authentic. quibus modis natur. effic. sui. §. si vero is, qui probat filios illegitimos non posse contradicentibus parentibus legitimos fieri, sicut & econuerso inquit text. esse necessariam filiorum voluntatem, vt legitimi efficiantur. quem text. dicit singul. Rom. in singu. 588. dicens sufficere scientiam, & taciturnitatem ipsius filij. quod & Iason notat consilio 156. colum. 4. volumi. 4. gloss. in l. in adoptionibus. ff. de adoptio. cuius meminit Decius, consil. 55. numero septimo. ex qua probatur legitimationem infantis, & si fieri possit, quod Azo notauit in summa. C. de emancipat. liber. ratam tamen haberi ex eo, quod accedente aetate legitima, ipse legitimatus tacet, sciens se legitimum effectum. Sic & Bartol. est intelligendus in l. fina. ff. de his, qui sunt sui. dicens infantem posse natalibus restitui absque eius consensu. quod late tractat Barbat. consil. 33. volum. 2. Haec tamen omnia non sunt necessaria in legitimatione, quae ex contractu matrimonij fit, secundum Angel. consil. 17. colum. 2. Salycet. in disputatione incipienti. Mediolanensis quidam. 2. dubio. arti. 3. Praepo. in dict. cap. tanta. quaest. 12. & Io. Lupi. in cap. per vestras. 3. notab. §. 21. numer. 17. Hinc errare opinor Guliel. Albe. Bal. & Paul. in l. scire leges, alias in l. benignius. ff. de legi. volentes in legitimatione per subsequens matrimonium requiri filiorum consensum: quos sequitur Barba. in l. cum acutissimi. fol. 27. colum. 4. C. de fideicommiss. Nicola. Boeri. decis. 160. falso ad id alios autores adducens. Ex his etiam cauendum est a Ludoui. de Sardis in tracta. de legitima. primo modo. capit. incip. Tertio loco. & Anton. de Rosellis in tracta. legitimat. part. 1. colum. 9. dicentibus, in hac legitimatione, quae subsequenti matrimonio contingit, consensum parentum expressum, vel tacitum exigi. quod ex vera interpretatione iuris probari nequit. Postremo ex hoc intellectu deducitur exacta alterius quaestionis decisio: constat [art. 14] enim legitimationem propter ingratitudinem filiorum reuocari. Bal. in cap. 1. §. filij nati. si de feud. fuerit controuers. inter domin. & agnat. vas. quem sequuntur Cremens. sing. 19. Ias. in l. ex hoc iure. ff. de iust. & iur. nu. 54. & probatur ratione. Nam libertas aequiparatur legitimationi. §. 1. in Auth. vt liber. de caete. & in Auth. quib. mod. natur. effi. legi. §. si quis ergo. & in §. liceat. Sed libertas ob ingratitudinem reuocatur, ergo & legitimatio. sic Bald. sequuntur Ripa in l. fin. 2. col. C. de reuoca. dona. Gerardus de Petra sancta in sing. 1. Andre. Tiraquel. in l. si vnqum. C. de reuocan. dona. in verb. donatione largitus. nu. 234. & Carol. Moli. in consuetu. Parisiens. tit. 1. §. 30. nu. 3. atque procedit haec communis opinio in his, quae ipsum patrem, eiusque bona respiciunt: nam in caeteris adhuc iudicatur filius ille legitimus, etiamsi patri ingratus extiterit. ex his, quae Pau. Castren. notat in l. ex facto. ff. de vulga. Verum hec omnia intelligenda sunt in legitimatione, quae ex rescripto Principis, similiue pacto fit: illa enim, quae ex ratione matrimonij subsequuti, a Iure Canonico statuitur, ob ingratitudinem non reuocatur, secundum Roma. sing. 222. cuius sententia ex dictis supra infertur. Vndecimo eadem Iuris Pontificij sanctio est latius intelligenda, [art. 15] vt effectum habeat non tantum quando matrimonium subsequitur inter filiorum parentes, nullo interim contracto coniugio, sed & quando parentes aliud interim matrimonium contraxere, & tandem ac eo liberi secum coniugale foedus pacti sunt. quod probatur. Nam tempore conceptionis, vel natiuitatis filiorum, copula illa ex consensu parentum potuit esse coniugalis, & nunc potest optime coniugium contrahi: ergo filij antea nati per matrimonium efficiuntur legitimi. ita voluit Ioan. Andre. in d. reg. sine culpa. cui consentiunt Praep. in d. c. tanta. q. 7. & Nicola. de Vbal. de success. ab intest. col. 20. Bart. in l. penul. §. vxor. ff. soluto matri. Ias in l. Pomponius. §. quaesitum. ff. de acquir. possess. probat text. in Auth. quib. mod. natur. effi. legit. §. si vero solummodo. ad fi. quam opinionem fatentur esse communem Paul. Cast. in d. §. quaesitum. And. Tiraquel. de primogen. q. 34. nu. 2. idem Tiraq. in l. boues. §. hoc sermone. de verborum signifi. 3. num. 17. Anto. Rosel. in tract. legitimationum. col. 15. Ferdin. Loazes Ilerdensis episcopus in tracta. de matri. 12. dubio. num. 18. Carol. Molin. in consuetud. Parisi. tit. 1. §. 8. in gloss. 1. q. 7. Ludouic. de Sardis in tracta. legitima. primo modo legit. q. 2. quamuis ab hac opinione recedat post Lucam de Penna in l. 4. C. de his, qui sp. pub. mun. sub quaest. 3. lib. 10. Duodecimo egregia hic versatur dubitatio, quid dicendum sit [art. 16] de filio nato ex coniugato, & soluta, ipsa omnino ignorante virum illum esse coniugatum, an sequuto matrimonio inter eos valido, ille filius sit legitimus? Et gloss. in dict. cap. tanta. versi. aliam, duas exponens opiniones, & contrarias, subdit in fine, primam veriorem esse: id est hunc filium ex hoc matrimonio effici legitimum. argu. c. ex tenore. qui filij sint legi. vbi probatur ex matrimonio prolem esse susceptam legitime, etiamsi matrimonium legitimum non sit, modo alter ex coniugatis credat matrimonium firmum esse. probat idem optimus tex. in cap. quod nobis. qui filij sint legiti. dicens filios natos etiam ante approbationem ecclesiae ex matrimonio illicite, id est clandestine contracto, legitimos esse, si illud matrimonium ab ecclesia fuerit approbatum, quamuis verum matrimonium non fuerit, ob aliquod impedimentum, secundum verum illius text. sensum, a Ioan. Andre. Ancha. Cardi. Anto. & Praepo. ibi comprobatum. quem sensum communem esse fatentur Anto. Rosel. in tracta. de legitimat. part. 1. cap. penulti. post Anto. in dict. c. quod nobis. licet in natis ante approbationem, contra teneant. Hosti. Cald. & Abb. ibi & Io. Brune. in tract. de spon. conclus. 2. ampliat. 3. & id contingit propter alterius bonam fidem. Ecce, quod matrimonium ab initio illicite contractum, est sufficiens ad efficien dum filios legitimos, sequuta approbatione ecclesiae, sic ergo copula ab initio illicita: & tamen ex bona fide alterius, nec adulterina, neque incesta, sequuto matrimonio legitimo debet censeri sufficiens, vt filij legitimentur. vbi Anton. notat, matrimonium putatiuum idem operari in legitimanda prole: quod verum, qui expressius loquitur in cap. tanta. nume. 9. versic. aduerte. dum asserit [art. 17] matrimonium verum subsequutum efficere legitimam prolem susceptam prius in concubinatu, ac eodem modo putatiuum idem efficere: vt si quis ex consanguinea fornicario coitu filium suscipiat, & tandem ignarus consanguinitatis cum ea matrimonium contrahat, filius hic, ex Anto. sententia, legitimatus erit, ratione matrimonij. Ex quo infero non vulgarem intellectum ad text. in dict. cap. ex tenore. ita, vt ignorantia alterius in concubinatu reddat prolem naturalem, sicuti in matrimonio reddit legitimam. His rationibus hanc opinionem Anto. tribuit, & in dubio principali filium legitimum esse existimat Praepo. in dict. cap. quod nobis. 3. col. Anto. de Rosellis post eum in tract. legitimationum. part. 1. c. penultim. dicens ad hoc dictam gloss. in praeallegato ca. tanta. in verb. aliam. singu. esse: cui similis est in cap. non omnis. in verb. continente. 32. quaest. 2. cuius etiam opinionis autor est Hostiens. in dict. cap. tanta. in verb. aliam. Domi. consil. 66. col. 4. Ludoui. de Sardis in tract. legitimatio. fol. 9. col. 2. & fol. 6. 2. col. Curtius Iunior consil. 27. numer. 8. & Guliel. Cassad. decis. vnica. de sponsal. vbi fatetur hanc opinionem magis communem esse, vel saltem in re dubia ex Interpretum controuersia pro legitimatione prolis sententiam ferendam, quemadmodum & in Summo Praetorio Rotae factum esse testatur. Contrariam tamen sententiam probare videtur text. in cap. cum inhibitio. §. 1. de clandest. desp. quo statuitur, etiam vtriusque ignorantiam in matrimonio clam contracto proli non prodesse, vt legitima sit, si postea coniugium dissoluatur, quia eis imputatur quidquid ex opere illicito preter eorum cogitationem euenit. cap. fina. de homicid. in 6. cap. tua. eod. tit. & haec tandem opinio secundo loco in gloss. dict. c. tanta. refertur. quam ibi Io. Andr. & Anto. sequuntur. Abb. item & Rauenna dicentes gl. esse sing. Henr. in dict. c. ex tenore. 2. col. & quamuis dubius in hanc tamen sententiam inclinat Roder. Xuares in l. 1. titu. 6. lib. 3. Fori. versi. ad praedicta. Quod si a gl. tollantur dicta verba, sed primum verius: quae adiectitia esse Domi. credit in d. consi. 66. apertissimum est hanc opinionem a glo. selectam fuisse, non primam. Nec oberit dicere contrahentes clam operam exhibere rei illicitae, & tamen sequuta ecclesiae approbatione, eis non imputari, quod praeter eorum mentem successerit. c. quod nobis. qui filij sint legitim. Sed in hac quaestione, quamuis ab initio parentes dederint operam rei illicitae, tamen postmodum matrimonio sequuto, nihil est ipsis parentibus imputandum: quod in priori copula praeter alterius cogitationem contigerit. Maximum enim inter haec duo discrimen est ex eo, quod copula fornicaria simpliciter est illicita, nec vnquam etiam coniugio sequuto ab ecclesia approbatur. At clandestinum matrimonium vitium habet in modo contrahendi, opus tamen ipsum simpliciter est permissum, & tandem ab ecclesia comprobatur vitio illo sublato. Quinimo filios conceptos ex incestu ignoranter cum concubina commisso, non effici legitimos matrimonio sequuto inter eorum parentes adhuc durante ignorantia: aduersus Anto. probat Soci. Iunior consi. 31. nu. 41. & 74. vol. 2. Quibus adducor, vt existimem in exacta disputatione hanc vltimam sententiam facilius recipiendam fore. Illud vero praetermittendum non est, Domi. in d. consi. 66. falso Io. Andre. in d. c. tanta. pro prima opinione allegasse. Eodem fere errore notandi sunt Praepo. & Anto. Rosel. qui ad eandem Ant. de But. adducere conantur. Decimotertio sciendum est, [art. 18] legitimationem inductam ratione matrimonij, a Romano Pontifice iure humano fuisse statutam, non iure diuino, nec naturali. Vnde posset constitutio d. c. tanta. contraria lege tolli, si id ratione iusta legumlatoribus placeret: etiamsi Ias. consi. 234. 2. vol. dixerit: a Romanis Pontificibus dictam constitutionem reuocari non posse, quia iure diuino sancita sit. Decimoquarto haec [art. 19] legitimatio ratione matrimonij eos filios complectitur, qui tempore coniugij contracti viuunt, non tamen mortuos, nec ex eis nepotes adhuc viuentes. Cuius sententiae ratio esse potest ista. Nemo enim post mortem legitimus efficitur, pater vero iam mortuus ex matrimonio legitimus non est: igitur nec nepos, cum pater incapax legitimationis impediat filium legitimum fieri, eo, quod ex patris persona isthaec legitimatio ad filium perueniat. l. 1. §. caeterum. ff. de adquir. possess. Praeterea fictio duo exigit extrema habilia, extremum a quo, & extremum ad quod, ex frequentissima omnium sententia in l. si is, qui pro emptore. ff. de vsuca. hic vero extremum, ad quod, est inhabile, & extinctum, quia filius iam obijt mortem: igitur fictio ex ca. tanta. cessat. Quibus adstipulatur text. iuncta gloss. penultim. in l. si is, qui. ff. de adopt. vbi non potest quis adoptari in nepotem ex filio mortuo. Atque ita in casu cap. tanta. volunt Guliel. Bald. & Alber. in l. benignus. ff. de leg. Paul. de Castr. in l. scire. ff. eodem tit. idem in l. 1. §. caeterum. ff. de adquiren. possess. Alex. in l. Gallus. §. si eius. ff. de liber. & posthum. in fin. Iason in dict. l. si is, qui pro emptore. nume. 121. Anto. Rosel. in tract. de legitimat. col. 12. & Hippo. in singu. 121. post Lucam de Penna in l. 4. C. de his qui spon. pub. munera sub. quaest. 2. libr. 10. quorum opinio mihi displicet: video etenim ab aliquo adoptatum, filio eius iam vita functo fratrem effici. l. si filium. ff. de gradi. ergo deficiente extremo ad quod, fictio locum habet. Vnde deficiente patre, potest nepos auo effici legitimus. Praeterea fauor matrimonij non patitur, nepotem minime censeri legitimum coniugio subsequuto inter auum & auiam. Quo fit, vt Socin. in d. §. eius. col. 2. asserat, contra Guliel. & sequaces, hos nepotes legitimos existere: quod Bald. notat in c. innotuit. de elect. col. pen. idem Guliel. Bene. in ca. Rainutius. de testa. in verb. & vxorem. nume. 181. Alciatus parte prima, de praesumpt. ad finem. idem lib. 3. paradox. c. 16. Nec obstat ratio illa, quae de extremis habilibus, ad fictionem requisitis, adducitur: quia id locum habet circa ea, quae principaliter finguntur. Satis enim est extrema esse habilia, quo ad principalem fictionem, vt in nostra quaestione, circa matrimonium: non tamen est necessarium exacte consistere extrema, quo ad ea, quae consequenter finguntur. l. penulti. ff. de suis & legit. haered. Bart. in d. l. si is, qui pro emptore. 3. oppo. & 5. quaest. Bart. in l. fi. C. de sent. pass. Areti. & Soci. & Ias. in d. l. Gallus. §. eius. Nec opinio prima deducitur ex l. si is, qui. ff. de adoptio. ibi enim Iurisconsult. id tantum dicit, non posse quem in nepotem adoptari, nisi exprimatur, ex quo filio nepos assumitur. Etsi Accur. ibi exigit filium viuere ad hunc effectum hoc requirit, vt filius adoptioni consentiat: cum mortuo adoptante ille nepos incidat in illius filij potestatem, & propter alia incommoda, quae filio, & eius proli euenire possunt, ex adoptione. Sed in legitimatione, quae ex matrimonio insurgit, hic consensus non est exigendus: ergo non inconuenit hunc nepotem, de quo quaestio tractat, legitimum auis censeri. Nam [art. 20] & rescripto Principis nepos auo legitimus efficitur patre ipso defuncto. Bart. communiter receptus in l Gallus. §. nunc. de leg. ff. de lib. & posthu. tametsi id, quod Bart. scribit, expeditiori ratione comprobetur. Sed & predictis conuenit, posse aliquem in nepotem adoptari ab eo, qui nullum filium habet. l. adoptare. ff. de adopt. Decimoquinto dicta constitutio est ita intelligenda, [art. 21] vt filius matrimonio subsequenti legitimatus sit, quo ad omnia, perinde, ac si ab initio ex legitimo matrimonio conceptus foret. gloss. quam ibi omnes sequuntur in d. c. tanta. idem probat Regia l. 12. inter Taurinas leges. Decimosexto hinc erit manifestum, filium matrimonio sequenti legitimatum, maioribus suis, atque ex transuersa linea cognatis, legitimum successorem esse eisdem etiam intestatis. quod Angel. expressim voluit consil. 20. Decimoseptimo ex hoc & illud constat, filium ita effectum legitimum, [art. 22] retrahere posse res a consanguineo venditas, iure proximitatis ex lege Regia, quae apud Hispanos propinquiori tribuit ius retrahendi intra nouem dies rem auitam a propinquo venditam, eodem tamen precio consignato. notat in hac specie Guliel. Bened. in c. Rainutius. de testam. in verb. & vxorem. nu. 181. Decimooctauo eodem iure subinfertur hunc per matrimonium subsequens legitimatum [art. 23] admittendum esse ad emphyteusim ecclesiasticam, quam pater habuerat, ac si foret ab initio ex matrimonio conceptus. ita Imol. in l. quod dicitur. ff. de verborum obliga. Alex. in l. ex facto. §. si quis rogatus. ff. ad Treb. num. 18. & ibi Ripa col. pen. Paul. Parisi. consil. 13. volu. 2. num. 43. tametsi ad hanc ecclesiasticam emphyteusim minime sit admittendus filius rescripto Principis legitimatus, secundum Bal. in l. generaliter. §. cum autem. C. de instit. & substit. Decimonono inde etiam deducitur, praedictum [art. 24] filium ex matrimonio effectum legitimum absque dispensatione in episcopum eligi posse, atque episcopi dignitate insigniri. gl. in cap. innotuit. de elect. vbi Anto. & alij, quos sequitur Nico. Boer. decis. 159. col. 2. & est opinio communis, teste Dec. in c. cum in cunctis. col. 2. de elect. & Barb. in l. cum acutissimi. C. de fideicom. fol. 27. col. 4. licet ab ea discedat. Nam & gl. approbata communiter in d. c. tanta. ad ecclesiasticos quoscunque Ordines eum legitimum censeri voluit, quam ibi dicunt sing. Abb. & Rauenna. atque hoc ipsum notauit Archidia. in c. Osius. 56. dist. Vigesimo intelligenda est isthaec constitutio, [art. 25] vt non tantum iure communi sit hic filius admittendus ad ea, quae legitimis eodem iure deferuntur, sed & ad ea, quae legibus municipalibus ac statutis legitimis filijs competunt, quamuis statuta sint strictae interpretationis, nec ad fictum casum extendantur. l. 3. §. haec verba, ff. de neg. gest. ita Abb. in d. c. tanta. col. 2. Anto. in cap. per venerabilem. qui filij sint legitim. nume. 16. Carol. Molin. in consuetud. Parisi. titu. 1. §. 8. glo. 1. nume. 49. Nicol. de Vbal. de succ. ab intest. col. 23. Boer. decis. 159. col. 2. dicentes, [art. 26] filium legitimum ratione subsequuti matrimonij, vere legitimum esse, etiam ex rigore strictae significationis. idem Bald. voluit in l. cum acutissimi. C. de fideicom. col. 1. Fortu. in l. Gallus. §. & quid si tantum. ff. de lib. & posthu. col. 127. Anton. col. 2. Abb. in d. c. innotuit. & Dec. consil. 155. col. 2. quamuis Ant. sibi parum constans in d. c. tanta. ab hac opinione discedat, eo quod hic filius subsequenti matrimonio effectus legitimus, ficte, & non vere, legitimus sit, quod in d. cap. tanta. probari quidam opinantur, dum text. dicit, legitimi habeantur, quasi legitimi vere non sint, sed a lege, legitimos esse iudicentur. Quibus vt satisfaciam, verba dictae decretalis sic existimo intelligenda fore, vt si consideremus tempus a natiuitate ad matrimonium, filius eo tempore ficte fuerit legitimus: at si tempus matrimonij contracti attendatur, ex eo vere censendus est legitimus, non ficte, ex Fortun. in dict. §. & quid si tantum. colum. 126. Vnde tanta est vis matrimonij, vt filij antea geniti post contractum matrimonij legitimi habeantur, id est ex tempore contractus filij praedicti, nati ex matrimonio legitimo censeantur, ac vere legitimi iudicentur. quod idem Fortun. explicat col. 123. & Ludoui. de Sardis in tracta. de legitim. primo modo legi. cap. 4. Sic & ab Antonio dissentit Barb. in dict. l. cum acutissim. fol. 27. colum. 3. Quibus addendus est Bald. in cap. licet ad euitanda. de elect. dicens, quod verbum, habeantur, in his, quae vera sunt, praesignat veritatem: in his vero, quae non existunt, fictionem. sequitur Bald. Ias. in l. si Ruffinus. C. de testamen. milit. stante etiam lege municipali, qua Scholastici ciues habendi sunt, quo ad ciuilitatem lex illa verum inducit, sed quo ad natiuitatem fingit aperte. His etiam addenda est Regia l. 1. titu. 13. part. 4. vbi dicit hos filios sequuto matrimonio esse legitimos. verbum autem, esse, veritatem prae se fert, non fictionem. l. ossa. §. fina. ff. de relig. & sumptib. funer. quod passim in iure notari solet, maxime in l. mercis appellatione, iuncta gloss. ff. de verborum significat. & in l. si maritus. in 2. ff. de adult. §. 1. & ibi Bart. Imo in statutis etiam municipalibus appellatione filij nati ex matrimonio legitimo, admittendus est, & hic per subsequens matrimonium legitimatus, quod statim probabimus. Vigesim oprimo, [art. 27] tametsi rescripto Principis effectus legitimus minime sit ad feuda admittendus. cap. 1. §. naturales. si de feud. fue. controuer. inter domi. & agna. vasal. cum alijs, quae late congerit Andr. Tiraq. lib. 1. de retract. §. 1. in glo. 3. nu. 6. idem Tiraq. in tract. le mort. 4. part. 5. declarat. numer. 8. & idem de nobilit. cap. 23. num. 16. & cap. 15. num. 18. & Carol. Molin. in consuetud. Parisi. titu. 1. §. 8. in gloss. 1. q. 8. Is tamen, qui per matrimonium subsequens legitimus est, ad ea dubio procul admittitur, secundum Abb. in d. c. innotuit. de elect. col. pen. Io. And. Abb. & alios in c. lator. qui filij sint leg. nouiores in l. generaliter. §. cum autem. C. de inst. & substit. Fortu. in d. §. & quid si tantum, col. 129. & Nicol. Boer. decis. 123. quorum opinio est communiter recepta, vt testantur Abb. in d. c. tanta. colum. 1. Alex. in l. ex facto. §. si quis rogatus. nume. 18. ff. ad Trebell. & Deci. consi. 155. Vigesimosecundo dictae constitutionis interpretatio eo magis dubia redditur, quod passim Vtriusque Iuris viri consultissimi ancipiti quaestione contendant, [art. 28] num ex lege, seu testamento, quod primogenito bona aliqua ex primogenio defert, filius primo natus ex concubina sit praeferendus secundogenito ex legitimo matrimonio, si postmodum matrimonio subsequenti legitimus efficiatur. Et Ioan. Andr. in reg. sine culpa. col. 10. de reg. in 6. voluit, secundo natum hac in specie praeferendum esse primogenio. quem sequuntur Ancha. Cardi. & Henri. in d. c. tanta. Iason in l. Gallus. §. & quid si tantum. nu. 89 & ibi Alex. col. fi. Galiaula nu. 80. ff. de lib. & posth. Alber. in l. cum quis. C. de nat. lib. Nico. de Vbal. in tract. de succes. ab intesta. fol. 6. col. 4. Mart. Laudens. in tract, de primogenit. fo. paruo. 18. Ioan. Cirier. li. 1. de primogen. q. 14. & Carol. Moli. in consuetu. Parisien. titul. 1. §. 8. in glo. 1. quaest. 7. Tiraquel. de primoge. quaest. 34. nu. 3. & nume. 43. plures ad hanc partem adducens. quam opinionem frequentiori Doct. calculo comprobatam suadet text. in dict. cap. tanta. dicens, post contractum matrimonij illum filium esse vere legitimum: igitur antea vere legitimus non est. Quo fit, vt secundogenitus ex matrimonio sit primogenitus censendus, cum eo tempore, quo ipse natus fuit, nullus esset primogenitus. quod etiam Alciatus considerat, lib. 3. paradox. cap. 12. Probatur etiam communis opinio, nam legitimatio non trahitur retro in praeiudicium alicuius. §. liceat. in Authent. quibus mod. natural. effic. legit. l. si mulier diuerterit. ff. solut. matrim. notant omnes in d. §. & quid si tantum. & tamen secundo legitime nato statim Ius fuit acquisitum probabili spe. cap. quamuis. de rescript. in 6. igitur in tanti iuris praeiudicium iniquum est, legitimationem istam, que ex matrimonio sequenti constituitur, fictione quadam, ad natalia deduci. Verum haec non adeo conuincunt, quin negare praefatam opinionem possimus, quia argumentum, de fictione in praeiudicium alterius, minime admittenda, tunc locum non habet, quando ius alteri spe tantum acquisitum tollitur. l. 2. & l. fina. ff. de natal. restit. quas aduersus communem citat Fortu. in d. §. & quid si tantum. col. 122. Imo communis illa sententia, etsi vera sit, intelligi tamen debet in legitimatione, que rescripto Principis fit: non in ea, quae matrimonio subsequuto conceditur, cum sit matrimonio fauor exhibendus, vt voluit Bald. in l. 1. fin. colum. C. de inoff. donatio. Salycet. in l. si totas. eodem titul. & Fortuna. in dicto §. & quid si tantum. colum. 132. nam & filij ex matrimonio sequenti legitimi effecti, ad successionem cum caeteris legitimis admittuntur, in quorum tamen praeiudicium legitimatio rescripto Principis concedi debet. §. fit igitur. in Authentic. quibus modis natural. effic. legit. & §. tribus. quibus mod natur. effic. sui. optima l. 12. Taurin. His etiam conuenit text. in l. cum quis. C. de natu. liber. dicens, gratias agere debent fratribus suis posteriores, quorum beneficio ipsi sunt iusti filij, & nomen & ordinem subsequuti. Ex quibus & alijs suaderi potest opinio communi sententiae contraria: & ex ea filius primogenitus praefertur filio secundogenito ex matrimonio legitimo, si primogenitus postea efficiatur legitimus per matrimonium: quam opinionem defendit Floria. de S. Petro in disputatione quadam, quem Felin. sequitur in capit. prudentiam. col. 3. de offic. delegat. eandem probat Collect. in dict. cap. tanta. 1. col. Nec me latet rem esse disputatione dignam, sit tamen satis praedictam controuersiam insinuasse, in qua illud non applaudit, vt distinctio fiat, an sit ad primogenium vocatus primogenitus simpliciter, an primogenitus legitimus, quemadmodum distinxit Anton. Rosel. in tract. de legitimat. 20. col. dicens, primo casu vltimam ex praemissis opinionem, secundo primam, quae communis est, seruandam fore: non enim video, quid inter haec duo distet: siquidem lex de filio loquens, est de legitimo intelligenda. l. generaliter. §. cum autem. C. de institut. & substit. Hic tamen illud adnotandum est, haud dubie secundo natum ex matrimonio legitimo praeferendum esse primo nato, illegitimo tamen, etiamsi Principis rescripto efficiatur legitimus post legitimi natiuitatem. in quo Doct. omnes conueniunt. Et in specie tradit Tiraquel. dict. q. 34. nume. 48. quo in loco numer. 23. praeter Floria. Henri. & Felin. alios adducit contra communem tenentes. Quin & iure probatissimum est, idem locum habere, quando legitimatio primi esset facta priusquam nasceretur secundus, quia legitimatio a Principe concessa reuocatur, saltem quo ad successionem, per natiuitatem filij legitimi, vel legitimati per subsequens matrimonium. quod late probat Tiraquel. in l. si vnquam. C. de reuoc. donat. in verb. donatione largitus. nume. 223. quaest. 15. est apud nos Regia l. & insigniter notanda 12. in Taurinis legibus. Vigesimotertio ex his infertur, [art. 29] donationem factam ab aliquo, reuocari propter filios naturales, ex matrimonio tamen effectos legitimos. Bald. in c. innotuit. de elect. quem alij communiter sequuntur, vt constat ex Ripa in l. si vnquam. de reuoc. donat. quaestio. 32. & Tiraq. ibi in verb. susceperit. nu. 60. Etiamsi ante donationem nati essent filij naturales, modo post donationem ipsam fuerint effecti legitimi matrimonio contracto, quod saltem ad reuocandam donationem in ea parte, quae legitimam attinet, expressim Bald. notat in l. 1. col. fin. C. de inoffic. donat. quem sequitur Nicol. Boer. decis. 159. col. 4. totam vero donationem reuocari, negat Ripa in d. quaest. 32. & Tiraq. in d. verbo, susceperit. num. 60. idem tacite sensit & Socin. Iunior. consil. 54. vol. 1. col. 2. qua in re oportet legere Mattheum de Afflictis. in d. ca. 1. §. naturales. quinto notabil. ad fin. si de feud. fuer. contr. Vigesimoquarto, hic filius [art. 30] ex matrimonio subsequenti legitimatus, ad primogenia, feuda, aliaque omnia est admittendus, que expressim filijs natis ex legitimo matrimonio deferuntur: cum & hic filius dicatur natus ex matrimonio legitimo. quod probatur in c. cum in cunctis. de elect. vbi dicitur, Episcopum debere eligi natum ex matrimonio legitimo: & tamen in capit. innotuit, eodem titu. adiuncta gloss. communiter recepta, probatur, naturalem per matrimonium subsequens legitimatum, posse in Episcopum eligi. Vnde confestim sequitur, hunc filium dici posse natum ex matrimonio legitimo. ita Anton. in dict. ca. innotuit. 2. colu. Paul. Castrens. in l. fi. C. de his, qui ven. aeta. impetr. Decius consilio 155. idem Dec. in l. generaliter. §. fi. C. de instit. & substit. Paul. Paris. consilio 13. volum. 2. nu. 40. Carol. Molin. in Alexand. consilio 5. statim citato. optime Matth. de Afflict. in cap. 1. §. naturales. 5. not. si de feud. fuer. contr. inter dom. & agnat. vbi dixit ex communi omnium sententia receptum esse, filium legitimum effectum per matrimonium subsequens ad feuda admittendum esse: eamque communem opinionem extendi, etiamsi constitutio feudi filium natum ex legitimo matrimonio ad successionem vocauerit. contra Bal. in l. Gallus. §. si eius. ff. de lib. & posth. Alex. cons. 5. vol. 7. Anto. sibi contrarium. in c. per venerabilem. qui filij sint legit. num. 17. & Bal. cons. 367. & Barb. in l. cum acutissimi. C. de fideicom. folio 27. colum. 4. Lucam de Penna in l. 4. C. de his, qui sponte pub. mune. sub. lib. 10. q. 4. Prior tamen opinio probabilior est, ex eo etiam, quod hic filius sit vere legitimus. gl. Abb. & alij in dict. c. tanta. Ex quo superius diximus, hunc filium excludere substitutum sub conditione, si sine liberis legitimis institutus decesserit, quod modo procedere constat, etiamsi conditio dictet, si sine liberis natis ex matrimonio legitimo decesserit. Nec refert, an fideicommissum hoc sit ab extraneo relictum aduersus Alciat. in lib. 3. de verb. signific. col. 60. vers. secundum axioma, qui voluit legitimatum per matrimonium subsequens excludi a substituto sub illa conditione, si institutus absque liberis ex legitimo matrimonio natis decesserit, quando testator erat extraneus. Praedicta tamen opinio Baldi procedere potest in filio legitimo effecto per rescriptum Principis. quod notant Alex. Ias. & Dec. in d. l. generaliter. §. cum autem, idem Alex. cons. 2. vol. 1. in responsione ad octauum. Curt. Iunior. cons. 64. num. 12. Dec. consi. 624. quam opinionem in hoc sensu communem esse scribit Paul. Pari. consil. 12. volu. 2. pro qua est optimus text. in cap. cum in cunctis. iuncto c. innotuit. de elect. # 3 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Allegans se legitimum esse, id probare debet. -  2 Filiationis legitimae quaestio tractari potest etiam post quinquennium a morte parentum. -  3 Sententia in causa filiationis an noceat his, cum quibus actum non fuerit. -  4 Filiationis causa coram quo iudice tractanda sit. -  5 Filiatio testibus probari potest. -  6 Filiatio an per tractatum probetur? -  7 Filiatio an probetur per nominationem? -  8 Filiatio probatur quo ad patrem, si filius natus sit ex eius vxore, atque inibi de intellectu l. miles. §. defuncto. ff. de adulter. -  9 Fama an probet filiationem? -  10 Testis qualiter sit interrogandus in causa filiationis. §. TERTIVS. PORRO priusquam hunc tractatum de legitimis liberis egrediamur, illud congruit adnotare, [art. 1] eum, qui allegat, se filium legitimum esse, id probare debere. notat Angel. per text. ibi. in l. liberorum. ff. de his, qui not. infam. Dec. consil. 54. Iaso. in l. nec professio. C. de testamen. idem Ias. cons. 102. in 4. volum. Nec enim praesumitur quis filius legitimus secundum eosdem. & Alciat. regul. 13. de praesumpt. 1. num. 12. Potius vero praesumitur naturalis, quam spurius, ne praesumamus factum aut qualitatem necessariam, vt quis dicatur spurius, que a natura non inest. His accedit tex. in c. 2. de fil. presby. & in ca. veniens, de accus. quibus in locis traditur per Doct. non praesumi quem genitum fuisse in Sacerdotio, etiamsi probetur Sacerdotis filius, quod constat in dictis locis, maxime in dict. cap. inter caeteras. & in d. c. 2. Satis tamen erit probare seipsum natum ex matrimonio legitimo, & in Ecclesiae, quod aiunt, facie contracto. Quod si quis cum eo contendit, dicat, eius parentes matrimonium contrahere non potu isse, minime concludit: cum etiam subsistente impedimento bona fides alterius tantum parentis sufficeret, vt esset filius censendus legitimus. Oportet igitur dicere & probare, matrimonium illud non tenuisse, atque eius parentes id contraxisse mala fide. text. sic intelligendus secundum Abb. & communem ibi in cap. peruenit. qui filij sint legit. Nec [art. 2] refert ad impediendam legitimae prolis controuersiam quinquennium decursum esse a die mortis parentum. ca. causam, quae in 2. qui filij sint legit. quod ita intelligunt Abb. Anchar. Ant. & Praep. in d. c. peruenit. quorum opinionem communem esse opinor: licet gloss. Host. Colle. & Henr. ibi velint, post quinquennium a morte parentum hanc quaestionem tractari non posse. argum. l. 1. & l. si pater. C. ne de stat. defunct. que tamen in causa libertatis loquuntur, sicuti & Regia l. 25. tit. 29. part. 3. gloss. & ibi Abb. in c. licet. de coniug. seruo. Non tamen est temere quis admittendus, si petat nondum mota sibi lite, ipsum legitimum filium pronunciari. Secundum Ioan. Andr. Anton. Anchar. Abb. & communem in d. c. causam, quae. in 2. Sed si actum sit cum legitimo contradictore, ad quem priori loco id negocium expectat, iudicis pronunciatio pro filio legitimo caeteris omnibus nocet, qui ius ab ipso conuicto trahunt. l. 1. §. fin. l. 2. & 3. ff. de liberis agnoscen. dicit singul. Bal in cap. nihil. col. 3. de elect. facit l. cum non iusto. ff. de collusio. deteg. Si vero actum sit cum eo, qui aequales habet eiusdem quaestionis persequutores: iudicium in ea causa latum caeteris, quatenus publica munera tangit, preiudicat non tamen quo ad priuata illorum incommoda, qui nondum egerunt, nec ad iudicium fuere vocati. l. duobus. ff. de liber. causa. l. 1. & l. patronum. ff. si lib. ingen. esse dica. Bal. in l. res inter alios. C qui. res iud. non nocet. Abb. in c. penul. nume. 18. de re iudic. Alex. in l. saepe. ff. eod. titu. num. 60. quae quidem comprobatur ex l. ingenuum. ff. de statu homin. glo. in d. c. penul. quae probat, in causa filiationis sententiam iudicis pro filio latam, omnibus nocere, atque idem de libertate asserit. ex dict. l. ingenuum. que latius est explicanda, iuxta tradita per Alex. in dict. l. saepe. numero 56. Iason. in §. praeiudiciales. de actio. numero 31. Regia l. 19. titul. 22. part. 3. Sic etiam est intelligendus Innoc. in d. ca. causam, quae. in 2. dicens, sententiam latam pro filio ei tantum, cum quo lis fuit tractata, non caeteris nocere. Illud tamen omittendum non est, [art. 3] in causa libertatis iudicium aduersus matrem latum liberis natis post litem contestatam nocere, non tamen antea natis. l. fina. C. de libert. caus. cum in libertate vel seruitute, partus ventris conditionem sequatur: & lite contestata iam deducta sit in iudicium conditio filiorum existentium in vtero: non sic in matrimonio: nam sententia contra parentes lata super matrimonio, filijs natis lite contestata: sed parentis bona fide praeuia, non nocet. capit. 2. qui filij sint legit. vbi Anto. & Praep. Abb. in dict. cap. penult. de re iudic. col. antepe. Alex. in d. l. saepe. num. 61. Causa vero ista, an [art. 4] quis sit filius legitimus, ad iudicem Ecclesiasticum expectat. ca. tua. de ord. cogn. ca. causam, quae. in 2. c. lator. qui filij sint legi. Vnde, si incidat in iudicium, quod super haereditate tractatur coram Laico, ad Ecclesiam, & eius iudices nihilominus est remittenda. Aliud enim hic iudicatur in re principali: aliud in accessoria. ex eo, quod capax cognitionis in re principali est incapax cognitionis in accessoria. Imol. in c. debitores. de iureiur. col. 1. Imo etiamsi Laicus de causa temporali cognoscat ex delegatione iudicis Ecclesiastici, non poterit causam in eandem litem incidentem expedire, si ad legitimationem matrimonij expectet. Angel. Paul. Deci. & Curt. Iunior in l. 2. col. 2. ff. de iurisd. om. iud. Fel. in c. cum sit. de foro compe. in fin. Dec. in c. 2. num. 24. de iudic. & in c. at si Clerici. num. 25. eo. tit. & in c. praeterea. de offi. deleg. col. 4. Haec enim incidens causa ab Episcopo laico committi non poterat, iuxta communem opi. Doct. in d. c. 2. etiamsi Ias. in d. l. 2. colu. 3. Ange. reprehendat, per tex. ibi. & in d. c. praeterea. Sic etiam causa haereditatis, quae cum causa prolis legitimae pendente coram iudice Ecclesiastico concurrit, defertur ad iudicem secularem, non ad Ecclesiasticum. c. causam, quae. in 2. qui filij sint legit. nisi causa haereditatis eo tantum diffinienda sit per sententiam, quod proles legitima existat: tunc enim eo ipso, quod pronunciatur a iudice Ecclesiastico, prolem illam, de qua agitur in iudicio, legitimam esse, non inconuenit, ipsum iudicem Ecclesiasticum pronunciare, ipsum filium legitimum non fore priuandum, neque excludendum ab ipsa haereditate. ita glo. Innoc. Card. Anto. Abb. & Praep. in c. 1. qui filij sint legit. per tex. ibi. & in c. perlatum. eod. titu. Probatur autem pluribus modis, quem esse alterius filium, & sic filiatio, vt interim hac nobis peculiari dictione vtamur. Et [art. 5] primo duobus testibus, qui testantur, de veritate probatur filiatio. Paul. Castr. in l. errore. C. de testa. Dec. cons. 272. quod probatur in c. per tuas. qui filij sint legit. vbi probatio duorum testium, hac in re de ipsa veritate de ponentium, praefertur famae atque tractatui. Secundo probatur filiatio ex [art. 6] tractatu, quia a parentibus quis vt filius tractabatur, etiamsi parentes hoc postmodum negauerint. ca. per tuas. de probat. text. glo. Abb. & Praep. in cap. transmissae. qui filij sint legit. Bart. in l. quidam. ff. de probat. per illum text. sed hoc intellige, quando agitur de possessione ad effectum, vt is, de quo quaeritur, an filius sit, in possessione ista defendatur, quod filius sit illius. Vnde si filius hic Reus sit, eo, quod tanquam filius a parentibus tractabatur, defendendus est, donec actor eum filium tractantis non esse probauerit. l. circa. ff. de probat. idem dicendum erit, si filius agat ad alimenta: obtinebit enim si tractatum probet: cum hic agatur summarie sine strepitu iudiciali. glo. & ibi Doct. in c. 2. qui filij sint leg. glo. in l. non ignorat. C. qui accus. non poss. Bart. in l. si neget. ff. de alend. lib. Ad haec enim alimenta praestanda sufficit vnius testis probatio. sensit Bartol. in extrauagan. ad reprimendam. versicul. summarie. vel iuramentum ipsius alimenta petentis, vel fama. Regia l. final. titu. 19. part. 4. Nec alimenta hoc iudicio ex hac probatione praestita repeti possunt: quamuis postea constet, petentem non esse filium illius, quem ipse patrem eius esse dicebat. gloss. comprobata ab omnibus in l. final. C. de carb. edict. Si vero agat quis petitorio iudicio ex eo, quod Sempronij filius sit, non est satis sufficiens probatio tractatus, nisi & alia concurrant. l. circa. ff. de probat. Abb. Bald. Ang. & Salyc. in d. l. non ignorat. Flor. in l. quidam. ff. de prob. Ias. in l. neque professio. C. de testa. Bal. in c. per tuas. de probat. 2. colu. Bart. 2. in l. non nudis. C. de probat. 2. lect. idem Ias. consil. 106. 1. vol. in fi. idem cons. 102. 4. volu. sensit idem Bart. in l. quidam. ff. de condit. insti. quam opi. fatetur communem esse Alc. in reg. 3. de praesumpt. 38. praesumpt. & licet Iaco. de S. Georg. in d. l. circa. & in l. quidam. ff. de proba. dixerit, filiationem plene per tractatum probari, & esse eam opinio. receptam communiter. asserat Dec. cons. 54. col. 3. & sequatur Fel. in c. per tuas. de prob. nu. 13. post alios: procedit tamen ista Doct. sententia, quando cum tractatu concurrunt aliquot alia adminicula, ex quib. probatio fiat apertior, sic itaque intelligi potest text. in d. l. non nudis. & in d. l. quidam. & in d. cap. per tuas. atque eis similia eodem pacto sunt explicanda. Tertio per nominationem [art. 7] non probatur filiatio, nisi alia adminicula concurrant. text. iuncta glo. ibi in ca. per tuas. de prob. vbi Dec. col. 3. dicit, hanc opinionem communem. idem notat glo. ibi recepta in l. non Epistolis. C. de probat. Iura enim, quae probare videntur nominationem hac in quaestione sufficere, intelligenda sunt, modo adsint aliquot indicia, que ipsam nominationem coadiuuent. Vnde glo. in capit. Michael, de filijs presbyt. quae voluit sufficere solam nominationem, vel est intelligenda secundum praedicta, vel quando haec nominatio contigisset in actu, qui solum vero filio conuenit, vt emancipatio, melioratio, & similia: tunc enim sufficiens est haec nominatio filio possidenti, ad transferendum probandi onus in aduersarium. Barto. in l. 1. §. idem per contrarium. ff. de lib. agnosc. Ex hoc enim filius censetur constitutus in quasi possessione filiationis: atque idem erit, si actus ille esset conueniens magis filio quam extraneo: vt datio alimentorum, traditio alicuius rei ad alimenta. vti not. Ias. cons. 202. vol. 4. post Bart. in d. §. idem per contrarium. quem Aretin. & Dec. sequuntur in d. c. per tuas. quo in loco Decio haec videtur magis communis opinio, etiamsi Abb. ibi velit contrarium. Quibus addendus est Andr. Tiraquell. lib. 1. de retract. §. 1. in gloss. 16. nu. 7. qui plures adducit hanc quaestionem de filiatione vberrime tractantes. Potest & aliter sola nominatio sufficere, vbi principaliter esset facta propter filiationem in iudicio: non propter aliud. l. 1. §. Iulianus. ff. de lib. agnoscend. modo fiat presente filio. l. certum. §. si quis absentem. ff. de confession. idem etiam erit dicendum de confessione extraiudiciali praesente filio facta principaliter ad id, saltem vt filio possidente in aduersarium transmittatur probandi onus. l. pen. iuncta glo. ibi. ff. de probat. Imol. in l. ex hac scriptura. ff. de donat. Abb in d. c. per tuas. col. 2. & ibi Dec. colu. 3. Bartol. in d §. item per contrarium quibus & illud conuenit, nominationem factam in aliquo actu, ad hoc, vt actus ille valeat, sufficientem probationem esse inter eos, qui actum egerunt. l. optimam. C. de contra. & committ. stipul. Host. Abb. colu. 3. in c. illud. de praesumpt. Fel. col. 4. Dec. col. pen. in d. c. per tuas. Quarto probatur filiatio [art. 8] ex eo, quod quis ex vxore legitima etiam adultera, natus sit: ex hoc enim filius censetur mariti, etiamsi vterque coniunx id negauerit l. miles. §. defuncto. ff. de adult. quam dicunt singul. esse Bald. Abb. & alij in dict. capit. per tuas. Barb. consilio 58. in 2. volum. colum. 1. Curt. Iunior consilio 31. col. 2. & Boer. decis. 299. commendant Doct. in cap. transmissae. qui filij sint legiti. late Hippo. in l. 1. §. ad quaestionem nu 34. ff. de quaest. Dec. cons. 657. Alcia. de praesump. reg. 3. praesump. 37. idem Bal. in l. filium. ff. de his, qui sunt sui vel alie. iur. Regia l. 9. tit. 14. part. 3. quod procedit vtcunque modo potuerit ille filius concipi ex marito. Vnde non refert, fuerit vxor publica meretrix, vel recesserit a viro: id enim tantum poterit hanc praesumptionem elidere, si probetur, maritum ad vxorem non accessisse illo tempore, quo ille filius concipi potuit, ex Bald. Curt. Iuniore, & alijs, quod late probat Paris. consilio 209. volumi. 2. nume. 100. & idem apparet ex his, quos citat idem Paris. cons. 10. nu. 33. eo. vol. quibus suffragatur Iurisconsultus in l. filium. ff. de his, qui sunt sui. atque idem erit in filio nato ex concubina domi retenta. gl. ibi recepta communiter in c. Michael. de filijs presby. quam dicit sing. Abb. in d. c. transmissae: idem eam commendat in d. c. per tuas. vbi Fel. & Dec. idem notant, & Nicol. Boer. decisi. 299. ac Ioan. Lup. in Rub. de donat. inter vir. & vxo. §. 60. num. 13. Hinc prorsus reprobanda est sententia Barb. qui in c. in praesentia. de prob. nu. 98. dicebat, filium ex vxore adultera natum, praesumendum fore ex adulterio, potius quam ex coniugio conceptum, si claudus vel caecus natus fuerit: quem refert & sequitur Hippol. sing. 530. Ego tamen ingenue fateor hanc opinionem Barb. auctoritate dignam esse, quippe quae falsa sit manifeste. Non enim decet iuris praesumptionem ita efficacem, hac leui, & diuinum iudicium vere diuinante coniectura elidere: audaciam me Hercle, dicendi potius quam rationem recti sensus, arguit. Caeterum praetermittendum non est, secundum omnes, quos modo hac in quaestione citaui, illud esse verissimum, quod praesumptio hec dict. §. defuncto. omnino cessat eo casu, quo appareat, filium vxoris eo fuisse natum tempore, vt in de constet, non esse ex marito conceptum, quia concipi eo naturaliter non potuit, ob ipsius mariti absentiam. Imo quidam voluerunt, aliter tolli non posse dictam praesumptionem, cum ea sit iuris, & de iure: sicuti Hippo. adnotauit in dict. l. 1. §. ad quaestionem. num. 34. & Nico. Boer. decis. 299. num. 9. quorum opinio mihi non omnino placet, quippe, qui videam omnium fere consensu admitti probationem in contrarium, quam paulo ante tradiderim. Et licet illa indirecta sit, & naturali ratione certissima, atque ideo aduersus praesumptionem iuris, & de iure admittenda: attamen opinor & alias probationes, vrgentioresque praesumptiones tollere praedictam Iurisconsulti praesumptionem. Sicuti probatur in l. 1. §. quemadmodum. de liber. agnosc. l. 1. §. idem ait. l. 3. §. si mater. ff. ad carb. edict. notant in specie Ludo. de Sardis. in tract. de legitimat. par. 2. ca. de filiationis probatione. num. 4. Barb. consil. 63. col. 2. versic. & licet ista. lib. 2. Ias. consil. 125. num. 1. lib. 4. & contra Hippo. Paul. Paris. dict. cons. 29. lib. 2. num. 100. & Manuel a Costa Lusitanus. §. & quid si tantum. part. 5. nume. 45. de lib. & post. idem in §. posthumus. ad fin. Institu. de legat. optime Ioan. Neuizanis in sylua nuptiali, in prin. nume. 87. admonendi sunt denique iudices, vt potissimum illam amittant probationem in contrarium, ex qua, vel quia maritus absens, vel aliquo morbo aut frigiditate impeditus fuerit, minime potuerit vero simili coniectura conceptionis tempore ad vxorem accedere, & eam cognoscere: quod Parisius post alios fatetur. Praeter has autem probationes, & si possint locum obtinere coniecturae & praesumptiones aduersus praesumptionem iuris, non temere, sed magna cum ratione arbitrij sunt admittendae. Fama [art. 9] vero sola filiationem minime probat. text. in ca. transmissae. qui filij sint legit. verum ille tex. loquitur, quando contra famam instat parentum negatio. Nam fama ibi consentiebat, illum esse filium, quamuis spurium: parentes vero id negabant: vnde fama ibi non conueniebat parentum negationi, secundum Abba. col. 2. & Praep. 3. contra glo. ibi versic. mota. ex quo est intelligenda glo. in d. c. transmissae. versic. negabat, dicens, negationem parentum non praeiudicare filio: est enim id intelligendum cum effectu, si demum filius probet contrarium his modis, quos iam tradidimus ex Anto. Abb. & Doct. ibi. Sed famam solam non sufficere probatur ratione, quia fama non probat plene, sed semiplene, iuxta communem sententiam Docto. in c. 1. de appellat. & in c. veniens. in 1. de testi. etiam in his, quae sunt difficillimae probationis. c. praeterea. de testibus. ex quo Aret. in d. c. per tuas. col. 7. & Felin. num. 15. expressim asserunt, ex fama nec constitui quem in quasi possessione filiationis, vbi plena exigitur probatio, & in casibus, quibus filiatio plene probanda est. id etiam tribuunt Salyc. in l. 3. num. 9. ff. de testibus. sequitur eum Dec. consil. 321. colu. 5. optime Alex. consil. 24. colu. 3. volum. 4. licet Anto. in d c. transmisse, contrarium notet, quem Alex. sibi contrarius sequitur consilio 51. volu. 1. & Dec. dubitet consil. 272. & in d. c. per tuas. colu. fin. pro Anto. allegans Fulgo. consil. 128. colu. 2. Sed in facto, super quo consuluit Fulg. non aderat sola fama, sed coadiuta alijs adminiculis, & praesumptionibus: ideo nimirum si Fulg. responderit, probationem illam sufficientem fuisse: sicuti & passim alij Doct. fatentur, & Hieron. Grattus consilio 146. volumi. 2. In antiquis tamen dubitationibus fama probat, saltem praesumptione quadam, ipsam filiationem: sicut & instrumenta antiqua, in quibus quis enunciatur, etiam obiter, filius alicuius. vt optime notat Anto. in cap. cum dilectus. de success. ab intest. num. 30. Ias. consil. 34. nume. 7. & consil. 114. num. 5. 1. volum. & Alex. consil. 71. colum. 2. in 4. volum. Id tamen quod diximus, nominationem filiorum quandoque probare in quaestione, intelligendum est in filijs legitimis & naturalibus, vel in naturalibus tantum: non tamen in filijs spurijs, inter quos nominatio nihil prodest. ita Angel. consilio 191. prima colum. quem Ias. retulit, & sequitur consilio 102. in 4. vol. & Hier. Grat. cons. 158. col. 1. in 2. vol. Caeterum Bart. in l. 1. §. idem per contrarium. ff. de liber. agnosc. & in l. non nudis. C. de probation. & in l. filium. ff. de his, qui sunt sui. instruit [art. 10] aduocatos in probanda filiatione, ex quo tria sunt a testibus inquirenda. Primum, an sciant, Sempronium esse filium Titij, ex matrimonio legitimo ab eius vxore conceptum. Secundum, sciantne, Titium dictum Sempronium, esse filium eius. agnouisse, atque vt talem eum tractasse, eundemque Sempronium in possessione filiationis penes dictum Titium extitisse. Tertium, an creditum atque existimatum fuerit communi viciniae fama, praefatum Sempronium filium esse legitimum dicti Titij. Verum haec omnia caute a testibus interrogantur: non quod omnia probari sit necessarium, quod ex praemissis constat, sed vt testis, qui vnum ex his ignorat, aliud fortasse asserat, secundum Alexandr. consilio 51. in primo volumine. Iason. consilio 34. & in consilio 114. in 1. volumi. # 4 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Filij legitimi qualiter distinguantur. -  2 Naturalis filius quis dicatur. -  3 Naturalis filius etiam in dispensatione a Principe obtenta is intelligitur, qui ex concubina, etiam domi non cohabitante, conceptus fuerit. -  4 Regia lex Tauri explicatur. -  5 Subintroducta foemina quae sit. -  6 Nothus quis dicatur. -  7 Regia lex Tauri exponitur. -  8 Bastardus quis dicatur: atque Regia l. perpenditur. -  9 Naturalis non existentibus legitimis, nec legitimatis, patri intestato in duabus vncijs succedit. -  10 Nepos ex filio naturali non aliter auo intestato succedit, quam eius pater successisset. -  11 Naturalis qualiter ex testamento, patri habenti legitimos possit succedere, etiam iure Regio. -  12 Naturalis an possit ex testamento, patri habenti legitimos parentes succedere, etiam Regia lege? -  13 Pater potest in testamento, etiam minus solenni, filium naturalem haeredem instituere, non existentibus filijs legitimis. -  14 Donatio reuocatur natiuitate filiorum, etiam naturalium. -  15 Filius naturalis qualiter matri etiam iure Regio valeat succedere. -  16 Naturalis filius an habeat contra testamentum matris querelam inofficiosi testamenti? §. QVARTVS. HACTENVS de prole legitima ratione matrimonij diximus, cui sobolis illegitimae tractatus merito adhaeret, quem Salmanticae anno 1539. explicuimus in relectione c. cum haberet, de eo, qui dux. in matri. quam pollu. per adul. eundem vero & hic repetere libet, quo sit de prole perfecta cognitio. Porro [art. 1] illegitimi filij in naturales & spurios distinguuntur: naturalibus nothi: spurijs vero manzeres conueniunt: quasi parum ab eis distent. capit. nisi cum pridem. §. personae. de renunciat. cuius verba haec sunt: vt inter nothos & manzeres, naturales & spurios distinguantur. Sic enim nothus a manzere differt, vt naturalis a spurio, & rursus in duas classes fit diuisio, quarum prima naturales & nothos, secunda spurios & manzeres coniungit, secundum Ant. & Card. ibi q. 9. & Praep. in c. per venerabilem. §. quod autem. qui filij sint legi. nume. 14. de his igitur solum tractemus, reiecta veteri filiorum nomenclatura, quam partim explicat Alcia. lib. 4. parerg. c. 5. Naturales [art. 2] ergo filij a Iure ciuili hi dicuntur, qui ex vnica concubina, eaque domi cohabitante, atque legitima, nascuntur. l. pen. & fin. ff. de concub. iuncta l. si quis officium. ff. de ritu nuptia. Auth. quibus mod. natur. effic. sui. §. si quis autem filios. glo. in ca. per venerabilem. qui filij sint legit. vers. naturalibus. Regia lex 2. tit. 14. part. 4. Dicuntur ideo naturales, qui & Graece Physici, quod sola natura eos genuerit, non honestas coniugij. c. fi. 32. q. 4. Hinc apud Euripidem legitur. " Nothum genus nomen habet culpabile: natura vero aequalis est. " Item apud eundem. " Ego mihi filios adsciscere nothos non dubito:" " Cum enim legitimis nulla in re sint inferiores, Propter leges male audiunt, quas tu cauere debes. " Quae quidem Stobaeus retulit sermone 75. hos etenim filios introduxit castitatis casus. §. natura. in Auth. quibus mod. natu. effi. sui. Nec intelligas, eos genuisse solam naturam, id est, naturale ius, quod hominibus congruit ex ipsa recta ratione: hoc enim falsum est: cum simplex fornicatio, ex qua concipiuntur hi filij, sit Iure naturali vetita, quod alibi docuimus. Sed intellige naturam, id est, Ius naturale, quod ex appetitu coitus prouenit, & omnibus animantibus conuenit. ita explicat Ludo. de Sardis in tract. de legitima. part. 1. q. 2. & sensit Ioan. Lup. Segobiensis in tract. de matrimo. numero 16. Etenim operari secundum rationem iudicatur esse homini simpliciter naturale: operari vero contra rationem naturale est secundum quid, id est, secundum sensualitatem, simpliciter autem est contra naturam: quemadmodum docet S. Thomas. 1. 2. quaesti. 71. art. 2. ad tertium, & post eum eleganter Domin. Sot. lib. 1. de natur. & gratia. cap. 3. & in Epistolam ad Roma. cap. 1. Sic sane ius Naturale dicitur instinctus quidam naturae, qui nos ad aliquid procliues facit. Et hac ratione naturale Ius est commune omnibus animantibus, ratione quidem preditis, & brutis. Vnde Cicero libro 1. Officio. inquit, Commune omnium animantium est, coniunctionis appetitus procreandi causa, & cura quaedam eorum, quae procreata sunt. Ex quibus aperitur sensus Iurisconsulti in l. 1. §. Ius naturale. ff. de iust. & iur. dicentis, Ius Naturale esse, quod Deus omnia animalia docuit. Nam ius hac in parte accipitur pro quodam impulsu naturae, & immutabili prouocatione, quae qua ex parte ab appetitu & sensualitate procedit, communis est hominibus & brutis: at quae a ratione ducitur, tantum hominibus conuenit. Explicat optime idem Domini. Sot. libro 1. de iusti. & iur. quaest. 4. art. 2. Iure tamen Pontificum id tantum exigitur, vt naturalis filius quis dicatur, quod sit natus ex his parentibus, qui tempore conceptionis vel natiuitatis, matrimonium contrahere poterant. c. innotuit. de electio. c. tanta. qui filij sint legit. etiamsi non sit natus ex vnica concubina domi cohabitante. Hoc ipsum consuetudine receptum esse, asserit Abb. in d. c. per venerabilem. super glo. vers. naturalibus. & Bald. cons. 129. in 2. vol. Aymon Sauill. cons. 166. col. 3. repetit idem Bal. cons. 206. col. fi. in 3. vol. dicens, [art. 3] legitimationem obtentam a Principe seculari minime surreptitiam esse ex eo, quod legitimatus fuerit in petitione dictus naturalis, qui tamen non erat natus ex vnica concubina domi in contubernio retenta: esset tamen natus ex his, qui matrimonium contrahere poterant eo tempore: subdit enim se credere, ex Pontificum iure consuetudine recepto, eum vere naturalem dici, quamuis rigor Iuris Ciuilis obstet. Sequitur eum optime Ias. consi. 51. in 3. volu. idem etiam apud Hispanos seruatum diu fuisse, testatur Roderic. Xuares in lib. 1. tit. 6. lib. 3. Fori. vers. hoc supposito. quem morem lege 11. Tauri Regina Ioanna Caroli Caesaris mater comprobauit. [art. 4] Imo iniquum esse filium natum ex concubina domi retenta naturalem esse: at non ita natum ex coitu furtiuo, foemina in continuo ac quotidiano contubernio non retenta, probat Fortu. in tracta. de vlti. fine. vtri. iur. illatione 8. & Praepo. in cap. tanta. nume. 6. qui filij sint legiti. vbi Abb. fin. col. dixit, potius fauendum esse natis ex coitu absque concubinatu, quam natis ex concubina domi retenta: igitur Regia lex Iuri Canonico, iustitiae atque aequitati omnino conuenit. Ex quibus constat vera, ni fallor, interpretatio ad Regiam l. 1. titu. 11. part. 7. qua probatur, filium omnino naturalem, consequi iura illius nobilitatis, quam Hispani hidalguiam dicimus, modo natus fuerit ex vnica concubina domi retenta. Nam perpensa Taurina lege, & consideratis his, quae ad eius rationem diximus, opinamur, filium alioqui iure naturalem, Iure Regio nobilitate praedicta frui, & gaudere, licet eius mater non fuerit vnica patris concubina, nec domi retenta. Siquidem Regia partitarum lex ad hunc modum est intelligenda: iuxta ea, quae adduximus ad veterum legum interpretationem. Sed an naturalis tantum filius debeat obtinere, & obtineat parentis nobilitatem, & sit nobilis genere, tradit late Andr. Tiraq. in tract. de nobilitate. c. 15. qui alios eandem quaestionem examinantes allegat, quorum ea est frequentior sententia, quod filius naturalis tantum non obtineat nobilitatem parentum, nec ea sit vere censendus. De legitimatis autem, an hi hoc in Castellae regno sint immunes ab illis contributionibus, & indictionibus publicis, a quibus nobiles hidalgui liberi censentur, extat Caroli Primi Hispaniarum Regis, & Quinti Romanorum Imperatoris, decretum datum anno 1542. quo diffinitum est, nullam legitimationem excusare a solutione publicarum indictionum & censuum, qui a Plebeis solui solent. Et quamuis quidam varie id fuerint interpretati, nos plane nullam inibi subesse dubitationem asseueramus, quippe qui existimemus secundum Regiam mentem hoc sancitum esse, quod qui seclusa & nondum obtenta legitimatione minime censerentur immunes a solutione publici census a Rege indicti, nequaquam per eandem legitimationem, nisi id expressim & in specie concessum fuerit, immunes & liberi iudicentur. Nec quidquam aliud secretius latere potest sub expeditissimo, & facili Regis responso. In hoc etenim Regio Granatensi praetorio non semel pronunciatum est, filios naturales tantum etiam absque vlla legitimatione, etiamsi non fuerint nati ex vnica concubina domi retenta, censeri hidalguos, & immunes a publicis censibus iure Gentilitiae nobilitatis. Obiter tamen hic erit perpendendum, quaenam foeminae fuerint, [art. 5] quas Canones aliquot subintroductas appellant. Nam Nicolaus Papa ita scribit: Nullus missam audiat presbyteri, quem scit concubinam indubitanter habere, aut subintroductam mulierem. cap. nullus. 32. dist. Concilium etiam Nicenum vetuit Episcopos, & Clericos foeminas habere subintroductas. cuius in eadem dist. Gratianus meminit. c. interdixit. Et Archidiaco. in d. ca. nullus. subintroductam foeminam existimat eam esse, que respectu alicuius domestici officij, vt pro sarcienda vel suenda veste domi cohabitat: eam etiam foeminam subintroductam dici, scribit, quae sub specie conuersionis, veluti conuersa religionis causa cohabitat Clericis. Sed haec Archidiac. interpretatio, quia nulla auctoritate probatur, refellenda est. Caeterum Eusebius 7. lib. Histor. Ecclesiast. Greci Codicis. cap. 30. Latini autem ex translatione Ruffini. capi. 26. scribit: cum Paulo Samosateno, cumque presbyteris atque Diaconis, qui ipsum Paulum sectabantur, foeminas quasdam cohabitasse, quosdamque ex eis, dum incautius ea licentia vterentur, in fornicationis crimen cecidisse, ex illarum mulierum cohabitatione: easque foeminas scribit appellari ab Antiochenis ἐυνειςάκτουσ, id est, subintroductas. quam dictionem Beatus Rhenanus, nondum visa, neque typis excusa Graeca Eusebij Historia, latinae traductioni restituit, ex Diui Chrysostomi sermone contra habentes ς̓υνειςάκτουτ, hoc est, foeminas subintroductas: in quo sermone diuus Chrysosto. scribit subintroductas, neque vxores, neque concubinas esse, sed tertium quoddam genus, sic inquiens: Sunt enim quidam, qui puellas innuptas absque hoc quod opus nuptiarum cum illis exerceant, ducentes, domi perpetuo collocant, & vsque ad supremam senectam secum inclusas tenent: non liberorum procreandorum gratia, neque enim aiunt, se rem cum illis habere, neque causa libidinis: siquidem illas se dicunt incorruptas, inuiolatásque seruare. Hactenus Chrysost. ex quo apparet causas introducendi has foeminas eas esse, quod opus foret puellis ipsis patrono aliquo aduersus maleuolos, cum ipsae, neque maritos, nec tutores haberent, parentibus etiam ac fratribus destitutae: praeterea, quod muliebris sexus, vel maxime egeret subleuatione aliqua, quas quidem causas ipse Chrysostomus mire refellit. Quod vero Archid. dicit de conuersis, nihil ad subintroductas pertinet: cum conuersae, canonicae, & sic regulares dicerentur, quas, idem Chrysostomus alio sermone docet, non decere, vt cum viris cohabitent. Nothi autem hi dicuntur, teste Alcia. libr. 4. parerg. c. 5. qui [art. 6] nati sunt ex coitu, qui lege nullam poenam habet, ex scortis nempe & meretricibus: hocque distant a naturalibus, quod nothi nati sint ex matre, non ita custodita, neque domi retenta. idque probat ex Auth. quib. mod. nat. effic. sui. adiuncto Graeco titulo, qui naturales nothos appellat: quo fit, vt perpenso iure Pontificum ac Regio nihil differat nothus a naturali. tametsi Regia lex antiq. 1. tit. 15. part. 4. nothum appellet natum ex adulterio: quod Latinae & Graecae linguae peritis mire concinit, qui nothum dictionem Graecam, adulterinum interpretantur, aut spurium, vt Budaeus docte explicat in l. vulgo concepti. ff. de statu homi. Quintil. etiam lib. 3. cap. 8. auctor est, a Graecis nothum vocari eum, qui legitimus non sit. Sed tamen apud Iurisconsultos & legumlatores strictius in filijs hoc nomen assumitur, vt nothum eum dicamus, qui ex scortis aut meretricibus natus sit. quod constat ex dicta Authenticorum inductione. Id autem Iure Ciuili inter naturales & nothos interest, quod naturales intestato patre decedente consequuntur duas vncias, iuxta distinctionem traditam in Auth. licet. C. de natura. lib. & in Auth. quib. mod. natu. effi. sui. §. si quis autem defunctus fuerit, & §. fi. nothi vero nullam portionem bonorum intestati parentis habent: vt in Auth. quib. mod. natu. effi. sui. §. si vero effusa concupiscentia. Ex testamento vero aequales esse possunt nothi ipsis naturalibus. quod prob. optime Alci. in d. ca. 5. & sensit Saly. in Auth. ex complexu. C. de incest. nup. dicens, nothum posse in testamento a patre agnosci in filium. quamuis Oldr. cons. 196. & Alber. in Rub. de nat. lib. & Bar. in l. fin. ff. de his, qui. vt indig. tenuerint, patrem in testamento nihil posse nothis relinquere. A nothis etiam apud Graecos νοθεια dicuntur ea bona, quae lege Atheniensium, dari poterant ex patris haereditate filijs nothis: adnotante Budaeo in d. l. vulgo. & Ludoui. Caelio. lib. lect. antiq. 6. c. 2. sed & apud Athenienses nothi dicebantur, qui non erant nati ex duob. Atheniensibus, auctore Plutarcho in Pericle. [art. 7] Hinc & Regia l. Tauri. 11. in his filijs naturalib. exigit, quod pater eos filios proprios esse agnouerit, quam legem ego intelligo in filijs natis ex foemina domi non cohabitante, quos nothos appellari diximus. Nam in his, qui nascuntur ex concubina domi retenta, satis opinor esse, si constat eos domi natos fuisse. ex glo. in capit. Michael. de filijs presbyte. quam paulo ante adduximus. Hinc [art. 8] infertur naturales filios, & eos, quos bastardos appellamus, eosdem esse. gl. in Rub. ff. de concub. Dec. cons. 433. Lud. de Sardis. in tract. de legitimat. 2. part. qu. 1. in 2. volu. Alex. consil. 128. in 1. vol. col. pe. Nec oberit Reg. l. 9. Tauri. dum disiunctiue, dicit, bastardi, aut illegitimi: non enim sensit quoscunque illegitimos dici Bastardos: sed Bastardos esse illegitimorum speciem: & esse alios illegitimos, qui Bastardi non dicantur, quod patet, dum subdit, aut illegitimi cuiuscunque qualitatis extiterint. Sic enim dicta lex est intelligenda. De horum autem naturalium filiorum successione, aliquot conclusiones notandae sunt. Prima conclusio. Filij [art. 9] naturales, non extantibus legitimis, patri intestato in duabus vncijs succedunt, ex quibus virilis portio matri eorum competit. Auth. licet. C. de natur. lib. glo. Abb. & Praepo. in c. tanta. qui filij sint legit. Regia l. 8. tit. 13. part. 6. Vnde constat, excludi naturales existentibus filijs legitimis, aut legitimatis rescripto Principis: cum text. in d. Auth. sobolem ciuilem requirat ad hanc exclusionem. & probatur auctoritate Bal. in l. eam, quam. C. de fideicom. num. 26. & in l. cum acutissimi. num. 7. eod. tit. dicentis, legem municipalem de legitimis loquentem, etiam habere locum in legitimatis, rescripto Principis: quanto ergo fortius erit idem dicendum in legum communium interpretatione? sicuti Bal. adnotauit in l. quisquis. C. ad l. Iuli. maie. Hinc etiam deducitur, idem dicendum fore in filijs adoptiuis, vt eis extantibus, naturales ab his duabus vncijs excludantur: quod asserit Nicolaus de Vbald. in tract. de success. ab intesta. colum. 11. & Ioan. Baptista de S. Seuerino in l. si qua illustris. C. ad Orfici. fol. 5. colu. 3. Imo vxore legitima parentis extante, etiam naturales ab his vncijs excludi, prob. tex. in d. Auth. licet. Lex tamen Regia 9. tit. 13. par. 6. expressim hoc non admittit: imo censet naturales admittendos esse ad has duas vncias in bonis patris intestati, etiam extante legitima vxore, modo filij legitimi non extent. Scribit vero Alex. in l. Lucius. ff. de vulg. col. 3. naturales filios in his duabus vncijs patri intestato succedere, etiamsi supersint coniux & filij legitimi, si filij legitimi haereditatem patris repudiauerint: aduersus Imol. ibi. quem tamen defendit Ripa numero 6. Secunda conclusio. Nepos [art. 10] naturalis etiam & legitimus, ex filio tantum naturali conceptus, non aliter auo intestato succedit, quam pater eius iure esset successurus. l. fin. C. de natu. li. vbi Odofre. & Cynus. c. causam, quae. in 1. ca. lator. & c. ex tenore. qui filij sint legit. not. Ang. per tex. ibi in Auth. de haered. ab intest. veni. §. reliquum. versi. ex diuerso. Bal. in l. fin. C. de verbor. signi. Deci. cons. 32. Ex quo aperte infertur, praecedentem conclusionem, quae prima fuit, non tantum in filijs, sed & in nepotibus locum habere, vt auo intestato succedant in duabus vncijs, nec legitimis filijs, nec vxore legitima existentibus: quod not. Bal. & Saly. in d. l. fi. C. de natu. lib. Azo. in summa. C. eo. tit. glo. in Auth. quib. mod. natu. effi. sui. §. nepotibus. Nec ab hac opinione audet in consulendo, ac iudicando recedere Ioan. Baptist. in d. l. si qua illustris. fol. 5. col. 3. etiam refragante Guliel. Benedict. in c. Raynucius. de testam. in ver. & vxorem. nu. 700. qui contrarium asserit, per tex. in d §. nepotibus. & in d. l. fi. in fi. quibus ego respondeo, id tantum ibi probari, nepotes etiam legitimos, ex filio tantum naturali, intestato auo non succedere vt legitimos: non tamen negant dicta iura, eos succedere vt naturales. Tertia conclusio, pater [art. 11] filium naturalem habens, legitimis etiam extantibus, in testamento potest ei vnciam, id est, duodecimam partem bonorum relinquere, ex qua vncia virilis portio matri eius ex testamento potest competere. l. 2. cum Authentic. C. de natura. lib. Regia l. 8. titu. 13. part. 6. Nec intelligas patrem filio huic, & concubinae, ita posse integram vnciam relinquere, vt concubina deficiente filio semunciam tantum relinquere valeat: vt perperam intellexit Ludoui. de Sardis. in tract. legitimatio. 3. part. quaestio. 1. siquidem naturali tantum filio pater potest, etiam si desit concubina, integram vnciam relinquere. gloss. & Alberic. in dict. l. 2. & dict. Regia l. 8. verum in his regnis pater potest hoc in casu filio naturali quintam bonorum partem legare: quod lege 9. Tauri sancitum est: atque prius id quandoque seruatum fuisse, ostendit l. 1. titu. de haeredit. lib. 3. Fori. Sed si legitima proles consentiat patrem plus relinquere naturali filio, id iure validum erit, modo consensus ille sit expressus, nec sufficiet tacitus: vt not. Aymon Sauilli. consilio 200. ad id citans Bar. in l. fi. ff. de his, qui. vt indig. qui hoc sensit, dum col. 3. l. 1. C. de natu. lib. intelligit in naturalibus liberis: quae tamen loquitur in spurijs. Imo hic consensus est praestandus praesentibus naturalib. liberis, vt ipse Aymon latius tradit. Vnde Rom. consil. 43. scribit, filijs absque fraude bonis paternis renunciantibus, patrem posse libere bona sua filio naturali relinquere, sicuti posset filijs legitimis non extantibus. Quarta conclusio. Pater [art. 12] carens legitimis liberis, potest naturalem filium haeredem instituere, etiamsi habeat ascendentes, modo eis legitimam partem relinquat. Auth. licet. C. de natur. liber. vbi glo. communiter recepta. Regia l. 8. tit. 13. part. 6. parentibus tamen Iure Ciuili tertia pars bonorum filij pro parte legitima debetur, secundum communem opinio. in Authen. nouissima. C. de inoffic. testa. Iure Regio duae partes, ex tribus bonorum filij, debentur. l. 6. Tauri. Verum haec quarta conclusio in his regnis iam est omnino sublata: siquidem [art. 13] pater potest filium naturalem haeredem instituere, nulla relicta parentibus legitima parte. l. 10. Tauri. Atque adeo praedicta vera sunt, vt pater possit in testamento imperfecto, & minus solenni hunc naturalem filium instituere: sic l. hac consultissima. §. ex imperfecto. C. de testamen. locum habebit, etiam in naturalibus filijs. probat l. humanitatis. ibi. liberum. C. de natur. liber. Specul. titu. de instrument. editio. §. compendiose. versicu. quid si pater naturalis. Salyc. in l. fina. C. fami. hercisc. Paul. Castrens. in dict. §. ex imperfecto. Imo. in l. ex facto. §. si quis rogatus. ff. ad Trebel. & Guliel. Bened. in c. Raynutius. de testamen. in verb. testamentum. in 1. nume. 83. quorum opinio communis est, licet contraria fortassis verior sit, quam Alexand. probat in d. §. si quis rogatus. nume. 45. & Ias. in d. §. ex imperfecto. num. 4. In hoc tamen regno parum isthaec disputatio vtilis est: cum l. 3. Tauri. §. ex imperfecto. correctus censeatur tam in testamento in scriptis facto, quam in nuncupatiuo, quod praxis obseruat, teste Michaele Cifontano in dicta l. 3. num. 7. Ex hac principali conclusione infertur, natiuitate [art. 14] filiorum naturalium, donationem a parente factam reuocari: & sic l. si vnquam. C. de reuoca. donat. habere locum etiam in filijs naturalibus, secundum Ripam ibi, quaestio. 28. cui aduersatur Tiraquel. in verb. susceperit. numero 45. dicens, in donatione a matre facta veram esse Ripae opinionem: non sic in facta a patre: super quo ipse disputat. Sed probabilior apparet sententia Ripae, ex donantis praesumpta voluntate, a qua lex illa deducitur. Quinta conclusio. Filius [art. 15] naturalis matri, etiam intestatae cum legitimis simul, & aeque succedit. l. si qua illustris. C. ad Orfici. Regia l. 11. tit. 13. part. 6. etiamsi mater sit illustris, secundum communem opinionem, & notat Angel. Areti. in §. nouissime. Institu. ad Orfici. Iniquum tamen esse videtur, naturales filios ex fornicario coitu conceptos, aeque, ac legitimo matrimonio genitos admitti ad matris successionem. scriptum enim est Genes. capit. 21. non erit haeres filius ancillae: id est, concubinae, cum filio libere, id est, vxoris. auctore Ambrosio, sermone 65. a quo assumit Gratianus text. in capit. dicet aliquis. 32. quaestione 4. idem probat text. in capit. non omnis. 32. q. 2. ex verbis Apostoli ad Galat. cap. 4. Hinc Genes. c. 25. scribitur: Dedit Abraham cuncta, quae possederat, Isaac: filijs vero concubinarum largitus est munera, & separauit eos a filio suo Isaac. quod etiam adnotauit Io. Annius super Philonem lib. 1. Hinc & Fortu. in tract. de vlti. fine. illat. 8. iniustam esse existimat l. si qua illustris. in praefata conclusione. Vnde Regia l. 9. Tauri sancitum est, naturalem, etiam matri intestatae simul cum legitimis non succedere: posse tamen ei a matre quintam bonorum partem relinqui. Sic & in Gallia idem seruari, testatur Gulielmus Benedict. in dict. cap. Raynutius. in verb. & vxorem. num. 710. Chassa. in consuet. Burg. Rubr. 8. §. 3. & Carolus libro 1. Regalium Franciae. iure 7. Quibus omnibus duo adijcienda sunt. Primum, [art. 16] naturalibus non competere ius agendi ex titulo inofficiosi testamenti, quamuis pater eis nihil relinquat. glo. in l. 1. in princi. ff. de bono. poss. contra tabul. quam commendat Aret. in l. ex facto. col. 9. ff. de vulgar. & pupil. Bar. in l. Gallus. §. etiam si parente. ff. de liber. & posthu. Bald. in l. 1. col. 3. C. de bonor. poss. secund. tab. & Didacus a Segura in l. coheredi. §. cum filiae. ff. de vulgar. col. 14. Possunt tamen contra testamentum matris agere de inofficioso testamen. l. si suspecta. §. 1. vbi gloss. ff. de inoffi. testamen. gloss. & Paul. in d. l. si qua illustris. Lege autem Taurina 12. qui legitimi rescripto Principis efficiuntur, nullo casu succedunt cum legitimis & naturalibus. Secundum addimus predictis, filios naturales ita matri etiam intestatae succedere, vt parentes ipsius matris a successione excludantur: quod in Praetorio Rotae testatur seruatum ac pronunciatum fuisse, Chassador. decisione vnica. de successio. ab intestat. Nec id opinor lege Regia abrogari, imo idem expressim in d. l. 9. cautum existat. # 5 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Spurius filius quis sit, & vnde id nomen deductum fuerit. -  2 Filij manzeres qui dicantur. -  3 Spurius nihil potest a patre capere, nec interviuos nec in vltima voluntate: & ibi quibus adiudicetur, quod filio spurio relictum fuerit. -  4 Filius spurius etiam ex substitutione pupillari, patris bona capere non potest. -  5 Fraus legi fit, si is, cui aliquid donatum est, incontinenti id filio spurio donatoris dederit. -  6 Filius spurius lege municipali non potest effici capax successionis, vel donationis paternae. -  7 Quid agendum sit, quando testanti data est tacita vel expressa fides restituendi bona filio spurio. -  8 Spurius an possit in conscientiae foro possidere bona parentum, ex tacita fide, vel alias ab haerede legitimo sibi restituta? -  9 Haeres scriptus an teneatur, data tacita fide de restituendis bonis spurio, illa bona eidem restituere, vel ad fiscum deferre? -  10 Haeres, qui hanc fidem dedit testatori, iuramento praestito de non reuelando, an teneatur vocatus a iudice, ei rem ipsam exprimere? -  11 Filius spurius, quibus cautelis possit tute bona patris adquirere. -  12 Filius spurius an possit institui sub conditione, si legitimus a Principe fuerit effectus? -  13 Nepos legitimus vel naturalis ex filio spurio, an possit ab auo institui haeres? & quid de nepote ex filio, qui fuit ex incestu conceptus. -  14 Filius Clerici in sacris Ordinibus constituti, an dicatur natus ex incestu? -  15 Spurius an matri succedere valeat? -  16 Coitus damnatus quis dicatur iure Caesareo. -  17 Filius Clerici sacris ordinibus insigniti, an succedat matri, etiam iure Regio? -  18 Coitus damnatus quis dicatur iure Regio. -  19 Fratres naturales, vel spurij, an sint admittendi ad mutuam successionem, quae ab intestato defertur. §. QVINTVS. SPVRIVS + interdum dicitur is, qui incertum patrem habet, quasi σπορτιθην, id est, Sparsim conceptus, a dictione Graeca ex Iustiniano in §. si aduersus. Institu. de nupt. vbi Theophilus id notauit, & Alciat. lib. 1. praetermis. vel ex eo, quod auctore Plutarcho in Problematis. capit. 103. Spurius erat proprium nomen apud Romanos, quod scribebatur tantum primis literis, S P. hi autem, qui sine patre erant, S P. designabantur, quasi sine patre: atque inde factum est, vt spurij dicerentur nati ex his mulieribus, cum quibus plures commercium carnale habuissent, vti explicat Budaeus in l. vulgo. ff. de statu homi. & Ioan. Baptist. in dict. l. si qua illustris. col. 1. Theophilus in dicto §. si aduersus. & Catelli. Cotta. in vltimis memoralibus, in dictione, spurius. de his tamen hic agendum non est. Dicuntur etenim proprie spurij, qui ex his parentibus nati sunt, qui coniugium contrahere non poterant tempore natiuitatis, nec tempore conceptionis. ita diffiniuit Ang. Areti. in §. nouissime. Institu. ad Orfici. vel qui ex coitu lege punito nascuntur, Alcia. lib. 4. parerg. c. 5. ex eo, quod patrem prae infamia nominare non audent. dict. l. vulgo. etiamsi patrem habeant certum. Hinc Titus Liuius lib. 1. ab vrbe condita, Consilio, inquit, vetere condentium vrbes, qui obscuram atque humilem conciendo ad se multitudinem, natam e terra sibi prolem mentiebantur: quasi nati e terra dicantur, qui prae humilitate parentes nominare non possunt. Constat etenim hominem nullis maioribus ortum, ignotoque genere, & obscuro, filium terrae appellatum fuisse, quod citatis auctoribus docet Angelus Politianus lib. Miscella capit. 18. & Erasmus in Prouerbio, terrae filius, atque idem constat ex Tertulliano in apologetico. cap. 11. Quanquam & sint, qui eorum vetustatum magnifacientes, terrae filios appellari honori vertant: ex Quintiliano libr. 3. cap. 9. ex quibus intelliges aliquot, quae notat Ludouic. Cael. libr. 11. lectio. antiqu. capit. 28. quo fit, vt filius adulterinus sit spurius: & idem de conceptis ex incestu. Nec libet omnia exactim exponere: sat enim est, praedicta adduxisse. Est igitur filius spurius, qui natus est ex his parentibus, qui matrimonium contrahere non poterant, quamuis patrem ostendere possit. text. in dicta l. vulgo. text. & ibi gloss. in cap. tanta. qui filij sint legit. capi. ad abolendam. de filijs presbyt. vel is, qui ex coitu damnato natus sit. Vnde ex hoc deducitur natum ex concubina domi non retenta spurium proprie non dici, sed naturalem: etiamsi gloss. in capit. nisi cum pridem. §. personae. de renunci. velit, eum spurium esse: cui conuenit Bartol. in l. final. ff. de his, qui. vt indig. colum. 1. & Regia l. 1. titulo 15. part. 4. ex his enim, quae praemisimus, constat, hunc filium proprie nothum appellari, non spurium, nisi ea significatione, qua spurios dicimus eos, qui incertum patrem habent, & sic natos ex scortis, vel concubinis, que domi minime cohabitant, & quae alios viros passim admittunt. dicta l. 1. titul. 15. part. 4. Nam & spurios generice accipi, probat l. spurij. ff. de decurioni. Hinc etiam apparet, qualiter sit intelligenda gloss. in Authentic. quibus mod. natu. effici. sui. §. final. dicens, spurios eos appellari, qui nascuntur ex his parentibus, qui etiam Iure ciuili prohibente matrimonium contrahere non poterant. quam probat Bapti. de Sancto Seuerino. in l. si qua illustris. folio 7. conclus. 8. eam tamen reprobat Ludouic. de Sardis. in tract. de legit. 3. part. §. de success. spurio. ex eo, quod spurij proprie dicantur hi, qui nascuntur ex his, qui matrimonium Iure Canonico contrahere minime poterant: posset etenim glo. procedere inspecta lata dictionis significatione. Sic [art. 2] etiam manzeres lata significatione nati dicuntur ex scortis & meretricibus. cap. 23. exordi. Regia l. 1. titu. 15. part. 4. at proprie hi dicuntur, qui nati sunt ex his, qui Iure Canonum matrimonium contrahere prohibentur. quod in d. cap. nisi cum pridem. §. personae. probatur. iuxta illius veram interpretationem, quae iuri Pontificio intelligendo potius conuenit: tametsi non me lateat has dictiones saepissime aliter assumi. In his vero filijs spurijs sequentes assertiones erunt notande. Prima conclusio. Filius [art. 3] spurius, nec ex testamento, nec ab intestato, nec ex contractu inter viuos, aliquid a patre capere potest. §. fina. in Auth. quib. mod. nat. effici. sui. l. 1. & Authen. licet. C. de natur. lib. Reg. l. 10. tit. 13. part. 6. quae dum fornicationis meminit, est intelligenda de ea fornicatione, quae etiam accedente fornicantium consensu coniugalis esse non potest, iure Pontificio vetante. idem not. Salyc. in d. l. 1. Quod si pater filio spurio aliquid relinquat, id a lege legitimis liberis, vel cognatis proximioribus defertur. Bald. & Salyc. in dict. l. 1. per text. ibi. Bart in l. fin. ff. de his, qui. vt indi. Iaso. in l. 2. C. de haered. instit. & Alexand. dicens, hanc opinionem communem esse in l. haereditas. C. de his, qui. vt indig. Fiscus autem id vendicat negligentibus consanguineis intra duos menses relicta bona ab spurio euincere, aut petere, idem si pacto, vel renunciatione consanguinei excludantur. textus in dicta l. 1. quae tamen iuxta predictam sententiam in his tantum filijs procedit, quorum ibi mentio fit, non in alijs. Regia tamen l. 1. tit. 13. part. 6. illius legis primae decisionem in omnibus spurijs locum habere apertissime probat. Nec refert, an spurius a patre capiat, an ab alio, ex patris tamen ordinatione aut voluntate. argu. l. vnum ex familia. §. 1. ff. de legat. 2. Ex quo infertur, institutum haeredem, & rogatum restituere hereditatem proprio arbitrio vni vel pluribus, non posse illam haereditatem aliquo modo restituere filio spurio, illius, qui eum haeredem instituerat, adiecta fideicommissaria substitutione. Paul. in l. Lucius. §. in testamento. ff. de legatis 1. quamuis subobscure in hoc loquatur Bart. in l. cum haeredi. ff. de reb. dubi. Secundo, deducitur ex his [art. 4] spurium filium a patre substitui non posse legitimo ex pupillari substitutione ad effectum, vt patris bona consequatur, etiamsi pupilli bona capere possit ex illa substitutione. l. si is, qui. ff. de vulgar. substi. adiuncta gloss. in Authen. quibus mod. natur. effici. sui. §. final. quem text. in dicta l. si is, qui. dicit singula. Bald. in l. eam, quam. C. de fideicommiss. nu. 53. & in c. solicitudinem. de appel. col. 2. notant Bartol. Paul. Alexand. & Ias. in d. l. si is, qui. & Ias. in l. iam hoc iure. nume. 5. ff. de vulgar. Tertio, deducitur spurium non posse a patre substitui vulgariter, nec fideicommissarie: quod notat praeter alios Guliel. Benedict. in repe. ca. Raynutius. de testam. in verb. & vxorem. numero 690. Quarto, [art. 5] ex his elicere possumus, fraudem legi factam censeri, si is, cui pater spurij donauit aliqua bona, incontinenti illa donauerit filio spurio donatoris, vel ex interuallo, expressim tamen in remunerationem donationis primae, vel sit maxima quantitas, quae donatur. Bal. in d. l. eam, quam. nu. 40. Io. Lup. in Rubr. de donat. §. 30. nu. 14. quemadmodum & ex alijs coniecturis potest id presumi factum fuisse, secundum Anani. cons. 13. Lege vero municipali statui [art. 6] non potest filium spurium capacem fore testamenti donationis, alteriúsue paternae largitionis. Bald. & Aret. in l. cunctos populos. C. de summa trinita. nu. 15. idem Aret. in l. testamenti factio. ff. de testa. Ias. in l. ait praetor. 3. col. ff. de iureiur. Socy. cons. 95. in 4. vol. nu. 9. Deci. in cap. 2. de consti. 2. lectione. notab. 2. quam opinionem esse communiter receptam fatetur Ioannes Baptist. in repe. l. omnes populi. ff. de iusti. & iure. folio 11. colum. 1. Insignis tamen in hac re est quaestio, quid agendum sit, quando quis ab aliquo haeres institutus, eisdem praestat de restituenda hereditate spurio. In quo dubio adnotandum est, quod is, qui fidem hanc praestat, vt indignus priuatur haereditate, & ea fisco adiudicatur. l. non intelligitur. §. si quis palam. l. ita fidei. ff. de iure fisci. l. predonis loco. ff. de petit. haered. l. in tacitis. l. Lucius. §. final. ff. de legat. 1. Quod [art. 7] si fidem non praestiterit, & si palam rogetur restituere, iure optimo illa bona institutus possidebit. dict. l. non intelligitur. in princip. & §. 1. l. si in metallum. ff. de his, quae pro non script. hab. Bartol. in l. fina.. ff. de his, qui. vt indig. colum. 3. qui hoc efficaciter probat. Prorsus enim incapaci dirigitur hoc fideicommissum. ac leges iustissime potuerunt spurium priuare paterna haereditate, & eum reddere ad eam incapacem: quod a legibus factum esse constat: nec probatione aliqua indiget: cum sit text. apertissimus in Auth. quibus mod. natu. effici. sui. §. fi. quibus ita praemissis plura inferre licet in hac controuersia. Primum, spurium [art. 8] in interiori iudicio anime non posse tute bona a parente sibi relicta, donatáue obtinere. Is enim lege iustissima ad ea capienda incapax est: igitur restituere ea in conscientiae foro cogendus est. Nec obstat poenam legis exterioris non esse considerandam in interiori iudicio, donec eius exequutio fiat. gl. satis celebris in c. fraternitas. 12. q. 2. cuius & nos meminimus. c. sexto huius secundae partis. §. 8. id enim verum est in poenis exigentibus iudicis exequutionem: non ita in poenis, quae non requirunt actum aliquem iudicis: sicuti poenae illae, quibus quis incapax efficitur alicuius actus: tenetur enim ab illo actu abstinere. Sic incapax aliquorum bonorum tenetur a possessione illorum bonorum recedere: ex Caieta. in 22. q. 62. ar. 3. Secundo, spurium tute in animae iudicio, & conscientiae foro parentis bona possidere, que sibi libere, nulla promissione parenti praemissa tradiderit scriptus haeres: ex eo, quod bona illa ex voluntate veri domini acquirit, nulla lege vetante: igitur iuste obtinet. Haeres enim scriptus verus dominus illorum bonorum est: nec lex prohibet eum posse tradere bona illa spurio filio, nisi ex parentis voluntate, quae tamen hic non praecessit. Tertio, infertur eundem spurium iuste in conscientie foro bona parentis posse retinere, quae sibi institutus a patre haeres tradidit, etiam data parenti fide de restituendis spurio praedictis bonis: tametsi fidem dederit, peccauerit, & mortaliter, fraudem qui hanc insignem committens aduersus legem, quae prohibet dictam fidem praestari: sed tamen non prohibet lex traditionem bonorum, quae spurio fit. Nec ex fide praestita amittit haeres haereditatem, & rerum haereditariarum dominium. Vnde cum dominus sit, potest illas res in spurium transferre. Nec dici potest, spurium hac acquisitione priuatum esse a lege: cum fiat ex voluntate parentis: quia haec acquisitio potius fit ex voluntate veri domini, quam parentis, ex cuius voluntate verus dominus sciebat ipsum ad id minime obligari. Quarto, subinfertur [art. 9] haeredem scriptum non teneri in iudicio animae restituere hereditatem; etiamsi tacitam fidem praestiterit de ea restituenda filio spurio: illa enim promissio fuit facta contra leges, & in fraudem legis: ergo ex ea non tenetur. l. iurisgentium. §. praetor ait. ff. de pact. & ibi optime Fortu. 3. notab. facit ad idem text. in §. generaliter. sub eadem l. Quinto, hinc constat heredem scriptum, qui promiserat testanti restituere haereditatem spurio, non teneri in animae iudicio illa bona ad fiscum deferre, neque fisco id crimen ab eo commissum pandere, quia verus haeres est, & in poenam leges hanc haereditatem fisco deferunt. l. 1. C. de his, qui. vt indig. l. ita fidei. l. non intelligitur. ff. de iure fisci. poena autem in foro conscientiae non soluitur: vnde confestim sequitur haec ipsa illatio contra Bartol. in l. fin. ff. de his, qui. vt indig. colu. 3. quem Didacus de Segura sequitur in l. cohaeredi. §. cum filiae. ff. de vulga. & pupil. fol. 12. eiusdem repet. colum. 1. Nec item tenebitur consanguineis testantis illa bona tradere: cum iste sit verus haeres: fides autem ab eo data in poenam delicti tollit ab eo haereditatem: & fisco eam defert: quod si verus haeres non esset, haereditas ad testantis propinquos pertineret. Nec obstat l. predonis. ff. de pet. haered. quia Iurisconsultus ibi, non appellat hunc haeredem predonem: sed dicit censendum esse praedonis loco, quia fraudem fisco fecit tacitam fidem praestando. Nec mihi placet hoc in dubio, quod not. Syluest. in verb. filij. §. 6. Sexto, ex his opinio Card. consil. 35. intelligenda est, dum dixit, haeredem, [art. 10] qui praestitit testanti fidem de restituenda haereditate spurio, etiamsi iurauerit, se id non dicturum cuiquam, debere vocatum a iudice omnino verum dicere, & rem totam exprimere. refert eum Felin. in cap. intimauit. de testib. colum. 2. & 3. & insignis Doct. M. Naua. in capit. inter verba. 11. quaestio. 3. part. vlti. corola. 65. procedit enim praedicta opinio, quando quis a iudice interrogaretur, vel eius testimonium exigeretur sub monitione generali, praecedente infamia contra ipsum tacitae fidei: alioqui si id crimen occultum sit, & de poena tantum soluenda tractemus: quam in animae iudicio soluere quis non tenetur, non de restitutione illati damni, non cogitur quis dicere testimonium minime praecedente infamia: quod si responderit casu, quo non tenebatur testimonium dicere, ita oportet respondere, vt verum dixisse constet. Septimo, ex his constat in dubio, cui fisco, seculari, an Ecclesiastico dicto casu sit adiudicanda haereditas, esse considerandam haeredis, praestantis fidem, personam: cum is delinquat: & ab eo propter delictum auferatur haereditas: nam si Laicus sit, Regi defertur ipsa haereditas: si vero Clericus, Ecclesiae est adiudicanda. quod probari potest ex his, quae tradit Ioan. Lupi. in Rubr. de donati. §. 39. docet & hoc expressim Bald. in l. si quis presbyter. 1. col. C. de Episcop. & Cleric. quem sequitur Paul. Castr. ibi. Chassanaeus in consuet. Burg. Rub. 8. §. 5. num. 4. & Fel. c. quia. V. de iudic. col. 2. & Segura in l. 3. §. vlt. nume. 145. ff. de lib. & posthu. nec in contrarium quidquam vrget tex. in cap. 2. de success. ab intest. licet eum ibi adnotauerit Panor. Has equidem septem illationes lector amplius examinare poterit ex his, quae post secundam huius operis editionem tradit doctissimus Dominic. Sot. lib. 4. de iusti. & iur. qu. 5. arti. 1. in his etenim, in quibus nostra dissident ab his, quae diligentissime fue re inibi adnotata, liberum erit cuiusque iudicium: & nos tanti viri censuram libentissime admittemus. Verum nostrates passim conantur explicare, [art. 11] quonam pacto pater possit filio spurio proprias res tute relinquere, ita, vt filius non excludatur a fisco: quorum aliquot cautelas hic referam, ex quibus haec grauis quaestio poterit perpendi. Prima equidem cautela instruit patrem, & docet ipsum amicum quendam ei valde fidum haeredem instituere, cui secrete filium commendet: non tamen roget ipsum bona filio spurio restituere: is enim poterit postmodum filium haeredem instituere, vel ei restituere haereditatem. Specul. tit. de success. ab intest. §. 1. versicu. quid si pater. numero 30. cui suffragatur gloss. in Authentic. quib. mod. natur. effici. sui. §. fin. versic. participium: quam dixit esse singul. Paul. in l. si is, qui. ff. de vulg. vbi idem notant Bart. Ias. & alij dicentes haeredem ab aliquo institutum posse instituere spurium primi testantis, & idem probatur in l. qui testamentum Titij. ff. de his, qui. vt indig. Hoc tamen negotium fidum amicum exigit: atque forsan haec secunda institutio fraudem prae se fert, ex his, que modo diximus, nisi institutus haeres esset filius legitimus testantis: quo quidem haerede instituente filium spurium, potius praesumendum erit institutionem factam fraterno amore, quam parentis iussu. Bal. in l. eam, quam. numer. 54. C. de fideicom. Sunt & quidam, qui patri consulant contracta inter spurium & capacem alium integerrima omnium bonorum societate, illum spurij socium haeredem instituere, vt ex illa societate optimam partem filius spurius capiat, ratione societatis. Bald. in l. 1. C. pro socio. colum. fina. Corset. in sing. suis. in verbo, spurius. optimus text. & ibi Bartol. in l. is, qui duos. ff. de liberat. legat. Io. Lup. in Rubr. de donat. inter virum & vxorem. §. 65. num. 11. ab hoc tamen consilio cauendum censeo, cum propter fraudis non leuem coniecturam, tum ob animae salutem, cui non admodum conuenit his vti dolis ad effugiendas sanctissimarum constitutionum prohibitiones. His tamen plura addi possent ex Caepola caute. 39. Platea. in l. 1. C. de delatori. lib. 11. & Ludouic. de Sardis in tractat. de legitimat. fol. vlti. Praetermittendum vero non est, parenti tutissimum esse, vt spurium [art. 12] haeredem instituat sub conditione, si a Principe fuerit effectus legitimus: tunc etenim sequuta legitimatione, patris haereditatem absque animae periculo obtinebit: cum institui iure possit incapax in tempus, quo capere possit. l. in tempus. ff. de haered. instit. l. sicut. & ibi glo. in princ. ff. quib. mod. vsusfru. amitt. Bald. Aret. & Alexan. in l. Gallus. §. instituens. ff. de libe. & posthu. idem Aret. in l. si filiusfamilias. ff. de testamen. quam opinionem communem esse testantur Iaso. numero 5. & Lancellot. Deci. in dict. §. instituens. & Gualdens. de arte testan. titu. 2. caut. fina. idem in hac specie notauit Bald. in l. 1. C. de instit. & substit. in 6. q. cuius opinionem fatetur communiter esse receptam Catell. Cotta in vltimis memoralibus in dictione, spurius, dicens se eam defendisse Ferrariae contra Ludouic. Lusita. in l. quidam relegatus. ff. de rebus dub. qui tamen columna 11. potius videtur in hoc casu Bald. sequi, quam ab eo discedere, tametsi non omnino ei placeat Bald. sententia, quam Socyn. ibi numero 11. probauerat. Nec oberit l. si alienum. §. in extraneis. ff. de haered. instit. vbi in institutionibus conditionalibus oportet haeredem capacem esse tempore testamenti, mortis, & aditionis haereditatis: id enim procedit in conditione extrinseca, secus in conditione intrinseca, & quae a iure intelligitur, qualis est ista, cum capere poterit haeres. Bald. in dict. l. in tempus. vbi gloss. hoc sensit tradunt optime Ias. in l. is, qui haeres. ff. de vulga. & pupil. Aretin. consil. 155. Imo hic spurius hac conditione institutus poterit pendente conditione bona petere, & ea, vt curator administrare ex bonorum possessione, secundum tabulas. l. si quis instituatur haeres in diem. ff. de haere. inst. vbi Bal. & Ange. idem Bal. in l. fi. ff. de his, qui sunt sui vel alien. iur. Ioan. Lup. in Rubri. de donatio. inter virum & vxo. §. 29. nume. 4. Sed & is, qui spurium filium habet, meminerit in his regnis posse ei relinquere iure alimentorum quintam bonorum partem, ex Regia l. 10. Tauri. quinimo & ante iura Codicis, & Authenticorum licuisse patri spurio aliquid alimentorum titulo dare, aut legare, probat Alciat. in lib. 4. parerg. c. 5. ex l. 3. ff. de his, quae pro non script. habent. Secunda conclusio. Nepos [art. 13] legitimus, vel naturalis ex filio spurio, deficiente prole legitima, potest ab auo haeres institui, nec censetur in dubio patris gratia institutus. Barto. Imol. Alexan. Areti. & Ias. in l. Gallus. §. quid si is. ff. de liber. & posthu. idem Barto. consil. 118. per l. fin. ff. de his, qui. vt indig. & l. fin. C. de natur. liber. notat Signoro. consi. 114. quam opinionem asserit communem esse Deci. consilio 462. & Corne. consil. 25. in 1. volum. & Carol. Molin. in Alexand. consi. 74. volum. 3. litera A. qui & eam sequuntur. ex quibus infertur auum non posse nepotem ex spurio, etiam legitimum, & naturalem instituere, existente prole legitima, secundum omnes, imo nec existente prole legitim a rescripto Principis. Decius consil. 258. Secundo ex his constat, praefatam institutionem etiam deficiente prole legitima non valere, si constet patris gratia nepotem institutum fuisse, ex eisdem Doctoribus, quos sequutus. notat idem optime Aymon Sauilli. consil. 184. Haec tamen conclusio secunda non procedit in nepote, nato ex filio incesto. Bald. in l. si quis incesti. C. de incest. nupt. per text. ibi. quem idem Bald. dixit esse vnicum in cap. in praesentia. numer. 35. de probat. Corset. in sing. verb. haeres. Hippo. singul. 143. idem notat Alexan. in dict. §. quid si is. quorum opinio communis est, teste Salyc. in d. l. si quis incesti. & Corne. d. consi. 25. 1. volu. etsi Ias. in d. §. quid si is, velit a Bal. recedere. Ex qua inferri potest, nepotem [art. 14] ex filio post sacros Ordines suscepto, ab auo presbytero institui non posse, cum filius clerici in sacris constituti Ordinibus dicatur natus ex incestu. gloss. Bal. & Paul. in l. 2. C. de episc. & cleri. quod alibi tractabimus: sed tamen proprie incestus non est hic filius ex gl. in cap. per venerabilem. qui filij sint leg. quae eum adulterinum appellat. Vnde haec conclusio secunda procedit etiam in nepote legitimo, vel naturali, ex filio clerici sacris Ordinibus insigniti. quod Bald. voluit in dict. l. si quis incesti. Petrus, Cynus, & Salycet. in d. l. 2. Alexan. in d. §. quid si is. col. fi. & Roderi. Xuares in l. 9. tit. 11. lib. 1. Fori. 2. col. & Cors. in sing. in verb. fornicatio. vbi expressim fatetur hanc opinionem communem esse. Tertia conclusio. Filius spurius [art. 15] natus ex damnato coitu, matri intestatae non succedit, nec ex testamento, etiamsi mater non sit illustris, nec proles legitima supersit, licet alias spurius natus ex coitu non damnato matri non illustri succedat simul cum legitimis. l. si qua illustris. C. ad Orfic. vbi gloss. text. in Authent. quibus mod. natur. effi. sui. §. fin. Auten. ex complexu. C. de incest. nupt gloss. & Ange. in §. nouissime. Instit. ad Orfic. Specul. titu. de success. ab intesta. §. 1. num. 22. & 27. Deci. consil. 311. col. 1. refert tamen plurimum scire, quis dicatur damnatus coitus: & constat eum coitum damnatum dici, qui punitur aliqua lege exteriori, & humana, tex. in dict. Authen. quibus mod. nat. effic. sui. §. fi. Bart. in l. fin. col. 2. ff. de his, qui. vt indig. atque id ab omnibus receptum videtur. Vnde [art. 16] apparet coitum cum consanguinea, vel affini, absque dubio damnatum dici debere. Sic etiam eodem pacto, coitum cum vxore alterius. Quin & coitus cum concubina legitima alterius: cum puniatur lege exteriori, damnatus censetur. l. si vxor. l. inter liberas. ff. de adul. Coitus etia cum Moniali. l. si quis non dicam rapere. C. de episc. & cleri. cap. si quis non dicam. de poenit. distinct. 1. Item coitus inter dominam & seruum. l. vnica. C. de mulier. que propr. seruis se iunxe. que & alia adducit latius Ioan. Baptist. de Sanct. Seuerino in dict. l. si qua illustris. fol. 2. colum. 1. & Angel. in dict. §. nouissime. col. fin. Ex quibus dubium est, an coitus inter solutam & coniugatum damnatus sit dicendus? qua in re dubitat Decius consi. 311. & tamen Paul. de Cast. respondit non esse hunc coitum damnatum, consil. 34. num. 4. in 2. vol. Alex. consil. 139. in 1. volum. Aymon consil. 166. col. 1. & Soci. consil. 148. in 1. volum. col. 2. ex eo quod hic coitus aliqua poena per legem exteriorem minime puniatur. l. 1. C. de adulte. Verum cum coitus hic sit punibilis ex eo, quod maritus vxori iniuriam irrogat, secundum Bal. in d. l. 1. atque etiam lege Regia 24. titu. 3. lib. 1. in ord. Regijs, certius existimo hunc coitum inter damnatos esse communerandum. quod probat Ang. Aretin. in dict. §. nouissime. col. fina. post Mathes. & idem asserit Ioan. Baptist. in dict. l. si qua illustris. fol. 3. colu. 2. & quamuis non diffitear, priorem sententiam frequentius recipi: tamen hanc dicit Decius veriorem esse, cons. 306. cui suffragatur, quod coitus hic vere sit adulterinus, ex l. 1. C. de adult. Tho. & Caieta. 22. q. 154. arti. 8. quod constat ex diffinitione adulterij, cuius mentionem egimus part. 1. huius Operis, cap. 1. His etiam concinit non inutilis quaestio, quid dicendum [art. 17] sit in coitu inter solutam & sacerdotem, aut sacris insignitum Ordinibus, contingenti? Et Matth. ab Afflict. in constitutio. Neapolita. titu. 82. col. 2. voluit hunc coitum poena exteriori nullibi puniri, ac subinde prolem hinc susceptam matri succedere: quod falsum existimo, adeo etenim odiosa haec proles fuit semper Canonibus, vt in Concilio Toletano nono, cap. 10. statutum fuerit, filium natum ex coitu clerici, & foeminae liberae, sub specie tamen matrimonij scienter contracti, seruum effici ecclesie. Cuius canonis & Gratian. meminit in cap. cum multae. 15. quaest. 8. apud quem tribus locis text. ille est emendandus. Nam dum legitur super innocentia, oportet scribere, super incontinentia: & dum habet idem Gratiani Codex, firmari, legi debet, reformari. Item dum legitur, aliena pollutione, magis integre constat sensus, si legatur, tali pollutione. quae omnia restituenda sunt ex ipso Conciliorum Codice, & ex Speculator. in tracta. de Concil. 2. par. titu. 46. Ex quo Canone Roma. sing. 520. nimis large notauit, filios clericorum esse seruos ecclesiarum, illum tex. dicens singul. esse: cum tamen illa constitutio de natis ex clericorum coniugio loquatur: sicuti eam intellexit Abb. in cap. fina. col. de treug. & pace, ac Regia l. 3. tit. 21. par. 4. addit tamen gl. in dict. cap. cum multae. illud statutum abrogatum esse, atque per desuetudinem euanuisse. cuius meminit Abb. in dicta colum. fina. & idem in cap. cum sit. de foro compet. nume. 15. Sed nihilominus ex eo constat quam exosa fuerit Canonibus clericorum proles. Hic etiam coitus adulterinus appellatur a glo. communiter recepta in cap. per venerabilem. qui filij sint legiti. in verbo, adulterinus. vbi Abb. nu. 32. hanc copulam damnatam dici, probat: idem Abb. in cap. innotuit. de electio. gloss. in prag. sanctio. titulo, de concubinar. §. ipsas. versi. arcere. argum. in cap. cum olim. de cleri. coniugat. notat idem Nicol. de Vbal. in tract. de success. ab intest. 4. specie filiorum. Quo fit, vt secundum praefatos Doct. matri minime succedat filius clerici in sacris Ordinibus constituti, etiamsi ipsa mater sit soluta a lege coniugij, voti, alteriúsue vinculi. Quod & in specie notat Bermondus Choueronius in tract. de concubinar. pag. 356. Nec opinor id Regia l. Tauri, quae 9. est, sublatum fuisse: ex Ioanne Lup. ibi, numero 37. cum ex verbis, & mente eiusdem legis constet, nihil hac in re diuersum a iure veteri ibi sanciri. vetus etenim lex Regia 22. titu. 3. libr. 1. ordina. in eius Prooemio sensit idem, quod nos ex praedictis autoribus notauimus. Nec temere diximus coitum inter solutam, & constitutum in sacris, damnatum esse: sed, vt excluderemus coitum inter solutam foeminam, & clericum minoribus praeditum Ordinibus, etiamsi is beneficium ecclesiasticum habeat: non enim opinamur hanc copulam damnatam dici: ac subinde censemus liberos ex ea susceptos, matri succedere: tametsi contrarium iure Caesareo, & Regio probare nitatur Rode. Xuares in l. 1. tit. 6. lib. 3. Fori. col. penulti. Imo Regia lege hos filios naturales esse apertius constat, quam iure communi, secundum quod eos esse spurios Bal. censet in l. parentes. ff. de in ius vocan. Ego vero ex his, quae paulo ante de filijs naturalibus dixi, eos esse Iure Ciuili Romanorum nothos censerem: non proprie naturales: nec omnino spurios. non enim vere spurij censendi sunt hi, qui nascuntur ex coitu, qui poterat coniugalis esse: nec item vere naturales, quippe qui nati sint ex ea concubina, quae licet domi cohabitaret, Iure tamen Ciuili minime permitteretur: quod Bart. censet in l. penulti. ff. de concub. quem in hac ratione sequuntur hi, quos retuli hoc cap. § 2. nume. 5. verum si Pontificum Ius in vtroque foro moribus receptum, Regia, & Taurina constitutione comprobatum consideremus, hi filij vere naturales sunt, sicut apparet ex notatis superius §. 4. cui opinioni subscribunt omnes, quos aduersus Bar. dict. nume. 5. citauimus. Mater autem filiorum clerici sacris Ordinibus praediti, ipsis filijs non potest succedere, sicuti nec ei filij succedunt, secundum Io. Lup. in l. 16. Tauri. nu. 12. Adijciam tamen hic ex praecedentium ratione eum coitum etiam dici damnatum, qui cum virgine, viduáue stupro contigerit, quia punitur poena legis exterioris. l. inter liberas. l. si vxor. ff. de adult. §. 2. Instit. de pub. iudic. l. 2. titul. 19. part. 7. quod ostendunt Io. Baptist. & Ange. Aretin. in dictis locis: quam opinionem procedere tantum in virgine, aut vidua, quae non sit infimae sortis, existimat Bal. cons. 26. vo lum. 3. Soci. consi. 212. col. 2. vol. 2. Lud. Gozad. consi. 21. col. 2. & Aym. Sauil. consi. 166. col. 2. nam commissum stuprum cum vilibus non est punibile. l. quae adulterium. C. de adulter. quae tamen in vilibus respectu morum loquitur, non in virginibus, aut viduis infimi generis. Quo fit, vt existimem tutius esse, asserere stuprum non esse punibile, si committatur cum vidua inhonesta, aut meretrice. l. si vxor. ff. de adult. cum vidua vero honesta stuprum commissum punibile esse, etiamsi infimae sortis sit, vt notat Stepha. Bertrandus consil. 158. in 3. volu. alioqui ansa praeberetur exercendi passim libidinem, atque vitiandi virgines pauperes, & infimi generis, honestas tamen. Nec me latet Aymon. consil. 166. col. 2. aduersus praemissa velle, coitum inter solutos, seu liberos a matrimonij legibus, & castitatis voto, damnatum non esse, etiamsi stupri vitio contingat. quod ipse notat ex recondito sensu Bald. in l. eam, quam. C. de fideicommiss. colum. 6. versic. & scias. cui minime accedo. Ex praemissis tamen infero coitum inter liberum a lege coniugij, atque castitatis voto, & foeminas eodem pacto liberas, etsi plures sint, non esse damnatum: neque enim punitur lege aliqua exteriori. Barto. in l. fin. col. 2. ff. de his quib. vt indig. Hasce vero dubitationes Ioanna Augusta Caroli Caesaris mater, lege Tauri. 9. prorsus explodit: ea etenim [art. 18] decisum est, coitum damnatum dici eum, ex quo foeminae coeunti imminet poena mortis naturalis a lege statuta. Ex quo apertissime infertur Iure Regio filium conceptum a coniugato, & soluta, matri succedere, quamuis spurius sit: atque idem erit dicendum in filio nato ex virgine stupro vitiata, licet spurius etiam sit ex legibus Ciuilibus. Vnde lex illa 9. ad matris successionem spurios, & naturales admittit: modo non sint geniti ex coitu damnato poena mortis naturalis, quo ad matrem. At Iure Communi attento, infertur, filium a virgine, vel vidua vitio stupri conceptum, vel ex concubina ab altero domi retenta, vel a domina ex seruo proprio, spurium esse, nec matri succedere: & tamen conceptionis tempore inter parentes contrahi poterat matrimonium. Secundo deducitur, Iure Caesarum non esse filium aliquem proprie spurium, qui matri succedere possit, cum proprie spurius ex damnato coitu nascatur: sed id concedendum est, hanc maternam successionem etiam proponi, atque deferri filijs, quos paulo ante ex lata significatione spurios esse diximus, nisi probanda sit opinio illa, quae asserit coitum inter coniugatum, & foeminam solutam, damnatum dici non debere. item illa, quae asserit copulam sacerdotis, & foeminae nec coniugatae, nec religiosae, nec consanguineae inter damnatos minime computari. His enim casibus Iure Communi darentur filij spurij proprie, qui tamen non essent ex damnato complexu nati. Quarta conclusio asserit, fratres [art. 19] naturales, seu spurios quocunque coitu genitos intestatis sibi inuicem succedere, si vterini sint. l. spurius. & l. 2. ff. vnde cognat. Filij enim naturales, vel spurij quocunque coitu geniti succedunt cognatis: & sic consanguineis maternis. Lud. de Sard. in tracta. legitimationum. 3. part. de spuriorum successione. fin. quaest. hoc tamen non procedit in natis ex coitu damnato: hi etenim nec fratribus vterinis, nec cognatis intestatis succedunt. secundum Anani. & Bolog. in eius Additionibus, consil. 95. & Matthae. ab Afflictis decis. 96. Abbas consil. 50. in 2. volum. Decius consil. 311. colum. 1. & Aymon consil. 138. col. 3. Hoc vero certum omnino non est: imo potius oportet dicere, non esse hic adhibendam istam distinctionem, sed locum habere etiam in his fratribus hanc quartam conclusionem, vt optime notat Corn. consil. 21. in 1. volum. vbi asserit hanc opinionem communem esse, quam sequitur Curtius Iunior consil. 123. & idem Corne. consil. 234. col. penulti. 4. volu. & Nico. de Vbaldis de success. ab intesta. part. 3. col. 4. quod probari videtur in dict. l. spurius. non tamen ita efficaciter, vt contrariam opinionem conuincat: pro qua est Regia l. fin. titu. 13. part. 6. & idem probat Angel. Aretin. in tracta. de testament. in verbo, nolens intestatus, col. 8. iura igitur cognationis naturalibus, & spurijs competunt: non iura agnationis. Vnde naturales, vel spurij ex parte patris coniuncti sibi, etiam intestatis, inuicem minime succedunt, ex recepta ab omnibus opinione in d. l. spurius. per tex. ibi. notat Aym. cons. 138. col. 3. Dicta tamen Reg. l. fin. fratrem naturalem ex patre tantum admittit ad successionem fratris intestati, qui fratres vterinos non habet: ex qua lege corruit gl. in l. 2. ff. vnde cogn. quam dicit sing. Abb. consi. 50. col. 1. 2. volu. Flori. in l. qui testamentum. ff. de probat. dicens duos fratres ex eodem patre conceptos a diuersis concubinis distincto tempore in contubernio retentis, nec iura agnationis, nec cognationis habere: atque ideo non competere eis mutuam successionem. notat idem Bart. in Auth. quib. mod. nat. effic. sui. §. si quis igitur. & Speculat. tit. de success. ab intest. §. 1. vers. quid de natis. num. 19. Hoc enim Iure Caesarum locum habet: at iure Regio sublatum esse constat. Fratres vero legitimi, & naturales, naturalibus tantum, vel spurijs praeferuntur. argum. l. si qua illustris. C. ad Orfic. # 6 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Filij quicunque, etiam ex damnato coitu concepti, a parentibus sunt alendi. -  2 Filius quicunque, etiam spurius, parentes occidens, lege Pompeia punitur. -  3 Ius alendi spurios pacto partium tolli non potest. -  4 Alimenta filijs spurijs debita, lege aliqua tolli non possunt. -  5 Legitima debita filijs, an tolli possit lege humana. -  6 Leges Ciuiles alimenta spurijs negantes, iniquas esse, & ideo Iure Canonum abrogari. -  7 Alimenta liberis praestanda sunt, perspecta parentum & filiorum qualitate, & conditione. -  8 Nouus intellectus ad Auth. ex complexu. C. de incest. nupt. & ad c. cum haberet. de eo, qui duxit in matri. -  9 Filius tunc a patre alendus, quando non habet, vnde possit alimenta percipere. -  10 Regia l. Tauri explicatur. -  11 Filia naturalis, vel spuria, an possit a patre dotem exigere. -  12 Dos a patre filiae spuriae data, maioris tamen quantitatis, quam lege licebat, qualiter sit ad legitimam quantitatem reducenda. -  13 Filij spurij an sint a matre alendi, & educandi. -  14 Filij spurij etiam ab haeredibus parentum sunt alendi, & quid de alijs successoribus. -  15 Alimenta filijs data, an ad eorum haeredes pertineant. -  16 Nepotes spurij an sint ab eorum auis, seu proauis alendi. -  17 Alimenta quibus ex causis filijs negari possint. §. SEXTVS. QVINTA principalis conclusio [art. 1] praefatis optime accedit, qua filios quocunque coitu, etiam incesto, conceptos, a parentibus alendos esse profitemur. ex c. cum haberet. de eo qui dux. in matrim. sed & hoc ratione probatur: decet etenim iure naturali hominem procreatum conseruari, atque ali, ne pereat: pater vero genitor fuit, & in eo amoris causa manet naturali iure: igitur alere tenetur ipse pater filium. Praeterea liberorum educatio iuris est naturalis. l. 1. §. ius naturale. ff. de iustit. & iur. cap. ius naturale. 1. distinct. natura autem communis est legitimis, & spurijs. l. hos accusare. §. omnibus. ff. de accusat. l. quisquis. C. ad l. Iuli. maiest. Bald. in l. vnica. C. de confess. nume. 73. idem in cap. 1. §. naturales. si de feud. fuer. controuers. inter domin. & agnat. vasal. dicens [art. 2] legem Pompeiam de parricidijs locum sibi vendicare, etiam in spurijs: sequitur eum Alex. in l. ex facto. §. si quis rogatus. ff. ad Trebel. num. 43. & Fortu. in tracta. de vltimo fin. illat. 7. ergo ius hoc naturale, quod cogit parentes ad alendum liberos, commune erit liberis legitimis, & spurijs. Abb. in d. c. cum haberet. Bart. in Authent. ex complexu. C. de incest. nupt. Hanc tamen quintam conclusionem intellige ita veram esse, [art. 3] vt ius istud non valeat tolli vllo pacto partium. Speculat. in titul. qui filij sint legit. §. 1. versic. sed pone quidam. nume. 12. Alberi. in l. 1. §. ius naturale. col. fin. versic. sed quaero. & ibi Bald. versic. quaero quid si filius. ff. de iustit & iur. Barto. in l. si quis a liberis. §. parens. ff. de liber. agnoscend. Alexan. in l. si cum dotem. §. 1. num. 9. ff. soluto matrimo. idem Alexan. in l. alia. §. eleganter. num. 12. eodem titu. etiamsi pactum sit iuratum. Domi. in cap. quamuis pactum. col. 2. de pact. in 6. & Felin. in cap. ex rescripto. de iureiurand. nume. 12. Secundo ex eadem ratione est hoc intelligendum, non obstante lege municipali, aut consuetudine aliqua: [art. 4] non enim possunt humana lege alimenta tolli, quia iure naturae debentur. Abb. in cap. fin. de consuet. num. 22. a quo nullus discrepat secundum Rochum Curt. ibi. fol. paruo. 45. col. 3. Vnde infertur intellectus illius sententiae, qua passim Docto. profitentur legitimam partem in bonis parentum filijs iure debitam, lege municipali, aliáue tolli posse, cuius autor fuit Dinus in reg. indultum. de reg. iur. in 6. quem sequuntur Bar. & Imol. in l. Titio. §. Titio genero. ff. de condi. & demonst. alijque plures, quos referunt Imol. & Alex. in l. quod de bonis. §. fin. ff. ad leg. Falcid. Decius in l. iura sanguinis. ff. de regul. iur. idem Deci. consi. 19. nume. 5. qui hanc opinionem fatentur esse communem, tradit late Alciat. in tract. de praesumpt. reg. 1. praesumpt. 8. Est enim hoc intelligendum, quatenus legitima non est ad alimenta necessaria, ita, vt alimenta nequaquam tollantur. Ex quo subinfertur, non omnino reijciendam fore opinionem illorum, qui ex aduerso existimant, legitimam lege, statutóue diminui posse, tolli vero totam non posse: quam asseruit Rota antiqua. 476. & Noua. 18. Soc. consi. 30. col. 1. & consi. 150. 1. vol. Vincent. Hercula. quaest. 2. ad primum, Ias. in l. quoniam in prioribus. C. de inoffic. testa. dicens eam esse communem. idem Iason in l. si pater. numer. 21. C. de instit. & substit. Decius consil. 106. nume. 4. Roder. Xuares in l. 9. titu. 5. lib. 3. Fori. 2. limit. Hec enim procedit, vt diminui possit vsque ad quantitatem alimentis necessariam: tolli vero praedicta quantitas non possit. [art. 5] Hinc manifestissime deducitur legitimam posse lege tolli: rursus diminui posse: totam vero tolli non posse, si intelligamus legitimam lege, vel statuto totam posse tolli: non tamen alimenta, quod ex Bal. colligere facile est. in l. 1. §. ius naturale. ff. de iustit. & iur. col. fin. Nec mihi placet opinio quorundam dicentium, legitimam parentibus debitam tolli omnino posse, etiamsi Franc. a Ripa. eam dicat communem esse, lib. 1. respons. cap. 7. Ex pietate enim naturali iure parentibus alimenta ab ipsis filijs exhibenda sunt. Quo fit, vt Solonis lex in Christiana, ac bene instituta Repub. minime sit recipienda: que quidem statuit, genitos e meretricibus parentes alere non tenere. cuius meminit Plutarchus in Solonis vita: quamque Romani admisere in duodecim Tabularum legibus. titu. 3. siquidem lex illa pietati refragatur, quae parentibus referri debet. eodem enim iure naturali tenentur filij parentes alere, quo ipsi parentes filios alere debent. l. si quis a liberis. §. parens. ff. de liber. agnosc. probat doctissime Alfonsus a Castro libr. 2. de iusta haere. punit. cap. vltim. merito dissentientes a Bar. qui in d. §. parens. dixit filium parentes debere alere, non iure naturali, sed ratione naturali: ita intelligens Iurisconsultum in d. §. parens. dicentem ratione naturali parentes a filijs alendos esse. Ex hac secunda principali interpretatione infertur primo, legitimam lege, vel statuto tolli prorsus posse, eo casu, quo filius habeat bona, vnde possit optime seipsum alere, ac sibi alimenta exhibere, vel ex artificio sibijpsi valeat necessaria acquirere. Panormitan. in cap. Rainutius. de testament. nume. 12. Io. Lup. in cap. per vestras. 3. notab. §. 4. in princ. de donatio. inter virum & vxorem. Ioan. Cirier. in tracta. de primogenitur. libr. 2. cap. 16. vbi hanc esse communem opinionem asserit. Secundo infertur statutum, quo cauetur patrem minime teneri alere filium maiorem decem & octo annorum, iniustum, atque inualidum esse, vt existimat Anchar. in cap. 1. de constit. 11. quaest. principa. Io. Bapt. in l. omnes populi. ff. de iust. & iur. fol. 10. col. 4. Tertio subinfertur, filium a patre alendum esse, etiamsi vxorem absque licentia patris duxerit sine dote, modo honestam duxerit: tradit Decius consil. 231. col. penultim. Imo non tantum filio, verum & eius vxori debere patrem alimenta exhibere, probat Ioan. Crott. in l. si constante. 2. lect. penulti. & fin. col. ff. soluto matrimo. Quarto deducitur ex his, licite posse quem, ex Regia tamen permissione, & licentia, primogenium bonorum suorum constituere in liberis masculis, maioribus natu, modo caeteris indigentibus liberis alimenta praestentur. ita Ioan. Lupi. in d. 3. notab. §. 21. etiam in iudicio interiori animae, tametsi in hoc vltimo dubius sit idem Ioan. Lup. eod. 3. notab. §. 26. & Ioan. Cirier. in secundo libro de primogenit. cap. 15. atque ex hac ratione censuram patiuntur aliquot ex his, quae notat Xuares in dict. 2. limitatione. Quibus adde Andream Tiraq. de primogen. quaest. 4. & tribus sequentibus late hac de re disputantem. Qui in specie tradit. q. 4. nume. 33. alimenta praestanda fore a primogenito caeteris liberis, etiamsi consuetudine vel lege, aut Principis rescripto id cautum non sit. Quod & Hostiens. Ioan. Andre. & Panormi. in cap. licet. de vot. adnotarunt. Sed & licitam esse hanc primogeniorum institutionem absque vlla peccati labe, probat Domini. Soto, libr. 4. de iust. & iur. q. 5. arti. 1. Quinto infero, alimenta his filijs, quos spurios appellamus, deberi, etiamsi eorum pater ea praestari prohibeat in testamento. Bald. in l. id, quod pauperibus. C. de episcop. & & cleric. versi. vltimo quaero. & Xuares in l. 1. titul. 6. libro tertio Fori. vers. notandum post Dinum cons. 9. qui pulchre respondit patrem in testamento non posse filium priuari alimentis hac conditione: Si cum fratribus cohabitare noluerit. Tertio principaliter intellige haec alimenta Iure [art. 6] Pontificio praestari. cap. cum haberet. de eo qui dux. in matrim. Iure autem Ciuili Caesarum, spurijs filijs alimenta denegantur. Authenti. ex complexu. C. de incest. nupt. Authenti. quibus modis natur. effic. sui. §. fin. Speculat. titu. qui filij sint legiti. §. 1. versi. quid de natis. Praepo. in di. c. cum haberet. Aretin. consil. 48. Imol. in l. ex facto. §. si quis rogatus. 5. col. ff. ad Trebel. & Fel. in ca. ecclesia S. Mariae. de constitutio. num. 45. Ego tamen ex tex. dict. Authent. ex complexu. Ius Ciuile procedere existimo in filijs natis ex incestu, coitúue damnato: caeteris enim spurijs non denegat Ius Ciuile alimenta. Ius vero Pontificium etiam his, qui ex damnato coitu sunt concepti, alimenta exhiberi iubet: eritque eisdem filijs facilimum ea obtinere, etiam refragante Iure Caesareo: cum peti alimenta possint apud Iudicem ecclesiasticum, etiam a laicis, qui coram eo conueniri hac ratione possunt. Barto. in l. solent. ff. de aliment. & cibar. legat Ioan. Lupi. in cap. per vestras. secund. notab. nume. 19. Est enim causa alimentorum pia, & ideo diebus feriatis tractari potest, sicuti notat Alexand. in l. 1. colum. 6. ff. soluto matrimon. Caeterum illa Constantini lex, quam Iustinianus approbat in Authent. quibus mod. natur. effic. sui. §. fina. his filijs alimenta negans, nimis rigida, & crudelis est: nam & Theodosius Imperator leges a Constantino latas circa filios illegitimos asperas appellat in l. 2. C. de natur. liber. 4. libr. Codicis Theodosiani. Quo fit, vt constitutio Romanorum Pontificum de alendis filijs, etiam natis ex damnato coitu, in foro seculari excluso Iure Ciuili seruanda sit. gloss. Cardi. & Abb. in dict. cap. cum haberet. Abb. consil. 115. & consi. 50. 2. volum. Fortu. in tract. de vlti. fin. illat. 7. Corset. in reperto. in verbo, alimenta. 2. col. sensit Bart. in dict. Authen. ex complexu. Alciatus lib. 4. parerg. cap. 5. quam opinionem communem esse testatur Aretin. in princip. Instit. de iure natural. gentium & Ciuil. colum. fin. Decius in cap. clerici. de iudic. 2. colum. Ripa. in Rub. de verborum obliga. in fin. idem Rip. in l. si vnquam. C. de reuocand. donat. q. 27. Ioan. Lupi. in cap. per vestras. de donat. inter virum & vxo. 3. notab. §. 9. nume. 14. Ioan. de Neuizanis in Sylua nupt. lib. 3. nume. 25. Carol. Molin. in Alexan. consil. 74. volumi. 3. litera B. cui sententiae conuenit Regia l. 10. Tauri. Ex quo ego infero etiam Regio iure, patrem, qui filio ex incestu nato tenetur alimenta dare, posse eidem quintam bonorum partem relinquere alimentorum titulo: licet ipse pater legitimos liberos habeat. contra Ioan. Lup. in l. 9. Tauri. nume. 50. Quarto intellige principaliter praefatam conclusionem, vt [art. 7] alimenta praestentur his filijs iuxta parentum facultates, & perspecta ipsorum filiorum qualitate: vbi considerandum est, quo pacto deceat ali illum filium spurium. glo. in l. Nepos Proculo. ff. de verborum significat. versi. dignitate. quam dicit sing. Ias. in §. fin. Insti. de actio. col. 1. & in §. item Seruiana. eod. tit. nu. 64. commendat Alex. in l. si maritus. ff. solut. matri. dicens alimenta, quae miserationis causa praestantur, praestanda fore circunspecta persona illius, cui exhibenda sunt. optimus text. in l. sed & si quid. §. sufficienter. ff. de vsufruct. notat Imol. in l. Nesennius. §. fin. ff. de reiud. sequitur Aret. consi. 17. colum. penulti. Vnde in praestandis alimentis, quae miserationis, ac pietatis causa debentur, dignitas illius, cui praestanda sunt, est attendenda: tametsi Bald. in dict. l. si maritus. dixerit isthaec alimenta iuxta necessitatem victus esse censenda, minime attenta personarum dignitate: sequitur eum Ioan. Lup. in dict. cap. per vestras. 3. notab. §. 24. numer. 3. Chassa. consil. 39. nume. 55. Ex his tamen non inelegans patet interpretatio [art. 8] c. cum haberet. nempe vt viuendi necessitas in alimentis, non dignitas personarum sit consideranda: quod expedit a suis principijs perpendere: iure namque naturali alimenta debentur, quatenus vitae subueniatur. cap. pasce. 86. distinct. l. necare. ff. de liber. agnosc. addiditius humanum neque iniuria alimenta praestari debere, iuxta dignitatem & statum illius, cui praestanda sunt, vt constat: igitur Baldi opinio non potest recta ratione defendi. Sed oritur hinc concordia noua inter Ius Canonicum, & Ciuile: qua apparet a Iure Canonico filijs, etiam spurijs, alimenta deberi a parentibus, iuxta filiorum dignitatem. per cap. cum haberet. de eo, qui duxit in matri. at Iure Ciuili filijs comprehensis in d. Authent. ex complexu. alimenta deberi, quatenus vitae subsidio sint satis, ne fame, aut frigore pereant: non tamen illa, que attenta filiorum dignitate sunt necessaria: siquidem lex Ciuilis alimenta negare potuit, quae iure naturali non sunt necessario exhibenda: quibus mire concinit Regia lex Partitarum, quam in vndecimo intellectu citabo. Igitur plurimum conducit Iudicis arbitrium in his alimentis diffiniendis. Sed & Regia l. 10. Tauri. permisit patri titulo alimentorum quintam bonorum partem designare his filijs, quibus alimenta dare tenetur. Quae quidem pars si sufficiens non sit, vitae subsidio necessario erit augenda: si vero excedat illam quantitatem, quae dignitati filiorum conuenit, minime diminuetur, autore Io. Lup. d. c. per vestras. 3. notab. §. 24. in fi. Quinto, [art. 9] quamuis filios a parentibus alendos esse, iure constet: id tamen locum habet, si filius non habeat patrimonium, neque arte aliqua praeditus sit, vnde possit sibi alimenta capere: secus ergo, si is filius valeat se ipsum alere. l. si quis a liberis. §. sed si filius. ff. de liber. agnos. Anto. & Abb. in dict cap. cum haberet. 3. col. Baptist. de S. Seuerino in l. si qua illustris. C. ad Orficia. colum. penult. Soci. consil. 121. nume. 42. in 4. volum. Laurent. Calca. consi. 59. Decius consi. 576. Nisi dedecus sit filio artem illam exercere: quod praedicti D. D. sentiunt, & Ioan. Lup. in dict. cap. per vestras. 3. notab. §. 23. nume. 6. Abb. in cap. 2. colum. 2. de conuers. infide. probat Regia l. 6. titul. 19. part. 4. Id etiam hac in re certissimum esse opinor patrem huic iuri alendi liberos minime satisfacere, si id curet, & agat, vt filius recipiatur in aliqua domo hospitali, in qua pauperes publice aluntur: indecens enim est eum filium in domo publice hospitali constituere: quod sensit Bald. in l. vnica. §. sed scimus. C. de Lati. libert. tollend. quem Praepo. sequitur in dict. cap. cum haberet. Anto. Burgens. in cap. 1. de emptio. & venditio. colum. penulti. & Io. Lup. in dict. §. 23. numer. 9. dicentes eum, qui alterum tenetur alere, huic obligationi satisfacere, si curet illum recipi in domo pauperum: nisi indecens sit, eum in loco illo alimenta percipere: vnde aperte sentiunt, quod nos asserimus: non enim video decere filium, nec patrem, in domo publica pauperum ali ipsum filium. Nec istud est praetermittendum, lege aliqua [art. 10] diffiniente certam quantitatem, titulo alimentorum, liceat patri filio relinquere, etiam spurio: posse patrem illam quantitatem eidem filio legare, quamuis ipse filius habeat patrimonium, vel bona, ex quibus valeat se ipsum alere, quod pulchre notat Aym. consil. 199. Ex quo non vulgaris aperitur interpretatio. l. 9. ac 10. Tauri. quibus pater poterit filio illegitimo iure alimentorum legare quintam bonorum partem, etiamsi is filius ditissimus sit. Sexto ex his infertur, [art. 11] patrem teneri ad designandam dotem filiae spuriae, sicuti ad eam alendam: quod Bart. voluit in dict. Authen. ex complexu. Abb. in d. cap. cum haberet. & est communis opinio, teste Ioan. Bapti. de sanct. Seuerino in dict. l. si qua illustris. colum. pen. notat Bald. in l. sed nec mater. C. de iure doti. Bart. in l. fin. §. si a socero. ff. de his, quae in frau. credit. idem in l. Maeuius. §. duobus. col. antepenulti. ff. de legat. 2. Matthes. notab. 147. Bar. in l. fin. colum. 2. ff. de his, qui. vt indig. Ioan. Lup. in dict. cap. per vestras. 3. notab. §. 9. & §. 23. Bald. Nouel. in tract. de dote. 6. part. priuileg. 26. Ioan. Campe. de dote. 1. part. q. 17. Soci. in l. 1. nume. 25. ff. soluto matrimo. vbi Aretin. colum. 5. scribit hunc sextum intellectum seruari in praxi, & asserit communem esse Francisc. de Ripa ibi. nume. 65. Sed procedit iuxta quantitatem pro alimentis debitam, ex ratione, quam praedicti Doct. adducunt, atque post eos Euerardus in Centuria locorum, cap. 29. notat in hac specie Curtius Iunior, consil. 37. colum. fin. quamuis Alexand. in dict. l. num. 8. voluerit patrem non obligari ad constituendam dotem filiae spuriae: pro quo facit l. vxorem. §. pater. ff. de legat. 3. Cui tamen responderi potest eam legem locum habere, quando filia habet bona, ex quibus possit sibi dotem constituere, vt expressim praeter alios intellexit Fortuni. in tracta. de vltimo fin. illat. 9. Hinc probanda est decisio Praepo. in cap. 1. §. similiter. de capi. Conrad. in feudis, dum dicit, praemissa lege, vel consuetudine, qua subditi alicui Duci, Comiti, vel Marchioni, aut Regi, teneantur dotem filiabus domini exhibere, eos debere non tantum id agere erga filias legitimas, sed & erga spurias, quem sequitur Chassa. in consuetu. Burgun. Rub. 8. §. 5. nume. 38. Verum, si pater [art. 12] excedat iuris metas in assignanda dote filiae spuriae, ab eius legitimis haeredibus ille dotis excessus est exigendus matrimonio soluto: non eo constante, ne filiae maritus eludatur, qui oneroso titulo possidet dotem. Bart. in l. fi. ff. de his, quae in fraud. cred. quod eo casu procedere potest, quo maritus tempore contractus ignorabat, eius vxorem spuriam esse: alioqui Barto. opinio falsa foret: siquidem etiam matrimonio constante posset illius dotis excessus peti: vt notat Ioan. Lup. in dict. cap. per vestras. 3. notab. §. 24. nume. 3. ac Ioan. Franc. de Rip. in l. 1. ff. solut. matri. nume. 97. post Cuman. in dict. l. fina. & Nicol. de Vbald. in tract. de success. ab intestat. 4. specie filiorum. fol. 6. col. 1. Quin & aduersus Bartol. est optimus tex. in Regia l. 29. Tauri. qua probatur dotem inofficiosam a fratribus posse exigi ex ea parte, qua sit inofficiosa, etiam matrimonio constante: quod Iure Communi Paulus Castr. adnotauerat in l. vnica. C. de inoffic. do. quam sequitur Ioan. Lupi. in dict. 3. notab. §. 22. dicens ita in Pinciano Praetorio iudicatum fuisse, priusquam lex Regia statueretur, tametsi idem Ioan. Lupi. in dict. §. 24. opinionem Barto. asserat esse communem, ex eo, quod dotis titulus marito sit onerosus. gl. in l. si donaturus. ff. de condi. caus. dat. ibidem recepta communiter Barto. in l. si constante. ff. soluto matrimon. nume. 67. Bald. in l. hac edictali. colum. 3. C. de secund. nupt. Iason in l. Nesennius. 3. notab. ff. de re iud. text. in l. vnica. versi. lucratiuas. C. de impo. lucrat. descriptione. libr. 10. Reg. l. 17. Tauri. latius Andre. Tiraquel. in l. si vnquam. C. de reuocand. donat. in verb. donatione. nume. 173. sed licet dos marito detur pro oneribus matrimonij ministrandis, non sequitur confestim, maritum dotem consequi omnino titulo onerosi contractus, quia ratione coniugij tenetur vir vxorem alere. Vnde dos marito promissa nec defertur vere gratia lucri, nec omnino contractus onerosi conditionem sequitur, alioqui mille fraudibus locus esset in dotalibus instrumentis. Septimo principaliter ad hanc rem attinet [art. 13] alendos esse liberos, a matre primo aetatis triennio: post illud vero a patre, gloss. in dict. cap. cum haberet. & in l. nec filium. C. de patria potesta. & in cap. fina. de conuers. infide. mater etenim cogitur proprium lactare filium, vt scribit Diuus Grego. in Responsionibus ad Augustinum Anglorum episcopum, cap. 10. ex quo id notauit Gratian. cap. ad eius vero. 5. distinct. Modo non sit ita pauper, vt lactando filio minime vacare possit. Azo. in Summa. C. de patr. potesta. quem sequuntur Bal. & Paul. in l. alimenta. C. de negoc. gest. Abb. in d. c. fin. col. 2. Barto. in tract. de alimentis. & Praepos. in dict. cap. ad eius vero. probat Reg. l. 3. titul. 10. part. 4. addunt tamen praefati Doct. idem esse in casu, quo mater nobilis esset, cui iuxta mores patrios dedecus foret ei, lactare proprium filium, vel si careret lacte: his enim tribus casibus infans tradendus est Nutrici patris expensis, vel cogendus est pater matri pauperi alimenta praebere, quo filium possit proprijs vberibus nutrire. Verum ego ob quamcunque nobilitatem minime excusarem foeminas a lactandis proprijs filijs, nec opinor, etiam Reginis id esse dedecus: ex Phauorino apud Aulum Gellium lib. noct. attica. 12. cap. 1. & Macrob. lib. 5. Saturn. cap. 11. & Plutarch. in lib. de liber. educan. fol. 2. & August. in enarratione Psalmi 49. Pulchre & vberrime Tiraquel. in tracta. de nobilitat. cap. 20. numero 76. Nec tamen foeminas proprios lactare filios detrectantes, mortalis criminis reas iudicarem, si in eligenda Nutrice, atque alendo filio, curam huic negocio conuenientem impenderent, quod ipse Plutarchus admonet. His etiam illud addendum est, post triennium adhuc matrem cogendam esse, alere filium, si pater pauper sit, atque id agere nequeat: ita Abb. existimat in dict. cap. fina. 2. colum. Regia l. 4. tit. 19. part. 4. Sed & idem Abb. in dict. cap. cum haberet. probare conatur: onus alendi filios illegitimos pariter matri, ac patri incumbere, nulla aetatis constituta differentia, quod apud me est dubium. Octauo constat ex praemissis, [art. 14] filios etiam spurios non tantum a parentibus alendos fore, sed etiam ab eorum haeredibus, optimus text. in Auth. licet. C. de natur. liber. Baptist. in dict. l. si qua illustris. colum. penultim. Abb. consil. 115. 2. volum. Matth. notab. 148. Socin. consi. 161. secundo volumi. 2. colum. idem probat text. in l. si quis a liberis. §. item rescripserunt. ff. de liber. agnoscend. vbi Bartol. adnotauit, filium spurium alendum esse a Monasterio, quod eius pater fuerat ingressus, tanquam a patris haerede. Hinc etiam scribit Ripa in l. si vnquam. C. de reuocan. donatio. quest. 27. donatarium omnium bonorum officio Iudicis cogi debere, filios donatoris, etiam spurios alere. Non tamen transit hoc onus alendi liberos ad eum, qui iure emptionis, similísue contractus bona patris obtinuit, cum nullum hic detur hypothecae Ius: qua in re hallucinatur Durantes Gualdensis in libr. de Arte testand. tit. de libe. instit. caut. 17. dicens bona parentum esse subdita hypothecae pro alendis liberis: atque ideo eorum emptores ad hec alimenta teneri, per l. 2. ff. de aliment. legat. hoc enim falsum est, quia l. 2. quam ipse citat, locum sibi vendicat in bonis, quae expressim designantur in testamentis, vel in contractibus, ad alimenta alicui exhibenda, vti Bart. ibi notat. & probatur in l. Lucius. vbi idem Bar. ff. eod. tit. Roma. consi. 388. optime Hierony. Gygas in tract. de pensionib. quaestion. 51. his accedit, quod Ioannes Gallus scribit, quaestio. 122. vxorem, cui maritus alimenta exhibere tenetur, nequaquam ratione alimentorum agere posse aduersus possessores iure emptionis bonorum, quae mariti fuerunt. Nono est aduertendum, [art. 15] alimenta, quae a parentibus filijs spurijs legantur, vel traduntur, ad filiorum haeredes non pertinere. Bald. in l. eam quam. numero 41. C. de fideicommiss. non enim ratione alimentorum, quia cum vita finiuntur. l. cum hi. §. si vni. ff. de transactioni. l. dominus. §. final. ff. de vsufruct. non ratione proprietatis, quia illa filijs spurijs a patre relinqui non potest: igitur nullo iure ad filiorum haeredes expectant bona illa, quae pater eis pro alimentis legauit, seu assignauit. idem notat Baptist. in dict. l. si qua illustris. columna penulti. Vnde si filij ex fructibus rei ad alimenta designatae ali possunt, illius rei dominium mortuis filijs ad patris haeredes redit, vt existimat Ioannes Lupi. in capitul. per vestras. 3. notab. §. 24. numero 4. vbi numer. 7. dubitat de sententia Baldi, qui in l. 1. §. ius naturale. ff. de iustit. & iur. dixit, alimenta, quae iure filijs legitimis dantur ex eo, quod lege municipali, aliáue ratione priuentur legitima, non transire ad haeredes. Sed a Bal. recedit Rodericus Xuares in l. 9. titul. 6. libr. 3. Fori. 2. limit. col. 17. quia haec alimenta omnino subintrant locum legitimae, lege, vel progenij iure sublatae: quibus suffragatur id, quod Bald. Paul. & alij notant in l. cum hi. §. si vni. ff. de transactionibus. dicentes fundum ad alimenta legatum ei, cui proprietas illius legari poterat, ad haeredes legatarij transire: quae opinio communis est, vt fatetur Paulus de Monte Pico in l. Titia cum testamento. §. Titia. ff. de legat. 2. colum. 2. Thom. Ferrari. caute. 2. licet ab his dissentiat Carolus Molin. in Alexand. consil. 223. volumin. 2. Imo si res ad alimenta spurio filio relicta in aestimatione proprietatis non excedit quantitatem alimentis necessariam, ad haeredes filij transire: eandem rem nititur probare Rodericus Xuares in l. 1. titul. sexto. libro 3. Fori. versic. secundum est. Verum haec omnia apertius sunt lege Regia expedita. cum in constitutione 10. Tauri. sit sancitum, quintam bonorum partem, que iure alimentorum filijs competit, & relinquitur, ad filij etiam spurij haeredes transire. Decimo adnotandum est, non [art. 16] tantum patrem, aut matrem adstrictos esse hac obligatione alendi liberos illegitimos, verum etiam auos, ac proauos, caeterosque his maiores, si nec pater, nec mater filios alere possint. Eadem etenim aequitatis ratio in his viget. quod Abb. notat in d. cap. cum haberet. fin. col. Socin. consil. 161. volum. 2. sentit Bart. in l. pen. ff. de liberis agnoscendis. Cyn. in l. 2. C. de alendis liberis. Nec oberit Regia lege quinta titul. decimonono. part. quarta. dicens filios spurios alendos esse a matre, auo, & proauo materni generis, quia lex illa iuris Caesarei rigorem sequitur. Vndecimo praeter ea, que ad huiusce rei cognitionem adduximus, illud erit considerandum, haec [art. 17] alimenta filijs negari posse ex his causis, quae iustae a iure censentur, vt filius exhaeredari possit a parentibus. gloss. ab omnibus recepta in dict. cap. cum haberet. & in l. si quis a liberis. §. idem Iudex. versic. detulerit. ff. de liber. agnoscendis. quam dicit singul. Francisc. Cremens. sing. 19. Ferrar. in regu. iura sanguinis. ff. de regul. iur. Gerard. a Petra Sancta singul. 1. & Carolus Molinaeus, in consuetudine Parisiens. titul. primo. §. 30. in princ. huius etiam sententiae fuerunt assertores Bartol. in l. Diuus. ff. ad legem Pompeiam. de parricid. Iason in l. Ius Ciuile. colum. penulti. ff. de iusti. & iur. & Ioannes Lupi. in cap. per vestras. tertio notabil. §. 5. & §. 13. quod probatur Reg. l. 6. titul. 19. part. 4. Quae quidem lex in fine vnum addit memorabile, nempe ex dictis causis alimenta negari posse: non tamen ea, quae sunt praecise necessaria in subsidium vitae. quod ego intelligerem, nisi in causa ingratitudinis, propter quam filius esset morte dignus: tunc etenim non esset iniquum, filium priuari etiam his alimentis, quorum indiget ad subsidium vitae, ne pereat. Duodecimo solet dubitari, an filij illegitimi vti possint insignibus paterni, aut materni generis: quod Chass. tractat in Gloriae mundicata. part. 1. & par. 11. consider. 15. Explicat etiam hac in re Francisc. Balb. in tracta. praescript. 4. part. 4. part. princip. quaest. 18. an hi filij, bona parentum, quorum sunt incapaces, longi temporis possessione valeant vsucapere. # 7 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Nominatio filij an efficiat eum legitimum, quando fuit a patre solenniter facta. -  2 Nominatio filij ad eum efficiendum legitimum, an exigat, quod pater profiteatur simul esse. -  3 Nominatio filij absque eo quod haeres instituatur, eum reddit legitimum. -  4 Oblatio Curiae filium naturalem legitimum efficit. §. SEPTIMVS. SVPEREST nunc tractare, quibus modis proles illegitima efficiatur legitima: quod ante nos alij peculiaribus libellis aggressi fuere: fortasse tamen post varia, atque numerosa a nostris Doctoribus hac in re non inutiliter scripta, & hic noster labor spernendus non erit. Primum equidem [art. 1] filius naturalis legitimus efficitur, ex eo, quod pater eum proprium filium esse fatetur in instrumento publico, testamento, scripturáue priuata, trium virorum fide dignorum testimonio subscripta. Auth. si quis. C. de nat. lib. & in Authen. vt liceat matri & auiae. §. ad hoc autem. coll. 8. glo. in Auth. quibus mo. natu. effici. sui. §. si vero is qui solummodo. in verb. principis. ea ratione, quod lex Ciuilis praesumat patrem profitentem aliquem esse proprium filium, concubinam, ipsius filij matrem, vxorem accipere, sicuti Ang. & Salyc. fatentur in d. Auth. si quis. Bart. in disp. 11. ad fin. Ludoui. de Sardis in tracta. de legitima. fol. 8. Nicol. de Vbald. in tracta. de success. ab intest. 6. specie filiorum. 2. modo legitima. & Iason in l. neque professio. C. de testa. 2. col. Nicol. Boer. decis. 240. numer. 16. & Caepola. caut. 248. Alioqui lex Ciuilis ex hoc non censeret fratres huius nominati, vtrinque coniunctos, etiam legitimos esse: quod in dictis iuribus expresse cauetur, & adnotauit gloss. vbi Bald. in l. 2. C. quibus res iudic. non nocet. Alexand. in l. saepe. ff. de re iudi. numer. 51. Imo esse hanc praesumptionem iuris, & de iure, voluit Iac. de Bello visu. in dict. §. ad hoc autem. sed licet procedere possit eius opinio, quo ad haereditatem ipsius parentis, ex Praepo. in cap. per tuas. qui filij sint legiti. col. antepenultim. Anton. tamen de Rosell. dubitat de ea in tract. legitim. c. fi. col. pen. & Nicol. de Vbald. in d. 2. modo legiti. nam & contrarium voluit Bart. consi. 120. cuius opinio verior videtur. & magis applaudens, Doct. in hac q. citatis. & Boerio dict. decis. 240. num. 17. Ex quibus infertur primo, hanc legitimationem non induci ex praefata nominatione, casu, quo a matre dicta nominatio procederet: non enim praesumitur consensus coniugalis ita facile in ipso viro ex nominatione foeminae, sicuti in ipsa foemina & concubina ex viri nominatione. Angel. in dict. Authenti. si quis, quem Cremensis sequitur singul. 161. & Caepola caut. 248. Secundo infero, eandem legitimationem non procedere, quando ipsa concubina tempore nominationis aliud contraxerat matrimonium, vel ipse pater aliam vxorem acceperat, eamque haberet. Salyce. in dict. Auth. si quis. text. optimus sit intelligendus in cap. per tuas. qui filij sint legiti. Et prae caeteris hoc ipsum probat Lucas de Penna. in l. 4. col. 4. C. de his qui sponte pub. mu. sub. lib. 10. Tertio infero, praedictam legitimationem esse intelligendam, si mater esset honesta foemina: alioqui non esset tutum hunc matrimonij consensum praesumere. Bar. consi. 120. Bal. in l. 2. colu. 2. C. qui. res iud. non nocet. Iaso. in d. l. neque professio. Gerard. sing. 60. contra Praepo. in d. c. per tuas. Nec placet distinctio, quam in hac quaestione tradit Nicol. Boeri. in d. decis. num. 16. quia nullo iure probatur. Vnde subinfertur, mortua matre hanc legitimationem minime induci ex praedicta nominatione: quod Bart. Bald. & caeteri passim fatentur, & est communis opinio, teste Nicol. Boerio aduersus Praepo. in d. c. per tuas. Quarto, cum hic de praesumptione tractetur, ad eam inducendam necessarium esse quidam existimant, [art. 2] patrem nominare filium atque profiteri suum esse: suum inquam, eo intellectu, quo apud Iurisconsultos sui haeredes dicuntur, in l. in suis. ff. de liber. & posthum. §. sui autem. Instit. haered. quali. & differ. atque ita praedicta iura intellexit Bal. in c. innotuit. de elect. & Ias. in d. l. neque professio. 2. col. Sed hoc non video ad hanc legitimationem iure aliquo exigi, nec opinor opinionem istam esse recipiendam: siquidem in Auth. vt liceat matri & auiae. §. ad hoc vero. constat ex Graeco Nouellarum Codice, 17. constitutione, satis esse, vt naturalis filius efficiatur legitimus, si pater proprium esse filium fateatur. Nec in Latina translatione dictio, suus, ita est accipienda, vt Bal. & Ias. opinantur: quibus Regi. l. 7. tit. 15. part. 4. minime patrocinatur: imo nostram sententiam corroborat. Id enim tantum cauendum est, ne pater in hac professione filium naturalem appellet. Quinto hinc elicitur, falsam esse glo. in d. c. per tuas. quae [art. 3] exigere videtur simul cum hac nominatione, eiusdem filij institutionem, ita, vt haeres a patre instituatur: hoc etenim necessarium non esse satis constat. sunt tamen qui hanc legitimationem admittant, si pater filios legitimos, & naturales non habeat, non alias. gl. in d. c. per tuas. & in d. Auth. si quis. vbi Bar. & idem in disputatione 11. col. fin. Ioan. Andr. Anto. num. 15. & Anchar. in d. c. per tuas. Ias. in d. l. neque professio. 2. col. quorum opinio mihi admodum placet, ex eo, quod hanc praesumptionem iuris, non admodum decens sit in legitimorum, & naturalium praeiudicium extendere, quibus etiam adiungendus est Hosti. in summa. titu. qui filij sint legiti. §. fin. ad fin. qui hoc idem asserit, licet contrarium teneant Iaco. de Bello visu, in d. Auth. vt liceat matri & auiae. §. ad hoc. Praepo. in d. c. per tuas. 7. colum. Nicol. de Vbald. in tract. de success. ab intest. 6. specie filiorum. 2. modo legit. Bald. in c. innotuit. de electio. Ludo. de Sard. de legitima. fol. 8. col. 2. & Anto. Rosel. in tracta. legitimat. c. fi. col. penult. quorum autoritate vtrinque pensata, non verebor primam, & Bart. sententiam audacter communem asserere, cum Nicol. Boer. decis. 240. nu. 18. Secundo principaliter, [art. 4] filius naturalis eius consensu a patre Curiae Principis oblatus, si legitimus ipsi offerenti, etiamsi legitimos, & naturales filios habeat ipse pater. l. 3. C. de natur. liber. & in Auth. quib. mod. natur. effi. sui. §. 1. 2. & 3. Regia. l. 5. tit. 15. part. 3. atque idem erit, si mortuo patre ipse filius, non extantibus legitimis, & naturalibus, se ipsum Curiae offerat. glo. in dict. cap. per tuas. & notatur in dict. l. 3. & in Authen. paulo ante citato. tradunt etiam Praepo. in dict. cap. per tuas. & in cap. per venerabilem. §. quod autem. qui filij sint legiti. col. 7. Anton. Rosel. de legitimatio. cap. fin. Ludouic. a Sardis in eo tracta. fol. 16. Nicol. de Vbal. de success. ab intesta. 6. specie 5. modo legitima. addens hunc filium ex oblatione ista, vtcunque facta, admittendum esse ad bona illa, quae existunt intra territorium, ac iurisdictionem Principis, cuius Curiae facta fuit oblatio: non ad alia bona. sensit idem Angel. consil. 350. num. 7. Haec tamen legitimatio ab vsu recessit, vt idem Ange. asserit consi. 17. & in Authenti. quib. mod. natura. effic. sui. §. quod vero. Praepo. in dict. col. 7. Anto. Rosel. & Ludouic. a Sardis in praecitatis locis. Quo fit, vt nec illa legitimatio admittenda sit, quam per oblationem Curiae coelesti, id est religioni, factam, a iure concedi, voluit Guliel. de Cuneo. in l. 1. C. de sacrosan eccle. ad exemplum huius legitimationis, quae fit per oblationem Curiae Principis secularis. idem notat Bal. in dict. l. 1. in lectione. col. 5. Feli. in cap. cum deputati. de iud. 2. col. Ias. in l. 1. C. quand. non pet. par. nume. 30. Alex. Rom. & Areti. 2. col. in l. necessarijs. ff. de acquiren. haered. Anto. Rosel. in dict. tract. in fi. Barb. in cap. quia nos. de testament. 1. col. Roma. in Authen. similiter. C. ad l. Falci. 7, speciali. Quae quidem extensio, etsi frequentiori DD. iudicio probetur, iure tame procedere nequit, quia oblatus Curiae Caesaris ideo legitimus fit, quod praesumatur legitimus ab ipso Caesare effectus in praemium illius ministerij, cui filius illegitimus additus est: quae ratio non conuenit oblationi, quae Curiae coelesti fit. Faber in Authenti. ex complexu. C. de incest. nupt. & in l. cum quis. & in Auth. licet. C. de nat. libe. Flor. 3 par. tit. 1. cap. 27. §. 2. idem etiam praemittit Praepo. in c. tanta. 2. col. qui filij sint legit. qua in re maxime dubitat Roder. Xuares. alleg. 25. sequutus tandem religionis fauore opinionem Gulielmi. His tandem omissis, ea quae ad praxim magis accedunt, explicemus: Crebro enim contingit, filios illegitimos Principum rescripto legitimos effici. igitur hoc erit paulo exactiori diligentia tractandum. # 8 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Legitimatio quid sit, & in quo differat a dispensatione. -  2 Legitimato debetur legitima, atque ei competit ius dicendi testamentum inofficiosum. -  3 Legitimatus fit vere legitimus. -  4 Benedicti de Plumb. pulchra distinctio explicatur. -  5 Legitimatus in quibus differat ab eo, cum quo Princeps dispensauit. -  6 Legitimandi potestas a Principe concessa, an sit fauorabilis, vel odiosa. -  7 Habens potestatem ex Principis commissione legitimandi filios spurios, an possit filias legitimas efficere. -  8 Is, qui potest spurios legitimare, poterit eum legitimum efficere, qui simul sit adulterinus, & incestus. -  9 Habens a Principe facultatem legitimandi adulterinos, item incestos filios, an possit legitimare eum, qui simul & incestus, & adulterinus sit. -  10 Legitimandi potestas a Principe alicui concessa, non extenditur ad dispensationem. -  11 Legitimatus tanquam incestus, non censetur legitima tus, si tantum sit adulterinus. -  12 Filius natus ex matrimonio contracto dispensatione Romani Pontificis, legitimus est omnino, etiam in foro Caesaris. -  13 Dispensatio, vt matrimonium Iure Canonico prohibente contractum, sit legitimum, prolem susceptam ante approbationem legitimam reddit, si eius mentio Principi facta fuerit. -  14 Legitimatio an possit a Principe concedi sibi non subditis. -  15 Jurisdictio voluntaria exercetur aliquando extra territorium. -  16 Romanus Pontifex an possit aliquo casu legitimare, etiam quo ad temporalia, subditum Principi seculari. -  17 Legitimare potest Princeps sibi subiectos extrae territorium. -  18 Legitimare non potest Princeps secularis, quo ad ecclesiastica, sicut nec Papa, quo ad temporalia. -  19 Legitimatio a quo sit concedenda filio clerici, etiam in sacris constituti. -  20 Rex an possit legitimare proprios filios. -  21 Legitimandi potestas a Principe concessa, non operatur, vt quis possit proprios filios legitimos efficere. §. OCTAVVS. LEGITIMATIO, est [art. 1] quaedam natalium restitutio, quae absque coniugio natis, extra causam ingenuitatis conceditur. Nam sicuti libertinus, qui in eo statu, vel seruitutis natus fuit, a Principe restituitur illis natalibus, in quibus initio homines omnes nascebantur ingenui. l. secunda. ff. de natalib. restitu. ita illegitime natus antiquae ingenuitati, & naturae, ex qua omnes legitimi nascuntur, restituitur per legitimationem, text. in Authen. quib. mod. natur. effic. sui. in princ. & in §. illud tamen. Vnde a dispensatione legitimatio plurimum distat, eo, quod dispensatio ad aliquem actum, vel certis quibusdam legibus aliquem legitimum efficiat: at legitimatio omnino legitimum quem constituit, vt explicat Antoni. de Butrio. in cap. per venerabilem. qui filij sint legit. nume. 16. & ibi Abb. in gloss. 2. Paul. & Iason in l. sed si hac. §. patronum. ff. de in ius vocan. Idem Paul. consil. 30 lib. 3. Alexan. consi. 30. libr. 4. & consi. vltimo. libr. 5. idem Paul. in l. falsa demonstratio. §. 1. ff. de condi. & demonstrat. & in Rubri. C. de iur. aur. anul. optime Iason in consil. 40. colum. 2. libr. 3. Corne. consil. 9. 4. volum. & Fortun. in l. Gallus. §. quid si tantum. ff. de liber. & posthum. col. 130. dicens legitimatum, etiam simpliciter quo ad omnia legitimum censeri: eum vero, qui ex dispensatione est effectus legitimus, ad expressum actum tantum legitimum iudicari. Dicebat tamen Decius cons. 258. fin. col. legitimationem esse, non dispensationem, si Princeps aliquem efficiat legitimum ad honores, successiones testamentarias, legitimasque, & ad omnia alia, adijciens, vt patri succedat in eo, quod patri placuerit. idem notat Curtius Senior consil. 73. versic. sed praemissis. colum. 5. & Soci. consil. 246. colum. 3. in 2. volum. & Alciatus lib. 3. parerg. capit. 4. idem late notat Parisi. consi. 7. volu. 2. num. 17. rursus idem Deci. in l. pactum. nume. 15. C. de collat. Ludouic. Gozadi. in consil. 6. nume. 63. & 67. Ias. in cons. 162. lib. 1. pro quibus est optimus text. in l. cum in adoptiuis. §. sed ne articulum. C. de adoptio. quem in hac specie adducit Emanuel a Costa Lusitanus in dict. §. & quid si tantum. 2. part. nume. 152. quia secundum eos non est de essentia filiationis legitimae ipsa successio in bonis parentum: quamuis ex Corneo in dict. consi. 9. colum. fin. contrarium notari possit, & ab alijs, quos ipse citat. & post eum Carol. Molinae. in Alexand. consilio vltimo, lib. 5. Hinc efficitur, [art. 2] iure optimo legitimato simpliciter, debita sit legitima pars in bonis parentum, eique competat ius dicendi testamentum nullum, vel inofficiosum, sicuti legitimo. probat text. in Authenti. quibus modis natur. effic. legiti. §. igitur. optimus text. in §. 2. Institu. de haered. quae ab intesta. deferunt. notat Iason in Rubric. ff. de liber. & posthum. 2. colum. Ioannes Cirier. libr. 1. de primogenit. quaest. 13. latius Andr. Tiraquel. in l. si vnquam. C. de reuoc. donat. in verbo, susceperit. nume. 64. non ita dicendum erit in eo, qui dispensatione est effectus legitimus. Is enim, si legitimus efficiatur, vt patri in certa portione bonorum succedat, vel eo pacto, quo pater voluerit eum succedere: non succedit patri intestato, vt legitimus: secundum Iaso. in d. 2. col. nume. 5. & rursus num. 14. & 18. qui hoc ipsum plane probat, vbi de dispensatione, non de legitimatione tractatur: quasi velit idem Iason, posse contingere, quod filius alicuius per dispen sationem, tantum efficiatur legitimus, vt patri succedat certa in specie, nempe in eo, quid patri placuerit: nec tamen fiat legitimus in vniuersum, quo ad honores, dignitates, successiones legitimas, & testamentarias. quo casu hic filius non succedit patri intestato, vt idem Iason sensit in dict. Rubric. numer. 18. & probatur ex eo, quod dispensatio stricte intelligenda est, nec admitti debeat extra casum in ea expressum. Sed si quis legitimus efficiatur a Principe ad honores, dignitates, successiones legitimas, & testamentarias, natalibusque restituatur, ita tamen, vt patri succedat ea in parte, quam ei pater relinquere voluerit: dubium est, an patri succedat intestato? Nam Iason in dict. consil. 162. libr. 1. sensit, huic filio legitimam deberi, nisi pater contrarium disposuerit. & idem Iason in dict. Rubri. de liber. & posthum. nume. 16. & 17. censet, sufficere tacitam voluntatem patris, quae a lege praesumitur. l. conficiuntur. ff. de iure codicil. l. si quis cum nullum. ff. eodem titul. huic opinioni accedit, quod haec legitimatio propria, & vera est, non accedit, quod haec legitimatio propria, & vera est, non dispensatio: & ideo tantum ius successionis paternae restringitur ad eius voluntatem expressam, vel tacitam, quia legitimatio non est stricte interpretanda. Atque ita haec opinio benignior est. Quod si dixeris, hanc clausulam eum sensum habere, vt hic filius patri non succedat intestato, non verebor hanc subintellectam legitimationis limitationem ad eundem modum interpretari, iuxta quem accipienda est clausula illa, sine praeiudicio successorum ab intestato. de qua §. 10. disputauimus. Cum in hac specie non sit haec natalium restitutio censenda dispensatio, sed propria, & vera legitimatio: sicut esset & illa, quae filium legitimum, quo ad honores, dignitates, successiones, & omnia alia efficeret, ita tamen, vt patri succederet ex testamento, non ab intestato. Etenim haec est vera in vniuersum legitimatio successionis iura restringens: quae non sunt omnino filiationi legitimae necessaria. Differt igitur a legitimatione ita limitata dispensatio, quia haec non in vniuersum, sed certis legibus: id est ad certos quosdam peculiares actus illegitimum admittit. Quemadmodum & ipse Iason in dict. Rubric. in specie tradit. Vnde ex hoc reprobat Paul. Castrensem, qui in consil. 30. 1. volumi. dixerat, legitimatum, vt patri ab intestato succederet, posse dicere testamentum patris nullum, si in eo praeteritus sit: quod falsum est, cum haec sit dispensatio, non legitimatio. Secundo infertur intellectus illius opinionis, quam asserit Bart. in l. si is qui pro emptore. ff. de vsucapio. num. 29. dicens [art. 3] filium legitimatum esse vere legitimum, & id communis omnium sententia admittit, vt constat ex Ias. ibi num. 127. Tiraquel. in dict. l. si vnquam. in verb. susceperit. nu. 52. Fortu. in l. Gallus. §. & quid si tantum. ff. de liber. & posthu. col. 125. Socinus consil. 65. 3. col. volu. 3. Chassa. in consuetudin. Burgundiae. Rub. 8. §. 5. versic. Christi nomine inuocato. Deci. consil. 258. vbi expressim hanc esse communem opinionem fatetur. Sed tamen in statutis, hunc legitimatum appellatione legitimi comprehendi dubitant plures, quorum varias opiniones retulit Ioan. Crott. in dict. §. & quid si tantum. col. 48. & Albert. Brunus in tracta. de statutis excludenti. foemi. artic. 12. quaest. 4. & Ioannes Cirier. in lib. 1. de primogenitura. quaest. 13. Ex quibus apparet, saltem ex opinione, quae magis communis est, legitimatum in statutis non comprehendi sub legitimo, sicuti asserit Albert. Brunus in dict. quaest. 4. & Decius consil. 52. & Carol. Molin. in consuetud. Parisien. titu. 1. §. 8. gloss. 1. hoc enim procedit in his, qui per dispensationem efficiuntur legitimi: non in his, qui ex legitimatione hoc ius adsequuntur: hi namque etiam in statutis sub legitimis intelliguntur. quod notant Albert. Brun. Deci. & Crott. paulo ante citati, ex hac, quam constituimus, differentia. imo & in his, qui ex legitimatione ius istud consequuntur, statuta minime locum habere, si simul sint & alij legitimi ex Iure Communi, notat eleganter Carol. Moli. in dict. §. 8. gloss. 1. nume. 49. & idem in Alexand. consil. 2. volu. 1. num. 11. Caeterum Benedictus a Plumbino, vir equidem, si ex vngue leonem agnoscere licet, acri, subtilique praeditus ingenio: in disputatione incipienti, statuto Pisano. col. 3. aliter Barto. quaestionem dissoluit, dicens, [art. 4] legitimatum non dici vere legitimum, si originem consideremus: cum natus non fuerit legitimus, probat text. in cap. tanta. qui filij sint legit. ibi habeantur. Si vero ipsum legitimorum nomen in genere perpendamus: tunc si Princeps efficiat legitimum eum, qui ex vitio, quod ab eodem Principe nequaquam tolli poterat, erat illegitimus, hic legitimatus non est vere legitimus, quia manet, quo ad aliqua illegitimus: si autem id vitium poterat a Principe tolli, vere legitimus erit. sequitur eum Ias. in dict. l. si is, qui pro emptore. numer. 127. Ioan. Cirier dict. quaest. 13. Curtius Senior consi. 73. dubio 3. Decius consil. 284. numer. 15. & consil. 275. final. colum. ex Plumbino colligens, legitimatum rescripto Principis larga significatione dici legitimum, non propria: qua legitimi dicuntur hi, qui ratione veri matrimonij, ex quo nati fuerunt, dicuntur, & sunt legitimi. Fortu. etiam in dict. §. & quid si tantum. col. 127. alia ex Plumbino colligit, que tamen subtiliter reprobat. Ego tamen ex Plumbino deduco, legitimatum a Principe seculari, quia natus erat ex coitu, qui coniugalis esse non poterat ex dispensatione Principis secularis, non esse vere legitimum, eo, quod in spiritualibus nondum legitimatus sit. Si vero esset illegitimus ex vitio, quod Princeps ipse tollere posset, vere legitimum esse: cum partim illegitimus non maneat: imo perfecte legitimus sit. Ex quo subinfertur legitimatum a Caesare, quo ad successionem, cum nondum sit habilis ad spiritualia, donec Romanus Pontifex legitimet eum, non esse vere legitimum, sicuti econuerso legitimatus a Papa non dicetur vere legitimus, ex eo quod ad temporalia non sit admittendus, vt constat ex mente Plumbini. Imo dicetur isthaec dispensatio potius, quam legitimatio. Sed id falsum est etiam refragante Plumbini sensu: nam si Princeps legitimum quem efficit, & capacem illarum rerum, quas ipse Princeps concedere potest, nempe laicorum officia, & munera, is vere legitimus erit, tametsi quo ad spiritualia obtinenda, nondum sit factus legitimus. Nec erit haec dicenda dispensatio, sed legitimatio. Decius consi. 52. col. fin. quamuis Alexand. paulisper dissentiat, in l. sed si hac. §. patronum. ff. de in ius vocan. quod sic probatur, si duntaxat ex lege Ciuili, illegitimi plura nec capere, nec obtinere possunt, ex Iure item Canonico: lege naturali & diuina nihil omnino vetantibus, ipse vero Princeps leges humanas tollere potest: igitur quo ad effectus iuris, quis dubitat, posse Principem vere legitimos facere? ex Bartol. in l. si is qui pro emptore. quidquid in dicta disputatione Plumbinus dixerit. Ex eius enim opinione plura sequerentur, quae passim displicerent. Primum, Romano Pontifice efficiente legitimum eum, qui defectum natalium patitur Iuris Canonici prohibitionis causa, is non erit vere legitimus, cum ad temporalia minime sit effectus habilis, quod tamen falsum est: erit enim ad spiritualia, & ecclesiastica vere legitimus: atque isthaec concessio Principis ecclesiastici, erit legitimatio dicenda, non dispensatio. Secundo ex Plumbino illud adnotandum esset, filium naturalem, quem Caesar legitimum, proprio rescripto efficeret, non esse vere legitimum, eo quo ad spiritualia & ecclesiastica maneat inhabilis, & tamen is in conceptione vitium nullum habuit, quod parentum matrimonium impediret: sed tantum illegitimus nascitur, quia mater vxor patris non erat, quod ipse non admitterem, sed vere legitimum esse hunc dubio procul censerem. Tertio ex eadem Plumb. subtili consideratione sunt, qui colligant, filium a Principe laicorum legitimatum, & natalibus restitutum, qui tamen natus fuerat ex coitu, qui non poterat esse coniugalis, Iure Canonico prohibente, non vere esse legitimum, nec dici hanc legitimationem, sed dispensationem. Pau. Castr. consi. 30. 1. vol. Socin. cons. 65. fi. col. 3. vol. Bal. in l. 1. C. de nat. lib. Ioan. Crott. in dicto §. & quid si tantum. fol. 14. col. 4. Curtius Senior consil. 73. dub. 4. Decius consil. 338. col. 2. idem Deci. consi. 610. Paul. Paris. consil. 2. volum. 2. numer. 22. & Ludouic. Goza. consil. 85. nume. 6. idem Gozadinus consil. 6. numer. 76. quibus ego in hoc assentior, quia hic filius non restituitur natalibus, quamuis ad omnia, quae Princeps concedere potest, legitimus ab eo efficiatur. Est enim haec dispensatio, non legitimatio, ex eo, quod hic Princeps propria dispensatione non potuit praedictam copulam coniugalem efficere. Quam igitur obsecro dices in Caesare, aut Rege, legitimationem? illam nempe, qua naturalis efficitur legitimus. Sed id Plumbino aliqua ex parte repugnat, dicenti, non esse vere legitimum eum, qui quo ad aliqua illegitimus remanet, sicuti hic naturalis ad spiritualia vere illegitimus est, etiam post ipsum Principis rescriptum. Praeterea & hic naturalis a Principe legitimatus, iuxta conclusionem a Decio superius adnotatam, proprie non erit legitimus, sed large. Hoc tamen non procedit: quia nomen legitimus ab ipsamet lege deducitur: & quo ad ipsarum legum effectus a Principe vere legitimus quispiam fieri potest. vt Bartol. in dict. l. si quis pro emptore. notauerat, & ex eo latius id colligit Fort. in d. §. & quid si tantum. col. 125. [art. 5] Hinc fateor, legitimationem a Principe factam erga filios naturales, legitimis non existentibus, fauore dignam esse: eam tamen, quae aliter fiat, odiosam ac restringendam, ex text. in Auth. quib. mod. natur. effic. legit. §. sit igitur licentia. Sic etiam intelligenda sunt, que Fortu. tradit in d. §. & quid si tantum. colu. 130. dicens legitimationem rescripto Principis concessam fauorabilem esse, dispensationem vero odiosam. Tertio principaliter ex differentia dispensationis a legitimatione infertur, legitimatum in patriam potestatem transire, non tamen eum, qui ex dispensatione, quo ad quedam est effectus legitimus, auctore Paul. Castr. in cons. 30. col. 4. 1. vol. Quarto infero, quod quamuis ad legitimationem filij factam viuente patre, non exigatur citatio successorum patris intestati: tamen si cum filio dispenset Princeps ad aliquem actum, tunc necessaria est citatio illius, cui fit ex illa dispensatione praeiudicium. Socy. consilio 65. in 3. volumi. qui allegat Ancha. consilio 427. & consilio 241. idem notat Ioan. Crottus in dict. §. & quid si tantum. fol. 11. colum. 2. vbi Soci. fin. colu. & Iaso. numero 132. idem Socy. in l. falsa. §. si cui. ff. de condi. & demonstra. Ludouic. Gozad. consilio 85. numero 6. & quamuis Lancel. Galiau. in d. §. & quid si tantum, numer. 86. hanc opinionem reprobet, ac passim videamus eam minime seruari: opinor tamen communem esse, atque seruandam fore, quando successoribus patris intestati illa dispensatio posset maximum praeiudicium inferre, alioqui verior & praxi aptior apparet Galiaulae sententia, cui nouissime accedit Emanuel a Costa Lusitanus in d. §. & quid si tantum. 2. part. numero 152. Quinto eodem iure efficitur, vt legitimatus a Romano Pontifice non tantum possit Sacerdotis dignitate insigniri, sed etiam beneficia curam animarum habentia, consequi: non tamen poterit ea beneficia obtinere is, cum quo dispensauerit Romanus Pontifex, vt Sacerdotis dignitatem assumere posset, quod Archi. & alij asserunt in capi. 1. in princ. de filijs presby. in 6. Sexto infertur, legitimatum a Romano Pontifice posse primo beneficio dimisso secundum obtinere, neque indigere alia licentia. Si vero cum eo dispensauerit Rom. Pontif. vt non obstante natalium defectu possit beneficium Ecclesiasticum assequi, poterit primum beneficium obtinere: non tamen secundum, primo dimisso. Lappus & Domi. in c. 1. §. fi. 2. col. de filijs presbyt. in 6. Septimo hinc dicendum erit, tex. in cap. fin. de filijs presby. in 6. quo cautum est, dispensationem esse surreptitiam, ad plura beneficia obtinenda impetratam, si in ea mentio non sit dispensationis prius concessae ad ordines sacros, & beneficia obtinenda, non obstante natalium defectu: non habere locum in legitimatione, & natalium restitutione, cuius mentio necessaria non est, secundum Ioan. Andr. & Domini. in dict. c. fi. Octauo ex his constat, [art. 6] habentem a Principe facultatem legitimandi, non posse ex ea dispensare, id est, illegitimum, quo ad quaedam legitimum facere: cum dispensatio maxime differat a legitimatione. Nam & Ludouic. Gozad. consilio 85. numero 6. respondit facultatem a Principe alicui concessam ad legitimandum illegitimos, etiam non citatis his, quos id negotium tangit, intelligendam fore in vera legitimatione, non in dispensatione. Vnde constat ex eo verbum legitimare, non comprehendere dispensandi potestatem: si enim eam comprehenderet, esset cum eadem qualitate intelligendum, quod ipse negat. Huic vero illationi obstat, quod potestas alicui a Principe concessa legitimandi vel dispensandi contra ius, vt fauorabilis est extendenda, ac benigne intelligenda, non stricte. text. sic explicandus in cap. per venerabilem. qui filij sint legit. vbi in hac Principis concessione procedit argumentum a maiori ad minus, quem text. dicit ibi Abb. sing. idem in c. ad aures. colum. 4. de rescript. idem in c. at si Cler. de iud. §. de adulterijs. col. 5. Franc. in c. cui non de sacerdotali. de preb. in 6. col. 2. Barba. in tract. de praest. Cardin. 2. par. q. 1. col. penul. idem notat glo. in Cle. 1. de offi. vicar. in ver. sacerdotum, que sing. est secundum Card. & Fel. in c. G. perpetuus. de fide instr. & in c. fi. de simo. vbi tex. eandem opinionem probat, quae communis est apud Iuris Caesarei professores in l. Gallus. §. & quid si tantum. ff. de liber. & posth. & in l. 2. in princip. ff. de verbor. obliga. vbi Lancel. Galiaula, post alios. col. 3. & Alcia. num. 51. etiam asserunt esse communem. Vnde nimirum si in capit. fin. de simo. appellatione monachorum veniat Abbas: siquidem in fauorabilibus ea interpretatio fieri potest. ex Bart. in l. 3. ff. de stipulati. seruo. Praefatam etiam conclusionem, quam esse communem diximus, tradit Felin. in cap. postulasti. de rescript. numero 10. eandem fatetur communem esse Deci. consil. 76. colu. fin. Ex qua primo infertur, habentem a Principe potestatem legitimandi filios illegitimos, posse eos legitimare, non tantum ad bona simplicia, sed etiam ad feuda. ita Deci. consilio 76. contra Signoro. cons. 218. Cuius responsum procedit, quando simpliciter conceditur potestas legitimandi: tunc etenim non censetur data ad feuda, quia haec bona specialem quandam concessionem exigunt: siquidem legitimatus rescripto Principis ad ea non est admittendus, secundum communem in l. Gallus. §. & quid si tantum. ff. de lib. & posth. Vnde confestim sequitur, nec facultatem legitimandi ad ea debere extendi. Nam is, qui a Principe hanc potestatem habet, aliud quam legitimare, agere nequit: sed legitimatus etiam a Principe, ad feuda non est admittendus: igitur nec natalibus restitutus ab inferiori, qui ex Principis concessione legitimare potest. Opinio autem Philippi Decij tunc vera est, quando ex verbis aliquot, in eadem Principis concessione expressis, colligi potest, Principem id voluisse concedere: ex Socyn. cons. 3. & Tiraq. lib. 1. de retract. §. 1. in glo. 3. num. 6. qui opinionem Signoroli ab omnibus fere probari scribit. quibus consentit Alcia. in l. 2. ff. de verbor. oblig. in princ. num. 58. Secundo ex eadem principali conclusione deducitur, eiusdem Signoroli aliud responsum falsum esse, qui consil. 184. dixit, [art. 7] habentem a Principe facultatem legitimandi filios spurios, non posse legitimas efficere filias spurias: quem Deci. sequitur consilio 453. Iason. in l. 2. ff. de verborum obligatione. columna quarta. quibus praemissa communis assertio obstat. Et praeterea quamuis hanc Principis concessionem priuilegium esse fateamur, receptum est in priuilegijs appellatione masculorum foeminas comprehendi: vt tradit Dec. in l. 2. ff. de regu. iur. ad finem quintae quaestio. atque ita in specie reprobat Signorol. Galiaul. in dict. l. 2. ff. de verbor. obliga. Et ideo maxime comprobatur, quod haec facultas a Principe concessa, beneficium Principis dicendum est, non priuilegium, quia nullo iure prohibitum est Principi, vicarium aliquem designare in his, quae ipse agere potest, si beneficium Principis est dicenda huius potestatis commissio: igitur late, non stricte intelligenda est, vt iura apertissime profitentur. Tertio hinc opinor posse probari, habentem [art. 8] a Principe potestatem legitimandi spurios, posse legitimare eum, qui simul adulterinus & incestus sit: is etenim spurius proprie est dicendus. l. spurij. ff. de decurion. at neque in odiosis a propria verborum significatione recedimus. l. cum lege. & ibi Aretin. ff. de testam. Calderi. consilio 1. titu. de consangui. ex quibus hanc illationem tenent Areti. col. pen. & ibi Dec. nu. 14. in c. at si Clerici. §. de adulterijs. de iudic. quamuis Iason. & Alciat. in dicta l. 2. nu. 45. nitantur probare contrarium. Sed pro Are. & Dec. facit, quod sub genere quaelibet species vere includitur. l. si quid earum. §. inter emptum. ff. de lega. 3. l. si quis sic stipuletur. ff. solu. matrim. l. 2. §. doli. ff. vi bon. rap. Neque hic tractatur Bar. q. in d. l. 2. que ab hac conclusione differt plurimum ex sequentibus. Quarto, Bar. sententia in dict. l. 2. ab his, qui eum sequuntur, hac eadem ratione comprobatur, dum Bart. dixit, [art. 9] habentem a Principe facultatem legitimandi ex incestu natos, item adulterinos: posse ex incestu simul & adulterio natum, legitimum efficere: cum haec Principis concessio sit fauorabilis, & in his fauorabilibus sub simplicibus mixta intelligenda sint. l. Clemens patronus. ff. de haeredibus instit. l. si ita scriptum. ff. de lib. & posthum. vbi Alex. Barto. opinionem approbat. idem etiam Alexan. post Cuma. Imol. & alios in dict. l. 2. in princip. vbi Alcia. nume. 46. plures ad id citat, ex quorum auctoritate eandem opinionem communem esse asserit, & ab ea in praxi non fore recedendum admonet. Quae ratione confirmari potest. Is etenim, cui haec potestas est concessa, potest decem incestos filios, ac totidem adulterinos natalibus restituere: quod constat: igitur poterit vnum, qui simul sit ex incestu & adulterio natus: cum hoc sit minoris praeiudicij. Haec tamen ratio non omnino conuincit, vt ibi ostendit Alciatus, apud quem & alios nouiores ibi, & Fortun. in l. Gallus. §. & quid si tantum. columna 70. legenda est huius controuersiae exacta disputatio. Nam text. in d. cap. fin. de simo. & in ca. per venerabilem. qui filij sint legiti. quibus probatur potestatem dispensandi, vt fauorabilem extendendam esse, non restringendam, loquuntur in facultate dispensandi a iure concessa: non in ea, quae ab homine conceditur. secundum Fortun. & Alciat. ante quos idem senserat Oldra. consil. 9. in fine, quem & Felin. citat in dicto capitu. postulasti. de rescript. numero 15. & Galiau. in dicta l. 2. columna 4. Sed communem sequutus eam non intelligo, vbi non ageretur de alicuius enormi praeiudicio: quia, si de praeiudicio graui alicuius tractaretur, tunc decisioni Bartol. locus non esset. Sicuti, si cognatis haereditatem patris intestati iure optimo petentibus, post illius mortem esset legitimatio facienda: vel si starent filij legitimi, adhuc ipso patre viuente. His enim casibus odiosa censetur legitimandi potestas, & ideo extensionem non admittit. Anton. in d. cap. per venerabilem. num. 13. Paul. Cuma. & alij, quos Alciat. in dict. l. 2. num. 54. refert & sequitur. idem notat Iaso. in §. omnium. Instit. de action. num. 31. atque idem erit dicendum in alijs similibus exemplis, quemadmodum Dec. tradit consil. 453. Hinc etiam opinio Bart. non procedit, vbi legitimandi potestas esset data ipso filio illegitimo, in ea expressim nominato: esset enim tunc odiosa. Abb. & Felin. in cap. fi. de simo. quia Princeps potius fecit gratiam illi nominato, quam ei, cui legitimandi ius demandauit. Erit etiam minus dubium, quando Princeps commisit alicui potestatem legitimandi incestos filios: tunc enim dubio procul legitimari ab illo nequit is, qui simul incestus, & adulterinus sit. Verum, vt ad institutum redeam, longius ab eo quod tractabam auersus, nihilominus opinor [art. 10] habentem facultatem legitimandi ex delegatione Principis, non posse dispensationem ad aliquem actum illegitimo concedere: quia non est haec commissio Principis ad actum magis odiosum, qualis est dispensatio extendenda: quod Soci. sensit cons. 246. col. 3. vol. 2. Alexand. cos. fin. 5. vol. Alc. in d. l. 2. in princ. nu. 51. ff. de verb. obli. Caepo caut. 114. ex quo subinfertur, quod habens a Principe potestatem legitimandi, nisi aliud de mente Principis constet, non poterit legitimare filios spurios, sed tantum naturales: cum legitimatio ista filiorum spuriorum sit potius dispensatio, quam vera legitimatio dicenda, & actus hic erga spurios sit magis odiosus, quam erga naturales: vt superius explicuimus, etiamsi Anton. huic vltimae conclusioni aduersetur, in dicto ca. per venerabilem. nume. 4. Porro quamuis ipsa potestas legitimandi aut dispensandi sit fauorabilis, & tanquam Principis beneficium extendenda, ac late intelligenda: ipsa tamen dispensatio odiosa est, atque stricte interpretanda. text. in ca. 1. 2. & fin. de filijs presbyte. in 6. ita, vt in ea locus non sit argumento a maiori ad minus. cap. cui de non Sacerdotali. de preb. in 6 c. fin. de transla. Episco. vel electi. Io. And. in reg ea, quae. de reg. iu. in 6. dicens, quod ex dispensatione monacho concessa, vt possit beneficium cum cura animarum obtinere, minime poterit simplex beneficium possidere, vnde [art. 11] legitimatus tanquam incestus, non censetur effectus legitimus, si tantum adulterinus sit, quamuis maius vitium ex incestu quam ex adulterio oriatur: quam opinionem communem esse constat, ex Abb. & Felin. in c. fin. de simo. eod. Feli in cap. postulasti. de rescript. nu. 10. & sequenti: atque ita in hac specie fatentur Deci. in d. §. de adult. nu. 10. & Galiaul. in d l. 2. col. 4. Quibus suffragatur, quod lex, quae omnibus est aequa, si odiosa aut correctoria sit, est valde restringenda: quanto magis concessio & dispensatio particularis, quae odiosa est, & ius ipsum violat, erit strictissime intelligenda. Vnde plura cessant, quae contra communem adducit Deci. in d. §. de adult. & idem in c. quia in tantum. de praeben. dicens, in ipsis dispensationibus procedere argumentum a maiori ad minus: quae ideo non repeto, quod loquantur in concessionibus a lege vel Canone inductis, non in his, quae a Principe priuatim fiunt. Subsequitur nunc quaestio illa, quisnam possit illegitimos natalibus restituere, vel legitimos efficere? quam materiam diligentius inquirentes sequentibus conclusionibus exponimus. Prima conclusio. Ex [art. 12] matrimonio prohibito Iure Canonico, tamen dispensatione Rom. Pont. contracto, proles suscepta legitima prorsus est, etiam quo ad munera & bona ciuilia apud Regios iudices. c. referente. vbi glo. versi. promissionem, qui filij sint leg. Mart. Laudens. in tract. de legitim. vers. saluo nunc saniori consilio. fol. 3. Nec quisquam erit, qui hoc in dubium vertat: cum haec proles ex matrimonio legitimo sit suscepta, eo, quod fuit ex Romani Pontif. licentia contractum. Secunda conclusio. Contracto matrimonio, & ex eo prole suscepta, si dubium sit, an illud matrimonium legitimum fuerit, & Papa id legitimum esse pronunciauerit, proles illa omnino legitima est ratione matrimonij, quo ad vtramque iurisdictionem. c. quod nobis. qui filij sint legitimi. Tertia conclusio. Rom. [art. 13] Pontif. legitimum efficiens matrimonium prius in gradu consanguinitatis vel affinitatis prohibito contractum, legitimare censetur prolem ex illo matrimonio susceptam ante illam approbationem, si eius mentio Principi fiat. Princeps enim, qui matrimonium ratum habet, ita id coniugium approbat, ac si ab initio nulla extante prohibitione contractum fuisset: igitur consequens erit, etiam prolem coniugio adhaerentem legitimam esse. Ex eo etiam, quod legitimum constituit, illud matrimonium idem efficit, ac si a tempore contractus legitimaret. Abb. in d ca. per venerabilem. num. 22. Ioan. And. Cardi. Anchar. & Praep. ibi folio 15. col. 1. Anto. de Rosel. in tracta. de legitimat. lib. 2. col. 6. Nico. de Vbald. in tract. de successio. ab intesta. fol. 11. colu. 3. Ex quibus secus erit dicendum, vbi Rom. Pont. non legitimaret matrimonium contractum, nec dispensaret, vt ab initio contractus legitimum censeretur matrimonium: sed tantum concederet licentiam contrahendi matrimonium illud, vel perseuerandi in iam contracto: quib. casibus, etiamsi prolis susceptae mentio fiat, non videtur eam legitimam reddere. quod expresse not. Bal. cons. 129. 3. vol. Ant. de Rosel. d. lib. 2. col. 5. Guliel. Bart. & Alberi. in l. Paulus. quae alias incipit, eum, qui. ff. de stat. hom. Ias. in l. si is, qui pro emptore. ff. de vsucap. num. 122. Nicol. Boer. decis. 264. num. 25. Nisi proles in specie legitima efficiatur. vt Abb. scribit aperte. in cap. tanta. nume. 14. & ibi Cardin. in fin. & id alij Doct. sentiunt, atque tunc erit isthaec legitimatio filiorum censenda eo iure, quo censeretur, si esset facta a Rom. Pontif. separatim absque matrimonio: cum ratione matrimonij facta non fuerit. Quarta conclusio. Nullus [art. 14] Princeps potest natalib. restituere, vel legitimum efficere sibi non subditum, quo ad bona intra alterius Imperij aut regni limites existentia, etiam ex consensu eorum, quibus praeiudicium ex legitimatione fit. quae conclusio probatur in ca. per venerabilem. versic. insuper. qui filij sint legit. vbi Rom. Ponti. profitetur se legitimare filios Regis Franciae, quia id fit sine alterius iniuria: cum Rex Franciae, quo ad temporalem iurisdictionem, nulli sit subiectus. Deinde ius legitimandi competit Regi vel Principi, cui legitimandus subest in signum subiectionis. d. c. per venerabilem. & Auth. quib. mod. natu. effi. sui. §. illud. haec vero, quae ita Principi reseruantur, non potest ei subditus ab eo tollere, quia Principi iniuriam maximam irrogaret: igitur legitimatio non tenet. vti censent Anchar. cons. 320. Abb. in d. c. per venerabilem. nu. 23. & ibi Ant. 4. col. Io. Crott. in d. §. & quid si tantum. fol. vlt. vers. secundus casus. Deci. cons. 150. Alex. consi. 67. 1. vol. col. fi. dicens hanc opinionem communem esse. idem fatetur Deci. eam sequutus consil. 557. Cui accedit, quod notat Domi. in cap. cum ex eod. in gloss. subiectos. de electio. in 6. dicens, etiam erga subditum non posse quem exercere voluntariam iurisdictionem respectu rei, quae extra ipsius iurisdictionem existit. quod explicat Ludouic. Gomes. in c. fin. §. fi. nu. 61. de consti. in 6. Nam [art. 15] quod quidam existimant iurisdictionem voluntariam posse extra territorium exerceri. l. 1. C. de emancip. libe. l. 2. ff. de offic. procons. Ias. in l. fina. col. 2. ff. de iurisd. omnium iudicum. intelligitur inter proprios subditos, vel eos, qui proprio consensu possunt prorogare iurisdictionem, & quo ad bona intra territorium eiusdem existentia. capi. nouit. de offi. legat. Bald. in l. 1. C. de iure aure. anul. colum. fina. Vnde haec quarta conclusio recipienda est: tametsi Bald. in prooemio C. colum. penul. contrarium teneant. Angel. etiam consi. 350. num. 7. Nicol. de Vbald. de successioni. ab intesta. fol. 11. col. 3. Deci. obiter tamen. consil. 52. num. 2 & consil. 55. num. 7. Anto. Rosel. lib. 2. de legitimatio. col. 4. &c. 2. eiusdem lib. 2. col. Etiamsi Crott. in d. fol. vlti. dicat esse communem opinionem, posse a Principe concedi legitimationem his, qui subditi non sint, etiam ratione bonorum extra ipsius Principis iurisdictionem existentium, modo adsit consensus illorum, quibus talis legitimatio praeiudicat. Quinta conclusio. Romanus [art. 16] Pontifex ex causa ardua, & quae fidei, religioni Christianae, vel Reipublicae vtilitatem prae se ferat, poterit legitimum efficere eum, qui Principi seculari subiectus sit, etiam quo ad bona, muneráque temporalia obtinenda. ex d. c. per venerabilem. fi. col. vbi probatur, Rom. Ponti. habere iurisdictionem in Laicos casu aliquo, & eam posse exercere, etiam quo ad temporalia, licet illi Laici sint Caesari, vel Regi subiecti. Sexta conclusio ex quarta deducitur. Princeps [art. 17] potest subditum sibi, in alieno territorio existens legitimare, vbi nullus est citandus, vel is, qui citandus est absque citatione legitimationi consentit. quod constat ex his, quae in 4. conclu. diximus. Et omnino locum habet haec assertio, etiam quo ad bona intra alterius Principis territorium existentia, modo praeiudicium aliquod non fiat subdito alterius Principis: quia hic principaliter persona legitimatur, quam res ipsae sequuntur quocunque loco existentes. ita Roma. consil. 39. colum. 2. Deci. optime cons. 207. argumento assumpto ex his, quae notat Bartol. in l. legitimos. columna 1. ff. de legit. tut. facit l. propter litem. §. licet. ff. de excus. tut. idem not. Ludoui. Gomes. in dicto §. final. numero 61. intelligens Domi. contrarium ibi dicentem, quando principaliter circa rem existentem in alieno territorio disponitur, atque legitimatio fit. Hic vero principaliter circa personam actus fit, quam res illae sequuntur. Septima conclusio. Sicuti [art. 18] Imperator non potest legitimare proprios subditos, quo ad munera Ecclesiastica, licet quo ad temporalia hoc valeat efficere, gloss. recepta communiter in cap. lege. 10. distinct. & in ca. officia. 59. dist. ita nec Papa potest legitimare, quo ad bona prophana, muneráque ciuilia, sibi non subditum causa ciuilis iurisdictionis. glo. in d. c. per venerabilem. Nicol. de Vbald. in tracta. de success. ab intest. fol. 11. colum. 3. Anto. nume. 11. in d. c. per venerabilem. dicens, illum text. singu. esse in §. insuper. quo probatur haec opinio, etiamsi in initio cap. satis ei aduersetur. eandem opinionem asserit Abb. ibi nume. 22. gloss. reg. Cancel. 48. Ioan. Crott. in d. §. & quid si tantum. fol. pen. vers. 3. quaeritur. Thom. Ferrar. caute. 1. dicens, hanc opinionem esse communem, quam in praxi seruari scribit Abb. in d. nu. 22. & Guliel. Benedi. in cap. Rainutius. de testam. in verb. & vxorem. nume. 197. quibus id libenter addiderim, legitimatum a Principe seculari consequi omnino ius patronatus Ecclesiasticum competens hereditati, cuius ipse fuerit capax ob illam secularis Principis legitimationem: sicuti in hac specie notant Praepo. in dict. capit. lege. colum. 6. Rochus Curt. de iure patron. in verb. competens. q. 2 & Caesar Lamperti. 1. lib. de iure patro. 2. part. quaest. 2. artic. 29. quo in loco adductis viginti rationibus eam opinionem communem esse profitetur. Octaua conclusio. Ad Principem [art. 19] secularem expectat legitimum efficere filium Clerici, etiam in sacris constituti, quo ad successionem haereditariam in bonis patris, & quo ad munera ciuilia, ea ratione, quod legitimatio sit actus ipsius Principis. Bartol. & alij in l. Gallus. §. forsitan. ff. de lib. & posthu. igitur ab ipso Principe in filium Laicum alicuius Clerici exercenda est: qua ratione hanc conclusionem tenent Paul. in l. si quis posthumos. in princip. ff. de liber. & posthu. Calderi. consil. 3. titu. qui filij sint legit. Soc. cons. 47. in 4. volum. dicens, hanc opinionem esse communem: quam idem Socy. sequitur in dict. §. forsitan. fin. colu. optimus text. in Auth. quibus mod. natur. effici. sui. §. illud. Sed e contrario hoc casu legitimandi ius ad Romanum Pontificem pertinere, suadet ratio. Hic enim filius legitimus fit, vt in bonis Clerici succedat: sed bona Clericorum sunt a iurisdictione Regum & Imperatorum exempta. Abb. in ca. Ecclesia. de constitu. col. antepenult. igitur Romano Pontifici hoc ius competit, non Imperatori. Praeterea pater debet legitimationi consentire, tamen Clericus etiam sponte non potest coram seculari iudice causam aliquam tractare. capit. si diligenti. de foro compet. ergo non videtur a Principe seculari hanc natalium restitutionem peti posse: quod tenet in hac specie Domi. in capit. final. §. 1. de iudic. in 6. idem in capit. quo iure. 8. distinctio. Socy. parum sibi constans, consil. 65. 2. colu. 3. vol. sentit Alexand. in consil. 87. 2. volum. colu. 3. incipienti, visis codicillis. late Paul. Parisi. consi. 2. num. 23. lib. 2. Et licet Ioan. Crot. in dict. §. & quid si tantum. penult. colu. minime fuerit ausus certam in hac quaestione sententiam eligere, & tutius sit ab vtroque Principe hanc legitimationem exigi: ego tamen vt libere quid sentiam, exponam, opinionem primam, quae & communis est, veriorem esse existimo: cum nulla sit iurisdictio hoc casu in Clericum exercenda: & ipse legitimandus Laicus sit, atque ipsa bona prophana sint, & secularia. Imo eadem ratione idem erit, etiamsi filius sit Clericus. Tametsi fatear hoc vltimum satis dubium esse. Nam & Dec. consilio 150. late probare nititur, Clericum etiam minoribus ordinibus praeditum a Principe seculari legitimari non posse. Sed quo ad bona ex redditibus Ecclesiasticis acquisita, adhuc opinor veriorem esse Dominici sententiam. Sic Ioan. Andr. in dict. capit. per venerabilem, scribit, Principem secularem posse legitimare filium Sacerdotis, quo ad bonorum patrimonialium successionem: quod approbant Praepo. ibi. §. quod autem. colu. 77. & Caesar Lampertinus de iure patron. lib. 1. 2. parte. q. 2. articu. 29. nume. 17. Nona conclusio. Princeps, [art. 20] qui alteri non subest causa ciuilis iurisdictionis, potest proprios legitimos efficere ex natalium restitutione: veluti proprios subditos. text. in dicto cap. per venerabilem. §. insuper. quem ibi Abb. dicit singula. etiamsi Iaso. contrarium ex eodem text. adnotare conetur in l. qui iurisdictioni. ff. de iurisdict. omni. iudi. Nec mirum: cum & gl. illum text. male intellexerit. Decima conclusio. Is, [art. 21] qui Caesari vel Regi subest, & ab eo potestatem habet legitimandi, non potest proprium filium legitimare absque peculiari ad id impetrata licentia. gloss. in dict. cap. per venerabilem. in verb. Regi, ibidem communiter approbata, vt testatur Deci. in capit. 3. de probatio. colum. antepenulti. idem in dicta l. qui iurisdictioni. vbi Iason eandem opinionem notat & sequitur. quod probatur in dicto capit. per venerabilem: etiamsi contrarium velint Anan. & Ludouic. Bolog. consil. 29. gloss. tamen hanc opinionem communem non probat, quia loquitur in Principe, qui superiorem aliquem in temporalibus non habet, nisi notetur argumento a fortiori. # 9 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 In petitione legitimationis est Principi exprimenda qualitas filij illegitimi. -  2 Non est satis, si exprimatur ipsum filium esse spurium, sed est ipsum natiuitatis vitium in specie exponendum. -  3 In petitione legitimationis an sit Principi exprimendum, filium ex duplici adulterio natum fuisse? -  4 In petitione legitimationis est designandus ipse gradus, in quo commissus fuerit incestus. -  5 In petitione natalium restitutionis oportet Principi exponere, an parentes illegitimi possint matrimonium contrahere. -  6 In rescripto legitimationis qualiter sit legum & Canonum derogatio facienda. -  7 Ad legitimationem, quae fit viuis parentibus, an sint vocandi ipsorum parentum cognati & agnati. -  8 Ad legitimationem, an sit vocandus substitutus sub ea conditione, si sine liberis institutus decesserit? -  9 Ad legitimationem, quae fit mortuis ipsis parentibus, an sint vocandi agnati & cognati? §. NONVS. VERVM ex predictis emergit alia quaestio, qualiter sit impetranda seu petenda legitimatio, vt tuta sit. In quo [art. 1] illud inter omnes conuenit, has legitimationes rescripto Principis ad iuris derogationem concedi: ideo in eis Principi exprimendum est id, quod mouere posset Principem ad denegandam praedictam natalium restitutionem, vel eum auertere a facili, & forsan neglecta, ac minime circumspecta concessione. capit. postulasti. de rescript. quem text. dicit ibi Abb. singular. & Corne. 34. in 1. volum. colum. 1. Iason. consil. 105. volu. 1. explicant late Feli. colu. 3. & Deci. in dict. cap. postulasti. Forsan etenim si id, quo tacetur, Principi esset denunciatum, concessisset petita, certis legibus, aut premissa aliqua causae cognitione, quae animum quietum redderet. Vnde qualitas ipsius filij, an sit naturalis vel spurius est exprimenda: vti probat text. melior iuris, secundum Paul. ibi in l. sed si hac. §. patronum. ff. de in ius vocand. & in capi. per venerabilem. colu. pen. & fin. qui filij sint legit. Oldr. consil. 247. Alberi. in Rubr. C. de nat. lib. Bal. in l. eam, quam. C. de fideicom. nu. 38. Nicolaus de Vbald. de success. ab intest. fol. 10. col. 4. Ant. in d. c. per venerabilem. nu. 15. & ibi Abb. nu. 27. Anto. Rosel. de legitimatio. fol. 14. c. de causa formali. colu. 3. & esse hanc communem opinionem testatur additio ad Marti. Laud. in tract. de legitimat. fol. paruo. 10. col. 1. quorum omnium rationes, si diligenter examinaueris, senties qualitatem vitij, quod filius habet, exprimendam fore: siquidem omnia eo tendunt, vt Principi comperta sint ea, quae possent ipsum a concessione retrahere vel inducere ad diligenter & circumspecte concedendum, re prius mature pensata. Ex quibus aliquot sunt in hac materia notanda. Primum, non [art. 2] satis esse in hac natalium restitutione impetranda Principi exponere, legitimandum esse spurium: sed necessario id exigi, vt vitium, quod is filius in conceptione contraxit, in specie exprimatur: an scilicet sit ex moniali natus, sicuti voluit optime Ludou. de Sard. in tract. legiti. fol. 13. column. 4. atque idem erit, si pater sit in sacris constitutus, monachúsue, nec sufficere dicere, eum esse spurium. Secundo hinc opinor esse notandum, in impetranda dispensatione esse prorsus dicendum, an ille filius illegitimus, sit adulterinus, an incestus: quod not. Abb. in d. c. per venerabilem. nu. 27. si eius verba recte considerentur: & id seruari in curia fatetur Nico. de Vbal. Rotae auditor. in d. fol. 10. col. 4. Tertio, ex eadem radice aduertendum est, quod [art. 3] si filius natalibus restituendus sit natus ex duplici adulterio, id est, ex coniugato, & coniugata: erit hoc duplex vitium Principi exprimendum. Oldr. consi. 247. Alber. in dict. Rub. C. de nat. lib. Praep. in d. c. per venerabilem. fol. 12. colum. 4. Ferd. Loazes Episcopus Ilerdensis in tract. de matri. dubio 10. col. 2. dicens hanc opinionem communem esse. Quo fit, vt Ange. opinio. cons. 204. vera non sit: vbi dixit, filium esse vere legitimatum, etiamsi Principi tantum id notum fiat, eum esse adulterinum, cum tamen natus esset ex coniugato, & coniugata. quam opinionem sibi contrarius sequitur Praepo. in d. c. per venerabilem. q. 4. col. 5. Vnde Oldr. opinio verior est, etiamsi facta foret Principi generalis mentio: istum scilicet esse spurium. quod Abb. probat in d. c. per venerabilem. num. 27. quicquid in hoc vltimo contra teneat Dec. consil. 338. col. 3. Quarto, eis recte preuisis, [art. 4] necessarium esse arbitror, quod filius natus ex sorore, vel ex filia, ex nuru, matre, vel fratris vxore, si velit a Principe tutam & validam legitimationem obtinere, exprimat omnino gradum illum ex istis, qui eius conceptionem dehonestauit. Nec me latet Caiet. 22. q. 154. art. 9. probare, omnes incestus esse eiusdem speciei. Negari tamen non potest, hanc qualitatem posse Principem mouere ad denegandam hanc natalium restitutionem. Quinto, ex his patet, veram non esse opinionem Bald. in l. si qua illustris. C. ad Orfic. quam ipse repetit in c. 1. §. naturales. si de feud. fuer. contro. inter domi. & agnat. vas. dicens in impetranda legitimatione satis esse exprimere filium spurium esse, quem sequitur Praepo. in dict. cap. per venerabilem. 4. quaest. Deci. consilio 55. col. 2. & consilio 338. colum. 3. idem voluit Ioan. And. in c. fin. de filijs presbyt. quorum opinionem eam sequutus dicit esse communem Ias. consil. 11. 3. vol. col. 3. & fina. Non enim video, cur isthaec opinio sit admittenda. Nec mihi satis compertum est, eam ita frequenter receptam esse, vt communis censenda sit. Posset fortassis procedere, vbi Princeps legitimationem concederet alicui illegitimo, ex coitu quocunque natus fuerit. Nam haec Principis verba eius mentem magis aperiunt. vt notat Paul. de Cast. in consi. 30. 1. vol. Praep. in d. c. per venerabilem. fol. 12. col. 4. Ludo. Gozadi. cons. 85. num. 4. Tametsi adhuc opiner, hanc sententiam tutam non esse: & ita eam reprobat Nicol. de Vbal. in tract. de successio. ab intest. folio 10. colu. 4. Saltem seruanda non erit, quando vitium est atrox: nempe coitus cum moniali, matre, sorore, aut filia: atque semper ipse consulerem omnia Principi exponenda fore veraciter, & in specie. Est item [art. 5] in impetranda hac natalium restitutione Principi narrandum atque denunciandum, parentes ipsius filij illegitimi coniugium posse honeste contrahere: atque eo subsequuto ipsum filium posse legitimum fieri. Est enim necessarium, quod Princeps hoc non obstante ipsum filium legitimet. text. in Authen. quibus mod. nat. effic. legit. §. si igitur licentia. vbi glo. quam Bal. in c. per tuas. de maio. & obedi. notat & Hipp. singu. 130. dicit eam singu. Caep. caut. 221. Ant. Rosel. de legitimatio. 2. lib. ca. de causa formali, in princ. & Iaso. in l. Gallus. §. & quid si tantum. nu. 107. ff. de liber. & posthum. quidquid in hoc dicat Ludou. de Sardis, in tracta. legitimationum. titul. de legiti. per rescriptum. q. 5. Postremo est notandum, [art. 6] an in rescripto legitimationis requiratur clausula, non obstantibus legibus contrarium disponentibus. Et constat, rescriptum Principis concessum contra legem aliquam, quae futuris Principum concessionibus ac priuilegijs minime derogat, hac clausula non indigere, nisi rescriptum id graue damnum alteri irroget: quo casu dicta clausula sufficit: & est necessaria: quod si lex, contra quam rescriptum conceditur, futuris his concessionibus derogat, atque id rescriptum graue damnum alteri inferat, indiget clausula: non obstante lege contrarium statuente: ipsa lege nominatim expressa: sed si id praeiudicium graue non sit, sat erit generalem adijcere clausulam, non obstantib. quibuscunque iuribus contrarium statuentibus. Hec not. Alex. cons. 187. in 5. vol. cuius distinctionem sequitur, dicens, eam communem esse Ludo. Gomes. in c. 1. de constit. in 6. nu. 104. ex qua opinione ipse infert, in rescripto legitimationis non esse necessarium expresse tolli. §. fin. in Auth. quib. mod. nat. effic. sui. qui futuris concessionibus derogat, in spuriorum legitimatione, sed satis esse, subijci clausulam generalem, non obstantibus, nisi graue fieret alteri praeiudicium ex hac natalium restitutione. quam opinionem in curia Romana seruari, & communem esse asserit Nicol. de Vbald. in tracta. de success. ab intest. fol. 11. col. 2. ex quibus plura intelligens, quae Deci. not. consil. 10. latius Felin. in capit. nonnulli. de rescript. Quibus ego addo in rescripto Principis, quo filius legitimatur aduersus Ecclesiae vniuersalis Concilium, inserendam esse clausulam, quae expresse ipsius constitutionis mentionem faciat. ex decisione Archid. in c. 1. de const. in 7. quam sequitur Soc. cons. 65. col. fi. 3. vol. & Gomes. in d. c. 1. nu. 179. Paul. Paris. cons. 2. nu. 30. libr. 2. quam opinionem melius, ac caeteris diligentius explicat Iacobatius lib. 5. de concilio artic. 18. quo in loco expressim asserit, satis esse dicere: non obstante quacunque lege contrarium disponente, etiam in concilio generali statuta. eandemque opinionem Archidiaconi totus mundus recepit, vt vtar verbis Felini in dict. capit. nonnulli. colum. 4. Vnde in hac materia erit hoc notandum, ad legitimationem, quae fiat contra constitutionem. capit. cum inhibitio. §. primo. de clandestinis desponsa. atque alia Ecclesiae vniuersalis statuta. Caeterum [art. 7] hoc in loco quaeritur a multis, an in legitimatione concedenda a Principe sint cognati, agnatíue ipsius parentis, vocandi? in quo sit prima conclusio. Legitimatio filij, quae ipso patre viuente impetratur, optime expeditur absque alicuius citatione, modo patris consensus accedat. & probatur, quia ipse pater potest libere bona propria distribuere, igitur nulli facit iniuriam, si proprium filium consentiat a Principe legitimum fieri. Bartol. communiter receptus in l. Gallus. §. & quid si tantum. ff. de liber. & posthum. final. colum. Deci. consilio 338. colum. fi. quam opinionem fatetur esse communem idem Deci. consilio 55. colum. 1. & 3. & idem consil. 367. colum. fin. Andr. Tiraqu. in l. si vnquam. C. de reuocand. donatio. in verb. susceperit. nume. 53. & Nicol. Boeri. decis. 122. quae quidem sententia procedit, etiamsi filius legitimus efficiatur, quo ad feuda in praeiudicium agnatorum, vt consulendo respondit Albert. Brunus consil. 1. cui consentiunt duo proxima responsa ibidem typis excusa. Ex quo infertur, primo filium naturalem non posse legitimari a Principe etiam viuente, & consentiente patre, nisi filij naturales & legitimi ipsius patris vocentur: cum eis fiat maximum praeiudicium ex hac legitimatione: cuius praeiudicij ratio habenda est ex eo, quod legitima eis debita diminuitur. Bald. in l. nam ita Diuus. ff. de adoptionibus. Alexand. in l. ex facto. ff. de vulgar. nume. 25. Andr. de Isernia in cap. primo. §. naturales. si de feudo fuerit controuers. in. dominum & agnat. Vasal. habent etenim filij, patre etiam viuente in eius bonis spem probatissimam. l. in suis. ff. de lib eris & posthu. Haec tamen conclusio est intelligenda ad hunc effectum, vt Principi sit omnino facienda mentio horum filiorum naturalium, simul & legitimorum: alioqui legitimatio erit surreptitia, nec valebit: siquidem causa legitimandi filios a lege illa potissima iudicatur, ipsum patrem legitima prole carere. §. si quis vero filios non habens. in Authen. quibus mod. natur. effici. sui. & hoc ipsum eleganter ac satis expresse in hac specie tradit Deci. consilio 85. colum. penult. licet Frederic. consil. 57. contrariam sententiam in hoc veriorem esse existimet. Verum si facta mentione legitimae, & naturalis prolis, adhuc Princeps, etiam eis non vocatis, filios illegitimos natalibus restituat, etiamsi male faciat, valet tamen legitimatio, non tantum quo ad statum integrum ipsius filij, sed etiam quo ad successionem in praeiudicium prolis naturalis, simul & legitimae. vt not. Alexand. consilio 287. & 288. 5. volum. colum. 1. Ioan. Crot. fol. 12. & Carolus Ruinus fol. final. in dict. §. & quid si tantum. vbi Iaso. numer. 96. dicens, hanc opinionem communem esse, eam sequitur & nouissime Emanuel a Costa Lusitanus in eodem §. & quid si tantum. 2. parte. nume. 132. qui num. 141. diligenter tradit, quid dicendum sit, si pater illegitimi parentes habeat, non tamen liberos. Hac tamen ratione, ne tantum praeiudicium legitimis & naturalibus liberis fieret, Regia lege Taurina cauetur, legitimatos per rescriptum Principis nullo pacto ad successionem cum legitimis & naturalibus fore admittendos, quod ipsa lege nona & 12. aperte probatur. Secundo, infertur [art. 8] ad legitimationem alicuius citandum esse substitutum sub illa conditione, si sine liberis institutus pater illegitimi decesserit: cum legitimatus hunc substitutum excludat: vt alibi docuimus. Illa etenim bona, quae pater obtinet, non sunt eius liberae dispositioni subiecta: sed omnino sunt restituenda substituto. Hanc igitur illationem probat Anchara. consil. 427. Alexand. consilio 67. in 1. volum. & est communis opinio secundum Deci. consilio 85. colum. penul. & Crottum in dicto §. & quid si tantum. fol. 12. colum. 2. qui eam sequuntur. Iason tamen ibi colum. penultima contrarium tenet, ex eo, quod si vera esset communis opinio, nunquam locus esset legitimato, excluso substituto: cum substitutus vocatus minime consentiret restitutioni natalium. Ego vero non consulerem Principi, vt illegitimum legitimum efficiat in praeiudicium substituti: nihilominus tamen consensus substituti non erit necessarius, etiamsi citandus sit: vnde cessat ratio Iaso. cuius opinio, etiamsi vera foret aduersus communem, non tamen negat in rescripto huius legitimationis fore necessariam mentionem huius substitutionis: quod Carol. Ruinus sensit in d. §. & quid si tantum, ad finem. Porro, quod modo diximus, viuente patre, legitimationem fieri posse, non vocatis ipsius patris intestati haeredibus, seu successoribus: est etiam intelligendum, si mortuo patre legitimatio fiat, ex praeuia tamen ipsius patris voluntate, quod Bartol. notat in d. §. & quid si tantum. in fin. quem alij ibidem sequuntur, probat text. in Authent. item sine. C. de natur. libe. Bartol. in l. 2. col. 3. ff. de vulga. Regia l. 6. tit. 15. parte 4. Secunda principalis conclusio. Mortuo [art. 9] patre filij non possunt a Principe legitimari, non vocatis ipsius intestati patris successoribus, quibus iam ius succedendi est delatum. Bartol. & alij in dict. §. & quid si tantum, ad finem Abb. in dict. cap. per venerabilem. numero 29. nisi constet ex Principis mente ipsum omnino velle successoribus praeiudicium inferre, in intestati propinqui bonis: quo casu Principis voluntati deferendum esse, ipse Bartol. voluit per l. 2. ff. de nata. rest. idem notat Anto. in dict. capit. per venerabilem. & ibi Abbas, a quorum sententia, quia communis est, non oportet recedere, secundum Ias. in dicto §. & quid si tantum. columna final. & Crottum ibi folio 2. colum. 2. vterque tamen eam improbat, exigens citationem horum, qui patri ipsius natalibus restituendi, iure optimo successores existunt ex causa illa, quod intestatus decesserit. Sed tamen etiam Ias. & Crotto refragantibus Bartol. sententia admittitur, quando haereditas nondum est adita, alioqui si adita sit haereditas, opinio Bartol. foret iniqua, etiamsi possessio nondum apprehensa fuerit, Paulus Aretin. Alexand. Socy. & Ruinus in dict. §. & quid si tantum. colum. fin. ex quibus Ruinus hunc intellectum ad Bartol. assertionem communem esse profitetur: idem asserunt ibi Galiaul. colum. fin. & Ioan. Crottus fol. 12. colum. 1. & ibidem Emanuel a Costa Lusitanus 2. part. numer. 174. quia Princeps potest tollere ius alicui acquisitum ex delatione Iuris Ciuilis. Sed huic opinioni Barto. ita intellectae, optime, atque erudite acerrimo ingenio, quo praeditus erat, refragatur Fortunius in dicto §. & quid si tantum. columna 132. negans pulchris rationibus, Principem posse mortuo patre intestato, eius illegitimum filium natalibus restituere in praeiudicium successorum, quibus est delata intestati hereditas, quamuis adita non sit. Cuius opinio apud me plurimum semper valuit. # 10 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Clausula, sine praeiudicio successorum, quibus haereditas intestati parentis defertur adiecta legitimationi filiorum, quid operetur? -  2 Legitimatus rescripto Principis an sit non tantum parentibus, sed & cognatis & agnatis legitimus effectus? -  3 Legitimatus rescripto Principis admittitur ad retractum ex Regia lege. -  4 Legitimatio an concedatur quo ad Cardinalium dignitatem, & quo ad Praetorium Rotae. -  5 Legitimato patre, an nepotes ex eo auo censeantur legitimi? -  6 Dispensatio an extendatur ad connexa? §. DECIMVS. SOLET in hoc eodem tractatu dubitari, [art. 1] quémnam intellectum aut effectum habeant illa verba, quae apponuntur in rescripto, quoquis legitimus efficitur sine praeiudicio eorum, qui intestato successuri sunt, eam etenim clausulam in his rescriptis inseri iubet Reg. Cancell. 48. Eius ergo intellectus erit, vt legitimatus concurrat cum legitimis & naturalibus: non tamen auferat successoribus intestati parentis haereditatem, ante legitimationem eis delatam: auctore Alexand. consilio 188. 5. volumine. Cuius opinio communiter reprobatur: nec iure admittenda est. Ideo ipse Alex. consilio 187. colum. 2. volu. 5. post Anchara. consilio 153. aliter dicta verba legitimationis intellexit: scilicet, vt legitimatus praeferatur omnibus successoribus intestati parentis, exceptis filijs legitimis & naturalibus, quibus existentibus legitimatus succedit ex testamento, modo legitima pars debita ipsis filijs legitimis & naturalibus non diminuatur: sequitur eum Ioan. Crottus in d. §. & quid si tantum. fol. 12. colu. 3. & Anto. Capycius decisio. Neapolita. 22. idem notat Paul. de Cast. in d. §. & quid si tantum. col. penul. quorum opinionem cum prius dixisset communem esse Hieronymus Grattus consil. 63. columna pen. lib. 1. tandem subdit se dubium esse, an vera sit communis. Verum video plerosque in hoc conuenire, vt legitimatus ex praedicta clausula minime admittatur, etiam ex testamento, in praeiudicium legitimorum filiorum, quo ad eorum legitimam. quod & Socynus notat consilio 95. 4. volu. colum. 7. idem Socyn. consilio 42. vol. 3. col. 3. maxime colum. fin. in caeteris forsan opinio Ancharani procederet, ex eodem Socy. quando esset clausula ita concepta. Sine praeiudicio legitimorum heredum. & quamuis Grattus dict. consilio 63. col. penult. hanc differentiam improbet ex l. 3. §. de illo. ff. pro socio. vbi legitimi haeredes dicuntur, quicunque intestato succedunt: tamen ex Principis mente, & ex potiori significatione, hac in re videtur probabilis praedicta verborum distinctio. Nam praedicta clausula, sine praeiudicio successorum patris intestati, hoc inducere videtur, vt legitimatus ex testamento admittatur: attamen mortuo patre intestato, excludatur ab agnatis & cognatis intra quartum gradum, caeteros vero, vxorem, & fiscum ipse filius excludat. ita notat Nicolaus de Vbald. in tractatu de successio. ab intesta. folio 12. columna 3. & 4. Corne. consilio 3. in 1. volumine. quam opinionem dicit communem eum sequutus Deci. consilio 338. colum. 2. idem Dec. consil. 393. colu. 1. Paris. consilio 14. libro 2. numero 44. Socy. consil. 95. col. 5. volum. 4. idem Socy. in dict. §. & quid si tantum. numero 21. vbi subdit ita legitimatum etiam rumpere patris testamentum, si sit institutus heres aliquis extraneus a cognatione patris. Praeterea hoc in loco notandum est [art. 2] legitimatum rescripto Principis, non tantum legitimum & agnatum fieri ipsi patri, sed etiam omnibus ipsius parentis agnatis, absque eorum consensu, etiam quo ad successionem, text. in Authentic. quibus mod. natur. effici. sui. §. quapropter. notat Paul. Castr. consilio 34. numero 12. 1. volu. Bart. & Bald. in l. communium. C. de natur. libe. Alexand. colum. 2. 1. volum. numer. 36. Deci. consil. 365. nume. 5. Ias. in l. si is, qui pro emptore. ff. de vsucap. nume. 241. Curti. Iunior consil. 37. colum. 1. Aymon Sauilli. consil. 138. col. 2. Quod est intelligendum in propria & vera legitimatione, non in dispensatione. vti optime intellexit Anto. in dict. c. per venerabilem. nu. 17. probat Regia l. 12. Tauri. ibi, caeteris cognatis. quo in loco Ioan. Lupi. dicit corrigi Ius commune, ex quo legitimatus rescripto Principis non fit legitimus, nec agnatus alijs agnatis vel cognatis, preterquam ipsi patri, absque eorum consensu. per text. in Auth. quib. mod. natu. effi. sui. §. filium. Sed text. ille loquitur in legitimatione, que fit per oblationem curiae: in qua praedicti omnes Docto. diuersum putant a legitimatione, quae fit rescripto Principis. quam differentiam expressit Regia l. 7 titu. 15. part. 4. Sic etiam errauit Ias. in l. fratres. C. de inoffi. test. colum. pen. dicens, legitimatum rescripto Principis patri, non caeteris agnatis, legitimum & agnatum fieri. Vnde [art. 3] ex his infero ex lege Regia, ad ius retractus, admittendum esse legitimatum rescripto Principis. quod not. Carol. Molin. in consuetu. Parisiens. tit. 1. §. 8. in gloss. prima. post Matthae. ab Afflict. in tracta. iuris prothimyseos. vers. item quero, an consanguineis. licet Deci. consilio 275. incipienti, in causa, quae Luce. agitur. dubio 3. & Tiraq. libr. 1. de retract. §. 1. in gl. 8. nu. 12. contrarium teneant, ex eo, quod legitimatus in statutis non comprehenditur aliquo pacto sub legitimis: quae ratio Regiae legi minime conuenit: quippe cui nec statuti, nec municipalis legis nomen aptari possit. Imo & in statutis posse legitimatum intelligi sub legitimis, potest comprobari ex his, quae diximus superius. Praeterea lex, quae retractum permisit, non vtitur ita strictis dictionibus, vt solum ipsos legitimos ad ius istud vocet, etiamsi illegitimos eadem lex expressim minime vocauerit. vt ipse Tiraq. disputat d. gl. 8. num. 4. Item illud praetermittendum [art. 4] non est, legitimatum rescripto Principis, priuilegium illud habere, quod in gradibus regula Cancell. Iulij Secundi concessit, secundum Nicol. de Vbald. in tract. de success. ab intesta. fol. 9. col. 4. dicentem secus esse quo ad genus & nobilitatem: vbi etiam profitetur, nunquam aliquem legitimatum fuisse ad Cardinalis dignitatem obtinendam: atque semel id concessum fuisse: sed legitimatum non potuisse secuta morte dignitatem illam consequi: idem asserit, nec ad Rotae Praetorium admitti illegitimos, etiam natalib. restitutos Principis rescripto, quamuis Rom. Pontif. expresse id concedat: eadem refert Ludo. Gomes. in reg. Cancel. de trienna. poss. q. 2. dicens hac de causa Philippum Decium virum alioqui nostra aetate summis dignum laudibus ab eodem praetorio repulsum: cum semel a Romano Pontifice hoc munus esset ei delatum. Regia vero l. 12. Tauri legitimatum rescripto Principis ad quoscunque honores, ac publica munera admittit. Denique & illud quaeri potest, [art. 5] an filio legitimato per rescriptum Principis, nepos ex eo naturalis & legitimus, censeatur ipsi auo effectus legitimus. Qua in quaestione existimo ipsum nepotem esse auo legitimum: ex eo, quod eius pater fuerit legitimatus. Quae conclusio probatur, primo, quia legitimatus vere legitimus censetur, ex Bartol. assertione in l. si is, qui pro emptore. ff. de vsucapio. cuius sententiam alibi probauimus: sed si pater legitimus esset, nepos patris locum subintraret. l. si auus. C. de lib. praet. l. posthumorum. ff. de iniust. rup. lege Gallus. §. nunc de lege. ff. de libe. & posthu. igitur idem erit, si sit pater legitimatus. Secundo fortior est legitimatio, quam adoptio Authenti. quibus mod. natur. effic. sui §. tribus. Bald. in l. neque absens. ff. de adoptio. Sed patre adoptato Principis auctoritate, censentur nepotes adoptati. l. 2. §. fi. ff. de adoptionibus. ergo & eodem modo legitimatio erit censenda. Tertio, facit l. fin. C. de natura. lib. vbi nepos ex radice infecta prohibetur auo succedere: igitur a contrario, si radix desinit esse infecta, succedet auo ipse nepos. Quarto, aliquo succedere prohibito, eius proles etiam censetur prohibita. text. vbi Angel. id notat in Authent. de haered. ab intest. §. reliquum. versi. ex diuerso. Bal. in l. fi. C. de ver. signif. igitur aliquo admisso ad successionem, eius proles admissa iure dicitur. Quinto, legitimatio non est ita restringenda, quin ad consequentia extendatur, auctore Domin. in cap. 1. §. 1. & in ca. 2. colum. 2. de filijs presb. in 6. Ias. in Rub. ff. de libe. & posth. num. 14. non ergo erit mirum, patris legitimationem ad nepotes extendi. Sexto, tametsi [art. 6] dispensatio ad consequentia seu annexa, sine quibus consistere potest, non extendatur ex communi sententia: tamen quando accessorium non indiget dispensatione: quia non est vitio infectum: sed tantum id vitium habet a Principali: remoto illo defectu a Principali per dispensationem, consequens & accessorium liberum erit ab omni macula. Domin. & Praep. in c. nos consuetudinem. 12. distinct. Feli. in c. postulasti. de rescrip. nu. 10. glo. in c. statutum. vers. dignitate. de rescript. in 6. igitur sublata macula, quam pater ex conceptione sortitur, filius natus est liber a paterno vitio, & sic erit legitimus. # 11 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Quo tempore a iure Pontificio prohibeantur nuptiarum solennia. -  2 Secundae nuptiae an sint benedicendae? -  3 Contrahens matrimonium cum meretrice opus pium agit, atque indulgentiam peccatorum consequitur. -  4 Meretrix quae dicatur. -  5 Intellectus ad l. palam. ff. de ritu nupt. -  6 Regia lex Tauri explicatur. §. VNDECIMVS. SED & praeter alia illud notandum erit, [art. 1] nuptiarum solennia celebrari non posse, iure Pontificio prohibente, a septuagesimavsque ad octauam diem post Pentecosten. c. Capellanus. de ferijs. in quo illud est aduertendum, ipso die Dominico post Pentecosten, quo festum Trinitatis ab Ecclesia celebratur, posse nuptiarum solennia peragi: atque ita est intelligendus text. in dict. c. Capellanus. dum dicit, Dominica, quae sequitur, scilicet post Pentecosten, secundum Imo. ibi. Flor. 3. part. tit. 1. c. 17. Syluest. in ver. matrimonium. 7. §. 2. & Regiam l. 18. titu. 2. part. 4. quamuis Abb. in d. ca. Capellanus, contrarium cum alijs Doct. tenere velit. Item illud addendum est, ab aduentu Christi vsque ad Epiphanie festum, etiam haec nuptiarum solennia esse vetita. c. non oportet. 33. q. 4. ita, vt nec ipso die Epiphaniae possint haec solennia contingere. Abb. & alij in d. c. Capellanus. d. Regia lex 18. Florent. & Syluest. locis paulo ante citatis. Aduentus autem Redemptoris nostri incipit die Dominico, qui contingit a die vigesimaseptima Nouembris ad tertiam diem Decembris, vt not. Specul. lib. 6. rational. Rub. de aduentu. Est tamen a praefata prohibitione deducendum tempus a Dominica, que octaua est a Resurrectionis die, ad dies vsque Rogationum exclusiue: ita, vt in hoc tempore possint nuptiae celebrari etiam ipsa die Dominica, quae octaua est a Resurrectione: non tamen in diebus Rogationum. c. non oportet. 33. q. 4. & hoc ipsum notant praedicti Doct. Hic etiam agendum est, [art. 2] vtrum secundae nuptiae sint benedicendae? & constat ex c. 1. de secund. nupt. Clericum secundas nuptias benedicentem ab officio & beneficio suspensum, ad Apostolicam sedem mittendum esse cum literis Episcopi. Qui tamen text. locum habet, vbi constante priori matrimonio presbyter secundas nuptias benedixit. Ioan. Andr. Ant. Abb. & alij ibidem. Regia l. 2. titu. 12. part. 4. Sed Syluest. in verbo, nuptiae, intelligit illum text. ita, vt locum habeat, etiam priori coniugio soluto, si vterque coniugum iam fuerat semel benedictus, vel saltem ipsa mulier: quod si foemina nondum fuisset benedicta, potest tunc benedictio solenniter fieri. idem Thom. in 4. sentent. distinct. 42. quaest. 3. ad finem. Cuius opinio in praxi seruatur, secundum Henric. in cap. vir autem. de secund. nupt. vbi gloss. hoc etiam notat. Poena vero suspensionis per sententiam erit imponenda: non autem infertur a Canone ipso iure. Hostien. Abb. & alij in d. ca. 1. quorum intellectus communis est ad illum tex. vt testatur ornatissimus vir, ac Praesul Calagurritanus Ioan. Bernar. in sua praxi. c. 68. idem notat Henr. in d. c. vir autem. & Paluda. in 4. senten. dist. 42. q. 4. Est tamen hac in re notanda Ioannis vigesimisecundi extrauagans constitutio, ex qua missio Sacerdotis, secundas nuptias benedicentis, ad Romanam curiam, omnino tollitur. Ex ea etiam probabilior apparet illa opinio, quam Henric. in dict. capit. si vir. refert pluribus auctoritatib. ad eam citatis, scilicet secundas contrahentem nuptias benedicendum esse, si prioribus nuptijs benedictus non fuerit, siue sit vir, siue foemina. quod si benedictus is semel fuerit, non esse benedicendum. Sed opinionem sancti Thomae vsus frequentior recepit. Libet equidem illud, veluti huius paragraphi coronidem, adnotare, [art. 3] contrahentem matrimonium cum meretrice, maximam peccatorum indulgentiam a Canone consequi, ex c. inter opera. de spons. Siquidem maximum misericordie opus est, peccantem corripere, eumque a peccato auertere: est enim misericordie opus spirituale, quod corporalibus operibus misericordiae praestat. vt not. Arch. in c. tria. 45. dist. Thom. 22. q. 32. art. 3. Henr. in d. ca. inter opera. optime Domin. a Soto in eleganti, atque omnibus numeris erudita relectione de secreto. membr. 2. qu. 1. conclus. 3. conceditur ergo hoc opus exercenti remissio peccatorum omnium, secundum Card. & Praep. in dict. c. inter opera. Quibus Abbas refragatur, dicens, non concedi remissionem peccatorum omnium. Ego vero arbitror, ex intentione dicti Canonis tantam poenam indulgeri accipienti meretricem in vxorem, quantam conuenit, ei distribui ex thesauro Ecclesie propter illud misericordie opus applicata satisfactione, ab ipso summo huius thesauri dispensatore. Meretrix autem dicitur illa, quae [art. 4] palam libidinem exercens, quaestum facit: cuiusque turpitudo publice venalis est: vti probat Iurisconsultus in l. palam. ff. de ritu nupt. Regia lex 10. titu. 16. par. 3. c. meretrices. 32. quaestio. 4. Item illa, quae multorum libidini paret. capi. vidua. 34. distin. etiam sine quaestu. vt in dict. l. palam constat. Ex qua etiam apparet nil referre, an sit in lupanari, caupona, alióue loco aut taberna prostituta. Illam etiam, quae duos ad coitum causa quaestus, nec plures admisit, meretricem esse existimat Abb. in ca. cum decorem. de vita & honest. Cler. idem Abb. & Prepo. in d. c. inter opera. Ioan. Lup. in Rubr. de donat. inter vir. & vxor. §. 40. & in l. 62. Tau. vbi passim caeteri interpretes id asserunt, per text. in d. l. palam. Ab ea tamen tantum abest huius opinionis probatio, vt manifeste contrariam approbet. Item, inquit Iurisconsultus Vlpianus, quae cum vno & altero se, pecunia accepta, commiscuit, non videtur palam corpore questum facere. Quibus verbis satis apertum est Abb. & sequacium opinionem prorsus refelli. Illa etenim verba: quae cum vno & altero duos significant tantum: quod constat ex Laurentij Vallae adnotationibus. libr. 3. elegant. c. 59. Cui mire conueniunt Ouidij carmina ex Epistola Sapphus ad Phaonem: " Inde Chelyn Phoebo, communia munera, ponam, Et sub ea versus vnus & alter erit. Grata lyram posuit tibi Phoebe Poetria Sappho: Conuenit illa mihi, conuenit illa tibi. " Sic & Augustin. lib. 3. de ciuit. Dei. ca. 18. dixit. Cuius in primo & altero libro mentionem fecimus. de primo & secundo libro intelligens. eadem significatione vtitur Valeri. Max. lib. 6. c. 4. de Alexandro sic scribens, Dario enim vno iam & altero praelio virtutem eius experto. subdit paulo post, Vocem duabus victorijs respondentem, dignamque cui tertia, sicut euenit, tribueretur. Hinc etiam deducitur [art. 5] egregie errasse hac in re Matthae. ab Afflict. post Lucam de Penna. in constitutionibus Neapol. tit. 43. libr. 3. dicentem eam foeminam meretricem esse, quae causa quaestus vnum tantum virum ad coitum admisit, atque ex eo, a vicinia expellendam fore. per text. in l. mariti. §. qui quaestum. ff. de adult. qui tamen tex. loquitur in marito lenocinium committente, & questum ex hoc faciente: in quo sat est, semel quaestum accepisse, esse tamen a vicinia expellendam meretricem, atque in lupanari relegandam. probat l. 2. titul. 22. part. 7. & notat Lucas de Penna in l. si qua. colu. 2. C. de spectacul. lib. 11. Paulus de Castro in l. nullus. C. de summa trinit. Bald. in l. 2. in fi. C. de iure emphyt. Platea per textum ibi in l. cum supra. C. de re militari. Matthaeus de Afflictis in d. Rubr. 43. Caeterum [art. 6] dum Regia l. 62. Taur. prohibet ob pecuniam debitam foeminas deduci ad publicum carcerem, nisi sint foeminae manifeste fornicariae: non arbitror fore necessarium, vt secunda legis pars locum habeat, foeminam esse meretricem. Sat enim erit, esse publice alterius concubinam: quod ex Baldo colligitur, qui in l. consentaneum. C. quom. & quan. iud. fin. colum. dixit foeminam luxuriose viuentem, quae quidem honesta non est, pro debito pecuniario posse ad carceres duci. Hoc tamen simul cum Regia lege est ita intelligendum, vt locum habeat, quando haec foemina inhonesta, atque impudica nupta non est: quod si nupta fuerit, duci ad carceres pro pecuniario debito non debet. Ioannes Andr. in additionibus ad Speculatorem, titu. de iniurijs. quem sequuntur Iason in l. ad egregias. ff. de iureiurando. Barba. consilio 207. colum. 1. volum. 1. Ioannes Lup. in ca. per vestras. 3. notab. §. 21. numero 2. Capycius decisio. Neapoli. 44. idque passim dict. Regiae legis interpretes admonent. idem notant Alexander & Iason in l. plerique. in fine. ff. de in ius vocan. Barba. in ca. pastoralis. colum. 6. de iudicijs. Decius in l. 2. ff. de regul. iur. numero 78. fieret enim maxima iniuria marito & matrimonio. quod maxime coadiuuatur ex l. si vxor. §. diui. ff. de adulter. quem tex. prefati Docto. passim adducunt ad eorum sententiam comprobandam: post Rom. qui in l. si vero. §. de viro. fallentia 2. ff. soluto matrimonio. illum ad id valde commendauit: eandem conclusionem notat Ludouicus Gomes. in c. mulieres. de iudic. in 6. numero 15. tametsi Decius in dict. c. pastoralis. & Ioannes Baptista de debitoribus suspectis & fugitiuis. quest 5. in fin. aduersus hanc opinionem probare conentur, nil referre foeminam coniugatam esse, quo minus ad carcerem duci possit, si meretrix sit: quorum opinio procedere poterit eo casu, quo nupta consentiente viro fornicetur, vt in hac specie adnotauit Ioannes Baptista dicta quaestione quinta, quem sequuntur Ludouic. Gomes. in dicto capitulo mulieres. & Hippoly. in l. vnica. C. de rapt. virg. numero 31. # 12 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Iudex quis sit vere competens ad causam coniugalem tractandam. -  2 Causa coniugalis an possit compromitti? -  3 Iudex secularis an possit de causa matrimoniali cognoscere? -  4 Iudex Laicus vtrum valeat iudicare vsurariam controuersiam. -  5 Regia lex 4. titulo, de exceptionibus. lib. 3. ordinatio. explicatur, -  6 Contestatio litis an sit necessaria in causa matrimoniali? -  7 Testes in causa matrimoniali qui sint admittendi. -  8 Testes omni exceptione maiores qui dicantur. -  9 Confessionis sacramentalis arcanum non est reuelandum ad matrimonij probationem. -  10 Confessionis sacramentalis secretum non est detegendum, etiam quo ad crimen committendum in perniciem Reipublicae, saltem nominato auctore. -  11 Confessionis sacramentalis secretum an ex licentia confitentis detegi possit? -  12 Sententia lata in matrimoniali causa, a qua prouocatum non est, an transeat in rem iudicatam. -  13 Sententia a qua non est appellatum, qualiter ex eo sensu tacito ipsius condemnati vires assumat rei iudicatae. -  14 Sententia in causa matrimonij spiritualis, an transeat in rem iudicatam. -  15 Sententia in criminali causa, an transeat in rem iudicatam? -  16 Defensiones an possint a Reo criminis renunciari? -  17 Defensio ab occisione an licite omittatur ab illo, qui poterat se defendere occidendo inuasorem? -  18 Condemnatus appellationem omittens an possit contra iudicem agere ex iniquitate sententiae? -  19 Sententia iniqua an reddat victorem tutum in conscientiae iudicio? -  20 Sententia diuortij quo ad thori separationem, an transeat in rem iudicatam? §. DVODECIMVS. EX his tandem, quae hoc libello tradidimus, lector diligens facile cognouerit, quanta sit causae coniugalis grauitas: in qua quidem non tantum humana iura, sed & diuina tractare oportet: in qua de maximo sacramento agendum est: in qua denique non de re pecuniaria, non, inquam, de re leui, minimique momenti, ac friuola: sed perpetua, atque inuiolabili humana societate est iudicandum. Proinde [art. 1] non temere, sed maxima deliberatione praeuia sacrosancti Canones statuerunt, huius iudicij quaestionem, quo ad cognitionem & diffinitionem, solis Episcopis pertinere. c. multorum. 35. quest. 6. c. auditis. de praescript. text. caeteris apertior in c. accedentibus. de excess. praelat. teste Panormitano in cap. 1. de consanguinit. quibus conuenit Regia l. pen. tit. 10. part. 4. Potest tamen Episcopi Vicarius huius coniugalis causae cognitionem tractare, etiam ex generali commissione Episcopi. text. vbi Abb. & Praepo. in ca. fi. de cognat. spirit. text. optimus, quem ipse post Hostien. ibi. 2. colum. ita intelligo in c. literas. de restit. spoliat. idem notat Lampertinus de iure patronat. 3. part. 2. libr. quaest. 2. arti. 3. Atque etiam capitulum vacante sede Episcopali, ex eadem ratione: quod late tractat Francisc. Pauinus in tract. de potesta. c. sede vac. 1. part. q. 10. col. 3. Est tamen dubium, an ex delegatione possit inferior Episcopo habere huius causae cognitionem. Et ex cap. proposuisti. de probat. & c. ex literis. de in integrum restitut. & cap. 1. vt lite non contestata. probatur causam matrimonialem a Romano Pontifice delegari non solum Episcopis, sed & inferioribus: nempe Archidiaconis, Prioribus, & Archipresbyteris. quod in hac specie notat Abbas in capit. 1. de consanguinit. & affinita. super gloss. 3. quae hoc probat. & Barba. in capi. 1. vt lite non contestata. 2. colum. Dec. in c. si pro debilitate. de offic. deleg. colum. 4. quod de iure negari non potest: sed non solent Romani Pontifices causas matrimoniales, nisi ex aliqua iusta causa alijs quam Episcopis committere, vt Ioannes Andr. Abb. Anton. Felinus colum. 3. & Dec. in dict. c. si pro debilitate. testantur & idem Decius in dict. c. proposuisti. colum. 1. Doctores per textum ibi in cap. causam matrimonij. de offic. delegat. Collecta. in c. 1. de consanguin. & nouissime Ludo. Gomes. in cap. statutum. numero 82. de rescript. in 6. Quod, si matrimonialis controuersia a Romano Pontifice cuiquam delegetur, non poterit is delegatus, etiam Episcopo eam subdelegare, propter ipsius causae grauitatem, auctore Abb. in dict. capi. si pro debilitate. colum. penulti. vbi Ioannes Andr. in fine. Anton. colum. 2. & Felin. 3. idem asserunt, quamuis Dec. ibi. numero 4. teneat contrarium, dicens, posse causam matrimonialem subdelegari, saltem Episcopis: atque id ex Panormi. colligit, quem corruptum vitio impressoris habuit: vt constat ex antiquioribus, a quibus Panormi. eandem conclusionem accepit. Nec obstat text. in dict. c. ex literis. de in integrum restit. vbi delegatus causam matrimonialem subdelegauit, quia eam commisit Collegae, cui ipse Romanus Pontifex eandem causam commiserat, & cuius industria ab ipso Principe ad idem negocium electa fuerat. Si tamen causa coniugalis, tantum circa thori separationem tractetur, solet committi etiam his, qui episcopi non sunt. text. vbi id in specie notant Anto. & Socin. col. 1. in d. c. 1. vt lite non contest. Verum ex praescriptione competere potest alijs quam episcopis causae coniugalis cognitio, ac diffinitio, quod notant Doct. per text. ibi in cap. auditis. de praescript. & probatur in c. accedentibus. de excess. praelat. vbi idem notatur de priuilegio, & de consuetudine. glo. in c. 1. de consang. communiter ibi recepta gl. in c. literas. de rest. spol. Item ex delegatione speciali episcopi poterit inferior huius causae cognitionem accipere. gloss. in dict. cap. 1. de consang. singu. secundum Abb. vbi Henric. & Praepo. idem notant. idem Abb. in cap. ex literis. de in integr. restit. & Hostiens. in dict. cap. literas. 2. col. quorum opinio communis videtur. Debet tamen haec causa tractari, vel ex commissione speciali, vel generali a Iudice, qui sit peritus in Iure Pontificio. Nam & Barba. in c. proposuisti. de probat. col. 1. defendere conatur, ad sententiam in hac causa ferendam esse ita necessariam Iuris Canonici scientiam, vt sententia ab huius disciplinae ignaro lata minime teneat. argumento sumpto ex dict. cap. 1. vbi Hostiens. Abb. & caeteri Docto. communiter asserunt contrarium, dicentes iniquum esse, quenquam coniugalem controuersiam diffinire, qui non sit Iuris Canonici peritus: tamen latam sententiam validam esse propter iurisdictionem, quam habet is, qui eam tulerit. Hinc [art. 2] etiam constat, non posse quaestionem coniugalem, quae inter duos tractatur, in arbitrum compromitti. c. pen. de in integ. re. notat gloss. in cap. 1. de consanguin. & in l. non distinguemus. §. Iulianus. ff. de arbit. Regia l. 24. titul. 4. part. 3. Imo Roma. scribit, consil. 299. ab arbitris laicis causam coniugalem, nec principaliter, nec incidenter diffiniri aut examinari posse, contra Bald. in l. vnica. C. de confess. nume. 37. quem Alexan. reprobare videtur in l. quotiens. C. de iudi. quibus accedat text. in cap. contingit. de arbit. vbi gloss. communiter recepta hoc ipsum notat. Multo fortius transactio in causa matrimoniali fieri nequit. c. fi. de transact. Vnde quamuis causa spiritualis possit compromitti in laicum arbitratorem, quem amicabilem compositorem vulgus appellat, secundum Roma. consil. 173. Alexand. in l. quotiens. C. de iudi. Felin. in cap. cum sit generale. nume. 3. de foro compet. Ancha. cons. 34. 2. col. Dec. in c. 2. de iudi. in princ. vbi asserit hanc opi. communem esse, & ibi Ripa nu. 13. idem profitetur: contra Abb. in d c. contingit. Roma. in l. Titia. ff. solut. matrim. & Barb. in d. c. 2. tamen causa spiritualis, in qua transactio fieri non potest, non poterit, nec in laicum, nec in clericum arbitratorem compromitti. quod notat expresse Ripa in d. c. 2. num. 13. siquidem compromissum in arbitratorem factum, transactioni comparatur. gloss. in Authenti. vt different. iudic. in princ. Bart. in l. si societatem. §. arbitrorum. ff. pro socio. col. 2. Abb. in c. quintauallis. de iureiur. nu. 7. & seq. notat Ias. in §. omnium. de actionib. nume. 18. Bal. Pau. & Ias. in l. transactionis. C. de transac. optime Deci. consi. 60. colum. 3. Igitur, cum in causa matrimoniali non sit transactioni locus, nec erit admittendum compromissum in arbitratorem factum. Imo ex ratione text. in c. 1. de consang. & affinit. opinor causam coniugalem, in qua de foedere matrimonij agatur, non posse etiam arbitrum clericum tractare ex vi compromissi, etiamsi incidat in causam, cuius legitimam ex consensu partium cognitionem habet. Iudex [art. 3] vero secularis minime potest discutere matrimonij causam, neque eius vllam cognitionem habet, etiamsi tractetur de coniugij separatione, quo ad thorum, vt diximus superius, cap. 7. §. 6. numer. 8. etiamsi coniugalis causa incidat in iudicium haereditariae successionis. quod etiam notauimus hoc eodem ca. §. 3. numero 4. Sed sunt, qui existiment Iudicem laicum posse causam istam matrimonij tractare incidenter, si controuersia in facto, non in iure consistat. ita Barto. in l. Titia. ff. solut. matrimon. idem Bart. in l. 2. ff. de iurisdict. omn. iud. tunc enim nulla Iuris Canonici peritia necessaria est, & causa ipsa mere temporalis censetur. idem notat Abb. in c. post miserabilem. de vsur. idem Abb. & Felin. col. 3. in c. cum sit generale. de foro compet. quibus text. in d. c. post miserabilem, optime suffragatur, quem ad id notat Roma. in d. l. Titia. vbi ipse, & Alexand. 3. colum. fatentur praedictam opinionem communem esse. idem etiam asserunt Ias. in l. quotiens. C. de iudic. Dec. in cap. 2. nume. 24. de iudic. vbi Francisc. de Ripa num. 17. eandem sententiam defendit contra Decium ibi, qui contrarium voluit post Imol. & Raphael. in d. l. Titia. De quo & Ias. dubitat in d. l. quotiens. Vnde consultius res agetur, si oblata, incidenti, super matrimonio, vel alia causa ecclesiastica, quaestione etiam facti, coram seculari Iudice, is, cuius interest, ad ecclesiasticum Iudicem accesserit, ab eoque petierit, vt illius quaestionis cognitionem assumat, atque Iudicem laicum inhibeat: ne in ea etiam incidenter procedat. tunc enim, si Iudex secularis nondum coepit id negocium tractare, ecclesiasticus citatis his, quos id tangit, eandem incidentem causam expediet, vt consuluit Gerard. singul. 96. His accedit, quod notat Anto. in cap. tuam. de ord. cognit. per illum text. dicens [art. 4] Iudicem laicum, coram quo aduersus contractum fuit obiecta exceptio vsurarum, posse inhiberi a Iudice ecclesiastico, ne in illius contractus exequutione procedat, donec exceptio vsurarum sit a Iudice ecclesiastico diffinita. quod etiam docet Ambros. de Vignate, in cap. salubriter. de vsur. nume. 125. sentiunt idem Bald. in l. consulta. C. de testam. & Imol. in cap. cum in iure. de offic. delegat. Ex quo Bartol. Caepola consil. ciuilium causarum. 18. asserit debitorem captum a Iudice seculari liberandum esse omnino a carceribus, si per Iudicem ecclesiasticum fuerit pronunciatum illud debitum inductum fuisse ex causa vsuraria, eo quod ipse debitor vltra sortem illam quantitatem creditori promiserat. Vnde [art. 5] Regia l. 4. titu. de exceptio. libr. 3. in ordi. Reg. dum dicit Iudicem laicum debere aduersus exequutionem contractus admittere exceptionem vsurae, ita erit intelligenda, vt si in vsurarum exceptione sola quaestio facti tractetur, possit hoc negocium a ciuili Iudice expediri, iuxta sententiam Bart. & communem, nisi inhibitio a Iudice ecclesiastico oportuno tempore processerit, sicuti Gerard. adnotauit. Si vero iuris sit controuersia, ad ecclesiasticum Iudicem remittatur: atque eius diffinitio expectetur, ex paulo ante promissis. cum hoc crimen mere ecclesiasticum sit, vt communiter Doctores fatentur, & nos retulimus superius, cap. 6. num. 19. hanc tamen opinionem conatur euertere, eamque falsissimam esse existimat Carol. Molin. de contract. quaest. 10. dicens, non esse magis ecclesiasticum hoc crimen, quam homicidium: & non esse mere ecclesiasticum, deduci potest ex eleganti, & eruditissima hac de re disputatione Martini ab Azpilcueta in c. nouit. de iudic. 6. notab. coroll. 7. Imo Rode. Xuares in rep. l. Regiae de instrum. exequutione. versi. nunc circa Iudicem. col. 8. scribit Iudicem secularem ex lege Regia posse, ac debere persequi ipsam exequutionem, non obstante Iudicis ecclesiastici inhibitione, si intra decem dies minime docuerit reus vsurarium esse contractum. illud quod probatur autoritate Angel. in l. 4. §. condemnatum. in fi. ff. de re iudic. Socin. cons. 79. lib. 3. Matth. Afflict. decis. Neapolita. 30. idem notat Rebuffus super leges Regias, tracta. de literis oblig. artic. 2. gloss. 1. nume. 22. dicens, ita in praxi apud Gallos receptum esse. quibus adde Freder. consil. 300. & Lauren. de Rodulphis in tract. de vsur. q. 131. & 129. Quid tamen Iudex agere debeat in huius causae cognitione, quando vterque qui litigat, est praesens, palam est, sed si alter sit absens, potest dubium esse, qua via sit procedendum. In [art. 6] quo notandum est, altero absente, & contumace, etiam lite non contestata posse Iudicem in hac causa testes recipere, praesentem audire, atque sententiam proferre diffinitiuam. ex cap. quoniam frequenter. §. porro. vt lite non contestata. cuius decisio duplici ratione constat, ex malitia absentis, & propter periculum fornicationis in eo, qui absentem expectaret, quarum quaelibet non sufficeret, vt idem text. probat, iuncta gloss. versic. opponi. quod clarius notat Abbas, Mari. Barba. fin. col. ibi. post Hostien. quos Iason sequitur in l. in testamento. in magna. C. de testa. milit. num. 14. ex §. affinitatis. Insti. de nuptijs. l. liberorum. §. fi. ff. de his, qui not. infa. adiuncta l. sequenti. Dicitur autem absens contumax, quando legitime citatus noluit comparere, vel si ex malitia latet, nec citari possit, vel impedit citationem ad eum peruenire. tex. optimus in dict. §. porro. quem singul. esse existimat Abb. ibi. facit text. in cap. de illicita. 24. quaest. 3. & in l. contumacia. ff. de re iudica. Imo quando absens impedit, ne citatio ad eum perueniat, vel malitiose latet, ne citetur personaliter, citatus omnino censetur, etiam nullo proposito edicto, nec ad eius domum facta citatione, secundum Abbat. in dict. §. porro. per illum text. quem idem notans dicit elegantem Barb. ibi. nume. 25. idem probat Abb. in c. ex tuae. de cler. non resid. nu. 12. & Alex. in l. properandum. §. sin autem reus. C. de iudic. conclus. 5. senserat id gl. in d. l. contumacia. quidquid gl. contrarium velit in d. §. porro. in verb. impedit. Si vero absens contumax non est, eo minime expectato matrimonialis causa tractari non debet: sed expectandus est, donec ipsius obitus verisimiliter praesumatur: ex eodem §. porro. versic. si autem. In quo illud est insigniter aduertendum, ad effectum, vt causa coniugalis examinetur in iudicio, & coram Iudice rationes expendantur, ex quibus praesens matrimonium non valuisse contendit, sufficere verisimiles aliquot coniecturas, aut praesumptiones mortis ipsius absentis: ex autoritate illius text. quem ita intelligit gl. ibi in ver. praesumatur. a Panormita. Socino, Barb. col. antepenulti. & alijs ibi approbata. & ab Hippo. in Rubri. C. de probatio. num. 231. qui eam dixit notab. esse, licet ad effectum, vt absque probatione coniugalis impedimenti, possit praesens libere matrimonium contrahere, non sufficiunt praesumptiones, nec coniecturae mortis illius, qui absens est. cap. in praesentia. de sponsalibus. Verum in huius causae coniugalis processu iudiciali quibusdam placet, non esse testes recipiendos, nec sententiam diffinitiuam proferendam, lite non contestata, quando vterque litigator est praesens. ex glo. in cap. per venerabilem. in verb. iudiciarium. qui filij sint legit. quae singul. est secundum Card. in Clem. 2. 4. oppo. de iudic. & Bald. in Rubri. de appellatio. colum. 4. qui eandem commendat in Authent. qua in prouincia. C. vbi de crim. agi oportet. colum. 2. & Decius in c. per tuas. de appellat. col. 2. dicens eam communiter approbari: dicit eandem gloss. auream Felin. in c. 2. colum. penul. de offic. iudicis. duo notans. Primum, praedictam opinionem procedere, nisi Actor & Reus praesentes tacite, vel expressim consentirent, processum continuari lite non contestata: nam in hoc possent consentire, cum a iure in praedictis causis sit remissa iudiciorum exacta solennitas. Secundum, praedictam gl. non procedere in casibus, quibus in specie a iure remissa litis contestatio, in quibus etiam inter praesentes minime consentientes proceditur, lite non contestata: atque hoc vltimum ipse asserit communiter receptum esse in dict. cap. per venerabilem. ex quo constat, etiam partibus praesentibus, & non contumacibus, posse ferri in causa matrimoniali sententiam diffinitiuam, atque testes recipi lite non contestata, etiam inuitis litigantibus, ex constitutione, dispendiosam. de iudic. in Clement. vbi Cardi. oppo. 4. Imola super glo. matrimonijs. & Bonifac. numer. 49. hoc idem tenent post gloss. quam caeteri Docto. approbare videntur. Quo fit, vt existimem opinionem gloss. in dict. cap. per venerabilem. minime procedere in casibus expressis in d. Clem. dispendiosam. adiuncta Clem. saepe. de verborum significat. hancque opinor communem sententiam esse. quicquid Decius dixerit, ac dubitauerit Feli. in dict. col. fi. Vnde iura antiqua, nempe c. accedens. in 2. vt lit. non contest. cap. quoniam. §. porro. eodem titu. correcta sunt per Clemen. dispendiosam: siquidem ex eis non poterat in causa coniugali, etiamsi in ea de foedere matrimonij ageretur, procedi absque litis contestatione, nisi data alterius ex litigantibus contumacia. Vtroque tamen Iure, si de separatione propter fornicationem similémue causam tractetur, quo ad thorum, est necessaria, etiam altero litigantium contumace, contestatio litis omnino. cap. vt lite non contestata, quem textum ita Doctores communiter interpretantur ibi, & in dict. Clement. dispendiosam. Oportet tamen Iudicem cautum esse circa probationes matrimonij, cum sit haec res grauissima, & ideo maximo iudicio, ac discretione peragenda. Non [art. 7] enim quibuslibet in hoc negocio danda fides est, sed his tantum, qui sint omni exceptione maiores, vt inquit Romanus Pontifex in cap. 1. de consang. vbi Bernardus scribit, eum testem dici omni exceptione maiorem, qui nulla exceptione repelli potest. idem glo. in cap. at si clerici. in princ. de iudic. & in c. 1. de testib. & in §. item verborum. Institu. de inutilib. stipulat. quas commendat Praepo. in d. c. 1. de consang. col. 2. dixit esse mirabiles. Barb. in Rub. de probat. nu. 29. & sing. Ias. in Additio. ad Portium. in d. §. item verborum. Corse. in sing. in verb. integer. latius Albertinus in cap. 1. de haeret. in 6. q. 16. nu. 25. Ex quo deducitur, [art. 8] non esse testem omni exceptione maiorem, seu omni suspicione carentem eum, cuius fides non tantum ex obiectione perimitur, sed & diminuitur, cuiusque opinio in discrimen, & magnam dubitationem reuocatur. optim. text. in c. licet causam. de probat. vbi in causa ardua non admittitur testis, cuius fides aliqua ex parte diluitur. quem tex. dicit sing. Bal. in c. ad nostram. col. 1. eod. tit. ad idem l. optimam. C. de contra. stipulat. vbi Bal. in specie notat, dicens testem infamem de facto, hoc est, improbatis, & leuioribus praeditum moribus, non esse admittendum in causa, quae testem omni exceptione maiorem postulat. idem notat Ias. in l. cunctos populos. 1. lectio. col. penulti. C. de summa Trinit. & Ioan. Crott. in tract. de testib. 4. part. q. 12. & in causa coniugali asserit Iacobinus in l. testium. §. lege Iulia. ff. de testib. col. 3. Alex. consil. 152. volu. 5. Socin. Iunior consil. 31. num. 24. lib. 2. Thomas Gramm. consil. 26. col. 5. Licet causa ciuili infamis de facto, idoneus est testis. gloss. in l. 3. §. duae causae. ff. ad Carbon. & in c. testimonium. de testib. in verb. in hoc casu. atque vtrobique Doct. non tamen est dignus tanta fide, quanta reliqui integri testes. gloss. & Bart. in l. 1. C. de summa Trinit. idem Bartolus in l. Cassius. ff. de senatorib. Abbas in d. c. testimonium, dicens arbitrio Iudicis relinquendum esse, quantum ex hoc fides testis diminuatur. quod communiter esse receptum asserit Lanfranc. Orianus in c. quoniam. de probationibus. in verbo, testes. numero 127. & probatur in l. quaesitum. ff. de testibus. Hinc etiam dicebat Ripa in l. fin. C. de reuocand. donation. colum. 3. donatarium, qui donatori ingratus fuerit, non esse idoneum testem, in ea causa, que testes omni exceptione maiores requirit. Igitur ex his Iudex magna prudentia ex praescripto legis, quandoque ex equo & bono aestimabit in matrimoniali quaestione, quos testes admittere debeat. Nam in hac coniugali causa ita integros testes, ac in criminalibus exigi asserit Alexand. consil. 143. incipienti, Quoniam abunde. 2. volum. pulchre ac copiose Decius consil. 133. & consi. 310. & consil. 163. Thomas Gram. dict. consil. 26. ex quibus plura colligi possunt, quae Iudex perpendere debet in probatione matrimonij, ex quibus proprium arbitrium instruet: vt eo sic instructo decernat, qui testes sint omni exceptione maiores: siquidem eius arbitrio hoc relinquitur. secundum Abb. in c. cum Ioannes. & Felin. ibi. nu. 44. de fide instr. diligenter Pari. consi. 53. 54. 58. vol. 4. receptum tamen est foeminas esse in matrimoniali causa ad testimonium admittendas. text. in c. super eo. in 2. de testib. & ibi Abbas, Henric. in cap. quoniam. eo. tit. & est communis opinio, teste Socino Iuniore, consil. 29. col. 2. libro 2. & consil. 31. numer. 13. eod. libr. quae probatur etiam in cap. videtur, 35. quaest. 6. & locum obtinet, quamuis tractetur de matrimonio separando. Abb. in d. cap. super eo. 3. notab. Decius consil. 342. col. 1. Socin. in d. consi. 31. nume. 18. quibus adde consil. 2. 3. 4. & 5. libro 2. consiliorum Zasij. imo & parentes hac in eadem causa ad testimonium admittuntur. tex. in dict. cap. super eo. vbi hoc explicant Abb. Imol. Henr. & Feli. item Areti. consil. 13. optime Parisi. consil. 55. num. 28. & consi. 58. libr. 4. col. 1. Ex quibus illud constat, matrem, patrem, sororem, & reliquos cognatos esse admittendos ad testimonium in causa matrimoniali: arbitrio tamen Iudicis, qui caute perpendet, quanta sit testibus fides adhibenda, ex causae pendentis qualitate, personarum conditione, pari, aut dissimili: quod notat in specie Hostien. in dict. cap. super eo. cui accedit post alios Felin. ibi tradunt Lanfranc. in c. quoniam. in verb. testes. de probat. nu. 93. Aret. consi. 82. col. 2. Soc. cons. 17. lib. 1. col. 4. Alciat. de praesum. reg. 1. praesumpt. 2. numer. 4. & colligitur idem ex l. 16. titul. 9. part. 4. Sunt & quidam huius contractus coniugalis probationi adeo propitij, vt [art. 9] opinentur posse confessionis sacramentalis arcana reuelari in iudicio ad probandum coniugium: ita enim existimat Ludo. Rom. in l. si non speciali. C. de testam. col. penultim. dicens esse ad hoc gloss. sing. in cap. tua nos. de sponsa. in verbo, constiterit. quam etiam dicit singu. Ias. in l. 1. §. huius studij. ff. de iust. & iur. col. 2. idem in l. patre furioso. ff. de his, qui sunt sui. col. 2. Idem in l. reprehendenda. C. de instit. & substit. & Chassa. in consil. 1. versic. ad secundum. nu. 17. quorum omnium sententia, & aliorum, qui eis subscripserint, quotcunque sint, omnino est reprobanda. Quis enim non videt iniquum esse tanti sacramenti secretum, naturali, diuino & humano iure inductum, ita leuiter violari, vt de contractu coniugali constet. Nam etiam crimen [art. 10] committendum in Reipublicae damnum, detectum tamen in confessione vere sacramentali ab eo, qui illud crimen committere cogitauit, & adhuc cogitat, non licet ipsi sacerdoti prodito confitentis nomine, etiam iureiurando praemisso cuiquam detegere, ex frequentissimo Theologorum iudicio in 4. sentent. distinct. 21. vbi praeter alios Gabriel. quaest. 1. conclu. 3. & Ioan. Maior. q. 3. atque optime Hadria. in 4. sentent. in tracta. de confes. sigillo. Caieta. in Opusculo 27. quaest. cap. 15. & insigniter vir nunquam satis laudatus Dominicus Soto in relectione, de secreto membro. 3. quaest. 4. conclu. 2. ac meus & olim & nunc Praeceptor ornatissimus, Marti. Nauar. in c. sacerdos. de poenit. dist. 6. nu. 116. cui opinioni ex nostris accedere videntur Collecta. & Card. col. fin. in cap. omnis vtriusque. de poenit. & remissio. & Hostiens. in summa de poeniten. §. in quo. quam etiam nouissime defendit in tract. de confessione. fol. 122. Ioan. a Medina, Theologus magni, me Hercle, nominis, quique in Gymnasio Complutensi egregiam huic professioni operam, ad obitum vsque, nauauerit. Tametsi contrarium tenuerint Archidiac. in d. c. Sacerdos. Hostien. Ioan. Andre. Anchar. & Abb. in d. c. omnis. & in effectu Ripa in tract. de peste. §. vlt. nu. 115. falso tribuentes hanc sententiam Inno. qui potius primam asserit: sicuti perpendunt Caiet. Soto, & Mart. Nauar. in dictis locis. & ante eos id diligenter animaduertit Collect. in d. c. omnis. fi col. Igitur si in praedicto casu non licet confessionis arcanum prodere: non video, cur matrimonij fauore id liceat. Imo & si Sacerdos apud iudicem secretum istud frangens, sibi dicta in Sacramentali confessione effutiret, & depromeret, ei nullam fidem adhibendam esse profitetur optime Bald. in l. Archigerontes. C. de Episcop. audien. quem ibi sequitur Paul. de Castro. & Felin. in c. 1. de except. col. 1. Tyndar. in tracta. de testibus. fol. 20. & Ripa in tract. de peste. §. vlt. nume. 104. Constat etiam scientiam, quam Sacerdos habet ex confessione Sacramentali, nihil omnino ad iudicialem controuersiam pertinere. c. 2. de offi. ordi. c. dilectus. de excess. prelat. quibus apertissime error hic conuincitur. Neque enim ferendi sunt iuris vtriusque interpretes, qui in matrimoniali causa Sacerdotibus hanc licentiam concessere propria eorum auctoritate, nullo iure adiuti: cum & ipse summus Catholicae Ecclesie Pontifex minime posset permittere huius Sacramentalis secreti reuelationem ex receptissima omnium Theologorum sententia. Nec aduersam assertionem quicquam coadiuuat glo. in d. c. tua nos. cum illa gloss. non loquatur, quando reuelatio confessionis matrimonio faueret: sed quando praeiudicium ex ea fieret huic contractui, quia ex ea constabat de dissensu. Et praeterea nihil asserit glo. de reuelando secreto confessionis: sed scribit confitenti dissensum in foro poenitentiali credendum esse, non autem in exteriori iudicio: quibus verbis potius glo. Doctoribus eam citantibus aduersatur, quam eis patrocinetur: vt aduertunt Fortun. in l. 1. §. huius studij. ff. de iustit. & iur. colum. 5. & Ripa in d. §. vlti. nume. 107. praedictam Doctorum adnotationem reprobantes. Vnde & Iaso. in d. l. reprehendenda. non temere suspectam existimat conclusionem Ludo. Rom. Qua in re nec illud [art. 11] Romani opinionem excusat, quod secretum sacramentale detegi possit ex consensu expresso confitentis. ca. significasti. vbi Anan. Abb. & Docto. frequenter notant. de adulte. quia id non est in matrimoniali causa, coniugij fauore speciali: cum in qualibet re & materia Sacerdos ex licentia confitentis possit palam promere, quae ei in sacramentali confessione fuere dicta, quia ipse poenitens sigillum illud secreti ex proprio consensu dissoluit, ac remittit. qua ratione idem notant Lapus alleg. 94. Feli. in cap. Matthaeus de simo. Ripa in dict. §. vltim. num. 108. dicentes hanc opinionem communem esse, quam asserunt Thom. & Palud. in 4. sentent. distinct. 21. quaest. 3. Adrian. in tract. de sigillo confess. c. sed probabilior. Calder. consil. 2. de testib. Felin. in cap. veniens. in primo. de testib. col. pen. & Hippo. in l, 1. §. idem Cornelio. ff. de quest. ad fin. quod equidem non est passim admittendum: sed tunc demum, quando hic expressus confitentis consensus ad suam, vel alterius non paruam vtilitatem temporalem, vel spiritualem, praestatur, sicuti docent, & diligenter admonent Soto in dict. relect. de secreto. quaest. vlti. conclu. quinta. dubio 4. Martin. Nauar. in dict. cap. sacerdos. nume. 151. & Ioan. a Medina in tract. de confessione. fol. 124. cap. de licentia confitentis. Licet Scotus, Durand. Io. Maior. quaest. 3. arg. 3. & Almain ad finem in dict. distinct. 21. contrarium probare conentur, dicentes, secretum confessionis, nec ex licentia expressa confitentis detegendum fore: & idem asserit Collect. in dict. c. omnis vtriusque. numero 63. Sed quamuis Thomae & sequacium opinio frequentiori calculo recepta sit, ac magnis rationibus, & argumentis comprobetur ita efficaciter, & vt verior sit iudicanda: opinor tamen Christianae religioni, & sacramento poenitentie potius expedire, hoc confessionis secretum, nec ex consensu expresso poenitentis reuelandum esse. Nec Rom. Pontif. in d. c. significasti. quod praeter alia capita, quae ad id citantur, magis vrget, approbat praedictam reuelationem huius secreti: nec ibi constat illud fuisse confessionis sacramentalis arcanum, vt ante nos ostendit Mart. Nauar. in d. c. sacerdos. num. 127. Sententia [art. 12] vero in coniugali iudicio, etiam a circumspectissimo Iudice lata non ita efficacem autoritatem habet, quin rescindi, retractaríue possit, quoties compertum fuerit, eam errore quodam latam fuisse. cap. lator. cap. consanguinei. de re iud. cap. fraternitatis. de frigid. non tamen appellationis remedio reuocatur hec sententia, si ab ea in legitimum tempus non fuerit appellatum. Ex eo enim quod terminus legalis labitur omnino, nec a sententia prouocatur, vel ab ea bis fuerit prouocatum, ita assumit sententia autoritatem rei iudicatae, etiam in coniugali quaestione, vt praetextu appellationis corrigi, aut emendari nequeat. gloss. insignis in dict. cap. fraternitatis. in gloss. magna ad finem. quam dicit sing. Abb. ibi, & notab. idem Abb. in dict. cap. lator. vbi Imol. & Felin. numer. 5. idem Abb. vbi Decius eam approbat in c. sua. de appellat. idem Imol. in Clem. 1. 1. col. de re iudic. Abb. optime in c. ad reprimendam. de offic. ord. col. 3. vbi gloss. sing. & communiter recepta, secundum Abb. ibi. 2. colum. similem probat conclusionem, quam gloss. dicit ord. Franc. in Rubr. de appella. numero 30. & singu. idem Franc. in cap. Nicolao. eod. tit. col. fin. Ex quibus constat, primo eum, qui hanc sententiam improbare velit, debere omnino probare eius errorem, & iniquitatem: siquidem non proposita appellatione est maxima praesumptio pro iustitia sententiae. gloss. communiter approbata in dict. cap. lator. quae comprobari potest ex cap. cum inter. eod. tit. l. Herennius. §. Caia. & ibi gl. ff. de euictio. & ex not. in cap. praesentia. de renunci. Abb. Feli. nu. 24. & Deci. nu. 32. in c. quoniam contra. de prob. idem Dec. in Rubr. de appel. 4. col. & Alciat. in tract. de praesumpt. reg. 3. praesumpt. 9. quod in hac specie docet Feli. in d. c. lator. nu. 6. Secundo hinc constat, ad hoc, vt ista sententia rescindatur, oportere, vt condemnatus noua vtatur querela, nouoque libello, quo petat id negocium, praetextu sententiae erroneae, iam diffinitum, iterum ad examen iudiciale deduci, primamque sententiam reuocari, ac nouam, iustitia exigente, proferri. quod argumento gloss. probatur in c. ad reprimendam. de offic. ord. quam Abb. & Docto. ibi approbant frequentissime. idem Abb. & Fel. num. 4. in d. c. lator. Tertio hinc deducitur, hanc nouam querelam proponendam esse coram eo Iudice, qui primam sententiam tulit, vel coram eo, qui adiri potest per simplicem querelam: non autem coram Archiepiscopo Metropolitano, qui iudex est solum ex causa appellationis inter subditos Episcopi. text. in cap. pastoralis. vbi gloss. & Docto. in princ. de offic. ordin. melior caeteris in cap. venerabilibus. in princ. de sentent. excom. in 6. Quarto subinfertur, hanc causam ad Metropolitanum deduci non posse principaliter, etiamsi agatur contra primam sententiam ex eo quod nulla fuerit, quia Archiepiscopus Metropoleos per viam hanc, qua sententia nulla dicitur, non est iudex inter episcopi subditos, sicuti ex ratione dict. ca. venerabilibus. notant Francus in cap. dilecto. de appel. quaest. 27. Feli. & Dec. in c. in literis. de offic. delega. fin. col. quibus adstipulantur Arch. & Domi. in c. concertationi. de appel. in 6. super gloss. debitam, dicentes, Iudicem, qui non potest adiri per simplicem querelam, minime posse principaliter cognoscere, an sententia nulla fuerit. Quamuis Abb. in d. c. in literis. contrarium asserat, ex Bart. in l. si expressim. ff. de appel. nume. 14. qui tamen in Iudice superiore loquitur, nec aperit, an de eo loquatur, qui non potest per simplicem querelam adiri. Illud vero considerandum est, [art. 13] quánam ratione sententia lata in causa coniugali, elapsis decem diebus, quibus poterat appellatio ab ea proponi, possit reuocari: cum alijs causis sententia eo tempore ita rei iudicatae autoritatem acquirat, vt rescindi nequaquam possit. Cui quaestioni illud vulgo respondetur, quod transactis decem diebus vires rei iudicatae sententia assumit ex tacito consensu condemnati, qui ei appellationem omittens consentire videtur. text. singularis in cap. quo ad consultationem. de re iudica. Sed in matrimoniali causa non potest condemnatus consensu proprio efficere matrimonium, vbi naturalis, diuina, vel humana lex illud prohibet, nec consentire, vt matrimonium legitime contractum dissoluatur: igitur non obstante decursu decem dierum sententia in matrimoniali iudicio lata poterit retractari, errore comperto. Sic & in matrimonio spirituali, [art. 14] quando lis pendet super ecclesiastico beneficio, sententia lata, post decem dies autoritatem habet rei iudicatae omnino, nec potest retractari respectu illius, qui victus fuerit. gloss. notab. in c. 1. de concess. praeb. quam Doct. ibi approbant, & Felin. in dict. c. lator. nume. 11. probat text. in cap. cum dilectus. de elect. quem esse meliorem iuris asserit Abb. ibi. & idem Abb. in cap. ad audientiam. in 2. de rescript. colum. 5. potuit enim victus liti, causae, & iuri renunciare, etiam absque consensu Superioris, ex eo quod lis pendebat super beneficio, vt sensit gloss. ibi recepta in cap. constitutus. de appell. in verb. renunciauit. quod saltem procedit, vbi non esset certum ius litigantis, qui renunciat. Rota noua. 36. Abb. in dict. cap. constitutus. Anton. in cap. quod in dubijs. 2. col. de renunc. & Nicol. Milis. in verb. renunciatio. Igitur victus non appellans ex illo consensu a lege praesumpto, & inducto, efficit, vt sententia autoritatem rei iudicatae haberet. Verum huic rationi, quam in coniugali controuersia communem esse diximus, aliquot rationes obesse videntur. & prima ex eo deduci potest, [art. 15] quod in criminalibus causis sententia, a qua tempore debito appellatum non est, autoritatem habet rei iudicatae, nec reuocari potest, etiamsi poenam corporalem inferat, & constet condemnati innocentia, nisi ex speciali gratia Principis. l. 1. ad fin. ff. de quaestio. l. Diui. ff. de poenis. quam esse singul. asserit Abbas in cap. de his. col. 2. de accusat. Iason idem notat in l. sub praetextu. in 1. C. de trans. Bartol. in dict. l. Diui. & in dict. l. 1. licet in hoc contrarium notauerit Ana. in dict. cap. de his. quem Hippo. sequitur in l. vnica. C. de raptu virg. nume. 144. Et tamen in criminalibus nemo potest consentire, vt corporaliter puniatur. l. liber homo. ff. ad legem Aquil. cap. contingit. de senten. excom. in 1. Imo [art. 16] nec renunciare proprijs defensionibus. glo. ab omnibus recepta in l. pactum inter haeredem. ff. de pact. quam dicit singu. Bald. in cap. cum venisset. de testib. idem in l. vnica. col. 14. C. de confes. commendat idem in cap. 1. §. porro. qualiter feudum alie. possit. Ioan. Lup. in Rubri. de donat. inter virum & vxorem. §. 70. numer. 6. Felin. in dict. cap. cum venisset. 3. colum. Hipp. in dict. l. vnica. nume. 170. idem Hipp. in pract. crimina. §. examinanda. etiamsi ageretur ciuiliter, modo ex illo iudicio posset renuncians defensionibus famae discrimen pati, secundum Aretin. Felin. in dict. cap. cum venisset. tenetur enim quis famam illaesam conseruare. Quamuis Anchar. & idem Aretin. nume. 6. in cap. cum dilecti. de accusat. in hoc vltimo contrarium notauerint, per textum ibi dicentes, in causa criminali ciuiliter deducta in iudicium, vel vbi corporis poena inferenda non est, posse reum defensionibus renunciare. facit cap. inquisitionis. in princip. 2. responso. de accus. quorum opinio probabilior est, quia non tenetur quis ita conseruare famam illaesam, sicuti vitam, vti notant Dom. a Soto in relect. de secreto membro 1. quaest. 3. & Mart. Nauar. in cap. inter verba. 11. quaest. 3. vlti. part. corol. 44. exacte perpendentes Caiet. sententiam 22. quaest. 73. artic. 2. circa proditionem propriae famae. Posset tamen renunciatio defensionum in criminalibus causis, quae ad corporis poenam discutiuntur, admitti ex iusta causa: nempe, si reus iam fuerit crimen confessus legitime, & praemisso iuris ordine. Paul. Castrens. & Ias. in dict. l. pactum. Felin. in dict. cap. cum venisset. col. 4. Hippo. in dict. §. examinanda. quod in praxi satis receptum est. Item quando reo fuit dilatio prima ad probandum data, poterit idem reus caeteris dilationibus renunciare: quo casu erit intelligendus tex. in dict. cap. cum dilecti. de accusat. Igitur si in lite capitali consensus rei parum operatur, & tamen in ea sententia in rem iudicatam, & omnino diffinitiuam transit: cur in matrimoniali diuersum asserimus, eo quod consensus litigantium nihil efficere possit? Et Decius in c. iurauit. de probat. fin. col. pluribus excogitatis tandem cogitur dicere, id esse in matrimonio speciale, reprobans ea, quae Abb. in cap. de his. de accusa. in simili dubio dixerat. Ego vero existimo inter criminalem controuersiam, & matrimonialem hoc discrimen esse, quod in coniugali quaestione nec consensus tacitus, nec patientia litigantium quicquam prodest, vt vel coniugium inualidum ex iuris prohibitione sit firmum, vel quod legitimum & ratum fuerit, dissoluatur, vt constat: atque ideo illa patientia, qua condemnatus acquieuisse sententiae censetur, nil ad negocium agit. in criminali vero iudicio, etiamsi consensus expressus nil operetur, vt possit quis occidi, aut puniri corporis poena, nec etiam vt sibi defensio auferatur: tacitus tamen ei nocere potest, ac potius patientia illa, qua nihil allegans in sui defensionem, nihil aduersus sententiam proponens dubius de innocentiae tutela, prouocationem omittens patitur seipsum ad occisionem duci, sicuti Hieronymus scribit super Ionam Prophetam a Gratiano relatus in cap. non est nostrum. 23. quaest. 5. Non est, inquit, nostrum mortem arripere, sed illatam ab alijs libenter accipere. Nam & in persequutionibus non licet propria perire manu, sed percutienti colla submittere. ex quo text. obiter reprobanda est Paul. Castr. assertio. in l. 1. §. ius gentium. ff. de iustit. & iur. qui voluit, absque [art. 17] mortali peccato non licere cuiquam mortem pati, si possit seipsum defendere occidendo aggressorem. Hoc etenim falsum est, cum ex Hieronymi sententia possit absque crimine quis pati mortem, & percutienti colla submittere, nec tenetur seipsum defendere occidendo aggressorem: imo perfectionis opus est non se defendere. quod etiam asserit Tho. in libr. de regim. Princip. quaest. 6. & Syluest. in verb. bellum. 2. quaest. 3. Dominicus Sot. lib. 5. de iust. & iur. quaest. 1. artic. 8. quem legito. Excipit enim eum, qui esset admodum vtilis, & commodus Reipub. Secundo aduersus rationem communem & illud adduci solet, [art. 18] quod omittens appellationem, nequaquam videtur sententiae acquieuisse. text. egregius in cap. concertationi. de appel. in 6. quo probatur, posse eum, qui non prouocauit, agere contra sententiam alijs remedijs, nisi in eam consenserit. igitur non censetur consensisse iudicatis, ex eo quod appellare noluit. facit l. item si res. ff. de alien. iud. muta. cau. fac. Bar. in l. ab eo. C. quom. & quan. iudex. Abb. in cap. quo ad consultationem. de re iud. col. 2. Vnde condemnatus non appellans, poterit contra Iudicem agere, ex eo quod inique iudicauerit. quod Bart. probat in disput. incip. Iudex. Abb. in cap. saepe. post Innocent. & Doct. ibi de appellat. idem Abb. in cap. pastoralis. §. quia vero. de offic. de legat. Alexand. in l. 4. §. fi. ff. de damno infect. Felin. in cap. excommunicamus. de haeret. Hippo. sing. 646. facit tex. in l. fin. §. illud. C. de tempor. app. not. Corset. in singul. in verb. querela. dicens text. in dict. cap. concertationi. celebrem esse. Et licet Decius in dict. cap. saepe. conetur probare, posse victum contra Iudicem agere, ex iniqua pronunciatione, etiamsi expresse consentiat sententiae: tamen ipse ab hac opinione discedit, & merito, quamuis possemus dicere, etiam expresse consentientem agere posse contra Iudicem, quando in carceribus detinetur ipse victus, donec consentiat sententiae: solent enim Iudices nolle criminis reos, & condemnatos a carcere dimittere, donec consentiant iudicatis. Aequum profecto erit, vt hoc consensu non obstante querela aduersus Iudicem admittatur. Ergo, vt eo, quo tendit oratio pergat, non sat sufficiens ratio communis videtur: siquidem res iudicata vires non assumit ex consensu tacito litigantium, maxime cum & in matrimoniali iudicio, hic consensus praesumptus a lege iuris & de iure, vt aiunt, praesumptione remedium appellationis excludat, vt in caeteris causis. Quamobrem existimo a iure ex ordinario remedio, vt iterum sententiae iustitia ex rigore iuris discutiatur, ad effectum corrigendi, emendandi, aut reuocandi eandem sententiam, appellationem tantum concessam esse: hanc autem qui omiserit, consensisse a lege praesumitur iuris, & de iure praesumptione, admixta ipsius legis maxima autoritate, consensisse inquam praesumitur, ne de iustitia illius sententiae ex rigore amplius tractetur, cum remedium ad hoc a iure inductum omiserit. Non tamen ex hoc renunciare videtur alijs remedijs, quae sibi ad diuersos effectus competunt: nempe, vt iudicium illud nullum fuisse constet, vel Iudicis iniquitas puniatur. Hic vero consensus in causa matrimoniali nullum effectum habere potest, vt impediatur examen prioris iudicij: & ideo poterit prima sententia iterum examinari. Caeterum Abbas in cap. consanguinei. de re iudica. colum. penultim. dicit, hunc consensum tacitum in eo, qui appellationem omittit, non posse etiam in alijs causis autoritatem rei iudicatae sententiae tribuere, quia [art. 19] non potest haec patientia victi peccatum alterius, qui iniquam sententiam obtinuit, excusare: cum mortaliter peccet vtendo iniquo iudicio scienter, ex Innocent. opinione, quae communis est in cap. quia plerique. de immunit. eccles. Alexand in l. nemo potest. nume. 23. ff. de legat. 1. notatur in l. Iulianus. ff. de condictio. indeb. explicat Fortun. in l. veluti. colum. 6. ff. de iustitia & iur. Abbas in c. fi. nu. 30. de praesc. & Syluest. verb. sententia. §. fin. quam opinionem communem esse fatetur Pyrrhus post Aureliae consuetudines. quaest. vlti. Igitur nihil ex praedicta ratione est speciale in coniugali lite. Cui obiectioni nec ipse Abbas perfecte satisfacit: nec Decius in dict. cap. iurauit. qui opinionem Innocent. reprobat, quae tamen verissima est. Is enim, qui sententiam iniquam obtinuit, a qua condemnatus non appellauit, minime tutus est in conscientiae foro, si sciat sententiam iniquam fuisse, quia ius pro sententia praesumit, quae praesumptio in iudicio interiori cessat: vnde opinionem Innocen. Adrian. probat in quodlibet 6. artic. 1. versic. ex quo infero. vbi addit condemnatum ex iniqua sententia licite posse ei parere, & soluere absque donationis titulo, & animo pecuniam, quam Iudex soluere iussit: id enim agit ad euitandas molestias iudiciales, quamuis Abbas post alios in dict. cap. quia plerique. in hoc vltimo diuersum teneat, id non licere existimans, ne peccatum victoris foueat. Sed id locum non habet, cum hic condemnatus non foueat peccatum alterius, sed tantum Iudicis praecepto obediat, nec ipse ita obediens ad peccatum inducitur: & licet alter, qui sententiam obtinuit, mortaliter peccet, non tamen peccat ex damnati obedientia, sed ex propria malitia, cui nullam praebuit causam ipse condemnatus obediens: siquidem victor paratus erat eandem pecuniam recipere. In causa vero matrimoniali victus, appellationem omittens, sciens sententiam iniquam, peccat mortaliter ei obediens, atque tenetur pro viribus eius reuocationem diligenter procurare, cum alioquin ex sententia iniqua ipse a crimine mortali non excusetur, & ideo nec eius consensus tacitus, nec expressus potest eum in peccato defendere. Ex quo infertur lata sententia iniqua, quae matrimonium verum, ac legitimum dirimat, minime posse aliud matrimonium contrahi, ab eo, qui certo scit, vel dubitat, sententiam illam erroneam esse, nisi dubium deponat eo casu, quo dubius erat: tunc enim poterit contrahere aliud matrimonium, nunquam tamen, si sit certus de errore sententiae. Secundo infertur, lata sententia iniqua, quae matrimonium inter consanguineos contractum validum, & firmum esse decernit, minime posse in eodem coniugio manere, ac vitam agere coniugalem eum, qui certo sciat sententiam erroneam fuisse. De dubitante vero diximus Parte hac 2. cap. 7. §. 2. Tertio hinc deducitur, sententiam erroneam, quae matrimonium ex consensu contractum fuisse, indicauit, non proposita prouocatione ab ipso victo in rem omnino iudicatam transire, cum ex eo nouus ad coniugium praestetur consensus saltem praesumptus a lege iuris, & de iure praesumptione: qui quidem consensus antea praestitus non fuerat, & litigantes nullo iure impediente matrimonio coniungi poterant. gloss. ab omnibus comprobata in dict. cap. lator. vbi optime Felin. numero 2. & Abbas consilio 60. 2. vol. Quarto subinde constat, sententiam, [art. 20] quo ad thori tantum separationem, latam, in fauorem eius, qui separationem postulauit, ita transire in rem iudicatam, vt, si ipse velit, possit alterum coniugem in consortium coniugale petere, & sibi reconciliare. cap. ex parte. C. de sponsa. cum alijs similibus. Victus vero, qui non appellauit, non poterit etiam comperto errore sententiae, eius reuocationem petere: poterat enim in hanc separationem matrimonij consentire. cap. quod Deo patri. 33. quest. 5. ita Abbas in dict. cap. lator. colum. penultim. & Felin. ibi 8. declaratione. vterque tamen addit hoc procedere, nisi sit timor fornicationis in ipsis coniugibus ita segregatis: tunc etenim potest ex officio Iudicis cognosci de errore sententiae, & eo cognito, Iudex cogere potest maritum, & vxorem coniugalem vitam agere: ex his, quae notantur in cap. 1. de conuers. coniug. & in cap. tua nos. 2. de iureiuran. vbi Abb. optime explicat plura, quae ad hanc dubitationem spectant. Epitomes in Quartum Decretalium librum, Authore DIDACO COVARRVVIAS Toletano, FINIS. # 2 CONSTITVTIONIS SECVNDAE EX RVBRICA DE PACTIS, LIB. VI. CVIVS INITIVM, QVAMVIS PACTVM. INSCRIBITVR: NON INVTILIS INTER. PREFATIO. Auctore Didaco Couarruuias a Leyua, Regio Consiliario. AD ILLVSTREM ADMODVM AC REVERENDISSIMVM DOMINVM, D. DIDACVM AB ALAVA ET ESQVIVEL, ABVLENSEM EPISCOPVM, GRANATENsis Curiae sub Carolo Caesare, Hispaniarum Rege, Praetorio Praefectum: Didaci Couarruuias a Leyua Toletani Archiepiscopi Sancti Dominici, designat. In Relectionis capit. Quamuis de pactis. Praefatio. VEREBAR EQVIDEM, AD MODVM ILLVSTRIS AC REuerendissime Praesul, fore quosdam, qui mihi, & illud merito, succenserent, quod post aliquot partus, eosque immature editos, minime temperarim, quin propere nimis & alios edere, nondum expectata priorum censura, fuerim conatus. Quasi primus lapsus casui dari debeat, vel imprudentiae: iteratus stultitiae, aut inscitiae tribuendus sit. Turpe siquidem nimis est, vt vetus Prouerbium admonet, bis ad eundem lapidem offendere. Culpam istam tantum abest agnoscam ipse, vt nihil magis persuaderi Iuris Vtriusque Professoribus cupiam, quam me nec minima huius criminis labe syncero animo candidoque iudicio notari posse. Nam, etsi sciam in his, quae hactenus ediderim, multa passim exponi, quae doctiorum hominum censura haud magnopere valeant erroris argui. idque mihi maximo futurum est beneficio: quippe cui animus contigerit non sane contumax, nec ceruicosus, sed leuis admodum ad ea benigne mutanda, quorum in hac praesertim turis humani disciplina fuerim admonitus: verum amici quidam, quos plures ob eorum candorem insigne illud Salmanticense literarum Emporium mihi conciliauit, multis ex Hispaniarum locis me per literas certiorem fecerunt, Opus variarum Resolutionum nuper a me typis traditum, eo fuisse probatum applausu, quo admitti solent, quae futura quandoque sunt studiosis omnibus vtilitati: quod fateor diuino muneri potius et lectorum benignitati, quam meis viribus tribuendum fore. Iidem summe admonuerunt, vt si quid priuato studio praeterea ad Iuris Pontificij, vel Caesarei interpretationem elaborassem, nequaquam grauarer publico Iurisconsultorum examini committens caeteris benigne id suscepturis communicare. horum equidem iudicio, Antistes ornatissime, accessit & tuae limatissimae censurae exactissima inquisitio, qua meos qualescunque labores vndique scrutari quandoque dignatus es, vt me tibi multis nominibus addictissimum eorum admoneres, quae in hac iuris humani disciplina maxime sunt praecauenda. Quod fecisti sedulo, vtinamque meis viribus par esset a te mihi saepissime indictum onus in hisce Commentarijs elimandis: sperarem vtique, non minimam eiusmodi instituti laudem meis scriptis accessuram. Denique meipsum, quem ab hinc viginti quinque annis Salmanticae discipulum cum plerisque alijs habuisti, exhortatus es, ne ab hoc semel suscepto labore calamum amouerem, si quid possem his horis, quibus alioqui feriari licebat, in communem vtilitatem exhibere. Incidit vero in manus mihi hac de re cogitanti relectio quaedam, quam olim publice iam voce communem feceram, dum cap. Quamuis pactum. sub titulo de pactis. inter Bonifacij VIII. Constitutiones interpretarer. Hanc tuo nomini clarissimo dicare decreui, non ex ea causa, qua quidem Principibus, illustrioribusque Viris ingenij sui monumenta nuncupare decernunt, quod velim hoc munere gratiam, tuamque beneuolentiam promoueri. Scio etenim, quae tua humanitas est, me iam haec apud te promeritum fuisse, multisque in me collatis beneficijs ad palam omnibus esse: sed, vt Iuris Vtriusque Antistitem, verum praeceptorem agnoscerem, vnumque e primis literarijs Collegij sanctissimi Saluatoris selectissimis incolis. Etenim cum perillustris, ac Reuerendissimus vir Didacus a Muros Ouetensis Ecclesiae Praesul dignissimus, quo innatam sibi pietatem, & in publicam vtilitatem zelum feruentissimum Hispanis, & exteris in exemplum exhiberet, vtque Deo Max. aliquod obsequium ministraret, domum illam percelebrem, ad quam & ipse ab hinc annis quindecim fuerim admissus Salmanticae institueret, teipsum virum tunc moribus, iudicio, & doctrina praestantem, magnique in ea Academia nominis ad eam rem in ipsius Collegij Collegam feliciter adoptaui. Quod equidem munus ita caute, pie ac religiose executus es, vt vel eo tantum nomine tibi, & his, qui tecum in id electi fuere, non mediocris laus iure optimo sit adquisita. Hinc profecto factum est, vt qui post in eandem celebratissimam domum fuerint admissi, aequissimis atque integerrimis institutionibus edocti, in eo literario conuentu maximos eius professionis honores insigniter fuerint adepti. His vero, quae primum in Reip. commodum decem annis publico stipendio praeceptoris officio fungens peregisti, multa propensi in eandem Remp. animi argumentum ita incessanter addidisti, vt qui teipsum nouerit, & quae apud Regem ac Caesarem Inuictissimum, in ipsa itidem Tridentina Synodo, & in huius Granaten. Curiae praefectura egeris, vtcunque expenderit, satis comperiat, quantum tibi debeant hi, qui continuis precibus verum iustitiae cultum postulauerint. Quibus denique animidotibus magnitudinem, insignem humanitatem, iudicij candorem, egregiam in pauperibus & oppressis subueniendis diligentiam, maiorum & generis dignitatem ac splendorem notissimum facis. Pro tua igitur singulari benignitate hoc Opus, quicquid est, accipito ab eo dicatum, qui se ita tibi obligatum putat, vt in tota, quae sibi reliqua sit, vita, studium omne, animumque, ac se totum tibi, tuisque deuouerit: hoc vnum, quod mihi erit omnium gratissimum, obnixe precatus, te in hoc suscipiendo munusculo non tam rem ipsam, quam autoris voluntatem metiri. Suscepi enim & laborem hunc libentius, non modo vt intelligas, si quid nobis a publicis negocijs ocij superest: Superest autem, vel teipso teste, non multum, non esse omnino id ociosum, sed etiam vt tuum, quo nihil mihi antiquius est, iudicium censuramque amplius explorarem. Nec tamen vereor, ne nostram hanc operam, quaecunque ea sit, probaturus sis, libentique animo accepturus, vel ea saltem causa, vt mihi animum ad alia festinanti adieceris. Vale Praesulum decus. E Granata Mense Aprili. Anno M. D. LIII. IN CONSTITVTIONIS SECVNDAE EX RVBRICA DE PACTIS, LIBRO VI. CVIVSQVE INITIVM, QVAMVIS PACTVM. INSCRIbitur: non inutilem interpretationem ad Lectorem PRAEFATIO. PRINCIPES OMNES, AC LEGVM LATORES, CANDIDE LECTOR, & hi praesertim, qui religionis Christianae documentis Rempublicam optimis legibus instituere conati sunt, in rebus agendis, & frequentissimo hominum commercio, dum humanam simplicemque conuentionem iustis ex causis inualidam, ac infirmam esse censuerunt, aut sane non ita vtilem, vt ipsa publica fides in hisce negocijs exigebat: eam tamen iurisiurandi religione stabilitam, absque vlla exceptione ob iuramenti vim apud forensia Tribunalia ita admittendam esse statuerunt, vt plerunque ab ipso Sacramento virtutem potissimam, plerunque effectus quosdam, eosque ex Iure Pontificio, & Caesareo singulares accipiat. Contingit frequenter ob tot calumnias, quas mortalium malitia excogitauit, & propter cautelas, quibus foedifragi homines vtuntur ad effigiendas proprio liberoque consensu pactas conuentiones, conuictum humanum Reipublicae omnino necessarium, vel deficere, vel funditus periclitari. Etenim tot legibus in qualibet communitate statutis, tot aduersus pacta & contractus solent obijci defectus, vt plane nullus fere conuentione priuata vtcunque diligentissime conscripta, se tutum fore existimet, nisi vndique futuris hominum dolis, quibus a pactis discedere tentant, antidotis quibusdam occurrere festinet. Caeterum praeter alia, quae solent ad conuentionum tutelam opponi, illud praecipue multi faciendum est, quod a religione iuramenti vires sacrosanctas adsumit. Si namque conuentiones, quae cum minoribus aetate fiunt, multum roboris adquirunt ex iureiurando a minore praestito: sic multi contractus, qui alioqui vel nulli existimantur, vel pluribus possunt refelli, obiectionibus, ab omnibus his omnino censentur immunes propter iuramenti vim & eius religionem: quandoque contractus validi quidem, ampliorem ex eadem ratione effectum habent, quam si simplici consensu forent stabiliti, sicuti constat in cap. cum contingat. de iureiurand. cap. debitores. eod. titu. Authent. sacramenta puberum. C. si aduers. vendi. & maxime in hoc cap. quamuis pactum. quem locum ipsi delegimus, vt quae priuatim hac de re Salmanticae elaborauimus, paulo diligentius postmodum examinata, publico omnium Iurisperitorum iudicio committeremus. Igitur huius constitutionis breues Commentarios in tres distinximus Partes, quarum prima de iuramenti cognitione generalia quaedam examinabit. Secunda Bartol. resolutionem de viribus iuramenti in l. si quis pro eo. ff. de fideiuss. ad vnguem discutiet. Tertia specialiter de iurisiurandi viribus, quas haec Constitutio renunciationi paternae haereditatis tribuit, ad amussim tractabit: varios intellectus huius Capitis, eique admodum necessarios continens. Multa tamen omittemus, quae de viribus & effectibus iuramenti passim a Doctoribus traduntur: contenti siquidem ea tantum explicare, quae hoc Tractatu praecipua censentur. # 1 CONSTITVTIONIS SECVNDAE EX RVBRICA DE PACTIS, LIB. VI. CVIVS INITIVM, QVAMVIS PACTVM. INSCRIBITVR: NON INVTILIS INTER. PREFATIO. Auctore Didaco Couarruuias a Leyua, Regio Consiliario. Prima huius Relectionis pars, ex cuius initio haec colliguntur. SVMMARIVM. -  1 Iuramenti definitio explicatur. -  2 Iuramentum & Sacramentum an sint synonyma, & quid haec dictio, Sacramentum, significet. -  3 Iuramentum assertorium & promissorium an distinguantur specie. -  4 An verba sint praecise necessaria ad iuramentum. -  5 Examinatur late intellectus ad text. in c. penulti. de iureiur. -  6 An prorogatio compromissi iurati censeatur facta cum iuramenti qualitate. -  7 An verbum, iuro, sit necessarium ad veram religionem iuramenti. Prima horum Commentariorum Pars. IVRAMENTVM, vt eius definitionem statim explicemus, [art. 1] inuocatio est diuini numinis in testimonium. Nam qui aliquid se facturum cum iuramento promittit, Deum ipsum in testem illius promissionis, ac veluti sponsorem appellat. Rursus qui aliquid affirmat aut negat verum esse, iuramento praestito, Deum ipsum citat in illius veritatis testimonium: quasi Deus testis sit illius affirmationis aut negationis. Hoc eleganter probat diuus Augustinus in sermone 28. de verbis Apostoli Iacobi, dum inquit: Quid est, per Deum, nisi testis est Deus? Idem apparet ex pluribus iuris vtriusque locis, quibus manifestissime traditur Sacramenti, & iurisiurandi religionem in ipsum Deum dirigi, potius quam in priuatum hominem, cui praestatur. c. debitores. c. si vero, & c. verum. de iureiur. quam ob rem Caesarea constitutione decretum est, iurisiurandi contemptam religionem satis Deum vltorem habere. Sic Cicero lib. 3. de officijs scribit: Est enim iusiurandum affirmatio religiosa. Quod autem affirmate quasi Deo teste promiseris, id tenendum est. Iam enim non ad iram Deorum, quae nulla est, sed ad iustitiam, & ad fidem pertinet. Hec Cicero, qui iuramenti definitionem sua comprobauit autoritate: atque ita fere omnes Iuris diuini & humani interpretes, etiamsi varias tradiderint iurisiurandi definitiones, in hanc tamen vnanimi consensu conuenerunt, vt iuramentum sit adsumptio nominis diuini ad confirmandam iurantis fidem, quae quidem probatur in c. quantumlibet. 47. dist. ex Augustino in Epistola 127. ad Hypponenses. Simpliciter, inquit, fateor charitati vestrae coram Domino Deo nostro, qui est testis mihi super animam meam. optimus textus ad idem in capit. & si Christus. de iureiur. colum. 3. versicu. alioquin. l. 1. titu. 11. part. 3. Idem probatur autoritate glo. in sum. 22. q. 1. diui Thomae 2. 2. quaest. 89. art. 1. Host. in sum. Panor. Alciat. Felin. & aliorum in Rubr. de iureiur. Bald. in l. 1. ff. eod. tit. in 1. quest. & in cap. 1. §. item Sacramenta. 2. colum. de pace iuram. firman. tametsi Ioan. de Selua in tract. de iureiur. quaestion. 1. & Anton. Corsetus in Rubric. eiusdem tituli, admodum anxij conentur alias iuramenti definitiones tradere: cum tamen hec sit congrua, facilis, atque omnino iusta definitio, quemadmodum ex multis, quae ab ea per me deducentur, apparebit. Etenim ad hanc definitionem omnia pene tendunt, que de iuramenti ratione potissime a plerisque traduntur: siquidem diuini numinis testimonium eam vim habet, vt multa quidem hoc in tractatu ex eo maximam auctoritatem habeant, quod ad maiorem iuramenti & diuini testimonij fidem conducere videantur. Idcirco ab ipsius definitionis verbis praesertim ea deducam, quae in hac prima huius Relectionis parte dicenda sunt. Primum ex suprascripta iuramenti definitione infertur [art. 2] iuramentum & Sacramentum synonyma esse: saltem dictionem hanc, Sacramentum, idem quod iuramentum significare, secundum Panorm. in Rubr. de iureiur. text. in c. qui Sacramento. 22. quaest. 4. in Auth. Sacramenta puberum. C. si aduer. vend. c. 1. §. item Sacramenta. de pace iura. firmand. nam praeter multa alia Sacramentum appellatur iuramentum seu obligatio, diuini numinis testimonio & interuentu confirmata, auctore Festo. Id enim, inquit, Sacramentum dici, quod iurisiurandi sacratione interposita geritur. Hinc militiae Sacramenta, siquidem vt Vegetius lib. 1. de re milit. scribit, milites iurare solent, & ideo militiae sacramenta dicuntur. l. miles agrum. §. ignominiosa. ff. de re mil. Quintilianus lib. 12. c. 2. Sed haec inter ipsos, qui velut Sacramento rogati, vel etiam superstitione constricti, nefas esse ducunt a suscepta semel persuasione discedere. Cornelius Tacitus libr. 1. addebat Messala Valerius, renouandum per annos Sacramentum in nomen Tiberij. Vnde Suetonius in Cesare capite quadragesimosecundo iurando adstrictum, teneri Sacramento dixit, tametsi & alia multa Sacramentum significet. Etenim in genere, dictio ista idem insinuat, quod Graece μυςίρη ν, nempe sacrum secretum, aut religiosum arcanum: plerunque equidem omnem rem sacram absconditam, etiamsi alterius rei signum non sit: vt dicimus Sacramentum diuinitatis. Qua de re est text. elegans in capi. multi. 1. quaestio. 1. quo in sensu Paulus ad Ephesios 1. scribit, Deum nobis Sacramentum voluntatis suae notum fecisse secundum beneplacitum suum, quod alijs generationibus non est agnitum, sed absconditum a seculis: nempe gentes esse concorporales, & comparticipes promissionis eius in Christo Iesu, in quo omnes habemus fiduciam, accessum in confidentia per fidem ad ipsum. Idem 1. ad Timoth. 3. inquit, Et manifeste magnum est pietatis Sacramentum, quod manifestatum est in carne. Verum apud Christianae religionis cultores, & Catholicae Eccle. Doct. frequentissime sacramentum dicitur sacre rei signum, quod eius similitudinem gerit, cuius signum est: quemadmodum signa & figurae veteris Testamenti sacramenta appellantur. Augustinus etenim contra Faustum Manichaeum, lib. 96. c. 3. asseuerat Sacramenta, quae obseruabantur ex lege, praenunciatiua tantum fuisse Christi venturi. Idem August. epist. 23. ad Bonifacium Episcopum, tradit, oportere res, quibus Sacramenta constant, imaginem & similitudinem gerere earum rerum, quarum signa & Sacramenta esse dicuntur. Sic, quia Baptismus lauat, completur in aqua. Eucharistia reficit, panis & vini speciem accipiens. Vnctio fouet, ideoque in oleo ministratur. Poenitentia sub manifesta forma iudicij absoluit. Tandem speciali quodam iure iuxta legem Euangelicam, Sacramentum significat signum visibile inuisibilis gratie Dei, quam Deus efficaciter, & certo in ipsis operatur, modo rite nec indigne tractentur. Qua ratione diuus August. libr. 10. de ciuit. Dei. c. 5. & c. sacrificium. de consecra. dist. 2. Sacramentum definit esse sacrum signum visibilis formae, & inuisibilis gratie. Notat Magister sententiarum. lib. 4. & est fere communis omnium Theologorum sententia. Denique Sacramenta dicuntur, quia sub tegumento corporalium rerum diuina virtus secretius operatur salutem: sicuti Gregorius autor est in dict. cap. multi. Apud veteres Ethnicos, quemadmodum Varro testis est lib. 2. de lingua Latina, Sacramentum dicebatur pecunia, quae in aede sacra a litigantibus deponebatur. Nam qui petebat, & qui inficiabatur de alijs rebus, vtrique quingentos aeris ad Pontificem deponebant: de alijs item rebus certum numerum assium. Qui iudicio autem vicerat, suum Sacramentum a sacro auferebat: victi ad aerarium redibat, id est victus ea pecunia, quam deposuerat, mulctabatur in poenam iniustae litigationis: quae aerario cedebat. Sacramentum vero haec pecunia dicebatur a loco sacro, vbi ea deponebatur. Quidam autem re ipsa non deponebant, sed simpliciter spondebant. Ex quibus dictum est, Sacramento vel sponsione contendere, Item Sacramento vel sponsione vincere, apud Ciceronem, praesertim in oratione pro Milone, & in oratione pro domo sua ad Pontifices: Valerium Maximum libro 7. c. 7. & 8. Explicarunt eleganter Budaeus in l. 2. ff. de origine iur. §. & cum placuisset. atque Andreas Alciat. in l. pecuniae verbum. ff. de verbor. signifi. Est & hac de re pulcher locus apud eundem Ciceronem li. 1. de Orato. vbi iusto Sacramento contendere Oratori cum Pythagoraeis non licere dixit Scaeuola. Idem adnotauit Alc. in Rub. de iureiu. nu. 6. Nec tamen in hoc tractatu de iuramento Sacramentum ita stricte accipiendum est, vt significet illud tantum iuramentum, quod supra sacrum fiat, puta altare, reliquias, vel libros Euangeliorum. Nam etiamsi iuramentum verbo tantum factum fuerit, nihilominus Sacramentum dicetur: sicuti post Panor. ceteri in d. Rub. de iureiur. responderunt. Iusiurandum autem a iure dicitur, & ex eo a iure deriuatur, quod id quod iuratur, pro lege habendum sit, & veluti ius sit sancte seruandum. l. 5. §. dato. ff. de iureiur. vel quia diuinum numen pro iure veritatis constituitur: quasi non aliud sit, Deum iurare, quam Deum pro iure veritatis constituere, aut ius veritatis reddere Deo, cui velut ipsissimae veritati, proprie competit dictorum omnium, & commentorum veritatem suo testimonio stabilire. Vnde iurare est promittere adhibito testimonio diuino, nos id ita seruaturos, ac si ius esset, vel id quod affirmamus, ius veritatis habere. Dictionem autem istam iusiurandum, cum vnica sit ex compositione, diuisit more Poetico Iuuenal. Satyr. 13. Quod dubitaret depositum retinere, & fraudem iure tueri iurando. Et Ouidius in Epistola Cydippes ad Acontium: Quid tibi nunc prodest iurandi formula iuris? Secundo principaliter ex eadem definitione infertur, [art. 3] iuramentum assertionis de repraesenti aut praeterita: & iuramentum promissionis rei futurae, non differre specie quidem ad constituendam distinctam peccati speciem in eius transgressione. Nam cum in vtroque Deus testis aduocetur, eadem erit ratio: nempe diuini testimonij, cuius non distinguitur species ex eo, quod super futuro aut presenti, vel praeterito Deus ipse testificetur: sicuti probat Caiet. 2. 2. quaest. 89. art. 1. eiusque conclusio proderit quo ad iudicium animae interius, in quo iuxta communem regulam peccata distinguenda nominatim sunt per eorum proprias species: vtriusque vero iuramenti, assertorij, & promissorij, grauitatem & gradus distinxit eleganter, summaque cum eruditione Dominicus a Soto in Institutione de cauendo iuramentorum abusu, par. 1. c. 7. & sequentibus: per hoc tamen non diffiteor, quandoque in exteriori iudicio quo ad punitionem discrimen constitui posse inter iuramentum assertorium & promissorium: quod inferius opportuniori loco tractabitur. Quin & Chrysippus apud Io. Stobaeum, sermone 26. scribit, aliud esse, verum iurare, & aliud, fideliter iurare: item peierare, & falsum iurare. Nam verum iurare, & falsum iurare, ad iuramentum assertorium pertinent: at fideliter iurare & peierare, ad promissorium iuramentum, quemadmodum ipse Chrysippus longius explicat. Tertio deducitur ex his, [art. 4] an ad iuramentum sint necessaria verba? quidam etenim existimarunt, iuramentum fieri non posse sine verbis. hoc primum autoritate text. in c. & si Christus. de iureiur. dum inquit, iuramentum esse sermonem. Deinde adducitur tex. in Nouella Iustiniani de mandatis Principum. §. sed neque. dum prohibet praesidibus, ne verbum, id est, iusiurandum temere cuiquam indulgeant. eadem opinio maximam vim capit ex c. pen. de iureiur. vbi ex solo consensu iuramentum iam semel praestitum minime extenditur: igitur verba ad iurandum necessaria sunt. Idem deducitur ex sententia Caij Iurisconsulti, qui libr. 2. Institutionum scribit, oriri ex iureiu. quod libertus patrono praestat obligationem, quae verbis contrahitur: tametsi ea non tam verborum solennitate, quam religione confirmetur. Quamobrem verba fore necessaria ad iurandum, expressim asserunt Bart. in l. & per iusiurandum. ff. de acceptil. idem in l. qui iurasse. ff. de iureiur. Alberi. Fulgos. & Roma. in l. 1. in prin. ff. de verb. obligat. Hanc autem opinionem quidam veram esse censent in his, qui loqui possunt: at in his, qui loqui non possunt, tenent verba non esse necessaria ad iuramenti vinculum: sed sufficere signa. Sic etenim visum est Paulo Are. & Alex. in dict. l. 1. quorum opinio magis communis est, saltem apud iuris Caesarei interpretes, vt testatur Ioan. Crot. ibi colu. 4. & Alciat. libr. Parerg. c. 2. quam & idem Alciat. probare videtur in Rubr. de iureiur. num. 21. asseuerans eam in praxi receptam esse: eandem sententiam sequitur Ioan. de Selua. in tracta. de iuramento. 1. parte. q. 2. & Andr. Tiraq. de legibus connub. glo. 5. num. 18. quibus adstipulatur glo. in c. testes. 3. q. 9. quae asserit, mutum posse dicere testimonium, modo sciat scribere. Quod communi omnium iudicio receptum est, secundum Praeposit. in c. cum apud. de sponsal. & tamen ad testificandum iuramentum necessarium est. Sic & ad contractum matrimonij verba esse necessaria in his, qui loqui possunt, visum est quibusdam, quorum sententiam gl. & Henric. referunt in c. tuae. de sponsal. Haec tamen ratio ex eo deficit, quod verior sit opinio, in matrimonij contractu verba necessaria non esse, etiam in his, qui loqui possunt: sicuti in d. cap. tue. Doctor. responderunt. Et nos probauimus in Epitome de sponsalibus. 2. parte. cap. 4. num. 1. quamobrem in hac de iuramento controuersia fortassis magis probabitur, etiam in his, qui loqui possunt, verba minime fore necessaria: quoniam iuramentum Deo praestatur, qui solius mentis inspector est: c. si quid inuenisti. 14. quaest. 5. & ca. erubescant. 32. dist. atque ita opinionem istam tenuerunt gloss. in summa. 22. q. 1. Panor. in Rub. de iureiur. Iacob. Petrus & Cynus in Authent. Sacramenta puberum. C. si aduers. vendi. eademque sequuntur dicentes communem esse Lancelot. Galiaula in d. l. 1. colu. vltim. principij. ff. de verb. obliga. & Anton. Corset. in Rubr. de iureiur. q. 6. huc pertinet, quod ex Alexide tradit Ioan. Stobaeus, sermone 25. firmum, inquit, est iuramentum, si solum annuero. Quod, si alicui probatur, ad iuramentum verba fore necessaria, id intelligendum est ad certiorem probationem iuramenti, vel ad manifestam mentis significationem: non quod ad substantiam iuramenti verba omnino & praecise requirantur. Nam nullo pacto iure defendi poterit, nec admittendum est. Non oberit text. in dict. §. sed neque. siquidem communis illius constitutionis interpretatio perabsurda est: cum ibi de iuramento non tractetur, sed de fide publica, aut priuilegio, ac diplomate securitatis: quod vulgus appellat saluum conductum. Inquit enim Iustinianus: sed neque cuiquam concedant τοὺσ καλσουμένουσ λόγοσ, id est, fidem publicam: quam dicit vulgo appellari verba. Idcirco ea constitutio non potest commode huic questioni, quam de iuramento disputamus, aptari. Ceterum [art. 5] vrget admodum pro priori sententia text. in d. c. penul. quo apparet, non satis esse ad iuramenti religionem, & vinculum ipsum interiorem consensum iurandi, nec ipsam mentem iurantis, nisi verbis iuramentum ipsum explicetur. Id sane deducitur, si consideremus illius capitis decisionem, in haec verba: Clericus, qui iurauit, se statuta in Ecclesia sua edita seruaturum: promittens per idem iuramentum, statutum, quod postmodum subsequutum est, fideliter obseruare: licet transgredi non debuerat, quod promisit, non tenetur ad illius obseruantiam ex debito praestiti iuramenti. His equidem verbis Romanus Pontifex insinuat, iuramentum semel super re quadam praestitum non posse simpliciter consensu iurantis ad alium casum extendi, quo ad vim iuramenti, nisi expressim iterum fiat. Vnde colligitur non sufficere iurandi mentem, nisi & verba iuramentum significantia fuerint expressa. Sed huic inductioni respondetur, in eo capite de iuramenti extensione, non de iuramento mente tantum & animo concepto tractari. Nam quod iuramentum absque verbis animi tantum deliberatione fieri possit, inibi non negatur: licet decisum fuerit, absque nouo iurandi animo iuramentum semel iam praestitum minime extendi, quoad eius vim, etiam ex consensu & voluntate iurantis. In quo tex. ille in dict. cap. penult. celebris est. Hanc etenim ex eo conclusionem mire commendantes adnotarunt Abb. & Docto. ibi Anto. de But. in c. ab excommunicato. num. 23. de rescript. Soc. consilio 99. lib. 3. col. 2. Iaso. in l. Gallus. §. idem credendum. col. 3. ff. de lib. & posthu. & in l. 1. §. post operis. ff. de noui oper. nuncia. colu. 2. Catellian. Cotta in memoralibus, dictione iuramentum. & Andr. Tiraq. in lib. de legib. connubial. glo. 5. nu. 120. Vnde illud etiam colligitur, quod ad effectum verum iuramenti, item & ad periurium non sufficiat relatio ad aliud iuramentum: tametsi ea fiat per ipsummet iurantem. Ex quibus multa inferre possem: sed quaedam potissimum explicabo ad vberiorem huius adnotationis cognitionem. Primum equidem, si semel iuramentum praestiterim de soluendis centum aureis Titio: ac demum dixerim postea, me promittere equum dare Sempronio sub eodem iuramento iam praestito: tenebor omnino ex vi promissionis equum dare Sempronio, non tamen ex vi iuramenti, nec ero periurus si non dedero: quod in specie Ant. de But. respondit in d. c. ab excommunicato. num. 23. de quo tamen statim latius tractabitur. Secundo constat ex his intellectus ad l. diem proferre. ad l. si cum dies. in princ. ff. de arbitris. Etenim si compromissum [art. 6] factum fuerit in iudicem aliquem, vt is intra certum diem causam definiat, praestitumque fuerit iuramentum parendi, & standi sententiae per eum intra diem latae: ac demum prorogetur compromissi dies, non censebitur iuramentum prorogatum, nisi expressim iterum iuretur: quod deducitur a decisione Io. And. in Spec. addit. tit. de iureiu. ad fi. Etiamsi prorogatio fuerit facta cum. eisdem clausulis, & vinculis primi compromissi: atque idem erit, si prorogatio fuerit intra terminum & diem primi compromissi: ita quidem, vt censeatur vnum & idem compromissum, secundum Socyn in d. consil. 99. colum. 2. vbi ad hoc expressim adducit tex. in d. c. pen. & Ant. de But. sententiam in d. c. ab excommunicato. quibus accedit quod eleganter scripsit Cardi. in Clemen. 1. §. nos itaque. 5. q. de iureiur. existimans, quod qui iuramento praestito promisit soluere alteri centum aureos intra decem dies, qui per creditorem in alium diem fuerint prorogati: non erit periurus, quamuis eam pecuniam non soluerit intra diem ab ipso creditore prorogatum. Idem voluit Bal. consi. 436. lib. 1. Catellia. Cotta in Memoriali. dictione, iuramentum. Iason licet dubius, in l. lecta. 5. notab. ff. si certum peta. eandem opinionem Cardi. dicit esse veriorem Dec. in cap. de causis. de offi. delegat. nume. 7. vbi ex ea tenet idem, quod paulo ante de compromissi prorogatione dicebamus. Contrarium sane aduersus Cardi. tenuerunt, Feli. in c. 1. de iureiur. col. 1. & 2. idem Feli. in c. 2. de sponsal. nume. 34. Ias. in l. 1. §. & post operis. ff. de noui oper. nuncia. nu. 8. Deci. in c. praeterea. de appellat. col. 2. quo in loco idem tenet post Inn. & alios ibi, quo ad sententiam excommunicationis latam in Titium, nisi is intra decem dies satisfecerit: nam si illi decem dies in alios decem proferantur, his transcursis locus erit excommunicationis censure. Idem probat Rebuff. in concordatis Rubr. de prorogatione. Sic & Bal. in c. venerabilem. col. 3. de elect. idem quod ad periurium asseuerat. Quia prorogatio facta videtur cum omnibus qualitatibus, & clausulis illius rei, quae prorogatur. l. lecta. ff. si cert. peta. l. legem. C. locati. gl. in c. hi qui auctoritate. de praeb. in 6. gloss. in l. sed si manente. ff. de precario. l. 2. §. si Iudex. ff. de iudi. hoc ipsum verum esse censent Bart. Imol. & DD. in dict. §. & post operis. nume. 6. idem Bart. in l. cum stipulatus sim mihi a Proculo. ff. de verborum oblig. penulti. col. ex quibus satis dubia redditur Card. & aliorum opinio, non tantum quo ad iuramentum compromissi, sed & quo ad iuramentum prestitum a debitore circa aeris alieni solutionem. Nam & Decius in d. c. de causis. testatur opinionem Cardi. communiter reprobari, tametsi pro Cardi. admodum vrgeat text. in l. Labeo. la 2. §. vlti. ff. de arbitr. l. item quaeritur. §. qui impleto. ff. locat. vbi probatur, fideiussores primum datos ad alicuius obligationis tutelam, non extendi, nec censeri datos ad illius prorogationem: atque inde sequitur, quod prorogatio facta per creditorem debitori, liberat fideiussorem, qui obligatus erat, ac tenebatur simul cum debitore intra certum diem soluere. idem not. Bal. per illum tex. in l. si cum Hermes. C. de locato. Pau. Cast. per tex. ibi, in l. 4. in prin. ff. de damno infect. Abb. in c. constitutus. de fideiuss. col. vlti. quos Dec. sequitur in d. c. preterea. colu. 2. quibus tamen respondetur, suprascriptam Iurisconsultorum sententiam eo veram esse, quod prorogatio fiat in praeiudicium tantum eorum, qui eidem consensere, non autem in damnum absentium, & sic fideiussorum, qui nullum dedere consensum prorogationi. idem not. Aufre. in Capella Tholosana. 181. Barb. cons. 31. col. vlt. l. 1. Rebuff. in concor. tit. de prorogatione. in glo. Franc. qua ratione, cum fideiussor minime consentiat prorogationi, quae quodammodo videtur nouum contractum induxisse: minime dicendum est, eum, quantum ad prorogationem, obligari. Preterea quo ad compromissi dubitationem, illud plurimum obstat, quod, si fiat prorogatio compromissi, non censetur poena repetita. l. seruus ea. ff. de seruis expor. Bald. in l. pen. §. vxor. ff. solu. mat. Bal. idem in l. si a te. C. de pact. inter emp. & vendit. Hippo. in sing. 300. & tamen huic obiectioni respondetur, non esse idem de poena, quod de iuramento: siquidem poena odiosa est, non ita iuramentum, quod tantum adijcitur ad maiorem promissionis vim. Poenam vero censeri adhuc repetitam in prorogatione, quidam opinantur, per tex. in l. cum stipulatus sim mihi a Proculo. ff. de verb. oblig. vbi ex Iurisconsulto Bart. & alij adnotarunt, poenam non censeri a creditore debitori remissam per hoc, quod creditor diem solutionis debitori prorogauerit: imo iuxta communem omnium opinionem, si debitor intra diem prorogatum non soluerit, ad poenam tenebitur. Sed hac in controuersia ipse distinguendam esse opinor prorogationis formam. Quandoque enim ex prorogatione ad tempus ipsum additum producitur conuentio aut obligatio prior, quae alioqui elapso die primitus constituto extingueretur: vt in compromisso: & tunc quidem poena non censebitur repetita regulariter, nisi expresse vel tacite possit colligi in eius repetitionem contrahentes consensisse. Sic etenim procedit decisio Bal. in d. §. vxor. quandoque autem prorogatio nullam inducit obligationem ad tempus vel diem prorogatum: sed extendit ipsum diem, qui prefinitus fuerat debitori ad solutionem eius, quod soluere aut praestare pure tenebatur: quo casu, cum elapso eo die obligatio extincta non sit, sed maneat: prorogatio non mutat obligationis qualitatem, nec eius conditionem: idcirco adhuc manet ad poenam integra obligatio. Tertio, inde subinfertur, debitorem alicuius quantitatis, quam soluere intra diem sub poena promiserit, adhuc ad poenam obligari, si creditor diem protulerit, nec debitor intra eum diem satisfecerit. quod constat in d. l. cum stipulatus sim mihi a Proculo, & his, quae inibi Doctor. adnotarunt. Quarto apparet, fideiussorem eius, qui vere debitor est, ac debitam quantitatem intra diem certum soluere promiserit, minime ab obligatione fideiussoria eximi, licet creditor diem solutionis debitori prorogauerit. Nam quod paulo ante adnotauimus ex l. Labeo. §. vltimo. ff. de arbitris. locum obtinet, vbi dies appositus tendit ad obligationis extinctionem: non autem, vbi dies ille obligationem non extinguit, sed solutioni dictus est, fitque eius prorogatio miserationis causa: sicuti in hac specie explicarunt Hosti. Ancha. Imo. & Abb. in d. c. constitutus. Bart. in l. Lucius. §. Paulus. ff. de administ. tutor. Alex. Ias. nu. 9. Deci. & Curt. Iunior. nu. 11. in l. lecta. ff. si cert. petat. Hippol. in Rub. ff. de fideiuss. q. 6. quorum opinio communis est secundum Ias. & Deci. in d. l. lecta. opti. tex. in l. vlti. C. de vsu. rei iudic. ad fin. quibus accedit satis congrua ratio, qua certissimi iuris est, debitorem promittentem creditori debitam quantitatem soluere intra diem certum, duo quidem promisisse: nempe centum creditori soluturum, & eidem solutioni satisfacturum intra decem dies: vnde licet decem dies fuerint elapsi aut prorogati, nihilominus manet obligatio ad solutionem. l. Celsus. ff. de arbit. c. cum dilecti. de dolo & contuma. Quinto, vt difficultatem istam amplius perstringamus, colligitur decisionem Cardi. falsam esse. Imo si debitor cum iuramento promiserit centum intra mensem creditori soluere: etiamsi ea dies fuerit per creditorem prorogata, nihilominus debitor manet obligatus ad solutionem cum iuramento: & ideo periurus erit, si intra diem prorogatum creditori non satisfecerit: sicuti aduersus Cardi. Bal. Feli. Ias. Deci. & alij, paulo ante citati existimarunt: & deinde Deci. ac Franc. Curt. in d. l. lect. nu. 11. Bar. Imo. & alij in d. §. & post operis. Marcus Ant. Blancus de Compromissis. q. 7. nu. 58. Sexto, si recte ac diligenter suprascriptam resolutionem obseruauerimus, manifestum erit in quaestione de compromisso, cuius modo mentionem fecimus, prorogationem compromissi factam iam extincto priori compromisso, eiusque die transcursa, minime censeri factam cum repetitione iuramenti praestiti in primi compromissi obseruationem, si haec prorogatio simpliciter fiat. Nam in hac specie non est vera prioris compromissi prorogatio, sed nouum compromissum, secundum gl. & communem in l. sed si manente. ff. de precario. Bartol. & Alexan. per text. ibi in l. dies. ff. de damno infect. notatur in cap. hi, qui auctoritate. de praebend. in 6. Septimo, hinc deducitur quid dicendum sit, vbi prorogatio diei fit intra tempus ipsum ab initio appositum compromisso: an & iuramentum censeatur repetitum quo ad diem prorogatam? & sane si ab initio compromissum cum iuramento ita constitutum sit, vt ipsi arbitri vel compromittentes diem possint prorogare: tunc prorogatio intra diem facta easdem qualitates habet, etiam quo ad iuramentum sensum habet, vt iurans sub religione Sacramenti promittat stare sententiae arbitrorum, quam ipsi dixerint intra diem ab initio definitum, vel postmodum prorogatum: nec in hac specie de iuramenti extensione tractatur: quemadmodum explicat Deci. in d. l. lecta. idem in dict. capi. de causis. de offi. deleg. nu. 7. & Marcus Ant. Blancus in dict. tract. de compromissis. q. 6. nu. 58. post Bal. in d. consi. 436. lib. 1. qui eleganter loquitur. Octauo, si prorogatio diei & compromissi fiat intra diem ipsum, simpliciter tamen, nulla data prorogandi potestate ab initio, sed ex consensu compromittentium: quidam censent non videri repetitum iuramentum ipsum. quod ita visum est Socyno in d. cons. 99. col. 2. lib. 3. Bal. in d. cons. 439. lib. 1. Deci. in d. l. lecta. nu. 14. & in d. c. de causis. nu. 7. Marc. Anto. in d. q. 7. nu. 58. quibus adstipulatur text. insignis in d. c. pe. de iureiur. quo probatur ad iuramenti religionem, & vt quis ex iuramento teneatur, non esse satis, quod fiat promissio per relationem ad iuramentum iam praestitum: sed est necessaria specialis iurandi forma, vel verbis vel mente concepta. vnde non sufficiet voluntas extendendi iuramentum iam prestitum ad aliam causam. Huic tamen rationi conantur quidam respondere illum text. intelligentes eo casu, quo iuramentum primum non fuerit praestitum super ea re, de qua postmodum in extensione aut relatione agitur. Primum siquidem iuramentum in illius capitis casu fuit praestitum super statutis iam eo tempore editis: relatio autem postmodum sequuta ad id iuramentum, agit de statutis editis post primum iuramentum, & sic de re distincta ab ea, quae in primo iuramento tractatur. At vbi iuramentum & eius extensio super eadem re contingunt, dubio procul ad religionem iuramenti satis erit sufficiens relatio ad primum iuramentum facta. cuius resolutionis adducunt auctorem Barto. in l. vlti. C. de vend. reb. ciuita. cuius tamen sensus vere non ita accipiendus, sed in hunc modum, vt promissio sub virtute iuramenti iam praestiti, sufficiens sit ad periurij reatum, quoties iuramentum primo prestitum comprehendebat id, de quo nunc agitur: ita quidem de interpretatione potius quam de extensione iuramenti tractatur: atque ideo Bart. sententia non omnino excludit decisionem tex. in d. c. pen. quo ad probationem premissae illationis. Cuius contrarium expressim deducitur ex Bart. Imol. & Ias. in d. §. & post operis. quorum quidem, & aliorum, qui eandem sententiam sequuti fuerunt, mens in id tendit, vt prorogatio compromissi iurati, eandem iuramenti religionem, & eius vim repetat, quantum ad diem prorogatum, idem sensere fere omnes, quibus opinio Cardi. in d. §. nos itaque. displicuit. sed adhuc mihi verior videtur Socyni, & aliorum responsio. Nono, ex praenotatis apparet, idem dicendum fore eo in casu, quo dies compromissi prorogatur, ea expressa conditione, vt omnes prioris diei clausulae, & iuramentum repetita esse intelligantur: aut si compromittentes in prorogatione promiserint sub iuramento prius prestito stare sententiae arbitrorum. Etenim non sufficit haec relatio iuramenti ad vim ipsius periurij, nec ad alios eius effectus, nisi iuramentum in specie, ac formaliter praestitum fuerit: quod probatur in d. c. pen. Nam quoties dies compromissi prorogatur, licet quodammodo possit censeri idem compromissum. l. non ex omnibus. §. vlt. l. non distinguemus. §. dies. & l. seq. ff. de rece. arbitr. nota. in l. sed & si manente. ff. de precar. hoc verum est, quo ad eius substantiam, non tamen quo ad ea, quae requirunt specialem formam, siquidem negari non potest, quo ad tempus additum, nouum videri compromissum, secundum Bal. in l. si cum dies. ff. de arbi. Nec oberit huic illationi, quod compromittentes in prorogatione dixerint, se promittere per idem iuramentum iam ab initio praestitum stare sententiae arbitrorum latae intra diem prorogatum: quia nihilominus non censetur iuramentum in specie, prout oportet, repetitum: quod satis constat in d. c. pen. vbi his ferme verbis est facta relatio ad primum iuramentum: tametsi Cald. ibi voluerit in hoc casu iuramenti praestationem solenniter factam fuisse: quasi iuratum sit per creaturam & rem sacram eo ipso, quod per iuramentum iam praestitum iterum aliquid promissum fuerit. hoc etenim admittendum non est, nec Rom. Ponti. in d. c. pen. admittere voluit, sentiens hanc relationem minime sufficere ad iuramenti formam. Decimo, illud est in hac controuersia ex praedictis obseruandum, censeri quidem iuramentum praestitum quo ad omnes iuramenti effectus per extensionem aut relationem ad iuramentum primo praestitum, quoties ex aliquot verbis aut coniecturis possit deprehendi mens & intentio iurantis. Nam cum verba praecise necessaria non sint ad iuramenti vim & effectum, satis erit mentem praesumi vel ex coniecturis, vel verbis quibusdam expressis constare: quemadmodum Panormi. post alios considerat in dict. cap. pen. nu. 4. Quo fit, vt, si quis iuramento iam praestito ad aliam rem vtatur, promittens & iurans eam agere per primum iuramentum, tunc sane non iudicetur iuramenti extensio, sed potius eius solennis forma, quasi iurauerit is expressim per numen illud, aut rem sacram, per quam prius iurauerat. Fortassis quibusdam disputationem istam diligentius perstringentibus placebit, quo ad octauam & nonam illationem, rem esse aliter diiudicandam: atque ob id existimabunt hi, prorogationem compromissi etiam simpliciter factam, aut saltem cum relatione ad iuramentum primo praestitum, iuratam censeri quo ad omnes iuramenti effectus, quod probare conabuntur auctoritate eorum, quos octaua illatione retulimus: & quia censetur vnum & idem compromissum: atque iuramentum non tantum in casu vero, sed in ficto sit intelligendum: sicuti paulo post tractabitur in hac prima huius Relectionis parte. Nec tunc oberit tex. in d. c. penult. qui tantum agit de extensione iuramenti ad aliam rem distinctam, quae sub primo iuramento minime comprehendebatur. Etenim primum iuramentum in specie illius decretalis non continebat id, in quo postmodum promissio fit cum relatione ad primum iuramentum. At secus erit, vbi primum iuramentum & promissio postmodum facta, idem continet quo ad effectum. Nam etiamsi primum iuramentum ad tempus certum restrictum fuerit, ideoque eius vis peritura sit eo tempore finito, tamen quia eiusdem temporis extensio fit per legitimam conuentionem cum prioris iuramenti relatione & extensione, eaque prorogatio circa eandem rem contingat, aequissimi iuris est, vt eo casu prioris iuramenti vis obtineat etiam quo ad diem prorogatum, cum semper de re tractetur, quae sub prioris iuramenti religione fuerat comprehensa. quod si exacte perpendatur, Bart. significauit in d. l. vlt. C. de vend. reb. ciuit. sic denique sententia Antonij in d. c. ab excommunicato. de rescript. cuius mentionem fecimus in prima huius quaestionis illatione, optime deducitur ex text. in d. c. penult. de iureiurand. vnde apparet tertiam. & principalem illationem, qua probauimus non esse ad iurandum verba necessaria, verissimam esse, iureque optimo defendi, etiam in his, qui loqui possunt. Quarto tam ex definitione iuramenti, quam ex his, quae proxime diximus, infertur, falsam esse Card. sententiam: is inquam in c. praeterea. in 1. de spons. scribit, nusquam dici [art. 7] quenquam periurum, nec quo ad periurij relatum censeri iuramentum praestitum, nisi fidem interposuerit expresse per verbum iuro. Hanc opinionem refert & sequitur alter Card. Alexand. in dicto capit. praeterea, quae tamen falsa est manifeste, pluribus quidem rationibus: sed potissimum, quia ad iuramenti vim & religionem satis est, quod Deus in testimonium aduocetur, sicuti in definitione constat: Deus vero in testem aduocari potest absque specifica mentione huius verbi, iuro: ideoque error Card. patet, & conuincitur palam. Deinde hac de re sunt tex. in cap. etsi Christus. de iureiurand. c. & iurabunt. 22. q. 1. & in c. ego N. eod. titul. quibus probatur, posse iuramenta praestari absque hoc verbo, iuro, quod item adnotarunt Abb. in c. querelam. colum. 3. de iureiur. Ioan. de Selua, in tractat. de iureiur. part. 1. quaest. penult. Lancelot. Galiaula in l. 1. in princip. c. vlt. ff. de verborum obligat. qui possunt aduersus Card. autores adduci: ne quis existimet, eius opinionem nondum improbatam a quoquam fuisse. quamuis opus non est hac in re autorem aliquem citare ad conuincendam ita falsam conclusionem. Maxime ex eo, nec ipse Cardin. posset inficiari, multa esse iuramenta, quae per alia verba, aliaque forma absque hoc verbo, iuro, concipiuntur: idque varijs testimonijs constat. Nam & in lege veteri satis celebratur iuramentum illud: Viuit Dominus, viuit Deus, ipse enim Deus iurauit, Num. cap. 21. viuo ego. & Hierem. cap. 4. iurabis, viuit. Deus. Sic & Paulus ad Romanos scribens, saepe iurauit per haec verba: Testor Deum, testis est mihi Deus, ad Rom. cap. 1. Item 1. ad Corint. cap. 15. inquit Apostolus: Quotidie morior per gloriam nostram. quae verba iuxta Graeca exemplaria manifestissimam iurationem ostendunt, vt animaduertit Romanus Pontifex in dicto cap. etsi Christus. Augustinus in cap. non est. 22. quaest. 1. ex eodem August. lib. 1. de sermone Domini in monte, idem explicat ipse hanc ambiguitatem ex Graeco dissoluens, sermone 30. de verbis Apostoli. Est autem apud Graecos praepositio quaedam, quae adiuncta accusatiuo iuramentum inducit. sic enim Graeci per Iouem iurant νὴ τὸν δία, id est, per Iouem. vnde cum Apostolus scripsit ad Corinth. "καθ, κμέραν ἀποθσκω, νὴ την ἡμ ραν καύχησιν", id est, quotidie morior per gloriam nostram. iurauit equidem per gloriam, quam habebat in Christo Iesu domino nostro. quibus tandem satis apparet, non esse necessarium hoc verbum, iuro, ad iuramenti religionem, & effectum: imo apud Card. in his commentarijs, qui vulgo nunc typis excussi circunferuntur, ipse non potui praedictam decisionem deprehendere. # 1 Ex §. sequenti. -  1 An ad iuramenti veram religionem sit necessarium, quod fiat tactis rebus sacris. -  2 Traduntur aliqua de veterum religione circa iuramentum. -  3 Qualiter episcopi & sacerdotes iuramentum praestare debeant. -  4 Periurium etiam in re leuissima contingens, mortale crimen est. -  5 Per creaturas quandoque iurare licet. -  6 An liceat iurare per membra Christi. -  7 Iuramentum praestitum per falsos deos, an habeat rationem veri iuramenti, & in fine huius §. -  8 Interpretatio text. in cap. Ecce dico. 22. quaest. 5. & inibi quid sit lapidem iurare. -  9 Expenditur text. in cap. mouet te. 22. quaest. 1. -  10 An liceat alterius vti maleficio ad bonum opus, vel ad aliud maleficium dissoluendum. -  11 Periurium proprie non committitur ab eo, qui peruerse per falsos deos iurat. §. PRIMVS. QVinto principaliter, si definitio adamussim perpendatur, ex ea probabitur, [art. 1] ad iuramenti religionem non esse necessarium, quod fiat tactis Euangelijs, nec alijs diuinis Scripturis, nec super aliqua re sacra. Etenim si id tantum exigitur, quod Deus in testimonium vocetur, colligitur aperte satis esse, vt verum sit iuramentum, aliquid promitti, aut affirmari adducendo Deum in testem. Idem apparet in capit. etsi Christus. de iureiurand. vbi per haec simplicia verba, testis est mihi Deus, iuramentum inducitur. ad idem conducit text. in capit. si aliqua. 22. quaest. 1. quo in loco ex auctoritate Chrysostomi tradit Gratianus ita esse iuramentum, si per Deum iuretur, ac si per sacra Dei Euangelia iuratum fuerit. Huc pertinet text. in c. rursus, qui Clerici vel vouent. quo constat votum simplex non distingui a solenni, quo ad Deum, & quo ad veram voti obligationem: sic igitur nec iuramentum praestitum tactis sacrosanctis Euangelijs a simplici iuramento distinguitur, quo ad veram iuramenti religionem. Vnde regulariter non est necessarium, quod iuramentum fiat super re sacra, nec tactis sacris Scripturis, quemadmodum communi Doct. sententia probatur in Rub. de iureiur. vbi Alci. num. 29. scribit hanc opinionem communem esse, eam sequutus. Quandoque tamen satius est, iuramentum fieri tactis rebus sacris: quandoque necessarium. Satius equidem ad terrorem hominum, qui temere iuramenta violare non erubescunt. nam etiamsi idem periurium contrahatur ab eo, qui simpliciter iurauit, & ab eo, qui tactis sacrosanctis Euangelijs, aut alijs rebus sacris iuramentum praestitit: maior tamen poena plerunque a legibus in posteriori casu, quam in priori statuitur: ac grauius quidem est peccatum, ac denique maior peierandi religio ob maiorem iurantium timorem. Scribit etenim August. in epistol. 154. ad Publicolam: quanto enim id per quod iuratur magis sanctum est, tanto magis est poenale periurium. c. mouet te. 22. quaest. 1. Nam & d. Thom. docet. 22. quaest. 98. art. 3. ad 2. grauius esse peccatum, quo ad periurium, si quis solenniter iuret per Euangelium, quam si per Deum communi sermone, tum propter scandalum, tum propter maiorem deliberationem. Qualiter autem homagium fieri consueuerit apud Hispanos, tradit l. 4. tit. 26. part. 4. & l. 25. tit. 16. par. 3. de quo etiam scribit Carol. Mol. in consuet. Paris. §. 2. gl. 3. col. 3. & Spec. tit. de feud. §. 2. nu. 12 Homagium autem Graecam dictionem esse, non temere asseuerari potest. Nam sicut Panagium graeca dictio significat iuramentum illud, quod regi post electione meius, aut sane alias omnes sibi subditi praestant, quasi πᾶ ἀγιον, id est, commune iusiurandum, aut omnium iuramentum, autore Paul. Aemil. de rebus Francorum. lib. 6. & lib. 7. in eius initio. Sic homagium, & Graece ὁμαλγιον dici potest iuramentum commune, quod simul praestatur ab ἁ μὸν, quod est simul. [art. 2] Apud veteres etiam in his iuramentis praestandis, & si falsam religionem colerent, quaedam peculiaris religio obseruabatur ad timorem diuini numinis, quod maxime timebant atque reuerebantur, ne periuria committerent. Nam C. Plin. naturalis historiae lib. 31. c. 2. Amnis, inquit, Olachias in Bithynia Briazum adluit, hoc est & templo, & Deo nomen, cuius gurgite periuri notantur pati velut flammam vrentem. Philostratus ad haec in vita Apollonij Tyanaei lib. 1. agens de eo loco. Est autem, ait, iuxta Tyana aqua, quam aiunt Ioui sacratam, quam indigenae inextinguibilem vocant. Fons eius frigidus sane scatet, ebulit non secus atque igne calefactus lebes: hanc pueris & iusiurandi fidem seruantibus viris aspectu placidam, gustuque dulcem perhibent, periuris vero & infidis, palam aduersatur: epota namque oculos pedesque, ac manus peierantis inuadit aqua intercute, ac tabe totum corpus inquinans, nec illinc discedendi datur facultas: sed eo loco permanentes coram aqua ipsa suam deplorant infirmitatem palam, quod peierauerint profitentes. Macrob. lib. 5. Saturnal. cap. 19. Palicorum historiam enarrans ad interpretationem carminis Virgil. lib. 9. Aeneid. vbi implacabilis ara Palici, scribit: Lacus non longe inde sunt, quos incolae Delos appellant, fratresque eos Palicorum existimant, & habentur in cultu maximo, praecipueque circa exigendum iuxta eos iusiurandum, praesens & efficax numen ostenditur. Nam cum furti negati, vel eiuscemodi rei fides quaeritur, & iusiurandum a suspecto petitur, vterque ab omni contagione mundi ad crateras accedunt, accepto prius fideiussore a persona, quae iuratura est de soluendo eo, quod peteretur, si addixisset euentus: illic inuocato numine testatum faciebat esse iurato, de quo iurabat, quod si fideliter faceret, discedebat illaesus: si vero subesset iureiurando mala conscientia, mox in lacu amittebat vitam falsus iurator. Haec res ita religionem fratrum commendabat, vt crateres quidem implacabiles vocarentur: hactenus Macrob. Idem fere tradit ex Arist. Leonicus lib. 2. de vari. histor. ca. 6. Hinc Silius Italicus lib. 14. scribit: Et qui praesenti domitant periura Palici pectora supplicio. Cuius & aliorum ideo libenter mentionem fecimus, quod manifestum sit adhuc apud Ethnicos, iuramenti religionem ita obseruatam fuisse, vt grauiora existimarentur ea periuria, quae contingerent in iuramentis super rebus quibusdam sacris praestitis: ac deinde diuina vltio expectaretur, timereturque ab his qui specialia quaedam numina, quo ad iuramenti religionem, minime vererentur. Scribit & ad haec Pausanias in Corinthiacis, vbi de Portuno meminit: Est & cella quod penetrale appellant, aditus est ad eam subterraneus. ibi vero Portunum latere aiunt: ac si quis vel ciuis, vel hospes eo in loco peierarit, quia periurij poenas det, effugere nulla ratione queat. Idem Pausanias in priore Eliacorum tradit multa de iureiurando, quod olim autore Homero, fiebat super exectis suis testiculis: & de signo apud Olympiam Iouis Horcij, id est, iusiurandi vindicis, cuius facies erat perfidiosis hominibus formidanda. Idem fortasse, quem Romani diuum Fidium appellarunt. Erat & apud Siculos iusiurandum, quod magnum appellabant. Nam is qui fidem praestat, autore Plutar. in Dionis vita, descendit in templum Thesmophorum, & quibusdam pactis sacrificijs, Deae purpuram induit, tum ardentem captans faculam iurat. Hac sane ratione ob maiorem quidem iurantium timorem olim permissum fuit, quod iuramenta praestarentur, ac fierent in ecclesijs sub sanctorum reliquijs. l. generaliter. §. vlt. C. de reb. credit. regia l. 1. & 19. tit. 11. part. 3. quod & Bal. preter alios adnotauit in c. 1. col. 1. de noua for. fidel. & in c. 1. §. item sacramenta. 2. col. de pace iura. firmand. Hodie vero Taurina consti. 67. iustissimis profecto de causis statutum est, quod iuramenta minime fiant, nec praestentur super altarib. aut sanctorum reliquijs, quamuis id a parte petitum fuerit. Est igitur obseruandum regulariter non esse necessarium ad veram iuramenti religionem, quod id fiat super rebus sacris eis equidem tactis, licet haec solemnitas aliquot in casib. iure necessaria sit, in quibus iuramentum aliter praestitum vim vllam non habet, quantum attinet ad iuris effectus, quemadmodum communi omnium Doct. sententia definitum extat in d. rub. de iureiur. & probatur in c. hortamur. 3. q. 9. c. testimonium. 11. q. 1. Clem. 1. §. porro. de haeret. c. vlt. in princ. de iura. calum. & alijs in locis iuris vtriusque, vbi requiritur ad effectus iuramenti, quod praestetur tactis rebus sacris. Quod si lex exprimat, corporaliter iurandum esse, satis erit, scripturam quamlibet sacram tangi: si vero in specie sanxerit, iuramentum praestandum fore super euangelijs, tunc necessario fieri debet tactis euangeliorum libris: gloss. in auth. vt iusiurandum, quod prest. collatio. 2. ver, quatuor. & in d. Cle. 1. §. porro. quam dixit singul. Abb. in c. vlt. de iuram. cal. 2. col. idem in c. tuis. col. vlt. de testib. Dixit magistr. esse Barb. in d. c. vlt. col. 4. meliorem iuris Ias. in auth. sacramenta puberum. col. 3. C. si aduers. vendit. commendat Abb. in c. & si Christus. & in rub. de iureiu. Nam cum in iuramento testis a iure exigatur, quod fiat tactis Euangelijs, receptum est non aliter testimonium validum esse, nisi fiat iuramentum tactis Euangelijs, nec sufficit alium sacrum librum tangi iure scripto considerato: consuetudine tamen obtentum est, satis esse, id iuramentum praestari super crucem: glo. insignis in d. Authen. vt iusiurandum, cuius meminit Alexand. in l. 3. §. iurari. ff. de iureiurand. notat Abb. in dict. capit. tuis. col. vlt. idem in cap. fraternitatis. de testib. ad finem. & consil. 68. lib. 2. Imo si a tabellione scriptum sit, Sempronium iuratum dixisse hoc testimonium, praesumendum erit, hunc testem solenniter iuramentum praestitisse, tactis inquam sacrosanctis Euangelijs, aut cruce, secundum Imol. consil. 56. praesertim quia ita consueuere tabelliones scribere, vt post alios explicat And. Alcia. in rubr. de iureiur. in fine: ex eo, quod per locum a consuetudine generali praesumantur seruata seruanda, vt inquit Baldus in l. vlt. in fine. C. si ex fals. instrument. Caeterum in casibus iure expressis, quibus iuramentum fieri debet tactis sacrosanctis Euangelijs, etiam Episcopus [art. 3] iurare debet tactis ipsis Euangelijs, c. testimonium. § episcopus. 11. quaest. 1. in auth. de sanctissimis epis. §. nulli. ver. in dictum c. ego N. de iureiur. cap. quoties. 1. q. 7. c. quoties. §. porro. de purgatio canoni. quibus refragatur text. in d. c. vlt. in princ. de iurament. calum. qui probat, Episcopum iurantem non teneri sacra tangere. idem voluit glo. in c. vt circa. de elect. in 6. text. optimus in c. si quis presbyter. 2. quaest. 5. quem dixit singul. Abb. in d. cap. vlt. quo in loco Barb. col 4. eiusdem mentionem fecit. Etenim ex eo apparet, presbyterum non teneri, cum iuramentum praestat, sacra tangere: sed satis esse per suam consecrationem tangendo proprium pectus iurare. Idem adnotauit Guido Papae. quaest. 615. quamobrem considerandum est, Episcopum aut presbyterum regulariter in praestandis iuramentis non teneri sacra tangere. Ab hac tamen regula excipiuntur causae graues, item & omnes illae, in quibus iure expressum specialiter sit, Episcopum aut presbyterum debere tactis sacris iuramentum praestare, sicuti docet Panor. in d. c. vlt. de iura. calum. Sexto, cum ex definitione constet, per iuramentum Deum ipsum adduci in testem, patet manifeste, periurium [art. 4] saltem iuramenti assertorij, semper esse mortale crimen, etiam si in re leuissima contingat. Nam citare Deum in testem falsi, charitati eius contrarium est. Quia atrocissima fit iniuria in eius veritatem, quae quidem contumelia non potest absque peccato mortali contingere. quod nos ex diuo Thom. in secund. 2. quaest. 98. art. 3. adnotauimus, cap. 1. numer. 2. lib 1. Variar. resolutio. quo in loco de iuramento promissorio in re leui praestito etiam tractauimus. His accedit, quod mendacium simplex vtcunque in re leuissima contingat, non potest dici citra peccatum saltem veniale, capitul. primo. 22. quaest. 2. mendacium igitur non simplex, sed cum testimonio diuini numinis contingens, dubio procul absque mortali culpa dici non poterit. Sic sane periurium assertorium nulla ex causa defendi potest, quin mortale crimen sit, etiam si fuerit ob cauendam mortem innocentis, ob liberandam a proditione & incendio totam rempub. aut sane ob saluandam proximi animam ab aeterna damnatione: cuius rei testis est locupletissimus diuus Augustinus in libro contra mendacium. qui de simplici mendacio express im loquutus, idem fortiori ratione praemittit in mendacio, non simplici, sed quod periurium admistum habeat. Septimo ab eadem definitione deducitur quaestionis illius resolutio, qua contrauertitur, an liceat iurare per creaturas. [art. 5] Etenim cum in iuramento de testimonio diuino tractetur, planum quibusdam videtur non esse per creaturas iurandum: imo id iuramentum ad speciem idololatriae pertinere, etiam si iuratio vera sit: quandoquidem per haec iuramenta constituitur in creaturis iuramenti finis, illisque reuerentia Deo debita exhibetur. quod probare quidam conantur authoritate Euangel. Matth. capit. 5. quo in loco Iesus inquit: Nolite iurare omnino, nec per coelum, nec per terram. Quibus verbis, vt Hieronymus asseuerat, non prohibuit Christus iuramentum, quod per Deum fit, sed quod per creaturas praestatur. Sic & eundem locum intellexit Innocent. tert. Pontifex Max. in capit. etsi Christus. de iureiurand. His accedit text. in capit. si quis per capillum. 22. q. 1. vbi Pius Papa acerrime increpat, ac reprehendit iurantes per creaturas, eosque puniendos esse graui poena censet. Idem constat in Authentic. vt non luxurientur contra naturam. Qua quidem constitutione satis reprobatum extat, quod per membra Christi, aut Virginis beatissimae, aut per creaturas iuretur. In contrarium adduci solet text. in cap. 42. Genes. vbi apparet Ioseph iurasse per salutem Pharaonis. Ad idem satis frequenter constat apud Christianae religionis cultores per Euangelium, & per crucem iurari, & sane id fieri absque offensa diuini numinis. cap. qui iurat. 22. quaest. 5. cap. si aliqua 22. quaest. 1. cap. ego N. de iureiur. quod & alibi saepissime commemoratur. ergo per creaturas iuramenta fieri possunt, nec inde vllum contrahitur peccatum. Hac ratione gloss. in dicto capit. etsi Christus. verb. creaturam, scribit, iuramenta per creaturas fieri posse in casibus iure expressis, non in alijs. ea tamen resolutio non recte difficultatem istam explicat, siquidem rationem veram omittit, ex qua quandoque licitum esse iudicetur iuramentum per creaturas. idcirco agendum est de intellectu earum auctoritatum, quas modo in huius questionis examen adduximus. Primum etenim locus ille Matthaei cap. 5. non ita indistincte intelligendus est, vt Innocentius eum intellexit: Nam dupliciter per creaturas iurare contingit, vno modo constituendo in illis iuramenti finem, & exhibendo eis reuerentiam, quae Deo debetur: & tunc species est idololatriae, & blasphemia quaedam, licet veritas iurationi subsit. Atque iuxta hunc sensum iuramenta per creaturas fieri non debent: imo illicita sunt, maximaque ratione improbantur. Altero modo iuratur per creaturas, referendo eas in creatorem. cuius numen & maiestas in illis existunt, seu qua ex parte a Deo ipso creaturae, sunt conditae. hoc enim casu licitum est per creaturas iurare eo modo, quo licitum est per Deum ipsum iuramentum facere. Iuxta hunc sensum accipiendae sunt auctoritates, quibus probatur, licitum esse iurare per creaturas: quemadmodum tradiderunt sanct. Thom. 2. 2. quaestio. 89. artic. 6. Panormitanus post alios in dicto capitul. etsi Christus. colum. 4. de iureiurand. & Selua. in tractat. de iureiurand. parte 1. quaest. vltim. sic, cum quis iuramentum praestat per Euangelium, iurare intelligitur per Deum, cuius veritas in ipso Euangelio continetur. Item qui iurat per crucem, per ipsum iurat Deum, qui in eo ligno crucis mortem passus est pro redemptione humani generis. Illud autem iuramentum, quod fit per salutem principis, cuius meminit sacra historia dicto capit. 42. Genesis. & l. si duo. §. vltim. ff. de iureiurand. in vim potius execrationis assumitur, quasi creatura adducatur, vt in ea iudicium diuinum exerceatur, & eius salus Deo obligetur: sicuti cum quis per propriam vitam, per filium suum, aut per aliam creaturam, quam admodum diligit, iurat. Quandoque salus Principis in vim iuramenti intelligitur adducta ad testimonium, vt tandem per Deum iuratum esse intelligitur, cuius in iudicio praecipue vera Principis salus consistit, & submittitur: Aut equidem iuratur per veritatem diuinae iustitiae, ad cuius exequutionem Principes terrae constituuntur, vt Thomas in dicto artic. 6. interpretatur posteriorem sensum sequutus, execrationis vero sensus aptior est his iuramentis, nisi aliud subiecta materia dictauerit. Nam creaturam iustitiae Dei in confirmationem veritatis sic obstringimus & obligamus, vt si aliter res habeat quam affirmamus, Deus in illa creatura vlciscatur periurium nostrum. Non oberit locus ille Matthaei capit. quinto, quia verba Christi, quae inibi referuntur, intelligi possunt de iuramento, quod fit per creaturas, secundum sensum priorem: nempe exhibendo eis reuerentiam, quae Deo soli debetur, & constituendo in eis iuramenti vim, & finem. Hoc etenim modo illicitum est per creaturas iurare, quemadmodum Hieronymus, Thomas, & alij interpretantur. Aut plane sensus illorum verborum is est, vt Christus nos deterrere voluerit ab omni iurandi forma, siue per Deum, siue per creaturas: siquidem, vt author est Augustinus, ne quis arbitraretur, iuramenta quae fiunt per creaturas, non deberi Deo, admonuit nos Christus veritatis contrariae, docens haec esse vera iuramenta: & ideo ab eis abstinendum fore, ita quidem, vt quibus casibus per Deum iurare non licuerit, nec item liceat iurare per creaturas. Vnde argumentatur Christus Iesus a minori ad maius, prohibens etenim iuramenta per creaturas in Deum relatas, prohibet manifeste iuramenta per ipsum Deum. Nec tamen ex hoc statim sequitur, non esse licitum iurare indistincte: nam dubitationem istam paulo post dissoluemus. Id vero quod adduximus ex cap. si quis per capillum. ita erit intelligendum, vt sciamus [art. 6] blasphemiam esse iurare per pudenda membra Christi, aut Virginis Mariae. haec namque iuramenta non possunt fieri absque maxima iniuria diuini nominis. Blasphemia siquidem est proprie vituperium, aut conuitium cum diminutione honoris diuini, vt explicat Hugo de sancto Victore. lib. de fructu carnis & spiritu. cap. 6. de quo in hac prima huius operis parte aliquid inferius tractabitur. Igitur & si Christus re vera habeat illa membra pudenda, vt quilibet alius verus & integer homo: eaque ratione illa nominantes minime mentiantur: tamen dum illa in Christi ignominiam, & vituperium nominant, volentes ex ipso modo pronunciandi innuere aliquid esse in Christo ignominiosum, & vituperabile, blasphemi veri sunt: & ideo grauissimis poenis puniuntur, in dicto capitulo, si quis per capillum. & praesertim in dict. authentica, vt non luxurientur contra naturam, quo poena mortis imponitur. Quam constitutionem ita intellexit Ioan. de Selua, in tractat. de iureiurand. parte 1. quaest. vltim. qui eam poenam mortis locum habere censet aduersus eos, qui per membra Christi inhonesta iurauerint, cum ea iuratio manifestam blasphemiam habeat: quod etiam probatur a multis alijs, quorum mentio statim fiet. maxime iurationem istam per membra inhonesta Christi, blasphemiam esse, deducit ex blasphemiae definitione Alfonsus a Castro, libro primo, de iusta haere. punit. cap. 12. Non me latet quibusdam visum esse, blasphemiam committi aduersus maiestatem diuinam, si quis per Dei, aut Virginis matris membra quaecunque, etiam honesta, iurauerit, quod sensit gloss. in capit. 2. de maledicis. dum allegat text. in dicto cap. si quis per capillum. Bartol. in dict. authentic. vt non luxurien. contra natur. Alexand. consilio 233. lib. 6. hanc tamen opinionem ipse tunc solum admitterem, vbi quis esset consuetus his vti iurationibus: nam eo casu propter contemptum satis praesumptum diuinae maiestatis, existimarem eum blasphemum esse, & puniendum fore graui poena, quae in dict. authent. statuta est, secundum Petrum, Cynum, Bald. & Salicet. in l. 2. C. de rebus credit. & iureiur. Bald. in l. 2. C. ad l. Iul. maiest. Anani. in dict. capit. 2. de maledi. col. 8. & Nicol. Boeri. decisione 301. numer. 1. Imo fortassis nec illius Authenticae constitutionis poena, nec item per leges Regias statuta contra blasphemos in praxi, obtinebit in eos, qui per membra Christi, etiam pudenda, iurauerint: tametsi grauissime sint arbitrio iudicis puniendi. Nam & Syluester in verb. iuramentum. 2. quaestio. vltim. censet non esse veram blasphemiam, sed fictam, & virtualem, si quis per inhonesta membra Christi iurauerit, licet secundum eum mortaliter peccauerit. Iuratio vero per membra honesta Christi, si desit contemptus, & consuetudo iurandi, non est mortale crimen: sed veniale, vt colligitur ex Angel. in verb. iuramentum. 3. quaestio. 12. quod probatur in dicto capitul. si quis per capillum. vbi poena imponitur ita iurantibus: ex qua signum maximum est, eam iurationem culpam habere. quamuis Syluest. nullum esse in hoc peccatum existimet, si absint contemptus, & irreuerentia. idem tenet Florent. 2. parte. titul. 10. capitul. 4. in princip. Haec autem de Praxi diximus, existimantes nihilominus proteruos istos, qui per membra Christi, maxime inhonesta, iurauerint, seuerissime puniendos fore. siquidem Carolus Caesar lege lata in Toletano conuentu, anno vicesimoquinto sanxerit, poenas statutas aduersus blasphemos per Pragmaticas constitutiones, debere obtinere, & infligendas esse contra iurantes per membra Christi, & Deiparae Virginis. Verum in hac quaestione obseruandum est, iuramentum praestitum per creaturas eo modo, & sensu, quibus a iure reprobatur, nempe exhibendo ipsis creaturis reuerentiam, nihilominus seruandum fore iuramenti ratione, sicuti probat text. in dicto capitul. & si Christus. versicul. & quamuis. vnde adnotarunt Abb. & alij. iuramentum seruandum esse, in vim iuramenti, etiam si fiat eo modo, quo iure prohibitum est. idem notat ipse Panorm. in capitulo secundo, de arbit. hanc conclusionem inducens ad intellectum authent. decernimus. C. de arbit. quae licet iuramentum fieri prohibeat, non tamen ex hoc tollit iuramenti vim, quam id habet ex l. naturali & diuina, quo ad rationem periurij. idem dicendum erit in eo casu, qui traditur a Taurina constitutione 67. cuius paulo ante mentionem fecimus: text. tamen in dicto capitul. & si Christus. plane procedit, quantum ad hanc conclusionem, si iuramentum fiat per creaturas relatas in ipsum creatorem. hoc etenim in sensu verum constituitur iuramentum, quod & rationem periurij habet, si non fuerit seruatum: quemadmodum constat ex his, quae paulo ante diximus. sic & iuramenta praestita per Deum ipsum, aut per diuorum reliquias ad ipsum Deum relatas, aut per sancta Euangelia: etiam si a iure prohibeantur quandoque ob specialem rationem, quae non pertinet ad iustitiam, nec veritatem, comites scilicet iuramenti, de quibus alias nihilominus iuramenta censentur, vimque iuramenti habent quo ad periurij notam. Etenim quamuis prohibitum sit, iuramentum fieri super aliqua re sacra, ob aliquam specialem causam, quae legislatorem ad eam prohibitionem induxerit: tamen si fiat, rationem habet periurij, si falsum fuerit, quod sub iuramento asseueratur, vel non fuerit ipsius promissionis seruata fides. Hoc enim in dicto capit. & si Christus. satis probatur. Imo & si absque iudicio iuramentum fiat assertorium, periurium ex eo constabit, si falsitas iurationi subsit. Quod si per creaturas iuratum fuerit, exhibendo eis reuerentiam illam, quae soli Deo debetur: aut in eas dirigendo iuramenti finem, tunc aliter erit res definienda, quandoquidem hoc iuramentum ad idololatriam pertineat, sitque par omnino his iuramentis, quae per falsos deos praestantur. c. si quis. 22. quaest. 1. idcirco [art. 7] quaeritur, an iuramentum per falsos deos factum, sit seruandum, & rationem habeat veri iuramenti, quo ad periurium, & alios iuris effectus? & sane quod Christianus iurans per falsos deos, & si grauissime peccet, teneatur id iuramentum seruare, not. Inno. Panor. col. vlt. & alij. in d. c. & si Christus. Alexan. in l. 3. §. vlt. ff. de iureiur. Ioan. de Selua. in tract. de iureiur. q. 1. ad fin. pro quorum sententia induci solet ex diuo Aug. sermone 28. de verbis Apost. text. in c. ecce dico. 22. q. 5. in haec verba: Ecce dico claritati vestrae, & qui super lapidem falsum iurat periurus est. vnde hoc dico? quia multi etiam in hoc falluntur, & putant, quia nihil est per quod iurant, non se crimine teneri periurij. Prorsus periurus es, quia per id, quod sanctum non putas, falsum iuras. si tu illud sanctum non putas, sanctum puta, cui iuras: non enim quando iuras, tibi aut lapidi, sed proximo tuo iuras: homini iuras ante lapidem, sed nunquid non ante Deum? non te audit lapis loquentem, sed punit Deus te fallentem. Hactenus Gratianus ex August. ad cuius canonis aut decreti intellectum duo sunt consideranda. Primum quidem, quid August. senserit, [art. 8] dum mentionem fecit iuramenti, quod super lapidem fit? & sane apud Gentiles omnium iuramentorum sanctissimum erat, Iouem lapidem iurare: inde sumptum, vt quidam interpretantur, quod in prisco feriendi foederis ritu Pater patratus manutenens lapidem conceptis verbis iuraret, & tunc suem lapide feriret, dicens, si fefellero, Iouem caeterosque deos precor sic me feriant, vt & ego hodie porcum hunc silice percutiam: aut in populum Romanum ita conceptis verbis, si populus Romanus prior defecerit publico consilio, tu Iupiter illum sic ferito, vt ego hunc porcum hodie feriam. statimque Pater patratus porcum saxo silice percutiebat, quemadmodum auctor est Titus Liuius lib. 1. ab vrbe condita, Decadis primae. Idem Liuius lib. 21. agnum in hoc iuramento percuti refert, ita scribens de Annibale, praemiaque militibus promittente, eaque vt rata scirent fore, agnum laeua manu, dextra silicem retinens, si falleret, Iouem caeterosque precatus deos ita se mactarent, quemadmodum ipse agnum mactasset: & secundum precationem caput pecudis saxo illisit. Huius iuramenti meminere Aulus Gellius libro 1. nocti. Atti. capit. 21. Iouem, inquiens, lapidem, quod sanctissimum iusiurandum est habitum, paratus sum ego iurare. Vergilium hoc nunquam scripsisse miror. Marcus Tul. lib. Epist. 7. ad Trebatium, Epist. 12. scribens, Quomodo autem tibi placebit, Iouem lapidem iurare, cum scias iratum esse Iouem nemini posse? item Apuleius in Sermone, de Deo Socratis: quid igitur, inquit, iurabo per Iouem lapidem Romano vetustissimo ritu? Alijs placet huius iuramenti originem deduci ex eo, quod olim apud Romanos iuraturi per Iouem lapidem, tenere silicem solebant: eiusmodi fere verba pronunciantes: si sciens fallo, qui me despicit, salua vrbe, arceque, bonis eijciat, vt ego hunc lapidem, statim autem lapidem proijciebat. Cuius quidem ritus auctor est Festus Pompeius, cui conuenit mirum in modum Polybius ita scribens: ergo, inquit, Carthaginenses deos patrios iurati sunt. Deinde Romani per lapidem, secundum vetustissimum ritum, Martis, Quirinique numinibus aditis, iusiurandum praestiterunt. Ritus vero lapidis fuit huiusmodi: Faecialis sumpto in manibus lapide, postquam de foedere inter Patres conuenerat, haec verba dixit: si recte ac sine dolo malo hoc foedus, atque hoc iusiurandum facio, dij mihi cuncta praestent felicia. Sin aliter aut ago, aut cogito, caeteris omnibus saluis ipse peream, vti lapis hic de manibus meis decidet. Nec plura loquutus manu lapidem excussit: haec apud Polybium. Huc pertinet locus subobscurus apud Ciceronem, lib. 7. epistolar. epistola 1. ad Marium, cuius haec sunt verba: Delitiae vero tuae noster Aesopus eiusmodi fuit, vt ei desinere per omnes homines liceret: is iurare cum coepisset, vox eum defecit in illo loco, si sciens fallo. His accedit Plutarchus in Silla, vbi L. Cinnae consulis meminit, is, inquit, Capitolium ascendens, lapidemque manu tenens, iuratus est sibi: Deinde praesente multitudine imprecatus est, nisi amorem in illum, beneuolentiamque seruasset, non secus ex vrbe extrudi, ac lapis e manu: & lapidem abiecit in humum: haec Plutarchus. igitur ex his apparet, quid apud Augustinum sit per lapidem, aut super lapidem iurare. Alterum, quod ad praedicti cap. intellectum attinet, ex eodem August. sermone deducitur, apud quem in his codicibus, qui modo quam emendatissimi circunferuntur, aliter locus ille legitur, quam apud Gratianum. Et ecce, inquit Augustin. dico charitati vestrae, & qui per lapidem falsum iurat, periurus est. vnde hoc dico? quia multi & in hoc falluntur, & putant quia nihil est, per quod iurant, non se crimine teneri periurij. prorsus periurus es, quia per id, quod sanctum putas, falsum iuras. Sed ego illum sanctum non puto. sanctum puta, cui iuras: non enim quando iuras, tibi aut lapidi iuras, sed proximo iuras. Homini iuras ante lapidem: sed nunquid non ante Deum? non te audit lapis loquentem, sed punit te Deus fallentem. hactenus Aug. qui aduersus iurantem per falsos Deos, vt eum periurum esse conuincat, argumentatur a diuisione, aut a sufficienti partium numeratione, duos casus constituens, vnum quidem, cum is, qui iurat per lapidem, vel falsos Deos, putat sanctum esse id, per quod iurat: alterum, vbi iuramentum praestans non putat sanctum esse id, per quod iurat. Et in vtroque casu censet periurum esse, qui falsum iurauerit: in primo quidem, quia falsum iurat, per id, quod sanctum putat: in secundo ex eo, quod falsum iurat per id, quod sanctum putat is, cui iurat, vel quia existimare debet illum, cui iurat, sanctum esse, quo ad iuramenti & promissionis exequutionem. Vnde ipse opinor apud Gratia num deprauatam esse Augustini literam, quae vtcunque sit, probat, periurum esse eum, qui per falsos Deos iurauerit, atque ideo in iuramento promissorio vera erit Doctorum sententia, dum ipsi opinantur, iurantem per falsos Deos, teneri ad iuramenti obseruationem. Eandem opinionem [art. 9] plurimum coadiuuat text. in cap. mouet te. 22. q. 1. ex eodem August. in episto. ad Publicolam, epistola quidem 154. cuius haec sunt verba íuxta ipsius August. text. Mouet te certe, vtrum eius fide vtendum sit, qui vt eam seruet per daemonia iurauerit, vbi te volo prius considerare, vtrum si quispiam per Deos falsos iurauerit, se fidem seruaturum & eam non seruauerit, non tibi videatur bis peccasse? Si enim tali iuratione promissam custodierit fidem, ideo tantum peccasse iudicaretur, quia per tales Deos iurauerit, illud autem nemo reprehenderet, quia fidem seruauit. Nunc vero quia iurauit per quos non debuit, & contra pollicitam fidem, fecit quod non debuit, bis vtique peccauit. Ac per hoc qui vtitur fide illius, quem constat iurasse per Deos falsos, & vtitur non ad malam rem, sed ad licitam, & bonam, non peccato eius se sociat, quo per daemonia iurauit, sed bono pacto eius, qui fidem seruauit. Haec August. quem referre libuit, quia apud Gratianum aliquot eius verba fuere mutata. Attamen hac auctoritate constat, seruandum fore iuramentum, quod fit per falsos Deos. Imo & illud ex eo loco deducitur, non peccare eum, qui ad confirmandam simplicem conuentionem exigit iuramentum ab eo, qui per falsos Deos iuraturus est, nempe ab infideli. Qua ratione motus scribit Angelus in Summa, in verbo, superstitio. §. 13. posse [art. 10] quempiam absque peccato vti alterius maleficio ad tollendum malum ab alio, vel a se, modo ille maleficus paratus sit artem illam exercere, sicuti potest fidelis ab infideli, quem certo scit per falsos Deos iuraturum, exigere iurationem ad confirmationem pacti simplicis. Verum opinionem istam Angeli falsam esse censet Syluest. in verbo, maleficium. quaestio. 8. dicens opinionem istam esse valde absurdam, & periculosam, nec posse commode iure defendi. Cum petitio ista, aut vsus huius opere sit directe consensus in peccatum, quia per illud maleficium aliter tolli malum non potest, quam cum peccato mortali, sicut manifestum est. Nam quisquis ab alio petit, vt faciat id quod sine peccato facere non potest, peccat: quia sic petens consentit iniquitati alterius, inducendo illum ad peccandum. Nec vllam habet excusationem a peccato, petens, vt alter maleficio vtatur, quod maleficus ille, a quo petit, paratus erat ad cuiuscunque petitionem maleficium operari. Etenim & si ille paratus esset, non tamen hoc particulare maleficium fuisset operatus, nisi ille petijsset. Vnde euidenter apparet, illius petitionem causam fuisse proximam, quod maleficus ille illud in specie maleficium commiserit. Siquidem si petens non fuisset maleficus, non fuisset illud particulare maleficium operatus, & illo petente fecit, ergo ille petens fuit causa, quod alius maleficium perpetraret. Idcirco illum peccare conuincitur, quia alium ad peccatum induxit, & proximam peccati causam dedit. Sic denique Angeli sententia improbatur, aduersus quem contrarium tenuere Ioan. Maior. in 4. sentent. distinctio. 34. quaestio. 2. colum. 8. Caietan. in opusculis. quaest. de maleficijs. & eruditissime Alphonsus a Cast. libro 1. de iusta haeret. punit. capit. 15. quibus parum oberit tex. in dicto cap. mouet te. Quia ille qui petit ab infideli, quod simplex pactum iuratione confirmet, non equidem petit quod id iuramentum per falsos Deos fiat. Sed petit iuramentum. quod ab altero potuisset legitime per verum Deum praestari, cum res licita petita fuerit. Si autem infidelis per falsos Deos iurat, culpa est ipsius iurantis, non autem iuramentum exigentis, quia is, qui exigit, id petit ab illo, quod ille, si vellet, bene facere potuisset. Quod si quis ab infideli petierit, vt is per falsos Deos iuramentum praestet, peccaret dubio procul petens id, quod aperte peccatum est. Sic qui petit mutuam pecuniam ab eo, quem scit aliter quam sub vsuris non mutuaturum, non peccat. Quia rem petit, quae non solum sine peccato, sed & merito fieri potest. Si autem vsurarius non vult dare mutuum sine vsura, culpa est ipsius vsurarij, non autem petentis, qui petit ab altero quod ille, si vellet, sine peccato, & cum merito facere posset. Nam si petijsset quis mutuam pecuniam sibi dari sub vsuris, certe peccaret, qua de re tractauere Caietan. 22. quaestio. 78. articul. 4. post Sanct. Thom. ibi. Adrianus. Quod libro 3. articul. 2. Syluest. in verb. vsura. vltimo, secund. colum. Abb. Anania. & Card. in capitu. super eo. de vsuris. Fit igitur ex praemissis satis manifestum, seruandum fore iuramentum, quod fuerit factum per falsos Deos. Ego sane, quoties iuramentum fit ab infideli, non quidem per falsos Deos, sed per Deum creatorem coeli & terrae, quem naturali lumine cognouit, quamuis a lege Euangelica is alienus sit, existimo hanc iurationem verum iuramentum esse, eiusque ratione periurium committi, si vel falsum iuretur, vel quod promissum sit, non fuerit seruatum. Fit etenim hoc iuramentum per verum, non per falsum Deum, atque ideo veram iusiurandi religionem habet. At si iuramentum fiat per falsos deos, quos veros esse existimat qui iurat, idem erit. Quia & iuramentum istud vim habet, ac rationem periurij propter opinionem illius, qui id iuramentum praestat, quod diuus August. plane fatetur in d. epist. ad Publicolam, & in dict. Sermone 28. cap. ecce dico. 22. q. 5. verum si iuramentum fiat per falsos deos ab eo, qui prorsus censet eos deos falsos esse, tunc iuramentum hoc veram rationem iuramenti non habet, nec vere periurium in hac specie constitui potest. Deficit equidem iurisiurandi propria definitio, quandoquidem nec re, nec opinione diuinum hic aduocetur testimonium. Nam quod Augustinus censet in d. c. ecce dico. in secundo dictionis membro, non pertinet ad verum periurium, sed potius ad simplicis promissionis, & fidei violationem, quae peccatum est, & sane grauissimum, cum proximus iniquissime decipiatur. Qua ratione communis opinio iuxta distinctionem istam erit intelligenda. Nec Christianus minime errans in intellectu circa diuinum numen Dei, maxime humani generis redemptoris, si per Iouem iurauerit, periurus erit, etiam si nec promissionem custodierit, vel falsum tali testimonio dixerit, nec iuramentum istud eas vires habebit, quae per leges, aut Canones iuramentis tribuuntur. Qualiter vero iurare debeant, aut consueuerint infideles, explicat Regia l. 19. cum sequen. titu. 11. part. 3. His omnibus adijciendum est, non esse omnino certum, quod Diuus Augusti. ad Publicolam in dict. epist. 154. scripsit, & a Gratiano relatum est in d. c. mouet te. 22. quaestio. 1. dicens, minus malum esse per Deum falsum iurare veraciter, quam per Deum verum fallaciter. Haec etenim sententia recte defendi non potest, cum iuramentum praestitum per falsos Deos ad idololatriam pertineat, eaque iuratio crimen idololatriae sit, quod peccatum aduersus primum praeceptum Decalogi committitur, cuius transgressio maiorem culpam habet, quam secundi praecepti de iuramento violato. Ex eo quidem, quod maior fiat, & atrocior iniuria Deo ab eo, qui illum negat esse vere vnum Deum, quam ab eo, qui contra eius dignitatem eum in falsum testimonium adducit. Est etenim prius crimen contra ipsius Dei propriam substantiam. Nec cuiquam dubium esse poterit, isthaec iuramenta, quae per falsos Deos fiunt, ad idololatriae crimen omnino pertinere, sicuti probatur Hieremiae capit. 5. apud quem Deus filijs Israel improbat, quod ab eo veluti apostatae defecerint & iurauerint in his, qui non erant dij. Idem tradit Chrysostomus in imperfecto, dicens: Idololatram se facit omnis, qui per aliud a Deo iurat. Ex quibus & alijs, satis erudite hanc sententiam Augustini sic examinat Dominicus a Soto in tract. de cauendo iuramentorum abusu, parte q._ cap. 6. Postremo, nec illud est praetermittendum, quod periurium proprie minime committatur ab eo, qui peruerse per falsos Deos iurat. Ex hoc etenim quod peruersa iuratio sit, non contrahitur periurij crimen, nisi vel falsitas subsit, vel fides ipsa violetur, quemadmodum in specie admonet diuus Thomas 2. 2. quaest. 99. articulo 1. ad secundum. Nam si Comites huic iurationi accesserint, nempe veritas, iustitia & necessitas, etiam si sit iuramentum hoc peruersum, quia per falsos Deos praestitum fuerit, non poterit periurij nota proprie is, qui iurauerit, censeri. atque haec quidem dicta sint de iuramentis, quae per creaturas, aut per falsos Deos fieri solent. # 2 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Iuramentum quo ad eius vim, & iuris effectus, maxime differt a simplici loquela & promissione, quae iurata non fuerit. -  2 Fidei interpositio, an sit iuramentum. -  3 An ex iuramento promissorio nascatur obligatio, & actio competat iure Pontificio. -  4 Quid de iure Ciuili? -  5 Intellectus ad l. si quis pro eo. ff. de fideiussoribus. §. SECVNDVS. OCTAVO ex eadem iuramenti definitione apparet, quod discrimen sit inter simplicem loquelam, & iuramentum. Etenim si consideremus propriam iuramenti naturam, & conditionem, veramque substantiam, quae ex diffinitione colligitur, proculdubio manifestum erit, simplicem loquelam a iuramento differre, ex eo praesertim [art. 1] quod in simplici loquela nullum sit diuini numinis testimonium, at in iuramento semper assertio, & promissio contingant diuino numine in testem aduocato, atque ideo iure Pontificio, & Caesareo multi competunt effectus iuramento, quos nequaquam habet simplex promissio, sicuti constat in Authen. sacramenta puberum. C. si aduers. vendit. c. cum contingat. c. debitores. de iureiuran. & alijs plerisque in locis. Nam & Doctores quidam diligenter conati sunt plures iuramenti effectus vnum in locum congerere, vt manifesta esset tanta vis iuramenti. Quibus omnibus obijcitur text. in c. iuramenti. 22. q. 5. quem Gratianus ex Chrysostomo transtulit in haec verba: Iuramenti huiusmodi causa est. Quia omnis qui iurat, ad hoc iurat, vt quod verum est loquatur. Et ideo Dominus inter iuramentum & loquelam nostram, nullam vult esse distantiam, quia sicut in iuramento nullam conuenit esse perfidiam, ita quoque in verbis nostris nullam debet esse mendacium, quia vtrumque, & periurium & mendacium diuini iudicij poena damnatur. Haec Gratianus ex Diuo Chrysostomo. Vnde colligitur, apud Deum nullam differentiam constitui inter simplicem loquelam & iuramentum. Idem probatur in capitu. querelam. ne praelati vices suas. Sed tamen haec dubitatio poterit aliquot modis satis congrue & vere dissolui. Primum etenim verum est, iuramentum, & simplicem promissionem, atque assertionem parem vim habere simpliciter, quo ad obligationem: nam sicut tenetur quis seruare promissum cum iuramento, ita & absque iuramento factam pollicitationem custodire debet. Sic quemadmodum non licet falsum dicere, nec periurium committere per iuratam assertionem, ita nec licitum est mendacium dicere, vtroque etenim casu peccatum committitur. quod probatur in dicto capitu. iuramenti. 22. quaestio. 5. Non tamen est par ratio iuramenti, & simplicis promissionis, aut assertionis, quo ad fractionem, & violationem: siquidem grauius peccat qui frangit iuramentum, aut non custodit promissionem iuratam, vel falsum sub iuramento asserit, quam qui simplicem violat promissionem, vel mendacium simplex dixerit, atque ideo grauiori poena prius delictum, quam posterius punitur. gl. in c. pen. de iureiur. Cuius quidem discriminis manifesta ratio est ob diuinum testimonium, quod vel contemnitur, vel falsae assertioni adijcitur, sicuti Thomas explicat. 2. 2. quaestio. 89. articul. 8. Qua quidem ex causa constat, periurium semper esse mortale peccatum, siue in re graui, siue in re leui, prout superius in hac ipsa Relectione adnotauimus. §. praecedenti. numer. 4. varijsque poenis puniendum fore in Republica Christiana, de quibus inferius in specie tractabimus. At in simplici promissione, vel assertione non iurata, & si peccatum contingat, id tamen non pertinet praecipue ad irreuerentiam Dei, sed ad iniuriam hominis, qui inde fallitur. Huius rei testis est Sophocles ita de iuramento scribens apud Ioannem Stobaeum, Sermone 25. Apposito iureiurando, cautior & diligentior animus fit. A duobus enim sibi tum cauet, & ne laedat amicos, & ne peccet in Deos. Elegantius discrimen istud inter simplicem promissionem, & iuramentum constituit apud Ouidium Acontius ad Cydippen: " Promisit pater hanc, haec adiurauit amanti: Ille homines, haec est testificata Deam. Hic metuit mendax, sed & haec per iura vocari. Num dubitas hic sit maior, an ille metus? " Ex quibus constat, & in falsitate simplicis adsertionis peccatum contingere, vt & contingit in falsitate iuramenti, seu iuratae adseuerationis. Item in fractione simplicis promissionis similiter peccatum committi, sicut & in violatione iuramenti: sed tamen in priori casu peccatum hoc esse mendacium simplex, vel non ita graue crimen, quia homo fallitur: in posteriori esse periurium, atque peccatum grauius quidem, quia Deo fiat irreuerentia. Secundo, aliter poterit discerni auctoritas illa, quae a Gratiano adducitur in dicto capitulo, iuramenti. vt ea minime obtineat, quo ad vinculum, neque enim tantum fit differentia inter simplicem loquelam, & iuramentum, quo ad grauitatem criminis ab eo commissi qui peierat, vel fidem frangit, sed etiam quo ad ipsum obligationis vinculum. Nam obligatio quaeritur ex conuentione iurata, plures effectus sortitur, & habet, qui simplici conuentioni minime competunt. Quos denique effectus iuris vtriusque Doctores passim tradidere multa conuentionibus iuratis tribuentes, quae nequaquam sunt promissionibus simplicib. concedenda, quod notatur in capit. constitutus, de rescript. Et praesertim per Anton. Corsettum in Rubric. de iureiurand. Marcum Antonium de Baueria, in tracta. de viribus, & virtute iuramenti. Et hi effectus his contractibus competunt, qui etiam absque iuramento validi sunt censendi, & vim habent efficacem: atque ita hanc interpretationem deduximus ex glos. in dicto cap. iuramenti. glos. & Panormitan. in dict. cap. penult. de iureiurand. Abb. in prooemio Gregor. columna vltima. Tertio, adhuc maximum discrimen constituitur inter simplicem loquelam, & iuramentum in contractibus, qui alioqui inualidi iure censentur, vel possunt aliqua actione rescindi. Hi etenim vel ratione iuramenti validi omnino censentur, nec possunt vlla actione retractari, capitu. cum contingat. de iureiurand. capitu. quamuis pactum. de cuius interpretatione modo agimus. Et Authentic. Sacramenta puberum. C. si aduers. vendit. Quandoque sane ratione iuramenti contractus adhuc inualidus, nec robur adsumens a iuramento, rescindi non potest, nec ad eius rescissionem agendum est, donec obtenta fuerit absolutio a vinculo iuramenti, quod patet in promissione soluendi vsuras, quae etiam iuramento praestito adhuc inualida est, & inique extorta, tamen promissor tenetur vsuras soluere, vel absolutionem a iuramento praestito petere, & obtinere. capitu. debitores. capit. primo. de iureiur. Quorum intellectum latius tradidimus libr. 1. Variar. Resolutio. capitu. 4. Sic & in iuramento per metum praestito, quamuis id non confirmet contractum, nec sit ex eo tandem commodum acquirendum, nihilominus iurans tenetur id seruare, vel ab eo absolutionem petere, & obtinere. Quia absque salutis aeternae interitu poterit iurans quod promisit cum iuramento seruare, c. si vero. c. verum. de iureiurando. cuius quaestionis resolutionem tractauimus in dict. cap. 4. & in Epitome de sponsalib. 2. part. cap. 3. §. 5. nume. 2. tandem si in his casibus iuramentum omissum fuisset, dubio procul simplices promissiones parum prodessent, nec vllum haberent effectum, atque ideo & in hoc maxime differt iurata promissio a simplici, quod notant Abb. & Felin. col. 2. in d. c. debitores. Nono, ab eadem definitione deducitur quaestionis illius resolutio, qua quaeritur, [art. 2] an interpositio fidei sit iuramentum? Quidam enim existimarunt, fidei interpositionem iuramentum esse, atque ideo assertionem, & promissionem per fidem promittentis contingentes, iuratas ex eo censeri, quod sub fide processerint. Vnde subsequitur violatores fidei periuros esse, quod adnotarunt glos. Abb. & Doct. in capit. querelam. per text. ibi, ne praelat. vices suas. idem Abbas & Felin. in capitu. querelam. de iureiurand. Archidiaco. in summa 22. quae. 1. quorum sententia huic innititur rationi, Quod fides iuxta eius propriam significationem ad rem sacram pertineat. Deinde eadem sententia probari videtur in dict. c. querelam, ne praelati vices suas. Sic denique in specie, & expressim Archidiacon. in dicta Summa paria facit quod iuramentum fiat per rem sacram, & per fidem. Verum idem Archidiacon. in cap. iuramenti. 22. quaestio. 5. & in capit. 1. de sepult. in 6. quamuis velit, ac senserit promissionem factam per fidem iuratam esse, tamen non censet esse periurij poena ordinaria puniendum fidei violatorem, vt plane puniretur qui iuramentum per rem sacram praestitum violasset. idem sensit gl. in cap. penul. de iureiuran. Imo eo in loco Bernardus notat, non esse vere iuramentum illud, quod fit sub fidei commemoratione, sicuti constat ex his, quae in proxima illatione diximus. hoc ipsum notat Rota antiqua. 138. Et sane controuersiam istam existimamus distinctione quadam dirimi omnino posse. Siquidem fides iuxta duplicem sensum hac in parte conuentionibus accedere poterit. Aut etenim adsumitur pro fide humana, quam & Gentiles, Turci ac Sarraceni seruare tenentur iure naturali gentium, item pro fide nobilitatis, quae eam significat fidem, quam nobiles prae caeteris in humanis conuentionibus praestare solent, & debent. Et profecto in his casibus promissio, vel assertio facta sub mentione fidei, per fidem inquam, non inducit iuramentum, nec vim, aut religionem eius habet quo ad periurium, nec quo ad alios iuris effectus. Cuius conclusionis ea est irrefragabilis ratio, quod iuramenti propria natura vere exigat, id per Deum, vel sacram rem praestari, quemadmodum in definitione dictum est. Idcirco quoties fides humana expressim conuentionibus accesserit, nihil ibidem sacrum in testimonium adducitur, eaque ex causa nullum adest pactis eisdem iuramentum. Sic equidem procedit, & intelligenda est ea sententia, quae dictat, fidei intercessionem conuentionibus accedentem, non efficere iuramentum, nec eius vim, aut religionem habere. Quamobrem si quis contractum aliquem fecerit, quem expressim fide humana, vel ea, quae nobilitatis iure, ac titulo passim conuentionibus accedit, seruare promiserit, non censebitur ex hoc contractus hic iuratus, nec iuramenti priuilegia obtinebit. Quandoque vero fides in pactis, & conuentionibus intercedit in eo sensu, quo pro virtute Theologica adsumitur, & tunc iuramentum, eiusque veros effectus inducit. Quia vt res sacra in testimonium adducitur, atque ideo iuramentum proprie dicetur, si quis per fidem Christiani, aut per fidem Christi aliquid asseuerauerit, aut seruare promiserit. Quam equidem distinctionem ipse colligo ex Andrea Alciat. in Rubri. de iureiurand. nu 5. Dominic. a Soto in relectione de iuramento, par. 1. cap. 4. & ex his, quae traduntur per Felin. in cap. 2. de sponsalib. num. 15. & Caieta. 2. 2. q. 89. arti. 6. vbi scribit, fidei interpositionem, id est, promissionem factam per fidem, non esse iuramentum, quia fides tunc non adsumitur pro virtute Theologica. Vnde sensit, fidei mentionem, quoties ea pro virtute Theologica adsumpta fuerit, & promissionibus aut assertionibus in testimonium accesserit, iuramentum efficere. Addit tamen eleganter idem Caieta. in dubio intelligendam esse hanc promissionem de fide humana, non de fide, vt ea est virtus Theologica. Fit igitur ex his satis perspicua huius quaestionis resolutio, quae notanda est ad effectus veri iuramenti, & ad periurij poenas vtroque iure statutas. Decimo, omnibus his, quae circa iuramenti cognitionem, & definitionem dicta fuere, ad amussim consideratis, statim sese offert disputatio, An [art. 3] ex iuramento actio & obligatio oriantur? Etenim rationi consonum est, quod in tanta iuramenti religione, quae diuinam maiestatem testem habet, actio, & obligatio statim oriantur. Hoc probare videtur tex. in cap. cum contingat de iureiu. & hoc in c. quamuis pactum. Quibus satis manifestum est, contractus alioqui inualidos, & quibus nulla efficax actio nec obligatio competit, ita validos fieri iuramenti religione, vt ex eis obligatio & actio oriantur. Idem deducitur ex capit. debitores. & cap. 1. de iureiur. vbi iuramentum de soluendis vsuris acquirit vsurario obligationem alterius, & actionem ad petendas vsuras, nisi vel absolutio Episcopi, aut remissio vsurarij accesserit. Ad haec item facit gloss. memorabilis in cap. quoties cordis oculos. 1. q. 7. quae sensit iuxta quorundam intellectum, ex iuramento obligationem & actionem oriri. Quod ea ratione comprobatur, quia iuramentum omnino seruandum est, quoties id non tendit in vinculum iniquitatis, nec salutis aeternae dispendium inducit. Quibus denique rationibus sunt qui opinentur, Iure Pontificio ex iuramento obligationem, & actionem oriri, vt tandem si quis iureiurando polliceatur se daturum, aut facturum aliquid nulla causa expressim nominata, nihilominus ex hac promissione oriantur obligatio & actio. Quod verum esse censent Ioan. And & Hostien. in c. cum venissent. de instit. Bart. in l. si quis pro eo. ff. de fideiussor. col. 2. Felin. post alios in d. c. 1. de iureiuran. S. Thomas 2. 2. q. 89. articu. 7. quam opinionem sequuntur, & defendunt Fortuni. in c. 1. de pact. nu. 26. Ioan Corasi. in praeludijs ad l. admonendi. ff. de iureiuran. nu. 17. imo eam fatentur communem esse, & probant iure veriorem censendam fore Anton. Corset. in Rub de iureiur. q. 11. Ioan. de Selua. 3. parte. tracta. de iureiu. col. 2. & And. Alci. in c. cum contingat. de iureiur. nu. 172. His enim suffragatur, quod constitutiones Pontificiae, quae de iuramentis statutae sunt, palam constituerunt iuramentum seruandum esse, modo eius obseruatio non inducat salutis spiritualis dispendium, haec vero verba obligationem, & actionem oriri premittere videntur, secundum Bart. & eius sequaces in l. vnica. col. 3. ff. de condict. ex lege. igitur iuri consonum est, Pontificia lege actionem parti ex iuramento priuatim competere. Et praeterea, si ex pacto nudo Iure Canonico actio datur priuato. c. 1. de pact. quemadmodum communi omnium sententia definitum est, fortiori ratione ex promissione iurata dabitur actio ipsi, cui praestitum est iuramentum. Nam & in promissionibus iuratis illud negari non potest, quod promissio parti & priuato fiat Deo teste, & eo intercedente, tametsi & quidam hoc temere, ni fallor, negauerint. Contrariam sententiam tenuit Innoc. in d. c. cum venissent, de institutio. quo in loco existimat, etiam iur. Pontificio ex iuramento non nasci obligationem, nec dari actionem: idque plerisque placuit, praesertim Ias. in l. iusiurandum quod exconuentione. ff. de iureiur. post Roma ibi ea demum ratione, quod Iure Ciuili satis receptum sit, ex iuramento promissorio obligationem, & actionem minime oriri. l. si quis pro eod. ff. de fideiusso. quod lege Pontificia nequaquam reperitur expressim mutatum: atque ideo iure etiam Pontificio seruandum est. capit. 1. & 2. de noui operis nunciatio. Imo & hanc opinionem Innoc. fatentur communem esse Ias. in dict. l. iusiurandum quod ex conuentione. Fortuni. in dict. cap. 1. de pactis. nu. 26. & Corasi. in dict. l. admonendi. numer. 17. Ex qua quidem opinione plane deducitur adhuc Iure Canonico ex iuramento, nec obligationem nasci, nec actionem dari: sed tantum iudicis officium competere ad eius obseruationem, idque plurimum refert ad libellum concipiendum, vt petitor in iudicio obtineat. Qui vero huic opinioni accessere, varijs modis conantur respondere his rationibus, quas in prioris sententiae confirmationem adduximus. Sed quia precipua huius quaestionis disputatio pendet ab intellectu Iurisconsulti in dicta l. si quis pro eodem. oportet hic perpendere, an verum sit quod ex eo loco frequentissime Bartol. & alij deduxerunt: nempe Iure Caesareo ex iuramento nec [art. 4] obligationem oriri, nec actionem dari: vnde subinferunt iuramentum non esse modum inducendae obligationis. Nam si quis pro eo, qui libertus non est, fideiusserit, quia se praestaturum operas iurauerit, non tenebitur, vt Iurisconsulto visum est. quo fit, manifestum esse, ex ea promissione iurata, nec ciuilem, nec naturalem obligationem oriri. Quod si ciuilis aut naturalis praecederet, teneret ut vtique fideiussor. l. fideius. §. fideiussor. ff. de fideiussor. Imo haec iurata promissio nec vim habet pacti nudi: quia secundum Bartol. qui iurat, non parti. sed Deo promittit. capit. debitores. de iureiur. atque ideo pactum id dici non potest, cum non sit duorum consensus. l. prima. ff. de pactis. Haec autem posterior ratio satis est debilis ad probandum promissionem iuratam adhuc nec pacti nudi vim obtinere. Siquidem & ea promissio plerunque, & frequentissime pactum est: cum consensus accesserit iurantis, & eius, cui iuramentum fit, saltem tacitus. l. qui patitur. ff. mandat. Idcirco vere pactum, ea promissio quae iuramento fit, censebitur. Nec quicquam oberit text. in d. capit. debitores, vbi probatur, ex iuramento Deo, non parti, obligationem acquiri. Id etenim verum est in his casibus, quibus obligatio parti quaeri non potest ob turpitudinem quae acquisitionem impedit. Si quis equidem promittat Titio vsuras soluere cum iuramento: nulla profecto Titio quaeritur obligatio, quia quo ad eum, promissio, aut potius promissionis extorsio illicita est. Attamen propter religionem iuramenti, quia is qui iurauit, licite potest iuramentum seruare, idque Deo reddere, quem habuit promissionis testem, cogitur vsuras soluere ad petitionem ipsius vsurarij, qui obligationi erga Deum iuratae adiectus censetur, quo ad solutionem, eaque adiectio in ipsius adiecti fauorem intercessit: ideoque is agere poterit, & remittere illam obligationem iuramenti, quemadmodum explicarunt Anton. & Imol. 2. colum. in dict. cap. debitores. Fortuni. eleganter in d. cap. 1. de pactis. numero 27. secundum quos nec principaliter, nec minus principaliter ex iuramento de soluendis vsuris obligatio parti, & sic vsurario queritur: quamuis Card. Abb. & Felin. in d. c. debitores. existimauerint, minus principaliter, & vt vulgo dici solet, secundario, parti obligationem quaeri, quod iure defendi non potest. refragatur enim Ius naturale, quod acquisitionem istam impedit. Iuramentum vero ob eius religionem eum effectum habet, vt vsurae promissae cum iuramento, soluendae omnino sint, quia Deo reddi debet iuramentum, licet statim repeti possint vsurae. Sed si quod iuramento promittitur, licitum sit ex parte promittentis, & illius cui promissio fit, certe nulla ratio vrget, quin existimemus, ex iuramento parti, Deo teste & intercessore, promitti, & obligationem acquiri. quod probat praeter alia multa text. singularis in capit. ecce. 22. q. 5. Quamobrem haec posterior Bartol. ratio satis friuola apparet, & tamen haec opinio, quod Iure ciuili ex iuramento promissorio nec obligatio, nec actio nascatur, communis est, sicuti testantur Alexand. Ias. & Cagnolus in l. si quis maior. C. de transac. & Lancel. Galiaula in Rub. ff. de verb. oblig. fol. 6. colum. 3. Fortun. in d. cap. 1. de pact. nume. 23. & Corasi. in d. l. admonendi. num. 12. Caeterum aduersus hanc communem sententiam est gl. in l. 1. C. de operis libertor. quae expressim voluit, etiam Iure ciuili ex iuramento promissorio actionem & obligationem oriri, & competere. Eius opinionem conantur defendere, alijs frequentissime refragantibus, Fortun. Corasius in praecitatis locis, & Francis. Purpura. in d. l. si quis maior. notab. 21. Et probatur haec sententia contra communem in l. vt iurisiurandi. ff. de oper. libert. vbi Iurisconsultus palam fatetur, oriri obligationem, & actionem competere ex iuramento, quo libertus operas patrono praestare promiserit. l. vlti. ff. de lib caus. Huic vero autoritati non satis respondetur, si sequuti Barto. & aliorum opinionem dixerimus, speciale esse in liberto, quod ex iuramento operarum promissorio obligetur. Quia non [art. 5] est vere speciale in iuramento liberti, quod in dicta lege a Iurisconsulto responsum fuit. Que quidem res eo amplius manifesta erit, quo ipsam ab exordio examinauerimus. Sciendum etenim est, operarum officialium promissionem ab ingenuo emissam nullam producere obligationem, quia deberi alij quam patrono non possunt, atque ideo nullum obligant nisi libertum, cum libertatis causa imponantur. l. 2. & l. operae. ff. de ope. liber. etiam si per stipulationem solennem fuerint promissae, d. l. operae in rerum. & in l. seruus. ff. eo. tit. tex. optimus, in l. penult. ff. de obsequijs a lib. pat. praestan. & in l. pen. ff. si quis a paren. fuerit manumis. ex quib. constat, frustra operas libertatis causa solitas imponi parentem liberos manumittentem stipulari, tametsi iuramentum promissioni accesserit. tradit post alios Ias. in l. si non sortem. §. libertus. colum. 7. ff. de condict. indeb. libertus autem has operas polliceri per stipulationem, aut iureiurando dubio procul poterit. l. vt iusiurandi. superius citata. Idque statutum est in praemium libertatis. Hinc sane fit hac in quaestione controuersiae discrimen in hoc constituendum fore, quod operarum promissor libertus, vel ingenuus sit. Nam libertus promittens operas per stipulationem, vel iusiurandum obligatur, cui obligationi legitime accedit fide iussor. Ingenuus vero promittens operas, vel per solennem stipulationem, vel per iusiurandum, non obligatur, nec Ius Ciuile talem promissionem admittit, imo eam improbat, adeo quidem vt nec velit, fideiussorem ei accedere, dict. l. si quis pro eod. quae Iurisconsulti responsio alioqui a veteribus praue intellecta, non procedit ex eo, quod iusiurandum Iure Ciuili nec obligationem, nec actionem inducat. Nam & in ea specie, quae traditur in dict. l. si quis pro eod. si ingenuus per solennem stipulationem operas promisisset, non obligaretur, nec huic promissioni posset accedere fideiussor, sicuti constat in dict. l. operae in rerum. & in d. l. seruus. ff. de ope. libert. Qua ratione satis liquet, nihil pertinere ad Iurisconsulti responsum, quod ex iuramento obligatio Iure Caesareo non nascatur, id etenim parum refert, cum & ex solenni stipulatione Iure Ciuili obligatio nascatur, & actio competat, & tamen idem Iurisconsultus respondisset in promissione, quae facta fuisset per solennem stipulationem. Igitur ratio decisionis illius ea est, quod promissio operarum ab ingenuo procedens, vtcunque fiat, vel per iusiurandum, vel solennem stipulationem, nec obligationem inducat, nec actionem pariat. Vnde erroneum est, aut saltem non satis conueniens existimare Iurisconsultum in dict. l. si quis pro eod. ex eo respondisse non procedere fideiussoriam obligationem, quia ingenuus per iusiurandum operas promisisset, siquidem eodem modo nec procederet obligatio fideiussoria, imo nec principalis, si per stipulationem solennem operae fuissent promissae. Promissio autem operarum in dubio de officialibus intelligitur, hoc est, de his, quae in officio consistentes personale commodum respiciunt, vt adesse patrono, patronum comitari. l. vt iurisiurandi. §. dabitur. l. operae enim. l. quoties certe. l. interdum. ff. de oper. libert. notat Barto. in dict. l. si non sortem. §. libertus. ff. de condict. indebit. colum. penult. officiales vero operae, libertis & patronis conueniunt. dict. l. operae in rerum ff. de oper. libert. Fabriles equidem non solis libertis conueniunt, sed quibuscunque, & a quibuscunque prestari possunt, non enim spectant ad personale ministerium, sed opus duntaxat faciendum respiciunt, quales a fabris, sutoribus, & alijs praestari solent. l. 3. ff. de vsu. & vsufruct. leg. dict. l. operae in rerum, secundo respons. Qua ratione Iurisconsulti responsio in d. l. si quis pro eod. intelligenda est de operibus officialibus, non de fabrilibus. Nam hae etiam ab ingenuo possunt promitti. Tandem his quae diximus, diligenter examinatis constat, Iure Pontificio, & Caesareo obligationem nasci, & actionem competere ex iuramento promissorio, secundum opinionem eorum, quibus communis sententia hac in quaestione displicuit. # 3 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Iusiurandum potest remitti ab eo cui praestitum fuerit. -  2 Superioris auctoritatem in quolibet iuramento exceptam esse. -  3 Dispensatio non potest contingere in iuramentis assertorijs: licet quandoque locum habeat in iuramentis promissorijs. -  4 Romanus Pontifex ex quo pacto possit in voto dispensare, & ibi de voti commutatione. -  5 Dispensatio in iuramentis quomodo possit concedi, & an sit iusta causa necessaria, & quid de absolutione. -  6 Ad derogationem iuratae dispositionis necessaria est mentio iuramenti. -  7 Leges ciuiles & seculares, an possint vinculum iuramenti remittere. -  8 Intellect. Regiae l. 6. tit. 1. lib. 3. ord. -  9 Intellect. l. vlt. ff. qui satisda. cogan. -  10 Intellect. l. vlt. C. de non num pecun. -  11 Interpretatio l. adigere. §. vlt. ff. de iure patro. & l. si quis inquilinos. §. vlt. ff. de legat. 1. & l. vlt. ff. ad municipal. -  12 Quis possit a voto poenali absoluere, & ibi de proposito ingrediendi religionem. §. TERTIVS. VNDECIMO, ab eadem iuramenti definitione, quae eius cognitionem apertissime ostendit, apparet quanta sit iuramenti vis, quamque graue sit iuramenti vinculum. Nam licet ipse, cui iuratum sit, possit iusiurandum remittere. c. 1. de iureiurand. cum similibus. [art. 1] tamen praeter eum nemo habet potestatem remittendi iuramentum in fauorem alicuius priuati praestitum. Idcirco maxime illud erit obseruandum, quod vbi iuramentum comprehendit id quod in fauorem & commodum alicuius priuati tendit, satis censetur vinculum iuramenti remissum, si eius obligationem priuatus remittat, sicuti in d. c. 1. expressim probatur, & in c. 2. de sponsalib. Quib. in locis late hoc ipsum tradit Felin. Oldr. optime consil. 241. Diuus Thomas 2. 2. q. 89. artic. 9. & Ioan. Lupin. in Rubr. de donat. inter virum & vxo. §. 45. Verum preter hoc controuertitur, an possit per dispensationem superioris, nempe Principis ecclesiastici, Pape, inquam, vel Episcopi, iuramentum remitti. Et sane quibusdam placet, id fieri posse praesertim auctoritate Roma. Pontificis. [art. 2] Nam in omni iuramento semper intelligitur excepta superioris auctoritas. text. celebris in c. constitutus. de rescript. vbi gloss. alias auctoritates adducit, & post eam Abb. Felin. & alij. Ias. in l. vlt. ff. qui satisda. cog. Thomas in d. artic. 9. text. item facit ad hoc in c. venientes. de iureiuran. Et praeterea Romanus Pontif. potest votum remittere, & in voto dispensare, vt statim probabitur: igitur & in iuramento, cum votum Deo principaliter fiat, eique sit omnino reddendum. Votum autem posse per dispensationem Romani Pontificis tolli & remitti, constat ex notatis per me in c. 2 de testamen. nume. 10. & sequentibus. Sed in hac quaestione aliquot sunt praemittenda ad eius faciliorem expeditionem. Primum, admodum distincta esse haec duo, scilicet, in quolibet iuramento intelligi semper exceptam esse auctoritatem superioris, & per iuramentum non intelligi derogatum iuri ipsius superioris. Etenim primum, hunc sensum habet, quod iuramentum minime sit seruandum, quoties constiterit ipsum superiorem velle id non seruare: nam haec voluntas superioris, modo de ea constet, satis sufficiens est, vt iuramenti obligatio censeatur remissa, dum tamen superior ex causa vinculum iuramenti remiserit, notantur in dict. c. constitutus. Item per Tho & Caieta. in d. arti. 9. & art. 10. Secundum autem non requirit manifestam superioris voluntatem, in eo, quod iuramentum non seruetur. imo etiam si non appareat de voluntate Romani Pontificis, aut alterius superioris, nullo pacto ita seruandum est, quod iuri superioris praeiudicet: quemadmodum nec seruandum erit in praeiudicium priuati. Esset siquidem tunc iniquissima iurisiurandi obseruatio: atque ideo contra regulam illam, quae dictat, Iuramentum non debere esse iniquitatis vinculum, probat hoc text. in d. c. venientes. de iureiu. vbi Ioan. And & Imol. idem videntur adnotasse. Nam si quis inferior statutum fecerit, idemque iuramento firmauerit de sententijs statim mandandis exequutioni non obstante appellatione, tenetur quidem appellationi ad superiorem interpositae deferre, non obstante iuramento, quod non potuit praeiudicium facere iuri superioris, qui ius hoc habet, vt ad eum appelletur: licet nondum appareat superioris hac in re voluntas, sicuti in d. c. venientes. responsum est ab ipso Romano Pontifice. Secundo est animaduertendum, in iuramentis [art. 3] assertorijs non posse contingere dispensationem: nam materia iuramenti assertorij pertinet ad actum iam praeteritum, qui mutabilis non est, vnde vel statim fuit verum, vel falsum iuramentum propter veritatem aut falsitatem actus iam praeteriti. Dispensatio autem in hac specie esset contra Ius diuinum, & naturale, iuxta quod tenemur Deum in testem veritatis adducere. Etenim postquam iuramentum materiam habuit, quae ab ipso tolli non potest, necessario dispensatio repellenda est: quippe quae ad actum iuramenti potius quam ad eiusdem materiam tunc vere pertineret. quod eleganter Thom. explicat 2. 2. q. 89. artic. 9. igitur dispensatio in iuramento tantum, promissorio contingere poterit, non in assertorio. Tertio, ad huius quaestionis resolutionem erit praemittendum, minime posse procedere, nec obtinere dispensationem quo ad vinculum iuramenti, vt aliquid contra iuramentum fiat. Est etenim ea dispensatio impossibilis, quandoquidem iuramenti vis, eiusque obseruatio sub praecepto diuino contineatur: atque ideo cum dispensatio non possit procedere contra Ius diuinum, nec poterit quidem contra iuramentum. Igitur in hoc tendit dispensatio iuramenti, vt id quod sub iuramento cadebat, minime sub eo contineatur, nec cadat, quasi non existens debita materia iuramenti, atque ita dispensatio in hoc casu respicit materiam iuramenti, nec contraria est precepto diuino de iuramenti obseruatione. Sicut & in voto. in quo dispensatio locum habet in hunc sensum, vt per eam explicetur id, quod sub voto continebatur, & a vouente promissum fuerat per legem sibi ipsi impositam, in aliquo casu, vel simpliciter esse malum, vel inutile, aut maioris boni impeditiuum: idcirco in voto dispensatio necessaria est, quemadmodum docet S. Thom. 2. 2. q. de voto 88. artic. 10. & de iuramento. q. 89. arti. 9. quem sequuntur caeteri Theologi, praesertim hi Doctor. quorum statim mentionem faciemus, & quorum meminimus in dict. c. 2 de testamentis. num. 10. Quarto considerandum est, veram dispensationem in voto, [art. 4] & in iuramento inde procedere, quod id quod simpliciter, vel vniuersaliter est honestum aut vtile, & ideo optime comprehendatur sub voto, vel iuramento: secundum aliquam particularem causam possit esse, vel in utile, vel inhonestum, aut sane non debita voti, nec iuramenti materia. Pertinet autem ad summum Pontif & ad alios ecclesiae Principes, ac Praelatos huius particularis causae examen, vt tandem iudicent hi Praelati, an aequum sit voti obligationem, vel iuramenti religionem in casibus peculiaribus remittere: alioqui sane sub iuramento, & sub voto vniuersaliter comprehensis. Nam vbi manifeste id quod in votum, aut iuramentum deducitur, inhonestum est aut iniquum, tunc nulla est necessaria dispensatio, imo iuramentum, & votum irrita sunt. Quod si dubium sit hoc, an promissum voto vel iuramento, possit esse debita voti & iuramenti materia, Episcopus id poterit declarare, nec dicetur ea declaratio proprie dispensatio: quem admodum haec colliguntur ex diuo Thoma in d. quaest. 88. artic. 10. & quaest. 89. artic. 9. Quinto hinc deducitur, posse regulariter a Romano Pontifice concedi dispensationem in voto ob aliquam iustam causam, quae iuxta praemissa eam dispensationem aequam, iustamque efficiat. Quod preter alios probat Thomas dict. articu. 10. idem in 4. sentent. distinct. 38. q. 1. artic. 4. & hi, quorum ipse memini in d. c. 2. de test. nu. 10. & sequentibus. ex quibus hoc ipsum frequentiori Doctorum sententia receptum est. Sexto apparet, faciliorem multo esse commutationem voti, quam sit eius dispensatio, nam dispensatio in totum, & absolute remittit voti obligationem, non sic commutatio. Etenim vota omnia temporalia possunt commutari in perpetuum religionis ingressum absque auctoritate superioris, tex. in c. scripture. de voto. Tho. 2. 2. q. 83. artic. 12. Regia lex 7. titu. 8. parte 1. glo. in cap. monacho. 20. quaest. 4. Panor. & Felin. in c. peruenit. in 2. de iureiuran. Rom. in sing. 498. Corse. in singu. in verb. votum. Syluest. in verb. votum. 4. q. 7. adeo quidem, vt etiam intra annum probationis contingat liberatio a votis, non tantum personalibus, vt ieiunio, & oratione, sed & a realibus, nempe a soluenda eleemosyna, quod aduersus Sylu. constat ratione vrgentissima. poterat enim votum ieiunij in melius commutari, scilicet in eleemosynam: ergo poterit eleemosyna in melius, nempe in ingressum religionis commutari. Idem satis constat ex c. licet. de regularib. vbi responsum est, posse quem transire ad strictiorem religionem sine licentia obtenta a prelato. Hae vero commutationes ratione manifesta probantur: quia Deus melius & gratius acceptabit opus id quod melius sit. c. quod super his, de voto. Quod si commutatio non fiat in ingressum religionis, etiam si fiat in melius, non potest fieri absque auctoritate superioris. c. 1. de voto. Abb. Imol. & Feli. in d. c. peruenit. de iureiu. Feli. in c. quod super. col. 1. de fide instru. d. Regia lex 7. tit. 8 part. 1. a quibus Anto. in d. c. peruenit. & Syluest. in verb. votum. 4. q. 7. dissentiunt in eo casu: vbi id quod cum voto commutatur, non esset cum ipso voto compatibile, nec sane posset cum voto concurrere, tunc etenim, quia votum est impedimentum maioris boni, non est necessaria superioris auctoritas. Ego vero quicquid alij scripserint, existimo tunc necessariam esse auctoritatem superioris ad voti commutationem, cum sit ille, qui vouerit, incertus, & dubius an fiat commutatio in melius, atque ita est intelligendus tex. in d. c. 1. de voto. At vbi qui votum emiserit, certus sit commutationem fieri in melius, plane nulla erit auctoritas superioris necessaria. Huius opinionis auctor est Caieta. 2. 2. in q. 88. artic. 12. siue commutatio fiat in religionis ingressum, siue in aliud bonum, quod melius absque vllo dubio fit: secundum eundem. quod & Thomas sensit, dum in d. articu. 12. scribit, superioris, & praelati auctoritatem necessariam esse in commutandis votis, ad definiendum quod sit gratius Deo. Igitur quoties hoc certum erit, nempe illud esse gratius Deo, in quod fit commutatio voti, nulla erit auctoritas praelati necessaria. Idem sensit ipse Caie. in summa, in verb. voti commutatio. tex optimus in d. c. peruenit. de iureiu. probat & Domini a Soto lib. 8. de iusti. & iur. q. 4. arti. 3. Sic & in materia text. in capit. licet. de poenit. & remissio. vbi Abb. Cardin. & Anchar. existimarunt, necessariam esse auctoritatem prae lati superioris, vt qui promisit, vel tenetur ex alia causa dies aliquot ieiunare in pane & aqua, possit ob necessitatem vti leguminibus, piscibus, aut alijs cibis ad sustentationem. Si tamen haec necessitas certa sit, non erit necessaria praelati auctoritas, quae tunc demum requiritur, cum incertum est, aut dubium, adsítne necessitas illa, quam Roman. Pontifex ibi exegit, quod adnotarunt Caietan. in summa, in verbo, a ieiunio excusantia. idem in dict. artic. 12. Ioan. Maior. in 4. senten. distinctione 38. quaestione 3. ad finem. Est etiam praelati superioris auctoritas necessaria ad commutationem voti, quoties ea commutatio fit in non melius, sed in aeque bonum opus. in hac etenim specie si adsit iusta commutationis causa, potest praelatus eam permittere, & decernere, nec fieri debet absque eius auctoritate, secundum Caietan. in dicto articulo 12. Illud vero erit prae caeteris obseruandum, voti commutationem in hoc a dispensatione differre, quod dispensatio omnino remittit voti obligationem: commutatio vero in aequale, aut melius fieri debet, iuxta Aristotelis sententiam libr. 5. Ethic. vnde qui potestatem habeat commutandi vota, non quidem dispensandi, non aliter poterit ea potestate vti, quam per voti commutationem in melius, vel in aequale: sicuti idem Caiet. respondit in d. art. 12. Septimo principaliter hinc ad materiam iuramenti colligitur, non posse etiam per Romanum Pontificem dispensari quo ad iuramentum, nisi adsit iusta dispensandi causa, saltem in materia non pertinenti ad liberam Romani Pontificis dispensationem. Quod tenent S. Thomas in dict. quaest. 89. articu. 9. vbi Caiet. gl. & Doct. in c. quanto. de iureiurand & in cap. constitutus. de rescript. vbi Abb. & Felin. Abb. consi. 12. vlt. dubio, & consi. 71. col. vlt. lib. 1. Car. in Clement. 1. §. vlt. quaest. penul. de iureiur. Decius in cap. significasti. de elect. col. 5. Syluest. in verb. iuramentum. 5. q. 2. Aymon Sauilli. consil. 7. nume. 8. tradit Ioan. de Selua, in tractat. de iureiuran. 4. q. 4. Etenim si iuramentum fuerit priuato praestitum super aliquo contractu vel conuentione, non poterit summus Pontifex eius obligationem per dispensationem remittere, nisi subsit causa, quae iustam efficiat iuramenti remissionem. Octauo subinfertur, posse summum Pontificem [art. 5] per dispensationem, iuramenti vinculum & obligationem tollere aut remittere, ratione materiae, quae ad eius liberam dispositionem pertinet. Nam in hoc casu procedit plane illud, quod solet dici, in quolibet iuramento semper censeri exceptam superioris auctoritatem, habet etenim Romanus Pontifex potestatem in beneficijs ecclesiasticis augendis, aut diminuendis: item quo ad eorum ministeria, si quis igitur numerum Canonicorum in aliqua ecclesia statutum intrauit, non videtur contra iuramentum fecisse, si ex dispensatione Romani Pontificis aliquem vltra numerum in Canonicum admiserit. capit. constitutus. vbi Doctor. de rescript. Item, si quis iurauerit non alienare res Ecclesiarum, poterit ex dispensatione Roman. Pontif. alienationem rerum Ecclesiasticarum permittere, & celebrare. Multa siquidem ex hac octaua adnotatione poterunt deduci, si consideremus sigillatim omnia, quae distributioni & dispositioni Roman. Pontif. subijciuntur. Praesertim illud est obseruandum, quod si quis iurauerit quandam legem seruare, aut quoddam statutum, quod per Principis Roma. dispensationem possit relaxari, aut aliquo casu suspendi: poterit quidem idem Princeps in hoc iuramento dispensare quo ad vinculum statuti, & iuramenti. quod d. Thom. sensit in d. q. 89. art. 9. & inibi expressum Caieta. & est communis opi. in d. c. constitutus. Hostien. Abb. & Doct. in c. quanto. nu. 8. de iureiur. Nono subinde constat, posse absolutionem a iuramento dari a Rom. Pontif. & ab alijs prelatis Ecclesiae, ratione quidem publici officij: quia expedit fieri ad vtilitatem Reipubl. quandoque in poenam humanae saeuitiae, que contingit in iuramentis extortis ad solutionem vsurarum cap. 1. c. debitores. de iureiur. de quo & nos aliqua tradidimus lib. 1. Variar. Resolu. c. 4. num. 5. quo in loco, & in Epitome de sponsal. 2. part. cap. 3. §. 5. idem diximus de iuramento per metum extorto, a quo datur absolutio per praelatos ecclesiae ratione publici officij in poenam eius, cui iuratum est: vel humanae saeuitiae. Nam iuramenta ita praestita iurantem obligant ad eorum obseruationem, quae potest contingere absque iurantis peccato: datur tamen ex ea causa absolutio, & haec potest ab Episcopo peti & dari capit. si vero. capit. cum quidam. §. vlt. de iureiurand. Quandoque iuramenta remittuntur ex officio publico ad punitionem eius, cui praestita fuere, propter aliquod crimen commissum ab eo, aut propter excommunicationem, cuius causa remittitur iuramentum fidelitatis praestitum excommunicato. c. nos sanctorum. & c. iuratos. 15. quaest. 6. cap. vlt. de haereticis. notatur in c. inter alia. de senten. excommu. atque haec equidem nona illatio manifeste exponitur a Caiet. in d. q. 89. arti. 9. Decimo ex praemissis apparet, quandoque ab Ecclesia indirecte iuramenta remitti in totum, per naturam rationis consequentis ab antecedenti. Quemadmodum accidere solet, cum aliquis Episcopus, vel aliquis Princeps priuatur Episcopatu, vel regno: nam ex hoc statim sequitur, iuramenta his a subditis praestita remissa censeri. capitu. ad Apostolicae. de re iudicata. in 6. idem dicendum est, quoties statuta religionis, aut alicuius collegij per superiorem reuocantur, aut tolluntur: statim etenim hi, qui iurarunt eadem statuta seruare, absoluti censentur ab illo iuramento. quod & idem Caiet. admonet in d. art. 9. notatur apud nos in d. c. constitutus. de rescript. Haec sane de absolutione a vinculo iuramenti, & de dispensatione vtcunque explicuimus, non ignari multa a Doct. in hac re tractari in d. c. 1. de iureiur. per Ioan. item a Selua in tract. de iureiur. 4. part. q. 4. sed tamen haec pro resolutione sufficere arbitramur. Sed & si absolutio a iuramento absque iusta causa ex certa scientia Principis detur, iniqua erit isthaec dispensatio: tametsi quo ad poenas legis humanae aduersus periuros statutas satis proderit, siquidem eas remisisse Princeps intelligitur, quod facere potuit ex natura legis humanae, quae liberae dispositioni Principis subijcitur. Quemadmodum & alibi docuimus Rom. Pontif. in Simonie crimine dispensantem, tollere poenas iure statutas aduersus Simoniacos: non tamen posse tollere, nec permittere Simoniae vitium, vtpote Iure diuino improbatum, & denique naturali, de quo disputauimus breuiter in relectione c. peccatum. de reg. iur. in 6. part. 2. q. 8. nu. 9. sic & iuramento, si summus Pontif. absque causa, & vbi iuste dispensare non potest, eius vinculum remittat, non reddet iurantem immunem a peccato periurij, licet poenas iure humano contra periuros inductas remisisse videatur. Proinde cauendum est, ne quis temere opinetur, indistincte se immunem & tutum esse a periurio contra diuinam Maiesta. commisso, per quamlibet Romani Pontificis dispensationem. Nam etiam si velit summus ecclesiae Praesul iuramenti religionem & vinculum eiusdem remittere, quandoque id facere non poterit, secundum ea, quae a nobis paulo ante tradita fuere. Sed in his casibus, quibus summus Pontifex potest a [art. 6] iuramento absoluere, & in eo dispensare, necessarium erit, quod sciat actum iuratum esse, scientiamque habeat iuramenti. nam & si Princeps potestatem habeat: requiritur in eo voluntas, quae non ita plane constat, nisi demus, & constituamus in eo scientiam perfectam eius actus, quem per dispensationem tollere conatur, in specie vero quod sit necessaria mentio iuramenti, vbi actus iuratus fuerit, probat gloss. celebris in c. cum non deceat. de elect. in 6. quae asseuerat, generalem Canonum, vel statutorum derogationem minime tollere statutum iuratum. quam glo. existimant esse singul. Roman. sing. 7. Alexand. in l. 1. col. pen. ff. ad l. Falcid. Abb. col. 3. Felin. col. 2. in c. constitutus. de rescript. not. Bart. in l. omnes populi. 3. q. principali. ff. de iustitia & iur. quod & ipse latius examinaui in Rubr de testament. part. 2. num. 19. Quo in loco illam quaestionem tractaui, an ad derogationem actus iurati sit mentionem eiusdem ita facere, vt ea sit apposita clausula in derogatione, quae hanc verborum conceptionem habet: non obstante quocunque statuto habente quaecunque verba derogatoria, quae híc forent ad verbum referenda: ea etenim pro expressis habemus. Nam & haec clausula maximas vires habet, sicuti in dict. Rub. explicuimus. His equidem illa quaestio satis apte conuenire videtur, qua controuertitur, an [art. 7] lex ciuilis, Imperator, seu Princeps secularis possit iuramenti vinculum remittere? Accurs. etenim in l. adigere. §. vlt. ff. de iure patro. scribit, legem ciuilem habere vim Apostolicam, quo ad remittenda iuramenta. quam gl. commendarunt Bald. in l. non dubium. C. de legib. colum. 2. Baptista de sancto Seuerino in l. omnes populi. ff. de iustit. & iur. colum. 33. & plures alij, quorum Ias. meminit in l. vlti. ff. qui satisda. cogan. vbi est glos. similis, quibus suffragatur Iurisconsultus in d. l. vlti. respondens, non videri contra iuramentum fecisse eum, qui iuratus in iudicio sistere, id ex concessa causa facere omiserit, ad idem tendit responsum d. l. adigere. §. vlti. Quo refertur lex Iulia de maritandis ordinibus, quae remittit iusiurandum liberto in hoc impositum, ne vxorem duceret. hoc ipsum deducitur ex l. vlt. ff. ad municipal. quo in loco Papinianus inquit, Imperatores Seuerus, & Antonius rescripserunt, gratiam se facere iurisiurandi ei, qui iurauerat se ordini non interfuturum: & postea Duumuir creatus esset. Huc etiam pertinet text. in l. si quis inquilinos. §. vlt. ff. de legat. 1. vbi probatur, iusiurandum contra vim legum in testamento praestitum, nullum esse. His etenim auctoritatibus satis apparet, legem secularem posse circa iuramentorum vinculum, & religionem aliquid disponere & statuere. Contrarium plane colligitur ex eo, quod cum iuramenti religio ad reuerentiam, & fidem Deo praestandam pertineat: ratione quadam consequenti, ad iudices ac praelatos Ecclesiasticos, veluti res spiritualis spectare videatur eius declaratio, interpretatioque. text. celebris in capit. venerabilem. de elect. optimus item in c. nouit. de iudic. c. cum contingat. c. debitores. de iureiurand. quibus & huius cap. Quamuis pactum. decisio satis congrue accedit. Quamobrem leges seculares de iuramentorum viribus disponentes nullas esse ob defectum potestatis & iurisdictionis ad statuendum in ipso quidem Legislatore, asserunt Paul. Castrens. & Salicet. in Auth. sacramenta puberum. pen. col. C. si aduers. vend. Cynus, Salicet. & Paul. in l. vlt. C. si contra ius vel vtilit. publ. Hostiens. Imol. & Docto. in c. quanto. de iureiu. Abb. post Ioan. And. in c. tua. el primo, de decimis. & alij plerique, quorum mentio fit ab Alexan. & Iaso. in l. vlt. ff. qui satisdar. cogan. Nihilominus tamen ad huius quaestionis integram, ni fallimur, cognitionem sunt aliquot adnotanda. Primum, posse Legislatorem Laicum circa iuramentum praestandum statuere, aliqua ex causa prohibendo: ne id fiat aut praestetur, text. elegans in l. quae sub conditione. §. si quis sub iurisiurandi. ff. de condi. instit. vbi Iurisconsultus respondit, haeredem iussum a testatore aliquid iuramento praestito promittere, minime teneri id iuramentum praestare, sed tamen cogendum fore id facere, quod testator iniunxerit. Ecce igitur quo pacto lex secularis prohibeat iuramentum fieri, idque ex causis iustis facere poterit, quod in specie adnotarunt Imo. & Domin. col. vlt. in hoc c. Quamuis. Ias. in Authen. sacramenta puberum. C. si aduers. vend. col. vlt. Idem Ias. in d. l. vlt. ff. qui satisdar. cogan. Fortun. in tractat. de vltimo fine iuris, illat. 20. potest etenim contingere, quod plurimum intersit Reipub. aliquot iuramenta minime fieri, atque ideo Princeps secularis prohibere iuste poterit, ne talia iuramenta praestentur. Nam & in specie d. l. quae sub conditione, ex testamento deducitur obligatio ad praestandum iuramentum, hanc vero obligationem Legislator, qui Reipublicae curam habet, ex causa potest remittere, nec per hoc censetur iuramentum remisisse, cum id nondum praestitum fuerit. Huius equídem conclusionis probatio a Iasone etiam adsumitur ex dict. l. adigere. §. vlt. qui tamen locus de iuramento praestito potius, quam de praestando tractat, idcirco isthaec Iasonis inductio improbatur a Fortunio in dicta illat. 20. Est tamen textus hac de re satis expressus in l. 2. C. de indict. vidui. tollend. qui prohibet, iuramentum fieri de viduitate seruanda, etiam si id a testatore, vel a lege veteri indictum fuerit. idem in matre, quae tutelam filij capit ex lege: non enim debet, nec tenetur iuramentum praestare de seruanda viduitate, sicuti notatur in Authentic. matri & auiae. C. quando multorum tutorum officio fungi possit. Authentic. sacramentum. C. eodem titu. Authen. vt matres sine prohibitione tuto. ger. §. vlt. Regia lex 4. titu. 16. part. 6. Hinc sane merito disputabitur, an [art. 3] Regia constitutio procedere possit, quae 6. est titu. 1. libro 3. ordina. prohibens grauissimis poenis aduersus tabelliones statutis iuramenta fieri, & in contractibus apponi, ea quidem ex causa, quod mille contingant fraudes aduersus iurisdictionem secularem, & Regiam, siquidem multi contrahentes ad effugiendos iudices Regios, diligenter curant quod contractus fiant iuramento praestito ad hoc, vt etiam Laici possint conueniri apud Iudicem ecclesiast. etiam si rei sint. Etenim ea l. ad euitandas fraudes, quae frequentissime ob cap. cum. C. Laicus. de foro competen. in 6. fiebant ad conueniendos Laicos apud Iudicem ecclesiast. iusta quidem esse videtur, sic denique eam defendit Ioan. Lup. in repet. c. per vestras. §. vlt. nu. 20. de dona. inter vir. & vxor. scribens, Regiam hanc constitutionem ex eo procedere, quod circa iuramentum praestandum statuerit, quod Legislatori aequum visum fuit, ac Reipub. maxime conuenire. Sed tamen haec Regia constitutio procedit in contractibus, qui absque vinculo iuramenti validi sunt, non autem in his, qui secluso iuramento nulli, aut inualidi iure censentur, vel rescindi beneficio aetatis possunt. Cuius distinctionis rationes late examinat Didacus a Segura in rep. l. 1. §. si vir. nu. 138. ff. de acq. pos. eam sequutus, quam etiam admittendam esse censent Ioan. Lup. in d. §. vlt. nu. 30. & Guliel. Benedic. in repet. c. Raynutius. de testa. in verb. duas habens filias. num. 247. quorum ea est potissima ratio, quod iuramentum appositum contractibus alio qui absque religione iuramenti validis, omnino videatur adiectum in fraudem iurisdictionis secularis, que perturbanda non est. c. nouit. de iudicijs. Quamobrem cum contractus aliquis validus sit, nec possit beneficio aetatis minoris rescindi, satis manifesta videtur ea fraus, quae ratione constitutionis vlti. de foro compet. in 6. omnes fere Laicos contrahentes ad iudicem ecclesiasticum trahere tendit. Imo haec ipsa Regiae constitutionis interpretatio expressim Pragmatica sanctione Regum Catholic. Fernand. & Elizabeth comprobata fuit Talauerae, anno 1482. qua tandem permissum est, quod iuramentum apponatur & fiat in contractibus, qui absque iuramenti religione minime validi censentur, & in compromissis, ac donationibus perpetuis. Altera item Pragmatica eorundem Regum sanctione apud Madritium, anno 1502. confirmata fuit prima ordinationum Regiarum constitutio, hoc addito, quod in contractibus locutionum, quae fiunt de reditibus ecclesiasticis, possit iuramentum apponi. Est & ad haec optimus textus in l. 61. de las Alcaualas, quae declarationem praemissam, quam ex Segura & alijs adduximus, satis in specie probat. Non me latet dubium quidem esse, an lex Ciuilis, & secularis possit prohibere iuramentum praestandum ex ea causa, vt effugiant Laici constitutionem vltimam de foro compe. in 6. sed nihilominus quod modo diximus aequum esse censemus, videntes passim mille fieri fraudes aduersus Regiam iurisdictionem praeter intentionem Romanorum Pontif. & veterum Canonum, potissime cum nulla ex alia ratione contractibus additur iuramentum, quam vt locus sit ecclesiasticae iurisdictioni contra Laicos. Secundum, quod in hac quaestione est animaduertendum, ad iuramentum praestitum pertinet, in quo illud erit maxime obseruandum, Principem, aut legem secularem non posse vinculum iuramenti remittere, etiam ex causa, quoties ad hanc remissionem est absolutio a iuramento necessaria. Absolutio etenim a vinculo religionis alij quam vel Pontifici summo, vel Episcopis conuenire non poterit. cap. si vero. c. cum quidam. §. vlt. c. 1. de iureiurand. c. venerabilem. de elect. Hostiens. Abb. & Doct. post gloss. ibi in capitu. quanto. de iureiurand. vbi hanc secundam conclusionem expressim probarunt. His suffragatur ratio satis sufficiens. Agitur siquidem in absolutione a vinculo iuramenti de religione, & spirituali quadam ac diuina obligatione, cuius remissio, aut absolutio, quoties ea necessaria sit, ad eum tantum pertinet, ad quem cura religionis praecipue spectat. Tertium illud vere considerandum est, posse legem secularem ex ratione naturalis, diuini, & humani iuris, maxime Canonici, vel ex natura contractus, alteriúsue actus, cui accessit iuramentum, interpretari, fuerítne iuramentum licitum, quóue pacto sit intelligendum. Haec autem conclusio ex eo constat, quod Princeps secularis ac ciuilis Legislator ius habeat interpretandi humanas dispositiones, eorum inquam, in quos ius habet ferendi leges: ita quidem vt possit conuentionum, promissionum, testamentorum, & similium actuum verba interpretari. Item, idem Legislator discernere valet, an actus humani sint liciti, an Reipublicae, cuius curam gerit, aduersi & contrarij. Alioqui si hoc ius Principi seculari negatum esse dixerimus, plane poterimus ab eo ius principatus, iusque ferendi leges tollere. Nam potissimum Legum latores haec curant, quo Rempublicam quietius administrent. Iuramenta vero, quae actibus humanis adscribuntur, eodem modo sunt regulariter intelligenda, quo ijsdem actus. Siquidem iurans nihil aliud iuramento promittit, quam quod simplici promiserat verbo: simplicemque promissionem iuramenti religione confirmat. Vnde fit manifesta ratio, quae ostendit, iuramentum intelligendum fore iuxta interpretationem, quam actus ille humanus, cui adijcitur, ex legibus secularibus patitur. Deinde patet, ciuilem Legislatorem ius habere declarandi, qualiter iuramentorum verba, quae actionibus humanis adijciuntur, sint intelligenda: & an ea dispositio humana Reipublicae, totiusque communitatis bono contraria sit, & praeiudicet. Sic denique satis iure probatur haec tertia conclusio, ex qua plura deriuantur. Primum intellect. ad text. l. vlt. ff. qui satisda. cogan. non enim secundum Iurisconsul. ibi videtur contra iuramentum fecisse, qui postquam semel iurauit in iudicio sistere, id ex concessa a iure causa agere omiserit. Nam nihil aliud hoc iuramento pollicitus est, quam in iudicio sistere: hic vero actus sistendi in iudicio non ita superstitiose intelligendus est, vt quolibet die, aut quolibet momento sistere quis teneatur, siquidem nec tenetur diebus feriatis, nec morbo graui impeditus, nec vocatus a maiori iudice in iudicio sistere. Habet sane haec promissio sistendi in iudicio varias conditiones ex legibus humanis, & secularibus, quibus iudiciorum ritus, & auctoritas submittuntur. Vnde iuramentum praestitum super promissione sistendi in iudicio, vere ita intelligendum est, vt qui iurauit nequaquam sistere teneatur in his casibus, quibus a Iure humano, & legibus secularibus immunis censetur ab obligatione sistendi in iudicio, etiam si sistere promiserit. Quod, vt eleganter explicat Fortu. in dict. tract. de vlti. fin. iur. illat. 20. deducitur a mente ipsius iurantis, qui iuratus sistere in iudicio minime promiserit, nec intendit promittere quod sistet in iudicio his diebus, quibus nec ius redditur, nec vlla ex parte commode potest in iudicio praesens esse. Deinde proprium iuramentum qui iurat, intellexit secundum iuris interpretationes, nec in alium sensum iurationem accepit, quod recte fieri ab eo potuit, atque ideo non aliter est eius iuratio accipienda. capit. Quintauallis. c. ad nostram. de iureiurand. c. ex parte. cap. ad audientiam. de cler. non resid. l. si libertus. ff. de oper. libert. qua ratione Bald. in l. non dubium. col. pen. C. de legib. gl. in d. l. vlt. Et Doct. quidam ibidem falluntur, dum sentiunt in specie d. l. vlt. Ius Ciuile remittere iuramentum, & iurantem vere quidem periurum fuisse, sed tamen ficte iuris fictione periurum non esse. Haec etenim est vere commentitia Iurisconsulti interpretatio. Nam inibi iurans periurus non est, nec in casibus, quibus iure redditur immunis a sistendo in iudicio, necessaria est remissio iuramenti: cum id non obliget tunc iurantem. Est igitur propria interpretatio a Iure humano facta eius quidem actus, & promissionis, quibus iuramentum accessit. Secundo, ex hac tertia conclusione colligitur propria ratio. [art. 10] text. in l. vlt. C. de non num. pec. vbi qui iuratus promisit soluere centum sibi mutuo numerata, poterit nihilominus intra biennium opponere exceptionem non numeratae pecuniae, quam opponere potuisset, si simpliciter cauisset pecuniam mutuatam soluturum. Iuramentum enim in illius constitutionis responso intelligitur iuxta iurantis consensum ex legis ciuilis interpretatione deductum: non alia ratione quam quod haec promissio de soluenda pecunia mutuata, fiat aut praesumatur facta spe futurae numerationis, vt explicat Fortun. in l si vnus. §. pactus. numer. 11. ff. de pact. attigimus & nos obiter in 2. parte. Rubric. de testam. nume. 12. idem confirmatur: quia iuramentum intra limites consensus a lege praesumptos, & actus humani interpretatione constitutos addit obligationi religionis vinculum, non tamen hos limites excedit, secundum ea, quae traduntur per Bartol. in l. Titia. §. Imperator. ff. de legat. 2. & in l. si quis pro eod. numer. 15. ff. de fideiussor. iurans equidem contractum literarum, & promittens pecuniae solutionem, quamuis obligationi consentiat, sub spe tamen futurae numerationis consensit, & ob illam causam, idcirco causa illa cessante, nec numeratione sequuta, recte absque labe periurij non numeratae pecuniae exceptionem obijciet, cum ipse nec iurauerit, nec obligationi consenserit eo casu, quo pecunia numeranda non esset, quod animaduertendum est: nam id Ias. in l. si conuenerit. num. 16. ff. de iurisdict. om. iud. post Alex. ibi, & Imol. in capit. 1. de iudic. & in c. per tuas. de arbi. ac Dec. in d. c. 1. num. 23. videntur hac in specie adnotare. Illud tamen obiter adnotandum est, exceptionem non numeratae pecuniae apud Gallos non admitti, etiam intra biennium, etiam aduersus simplicem cautionem, vt testatur Rupellanus lib. 1. Forensi. Institut. cap. 35. nec apud Bituricenses teste Boerio in consuet. Bituric. tit. de iurisdict. cap. 8. nec ipse apud Hispanos vnquam vidi admissam fuisse ad effectum, vt creditori intra biennium incumbat onus probandi pecuniam vere numeratam fuisse. Sic denique d. l. vlt. C. de non numerata pecunia, quo ad istam questionem explicanda est omnino. Vnde eiusdem constitutionis responsio tunc sane obtinet, cum quis iurauit se soluturum, aut promissionem soluendi confirmauit iuramento: at si iurasset se recepisse mutuam pecuniam, exemptionem non numeratae pecuniae amittit, ne eam opponens veniat contra iuramentum, & alleget se fuisse periurum, quemadmodum in d. l. vlt. adnotarunt Bald. Salic. & Paul. Castren. Bald. item consil. 447. lib. 1. Alexan. in l. Seius & Augerius. colum. vlt. ff. ad l. Falci. Dec. in l. qui pecuniam. num. 4. ff. si cert. petat. quod Accur. communi omnium consensu receptus satis probat, ita intelligens d. l. vlt. Vnde manifestissime errare videntur, quid l vlt. responsum etiam eo sensu accipiunt, vt de iuramento praestito circa numerationem etiam accipiatur: quo quidem errore labitur Ioan. Imo. in c. cum contingat. nu. 85. ver. sed aduerte. de iureiur. & alij. quos optime reprehendit Emanuel a Costa. in l. si ex cautione. C. de non numerata pecunia. Fallent. 9. Tertio, hinc apparet interpretatio text. [art. 11] in d. l. adigere. §. vlt. ff. de iure patron. vbi Iurisconsultus iuramentum a liberto praestitum de non contrahendis nuptijs remittit, id est, iure remissum esse interpretatur. Nam si iuramentum id obligasset semel, certe non posset per legem secularem remitti. Sed quia id iuramentum nusquam obligauit, potuit lex humana interpretari, vim & potestatem iuramenti explicando, nullam ex eo constitutam fuisse obligationem. Hanc vero interpretationem Iurisconsultus exponit aucto ritate l. Iulie de maritandis ordinibus. Etenim conditio aut promissio de non contrahendis nuptijs, apud Roman. olim ita odiosa censebatur, Reipublicaeque & eius vtilitati contraria, vt a testamentis, alijsque actibus omnino remitteretur, atque ea semota, purus manebat actus, ac si conditioni obtemperatum fuisset. l. mulieri & Titio. ff. de condit. & demonstr. l. 2. C. de indic. vidui. tollen. l. sed si hoc. §. fin. cum sequent. ff. de condit. & demonstrat. idemque nos obiter adnotauimus in Epitome ad quartum librum Decret. 2. part. c. 3. §. 9. num. 11. & lib. 1. varia. resolut. capit. 19. num. 9. Igitur cum actus hic, cuius meminit Iurisconsultus in dict. l. adigere. §. vltim. habeat promissionem contrariam vtilitati Reipublicae, secundum iuris humani manifestam decisionem, necessario sequitur, iusiurandum non posse illius actus, nec promissionis obligationem inducere, quandoquidem nemo possit proprio iuramento Reipublicae, nec denique alteri priuato praeiudicare. Ius namque ciuile praecipue ob vtilitatem reipublicae promissionem de non contrahendis nuptijs palam improbauit, eam esse reipublicae perniciosam decernens, quamobrem nec iuramentum eam potuit honestam efficere: reg. non est obligatorium. de reg. iur. in 6. quod & ratione naturali probatur. actus siquidem Reipublicae contrarius & perniciosus natura ipsa est improbatus, eo ipso quod ea dictet vtilitatem communitatis omnibus alijs praeferendam esse, cui quidem vtilitati, priuatorum consensus nocere iure non potest quacunque conuentione. l. filiusfamilias. §. veterani. ff. de procur. cum alijs, quae notantur in l. si quis in conscribendo. C. de pact. cap. si diligenti. de foro compet. l. ius publicum. ff. de pactis. nec iuramentum quicquam facit hac in specie, cum tractetur de iure publico, aut saltem alterius a iurante. cap. venientes. cap. cum contingat. capit. intellecto. de iureiur. idcirco haec est magis congrua interpretatio ad text. in dicta l. adigere. §. vlt. quam & Fortun. exposuit in dict. tractat. de vltim. fine. illatio. 20. optime reprobans Accursium, & alios, qui in dicto §. vltim. adnotarunt, quo ad iuramenti remissionem legem habere vim Apostolicam: nam id falsum est, cum non tractetur ibidem de absolutione a iuramenti vinculo, sed tantum de eius interpretatione. Quarto, hinc constat defensio tex. in l. si quis inquilinos. §. vltim. ff. de legat. 1. quo responsum est, iuramentum nullam habere vim, nec obseruandum esse, quoties quod iuratur, bonis moribus aduersum est. Ea siquidem responsio conformis est iuri Pontificio & naturali, quibus est satis apertum, non debere iuramentum esse vinculum iniquitatis. Vnde si quod iuramento promittitur, iustitiae, & bonis moribus contrarium est, dubio procul id non est seruandum. Nec video cur ius Ciuile hac in parte interpretari, & explicare non possit ea, quae sunt bonis moribus contraria, cum & Legislator secularis, quo ad Reipublicae regimen vere interpretari possit iuris naturalis, praecepta, leges & statuta hac de re sancire, vt circa homicidium, adulterium, furtum, falsum testimonium, & his similia, quorum interpretatio necessaria est ad optimam Reipublicae institutionem. l. vt vim. ff. de iusti. & iure. l. bona fides. ff. depos. nec hoc indiget maiori probatione, cum vere negari non possit: alioqui Legislatores seculares satis strictam haberent potestatem ferendi leges super actibus vere temporalibus: quod satis absurdum esset, alienumque a diuina ac naturali institutione. At si semel a lege seculari fuerit definitum, aliquid esse contrarium bonis moribus, & plane iniquum, manifeste conuincetur, eum actum iuramento confirmari non posse, vt is licitus censeri debeat. Principaliter quarto erit obseruandum, legem ciuilem, humanam quidem & secularem, ipsumque principem posse iusiurandum remittere in ea materia, quae ipsius principis, legisúe secularis potestati subijcitur. Nec remissio ista vim absolutionis obtinet, quia iuramentum sub hac conditione ligat iurantem, nisi princeps superior, cui iuramenti materia submittitur, aliud voluerit ac decreuerit: sicuti & illam conditionem iuramentum priuato praestitum semper patitur, nisi priuatus ille iuramentum remiserit. Hoc ipsum est, quod passim adnotatur, in quolibet quidem iuramento intelligi exceptam superioris autoritatem, quo ad ea scilicet, quae ad superioris potestatem pertinent: cum illi per iuramentum praeiudicium fieri non possit. cap. constitutus. de rescript. Quo fit, vt plane appareat ratio germana ad Iurisconsulti responsum in l. vltim. ff. ad munici. Si quis etenim iurauerit, se ordini non interfuturum, poterit princeps secularis hoc iuramentum remittere, si ille in magistratum ordinis, aut in decurionem fuerit electus. Nam hoc iuramentum praestitum in hac materia de ciuilibus magistratibus, ad quos subeundos Respublica & Princeps, qui eius administrationem habet, poterunt quemlibet cogere ob vtilitatem publicam, hunc intellectum, hancúe conditionem patitur, nisi princeps aliud iusserit. aliter etenim esset iuramentum perniciosum, & vinculum iniquitatis. Sic denique est interpretandum quod vulgo dici solet, in omni quidem iuramento intelligi exceptam esse superioris auctoritatem. Atque ita defendi possunt aliquot iuris Caesarei decisiones, quorum tutelam & defensionem diligenter suscepit Fortunius in dict. illat. 20. tametsi Panor. & alij in cap. tua nos, de decimis. existimauerint eas leges nullas omnino esse. Qua de re tractabitur in 2. parte huius Relectionis, cum examinabitur regul. iuris Canonici, quae dictat iuramentum contra bonos mores non esse obligatorium. Quinto ex his manifeste constat, Ius Ciuile ac seculare posse leges statuere super puniendis periurijs, quod nos probauimus in Epitome ad quartum librum Decretalium, 2. part. c. 6. num. 20. notat idem Fortun. in dict. illat. 20. Sexto hinc dubium est, an lex secularis possit tollere effectum iuramenti, cuius meminit text. in cap. debitores. de iureiur. nam Imbertus Rupell. libr. 1. Forens. Instit. cap. 33. testatur, eum effectum apud Gallos sublatum esse, quod non potest aliter defendi, quam ex patientia. & quadam tacita episcoporum absolutione. aut tandem iudices negant actionem efficacem vsurario agenti ad vsurarum solutionem, etiam si debitor eas fuerit iuramento praestito pollicitus, quod aequissimum est. Septimo apparet, dubiam esse Galliae praxim, cuius meminit Carolus Molinaeus in additionibus ad Alexan. consil. 27. lib. quaeque nusquam recepit constitutionem Authent. sacramenta puberum. C. si aduers. vendi. vbi ratione iuramenti negatur minoribus aetate in integrum restitutio aduersus enormem laesionem, quam aetatis facilitate patiuntur in contractibus. Forsan enim ea praxis ob dissimulationem Romani Pontificis, & Episcoporum, excusationem habet, vel ex eo defenditur, quod consuetudo forensis laicorum potuerit tollere a iuramento eam vim, & effectum, quem ei leges seculares dederant. Atque tunc ex ratione c. cum contingat. c. debitores. c. si vero. de iureiurand. licet in integrum restitutio minori. qui iurauit, concedatur: nihilominus quia egit contra iuramentum, quod potuit seruare absque interitu, & periculo salutis spiritualis, actor periurus censebitur. idcirco prior practici styli defensio magis applaudet. Haec diximus de legibus ciuilibus, quae circa vires iuramenti disponunt. Nec enim possunt effectus iuramenti, quos habet ex lege naturali, diuina vel canonica, tollere, cum isthaec materia praecipue pertineat ad Romanos Pontifices, ob religionem iurisiurandi. text. celebris in cap. venerabilem. de elect. Qui licet probet declarationem iuramenti, an id licitum vel illicitum sit, ad Romanum Pontificem pertinere: ea tamen constitutio hac in parte procedit propter materiam subiectam, quae ad summum Pontificem pertinebat, non ad alium. quandoquidem nullus poterat de causa illa cognoscere, aut iudicare, praeter Romanum Pontificem, ex eo, quod ibidem ageretur de iuramento praestito super electione veri & iusti Imperatoris: non tamen ex hoc negatur in ea constitutione, ius interpretandi iuramenta, an ea licita sint, vel illicita, posse ad Principes & Legislatores seculares pertinere: tametsi verum sit ad summum Pontificem maxime pertinere ius explicandi veros effectus iuramenti deducendos quidem a ratione legis naturalis vel diuinae. Qui vero nosse cupit multa alia de hoc articulo, legat Fortunium in dicto tractat. de vltimo fine, illat. 20. Caeterum quia de absolutione ab obligatione voti & iuramenti tractauimus, opere precium erit expendere. an possit [art. 12] quilibet praelatus absoluere, aut dispensare super voto poenali, priusquam opus illud, quod sub poena interdictum est, committatur. Et sane si votum fiat alicuius operis absolute, poterit super eodem voto dispensare is praelatus, qui ius & potestatem habet super ea re, quae in votum deducta est, dispensandi, vt si quis vouerit non ludere. Nam in omni voto quilibet episcopus dispensat, praerer votum religionis & peregrinationis Hierosolymitanae, vt communiter receptum est. Et explicat diligenter Domi. Soto. lib. 8. de iustit. & iure. quaest. 4. artic. 3. vbi idem tradit in voto perpetuae castitatis, & Romanae, ac Compostellanae peregrinationis. Quorum primum iure, duo vero vltima consuetudine asserit excipi ab Episcoporum dispensatione. At si in hunc modum votum conceptum fuerit, vt quis vouerit non ludere sub poena religionis, aut Hierosolymitanae peregrinationis, ante commissam poenam poterit quilibet Episcopus, cui vouens subditus sit, dispensare ex causa quidem, post commissam autem poenam quidam censent, posse votum poenale religionis, aut peregrinationis Hierosolymitanae dispensari per Episcopum, quamuis votum istud peregrinationis huius, vel religionis, nullius admittat praelati dispensationem, nisi ea concedatur a Romano Pontifice: quando votum hoc est absolutum. Differentiae ratio inde sumitur, quod vouens directe & absolute religionem in animo habet, & desiderio illam profiteri vt rem sibi gratissimam, atque ideo votum deliberationem habuit perfectam. Sed qui vouit lege poenae religionem, aut peregrinationem, non habet animo ea quae vouet, nec ideo promittit illa quod sibi sint cordi: imo ad ea tanquam sibi ingrata & molesta, in poenam obligari voluit: vnde forsan iusta causa est, quod per Episcopum fiat, & concedatur dispensatio. His accedit, quod forsan quibusdam videbitur, non omnia vota conditionalia & poenalia, esse deliberatione iusta emissa: nam Ambrosius Catharinus contra Caiet. censet, non valere votum hoc: promitto ingredi religionem, si commisero adulterium, quod valere asserit Caiet. in summa, in verbo, votum. Nihilominus tutior est eorum opinio, qui censent adhuc in hoc casu post commissam poenam necessariam esse Romani Pontificis dispensationem: quia iam est contracta ex voto obligatio ad religionem, cuius equidem voto derogare per dispensationem nemo potest, praeter ipsum Romanum Pontificem. atque ita in hac quaestione visum est Dominico a Soto, in institutione de cauendo iuramentorum abusu, parte 1. capit. 9. Et lib. 8. de iustitia & iure. quaestio. 2. artic. 1. & quaestio. 4. artic. 3. Nec enim deficit promissio saltem implicita ad votum religionis, in huius quaestionis specie. Vnde par est, quod obligationem ad religionem ex causa voti inductam esse iudicemus. Qua in re illud est obiter adnotandum, in quolibet voto, praesertim religionis, esse necessariam explicitam, aut saltem implicitam promissionem: nec propositum ingrediendi religionem, & in ea permanendi perpetuo sufficeret. text. elegans in c. literaturam. de voto. Aliud etenim est promittere ingressum, & professionem religionis, aliud habere propositum ingrediendi, profitendi, ac perseuerandi: Nam qui propositum habet, nec explicite nec implicite promittit professionem religionis, cum aliud sit proponere, aliud deliberate promittere, sicuti eleganter explicat Caiet. lib. 17. responsionum. capit. 7. Et Dom. Soto. d. lib. 8. quaest. 1. artic. 2. tametsi Doctores iuris Canonici interpretes non possint excusari a non satis diligenti huius articuli examinatione. sic sane text. in cap. consulti. de regular. dum propositum absolutum sufficere censet ad perpetuam religionem, intelligendus est de proposito absoluto, ex quo tamen possit deduci saltem implicita religionis perpetuae promissio, alioqui minime conueniret ea responsio cum c. literaturam. Quod si quis votum fecerit ingrediendi religionem, minime pollicitus explicite, vel implicite perpetuam religionem, censetur vouisse secundum ius, vt tandem gaudeat anni probatione, intra quem possit poenitere, si viderit eum statum sibi commodum, aut gratum non esse. sic enim Thom. censet in 2. 2. quaest. 189. artic. 4. quem sequuntur Deci. in cap. in praesentia. de proba. num. 55. Archi. in cap. scimus. 12. q. 1. Henric. in c. statuimus. colum. 3. de regul. & Florent. 3. par. tit. 16. c. 2. q. 4. Syluest. in verb. religio. 2. q. 19. & Ias. in l. si quis haeredem. nume. 13. C. de institut & substit. Ex mente tamen S. Thomae deducitur secus esse dicendum, vbi quis votum fecerit, aut promiserit profiteri in aliqua religione, vel esse religiosum. quod & Syluest. notat. Imo si quis vouerit fieri religiosum, intelligitur votum istud in anno quidem probationis: non tamen de perfecta & perpetua religione. Item si vouerit quispiam, esse religiosum, ea tamen intentione & mente, vt velit gaudere anno probationis, poterit intra annum ante professionem tacitam vel expressam a monasterio exire: sicuti vtrunque docere conatur Caiet. in d. art. 4. quae omnia omnino notanda sunt ad perfectam voti obligationem, vt sciamus qua ratione teneatur quis ex deliberata promissione ad votum vel religionis, vel alterius boni, ac pij operis. # 4 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Iuramentum propriam & primordialem naturam actus, cui accedit, sortitur. -  2 Intellect. ad text. in l. quoties. C. de rei vendi. an is obtineat quando prima venditio fuit iurata? -  3 Donatio iuramento firmata, an reuocetur natiuitate filiorum, auctoritate l. si vnquam. C. de reuocand. donat. -  4 Fideiussor an ratione iuramenti amittat beneficium excussionis. -  5 Emphiteuta qui iuramentum in contractu praestitit, an priuetur emphiteusi, si canonis solutionem intra biennium omiserit? -  6 Obligatus ad factum, an ratione iuramenti cogatur praecise facere? -  7 Jntellectus ad l. si conuenerit. ff. de iurisdict. om. iudic. -  8 Intellectus ad textum in c. ad nostram. de iureiu. -  9 Iurans soluere certam quantitatem, an possit compensationem obijcere? -  10 Qui iurat alteri nullum grauamen inferre, an possit iure eum in iudicio, vel extra conuenire? §. QVARTVS. OBiter in praecedenti §. tractauimus de interpretatione iuramenti, iuxta consensum & mentem iurantis, atque item secundum ipsius actus iurati propriam conditionem & naturam: oportet tamen modo eandem materiam iterum altius exponere, ab origine & radice deducendo, quid de hac re iura explicuerint. Nam [art. 1] illud iuris est apertissimi, iuramentum propriam assumere naturam actus, cui apponitur, & secundum eam intelligendum omnino esse. Hoc probatur in d. l. vlt. C. de non numer. pecun. vbi iuramentum, quo quis iurat soluere pecuniam sibi mutuo numeratam, eam conditionem habet, vt intra biennium possit qui iurauit opponere exceptionem non num. pecun. sicuti paulo ante dictum est. Haec siquidem promissio soluendi pecuniam numeratam, propriam hanc naturam habet, quod possit intra biennium obijci exceptio non nume. pecu. idem constat in c. quemadmodum. de iureiur. Etenim qui iurat aliquam in vxorem se ducturum, non tenebitur eam vxorem ducere, si post hanc promissionem ipsa fuerit fornicata, quia huius sponsalitiae promissionis illud proprium est, quod sponsa non fornicetur: igitur iuramentum non mutat hanc propriam huius actus naturam. facit optimus tex. in l. vlt. C. de lib. caus. Sed ne quis mihi statim obijciat plures effectus, quos contractus iurati habent, quosque minime habuissent absque iuramento, inquirere necesse est huius conclusionis verum intellectum. Et sane ita est haec propositio accipienda, vt de natura propria. & a primordio ipsi actui conuenienti, non de accidentali intelligatur. sic denique iuramentum assumit actus naturam primordialem, vt ita loquar, non accidentalem: ea siquidem propter vim iuramenti plerunque mutatur, quod satis euidenter ex multis apparebit, quae de effectibus iuramenti traduntur, & a me statim tradentur: & hoc probatur eleganter autoritate Iurisconsulti. l. item veniut. §. cum praedixerimus. ff. de pet. haered. vbi distinctio maxima fit inter ea, quae ab initio naturaliter insunt actui, & ea, quae ex accidenti ei conueniunt: vt actio alteri subrogata secundum primordialem naturam, non secundum accidentalem subrogetur. notat gloss. in l. certi condictio. in princ. ff. si cert. pet. cuius praeter Bart. & Doct. ibi meminit Bal. in cap. vlt. col. 3. de iureiur. idem Bald. in l. vnica. §. sed si non. C. de rei vxo. actio. eius tamen intellectum examinat Zasius lib. 1. singul. respons. ca. 14. ex quibus communi omnium consensu receptum est iuramentum naturam primordialem actus, cui accessit, sequi: non accidentalem, quod notant in specie Aret. col. penult. & Deci. num. 23. in c. 1. de iudic. & ibi Alcia. num. 46. Sed tamen dubitatur, quae dicantur naturalia & accidentalia contractus, vel actus alicuius? Bald. equidem in l. 1. col. 1. C. commodat. eleganter ac subtiliter scribit, ea, quae veniunt accidentaliter triplici ratione contingere, ratione equidem morae, culpae, vel conuentionis ea vero dici naturalia, quae procedunt virtute quadam ab initio a propria rei specie. cui cognitioni plurimum accedit text. in l. pacta conuenta. ff. de contrah. emption. & in dict. §. cum praedixerimus. vbi gl. hoc ipsum sensit, Sic sane secundum hanc traditionem aduertendum erit in actibus iuratis ad ea, quae ex natura. vel ex accidenti eidem actui conueniant. Vt denique sit omnino compertum iuramentum alicui actui accedens, sequi naturam ipsius actus principalis, in quo interponitur, quod non semel ex d. l. vlt. adnotauimus. Cuius ad hoc meminere Bal. in c. cum omnes. col. pen. & c. quae in ecclesiarum col. 5. de constitut. Abb. in c. cum contingat. de iureiurand. nu. 14. text. elegans, sicuti Ias. ibi notat, in l. sed etsi possessori. §. item si iurauero. ff. de iureiur. Quibus & illud suffragatur, quod iuram entum non auget obligationem, nec consensum, sed ei tantum intra limites suos manenti addit religionis vinculum, quod voluit Bald. in l. si procurator. col. 3. vers. & praedicta sunt vera. ff. de condic. indebit. Nam qui iurat actum aliquem, nisi aliud expressim addiderit, illum iurare intelligitur iuxta sensum, naturam, & qualitates proprias, quas ille actus habet ex natura sua, secundum leges humanas. arg. l. Titius. in fin. ff. ad Trebel. Quamobrem praeter multa quae de interpretatione iuramenti hac in parte adduci possent, duo tantum generaliter adnotabimus. Primum quidem iuramentum esse intelligendum secundum naturam, conditiones & qualitates, quas actus, cui accessit ab exordio, ex proprietate eiusdem per legem Canonicam & Ciuilem consequitur. Secundum, omnino iuramentum ita intelligendum fore, vt nullam interpretationem praeter consensum iurantis patiatur. capit. Quintauallis. de iureiur. cap. cum iuramento. de homi. notatur in c. veniens. de iureiur. Ex quibus aliquot inferam: nam de effectibus, qui procedunt a religionis vinculis, passim a Doctoribus traditur. Primum quidem hinc colligitur vera [art. 2] interpretatio text. in l. quoties. C. de rei vendic. ex qua si quis domum Titio vendiderit primo, & deinde eandem Sempronio vendat, & tradat: dominium huius domus in Sempronium transfertur, nec Titius poterit aduersus secundum emptorem agere. Nam etiam si prior venditio iurata fuerit, nihilominus eadem decisio obtinebit, cum natura contractus emptionis & venditionis ea sit, vt ante traditionem dominium in emptorem minime censeatur translatum, donec perfecta traditio fiat: & idcirco si res vendita alicui, alteri ante traditionem vendatur, & eidem tradita fuerit, hic secundus emptor efficitur perfectus dominus rei emptae. l. 1. cum alijs ff. de actio. emp. atque ita d. l. quoties. intellexit Ioan. Imol. in c. cum contingat, de iureiur. num. 81. quem sequuntur Ias. in ead. l. quoties. num. 36. Hippo. in l. qui duobus. numer. 9. ff. de falsis. & Ludo. Gozad. in consil. 14. num. 2. eandem opinionem & nos probauimus in Epitome ad 4. libr. Decret. 1. part. cap. 5. num. 9. cui accedit text. in cap. sicut. de spons. qui probat, sponsalia etiam iurata, per subsequens matrimonium dissolui. Secundo infertur maxima extensio ad text. in cap. cum locum. de spons. Ex quo patet, matrimonium metu contractum nullum esse ipso iure, id etenim verum est, etiam si contractus is coniugalis iuratus fuerit. Nam id iuramentum, licet alioqui metu praestitum validum sit ipso iure, donec absolutio ab eo praestita fuerit, accedens contractui coniugali eius naturam sortitur, vt ratione metus nullum sit ipso iure, nec absolutionem exigat, quia materia subiecta, quae speciali quadam ratione omnino liberum consensum requirit, operatur quod iuramentum prorsus sit nullum. quemadmodum latius disputaui in 2. parte Epitomes. capit. 3. §. 5. num. 2. Tertio ex praemissis deducitur ratio eius opinionis, quam Bartol. explicat in l. Titia Seio. §. Imperator. q. vlt. ff. de legat. 2. vbi Bald. & Cuma. post eum existimant, [art. 3] donationem etiam iuramento prestito firmatam posse reuocari, si donator post eam liberos habuerit, secundum l. si vnquam. C. de reuocan. donatio. ex qua constat, donationis cuiuslibet proprium esse, quod ea reuocetur, si donator liberos habuerit. vnde cum iuramentum appositum donationi sequatur naturam & proprietatem eiusdem, satis constat, non deficere propter iuramenti adiectionem hanc donationis proprietatem, & naturam primaeuam. Quam opinionem sequuntur plures, quos refert Andreas Tiraquel. in d. l. si vnquam. in principio. numer. 168. ex quibus apparet eam communem esse. Quarto, ex his poterit perpendi veritas eius resolutionis, quam in rubr. de testament. 2. parte. num. 10. explicuimus circa duarum quaestionum dubitationem. Quarum prima est de donatione iurata inter virum & vxorem, an ea habeat conditionem istam, quod praemoriatur donatario donator? Altera quidem est de donatione causa mortis etiam iurata, an possit ad mortem vsque reuocari? Nam harum controuersiarum definitio ex eo pendet, an iuramentum tollat harum donationum propriam naturam, quod inibi late tractauimus. Quinto ab eadem radice procedit, quod Bald. scribit in cap. ex rescripto. de iureiurand. existimans, fideiussorem [art. 4] cum iuramento promittentem se soluturum creditori, quicquid a debitore principalis is adsequi non possit, teneri omnino ad solutionem debitae pecuniae, etiam nulla facta excussione. Etenim si vires iuramenti recte perpendamus, manifeste apparebit, falsam esse hanc Baldi sententiam. beneficium siquidem excussionis hac in specie non tantum ex conuentione hominis, sed ex propria natura, & primaeua contractus deducitur, ac oritur. l. decem. ff. de verborum obligat. l. 1. C. de conueni. fisci debit. l. vltim. in princip. ff. si cert. petat. quo in loco Alexand. Iason & Decius, Baldi opinionem falsam esse asseuerant, ea ratione, quod iuramentum sortiatur plane qualitates, & conditiones eius actus, cui accedit dict. l. vltim. C. de non numer. pecunia. cap. ex parte de cleri. non resid. imo & fortiori casu dicendum erit, quemcunque fideiussorem habiturum esse beneficium excussionis. & authent. praesenti. C. de fideiussori. etiam si contractum fideiussionis iurauerit, cum hoc beneficium cuilibet fideiussori ex natura contractus competat. quod eleganter Bald. sibi contrarius docet in capitul. cum contingat. de iureiurand. 7. conclusione, dicens, ex instrumento propter iuramentum oriri obligationem fideiussoriam cum omnibus qualitatibus & beneficijs, quae habent aliae obligationes fideiussoriae. Vnde palam voluit Bald. beneficium excussionis minime tolli per iuramentum, quam sententiam iterum sequuti sunt Barbat. in consilio 43. lib. 2. num. 10. Andr. Alciat. in dicto capitul. cum contingat. numero 174. Tiraquel. in d. c. si vnquam. in princip. numero 147. tametsi Baldum in dicto capitul. ex rescripto. sequantur Alexand. in consilio 29. lib. 7. colum. vltim. & Hippo. in rub. ff. de fideiussorib. numero 9. tenentes, beneficium excussionis excludi per iuramentum ipsius fideiussoris contractum iurantis, ex ratione text. in capitul. ex rescripto. cui responderi poterit in eo text. quod dicitur iuramentum seruandum fore, intelligendum esse seruato ordine compulsionis, vt prius. fiat excussio in principalibus debitoribus: & demum fideiussores compellantur soluere: quemadmodum eam decisionem intellexit Barbat. in d. consil. 43. col. penult. lib. 2. Sexto hinc deducitur, an verum sit quod idem Bald. docet in c. querelam. de iureiur. asseuerans, [art. 5] emphyteutam, qui pensionem constitutam in contractu pro re data in emphyteusim soluere iurauerit, precise teneri ad solutionem, ita quidem, vt emphyteusim amittat si non soluerit pensionem, etiam biennio nondum elapso, quod probatur arg. tex. in l. si quis maior. C. de transact. quo sancitum extat, eum qui contractum, seu conuentionem seruare iurauerit, commodo eiusdem contractus cariturum, si iuramentum non seruauerit: quamobrem Bald. sequuntur Alex. consil. 85. lib. 1. idem Alexand. & iuniores in d. l. si quis maior. Catellia. Cott. in memoralib. dictione, emphyteuta. Francis. a Ripa in capit. 2. de rescriptis. colum. 5. Hippo. singul. 226. & est communis opinio, sicuti eam sequutus asserit Ludouic. Gozadi. in consil. 57. colum. 3. & penult. eamque vt communem seruari in praetorio Rotae testatur Guiliel. Chassad. decisione 2. tit. de iureiur. quo in loco scribit communi sententia receptum esse, quod d. l. si quis maior. locum habeat in quocunque contractu. Contraria sententia verior profecto videtur propter naturam ac proprietatem huius contractus emphyteutici, cuius proprium est, non amitti emphyteusim, ob non solutam pensionem intra biennium. capit. potuit. de locat. l. vltim. C. de iure emphyt. Haec vero proprietas non tollitur per iuramentum, quia ex huius contractus specie descendit, vt in simili dicebat Bald. in l. 1. C. de commodat. Sic sane hanc Baldi opinionem improbant Carolus Molinaeus in dict. Alexand. consilio 85. in prima additione. & Curtius Iunior, in dicta l. si quis maior. numer. 30. Nec oberit eadem responsio dict. l. si quis maior. quia etiam si in omnibus, & quibuscunque contractibus locum haberet, esset tamen intelligenda eo quidem sensu, vt iuramentum acciperet omnes conditiones, quas contractus, cui accedit iure ipso, ab exordio recipit: sicuti superius iam satis dictum est. Praesertim eiusdem constitutionis decisio cessat, parumque nobis nocet, si teneamus eandem responsionem solum procedere in contractu transactionis, non in alijs, quasi ea responsio speciale quid contineat in transactionis contractu, secundum Riminal. Parpaliam & Alciat. ibi. Corne. consilio 246. libro tertio. Carolus Molinaeus in dicto consilio Alexand. 85. qua ratione mihi displicet, quod Matthae. Mathes. adnotauit in notab. 50. scribens, venditorem ab actione euictionis liberum omnino esse, si emptor minime soluerit intra diem constitutum precium, quod promisit & iurauit soluere, licet post diem nihilominus id soluerit. Etenim falsam esse censeo hanc sententiam, tametsi ea procedat a communi Doctor. opinione, quae asserit dicta l. si quis maior. obtinere in omnibus contractibus, & conuentionibus iuratis. Fit igitur ex his, non esse veram Baldi assertionem in dicto capit. querelam. imo, ni fallor, existimo ex mente illius capitis deduci posse contrarium, siquidem post biennium a cessatione solutionis pensionis agitur ibi ad priuationem rei, cuius ratione soluere pensionem iurauit condemnatus. Etenim quod emphyteuta non possit ob cessationem pensionis soluendae priuari emphyteusi intra biennium, proprium est eiusdem contractus, ab eius exordio & natura, non ex accidenti. Septimo ex praenotatis infertur intellectus ad text. in capit. vltim. de emption. & venditio. atque ad omnia iura, quibus statutum est, venditorem teneri de euictione, si requisitus admonitusque non defenderit emptorem conuentum rei vendicatione, ad rei venditae restitutionem. Etenim quibusdam placet ratione iuramenti omnino teneri venditorem etiam non admonitum defendere emptorem, si sciuerit, ei litem motam fuisse. quod Imol. voluit in l. quod te mihi. ff. si cert. petat. cuius opinionem ipse examinaui lib. 3. variar. resolut. c. 17. num. 5. Octauo illud hac ex causa in examen incidit, an qui promisit cum iuramento aliquid facere, teneatur, & cogendus sit precise facere, an satis ei sit, si velit soluere id, quod alterius hac de re intersit? Nam iure ciuili [art. 6] qui tenetur facere non cogitur praecise ad factum: sed liberatur si velit praestare interesse. l. stipulationes non diuiduntur. ff. de verborum obligat. l. si quis ab alio. ff. de re iudicat. At si promissio fuerit iurata, tenebitur promittens, & praecise erit cogendus facere. gloss. celebris in l. si pecuniam. in principio. ff. de condict. caus. dat. quam dicit singul. Imol. in capit. 1. colum. penult. de iudic. Ias. in §. actionum. colum. 8. de action. Idem Iason, dicens hanc esse communem opinionem, in dicta l. si pecuniam. Idem Iason & Doctor. in dicta l. stipulationes non diuiduntur. gloss. similis in capit ex literis. in 2. de sponsalibus. quam Praeposit. ibi ad hoc notat. text. optimus in capitul. querelam. vbi Anton. ne praelat. vices suas. Aretin. in capitul. primo. de iudic. colum. penult. eandem opinionem late defendit Fortuni. in capitul. 1. numero 17. de pact. Aduersus tamen hanc communem conatur tenere Corne. in consilio 246. libro quarto, tenent Anania in dicto capitul. querelam. & Matthae. Afflict. decisione Neapolit. 295. sensit Decius in dicto capitulo primo, de iudic. numero 23. ea ratione, quod iurans aliquid facere, videtur iuramentum fecisse iuxta qualitates huic obligationi, & promissioni iure accessorias, cum ea scilicet facultate, quod liberetur praestando interesse, si nolit agere, nec consensit praecisae promissioni: denique ex eo quod iuramentum naturam actus, cui accedit, sortitur. Huic vero rationi, si res ista exacte perpendatur, facillime respondetur. Nam promissio faciendi ex propria natura habet consensum, & necessitatem praecise faciendi: hoc etenim secundum propriam verborum significationem haec promissio inducit, ex accidenti tamen, hoc est, ex mora, quia promittens facere non vult, ad interesse tenetur: vnde cum haec obligatio ad interesse in promissionibus facti sit ex accidenti propter moram, minime erit iuramentum secundum eam intelligendum, sed secundum primaeuam obligationis naturam, quemadmodum Aretin. respondet in dict. capit. primo, de iudic. colum. penultim. possumus aliter huic obiectioni satisfacere, si praemittamus. ob religionis causam iuramenta intelligenda fore potius iuxta iura Pontificia quam secularia: quemadmodum superius probatum est, atque ideo verum erit, quoties hac in parte ius Caesareum iuri Pontificio contrarium fuerit, standum esse iuri Pontificio, & tamen iure Canonico absque iuramento, si quis facere promiserit, praecise facere cogitur. argum. text. in capitulo primo. & capitul. qualiter. de pactis. idque expressim notant Abbas, in capit. per tuas. colum. 4. de arbitr. & in capitulo, veniens. de iureiur. Roman. in dict. l. stipulationes non diuiduntur. & ibi Iason numero 33. Anton. Burgens. in rubric. de emption. & vendition. columna secunda. & Fortun. in capitulo primo, de pactis. numero 19. Igitur licet iure ciuili nemo sit cogendus praecise ad factum, sed liberetur praestando interesse: attamen quia iure Pontificio, secundum quod iurati contractus sunt interpretandi, promissor facti praecise agere compellitur, consequens est, ratione iuramenti, etiam a iudice seculari promissorem cogendum fore praecise facere, cum haec promissio potius sit intelligenda iuxta naturam actui iure Pontificio, quam Caesareo conuenientem in ea specie, quae varie ab vtroque iure intelligitur. Haec vero communis sententia, quae dictat, cogendum esse praecise agere eum, qui facere cum iuramento promiserit, procedit, modo qui iurauit possit facere, quod iuratus promisit, sitque illi possibile hoc factum, vt late notat Aymon Sauilli, in consil. 12. pluribus hanc opinionem comprobans. Atque haec notanda sunt, licet Ioan. Andre. in dicto capitul. qualiter. & Felin. in dicto capit. 1. de pactis. numero 9. tenuerint, etiam iure Canonico promissorem facti omnino liberari, si velit praestare id quod interest: nec cogendum esse praecise facere, per text. in capit. dilecti. de arbitris. cui respondetur ibidem, ideo non cogi quem praecise ad factum, sed liberari praestatione poenae, quia alternatiue censetur obligatus ad factum, vel ad poenam, qui facere sub poena promisit. Nono eadem fere ratione controuertitur [art. 7] interpretatio textus in l. si conuenerit. ff. de iurisdict. omnium iudic. vbi Iurisconsultus respondit, pactum praerogatae iurisdictionis tolli per poenitentiam prorogantis ante litem contestatam. Nam si pactum istud fuerit iuramento firmatum, quibusdam placet, non est locum poenitentiae: quod notant ex religione iuramenti Imol. & Aretin. in capit. primo, de iudic. Angel. Fulgosi. Paulus de Castro. Alexand. & Iason. in dict. l. si conuenerit. col. 2. quorum opinio communis est, vt fatentur Decius in d. capitulo primo. numero 23. & ibi Alciat. numero 45. in repet. qui eandem opinionem sequitur: & probatur ista pars per rationes praecedentis conclusionis: & deinde quia huius promissionis & prorogationis propria natura est, quod omnino seruetur: tametsi ex accidenti, ne quis cogatur coram iudice non suo litigare admittatur poenitentia. Et quia Anton. Abb. & Dec. in dicto capitul. 1. numero 23. contrariam sententiam veriorem esse existimant, tenentes, pactum prorogatae iurisdictionis, etiam iuratum, ante litem contestatam per poenitentiam prorogantis tolli: existimo communem opinionem veriorem esse duabus quidem rationibus, quae licet alioqui dubiae sint, vt quidam arbitrantur, attamen plurimum earum authoritas persuadebit, ob religionem iuramenti non esse admittendam poenitentiam. Primum, quia adhuc iure ciuili poenitentia prorogantis minime tollit prorogationis pactum, etiam ante litis contestationem contingens. Nam dict. l. si conuenerit, intelligenda est de voluntate vtriusque paciscentis mutata: siquidem vterque inuito iudice, de cuius honore agitur, mutare poterit voluntatem: nec Iurisconsultus inibi loquitur de mutatione voluntatis vnius tantum: sed inquit, si mutata fuerit voluntas, vnde absolute de vtriusque voluntate mutata vera est interpretatio, quod eleganter in d. l. si conuenerit. notauit Alberic. & post eum Deci. in dicto capitul. primo. de iudic. numero 19. Andre. Alciat. ibi. numero 32 idem Alciat. lib. 2. Paradox. capit. 17. & Coras. lib. 4. Miscella. capit. 5. atque haec ipsa opinio maxime probabilis est, ne dicamus ita facile iudicium, & pactorum authoritatem eludi, si permiserimus, poenitentia vnius tantum pactum prorogandae iurisdictionis, aut non declinandi iudicis alieni iurisdictionem tolli. Nec in praxi admittenda foret responsio Iurisconsulti, si quis post pactum prorogandae iurisdictionis alicuius iudicis, quae prorogari potuisset, etiam ante litem contestatam poeniteret. Secundo illud ad hanc probationem adducitur, quod quidam asseuerant tenentes, iure Pontificio in specie d. l. si conuenerit, etiam si ea secundum communem intellectum accipiatur, non esse locum poenitentiae, atque ideo inter ius Canonicum & Ciuile distinguendum esse opinantur. Alexand. in dict. l. si conuenerit. 3. Fall. Bald. in l. si quis in conscribendo. C. de episcop. & clericis. Dec. in dicto capitulo primo, de iudic. numero 8. ea quidem ratione, quia secundum communem sententiam Alberic. Barto. & aliorum, in dict. l. si conuenerit. Abb. in dicto capitulo primo. vbi Dec. numer. 20. scribit eam communem esse dicta Iurisconsulti responsio procedit in pacto nudo, quod iure ciuili actionem non producit: quasi secus sit in stipulatione. Et licet Iason in dict. l. si conuenerit. num. 28. post Petrum, & Cynum, in l. si qui ex consensu. 3. quaest. C. de episc. & cleri. Ioan. Andre. in Specul. titul. de iudic. comp. adit. §. 1. & Alciat. in repet. cap. 1. de iudic. num. 38. teneant aduersus communem, Iurisconsulti responsum, in d. l. si conuenerit. etiam procedere si prorogatio fiat per stipulationem quod mihi verius apparet, quicquid enim sit de illius responsi principali intellectu, ipse opinor, nihil referre, fiat ea prorogatio per pactum nudum, an per stipulationem: nihilominus apparet ex his, quam varie d. responsum eius interpretes acceperint, vt tandem ratione iuramenti iuste possimus poenitentiam minime admittere: cum iuramentum sit secundum iura Pontificia interpretandum: iure autem Pontificio, imo & Caesareo dubium sit, an possit pactio illa prorogandi iurisdictionem ante litem contestatam poenitentia tantum prorogantis tolli. Decimo hinc satis poterit disputari propria & vera examinatio text. in capit. ad nostram. de iureiurand. cuius decisio elegans est, & egregie probat eum, qui datis creditori pignoribus iurauerit, [art. 8] quantitatem mutuo datam se soluturum, teneri praecise ad eius solutionem, nec posse obijcere fructuum ex pignoribus perceptorum computationem in principalem sortem. Etenim ea constitutio videtur iuramentum interpretari contra naturam propriam contractus mutui & pignoraticij. Est nanque proprium contractus mutui datis pignoribus, quod fructus percepti ex eisdem in sortem principalem imputentur, vtque ipsam extenuent. l. 1. C. de pignor. actio. l. 21. titul. 13. part. 5. capit. 1. 2. & cap. conquestus, de vsur. cap. cum contra. de pignorib. Alioqui esset contractus vsurarius, adeo quidem, quod si debitor in contractu mutui datis pignoribus donationem fecerit creditori fructuum, quos ex pignore percipiet, etiam ob merita praesumetur omnino contractus vsurarius: quod notat Domini. in consilio 12. imo si creditor ex pignore fructus perceperit excedentes ipsam sortem, tenebitur debitori simul cum pignore restituere, quod ex fructibus vltra sortem habuit, secundum Bald. in dict. l. 1. C. de pignor. actio. notatur in d. c. cum contra. & per Ana. in d. c. 1. de vsur. Nec tantum fructus percepti sortem extenuant, sed & percipiendi, id est, qui per creditorem potuissent percipi. gl. in d. c. cum contra. & in d. l. 1. text. opt. in dict. l. 2. de pigno. actio. & in l. 2. C. de part. pigno. notant Alexand. in l. apud Iulianum. §. 1. ff. de legat. 1. Anania in d. c. 1. de vsur. Sed quia Host. in sum. tit. de pigno. §. quando efficaciter. vers. sed nunquid. Pau. de Cast. in d. l. 1. C. de pig. act. & Rauen. in d. c. 1. contrarium tenere videntur, existimantes, creditorem solum de fructibus perceptis, non de percipiendis teneri: oportet distinguere secundum Abb. in d. c. 1. & in d. c. cum contra. Nam si contractus mutui, & pignoris factus est gratia vtriusque, vt in dubio praesumendum est, tunc tenetur creditor ad fructus, quos potuisset ipse percipere, non tantum ad perceptos. Quod autem communiter hic contractus fiat gratia vtriusque, probatur in §. vltim. quibus mod. re contra. obligat. quo quidem casu tenetur quis de dolo, lata, & leui culpa. Sed si fiat contractus pignoris gratia debitoris tantum, quia creditor nolebat pignus, nec id petebat: tenebitur quidem de perceptis tantum, aut de his, quos omisit percipere dolo, aut lata culpa, iuxta distinctionem text in regul. contractus. ff. de regul. iur. quod si domus data fuerit in pignus, & actum sit, vt eam creditor habitaret, tenebitur creditor ad pensionem, quam ipse solitus erat soluere: non ad eam, qua pro conductione domus ab alio percipere potuisset. l. si ea. in 1. C. de vsur. Paul. Castrens. in l. 1. C. de pignor. actio. fructus vero in sortem computandi plane sunt ab ipso creditore ex pignore percepti, vt modo diximus: & praeterea a debitore creditori praestitae operae, quae communiter aestimationem pecuniariam patiantur. l. vltim. C. de capti. & postlimi. reuer. l. 11. titul. 29 part. 2. text. in d. cap. 1. de vsur. & in d. l. 2. C. de pig. actio. notat Iason in §. in bonae fidei. num. 65. Instit. de actionib. quod si ita proprium huius contractus est, fructus in sortem computari, mirum profecto videtur, quod in d. c. ad nostram. responsum est. Et tamen ex ea decisione frequenter adnotatur, [art. 9] quod si quis iurauerit centum Titio soluere, non poterit compensationem obijcere, etiam eius quantitatis, quae certa ac liquida sit, quasi iuramentum sit in specifica forma obseruandum. c. debitores. de iureiur. compensatio autem non est vera, sed ficta solutio. l. si cum filio. ff. de compen. idem probat tex. in l. 3. ff. eo. Ideo inquit Iurisconsultus, compensatio necessaria est, quia interest nostra potius non soluere, quam solutum repetere. Igitur qui compensat, minime soluit saltem iure. facit ad hoc text. optim. in l. Iulianus. ff. de condit. & demonstrat. ibi, quasi dederit. Et quibus hunc effectum tribuendum esse iuramento censent Innocent. Hosti. Ioan. Andr. Collectari. Anto. & in specie Imol. in d. c. ad nostram. Matthe. notab 54. Are. consil. 100. longitudo. col. 2. Zasius in §. in bonae fidei. num. 27. de actio. Corset. in repet. rub. de iureiur. priuil. 15. quorum opinio communis est, vt eam sequuti fatentur Felin. in d. c. ad nostram. col. vlt. Ias. in d. §. in bonae fidei. col. penul. & idem in l. eum qui. §. si iurauero. ff. de iureiur. colum. 2. Ludouic. Gozadi. consil. 69. colum. 1. Andr. Tiraq. lib. 1. de retract. §. 3. gloss. 3. num. 6. vbi plures ad hoc authores allegat Socin. item in l. Iulianus. ff. de condit. & demonstr. fatetur hanc sententiam communem esse. Huic opinioni adhuc suffragatur quod iuris est apertissimi, nempe compensationem opponi non posse aduersum eum, qui depositum repetit. l. penul. C. deposit. l. vltim. C. de compensat. c. vlt. §. sane. de deposito. Regia lex 5. tit. 3. & l. 27. tit. 14. part. 5. ob maximam fidem, quam depositarius tenetur deponenti seruare, eo quod plurimum ei crediderit, glos. in l. hoc negotium. ff. de compen. Ang. & Ias. num. 10. in d. §. in bonae fidei. igitur & ratione iuramenti mirum non est idem statui, propter eius maximam religionem. Caeterum contraria sententia placuit Barto. in l. amplius. ff. rem rat. habe. vbi tradit, eum qui iurauit soluere, non esse periurum, si compensationem obijciat. quod & idem voluere Angel. & Cuman. ibi. Ioan. Faber in d. §. in bonae fidei. colum. 4. & Platea ibi. col. 1. Bald. in d. cap. ad nostram. & ibi Panormitan. colum. vlt. idem Panormitan. in capit. cum dilectus. colum. 8. de ordin. cognit. idem in capit. cum inter. de exception. numero 24. Alexand. consil. 12. col. vltim. libr. 2. Imola sibi contrarius in dict. l. Iulianus. ff. de cond. & demonst. & Carol. Molin. in tractat. de contractib. q. 43. qui testatur hanc opinionem esse communem apud Legistas: licet fateatur priorem a Canonistis magis receptam esse, quemadmodum paulo ante tradidimus. His authoribus adstipulantur plura. Primum text. celebris in l. 4. §. soluisse. ff. de re iudicat. Soluisse, inquit Iurisconsultus, accipere debemus non tantum eum, qui soluit, verum omnem omnino, qui ea obligatione liberatus est, quo in loco dictat text. eum omnino soluere, qui liberatus sit ea obligatione: idque vere, ac ipso iure, iuxta gloss. de dictione omnino. in l. 1. §. si pecuniam. ff. deposit. gloss. in l. obsignatione. C. de solut. notat Bart. in l. 1. ff. iudi. solui. Sed qui compensat, liberatur. l. si ambo. ff. de compensat. ergo is omnino, ipso iure, & vere soluisse intelligitur. Maxime, quia ipso iure compensatio fit quantitatis, cum quantitate etiam ad liberandum pignus. l. si constat. & ibi gloss. C. de compensat. Secundo illud potissime adduci poterit, quod ex eodem §. soluisse, aliter deducitur: nempe quo ad rei iudicatae exequutionem & solutionem eius causa faciendam sufficere compensationem: quod late notat & tradit Felin. in capit. suborta. dere iudic. colum. 2. Tertio idem comprobatur authoritate text. in l. si debitor. ff. qui potio. in pign. hab. Nihil enim, inquit, interest compensare, an soluere. Deinde & quarto eadem opinio potissime instruitur ex eo, quod debitor facto creditoris, qui quod debet, non soluit, impeditur: imo iam impeditus fuisse videtur, quominus sua die soluat: & sic inutilis est actio ei per quem stat. l. potior. in fine. ff. qui pot. in pignor. habe. Quinto idem constat ex l. dedisse. ff. de verborum signif. & in l. vel permutauit. ff. de lib. caus. vbi dedisse intelligendus est, qui compensauit. Sexto huic opinioni plurimum accedit, quod licet iuramentum sit stricte, & in specifica forma seruandum, nihilominus iuramentum de soluendo satis seruatur per compensationem, quia conditiones sunt adimplendae in forma specifica, nec per aequipollens satis est eas seruari. l. Maeuius. & l. qui haeredi. ff. de condi & demonstra. & tamen conditio soluendi impletur per compensationem. l. si peculium. §. de illo. ff. de statu. lib. vers. quod si haeredi. & in d. l. Iulianus. ff. de condit. & demonst. Nam & si Iurisconsultus ibidem in responso. l. Iulianus. de acceptilatione loquatur. idem est dicendum, cum acceptilatio minus sit quam solutio. l. si accepto latum. §. 1. & ibi Bart. ff. de acceptil. Alex. in l. si marito. §. 1. ff. solut. matrim. quibus rationibus satis defensa, & probata videtur opinio Bartol. in dict. l. amplius. aduersus ea, quae notantur in dicto capit. ad nostram. quamobrem ipse existimo regulariter Bart. sententiam veriorem esse: & praeterea posse iure defendi, quod debitor iurans soluere creditori certam quantitatem sibi mutuo datam, sub pignoribus, optime possit absque vlla periurij labe opponere compensationem fructuum, quos ex pignoribus perceperit. Ea vero, quae priorem opinionem probare videbantur, possunt absque difficultate tolli: nam licet compensatio ficta solutio sit, non tamen sequitur, eam fictam solutionem non sufficere ad satisfaciendum iuratae promissioni de soluendo: cum haec ficta solutio, quae per compensationem fit, a reali satisfactione aeris alieni procedat. habuit enim creditor quantitatem, quae debitae pecuniae aequiualens est, atque ideo etiam si iuramentum sit in specifica forma seruandum, satis per compensationem, quae realis est quedam satisfactio, seruatur, praesertim quia quod in specifica forma impleri debet, satis impletur performam iuxta mentem disponentis omnino aequiualentem: quod probatur in d. l. Iulianus. & in d. l. si peculium. §. de illo. vbi constat, compensationem simillimam esse, quo ad omnes effectus iuris, & facti, vere solutioni. Nec aliunde a vera solutione differt, quam quod tempore compensationis vera numeratio non fiat, quae tamen prius in effectu facta fuerat. Item non obstat argumentatio a deposito facta, quia ob specialem fidem, quam seruare tenentur depositarij, illud inductum est a lege ex mente contrahentium. Et quia depositum non fit ea intentione, vt in ius, ac dominium depositarij transmittatur res deposita: Non sic in iuramento simpliciter praestito, quod est intelligendum secundum ea, quae actui iurato conueniunt, aut iure conuenire possunt, sicut superius dictum est. Superest respondere Decretali, ad nostram. quae videtur hac in controuersia negotium nobis facessere. Varie siquidem ea constitutio intelligitur, cuius examinationi praemittendum est, compensationem fructuum ex pignoribus perceptorum ipso iure fieri cum ipsa sorte principali, quoties fructus ipsi iam sunt a creditore consumpti, vel redacti in id, quod recipit functionem cum ipso debito: vt adnotarunt Card. Ana. & Doct. in d. cap. 1. de vsur. Bart. Alexand. & Ias. in l. si diuortio. §. ob donationes. ff. solut. matrimo. vnde ita est intelligenda gloss. in dicto capitulo primo, quae de hac compensatione, quae ipso iure fit, tractat. Quibus sane praemissis quidam opinantur in dicto capitulo ad nostram. non admitti compensationem, nec computationem fructuum ex eo, [art. 10] quod debitor iuratus creditor promiserit datis pignoribus, quod donec solueret debitam quantitatem nullum grauamen super eisdem ei inferret: quasi intellexerit non tantum de grauamine facti, & sic iniusto: sed & de grauamine iuris. argument. gloss. in l. Lucius. §. tres haeredes. ff. ad Trebell. gloss. & Docto. in l. clam. in principio. ff. de acquirend. poss. molestia etenim infertur, cum quis iudicialiter vexatur. Authent. de fideiuss. §. 1. in verb. molestus. l. 1. & ibi Bald. C. de nundinis. tradit Paulus Castrens. consilio 204. columna secunda, libro primo. hic tamen intellectus, etiam si probetur a Panormitan. in dicto capit. ad nostram. mihi non placet. Nam quoties quis promittit alteri adhuc iuramento praestito, nullum alteri grauamen inferre, plane ea promissio intelligitur de grauamine iniquo & iniusto: non autem de ea molestia, quae iure permittente licita est, nec enim de hac promissor sensit, quippe qui noluerit ex ea promissione renunciare his, quae sibi iure licent & conceduntur. l. Aurelius. §. Caius. ff. de libera. leg Bald. in l. 1. colum. 5. C. de his, quae poenae nomi. gloss. in l. si seruum. §. praetor. ff. de acquirend. haered. Bald. in l. 1. C. de vsufruct. glo. in capit. pro illorum. de praeben. Imola in l. paterfamilias. ff. de haered. instit. Anton. Corsett. in singul. in verb. molestia. Abb. in capit. audita. de restit. spolia. Felin. & Dec. in capit. in praesentia. colum. 1. de probatio. Felin. in capitul. causam quae. colum. 11. versicul. non obstante. de rescript. ex quibus patet, promittentem alteri nullum ei grauamen inferre, nec molestiam facere posse, nisi aliud ex mente contrahentium deducatur, iure aduersus eundem experiri. Secundo solet responderi ad text. in dicto capitul. ad nostram. ideo in ea specie non fuisse admissam compensationem: quia debitor ipsos fructus dederat in pignus, atque ideo cum hoc casu fructus ipsi vt species considerentur, non est locus compensationi de specie ad quantitatem. capit. vltim. de deposit. l. vltim. C. de compensat. l. si conuenerit. in 2. ff. de pigno. actio. l. si non sortem. §. si centum. ff. de condict. indeb. l. si ex pecunia. C. de rei vendicat. quam interpretationem ad dict. text. adnotarunt Imola ibi, & Socin. in regul. verb. accipere vltra sortem. colum. 3. sed nec hic intellect. placet. Nam fructus, qui consumptione fiunt accipientis, & consumentis, nec seruando seruari possunt, non solent in pignus dari. de natura siquidem pignoris est, quod non transeat in dominium creditoris. l. prima. §. per seruum corporalem. ff. de acquirend. possessio. Et praeterea si fructus non sunt consumpti, nec redacti in id quod recipit functionem cum debito, nullus est locus compensationi: quemadmodum superius explicuimus. Si vero iam consumpti fuerint, aut redacti in id quod functionem cum debito recipiat, etiam si expressim dati forent in pignus, minime negari posset compensatio, cum iam essent effecti ipsius creditoris. Quod si quis existimauerit Imolae intellectum probari in dicto capitulo ad nostram. dum in eo dicitur, quasdam ab eis possessiones, & reditus recepit in pignore: illi plane respondebimus, reditus inibi fore intelligendos non ipsos fructus, sed iura quaedam percipiendi anno quolibet certam quantitatem: quae quidem iura reditus appellantur, & inter bona immobilia censentur. Cle. exiui. versicul. cumque annui reditus. de verborum significatione. atque ideo hi reditus congrue dantur, & accipiuntur in pignus: hoc ipsum palam idem textus probat, dum in eo expressim continetur, creditorem de possessionibus & reditibus fructus percepisse. De reditibus enim, id est, de iuribus percipiendi annuam quantitatem, cum de reditibus annuis fructus percipiantur, secundum Baldum, in Prooemio feudo. columna quinta. Tertio, Bartholus, Socinus, in dicta l. Iulianus. col. vltima, aliter existimat intelligendam esse decisionem text. in dicto capitulo ad nostram. scribens, non admitti in eo responso compensationem fructuum ea ratione, quia qui iurauit pecuniam debitam soluere, cum satis certus fuerit tempore iuramenti de fructibus percipiendis ex pignoribus, huic compensationi visus est renunciare: vnde tenebitur ratione iuramenti, & ratione huius tacitae renunciationis ante omnia soluere quantitatem debitam, & postea poterit agere ad fructus perceptos, ex pignoribus repetendos: habebit autem haec tacita renunciatio vim ratione iuramenti: cum debitor iuret soluere quantitatem sibi mutuo datam. Sic Ioann. a Medina, vir doctissimus, in tractat. de restitut. quaestio. tertia. causa vltima, eadem consideratione censet admittendam esse compensationem non obstante iuramento, tempore iuramenti nulla aderat spes, nec ius apparebat compensationis. Quasi, quod & Socin. scribit, nequaquam sit admittenda compensatio eo casu, quo tempore iuramenti iam aderat ius, vel spes compensationis: sicuti probatur in dicto capitulo ad nostram. Sed si animaduertamus ad propriam vim iuramenti, quae non extendit consensum ad ea, de quibus actum non est, ego existimo, iurantem soluere quantitatem mutuo sibi datam, eam habere mentem, vt soluat absolute ipsam pecuniam mutuatam eo casu, quo per creditorem non fuerint percepti ex pignoribus tot fructus, qui possint eam extenuare: nec verosimile est, eum cogitasse de non obijcienda compensatione fructuum, qui apud creditorem iuxta iuris vtriusque regulas manere debent in compensationem sortis principalis: quod si verum, nec potest vllo modo negari iuramenta esse intelligenda secundum iuris interpretationem conuenientem quidem actui, cui iuramentum accedit, profecto qui datis pignoribus iurat soluere pecuniam mutuo sibi datam, poterit compensationem fructuum obijcere, cum ea sit huius promissionis natura. Quarto, praemissis interpretationibus vtcunque adnotatis considerandum est, idcirco in dicto capit. ad nostram. fructuum compensationem admissam non fuisse ante veram debitae quantitatis solutionem, quia nondum erat liquidum, quantum creditor ex fructibus percepisset. Compensatio vero nusquam admittenda est, nisi ea de liquido fiat. l. si debeas. ff. de compensat. notat Bartol. in l. frater a fratre. ff. de condict. indebit. quod autem in dicto capitul. ad nostram. non fuerit liquida quantitas a creditore ex fructibus pignorum percepta, patet, quia ex fructibus erant expensae deducendae, vt inibi significatur ibi, deductis expensis. l. fructus. ff. solut. matrim. l. sumptus. ff. de rei vendic. At si quis dixerit, secundum hanc considerationem nusquam fore locum compensationi fructuum in debitam quantitatem: cum semper sint expensae deducendae: respondebimus, quoties promissio solutionis absque iuramento praecesserit, posse compensationem opponi, si breuiter iudicis, aut boni viri arbitrio possit ad liquidum deduci, quid ex fructibus deductis expensis creditor perceperit: sed si iuramentum praestitum fuerit, tunc compensatio non poterit opponi, nisi omnino, & statim appareat liquido, quod ex fructibus creditor perceperit: atque hunc esse opinamur iuramenti effectum, & proprium intellectum text. in d. c. ad nostram. # 5 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Iuramentum in interiori iudicio animae semper intelligendum est secundum iurantis mentem. -  2 Intellect. ad text. in cap. qui peierare. §. ex his. 22. quaest. 5. -  3 Iuramentum metu extortum ante absolutionem obligatur. -  4 Iuramentum est personale ex parte iurantis, non ita ex parte eius, cui iuratum sit. -  5 Intellect. cap. veritatis. de iureiurand. -  6 Intellect. cap. vlt. de foro compet. in 6. -  7 Intellect. l. si quando. C. vnde vi. -  8 Iuramentum an possit praestari per nuncium aut procuratorem. §. QVINTVS. RVrsus in hoc tractatu de interpretatione iuramenti solet examinari, [art. 1] an sit iuramentum intelligendum iuxta iurantis mentem & sensum, si is aliter iurationem acceperit, quam is, cui iuratum est, intellexerit? & sane iuramenti verba, sicut & quaecunque alia, intelligenda, & accipienda sunt secundum communem aut proprium intellectum, quem significatione ipsa ostendunt. capit. ex literis. de sponsalib. l. librorum. §. quod tamen Cassius. ff. de legat. 3. cum alijs, quae frequenter ad hoc citantur atque ita quo ad iudicium exterius interpretatio iuramenti facienda est iuxta iuris vtriusque regulas, & verborum propriam, & communem significationem: quemadmodum in praecedentibus Paragraphis dictum extat. At in animae interiori iudicio, si de iuramenti intellectu tractemus, est elegans diui Isidori autoritas, libro 2. de summo bono. capit. 31. quacunque, inquit, arte verborum quis iurat, Deus tamen, qui conscientiae testis est, ita hoc accipit, sicut ille, cui iuratur intelligit. capit. quacunque. 22. quaestio. 5. vnde plane colligitur, iuramenta intelligenda fore secundum mentem & sensum illius, cui iuratur. Huic vero autoritati obstat ratio satis vrgens, quae dictat iuramenti obligationem, sicut & omnes alias a consensu iurantis procedere. Etenim cum agatur de ipsius iurantis obligatione ab eius promissione, assertionéue sub testimonio diuini nominis deducenda, palam est aduersus iurantis consensum, & intentionem in iudicio exteriori eam constitui non posse, cum lex humana nihil quo ad obligationem hac in specie praeter iurantis consensum inducat, nec denique eius voluntati contrarium, siquidem lex de interpretatione iuramenti tractat, deque eius viribus & effectibus ita quidem caute, vt nihil contrarium consensui iurantis adhuc pro viribus iuramenti statuerit. c. quintauallis. c. veniens. de iureiur. l. vlt. C. de non nume. pecu. l. vlt. ff. qui satisd. cog. nec vere quo ad Deum iuramentum dici potest absque iurantis consensu & mente. Sic Euripides in Hippo. de eo, qui verbis tantum, non mente, nec consensu iurauerat, scripsit: Ηγῶσσ' ὀμώμοχ', ἡ δὲφρὴν ἀνώμ αῖϑ Cuius meminit Ioannes Stobaeus, Sermone 28. traduxitque Cicero id in Latinam linguam libro tertio de Officijs: Lingua iurata est, mente iuraui nihil. Quod elegantissime explicat apud Ouidium Cydippe ad Acontium: "Quid tibi nunc prodest iurandi formula iuris?" " Linguaque praesentem testificata deam? Quae iurat mens est: nil coniurauimus illa, Illa fidem dictis addere sola potest. Consilium, prudensque animi sent entia iurat: Et nisi iudicij vincula nulla valent. Si tibi coniugium volui promittere nostrum, Exige polliciti debita iura tori. Sed si nil dedimus, praeter sine pectore vocem, Verba suis frustra viribus orba tenes. " Huc potissimum spectat Gratianus in capit. qui peierare. 22. quaest. 5. §. ex his. vbi: ex his, inquit, omnibus colligitur, quod iuramenta secundum intentionem praestantis, non recipientis a Deo iudicantur. Idem probatur in c. 1. de iureiur. in 6. quo fit, satis perplexam esse quaestionem istam, eiusque definitionem admodum vtilem ac necessariam fore ad plurima dubia, quae hac de re in animae iudicio contingere possunt. Quamobrem Innocent. & Panormit. in cap. veniens. de iureiu. distinguunt forum exterius ab interiori, asseuerantes, in foro interiori, iuramenta esse accipienda secundum intentionem, & mentem iurantis: non eius, cui iuratum fuerit: in exteriori vero adsumendam esse interpretationem eius, cui iuratur, modo is intellexerit, secundum ius, & veram ac propriam verborum significationem. Prior huius distinctionis pars probatur in cap. humanae aures. 22. q. 5. eamque sequitur Ioan. de Selua, in tractat. de iureiur. 2. part. q. 2. est tamen intelligenda haec [art. 2] opinio, vbi iurans nulla fuerit vsus arte, calliditate, versutia, & dolo in verborum conceptione: quod si is, qui iurauit, vsus fuerit in conceptione verborum iuramenti dolo, arte, aut calliditate ad decipiendum eum, cui iuratur, tunc etiam in foro animae iuramentum intelligendum est secundum sensum & mentem eius, cui fuerit praestitum: ita sane rem istam explicarunt text. in d. §. ex his. sub c. qui peierare. Diuus Thom. 2. 2. quaest. 89. art. 7. ad quartum. vbi Caiet. optime. & Hostien. in d. c. veniens. modo is, cui iuratur, iuramentum acceperit iuxta debitum sensum. Quod si dixeris, hanc opinionem esse falsam, ex eo quod impossibile sit, quenquam obligari iurisiurandi obligatione absque eius animo & consensu: respondebo libenter, animaduertendum esse ad duo. Primum equidem, quod si iurans habuit intentionem iurandi, non poterit huic animo opponere intentionem non promittendi nec obligandi seipsum ex iuramento. Non enim potest separari animus iurandi ab obligatione seruandi iuramentum: imo animus iurandi necessario includit obligationem ex ipso iuramento procedentem ad eius obseruationem. Idcirco non tantum in exteriori iudicio, sed & in interiori tenetur, qui iurauit animo iurandi seruare iuramentum, nec poterit aliquo pacto excusari ex eo, quod asseueret non habuisse animum seruandi iuramentum, nec seipsum obligandi. Secundo est considerandum, iurantem animo tamen non iurandi, minime obligari in conscientiae iudicio ratione iuramenti, quia animum iurandi non habuit. Sed tamen hic peccatum mortale committit, quippe qui pernicioso vtatur mendacio in graue dispendium publicae, & humanae actionis: ad cuius confirmationem & tutiorem vim solent iuramenta exigi: atque ideo, si is, a quo iuramentum exigitur ad confirmationem alicuius actus, non habeat iurandi animum, publicae vtilitati, & humanis commercijs illudit. Deinde diuinam maiestatem offendit, quippe qui actu exteriori iudicat diuinum testimonium, actu vero interiori dissentiat ab hac inuocatione diuini testimonij: quod nihil aliud est quam quaedam diuini numinis illusio. Quibus tandem fit hac in specie peccatum mortale committi ab eo, qui hac fraude in iuramentis vsus fuerit. Sicuti erudite docet Caiet. in dicto articulo 7. ex cuius rationibus ipse colligo, hunc ita iurantem teneri quidem, etiam in animae iudicio seruare iuramentum, si id exigatur, non ratione iuramenti ex vi eiusdem, sed ratione vitandi scandali exterioris, quod vere oriretur, si iuramentum non seruaret. Pro quo facit sententia Bald. in l. ei qui seruo. C. quod cum eo. scribentis, eum, qui promisit alteri centum aureos absque animo promittendi, non teneri absolute ex promissione, sed ex alia aequitate cogendum fore promissa seruare. Quod iustissimum esse videtur, ne alioqui tot fallacijs, occasio detur in commercijs & humanis commutationibus. Quod si quis vim iuramenti, eiusque religionem pie ac sancte obseruare velit, vt plane tenetur, is omnino fallacias omnes, dolos, ac technas in eius conceptione, & formula effugere debet. Qua ratione aperitur sensus eius captionis, qua Dauus ille Teren. vsus est, cum ipse puerum Mysidi tradidit ad ponendum ad edes Simonis, vt ea astutia Chremetem deterreat, ne filiam Pamphilo elocet. Etenim cum Mysis ei dixerit: Quamobrem id tute non facis? inquit Dauus, quia si forte opus sit ad herum iusiurandum mihi non apposuisse, vt liquido possim. Nam quid sit liquido iurare, plerique dubitarunt. Siquidem Fran. Duar. lib. 1. dispu. c. 2. existimat liquido iurare, nihil aliud esse, quam vere iurare, multaque adducit in hanc rem testimonia, atque ita interpretatur Terentij locum, & Iurisconsultum in l. alias. ff. de iureiur. Ego sane apud Iurisconsultum itidem intelligo, liquido iurare, in hunc sensum accipiendum esse, vt vere iurare interpretemur. At apud Terentium contendam profecto emphasim subesse in ea Daui oratione. quis enim non videt, tot adeo fallacijs Dauum vsum fuisse in appositione pueri ad Simonis aedes, vt plane iuxta sensum interrogantis non posset is prorsus a periurio excusari? idque potissimum si Iurisconsultorum responsa, aliorumque prudentissimorum dicta virorum sequamur, quibus passim admonemur non tantum eum fecisse actum, qui vere eum fecerit, sed & qui fieri mandauerit. l. 1. §. deiecisse. ff. de vi & vi arma. l. item apud Labeonem. §. fecisse. ff. de iniur. l. is damnum. & l. hoc iure. §. 2. ff. de reg. iur. c. mulieres. §. vl. de sen. excom. idcirco serui illius fallacissimi circumspecta conditione, opinor sic accipiendum eius commentum, vt liquido iurare nihil aliud sit, quam vere iuxta ipsorum verborum propriam & manifestam significationem, nulla subintellecta ex mente legis interpretatione, iurare. Etenim qui non apposuit puerum, tametsi tradiderit alteri apponendum, & iusserit apponi, proprie secundum apertissimum & manifestum verborum sensum, ac vere dicitur puerum non apposuisse, quamuis ex legis mente, & sensu a Iurisconsultis, & viris prudentissimis subintellecto, qui per alium fecit, ficte fecisse dicatur. l. nemo. ff. de duob. reis. l. si non sortem. §. libertus. ff. de condi. indeb. l. 1. §. ne autem. C. de cadu. tollen. l. aut qui aliter. §. vlti. ff. quod vi aut clam. tradidere late Barto. in l. si is qui pro emptore. ff. de vsucap. nu. 56. & ibi Ias. nu. 358. idem Ias. in l. si quis id quod. ff. de iurisdi. om. iudi. vbi Dec. col. pen. idem Dec. in d. l. is damnum. ff. de reg. iu. idem in cons. 604. Alex. in l. 3. §. procurator. ff. quod quisque iu. & alij plerique passim rem istam multis in locis examinantes. Hinc palam est, non satis locum illum Donatum intellexisse, qui eam dictionem exponit in hunc modum: liquido, pure & manifeste, alij secure interpretantur. Haec si quidem interpretamenta non recte conueniunt vero sensui, nisi ea iuxta propositam a nobis huius loci cognitionem accipiantur. optime vero Duare. Accur. arguit inconcinnae interpretationis, dum in d. l. alias, liquido ab eo assumitur pro manifeste. Hinc [art. 3] denique apparet quid dicendum sit de eo, qui per metum iurat, nec tamen habuit iurandi intentionem nec mentem. Nam hic peccabit quidem mortaliter ob illusionem, quam praetextu diuini testimonij conatur facere. quod Caie. docet in d. ar. 7. quidquid hac in specie Pan. contrarium senserit in c. si vero. de iureiu. col. vl. nec enim ob quemcunque metum debet quis hac illusione vti, nempe mendacio isto, quo perniciose verbis exterioribus adsumit testimonium diuinum, non tamen mente, ex quo mendacium est manifestum, cum aliud verbis explicuerit, quam mente conceperit, & tamen ante absolutionem tenetur iuramentum hoc seruare, quia ecclesia quo ad exterius iudicium potius praesumit iurandi animum, ne praesumat mortale peccatum. cap. verum. de iureiur. l. merito. ff. pro socio. Caeterum hac in parte de iuramenti interpretatione illud optime congruit, an vim habeat contra haeredem, & in haeredum fauorem? & sane in hac controuersia illud semper mihi placuit, quod iuramentum, quo ad periurij crimen, & animae vinculum, minime transeat [art. 4] in haeredem iurantis: bene tamen in haeredem eius cui iuratum fuerit, nisi materia subiecta contrariam interpretationem suadeat. Hoc enim iam diu probauimus in c. requisisti. de testamen. 2. col. id vero modo latius repetemus, quia locus hic aptior sit huic negocio peragendo. Prior resolutionis pars ex eo manifesta est, quod ex iuramento quaedam spiritualis obligatio deducitur, quo ad vim religionis, haec autem animam tantum iurantis ligat: sicuti caeteri spirituales contractus, voti scilicet, & similes. c. vnic. 30. q. 2. vnde si quis iuratus aliquid facere, aut dare promiserit, eius haeres licet teneatur, vt haeres stare contractui, & promissum soluere, non tamen sub vinculo, & religione iuramenti, vt si non fecerit, periurus censeri debeat, secundum Abb. & Doct. in c. veritatis. de iureiu. Ioan. And. in c. vlti. de sepul. Bal. & Paul. in l. grege legato. ff. de legat. 1. Bald. in l. vlti. col. 4. C. de pact. Bart. & Bald. in l. generaliter. C. de reb. credi. Tho. 2. 2. q. 98. art. 2. ad 4. Alciat. in c. cum contingat. de iureiu. nu. 120. & ibi Imol. nu. 18. Posterior vero pars apparet, & probatur: quia qui iurat Titio decem dare, id iuramentum facit secundum interpretationem iustam eius actus, cui iuratio adhaeret, sicuti superius non semel admonuimus, at actus hic absque vllo dubio secundum iuris decisiones ad haeredes Titij transit, igitur is qui iurauit, tenebitur & haeredibus Titij sub iuramenti religione, quae eius animam obligat ad periurij reatum, & poenam. quod secus est in proximo casu, in quo bona haeredis, & eius persona, quo ad obligationis exequutionem, per defunctum, promittentem obligata censentur, non tamen animae quo ad periurij poenam & culpam, atque ita receptum est, iuramentum ex parte iurantis esse personale, quemadmodum DD. adnotarunt in d. c. veritatis. ex parte vero eius, cui iuratum sit, nos opinamur ad haeredes, & successores transire, quod constat in d. c. veritatis. si eius decisio recte consideretur. Respondemus, inquit tex. vt heredes tui, qui nobis, vel alicui successorum nostrorum iurauerint, alijs iurare minime compellantur: Catholicis tamen successorib. nostris, qui pro tempore fuerint & homagij, & fidelitatis puritatem nihilominus ac si iurassent omni tempore teneantur absque tergiuersatione aliqua fideliter obseruare. Hactenus Clemens tertius Pontifex maximus, qui palam sensit, sat esse quod semel iuratum sit Rom. Pontifici, vt qui iurauit ratione iuramenti, teneatur fidem seruare ipsius Romani Pontif. successorib. vnde plura possunt deduci. Primum falsum esse, quod quidam existimarunt, dicentes iuramentum ex parte eius, cui praestatur, personale esse, nec ad eius haeredes transire, licet id ita esse asseuerent Bald. Fulgo. & Rom. in l. sed si hac. ff. de in ius vocand. quos dubius tamen sequi videtur Curt. iunior in l. si quis maior. C. de trans. nu. 25. Secundo apparet verus intellectus propriaque [art. 5] interpretatio ad text. in d. c. veritatis. in hunc sane modum, vt manifestum fiat iuramentum, cuius inibi mentio fit, ad haeredes eius, cui iuratum est, transire, etiam si haeredum, nec successorum mentio nulla facta fuerit in formula iuramenti, qua in re existimamus falsam esse glo. ibi communiter receptam, teste Imol. dum dixit, necessariam fuisse mentionem successorum, vt iuramentum illud ad successores eius, cui praestitum fuit, transiret: etenim iuramentum simpliciter praestitum in re, quae successoribus competit, ad eos omnino transit. Tertio constat, iuramentum praestitum alicui expresso nomine proprio in re tamen ad dignitatem pertinenti, ad successorem dignitatis transire. Nam in dubio an aliquis actus sit personae vel dignitati tribuendus, ex coniecturis id deprehenditur, vt probat text. elegans in d. c. requisisti. de testamen. notant Abb. Felin. & Deci. in c. quoniam Abb. de offic. deleg. text & ibi Bart. in l. penult. ff. de reb. dub. & ibi Paul. de Cast. Bal. item in d. c. quoniam Abb. Soci. cons. 34. lib. 3. col. 2. Alciat. de praesum. reg. 1. praesum. 28. coniectura vero satis sufficiens est, quod actus ipse fiat respectu rei ad dignitatem pertinentis, quemadmodum longius in d. c. requisisti, probare conati sumus. Quarto deducitur ex his, errare Ant. Card. Abb. & Doct. dum in d. c. veritatis. existimant, necessariam esse in formula iuramenti saltem ipsius dignitatis mentionem, vt iuramentum extendatur ad successores in dignitate. Haec etenim conclusio falsa videtur ex his, quae modo explicuimus. Quinto, ex eiusdem distinctionis parte posteriori colligitur, verum esse quod Bald. scripsit in c. 1. §. praeterea. de prohibita feud. aliena. per Fred. nu. 23. dicens, quod si quis iurauerit alicui se praestaturum ei auxilium contra omnem hominem, praeter Carolum quartum, per hoc etiam censetur exceptus eius filius Ladislaus, qui in Imperio successit. Cum haec formula iuramenti etiam quo ad exceptionem concepta sit in re, quae ad Imperatoris dignitatem attinet. Sexto hinc, si priorem distinctionis partem consideremus, satis probatur, quod idem Bal. notauit in l. liberti libertaeque. col. pen. C. de ope. liber. qui asseuerat, haeredem feudatarij non esse periurum, si debita ministeria, quae defunctus praestare iurauerat, minime praestiterit, nisi reuocet, ac repetat iuramentum. arg, l. si cuius. ff. de vsufr. quamobrem successori eius, cui iuratum est ratione dignitatis alicuius, fit ab ipso iurante repetitio iuramenti, non quia ea necessaria sit, sed quod ea fiat in recognitionem beneficij, & feudi, vt quis nouum dominum recognoscat. tex. opti. in c. longinquitate. 12. q. 2. & c. 1. §. praeterea. de prohi. feu. alie. per Fred. pro quo gl. in Auth. qui rem. C. de sacr. eccl. Pau. Cast. in Auth. si quas ruinas. C. eo. ti. Bar. in l. 1. C. de iur. emph. ex quib. solet adnotari emphyteutam, qui rem in emphyteusim accepit, statim dato iusto precio, teneri nihilominus quotannis vel vnum nummum soluere domino directo in recognitionem huius dominij, quae quidem recognitio fit iure emphyteusis. Septimo, maxime apparet ex praemissa resolutione, errasse Bald. in l. vnica. §. exceptio. C. de cadu. tollen. & Ias. consil. 159. col. 3. lib. 2. dum tenuerunt, successorem vasalli, nouumque clientulum non teneri ad sacramentum fidelitatis praestandum, nec ad homagium faciendum domino, quando praedecessor iuramentum domino praestitit expressim pro se, & eius successoribus. Nam licet ita iurans voluerit vinculo iuramenti seipsum, & successores adstringere, parum haec proderit voluntas, cum iuramentum ex parte iurantis sit personale: atque ideo tenetur successor iuramentum fidelitatis praestare, quod idem Bald. notauit in c. quae in Ecclesiarum. de constit. col. penul. versi. sed nunquid. Aluarot. in c. 1. in princip. num. 7. quae fuit prima caus. bene. amit. Carol. Molin. in consue. Parisi. titu. 1. §. 2. gloss. 4. num. 49. idque sensere Doct. in dict. c. veritatis. atque Iaco. a sanct. Georgio, in feudi inuest. versi. qui quidem inuestitus. col. 9. versi. amplius dico. Octauo, his attente perpensis quamuis verum sit, recognitionem faciendam esse ab ipsomet iurante nouo domino, etiam si veteri iuramentum praestiterit expressim pro ipso domino, & eius successoribus: sicuti paulo ante probauimus, minime tamen tenebitur hanc recognitionem nouo iuramento stabilire, siquidem iam semel iurauerit, nec vinculum iuramenti defenderit. text. in d. c. veritatis. de iureiur. Specul. in titu. de feudo. §. quoniam. vers. hoc etiam nota. num. 68. Alex. consi. 79. col. penul. lib. 7. atque ita in specie ista necessariam esse simplicem recognitionem notant Bald. & Henri. in dict. capi. veritatis. quorum meminit, eos quidem sequutus Carol. Molinae. in dict. gl. 4. numer. 50. Nono, ab eadem resolutione procedit [art. 6] intelle. ad text. in cap. vlt. de foro competen. in 6. vbi constitutum est, ratione iuramenti posse Laicum, etiam Reum apud iudicem ecclesiasticum conueniri: cum agatur in ea lite de obseruatione iuramenti. isthaec enim decisio locum obtinet in ipsomet iurante, non autem in eius haerede, nam eius haeres non poterit conueniri coram iudice ecclesiastico: cum iuramentum sit ex parte iurantis personale, & illa constitutio procedat ab ipsa religione iuramenti, & ad periuria euitanda, sic sane illum text. intellexere Ioan. Andre. & Abb. in cap. vltim, de sepul. Bald. in Authen. sacramenta puberum. in fine. C. si aduers. vend. idem Bald. in Rubri. ff. de iureiurand. Iacob. a Bellouisu in repeti. §. contrahentes. num. 65. de foro compet. lib. 6. Anto. & Panor. in c. cum sit generale. de foro compet. & Roman. in singul. 216. tradit Paul. Parisi. in consi. 75. lib. 3. colum. 1. & vlt. & omnes hi, quorum mentionem fecimus in priori parte huius principalis distinctionis. Econtrario autem non tantum is, cui iuratum fuit, sed & eius haeres poterit ad iurantem obseruationem iurati contractus apud ecclesiasticum iudicem conuenire, quod ex posteriori distinctionis parte constat. Illud sane in hoc articulo praetermittendum non est, an regulariter si deferatur a lege iuramentum alicui, censeatur etiam deferri eius haeredi? & in specie tractatur [art. 7] de intellectu tex. in l. si quando. C. vnde vi. & c. vlt. de his, quae vi met. caus. fiunt. quibus constitutum est, quod super quantitate damni illati, si constet de vi, & iniuria illata, stetur iuramento damnum passi. His constitutionibus conueniunt l. 2. titu. 11. part. 3. l. 4. titu. 7. part 5. l. 10. titu. 9. eadem part. Bald. equidem in l. ait praetor. in princip. ff. de iureiuran. fatetur, in his casibus, & similibus iuramentum a lege deferri damnum passo: non tamen eius haeredi: nam probatio per iuramentum ad haeredem non transit, vt idem Bald. asserit in l. 2. ff. de condi. indeb. Contrarium tamen adnotarunt Paul. Cast. & Doct. ex glos. ibi in l. si per alium. §. vlt. ff. ne quis eum, qui in ius vocat. quorum opinio ex eo probatur, quod constitutio dict. l. si quando. ex parte damnum passi fauorabilis sit, atque ideo extendenda. glos. & Bald in l. 2. C. de in ius vocand. Dynus in reg. possessor. de regul. iur. in 6. colum. 4. Abb. in c. non dubium. de senten. excommun. Iason in l. 1 C. de success. edict. 2 colum. His suffragatur tex. in cap. 1. in princip. si de inuest. inter domi. & vas. lis oriatur. domino, inquit tex. inuestituram fecisse negante, si testibus res probari non poterit, possessoris sacramento decidatur. idem in eorum successoribus obseruetur. Quibus quidem verbis satis probatur communis opinio contra Bald. aduersus quem est & decisio Matthaei Afflictis 169. vbi scribit iuramentum in litem deferri ratione doli successori in beneficio ecclesiastico de his, quae acta fuerant tempore praecessoris. idem notat Catellian. Cotta in memoralibus, in dictione, iuramentum in litem. Verum tamen est iuramentum in casu dict. l. si quando. minime deferri contra haeredem eius, qui vim intulit: sicuti notat Faber ibidem, cui plurimum patrocinatur tex. in l. 4. C. de in litem iu. & l. 6. titu. 11. part. 3. tametsi contrarium notauerint Ias. in l. in actionibus. ff. de in lit. iur. & Chass. consil. 7. col. penul. Verum cum in iuramento tractetur de animae obligatione, solet hinc adnotari, iuramentum non posse per procuratorem praestari, nisi speciale mandatum is procurator habeat. Imo & in genere, non posse iuramentum praestari per procuratorem, probatur ex eo, quod iuratio sit actus religionis, qui a persona minime separatur. d. c. veritatis. de iureiu. & asseuerat Bal. in l. vnica. §. ne autem. col. 1. C. de cadu. tollen. vnde idem Bald. in l. 1. q. vlt. ff. de rer. díui. scripsit in materia feudi, iuramentum fidelitatis non posse per procuratorem exhiberi: cum ipsa fidelitas sit per ipsummet clientulum, & feudatarium exhibenda. Huc etiam pertinet tex. glos. & Domini. in c. 2. de iuramen. calum. in 6. vbi patet, haeredem cogendum fore iurare de calumnia, etiam si defunctus iam in eadem lite idem iuramentum praestiterit. Attamen ad huius quaestionis perfectam cognitionem vnicam conclusionem proponimus, praemittentes id, quod dubio procul certissimum est, nempe [art. 8] iuramentum per procuratorem nusquam praestari posse absque speciali mandato: cum tractetur de obligatione spirituali, que consensum specialem potissime exigit. c. vlti. de procur. in 6. cap. vnico. 30. quaest. 2. nec enim absque speciali consensu obligari quis potest, quo ad grauissimum animae, & religionis vinculum, praesertim quod periurij crimen ex hoc immineat in iuramento promissorio, nec verisimile sit quenquam, etiam si velit aliquid promittere, eam promissionem fortissimo iuramenti vinculo, & religione stabilire, in iuramento vero assertorio id facilius apparer: quia procurator nulla ratione potest iuramento nomine domini praestito asserere vt verum aliquid, nisi specialiter habeat in mandatis formulam istam: cum alioqui dubius, & incertus sit, an dominus id verum esse sciat: item, an sub iuramento requisitus id verum esse asseueraret, atque ideo cum vinculum iuramenti assertorij certam veritatem exigat, ea plane non potest per procuratorem nomine domini iuramento in eius animam praestito adseuerari. Sit igitur vnica conclusio. Iuramentum vere praestari potest per procuratorem, aut nuncium habentem speciale mandatum ad iurandum id, de quo in iuramento tractatur. haec conclusio probatur in cap. vlt. de iuramen. calum. in 6. vbi communi omnium sententia idem receptum est & in l. qui bona. §. si alieno. ff. de damno infecto. quo in loco Bartol. & Docto. hanc opinionem vt iure certissimam praemittunt. hoc autem iuramentum per procuratorem fit in animam domini, sicuti probat tex. in c. 2. de testib. in 6. eandem sententiam probat tex. elegans adhuc in materia, & tractatu fidelitatis in c. 1. §. verum. de statu reg. in 6. qui probat, ex consensu domini posse vasallum iuramentum fidelitatis praestare per procuratorem habentem ad hoc speciale mandatum, quem text. ad hoc dicit singu. Roman. in singu. 798. quam ob rem idem Roman. & alij post eum in d. §. si alieno. aduersus Bald. tenent, iuramentum fidelitatis posse per procuratorem praestari: modo is habeat mandatum speciale. Quam opinionem communem esse asseuerant Iacob. de sancto Georgio in tractat. de feud. & inuesti. §. qui quidem inuestiti prestiterunt iuramentum fidelitatis. colum 3. & Chassan. in consuetu. Burgund. Rubric. 3. §. 2. num. 3. quam sententiam tenuerunt Arch. in cap. tibi domino. 63. dist. & Bald. in c. 1. §. nulla. per quos fiat inuesti. est tamen intelligenda haec assertio, modo dominus ipse non contradicat, quem admodum probat text. in d. §. verum. notat Iacobinus in d. col. 3. nisi vasallus sit ita iuste impeditus, quod non possit commode ad dominum ipsum accedere, tunc etenim poterit etiam domino inuito mittere procuratorem, aut nuncium speciali mandato instructum ad praestandum iuramentum fidelitatis, quod notat Bald. in cap. 1. §. nisi iusta. numer. 6. glos. ibi. quo tempore miles. Haec vero conclusio a quibusdam adeo vera censetur, vt & eam intelligant etiam in eo casu, quo lex requirit iuramentum propria manu exhiberi: nam & tunc existimant sufficere, id fieri per procuratorem habentem speciale mandatum, quibus obstat text. quem inibi ad hoc notat Panor. in c. licet. in 2. de testib. ad idem text. in c. si vero. in 2. de senten. excom. quem ad probationem huius conclusionis existimant singul. esse Felin. in d. c. licet. colum. 2. optima glos. in c. 2. in verb. proprijs. de haere. in 6. quae in hac ipsa specie eandem sententiam probat. Sic & Ludouic. Roman. in d §. si alieno. meminit text. in d. c. si vero, ex eoque praedictam conclusionem notat: scilicet, iuramentum non posse fieri per procuratorem, etiam habentem speciale mandatum, vbi lex requirit, quod manu propria id fiat. Attamen Alexander in d. §. si alieno. vlti. colum. ita intellexit illum textum, vt censeat non habere locum eius decisionem in procuratore habente speciale mandatum, quasi iuramentum in ea specie praestari per procuratorem non possit, nisi is habeat mandatum speciale. Quae quidem interpretatio minime placet ob auctoritatem gl. in Clement. 1. de vita & honesta. cleri. in verbo, publice, quae probat, non posse per alium fieri quod ex lege, vel Canone agendum est a propria persona. idcirco aliter oportet in hac quaestione distinguere in hunc sane modum, vt si lex exigat in aliquo actu proprium alicuius iuramentum, possit tunc iuramentum per procuratorem habentem speciale mandatum praestari, & fieri: modo is actus eius conditionis sit, quod per alium geri possit, Ioan. Dominic. & Doctores in capitu. vt circa. de electi. in 6. textus optimus in dict. cap. licet. de testibus. quo in loco apparet, testem nec testimonium per alium dicere, nec iuramentum ad id necessarium praestare posse, etiamsi mandatum adsit speciale. Sed si lex requirat iuramentum fieri, aut praestari propria manu, illud plane per alium praestari nec fieri poterit, etiam cum speciali mandato, tex. in dict. c. si vero. quem ita intellexit Felinus in d. c. licet. sensit Domin. in d. c. vt circa. §. penul. atque ita resolutionem istam, eiusque distinctionem praetorium Rotae seruat secundum Chassiodor. decisio. 1. de iureiu. vbi ipse eam sequitur. sensit eandem opinionem Cardin. in Clemen. 1. de iureiur. notabil. 21. qui per tex. ibi existimat, posse per alium fieri in his quae nullius, vel modici sunt praeiudicij, quod iuxta iuris regulas propria persona, aut proprijs manibus agendum est. Idem notarunt Felinus in d. c. licet. colum. 2. de testib. Deci. in c. cum parati. numer. 5. de appellationibus. & Ias. in l. si is, qui pro emptore. ff. de vsucap. nu. 374. qui hac de re latius scribit. Est tamen satis frequens dubitatio, quod mandatum sufficiat ad iurandum de calumnia, nam id speciale requiritur. Quidam etenim censent, sufficere mandatum generale ad omnes causas, & speciale ad iurandum de calumnia: licet non exprimatur in specie causa, super qua iuramentum hoc praestandum sit, nam in animam domini nihilominus poterit ex hoc mandato fieri calumniae iuramentum: sicuti receptum est in praxi, secundum Barto. & Alexand. in d. l. qui bona §. si alieno. & Capellam Tholosanam 132. quae quidem praxis iniusta videtur: siquidem proprie verum iuramentum in hac specie per hunc procuratorem in animam domini fieri non potest. Nam in ea lite, quae inscio, & ignorante domino tractatur, iuramentum hoc fieri non valet: quia nulla est certitudo, quod absit in eius litis defensione, aut prosequutione calumnia. Forsan enim eam dominus minime defenderet, hísue defensionibus nequaquam vteretur, si eius litis scientiam haberet. idcirco fatua est ist haec procuratoris iuratio: tametsi & Mathesila. notab. 150. predicti forensis vsus meminerit. Quamobrem iustius, ac iure verius est, quod hoc mandatum non sufficiat, sed sit necessarium mandatum speciale ad iurandum de calumnia in speciatim nominata causa, & lite: secundum Bartol. in d. §. si alieno. eundem Bart. in l. 2. C. de iureiurando. propter calum. Abb. & Barba. in cap. in pertractandis. de iuramen. calum. quorum opinio magis communis est, & probatur a simili in l. si quis mihi bona. §. sed vtrum. ff. de acquiren. heredit. eandem sententiam tenet Alex. in d. §. si alieno. Nam cum hic procurator iurare debeat in animam domini, non poterit absque eius speciali consensu eam obligare: praesertim vbi agitur de periurio committendo, quod grauissimum crimen est, nec procurator quibuscunque verbis constitutus mandatum habere videtur, ad scelus aliquod nomine domini perpetrandum. l. 3. §. si procurator. ff. quod quisque iur. l. procurator. ff. de condit. indeb. His equidem probauimus, nusquam posse iuramentum per alium, nuncium scilicet, aut procuratorem fieri, in animam domini, nisi ipse habeat mandatum speciale: posse tamen regulariter praestari dato ad id mandato speciali, quod maxime obseruandum est, vt miremur interim, plurima in iudicijs frequentissime alieno nomine praestari iuramenta, quae minime forent admittenda. # 6 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Juramentum lege Euangelica prohibitum non est. -  2 Quandoque peccat qui iuramentum ab alio exigit. -  3 Iuramentum quandoque officium est ad religionis virtutem pertinens. -  4 De iudicio, quod iur amenti comes est: atque ibi de iurandi necessitate. -  5 De veritate, quae item est comes iuramenti. -  6 Justitia comes est iuramenti, & ibi de iuramento. quo res illicita promittitur, quando mortalem aut venialem culpam inducat. -  7 Iuramentum si contineat promissionem non mutuandi, aut non fideiubendi, non est obligatorium. -  8 Intellect. ad tex. in cap. vlt. 22. quaest. 4. -  9 Iuramentum, cui deficit iustitia comes, an vere sit periurium? §. SEXTVS. POST haec autem operaeprecium erit de comitibus iuramenti agere, nam vt iuramentum honeste fiat, aliquot necessaria sunt, sine quib. id permissum non, imo iure optimo improbatum. Huic vero quaestioni opportune conuenit in quirere, an iuramentum sit actus licitus per se, & an fuerit lege Euangelica prohibita iuratio? & quibusdam videbitur, iuramentum prohibitum esse lege Euangelica, iuxta illud Matthaei cap. 5. quo in loco inquit Christus Redemptor noster, "Sit sermo vester, est est: non non": quod autem his abundantius est, a malo est. idem Iacobus Apostol. admonet cap. 5. Epistolae scribens, "Nolite iurare". Sic Hieronymus in dicto cap. 5. Matthaei adseuerat, Euangelicam veritatem non recipere iuramentum: cum omnis sermo fidelis pro iureiurando sit. capitu. considera. 22. quaestione 1. Et idem Hieronymus in cap. 4. Hieremiae scribit, Euangelium nos prohibere iurare. item & Zachariae capit. 8. testatur, Dominum in Euangelio praecepisse, ne iuremus. Hoc ipsum & Theophylactus probat, dicens: In lege Mosaica non erat malum iurare: post Christum autem malum est, sicut & circuncidi, & in summa quicquid est Iudaicum. & praeterea quod a malo est, illicitum esse videtur. Matth. cap. 7. Non potest arbor mala fructus bonos facere: sed iuramentum a malo est, vt constat in praecitato capit. 5. Matthaei. igitur illicitum esse apparet. & tamen nihilominus proponimus primam hac in controuersia conclusionem. Iuramentum [art. 1] lege Euangelica prohibitum non est. Haec probatur auctoritate Pauli ad Hebraeos c. 6. vbi Apostolus inquit: Homines per maiorem se iurant: & omnis controuersiae eorum finis est iuramentum. deinde, si iuratio peccatum esset, non ita frequenter iurasset idem Apostolus 1. ad Corinth. cap. 15. Quotidie morior per vestram gloriam fratres. idem 2. ad Corinth. capit. 1. Testem, inquit, Deum inuoco super animam meam, quia parcens vobis nondum veni Corinthum. & ad Galatas 1. Quae autem scribo vobis, ecce coram Deo, quia non mentior. Ad Ro. 1. Testis est mihi Deus, cui seruio in spiritu meo. Hanc denique assertionem multis comprobat d. Aug. in serm. 28. de verbis Apost. & in lib. contra mendacium. & in lib. contra Manichaeos. & de sermone domini in monte. 22. text. opt. in c. si peccatum. q. 1. & in c. & si Christus. de iureiu. Nam quod ex Euangelio in contrarium adduximus, non est intelligendum de malo culpae ipsius iurantis, sed de culpa ipsius exigentis iuramentum, qui sit nimium incredulus, quemadmodum ipse Aug. explicat in d. lib. de sermone Domini in monte. Romanus Pontifex in d. c. & si Christus. Tho. in 2. 2. q. 89. art. 2. Aut sane ideo Christus dixit, quod amplius est, a malo est. Quia iuramentum oriatur a malo poenae, sitque malum poenae propter ingenium, & conditionem mortalium, quibus post peccatum Adae non est facile de rebus occultis fidem adhibere citra testes, & iuramenta, etenim si status humanae innocentiae perdurasset, nunquam concessum fuisset hominibus iurare, eo quod nulla tunc esset iurandi necessitas, sed simplici verbo praestarent homines mutuo sibi fidem. Cum serpens ille hanc plagam humano generi impegerit, siquidem & ipse mendax semper fuit, vt habetur Ioan. cap. 8. inde auctoritas hominum laesa fuit adeo quidem, vt non facile homines digni sint, quibus adhibeatur fides, iuxta illud Psalm. 15. Ego dixi in excessu meo: omnis homo mendax. sic & hanc interpretationem idem Augu. & Romanus Pontifex in d. c. & si Christus ad Matthaei locum vt congruam admiserunt. cap. ita ergo. 22. quaest, 1. Quamobrem diuus Chrysostomus in commentarijs super Matthae. cap. 5. illum locum: a malo est, de diabolo interpretatur. Nimirum vt ait Theophyla. quod omnis infidelitatis diabolus primus sit auctor. Et praeterea Iesus Redemptor noster licet in d. c 5. Matth. per creaturas iurare prohibuerit, nusquam tamen vetuit iurare per creatorem, secundum Hieronymum inibi, & Innocentium tertium in dicto cap. & si Christus. Aptior tamen est auctoritati Euangelicae, & Iacobi epistolae ea interpretatio, vt constituamus, iuramentum tunc illicitum esse, ac semper fuisse, cum ei desint comites illi, & circumstantiae, quae solent id reddere licitum, non nunquam honestum religionis officium: quod si fiat iuramentum adhibitis eius comitibus, nulla ex parte illicitum esse potest, iuxta communem sanctorum virorum traditionem. Deinde, vt obiter Hieronymi auctoritati satisfaciamus, forsan voluit Christus ostendere maximum discrimen, quod latissimum patet inter antiquam Synagogam, & nouam Ecclesiam. Nam cum Iudaei auctore Paulo ad Galat. 4. veluti paruuli essent in fide nihil a seruis differentes, aliqua eius pro eorum imbecillitate indulgebantur, quae prouectioribus iam Christianis, & tanquam filijs ad legitimam aetatem adultis, atque his qui haereditatem per mortem Christi adiuerunt, non sunt cum tanta licentia concedenda. Quamobrem iuramentorum vsus multo turpior est Christianis, quam Iudaeis. Christiani enim deberent illa sanctimoniae, & religionis verae opera praestare, quae vbique illis absque omni iuramento fidem, & iustam comparent auctoritatem. Nam etsi Deus antiquitus iurasse legatur, tamen Magister noster Christus nunquam iurauit, vtitur equidem his verbis, Amen, Amen, quae a iurandi significatione sunt aliena: idemque significant, ac si diceret: vere, vere, seu firmiter dico vobis: quemadmodum constat apud Lucam c. 5. ex quibus illud plane verum est, iuramentum non esse prohibitum lege diuina, imo permissum. Quod Augustinus probat, & sequuntur eum Innocentius tertius in d. c. & si Christus. & ibid. Docto. sanctus Thomas in d. quaestion. 89. articul. 2. Ioan. Arboreus libro 9. Theosophiae c. 17. Nec [art. 2] tamen hinc necessario sequitur, etiam si admittamus primam interpretationem Euangelici testimonij, peccare omnino eum qui iuramentum ab altero exegerit, nec enim vbique peccat: cum possit iusta ex causa iuramentum ad maiorem promissionis vel assertionis confirmationem exigere absque vllo crimine. Extat hac de re diui Augustini testimonium elegans in Sermo. 28. de verbis Apostoli cap. qui exigit. 22. quaest. 5. Qui exigit, inquit, iurationem, multum interest si nescit, illum iuraturum falsum, an scit. Si enim nescit, & idem dicit, iura mihi, vt fides ei sit, non est peccatum, tamen humana tentatio est. Si autem scit, eum fecisse, & cogit eum iurare, homicida est. Ille enim se suo periurio interimit: sed iste manum interficienti & impressit & pressit. Haec Augustinus apud Gratianum. sed in dicto sermone 28. de verbis Apostoli ita legitur apud Augustinum: qui de malo ipsius exigentis iuramentum praefatus haec subdit verba: tene ergo linguam, & consuetudinem quantum potes, non quomodo quidam quando illis dicitur: verum dicis, non credo, non fecisti, non credo, Deus iudicet, iura mihi. & ipse, qui exigit iurationem multum interest si nescit, illum falsum iuraturum, an scit. Si enim nescit, & ideo dicit, iura mihi, vt ei fides fiat, non audeo dicere non esse peccatum, tamen humana tentatio est. Si autem scit, eum fecisse, & nouit fecisse, vidit fecisse, & cogit iurare, homicida est, ille enim suo se periurio perimit, sed iste manum interficientis & impressit & pressit. Hactenus Augu. cuius verba libuit referre, vt planior esset eius sensus: qui apud Gratianum non ita patet. Et tamen illud erit praenotandum, non statim peccare eum, qui iuramentum exigit ab eo, quem scit falsum iuraturum. Nam si hoc exigat publico fungens officio, & munere iuxta ordinem Iuris, minime peccat, secundum Tho. 2. 2. quaestione 98. articu. 4. Imo, si rem istam penitius inspexerimus. manifestum erit, [art. 3] iusiurandum nonnunquam officium esse, non modo licitum & honestum, verum & religiosum, ac laude dignum. Nam & si quod scriptum est Deuteronom. capit. 6. per nomen Dei iurabis, ad promissionem quandam tacitam habentem prohibitionem iurandi per falsos Deos potius, quam ad praeceptionem referendum sit: attamen saepenumero vsu ueniet iusiurandum praeceptum esse, nempe, dum potestas publica exigere a ciue potest iuramentum ad detegenda, coercendaque mala, quae vergunt in Reipublicae dispendium. imo quandoque tenetur quis non requisitus iusiurandum offerre ad confirmationem testimonij, quod dicere tenetur, ad liberandum innocentem a damno aut pro alio magno Reipublicae commodo, sicuti colligitur ex traditis in capitulo, intimauit. de testibus. & per Thomam 2. 2. quaestione 70. articul. 1. Atque secundum hanc interpretationem illud Psalmistae obtinet: Laudabuntur omnes, qui iurant in eo, scilicet in Deo. Hoc ipsum probatur ex proprijs iuramenti causis, quae duae sunt: altera de ratione finis, cum iuramentum sit omnis controuersiae finis, ad confirmationem, teste Paulo ad Hebrae. capitu. 6. idem tradit Iurisconsultus in l. 1. ff. de iureiurand. maximum, inquit, remedium expediendarum litium in vsum venit iurisiurandi religio. Altera vero causa, quae iuramentum honestum, ac laude dignum reddit, est honor, qui Deo a iurante defertur, dum illum confitetur esse fontem primum veritatis. Nam sicuti reliquas humanarum scientiarum veritates per sua prima principia philosophi demonstrant, siquidem auctore Aristotele 1. Physic. tunc arbitramur scire vnamquamque rem, dum principia prima cognoscimus vsque ad elementa: ita dubia omnia rerum contingentium, quae aliter constare non possunt, per diuinum testimonium, quasi per primum, maximumque veritatis principium merito confirmamus. Hinc denique fit, iurandi virtutem, vbi ea legitima sit, ad religionem pertinere, cum ad cultum Dei pertineat, quem iurantes confitentur infallibilem omnium veritatem, & scientiam habere, cui omnia etiam cordium abditissima sunt in conspectu. capitu. nouit. de iudic. sic in dict. l. 1. ff. de iureiurando. & in l. 2. C. eodem titulo. iurandi officium religio nuncupatur, quae quidem ad secundum praeceptum prioris tabulae referenda est. Etenim dum in eo cauetur vsurpatio diuini nominis in vanum, significatur diuinam venerationem esse & religionem, iuramentum exhibere, vbi iurandi adsit necessitas. Vnde Hieremiae capit. 5. conqueritur Deus de filijs Israel, quod eum dereliquissent, iurassentque in his, qui non erant dij. Deuteronomij capit. 6. scribitur: Deum tuum timebis, & illi soli seruies. ac deinde subditur: per nomen illius iurabis. Aristoteles item 1. Metaphysicorum, capit. 3. res, inquit, honorabilissima est iuramentum: cuius ideo venerationem nunquam antiqui tribuerunt, nisi illis, quos pro Deis colebant. Sic denique Diuus Thomas in quaestione 89. articulo 4. probat, iuramentum actum religionis esse. Haec vero virtus non est de genere illarum, quae ex obiecto proprio, & per se sunt virtutes, quae nihil aliud desiderant, vt bene fiant, quam vt nulla illis adsit, aut apponatur circumstantia praua, sed de genere earum, quae non sunt omnino virtutes, nisi propter necessitatem: sicuti poenitentia, virtus, quae in statu innocentiae minime fuisset virtus: sed propter necessitatem peccati virtutis nomen habuit. etenim sicut sunt virtutes quaedam ad tuendam bonam valetudinem animi: ita sunt & aliae virtutes ad eam reparandam, si quando fuerit amissa. Sic & hominis natura integra non exigebat vindicationem: at si mali sint, & praeuaricatores, virtus necessaria est, nam non vindicamus, nisi malefacta. Et sicut vindicatio sceleris alieni supponit vitium in alio, sic vindicatio sceleris proprij supponit vitium proprium. quam ob rem poenitentia virtus dicitur, etiam si distincta sit ab alijs virtutibus: quemadmodum explicat Thomas in 4. sentent. distinctio. 14. quaestione 1. articul. 1. quaestione 3. & ibi Palud. quaestione 2. columna tertia. idem Thomas 3. part. quaestione 85. articulo 2. eruditissime Melchior Cano in Relectione de poenitentia, parte 2. Iuramentum igitur virtus est ad religionem pertinens, non equidem per seipsam, sed supposita necessitate expetenda. Conuenit etenim inter auctores catholicos, iuramentum non esse ponendum inter ea, quae sua natura bona sunt, sed inter necessaria: sicuti explicant Augustinus de verbis Domini in monte, libro 1. & Ioannes Chrysostomus Homelia 26. ad populum Antiochenum. Propter multam, inquit, incredulitatem non hominem volunt sponsorem, sed Deum. Hinc sane quod diuus Thomas scripsit 2. 2. quaestione 89. articulo 2. dicens, iuramentum secundum se esse licitum, & honestum: intelligendum est secundum indiuiduos comites suae honestatis, atque ideo non est iuramentum bonum per se appetendum: tametsi per necessitatem sit honestum adhibitis alijs eius comitibus: sicuti haec & alia id genus eleganter scribit Domin. a Soto in Relectione de iurament. parte 1. capitul. secund. hanc vero diui Thomae interpretationem idem Thomas tradidit ea quaestione 89. articul. 5. Igitur de comitibus iuramenti necessario hac in parte agendum erit, vt etiam obiter interpretemur textum in dicto capit. & si Christus. quo in loco Innocentius tertius asseuerat, iuramentum per se malum non esse. Nec enim, inquit, iuramentum per se bonum esse: quod si dixisset, posset id intelligi eo pacto, quo diui Thomae sententiam intelleximus: sed Romanus Pontifex inibi testatur, iuramentum non esse de his actibus, qui sunt per se omnino mali, nec possunt aliquo casu licere, vt furtum, adulterium. Sed de his actibus, qui non sunt per se mali, imo possunt esse liciti iuxta quasdam circumstantias, & ornatus: mali autem itidem ex causa. Nam iuramentum prohibetur saepissime ex eo, quod fiat non adhibitis eius comitibus, quibus id potissimum honestatur. Primus [art. 4] iuramenti comes ipsum iudicium traditur, a quo ipsa iurandi necessitas est. tres etenim sunt eius comites, iuxta illud Hieremiae capit. 4. Iurabis, viuit Dominus, in veritate, & iudicio, & in iustitia. quem locum Hieronymus interpretatur ita scribens: animaduertendum quod iusiurandum hos habet tres comites: veritatem, iudicium, atque iustitiam. Et addit, si ista defuerint, nequaquam erit iuramentum, sed periurium. capit. 2. 22. quaestione 2. capitulo vltim. 22. quaestione 4. gloss. in dicto capitulo. & si Christus. versiculo, iustitia. Diuus Thomas 2. 2. quaestione 89. articulo tertio. horum autem comitum quemlibet separatim tractabimus: nec temere primum esse diximus necessitatem ipsam iurandi: quia hunc potissimum existimamus iuramenti ornatum: nempe, quod id fiat iudicio comite, siquidem primus hic comes, quod ad iudicium attinet, alios complecti videtur. Ex quo deducitur, fieri non debere iuramentum, nisi ex causa necessitatis, vt tandem id fiat, maxima cum circumspectione in re quidem graui, & vbi iuratio necessaria est ad persuadendum id, quod iuramento asseueratur. est enim temeritas quaedam, & plane irreuerentia diuinae maiestatis, citra necessitatem pro quibuscunque rebus, etiam minimis iurare. Nam id est assumere nomen Dei in vanum, cum frustra fiat iuramentum, suoque fine careat. finis autem iurisiurandi est ipsa necessitas persuasionis & fidei, vt veritas confirmetur, ac credatur asserenti, & promittenti. Hic autem statim deficit, si iuramentum fiat, vbi nulla adest ad persuadendum iurandi necessitas. Quanta vero necessitas ad iurandum sit requirenda, maxime admonuit Isocrates apud Ioannem Stobaeum sermone 25. Sacramentum, inquit, oblatum tibi duabus de causis iurato, vel, vt teipsum turpi suspitione liberes, vel, vt amicos ex magnis periculis eripias. Pecuniarum vero gratia, & si iustam causam habeas, nullum Deum iuraueris. Sin minus, alijs periurus, alijs auarus videberis. Haec Isocrat. Sed & Pythia Lacedaemonijs vnum genus iurisiurandi proponens respondit: Satius, ac melius illis fore, si absque iureiurando affirmassent, teste Plutarcho in problematis Roma. capit. 27. qui ex Phauorino tradit, veteres iussisse pueris Herculem iuraturis exire domum, & sub dium progredi: idque de industria, vt moram efficeret ea solennitas, & deliberandi daret spacium, ne pueri sic temere deierare insuescerent. Praeterea iuramentum caret iudicio, si id frequenter fiat, cum ex frequenti iuratione magnum sit peierandi periculum, saepeque periurium inde contingat. Legitur etenim Ecclesiastici capit. 23. Iurationi non assuescat os tuum: multi enim casus in illa. Et iterum: Vir multum iurans replebitur iniquitate, & non discedet a domo eius plaga. retulit text. in dicto capit. & si Christus. est igitur iurandi consuetudo periculosa, quippe quae viam periurijs sternat. Necessitas autem iurandi tunc vere contingit, quando illa veritas, quae iuramento firmanda est, nequeat alia via comprobari, eaque iuratio necessaria sit tuendae charitati: siquidem Deus non est qualibet ex causa in testem vocandus. Quia & prudentia huius comitis ratione ad iurandum requiritur: nempe, vt iuramentum fiat praeuia consultatione, maturoque iudicij examine. Dicitur autem iuramentum, quod hoc comite caret, a diuo Hieronymo periurium, in praecitatis locis, non ex eo, quod vere periurij crimen hinc possit omnino deduci: sed quia sit haec incauta iuratio, quemadmodum exponit glossa, ibi communiter recepta in capit. tua nos. de iureiurando. incauta vero iuratio quodammodo periurium dici poterit, quia iurans exponit se periculo peierandi ob incautam iurationem, vt tradit Thomas 2. 2. quaestione 98. articulo 1. & 2. qua ratione, vbi de periurio, quo ad eius propriam vim & significationem, tractabitur, de hoc improprio periurio nulla erit ratio habenda. Est etenim proprie periurium, mendacium iuramento firmatum, secundum Thom. in d. artic. 1. quaestion. 98. Secundus [art. 5] iuramenti comes veritas est. Nam actus mortales ex fine speciem sortiuntur, finis autem iuramenti est confirmatio dicti humani. huic vero confirmationi falsitas opponitur, quae dubio procul finem iuramenti extinguit, atque tollit omnino. atque ideo a falsitate praecipue constat peruersitas iuramenti: deque ratione periurij falsitas est, vt docet sanctus Thomas 2. 2. quaestione 98. articu. 1. quo fit, vt veritas sit necessarius comes iuramenti, quae quidem si deficiat, periurium proprium efficit, quia veritas penitus requiritur in iuramento, vt id, quod asseritur verum, omnino sit, atque id, quod negatur, sit vtique falsum. in promissorio autem iuramento, vt id, quod promittitur, tempore & loco impleatur, abest etenim a iuramento omnis eius substantia, si veritas deficiat: adsumiturque nomen Dei in vanum. Qua ratione veritas est medulla, & substantia honestatis iuramenti. Peccatum ergo, & mortale est omne assertorium iuramentum, si veritas desit, etiam si id ioco fuerit factum, imo maiorem irreuerentiam committit in Deum, qui ioco falsum iurat, vt docet Thomas dicta quaestione 98. articulo 3. sic periurus grauiter punitur iure humano preter diuinam punitionem, quod statim a nobis latius tractabitur in §. quo poenas aduersus periuros statutas explicabimus. Nec de hoc iuramenti comite amplius hic tractare libet. quandoquidem res sit omnino expedita, absque veritate iuramentum periurium quidem esse grauissimum, & mortale crimen. Tertius [art. 6] iuramenti comes a iustitia pendet, & vere requirit ad iuramenti honestatem quod sit licitum, aut decens id, quod iuratur: quemadmodum constat ex his locis, quae paulo ante adduximus ad comites iuramenti, vnde sequuntur plura. Primum, quod iuramentum vergens in dispendium salutis aeterne, nullo pacto seruandum est. capit. non est obligatorium. de regulis iur. in 6. capit. si vero. capit. cum quidam. §. vlti. capit. sicut. de iureiurando. capit. in malis. capit. qui sacramento. cum multis alijs eiusdem. quaestione 22. quaestio. 4. impia etenim est promissio, quae scelere adimpletur. Nam vbicunque aliquid promittitur, quod impleri non potest, ideo quia illicitum sit, vel dedecens, aut iure prohibitum, vel diuinis consilijs contrarium, nulla contrahitur obligatio: cum Deus neminem ad aliquod ex his obliget. Qua ratione in cap. nerui. 13. distin. & in cap. duo mala. eadem distinct. scriptum extat, minus malum esse iuramentum noxium frangere, quam implere. imo vere nulla est hic iuramenti violatio: quandoquidem ex supra dictis non sit huic iuramento vlla obligandi vis. quod & sanctus Thomas explicat 2. 2. quaest. 89. articulo 7. Secundo hinc sequitur, omne iuramentum promissorium, quod rem illicitam, vel indecentem, aut diuinis consilijs contrariam contineat, peccatum esse. vsurpat enim ociose quis nomen Dei in vanum, si iuramento id promittat, quod non licet, vel non debet soluere, ex causis modo expositis. derogat etenim venerationi diuinae maiestatis, qui eam in huiusmodi promissionum testimonium adducit, atque ita haec iuramenta temeraria dicuntur. cap. definitio. 22. quaest. 4. c. sicut nostris de iureiurand. notatur in c. Florentinum. 85. distinct. Tertio patet ex his, haec iuramenta temeraria tunc ad peccatum mortale pertinere, cum id, quod sub iuramento includitur, & promittitur, crimen est mortale, secundum omnes in dict. c. si vero. glos. in dict. c. sicut in nostris. & in d. c. Florentinum. Nam si obseruatio huiusmodi iuramenti crimen est mortale, idem peccatum admittitur, quando iuramentum praestatur: eadem equidem ratione, qua prohibetur res, etiam interdicitur iuramentum promissorium eiusdem rei patrandae. Et praeter alia, quae ad grauitatem huius peccati adduci possunt, constat maximam irreuerentiam contra maiestatem diuinam committi, si quis Deum ad rei illicitae, & sub mortalis criminis reatu prohibitae promissionem, testem aduocauerit. Deinde, si ita iurans animum habet agendi quod iuramento promisit, plane constat, eam intentionem peccatum esse mortale: quod si animus desit faciendi, consequitur manifeste itidem mortalem culpam contrahi, quia nomen Dei in vanum iurans adsumpsit, Deum ipsum in testem adsumens falsae promissionis: quod iam in hac relectione in specie adnotauimus. idcirco peccatum hic mortale constituitur. Quarto deducitur iuramentum, & tunc temerarium esse, cum aliquid promittitur, quod venialem culpam habet. glos. in c. fina. aliquid. 22. q. 3. Ioan. And. Domin. & Francis. in hoc cap. quamuis. de pac. in 6. vbi Geor. Natam notab. 7. idem notat & Ioan. de Selua in tracta. de iureiuran. 3. parte. 4. limit. Nam cum veniale peccatum opponatur feruori charitatis, consequitur ex hoc, nullam posse, etiam praestito iuramento, constitui obligationem ad id agendum, quod venialem habet culpam: atque ideo maximam esse temeritatem iuramento promittere rem hac culpa dignam. notant Abb. & Felin. post alios in d. c. si vero. Hinc & quinto constat, iuramentum promissorium venialis actus, & culpae, peccatum esse veniale. Quia etsi iurans adimpleat quod promisit, solum venialiter peccat: & qui iurat veniale opus facturum, non se illaqueat, ne iuramentum implere possit, nisi tantum sub reatu veniali: vnde non peccat dum iurat, nisi venialiter, atque ita in specie notat Caietan. in dict. quaestio. 89. articu. 7. in responsione ad 2. & Syluest. in verb. iuramentum. 4. quaest. 1. & in verb. iuramentum. 2. questio. 7. idem ipse Caietan. in Summa, verb. periurium promissorium. tametsi Catharinus admonuerit, cauendum esse ab hac opinione. Sexto, adhuc ex praemissis patet, si ad amussim hanc materiam expendamus, non satis sufficientem esse argumentationem istam, iuramentum quodcunque vergens in dispendium salutis aeternae, seruandum non est, igitur iuramentum quodlibet, quod non tendat in detrimentum salutis eternae, seruandum erit. Haec etenim collectio minime valet. [art. 7] Sunt sane quedam iuramenta promissoria, quae etiam si possint seruari: quia ex eo nullum dispendium salutis spiritualis sequitur: attamen nulla est obligatio ex ea promissione deducta, quae iurantem cogat ad seruandum id, quod iuramento promisit. Sunt ad hec pulchra verba S. Tho. in d. q. 89. articu. 7. ad secundum, in hunc equidem modum. Si quis autem iurat, se facturum aliquod peccatum, & peccat iurando, & peccat iuramentum seruando. Si quis vero iurat se non facturum aliquod melius bonum, quod tamen facere non tenetur, peccat quidem iurando in quantum ponit obijcem spiritui sancto, qui est boni propositi inspirator: non tamen peccat iuramentum seruando, sed multo melius facit, si non seruet. Hactenus Thom. Idem adnotauit ipse Tho. lib. 3. q. 14. & Panor. in d. c. si vero. col. 3. & colligitur ex Gratiani resolutione in c. vlti. §. vlt. 22. quaest. 4. vnde si quis iureiurando promittat, non mutuare pecunias, non fideiubere: certe in casibus quibus id officium impendere tenetur sub mortalis, aut venialis culpae reatu, dubio procul peccabit si iuramentum seruet, & peccabit item iurando. Sed vbi non tenetur id officium in alterum exercere, sed est opus optimum: profecto peccauit iurando, & venialiter, vt ex Caietano in Summa, & in Commentarijs ad Thomam adnotauimus: non tamen peccabit seruando iuramentum: nec illud violabit, si mutuam pecuniam alteri dederit, aut pro eo fideiusserit: quod satis constat ex Thoma Gratiano & Abba. in praecitatis locis. Ex quibus opinor manifestum esse Hippolyt. lapsum, qui in repetitio. Rubr. ff. de fideiussoribus. opinatur, numero 28. post hoc iuramentum, cuius modo meminimus de non fideiubendo emissum, iurantem non posse fideiubere, nec valere fideiussionem: quod, ni fallor, falsissimum est. Sic & dum Oldr. in con. 90. sensit, iurantem in hac specie nec posse fideiubere, nec mutuare, nisi existenti in extrema necessitate: itidem labitur, quia non obstante iuramento poterit qui iurauit, mutuare cuicunque, & pro quocunque fideiubere, etiam si is non sit extrema in necessitate constitutus. Hinc etiam patet, non recte rationem huius quaestionis perpendisse Catharinum: dum aduersus Caietanum falsum esse censet, quod modo diximus, in hoc iuramento veniale, non mortale peccatum committi. Hinc etiam expendendum est, quod Gratianus [art. 8] docet in dict. cap. vlt. 22. quaest. 4. est etiam, inquit, quod iuratur, aliquando vitiosum non in natura sui, sed ex causis extrauenientibus, veluti cum aliquis post votum castitatis iurat alicui, se habiturum eam in coniugem. Coniugem namque habere, in seipso malum non est, tamen huic ex voto perniciosum est, hoc autem iuramentum, etiam si illicitum sit, non tamen seruari prohibetur, sed de violatione voti poenitentia sibi iubetur indici. Hactenus Gratianus, qui parum sibi constans, multa quidem hac in propositione & sentit, & asseuerat, quae nullo pacto defendi simul possunt. Idem auctor paulo ante inquit. Aliquando namque iuramento deest iustitia, veluti cum quispiam post votum castitatis ducit vxorem iuramento firmans, nunquam se ab ea discessurum: quod quamuis illicitum fit, quia iustitia sibi probatur deesse: tamen auctoritate Augustini seruari praecipitur. ad quorum verborum perfectam interpretationem praemittendum est, praecitatum capitu. vlt. 22. quaestione 4. deductum esse ex diuo Ambrosio libro 3. de officijs. capit. 10. vsque ad versiculum, illicitum ergo iuramentum: quo Gratianus ipse in epitomen quaestionem colligit. Deinde illud est considerandum, post simplex votum castitatis, si quis vxorem ducat, etiam absque iuramento, matrimonium tenet, teneturque cum vxore cohabitare, ac debitum coniugale reddere: aut ante copulam, & matrimonij consummationem religionem ingredi, & profiteri. Imo plane, si nondum matrimonium fuerit consummatum, tenebitur religionem ingredi, & profiteri ea ratione, qua tenetur votum iuxta vires proprias seruare, & effugere periculum votum violandi, si cum vxore cohabitet. Nam licet teneatur exigenti debitum reddere, non tamen potest exigere absque voti iniuria, & violatione: itaque si matrimonium nondum sit consummatum ad hoc, quod modo diximus, tenetur. Et nihilominus matrimonium tenet, ac firmum est. capit. consuluit. & capitu. rursus. qui cler. vel vouent. tametsi contrahens matrimonium post votum castitatis mortaliter peccet: quippe qui contra votum egerit, se ipsum adstringens debiti coniugalis redditioni, quae castitati aduersatur, vt in dict. capit. vlti. satis probatur. Preter haec profecto, si iuramenti vim consideremus, nullo pacto negari potest, hoc iuramentum de matrimonio contrahendo emissum post votum castitatis, illicitum esse, & minime obligatorium: sicuti patet rationibus paulo ante adductis, & ipsius Gratiani testimonio, non testatur, hoc iuramentum illicitum esse, ac perniciosum, & voto contrarium. Mirum igitur videbitur quibusdam, quod statim subdit Gratianus, non esse prohibitum, quod iuramentum hoc seruetur. Nam si per hoc iuramentum, & eius obseruationem votum violatur, non potest id iurisiurandum obligare, ad rem inquam illicitam, & sic ad voti violationem. Quamobrem vel Gratianus maxime errat, vel eum habere debet sensum, vt intelligamus non de iuramento ducendi vxorem: siquidem hoc iuramentum seruandum non est, post votum castitatis praestitum, imo prohibetur omnino seruari, quia voto castitatis contrarium est, & tendit in violationem voti, sed de iuramento habendi & tractandi, vt vxorem eam foeminam, quam per verba, quae de praesenti didicimus, in vxorem acceperat etiam post simplex votum ipse, qui iurat, vel modo tempore iuramenti accipit. Sic sane duas hac in controuersia constituimus conclusiones, quarum prior dictat iuramentum post votum castitatis prestitum, de accipienda aliqua foemina in vxorem per verba, quae de futuro dicimus, nec iurantem obligare, nec seruandum fore, imo id illicitum esse, & mortale crimen committi, si seruetur. Posterior conclusio exponit, iuramentum post votum castitatis praestitum, de habenda foemina in vxorem, matrimonio cum ea contracto per verba perfectum coniugij consensum significantia, seruandum fore, quo ad debiti coniugalis redditionem: licet id incaute, & illicite praestitum fuerit ante matrimonij contractum, & teneatur iurans religionem aliquam ante coniugij consummationem ingredi, ac profiteri. Hoc etenim est quod Gratian. sensit, dum in d. c. vlt. vtitur verbis significantib. contractum matrimonij perfectum, saltem in vers. vnde datur intelligi. quamuis an sit perfectus matrimonij contractus per illam promissionem, qua quis aliquam foeminam pollicetur se in vxorem habiturum: quibus verbis vtitur Gratianus in part. vlt. d. c. satis dubium sit secundum ea, quae notauimus in epitome ad 4. lib. Decret. 2 par. c. 4. §. 1. nu. 5. & vere in casu huius posterioris conclusionis, nihil iuramentum operatur, nisi quo ad maiorem transgressionis culpam propter periurium, siquidem etiam absque iuramento contractus coniugalis iam perfectus indissolubilem inducit cohabitandi obligationem, quamuis votum simplex castitatis praecesserit. Haec autem [art. 9] iuramenta, quibus iustitia deficit, periuria appellantur, in c. sicut nostris. de iureiur. in c. qui sacramento. 22. q. 4. nullo etenim in futurum expectato tempore iuramenta ista, dum emittuntur, periuria sunt propter iustitiae & iudicij defectum, secundum Tho. 2. 2. q. 98. artic. 2. ad 2. Nam requiritur ad honestatem iuramenti quod sit licitum, & honestum id, quod iuratur: atque ideo qui iurat se adulterium commissurum, statim periurus est, licet reuera sit completurus iuramentum non quidem ex eo quod iuramentum non seruauerit, sed quia iurauit id, quod fas non erat perficere, aut non tenebatur etiam post iuramentum facere. Idcirco in ipso iurandi actu periurium perpetratur, frangiturque iuramentum, cum id fiat promittendo id, quod seruandum necessario non est, nec vllam seruandi obligationem inducit, vel quod absque crimine, & culpa seruari non potest. Qua ratione multis canonibus statutum est, pro his iurationib. incautionis poenitentiam iurantibus iniungendam fore. Hinc sane definiri poterit quaestio illa. An haec iuramenta temeraria, quae quandoque periuria dicuntur, sint punienda ea poena. quae aduersus periuros statuta est? Nam text. in c. sicut nostris. de iureiuran. & in c. grauis admodum. de censi. probat, pro his incautis iurationibus congruam poenitentiam fore indulgendam, nec priuandus est quis beneficio ecclesiastico, quemadmodum pro vero periurio priuaretur. glos. in cap. definitio. 22. q. 4. & in c. Florentinum. 85. dist. Ex contrario sese offert responsio text. in c. tua nos. de iureiuran. vbi si quis iuramentum illicitum primo praestiterit, ac deinde contrarium fecerit iuramentum, beneficio ecclesiastico priuatur. Idcirco Doctores quidam Iuris Canonici interpretes existimant, decisionem text. in dict. c. tua nos. ita esse intelligendam, vt priuatio beneficij non fiat in ea specie propter iuramentum illicitum, sed quia quo ad vulgi opinionem contrarium prestans iuramentum constituit se iurans in periurio, quod vitare non poterat eo ipso, quod duo aduersa & contraria iuramento pollicitus fuerit, atque ita eum text. interpretantur Innoc. Ioan. Andr. Abb. Imol. & Docto. magis communiter in d. c. tua nos. qua in re vulgi opinio, & scandalum consideratur: cum periurium vulgus existimet necessario committendum fore ex ea iuratione: sicuti post alios admonet Felin. in dict. capi. tua nos. quem text. ita intellexere, eum commendantes Roman. singul. 510. & Ripa in cap. 2. de rescript. colum. 3. Sed licet haec opinio communis sit, mihi tamen nusquam placuit: video etenim prius iuramentum nullam habuisse obligandi vim, nec habere: atque ideo non posse vere, & proprie periurium contingere, tametsi non fiat id quod in eam iurationem deductum fuerat: id vero quod posteriori iuramento promissum est, absque vllo periurij reatu fieri quidem potuit. Nec est absolutio necessaria a priori iuramento: cum ex eo nullum iurationis vinculum processerit. Quamobrem aliter intelligi poterit responsio text. in dicto capitu. tua nos. Nam prius iuramentum, cuius inibi mentio fit, de soluenda pensione maiori, potuit, ac poterat ab ipso iurante absque periculo spiritualis salutis seruari ad eius vitam: & ideo in hoc sensu iuramentum illud validum fuit, quo ad obligationem saltem ante absolutionem, quae necessaria est, & omnino praestanda, ex eo quod inique fuerit iuratio extorta de pensione soluenda, non quidem instituta Episcopi auctoritate, nec solita, sed noua: vt constat ex dicto capit. significauit. & capitu. Grauis. de censibus. & quia ante absolutionem istam in specie capit. tua nos. contrarium iuramentum praestitit Clericus, ac seipsum constituit in certo periurio, nisi absolutio fuerit obtenta, punitur pro periurio priuatione beneficij: quemadmodum ibidem adnotarunt Cardin. & Felin. colum. penult. quia siue seruauerit prius, siue posterius iuramentum, manifesta est periurij culpa: si prius, ex eo quod violat posterius: si posterius, ex eo quod violat prius, quod ante absolutionem seruare tenebatur. Atque haec dicta breuiter sint de comitibus iuramenti: reliqua vero ad hanc quaestionem pertinentia non admodum recondita, nec difficilia sunt: & quae diximus, ea tantum ratione tradidimus, vt propositae materiae, quo ad qualemcunque cognitionem, satisfaceremus. # 7 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Periurij grauitas, & an sit maius crimen homicidij? -  2 Periurium lege Pontificia, & seculari puniri potest. -  3 Periurus qualiter Iure Canonico puniatur? -  4 Periurus, an sit infamis infamia iuris? -  5 Falsi testis ratio, & criminis grauitas. -  6 Testis in iudicio falsum dicens testimonium, quo pacto sit puniendus? -  7 Periurus ratione iuramenti de calumnia, an sit puniendus? -  8 Blasphemia quid sit, & eius grauitas. -  9 Explicantur in specie verba regiarum constitutionum, quae de blasphemis puniendis tractant. -  10 Blasphemi qualiter puniendi sint, et qua poena veteribus legibus fuerint puniti? -  11 Iure regio quae poena sit aduersus blasphemos statuta? -  12 Blasphemus an repellatur a testimonio tanquam infamis? §. SEPTIMVS. HIS omnibus ad huius materiae cognitionem prenotatis, de ipsius periurij poena tractandum erit, cuius equidem grauitas multis constat, quae tamen consulto missa facimus: satis etenim est, crimen istud grauissimum esse multisque nominibus e Republica extirpandum. [art. 1] Nam id esse grauius homicidio. Sanctus Thomas existimat in quodlibet. 1. articu. 18. rationibus sane vrgentissimis. Si quidem periurium est transgressio praecepti prioris tabulae: & ex eo honori, ac reuerentiae Dei optimi maximi detrahitur: ideoque iniuria Deo fit: quae maior est omnibus alijs, quibus proximus offenditur. Deinde vt ait Paulus, omnis controuersiae finis est iuramentum. Quod si ita est, consequitur plane, maius esse crimen periurium, quam homicidium: alioqui homicidae, nec adultere nusquam iuramentum deferretur: quoniam coniectura esset, quod per periurium, tanquam per exilius peccatum maiora contingerent, & celarent crimina. Quo argumento Thom. vtitur in dicto articu. 18. mihi tamen non satis placet. Quia ex eadem collectione tantum deducitur, maiori poena homicidium puniri, quam periurium, quod verissimum est regulariter. Quamobrem cum tractatur in foro exteriori de puniendis criminibus, deque eis quo ad punitionem detegendis, tunc argumentatio Thomae in praxim deducitur: in foro etenim interiori nulla est huiusmodi consideratio. Nam si accusatus homicidij crimen id non commiserit, nullum adest in iuramento periculum nec periurij timor est: si vero illud scelus perpetrauerit, per periurium, quod forsan timetur, non effugit homicidij culpam. Idcirco argumentatio ista quo ad culpam peccati non admodum vrget. At in foro exteriori, vbi de poena tractatur, solum de maiori vel minori supplicio est controuersia. Nam si maiori poena puniretur periurium, quam homicidium, optima constitueretur coniectura, quod Reus homicidij delatus minime auderet interrogatus sub iuramento crimen negare, ob timorem maioris poenae: si vero minori poena periurium quam homicidium puniendum foret, praesumeretur quidem Reum iuratum, vt vera de crimine homicidij responderet, negaturum quidem homicidium timore maioris poenae, sibi propter homicidium iniungendae. Sic sane, dum Sanctus Thomas argumentatur ex auctoritate Pauli Apostoli, tantum sequeretur ex eius consideratione, quod si maiori poena puniretur homicidium, quam periurium, non esset iuramentum omnium controuersiarum finis: sed si iuramentum est omnium controuersiarum finis, vt vere Paulus testatur, esset profecto grauior poena pro periurio, quam pro caeteris criminibus infligenda, ex argumentatione Diui Thomae, ne quis ob timorem maioris poenae pro alijs criminibus subeundae periurium committere auderet. Hoc autem adhuc non sufficeret: quia detecto periurio vtrumque crimen detegitur: nempe periurium, & id crimen, cuius quis apud iudicem accusatur. Igitur non omnino conuincit argumentatio Thomae, praesertim quod sunt aliquot crimina euidentet maiora periurio, vt haeresis, idololatria: & tamen vbi agitur de his detegendis, Reus ipse per iuramenti religionem interrogatur. Omnium equidem controuersiarum finis est iuramentum, teste Paulo. quia id exigitur ad veritatem inquirendam: nec praesumendum erit, quod Reus alicuius criminis delatus velit periurij crimen committere, illudque iam commissis addere, atque ita passim videmus Reos in iudicium delatos, & de criminibus periurio maioribus interrogatos, palam fateri culpam: quia non ita audent iam perpetratis sceleribus periurium addere: cuius quidem nulla est congrua satisfactio casu, quo tenentur interrogati respondere, nisi Reipublicae & proximo damnum illatum restituerint: restitutio autem plerunque, quo ad Rempublicam, minime fieri potest, nisi responsio iurata, quae periurium induxit, retractetur. Vnde fit, vt existimem alijs rationibus grauitatem periurij probandam fore: quae dubio procul constat ex prima, quam modo adduximus, ratione: & ex alijs, quarum meminit Gulielmus Peraldus in Summa de vitijs & virtu. 2. Tomo. tractat. 9. 2 part. capitu. 4. quo in loco duodecim rationes adducit, quae grauitatem huius criminis ostendunt, praeter quas illud est potissime obseruandum, quod periurium funditus euertit humana commercia: omnium enim actionum humani conuictus firmissimum stabilimentum est, dictorum & conuentorum fides, que simpliciter violata maximum damnum infert: quanto magis idem continget, si iuramento stabilita violetur: igitur de poenis huius criminis acturi primum de poena simplicis periurij: secundo, de punitione periurij in iudicio contingentis circa veritatis assertionem: tertio, de blasphemijs tractabimus. Primo denique loco, praeter culpam, quam periuri, quo ad criminis reatum, contraxerunt, cuius ratio apud diuinum tribunal examinanda est, [art. 2] puniendi sunt a iudicibus, & legibus publicis, non tantum Ecclesiasticis, sed & secularibus: quod probat text. in l. si quis maior. C. de transactio. not. optime Roma. in consil. 512. cuius & nos meminimus in Epitome ad 4. Decreta lib. 2. part. capitu. 6. in princip. nume. 20. Nam etsi Caesarea constitutio in l. 2. de rebus cred. dixerit, iusiurandi contemptam religionem satis habere vltorem ipsum Deum: id tamen vel obtinet, vbi nulla ex periurio fit iniuria proximo, vt Accurs. & Doctor. ibi existimant, vel non conuincit, non posse a Principe Laico periuria puniri in hoc seculo, praeter diuinam Dei punitionem: quemadmodum & plura delicta in Republica puniuntur, quae tantum pertinent ad offensam diuinae maiestatis: quod satis est manifestum. Aut sane Imperator, vt rationem redderet, cur periuria non puniantur grauissime, poena inquam corporali, praemisit, hoc crimen maximam vltionem a Deo expectare, quamuis ab hominibus non ita seuere fuerit punitum. Punitur tandem [art. 3] periurium simplex, priuato praeiudicium irrogans iure Pontificio poena depositionis ab ordine. text. & ibi Doctores in capitu. cum non ab homine. de iudic. notat Panormit. in capitu. tua. de iureiurand. Quinimo & periurus beneficio Ecclesiastico priuandus est per sententiam, non tamen est ipso iure priuatus. textus optimus vbi gloss. & eius interpretes ita opinantur in c. querelam. de iureiuran. glos. in cap. illud de excessib. prela. gloss. in cap. quicunque. 6. quaestio. 1. Abb. & alij in capitul. 2. de rescript. quo in loco Felin. Deci. & Ripa fatentur, hanc opinionem communem esse: idem asseuerant, eam sequuti Ioannes a Selua, de iureiurand. quaestio. vlti. & in tractat. de beneficio 3. part. quaestio. 2. Ioannes Bernard. in sua Practi. cap. 86. Caesar Lambert. de iure patron. 1. part. 2. lib. quaestio. 9. articu. 15. eandem veram esse censet Andr. Alciat. in dict. cap cum non ab homine. & probatur in cap. in nostra de procur. licet Rebuffus in tract. de pacificis possess. nume. 218. velit tenere, periurum priuatum esse ipso iure beneficijs ecclesiasticis, quae iam tempore periurij obtinebat, quae quidem opinio communi omnium sententiae refragatur. Existimat tamen ipse Rebuffus collationem beneficij factam periuro esse nullam ipso iure: cuius opinionis auctores sunt Abb. & Docto. in dicto capitul. querelam. de iureiur. Aufrerius in Capella Tolosan. quaest. 17. Dec. in capit. dilecti. col. 2. de exceptio. Felin. in capit. 2. de rescript. col. 3. & Nicol. Milis in verb. periurus. text. optimus in capit. accedens. de accusat. Fred. tamen in consil. 50. tenet contrariam sententiam: imo quod haec collatio non sit nulla ipso iure, sed rescindenda. Priori vero opinioni suffragatur, quod periurus sit infamis, vt paulo post tradetur: collatio autem beneficij facta infami, sit nulla ipso iure, regul. infamibus. de regul. iur. in 6. Ego quidem opinor non omnino verum esse, quod collatio beneficij facta infami sit nulla ipso iure: nam eam validam ante sententiam fore tenuerunt Federic. in d. consil. 50. Card. & Felin. in d. cap. querelam. de iureiuran. idem Felin. in d. c. 2. de rescript. colum. 3. & praemittit Cald. consil. 20. tit. de praeb. probat text. vbi Innoc. in cap. inter dilectos. de excess. praelat. nisi ea collatio fiat infami notorio infamia quidem iuris: tunc etenim collatio est nulla ipso iure: quemadmodum explicant Abb. num. 6. in d. c. inter dilectos. idem Abb. in c. super eod. ad finem. de electio. Felin. in d. c. 2. num. 4. Ioan. de Selua, in tract. de beneficio. 3. part. q. 3. col. 5. & haec de infamia iuris: nam de infamia facti tradit Calder. in d. consil. 20. de praeb. & post eum optime Marti. ab Azpilcueta in c. si quando. de rescript. colum. 52. Idcirco caute dixit Rebuff. vbi supra num 221. eius opinionem, & aliorum, quos modo citauimus, procedere, quando quis esset per sententiam declaratus periurus, & postea fieret ei collatio: tunc sane collatio ista nulla est ipso iure, non alias. Quasi velit tunc demum collationem factam periuro & infami, nullam esse, cum infamia notoria sit. Atque, vt rem istam tandem definiamus, ego existimo, collationem beneficij periuro factam nullam esse ipso iure, quando infamia haec ex periurio notoria sit: non alias. Item in alio & secundo casu, nempe cum collatio beneficij periuro facta fuerit auctoritate literarum Apostolicarum ad beneficia: harum siquidem literarum praecipua ratio est quae a morum honestate procedit, idcirco non est collatio beneficij valida, imo nulla ipso iure censetur, si fiat harum literarum auctoritate ei, qui infamis sit, secundum Calde. in d. consil. 20. & consil. 4. de accusa. Felin. in d. c. 2. col. 3. de rescript. & in c. inquisitionis. de accusat. colum. 2. Rebuff. in d. tract. de pacificis poss. num. 222. his accedit, quod alienum est a mente Rom. Pon. infames ac periuros sub literis ad beneficia contineri, cum potius ea velit clericis bonis moribus praeditis conferri. Vnde placet profecto Cald. sententia in infamia iuris: item & in infamia facti. Periurium [art. 4] item vtroque iure, Pontificio, & Caesareo, punitur poena infamiae. l. si quis maior. C. de transactio. cap. infames. 6. quaest. 1. gl. in dicto capitul. querelam. de iureiuran. modo periurium promissorium sit, atque in iuramento promissorio contigerit: nam ex periurio assertorio infamis quis non efficitur. gloss. in l. Lucius. ff. de infamibus. gloss. in dicto capitul. quicunque 6. quaest. 1. notat sanctus Thomas 2. 2. q. 98. articul. 3. Bald. in rubric. de iureiurand. Abbas in capit. testimonium. columna 8. de testib. vbi Felin. num. 20. & Lambert. de iure patron. 1. part. 2. lib. quaest. 9. articul. 15. & Lanfrancus in capit. quoniam contra. de probationibus. in verb. testes. num. 135. testantur hanc distinctionem communem esse: quae tamen intelligenda est, vt periurium promissorium circa contractum infamiam irroget, iuxta dictam l. si quis maior. quae in hac specie expressim hanc poenam infert. cui conuenit Regia lex 26. titul. 11. part. 3. & l. 2. titul. 5. part. 7. Quod si quis in specie capitul. debitores. de iureiurand. periurus fuerit, quippe qui non soluerit vsuras, quas praestare promiserat, infamis non erit: vt notant Felin. in dicto capit. testimonium. numer. 21. & Lambert. in dict. articul. 15. Periurium autem assertorium rei praesentis, vel praeteritae, iure ciuili punitur poena criminis stellionatus, & ideo periurus ad tempus exulat. l. vltim. ff. de crimi. stellionat. At periurium promissorium hanc etiam iure ciuili poenam habet, vt praeter infamiam periurus contractus poenam soluat, & actionem, omneque conuentionis commodum amittat. d. l. si quis maior. vbi Docto. communiter hoc adnotarunt. & in dict. l. 2. C. de rebus credit. Ias. in §. item si quis. in 2. num. 63. de actionibus. idem in l. si duo patroni. ff. de iureiurand. Ioan. a Selua. de iureiurand. quaest. vltima tradit vndecim periurij poenas Chassanae. in consuet. Burgund. rubric. 10. §. 12. quas apud ipsum Lector facilime legere poterit. Iure quidem Regio, qui iuramentum promissorium violauerit, omnia bona amittit, eaque fisco Regis adiudicantur. l. 1. titul. 6. libr. 8. ordinat. Ex quibus praeter alios intellectus, quos paulo ante tradidimus ad l. 2. C. de rebus credit. apparet, posse eandem constitutionem intelligi quo ad poenam ordinariam: nam quantum ad extraordinariam, frequenter periuria per humanos iudices puniuntur, sicuti no. glo. in Auth. scenicas non solum si fideiussores praestent. quam dixit singul. Curt. Iunior in l. si quis maior. C. de transact. col. vlt. Secundo agendum erit de periurio, quod in iudicio circa veritatis testimonium committitur Si [art. 5] quis etenim in iudicio interrogatus alicuius controuersiae causa, dixerit testimonium aduersus veritatem, dubio procul falsum committit, falsique reus efficitur. l. 1. ff. de falsis. in princip. capit. 1. de crim. falsi. l. nullum. C. de testib. Nec solum committit falsum testis, qui responderit contrarium eius, quod vere ipse sciebat: sed & is qui interrogatus de aliqua re veritatem tacuerit, dixeritque se nihil scire. quod probat text. in d. capit. 1. capit. quisquis. & ibi gloss. 11. quaestio. 3. Bald. in l. data opera. numero 29. C. qui accusare non possunt. gloss. in capit. cum dilecti. de accusat. in verb. plenam. & in verb. meram. Felin. in capit. 1. de testib. cogend. numero 3. Regia 42. titul. 16. part. 3. & l. 1. titul. 7. part. 7. tacere siquidem vbi loquendum est, & loqui vbi tacere oportet, & est necessarium, peccatum erit secundum Thomam 2. 2. quaest. 73. articul. 1. & Floren. 1. parte. titul. 2. cap. 4. §. 5. Quod si testis interrogatus veritatem tacuerit forsan absque dolo, quippe qui homo integrae famae, & opinionis de actu post longum tempus interrogetur, excusabitur plane ex praesumpta quadam simplicitate, licet constet illius actus scientiam eum habuisse: sicuti adnotarunt Riminald. in l. qui accusare. C. de edendo. colum. 2. & Anton. Rube. consilio 16. potest autem testis falsum dicere testimonium in decem praedicamentis, quae commemorat Azo in Prooemio C. eleganter. Bald. in l. data opera. numero 31. C. qui accusare non poss. & sane testis falsum dicens testimonium, multis ex nominibus execrandus. Nam & antiquitus qui apud Romanos falsum testimonium dixissent, e Saxo Tarpeio deijciebantur, vt auctor est Gellius libro 20. Nocti. Attica. capitul. primo. quo in loco Sext. Caecilius magno Reipublicae malo existimat legem hanc duodecim tabularum obsoleuisse. Acerbitas, inquit, plerumque vlciscendi maleficij, bene atque caute viuendi disciplina est. Item & Athenis in Areopago grauissimum exercebatur iudicium ψευδομαρτυριῶν, id est, falsorum testium, auctore Demosthene: tametsi Cicero in oratione pro L. Flacco Graecorum fidem in dandis mutuis falsis testimonijs maxime improbet. Quibus concinit, quod Euripides in Iphigenia Taurica scribit: Graecia nequaquam nouit fidem. Etiam si Atticus testis prouerbio dictus sit is, qui probatissimus & incorruptissimus est. Sicuti & Attica fides, etenim Velleius Paterculus, adeo, inquit, certa Atheniensium in Romanos fides fuit, vt semper, & in omni re quicquid syncera fide gereretur, id Romani Attica fide fieri praedicarent. Sic Graeca fides pro certa fide assumitur apud Ausonium ad Paulum. & de Philone villico suo inquit: Mutuatur ad Graecam fidem. apud Plautum in Asinaria, Graeca fides dicitur, vbi non verbis, nec stipulationibus, sed presenti pecunia res agitur. Diem, Aquam, Solem, Lunam, Noctem, haec argento non emo. Caetera, quo volumus vti, Graeca mercamur fide, id est, numerata pecunia. Quae forsan deflecti possunt in id, vt per ironiam dicta esse censeantur: ideoque existimemus praesenti pecunia rem agi, quod fides Graeca parum constans sit, & improbatissima. Poena autem deiectionis e Saxo Tarpeio, iam pridem obsoleuit, siquidem & Modestinus respondit in l. si diutino. §. vltimo. ff. de poenis. non posse quem sic damnari, vt de Saxo praecipitetur. Titus Liuius libro 29. scribit, Marcum Liuium, C. Claudium collegam Censorium equum vendere iussisse, quod summae notae erat duarum rerum causa, quarum praecipua fuit, quod aduersus eum falsum testimonium dixisset. De poena item falsi testis tradit Strabo libro 15. apud Indos falsum testem extremis decurtari. Iosephus etiam auctor est libro 4. Antiquit. cap. 6. Mosaica lege cautum fuisse, vt testis falsus ea pateretur, quae is contra quem falso testificatur, passurus esset. eadem lex constat capit. 19. Deuteron. Primus autem omnium Charondas testi falso mulctam indixit: quemadmodum meminit Aristot. lib. 2. Ethico. cap. 10. huius criminis grauitatem ostendit Salomon Prouerb. capit. 6. testem, inquit, fallacem odit Dominus. Et rursus capit. 25. Homo, qui contra proximum suum loquitur falsum testimonium, iaculum est, gladius & sagitta acuta. Quod si testis verum dixerit, pecuniam tamen ex ea causa acceperit, vt scilicet testificaretur, falsi adhuc poena tenebitur. glo. in l. 1. §. 1. & ibi Bartol. ff. de falsis. Abb. in capit. 1. de crimi. falsi. idem Abb. & Felin. numero 30. in capit. licet. de probatio. Hippol. in d. l. 1. §. 1. de fals. Ias. in l. Diuus. num. 27. ff. de re iudicat. Doct. in cap. 1. de testi. quorum opinio magis communis est, mihi tamen non omnino placet: video etenim crimen falsi non posse conuenire his, qui verum dixerint: atque ideo testis, qui falsum absque pecuniae munere & corruptione testificatus fuerit, falsi crimine notabitur: non sic testis, qui licet pecuniam, vt testificaretur, recepit, nihilominus verum dixerit, nam falsi reus non erit. Sic Philip. Decius in capit. 1. de testibus. tenet, hunc testem non esse puniendum falsi poena, sed alia extra ordinem, arbitrio iudicis, cuius opinio. l. styli. 115. probatur. inficior grauius esse crimen, si quis simul pecuniam acceperit, & falsum dixerit, quam si pecuniam tantum acceperit, verum autem fuerit testificatus, aut falsum absque pecuniae receptione: attamen vt locus sit crimini falsi, & eius poenis, oportet quod testis falsum dixerit testimonium. Sed & si quis testimonium dixerit in iudicio, contrarium tamen ei, quod iuratus extra iudicium dixerat, falsi item poena tenebitur, secundum Bartol. in l. eos. vltim. colum. ff. de fals. Tyndarum in tract. de testibus. capit. 11. Matth. de Afflict. in constitu. Neapolit. lib. 3. tit. de periurijs. num. 14. quorum opinio admodum est dubia, imo mihi falsa videtur. Nam si quis extra iudicium etiam cum iuramento contra veritatem responderit, non punitur ordinaria poena falsi, sicut notat Alberic. 2. parte statut. quaestio. 147. idem contra Bartol. tradit Hippolyt. in dicta l. eos. numero 11. Bald. in capitul. 1. §. si enim. quid sit inuestitu. in feudo. columna 2. atque Alexand. in consilio 74. libro 1. scribit, communem opinionem esse Bartolo contrariam. Felin. etiam a Bartol. discedit in capitulo, cum in tua. de testibus. vbi extra iudicium responsio data est absque iuramento: nam si quis iuratus respondisset falsum etiam extra iudicium, ipse Felin. Bartol. sententiam defendit, vt poena falsi locum habeat. Ego vero fateor, periurum hunc esse, & poena periurij puniendum fore, non poena falsi, quasi ea tantum admittenda sit contra testem in iudicio falsum. quod Alberic. in dict. quaest. 147. significare videtur: tametsi Alexand. Hippol. & alij, qui Bartol. sententiam improbarunt, expressim loquantur quando extra iudicium absque iuramento quis respondisset contrarium eius, quod modo in iudicio testificatur. Nec me praeterit, in hac specie quoties quis contraria responderit, primo quidem extra iudicium iuramento praestito, ac demum in iudicio per solenne testimonium coram iudice, hoc posterius responsum non esse admittendum, nec fidem ei exhibendam propter manifestum periurium, quemadmodum ipse tradidit lib. 2. variar. resolutio. capit. 13. numero 7. Testis autem, [art. 6] qui falsum dixerit testimonium punitur iure Pontificio, si clericus sit, depositione, & detrusione in monasterium, vt ibi poenitentiam tanti sceleris agat, secundum Panor. in capit. 1. de crimi. fal. text. optimus in c. si Episcopus. 50. distinct. nisi clericus ex officio iudicis, tunc puniendus sit nulla constituta contra eum accusatione: quia in hoc casu punitur poena extraordinaria iudicis punientis arbitrio. text. & ibi glo. in §. presbyteri. 5. quaest. 6. Sic & iure Ciuili dicens falsum testimonium, si puniatur a iudice ex officio citra accusationem, quia apud eum dixit falsum testimonium, extra ordinem arbitrio iudicis punitur: non ordinaria poena. l. nullum. & ibi gloss. C. de testib. l. vltim. tit. 16. part. 3. not. Ioan. Ferrari. in Pract. in rub. de forma iuramenti testis. col. 3. quod si iudicio ordinario accusationis actum sit contra testem falsum, punitur is falsi criminis poena, quae traditur in l. 1. §. vlt. ff. de falsis. prob. text. in l. eos. ff. eod. tit. l. 13. tit. 8. lib. 2. fori, vt tandem poena falsi in homine libero sit deportatio, & omnium bonorum publicatio: in seruo autem vltimum supplicium. Sed si quis in causa capitali falsum aduersus reum testimonium dixerit, puniendus erit eadem poena, qua puniretur reus ipse, si criminis conuictus foret. text. in l. 1. §. 1. & ibi Bartol. ff. de sicarijs. cuius meminere Bald. in c. 1. in principio, de pace tenend. & eius violatori. col. vlt. Ias. in l. & si legibus. C. si contra ius vel vtilit. pub & in l. si duo patroni. §. vlt. ff. de iureiur. Felin. in c. sicut. de testib. Chassanae. in consuetud. Burgundiae, rub. 10. col. 10. tex. optim. in c. satis. 33. quaest. 5. cuius mentionem fecit Aret. in c. super his. de accusat. num. 24 idem glo. sensit in cap. Rex debet. 23. quaest. 5. est & in his regnis, hac de re egregia decisio in l. 83. Tauri. cuius & nos obiter meminimus, libro Variarum resolutio. 2. cap. 9. probat hoc ipsum text. Deut. cap. 19. Poenae vero statutae aduersus falsos testes non admittentur, nec admittendae sunt, vbi testis falsum dixerit in his, quae accessoria sunt, nec ad substantiam actus pertinent: tunc etenim poena extraordinaria punienda est falsitas ista: quemadmodum not. Spec. tit. de teste. §. 1. vers. item quod aliquid de suo. num. 87. & ibi Ioann. And. Ang. in l. Lucius. ff. de his, qui not. infamia. Hippol. in singul. 76. Innoc. ante alios in capit. fraternitatis. de haeret. cui sententiae suffragatur, quod falsitas minime punitur, si contingat in his, quae siue vera siue falsa sint, nemini nocere possunt. glos. in l. damus. C. de falsis. quam Docto. inibi sequuntur. & Socin. consil. 104. libro 1. Hippol. in l. 1. §. praeterea. ff. de sicarijs. num. 14. idem & Socin. in consilio 185. libro 2. qui hanc opinionem testificatur communem esse. Est & ad hoc ipsum glo. Abb. Imol. & Doctor. in cap. quanto. de iureiur. in verb. nomine patris. notat Ant. Rube consil. 16. Item punitur poena falsi is, qui testem ad dicendum falfum testimonium induxit, aut testem munere & dono corrupit, vt aduersus veritatem testificaretur. l. 1. ff. de fals. Regia lex 1. titul. 7. part. 7. vbi expressim hoc probatur. Nec tamen ex hoc causam amittit: siquidem is tantum ius litis & causae perdit, qui falsum committit circa acta causae, non qui circa testes ipsos aliaúe instrumenta, quae ad causae acta non attinent. text. in l. in fraudem. §. quoties. ff. de iure fisci. quem ita Bartolus ibi intellexit. quem sequitur Benedict. a Plumbino, in l. qui agnitis. ff. de exceptio. rei iudicat. columna 15. tradit Hippolyt. in Rubric. C. de probationibus. numero 186. cum sequentibus. & est haec opinio communis, secundum Alex. & Ias. in l. diuus. colum. 4. ff. de re iudic. & Deci. in cap. cum venerabilis. de except. num. 30. qui tamen conatur aduersus Bartol. distinctionem disputare. Lege Regia testis falsum dicens testimonium, punitur poena quadam satis extranea. Nam ei extrahuntur dentes, non quidem omnes, sed quinta eorum pars, etiam si hoc testimonium dixerit in causis ciuilibus. l. 3. titul. de falsis. libro 4. fori, quam legem ipse video in praxi admissam esse, siue iudex ad punitionem istam procedat ex officio, siue ad accusationem alicuius. Quidam opinantur lege veteri huius regni, testi falso omnes dentes extrahendos fuisse: at que ita legem obtinuisse, in haec verba: Quitenle los dientes. Idque iustissimum fuit: & tandem adiectis literis paulum corrupta dictione scriptum fuisse: Quintenle los dientes. Qua de re nihil certum affirmare audeo. His vero, quae de puniendis periurijs diximus, illud est adijciendum, quod periurus ratione iuramenti de calumnia non est [art. 7] puniendus, nec aduersus eum procedi potest per viam inquisitionis, nec per modum accusationis: quia satis Deum vltorem habet, qua in specie intelligenda est l. 2. de rebus credit. secundum gloss. in princ. Institut. de poena teme. litigant. in verb. religione. quod expressim adnotarunt Bald. in consil. 299. libro 5. Federic. consil. 23. Rebuffus in tract. de pacificis possess. num. 219. quorum ratio ea potissima est, quod sit fragilis humana memoria, etiam in factis proprijs: atque ideo licet quis iuramentum in iudicio praestiterit de calumnia, & victus fuerit, non ex hoc arguitur, eum periurum fuisse. Imo si locus foret accusationi, aut inquisitioni ad punitionem periurij, ex iuramento de calumnia commissi, profecto mille quotidie proponerentur accusationes aduersus periuros, totidemque inquisitiones a iudicibus ex officio instituerentur: quae quidem res satis esset in Republica perniciosa, quippe quae daret ansam multis calumnijs & delationibus. Non inficior, periurium a iuramento calumniae procedens puniendum fore, quoties per ipsius iurantis confessionem, aut per euidentem probationem constaret, iurantem vel in iuratione ipsa, vel aduersus eam calumnia vsum fuisse. cap. vlt. de iureiur. in 6. Tertio, de blasphemijs agendum erit: nam eas ad periuria, & temeraria iuramenta quidam existimant pertinere, cum plerumque potius sunt execrationes quaedam. Est autem [art. 8] blasphemus qui negat aliquid de Deo, quod ei conueniat: aut tribuit Deo aliquid, quod ei nequaquam conuenit, quemadmodum S. Thomas explicat 2. 2. quaest. 13. artic. 1. & ibi Caiet. Syluest. in verbo, blasphemia. quaest. 1. Nam blasphemiae nomen significare videtur quandam derogationem alicuius excellentis bonitatis, maxime diuinae. Atque ideo blasphemus est, qui diuinae maiestati derogat, eius potestati aut bonitati detrahens. Et haec quidem proprie: improprie etenim quodlibet conuitium in Deum prolatum, & itidem contumelia maledictióue in ipsum Deum, aut virginem matrem, aut sanctos, blasphemiae nomen habent. Probatur equidem haec ad blasphemiae crimen pertinere, in capit. 2. de maledicis. notant Anania ibi. Bart. in l. item apud Labeonem. §. ait Praetor. ff. de iniur. idem in consilio 274. quidam Pellinus. Socin. consil. 102. libro 2. Matthae. Afflict. in constitut. Neapolit. de blasphemijs. colum. 3. Thom. Grammat. decis. 50. Bart. Socin. consil. 119. libr. 4. quorum opinio communis est, & eam rationem habet, quod maledictio, aut imprecatio Deo minime conueniat, quippe cui nullum possit malum contingere aut nocere. Idem de conuitio respondendum erit: cum id tendat in derogationem diuinae maiestatis, & excellentiae. Praesertim hoc constat ex blasphemiae definitione, quam tradit Hugo de sancto Victore, lib. de fructu carnis & spiritus, cap. 6. ita scribens: Blasphemia est cum quadam probrosa irreligiositate, & diminutione honoris diuini vituperium, aut conuitium. Diximus autem priorem definitionem ex sancto Thom. ad blasphemias proprie pertinere quae vel negant aliquid de Deo, quod ei maxime conueniat, vel tribuunt Deo, quod ab eius excellentia est omnino alienum: & idem distinximus proprias blasphemias ab improprijs, quae etsi maximis poenis sint puniendae, admodumque blasphemiae nomen habere debeant, non tamen verae blasphemiae sunt: quia directe non tendunt ad derogationem diuinae potestatis, & eius excellentiae: vt quidam existimant, tametsi ego censeam eas blasphemias in Christiana republica eodem iure, eisdemque constitutionibus, cum alijs adaequandas fore. Nam eas vere blasphemias esse opinor, quicquid alij dixerint, etiam iuxta Thomae definitionem: siquidem nec maledictio, nec conuitium Deo possunt aliqua ex parte conuenire. Ex his oportet aliquot speciales examinare vulgi in iram excandescentis sermones, qui multis nominibus sunt execrandi: sed tamen refert censere, an sint verae blasphemiae, vt locus sit Regijs pragmaticis constitutionibus, alijsque poenis iure communi aduersus blasphemos in Deum statutis, quod satis vtile apparet. Primo quidem deducitur, an blasphemus sit, qui dixerit: hoc fiet a despecto de dio, sicuti Doctores Itali referunt? & Bald. in consil. 476. libro 3. incipit: ille qui dicit, [art. 9] in ea est sententia, vt opinetur, haec verba ad blasphemiam non pertinere, quia potius sunt iniuriosa verba, eumque sensum habere videntur: quod sicut multa mala fiunt Deo nolente speciali concursu, & quae diuinae maiestati displicent: ita & hoc malum fiet, etiamsi Deo displiceat. quibus verbis non derogatur immensae Dei potestati: atque ita sequitur Bald. Alexand. in additionibus ad Bartol. in d. l. apud Labeonem. §. ait Praetor. & Felin. in Prooemio Decretal. colum. 4. idem notauerat Angel. in l. his verbis. §. 1. ff. de haeredi. instit. contrarium tamen plerisque visum est iure verius esse. Nam isthaec verba nullo pacto possunt a culpa blasphemiae excusari: siquidem manifeste tendunt in derogationem potestatis diuinae: quasi blasphemus velit, id agendum esse, etiamsi Deus omnipotens noluerit: quo quidem sensu omnipotentis Dei maiestas laeditur. Et praeterea etiamsi hic sensus abesset, non potest aliter his verbis aptari interpretatio, quin in contemptum diuinae maiestatis, eiusque potestatis pronunciata censeantur: quo fit, vt Baldi sententiam falsam esse existimauerint Imol. in dict. l. his verbis. §. 1. ff. de haered. instit. Socin. in dicto consilio 102. libro 1. Boerius decis. 301. Thomas Grammatic. in d. decis. 50. quo in loco testatur ita in Regio Neapolitano Praetorio pronunciatum fuisse. Quibus accedit Pragmatica huius Regni constitutio, quae prima est, & inter alia quae ad blasphemiam pertinent, haec verba connumerat: a despecho de Dios. Secundo, vt ad alia verba accedamus, quae in eadem constitutione continentur, hinc possumus considerare, an illa verba: abnego Deum, non credo in Deum, sint blasphema? & dubio procul, si ad falsam affirmationem, aut negationem referantur, Apostasiae crimen inducunt. Nam qui ait, se non credere in Deum, nisi id, quod falsum est, verum sit, iam Deum diffitetur. Imo & si haec execratio ad verum referatur, minime congrua iuratio est: quoniam Deus sub hac forma non allegatur in testem, sed potius eius nomen blasphematur. scelestissimum enim crimen est, Deum, cuius nutu conditi simus, cuius prouidentia gubernamur, abnegare: & quod prodigiosum est, Deum ipsum renegare. aduersantur sane haec verba confessioni fidei, atque ideo etiamsi ad veritatis confirmationem his vteretur verbis, blasphemus est iudicandus, quippe qui Deum in testem non adducat illius verae negationis, aut assertionis: sed potius diuinae maiestati tribuat, quod aliquo casu ea temere negari possit. Tertio, in eadem Regia constitutione subsequitur aliud verbum, nempe, mal grado aya Dios: quod manifestam habet blasphemiae culpam: tribuit etenim blasphemus hic Deo id, quod est omnino ab eo alienum, quia Deo nihil mali potest contingere. Quarto, eadem constitutio subdit idem de hac imprecatione: No ha poder en Dios. Quae potestati Dei omnipotentis aduersatur: ideoque blasphemia censetur, poenisque eius punitur. Quinto, idem inibi dicitur de hac oratione, Pese a Dios. Deum taedat, displiceat Deo: non enim conuenit displicentia Deo, nisi de his, quae ab hominibus praue, & aduersus eius praecepta committuntur, qua ratione detrahit excellentiae diuinae, qui hos humanos effectus illi tribuit. Et praeterea hoc verbum hominis est aegritudinem sui animi respuentis in Deum, quasi Deus nostris afficiatur perturbationibus, & odium quis Deo aduersus homines tribuat, quos diligere maxime praecepit. Hae sane quinque imprecationes in dicta constitutione Regia maxime improbantur, & puniuntur, vt blasphemiae. Sexto, hinc deducitur quid dicendum sit de ea oratione, quae irascenti animo in hunc modum prnunciatur, per Dei vitam: Hispanice, por vida de Dios. Nam apud Toletum Carolus Caesar anno vigesimo quinto statuit hanc orationem eandem habere poenam, quae per pragmaticam constitutionem fuerat contra blasphemos statuta. Et profecto haec oratio non habet eum sensum, quem illa, viuit Deus: quia cum dicimus per Dei vitam, non inuocamus simpliciter Deum in testem, sed est execratorium verbum: quemadmodum & illud, per vitam patris. Etenim salutem patris quis in poenam adstringit, & vltionem, si aliter res est, quam is affirmat. Vnde blasphemia est maxima per Dei vitam iurare, aut execrari. Quia ipsam Dei vitam designat, qui ita execratur vltioni, ac si Deus de seipso supplicium sumere posset. Deinde ex his verbis significatur, vitam Dei posse finiri, & eum mortalem esse, quod admodum blasphemum est. Septimo patet, cur ad blasphemiam referenda sint verba illa: Deuoueo Deo: deuodo a Dios. quorum eadem Toletana constitutio, & Regia responsio meminit, ea exaequans praecedentibus. Nam haec verba fere eundem sensum habent, quem illa, descreo: non credo in Deum: abnego Deum. Forsan ista verba, deuodo a Dios, Latine reddi debent: deuoto Deum, id est, maledico Deum. Nam Augustinus lib. quaestionum super Numeros, cap. 40. deuotare maledicere interpretatur, ex vulgi vsu, & interpretatione, vt anathematizare apud Marcum, capit. 14. Petrus coepit anathematizare & iurare, quia non noui hominem. Iurauit enim Petrus per execrationem, maledictionem sibi imprecatus, si nouisset hominem. Quod iuramentum grauissimum est, vt testis est Augustinus super Psalm. 7. illa autem oratio, voueo Deo, non tam ad iuramentum, quam ad expressum votum pertinet. quamobrem cum haec verba ad futurum aliquid referuntur, quod pollicemur, voti formam & speciem habent: ideoque tunc ad voti materiam attinet: & inspiciendum est, quid fuerit promissum. At si nihil promittatur futurum, sed velut iuratoria verba proferantur assertionis, aut negationis, ineptissima loquutio est, cum Deus in testem minime allegetur. Octauo, eadem Regia responsio sub eisdem poenis prohibet iuramenta per membra Christi. Quia hic potius blasphemia contrahitur, quam iuramentum. Quemadmodum etenim cum quis per Dei vitam iurat, execrationis forma vtitur in eum sensum, vt Dei vita in discrimine constituatur, si quod affirmatur verum non sit: ita & quando quis vtitur his verbis, per caput Christi, & similibus: capiti Dei malum imprecatur, si falsitas assertioni subsit. atque ideo haec formula execrandi, vel ad blasphemiam attinet, vel ineptissima est, plurimum maiestati diuinae derogans. de hac vero iuratione paulo ante diximus, cum tractauimus eam quaestionem: an liceat iurare per membra Dei. Nono, hinc patet qua ratione huius regni pragmatica constitutio, quae prima est, eadem poenas inflixit his, qui de Virgine intemerata, deiparaque Maria eadem verba dixerint, quae de Deo ipso dicta blasphemiam inducunt. Nam vt scribit S. Thomas in 2. 2. quaest. 13. articul. 1. Sicut Deus in sanctis suis laudatur, in quantum laudantur opera, quae Deus in Sanctis efficit: ita, vt blasphemia, quae confertur in sanctos in Deum consequenter tendit, praesertim si in beatissimam virginem Mariam, vnde maxima ratione praefata constitutio stabilita est ad coercendas improbissimorum hominum linguas. Nam & l. 3. tit. 28. part. 7. duplo maiorem poenam statuit in blasphemantes sacratissimam Virginem, quam caeteros sanctos. Decimo eodem iure constat iurationem istam, per intemeratam deiparae Virginitatem, esse omnino improbam. Nec enim Deus hic in testem adducitur alicuius veritatis: sed execratio est linguae temere in iram excandescentis. Vnde Carolus Caesar Hispaniarum Rex apud Madritium, anno quingentesimo vigesimo octauo l. 68. sanxit, hanc temeritatem puniendam esse poenis statutis aduersus blasphemos, in d. pragmat. 1. & in constitutione Toletana anni vigesimiquinti. Vndecimo, eadem Madricia lege improbantur iurationes istae, & blasphemiae: eisdemque poenis veteris pragmaticae, ac Toletanae legis puniuntur, videlicet, Abnego fidem, aut chrisma, quod recepi: Reniego de la fe: o de la chrisma, que recebi. quae quidem verba ad manifestam blasphemiam pertinent, & ad infidelitatem. Item illa eadem lege ad hunc & eundem modum puniuntur. Sicuti Deus est veritas, vt Deus est filius virginis Mariae: hae siquidem aequiparationes nostrarum veritatum cum diuinis, blasphemiae nomen habere videntur. Quamobrem dum falsitas sub his iurationibus affirmatur, foedissimum est periurium cum blasphemia coniunctum. quod si affirmatio veri veritate polleat, adhuc non fugiunt, qui hisce verbis vtuntur, blasphemiae crimen, & culpam: quemadmodum haec eleganter explicat Dominic. a Soto, in Relectione de iuramento. capitul. 6. scribens in hunc sane modum: Nam quamuis veritas, vt aiunt Philosophi, eo quod adaequatio rei ad intellectum in indiuisibili consistit, non recipiat magis, nec minus, tamen quia veritates aeternae & diuinae ipsissimae sunt, inaccessaeque veritates, ac subinde principium, & finis creaturarum omnium, nulla nostrarum veritatum cum illis est comparanda. Imo est quaedam haec non infima blasphemie species, quae vel a nostra superbia procedit, vel nostra inflam matur iracundia: dum tantam nobis fidem praestari affectamus, qui & decipi solemus, & decipere, quanta inuertibili debetur veritati diuinae. Duodecimo, vere ex his colligitur, verum esse quod Socin. respondit in consilio 119. libro 4. dicens: Blasphemiam esse, si quis in Christianam fidem aliquid iniuriose obiecerit, quod eius auctoritati & certitudini deroget: quasi vere in Deum ipsum fidei auctorem, & patronum dictum esse videatur. Cum fides Catholica ab auctore ipso certitudinem infallibilem habeat. Blasphemi autem [art. 10] olim veteri lege poena mortis puniebantur. Leuit. capit. 24. Qui blasphemauerit nomen Domini, morte moriatur: lapidibus opprimet eum omnis multitudo, siue ille ciuis, siue peregrinus fuerit. Sic & propter blasphemiam Senacherib, angelus Domini vna nocte totum exercitum percussit, ipseque a filijs postea interfectus est. 4. Reg. c. 19. Varias autem punitiones diuinae vindictae blasphemis illatas commemorat Chassanaeus in consilio 1. num. 68. & seq. & Boerius decisione 301. tametsi quandoque possit crimen hoc culpam habere venialem, nempe, cum quis non aduertens verba, quae pronunciat, esse blasphemiam, ex aliqua passione in ea prorumpat eorum significationem minime considerans. Nam hoc casu peccatum veniale tantum committitur. Quod si quis aduertat, verba, quae effutit, blasphemiam esse, minime excusatur a peccato mortali ex iracundiae impetu, sicut nec ille, qui eadem affectus passione aliquem occideret, secundum Thom. 2. 2. quaest. 13. articul. 2. ad finem. Habet autem blasphemia grauitatem infidelitatis, vt scribit idem Thom. d. q. 13. articul. 3. opponitur etenim confessioni fidei, & tamen, quemadmodum inibi explicat Caieta. de ratione blasphemiae, non est sentire in intellectu, aut dicere ex eodem intellectus errore aliquid falsum de Deo. Qui enim blasphemat, licet non sentiat, nec intellectu perceperit, falsum esse quod dicit, dicendo tamen induit personam sentientis sic esse, vt ore pronunciat. & deinde, quia sentire falsum de Deo, & dicere de Deo falsum contingunt super materia indebita, & habent obiectum ipsam fidem: vtrumque, sentire & dicere ad grauitatem infidelitatis pertinet, tametsi dicere falsum de Deo non sit vera infidelitas, sicut est sentire de Deo falsum, habet tamen grauitatem ex materia, & haec grauitas pertinet ad infidelitatem propter obiectum fidei, & praeterea eo quod eadem ratione actus hic sit per se malus, atque opponatur perfectae confessioni fidei. Proprie autem & vere, vt sit blasphemia infidelitas, necessario exigit intellectus errorem, nempe, quod quis sentiat falsum de Deo, cum possit blasphemia contingere salua fide, absque falsa opinione de Deo, exercendo solam detestationem voluntatis. Nam sicut in fide duo contingunt, scilicet, assentire articulis fidei, & dicere exteriori loquutione, vel interiori ea, quae sunt fidei: quorum primum pertinet ad ipsam fidem: secundum ad confessionem fidei, iuxta illud: Credidi propter quod loquutus sum. ita in infidelitate inueniuntur duo: Primum quidem dissensus ab his, quae sunt fidei: secundum, dicere intus, vel exterius contraria his, quae sunt fidei. Prius horum spectat proprie ad infidelitatis vitium, & illius species est, atque in errore intellectus consistit. Posterius autem ad blasphemiae vitium attinet, ita quod blasphemia proprie contingit dicendo intus, vel exterius aliquid contra Deum. Deinde quia in materia morali, cum de actibus est sermo, intelligitur de voluntarijs: idcirco blasphemia consistit in dicendo voluntate, & sponte contra Deum. Quemadmodum Caietan. explicat in dict. quest. 13. artic. 1. qui ad maiorem huius quaestionis elucidationem scribit, posse blasphemiam cum fide & sine fide contingere, atque vtroque modo non tantum actu & verbo exteriori, sed etiam interiori. Potest siquidem quis credens Deum omnipotentem esse, velle dicere secum, vt iniuriam Deo faciat, quod Deus non potest aliquid, & in hoc mendacio delectari. Quia potest oppositum eius, quod scit & credit, concipere, quamuis non possit tali opposito assentire. Omnis autem blasphemia quia est voluntaria, procedit a voluntate mala: non tamen omnis blasphemia contingit cum voluntate affecta ad derogandum diuinae excellentiae & maiestati. Sicut & credere in Deum est voluntarium, non tamen semper procedit a voluntate affecta charitate Dei. Vnde malitia ista, & affectus derogandi per blasphemiam diuinae excellentie se habet ad blasphemiam, sicut charitas ad fidem. Hinc sane fit, vt blasphemia possit contingere exterius & interius, secundum solam voluntatem simplicem absque affectu derogandi maiestati, & excellentiae diuinae. Hanc appellat diuus Thomas blasphemiam secundum solam opinionem intellectus. Aliter etiam blasphemia datur cum effectu detestandi Deum, & inferendi ei iniuriam, ac derogandi maiestati diuinae, & eius excellentie: & sic cum affectu detestationis: & haec a praecedenti distinguitur ex ipsa malitia. Vtraque autem blasphemia si exterius non erumpat, cordis tantum est: si vero actum exteriorem habeat, exterior blasphemia censetur: quod ipse Thomas explicat in d. artic. 1. blasphemia vero non credentis in Christum, id est, Sarraceni, Turcae, alteriúsue infidelis est solum blasphemia secundum se, quia, quando blasphemus non credit contra Deum se dicere, solum est blasphemia ex parte Dei blasphemati. Blasphemia sane illius, qui credit in Christum, est blasphemia secundum se, & secundum blasphemantem: ac per hoc perfectior est blasphemia sine infidelitate, quam cum ipsa infidelitate coniuncta. Nam, vt inquit Petrus 2. c. 2. melius erat eis veritatem non agnoscere, quam post agnitam retroire. atque ita Caieta. adnotauit in d. q. 13. artic. 3. Iure Pontificio blasphemia punitur publica poenitentia: & si fuerit blasphemus laicus iniungitur iudici seculari, vt eum puniat poena pecuniaria. tex. in c. 2. de maledi. Synodus autem Lateranensis sub Iulio secundo coepta, & deinde sub Leone decimo continuata, sessione 9. aduersus blasphemos crimen hoc maxime detestata poenis grauissimis insequitur, his, quae sequuntur, verbis: Ad abolendam vero execrabilem blasphemiam, quae in maximum diuini nominis, & Sanctorum contemptum supra modum inualuit, statuimus & ordinamus, vt quicunque Deo palam seu publice maledixerit, contumeliosisque ac obscoenis verbis dominum nostrum Iesum Christum, vel gloriosam virginem Mariam eius genitricem expresse blasphemauerit, si munus publicum, iurisdictionémue gesserit, perdat emolumenta trium mensium pro prima & secunda vice dicti officij: si tertio deliquerit, illo eo ipso priuatus existat. Si Clericus vel Sacerdos fuerit, eo ipso, quod de delicto huiusmodi fuerit conuictus, etiam beneficiorum, quecunque habuerit fructibus applicandis, vt infra vnius anni mulctetur. Et hoc sit pro prima vice, qua blasphemus ita deliquerit. Pro secunda vero si ita deliquerit, & conuictus fuerit, si vnicum habuerit beneficium, eo priuetur. Si autem plura, quod ordinarius maluerit, id amittere cogatur. Quod si tertio eius sceleris arguatur & conuincatur, dignitatibus ac beneficijs omnibus, quaecunque habuerit, eo ipso priuatus existat: ad eaque vlterius retinenda inhabilis reddatur, eaque libere impetrari & conferri possint. Laicus vero blasphemus, si nobilis fuerit, poena vigintiquinque ducatorum mulctetur, & pro secunda vice quinquaginta fabricae Basilicae Principis Apostolorum de vrbe applicandorum, & alijs, vt infra deducitur. Pro tertia vero nobilitatem perdat. Si vero ignobilis ac plebeius fuerit, in carcerem detrudatur. Quod si vltra duas vices publice blasphemus deprehensus fuerit, mitra infami per integrum diem ante fores Ecclesiae principalis mitratus stare cogatur. Si vero pluries in hoc ipsum peccatum lapsus fuerit, ad perpetuos carceres, vel ad triremes damnetur, ad iudicis deputati arbitrium. In foro autem conscientiae nemo blasphemiae Reus absque grauissima poenitentia seueri confessoris arbitrio iniuncta possit absolui. Qui vero sanctos reliquos blasphemauerit, arbitrio iudicis rationem personarum habituri mitius aliquanto puniri volumus. Statuimus etiam, vt seculares iudices, qui contra tales blasphemiae conuictos non animaduerterint, eósque iustis poenis minime affecerint, quantum in eis fuerit, quasi eidem sceleri obnoxij eisdem quoque poenis subijciantur. Qui vero in illis inquirendis puniendisque diligentes, & seueri fuerint, pro qualibet vice decem annorum indulgentiam consequantur, & tertiam partem mulctae pecuniarie habeant. Quicunque vero blasphemantem audierint, eum verbis acriter obiurgare teneantur, si citra periculum suum id fieri posse continget, eundemque deferre vel notificare apud iudicem Ecclesiasticum seu secularem intra triduum debeant. Quod si plures dictum blasphemantem simul audiuerint, singuli eum accusare teneantur, nisi forte omnes conuenerint, vt vnus pro cunctis tali fungatur officio. Quos omnes in virtute sanctae obedientiae hortamur, & monemus in Domino, vt pro diuini nominis honore ac reuerentia in suis domibus, ac caeteris praemissa omnia seruari, & exactissime exequi mandent, ac faciant, vberrimam ab ipso domino Deo tam boni operis ac pij mercedem habituri. Similemque annorum decem indulgentiam ab Apostolica sede consequuturi, cum tertia parte mulcte, qua dictus blasphemus plectetur, quoties tale scelus puniendum curauerint: quam quidem indulgentiam, & reliquam tertiam mulctae partem accusatori blasphemi nomen deferenti similiter concedi, & assignari volumus: alijs poenis contra huiusmodi blasphemos per sacros Canones expressis, nihilominus in suo robore manentibus. Hactenus synodus ipsa Lateranensis. Sed quia poenam dicti capit. 2. de maledic. Laici tantum, non Clerici subire debent, secundum Ioan. Andream, & Abb. ibi. & Hostien. in summa de maledicis. §. blasphemantes. versic. grauior. etiam sciendum est, quod Clerici blasphemi deponendi sunt ab ordine Ecclesiastico & Clericali. text. optimus in capit. si quis per capillum. 22. quaestio. 1. que quidem poena vel obtinuit vel obtinere debet data in corrigibilitate, vel consuetudine blasphemandi: quemadmodum notat Hostiens. in dict. versic. grauior. & Alexand. in consil. 72. lib. 1. colum. 4. aut sane cum ita grauis fuerit blasphemia, quod maximam inducat diuine maiestatis iniuriam: sicuti Panormit. in dict. capit. 2. existimat, quem sequitur Ioannes Bernard. in practica criminali. capit. 103. cum alioqui poena dicti Canonis sit iam olim antiquata per desuetudinem: sicuti idem Hostiens. testatur in d. §. blasphemantes. Iure autem ciuili blasphemi olim poena mortis puniebantur. text. in Authent. vt non luxuri. contra natu. §. praeterea. cuius quidem constitutionis poena tunc locum habet, cum quis ex consuetudine & incorrigibilitate Deum blasphemauerit: quod adnotarunt Petrus, Cynus, Bald. & Salycet. in l. 2. C. de rebus creditis. Alexand. in consilio 233. lib. 6. colum. 1. Anani. in dict. capit. 2. de maledict. colum. 8. & Nicol. Boeri. in decisio. 201. numer. 11. Iaso. in l. si duo patroni. §. vlti. & in l. 3. §. iurari. ff. de iureiur. & tamen adhuc ea poena in desuetudinem abijt: sicuti asseuerat Lucas de Penna. in l. omnes iudices. C. de delatoribus. lib. 1. colum. 3. Iure [art. 11] Regio varie blasphemus punitur, praesertim iure Partitarum, quod 7. Partit. titul. 28. continetur. Quo in loco Alfonsus Rex diligentissime poenas aduersus blasphemos distinxit, & statuit. Praesertim quod plebeius pro prima blasphemia verberetur, pro secunda notetur in labijs ferro candenti signo crucis, pro tertia lingua mutilus fiat, eique abscindatur. ita sane l. 4. statutum est. Sic & apud Gallos praeter alias poenas blasphemo pro sexta blasphemia labium superius, pro septima inferius abscinditur, ita quidem, vt dentes appareant: pro octaua vero blasphemia lingua amputatur: sicuti statutum fuit per Carolum octauum, & Ludouicum duodecimum, teste Nicolao Boerio dicta decisione 201. numero 15. qui hanc labiorum & linguae abscisionem ad Ludouicum duodecimum refert: cum tamen & Carolus octauus sanxerit aduersus blasphemum, quod is pro secunda blasphemia puniatur poena abscisionis superioris labij, pro tertia inferioris, pro quarta linguae: alijs item poenis per eum statutis: sicuti refertur in stylo Parlamenti sub constitutionibus Regijs. titu. de maledicis & blasphemis. alias vero poenas aduersus blasphemos statutas iuxta varias prouinciarum leges, refert ipse Nicolaus Boerius in dicta decisio. 301. vbi etiam tractat de his, qui non lingua, sed manibus offendunt diuinam maiestatem, eius imagines, aut virginis Mariae, aut Sanctorum laedentes, qua de re Regia lex 5. titu. 28. part. 7. itidem agit blasphemus etiam iure Neapolitani regni abscisione linguae punitur iuxta constitutionem de blasphemantibus. tametsi ea poena per vsum commutata sit in linguae perforationem, quae clauo publice fiat: secundum Thomam Grammatic. decisio. 50. iure deinde huius regni postmodum constitutum est, quod blasphemus in curia Principis, aut intra quinque leucas puniatur poena verberum, & amputationis linguae: extra curiam autem puniatur poena amputationis linguae, & amissionis dimidiae partis bonorum. l. 2. titu. 8. lib. 8. ordinat. Attamen nouis constitutionibus praxis aliam recepit huius criminis punitionem, siquidem blasphemus pro prima blasphemia punitur carcere vnius mensis: pro secunda exilio sex mensium a loco habitationis, & mille quadrantum poena in tres distribuenda partes, quarum vna accusatori, alia iudici, tertia pauperibus competit. Pro tertia vero blasphemia clauo lingua perforabitur, nisi blasphemus sit ex his, qui scutiferi apud nos appellantur, vel maioris conditionis homo: quia is pro tertia blasphemia punitur exilio vnius anni, & mulcta duorum millium quadrantum, quod in Pragmatica prima constitutum est, & deinde per Carolum Caesarem Toleti anno. M. D. vigesimoquinto. Praedicta tamen linguae fixio, aut perforatio, que clauo fit, aliquot in locis in desuetudinem abijt, ac mutata est in eam poenam, qua ligno premitur lingua. Hispani lignum hoc Mordaxa appellamus. Seneca vero id lignum linguarium latine dixit lib. 4. de beneficijs. capit. 36. damno, inquit, castigabo promittentis temeritatem. Ecce, vt doleat tibi, vt postea consideratius loquaris, quod dicere solemus, linguarium dabo. Ita enim eum locum legit noster Pincianus vir, Latine Graeceque peritissimus, & praeter haec in emendandis veteribus latine linguae auctoribus felicissimo praeditus iudicio. is inquam in suis ad Senecam adnotationib. linguarium interpretatur lignum, quo blasphemantium premitur lingua. Nam & veteres Senecae codices linguarium ea in parte agnoscunt: tametsi varie locus is a viris doctissimis legatur. His equidem praemissis poenis aduersus blasphemos statutis non est praetermittendum, [art. 12] blasphemum a testimonio repellendum esse in his causis, quae testes exigunt omni exceptione maiores: quemadmodum placet Alexand. in consilio 152. libr. 5. columna 4. Decio consilio 163. numero 10. Thome Grammatic. voto 22. numero 5. & 6. modo blasphemus fuerit semel saltem etiam poena pecuniaria pro hoc crimine damnatus: quod not. Nicol. Boer. in dicta decisio. 301. numer. 13. post gloss. Superantij in constitutionibus Neapolitan. titul. de blasphematoribus, quibus refragatur, quod blasphemus iure Ciuili infamis non sit, auctore Baldo in consilio 152. libro 1. columna 1. quem sequitur Aymon Sauillian. cons. 6. colum. 2. text. optimus in l. famosi. ff. ad l. Iuliam maiest. Lubricum, inquit Iurisconsultus, Linguae non debet facile trahi ad poenam. Sed nihilominus hac in quaestione, etiamsi verum sit, blasphemum infamem non esse infamia quidem iuris: attamen ipse censeo post vnicam huius criminis condemnationem non esse hunc idoneum testem in his causis, quae requirunt testes omni exceptione maiores. quod probatur ex cap. licet causam. de probatio. vbi in causa ardua non admittitur testis, cuius fides aliqua ex parte diluitur. Nec negare possumus blasphemum post condemnationem esse infamem: saltem infamia facti. Atque ideo non est omnino testis idoneus, de quo ipse tractaui in Epitome ad 4. lib. Decret. §. vlt. nume. 7. & 8. Quid de consuetudine blasphemandi: an ea excuset a poena exteriori? & quibusdam forsan videbitur, consuetudinem prouinciae excusare blasphemos a poena exteriori & temporali, iuxta gloss. in capit. cum venerabilis. de consuetud. quae probat, prauam consuetudinem excusare a poena exteriori, licet ea non excuset a peccato & culpa. similis gloss. in capit. denique. 4. distinctio. quas commendat Roma. in singul. 19. & Cremens. in singul. 149. est etiam gloss. in cap. sane. de tempor. ordina. tradit multa hac de re Rochus Curtius in cap. vlti. de consuetud. fol. paruo 14. notat Cardin. in consilio 132. colum. 2. Roman. consilio 467. multa tamen, que ad huius conclusionis comprobationem citantur, pertinent ad consuetudinem, quae dubium actum interpretatur, eum inquam licitum esse dictans. Si quid etenim fiat, quod in dubio est, an sit illicitum Iure consuetudinis, vel licitum est, vel impunibile: quod Bartol. sensit in l. quis sit fugitiuus. §. apud Labeonem. ff. de aedilit. edict. cuius nos alibi mentionem fecimus, eius opinionem examinantes. hoc ipsum Bartol. in l. singularia. ff. si certum peta. significare videtur. quo in loco Iaso & alij idem explicant. quod si aliquid vere illicitum sit, ac legi diuinae vel naturali contrarium, profecto consuetudo vtcunque sit longi temporis, minime excusat a poena temporali, & exteriori saltem a tota, licet excuset ab aliqua parte poenae: quemadmodum adnotarunt Praepo. in dict. capi. denique. Iaso in dict. l. singularia. Hippolyt. in l. 1. limitatio. 19. ff. de sicarijs. Deci. in capit. nam concupiscentiam. 2. lect. de constitu. senserat Innoc. in cap. sane. de offic. ordin. tametsi contingat quibusdam rationibus peculiaribus minime puniri in Republica actum aliquem, qui legi naturali & diuinae contrarius sit: vt simplex fornicatio in meretricibus. Nec tamen id accidit ratione consuetudinis excusantis a poena: sed quia Reipublicae intersit ob morum prauitatem eam fornicationem dissimulatione quadam permittere ad maius malum euitandum. Blasphemia vero, cum sit maximum crimen, legi equidem naturali, diuine & humanae contrarium, minime debet ob vsum & consuetudinem prouinciarum impunita dimitti: idque senserunt Iason in l. ait pretor. §. iurari. 5. col. ff. de iureiuran. & Gerard. singul. 83. Thomas Grammatic. decision. 50. colum. 2. excusatur tamen frequenter ad mitiorem punitionem blasphemus, qui iracundie calore blasphemauit. Archidiaco. in cap. quid ergo. 23. q. 4. Deci. consil. 163. nume. 10. modo calor iracundiae a iusta causa oriatur: secus si ex iniusta: sicuti explicant Abb. & Anania in capit. 2. de maledi. Iason in l. filiam tuam. C. de inoffic. testamento. Crimen autem blasphemiae absque vllo discrimine puniri potest per iudicem Ecclesiasticum & secularem. capit. 2. de maledic. tradit late & eleganter Bartol. Socyn. consilio 119. lib. 4. & an aduersus blasphemos possint procedere inquisitores haereticae prauitatis pendent ab ea quaestione, qua tractari solet, sit ne blasphemia haeresis, quam obiter paulo ante tetigimus, & latius exponit Alfonsus a Castro lib. 1. de iusta haereticorum punitio. capit. 12. etenim, vbi blasphemia attentis eius circunstantijs vel haeresis sit, vel praesumi possit error intellectus, aut denique adsit suspicio haeresis, poterunt inquisitores eam punire: sicut de sortilegijs cauetur in capit. accusatus. §. sane. de haeretic. in 6. qua de re multa tradit eleganter pro eius insigni eruditione Iacob. Septimancensis in Institutionib. Catholicis aduersus haereses cap. 8. Postremo solet dubitari, quem sensum habeant illa praecepta, quae plerunque iniunguntur a prelatis subditis, qui iuramento obedientiam promisere: his quidem verbis: sub poena praestiti iuramenti. & satis constat haec significatio, quod id praecipiatur sub poena periurij: nempe quasi dixerit quis, hoc tibi praecipio sub iuramento mihi praestito, ita, vt si non feceris, periurus sis. Nam poena iuramenti praestiti periurium est, & eius supplicium, quod solet periuris infligi. Nec enim iuramentum praestitum est poena, nec periurium ipsum absolute, quia culpa est: sed sensus huius loquutionis est sub poena praestiti iuramenti: id est, sub poena, quae debet ei imponi, qui iuramentum violauerit, vnde Genitiuus ille, praestiti iuramenti, non stat intransitiue, id est, sub poena, que est praestitum iuramentum. quod explicat Ioannes Driedo, in Christiana libertate, pagina 172. quo in loco scribit, omnia mandata Rectoris vniuersitatis alicuius, vt intersint Scholastici alicui congregationi, Missarum celebrationi, non esse dure accipienda etiamsi fiant sub poena praestiti iuramenti, quasi mandator ipse voluerit ita vocatos ad mortale periurij crimen obligare, si non fecerint quod eis mandatum fuerit. Etenim presumendum est attenta pia mandantis intentione, quod in his communibus congregationibus, quae magni ponderis non sunt, tantum voluerit ad memoriam iuramentum reuocare, ne per contemptum omittant subditi obedire eius praeceptis: non tamen, vt periurium ab his committatur. quod maxime est obseruandum, ne passim quis temere periurij Reus damnetur, etiamsi omisit facere, quod superior mandauerit. Haec de prima huius Relectionis parte. Finis primae partis. # 2 SECVNDA RELECTIONIS PARS. Ex secundae partis Initio haec colliguntur. SVMMARIVM. -  1 Traditur ratio & intellect. ad text. in reg. non est obligatorium. de reg. iur. in 6. -  2 Pactio futurae successionis qua ratione sit contraria bonis moribus. -  3 Poenalis stipulatio apposita promissioni de non reuocando testamentum: & item de contrahendo matrimonium, contraria est bonis moribus. -  4 An sit necessaria absolutio a iuramento praestito contra bonos mores? -  5 An nobilis vel Hidalgus possit renunciare beneficio, quod habet, ne in carcerem pro debito mittatur? -  6 Beneficio cessionis bonorum, an possit renunciari? -  7 Mater tutrix an possit in carcerem mitti pro pecunia debita filijs. -  8 Iuri reuerentiali an possit quis renunciare, & ibi de intellect. l. ad egregias. ff. de iureiur. -  9 Intellect. & ratio text. in cap. si diligenti. de foro compet. De viribus Iuramenti, quo ad contractus, caeterosque actus humanos, Secunda pars. IN huius operis partitione polliciti sumus hac in parte de iuramento confirmatorio contractus inualidi tractare: atque ideo necesse est, questionem istam ita examinare, vt eius resolutio facilius percipi valeat. Barto. etenim in l. si quis pro eo. ff. de fideiussor. conatus est, rem istam distincte ad perfectam quandam cognitionem, vt ipse opinatur, deducere. Attamen quia passim eius conclusiones vel improbantur, vel in dubitationem reuocantur, conabimur ex Bartol. commentarijs adnotare, quid ipse hac in re senserit, deinde eius assertiones in specie examinabimus ad amussim perpendentes, an vere sint, vel frequentiori Doctorum sententia probentur. Prima igitur conclusio sit: Actus vel contractus bonis moribus contrarius, minime confirmatur iuramento. [art. 1] Haec probatur in reg. non est obligatorium. de reg. iur. in 6. Non est, inquit regula, obligatorium contra bonos mores praestitum iuramentum. atque ita hanc conclusionem proposuit Bar. in d. l. si quis pro eo. nu. 6. Quam tamen quidam conantur hunc in modum intelligere, vt de contractu vel actu contrario bonis moribus naturalibus vel Canonicis accipienda sit: non autem de actu contrario bonis moribus ciuilibus, quasi velint hi Doctores actum contrarium Iuri Naturali vel Canonico, non posse iuramento confirmari, nec posse iuramentum quenquam obligare ad agendum id, quod Iure Naturali vel Canonico vetitum sit: actum vero aduersum iuri tantum Ciuili posse iuramento confirmari: quam quidem interpretationem probant Panormi. nu. 5. & Imol. nu. 33. in cap. cum contingat. de iureiur. Corneus in Authent. Sacramenta puberum. C. si aduers. vendit. numero 28. Bald. & Paul. Castr. in l. pacta, quae contra. C. de pactis. Abbas in cap. si vero. de iureiur. Quorum opinio communis est, & probatur, quia quaelibet lex Ciuilis aliquem actum prohibens, habet fundamentum in bonis moribus: atque ideo actus is erit contrarius bonis moribus ciuilibus: & tamen dubium non est, iuramento confirmari actum lege ciuili prohibitum, saltem plerunque & frequentissime: sicuti paulo post latius tractabitur. Verum haec communis interpretatio non est omnino admittenda: quippe quae aliena sit a vera verborum significatione. Siquidem diuersa sunt haec duo, quod aliquid sit prohibitum, quia bonis moribus repugnet: & sit vetitum, quia moribus contrarium. Primum enim significat, eam prohibitionem habere rationem a Iure Naturali, ita, vt contrarius actus sit Iuri Naturali aduersus. Nec in hoc aliqua est differentia inter bonos mores naturales, Canonicos & Ciuiles. Nam boni mores ciuiles non distinguuntur a bonis moribus naturalibus & Canonicis: quandoquidem boni mores simpliciter dicantur, qui a ratione naturali procedunt, & ab ea rationem habent. Iuris enim Canonici & Ciuilis eadem sunt principia, & prima praecepta iustitiae: quod probatur in prooemio Gregoriano. & in l. iustitia. ff. de iustitia & iur. idemque finis ex eiusdem principijs constat. Idcirco boni mores ciuiles, id est, quos lex Ciuilis dictat esse bonos mores, non possunt distingui a bonis moribus naturalibus aut Canonicis. & praeterea vtriusque iuris est, praeceptum honeste viuendi. qua ratione, si quid lex ciuilis censeat esse contrarium bonis moribus, id pertinebit ad bonos mores naturales & Canonicos: si vero quid esse contrarium moribus lex ciuilis responderit, hoc ad ciuiles tantum mores referendum erit. Mores etenim simpliciter consuetudines appellantur. l. moribus. ff. de vulga. l. more maiorum. ff. de iurisd. omnium iudi. l. est receptum. ff. eodem titu. quod si quid sit contrarium bonis moribus naturalibus, erit plane contrarium bonis moribus ciuilibus: cum lex Ciuilis non possit in hoc differre a naturali. Igitur, quoties lex Ciuilis respondet, aliquid esse contra bonos mores, non aliud sentit, quam quod illud sit turpe, & a ratione naturali alienum. l. si quis inquilinos. §. vlti. ff. de leg. 1. l. mercalem. C. de condict. ob turp. caus. Vnde illud deducitur, hanc primam Bart. conclusionem, & Iuris Canonici regulam, que asseuerat, non esse contra bonos mores obligatorium praestitum iuramentum: intelligendam esse de bonis moribus naturalibus vel Canonicis & Ciuilibus, quatenus hi conueniunt naturalibus: quod in dubio ex verborum significatione, & vsu Iurisconsultorum ita est interpretandum: quemadmodum distinguit Fortunius in tractatu de vltimo fine iuris, illat. 12. qui expressim existimat & asserit, non posse iuramento confirmari actum, quem lex Ciuilis ex eo tantum prohibuerit, quod sit contrarius bonis moribus. Secundo, hinc constat, non esse ad intellectum huius regulae distinguendum inter legem Ciuilem & Canonicam: sed esse considerandum, an boni mores sint fundati super ratione naturali tanquam ex causa proxima. Nam in hoc casu iuramentum contra bonos mores non est obligatorium: secus si boni mores sint fundati super ratione naturali tanquam causa remota: tunc etenim iuramentum confirmabit actum his bonis moribus contrarium: quod in specie adnotauit Alciatus in dict. ca. cum contingat. nume. 74. cui ipse libenter addiderim, bonos mores nusquam distingui ab immediata ratione naturali: atque ideo siue fiat mentio de his a lege Canonica, siue a Ciuili, semper intelligerem hos bonos mores ita ad honestatem pertinere, quod eis contrarium turpe sit: quemadmodum ex his, quae statim tradentur, constabit. Tertio constat, non recte a Doctoribus hac in quaestione dici, secundum Canones id tantum esse contra bonos mores, quod peccatum inducat. Quia ratio peruersa est: imo id est peccatum, quod est contra bonos mores: idcirco contrarium bonis moribus vtroque iure Canonico & Ciuili turpe quidem est, & peccatum, quia est contra rationem immediate naturalem: sicuti in dict. illat. 20. col. 3. admonet Fortunius. Quarto apparet, Dynum in dicta regu. non est obligatorium. recte sensum eius percepisse, dum tenuit, non confirmari iuramento ea, quae sunt prohibita propter sui turpitudinem. Hic etenim est verus praefate regulae sensus. Quinto, ex his constat intellectus ad textum in l. non dubium. C. de legib. qui probat, contractum lege prohibente factum, iuramento non confirmari. Etenim decisio praeter alias interpretationes habet hanc, vt procedat, quoties a lege contractus prohibitus est propter turpitudinem, quia sit bonis moribus contrarius. Sexto patet, pactionem [art. 2] futurae successionis factam absque consensu eius, de cuius haereditate agitur, non confirmari iuramento, quia turpe sit, ac bonis moribus contrarium, pactum fieri super viuentis haereditate absque eius consensu. Nam haec solicitudo turpis censetur l. vlti. & l. pactum. C. de pactis. & l. pactum quod dotali. C. de colla. nec tamen ea sola ratio turpem efficit hanc pactionem, quod detur votum captandae mortis, quamuis haec in d. l. vltim. expressa sit, siquidem ob hanc solam rationem non efficitur pactum turpe, quod patet, quia ex consensu eius, de cuius haereditate agitur, haec pactio licita est: & tamen occasio captande mortis non tollitur per consensum istum, atque ita est intelligendus text. in d. l. vlti. & ei similis in l. ex eo. C. de inutilibus stipulat. quod ipse adnotaui in Rubri. de testam. 2. parte. num. 15. Septimo, ex eadem prima conclusione probatur, poenalem [art. 3] stipulationem appositam promissioni de non reuocando testamentum, contrariam esse bonis moribus, nec iuramento confirmari. Eam etenim contrariam esse bonis moribus probat text. elegans in l. stipulatio hoc modo concepta. ff. de ver. oblig. non confirmari iuramento: probatur ex praedicta prima conclusione, ex qua Barto. in d. l. si quis pro eo. hanc illationem fecit. Siquidem illicitum & inhonestum est, poenae adiectione quenquam velle alterum adstringere ad certam heredis institutionem. Cui equidem ambitioni eorum, qui ita anxie aliorum patrimonia, & haereditates habere contendunt, occurrit lex ciuilis, existimans, ac decernens hanc nimiam sedulitatem, & curiosam cautelam contrariam esse bonis moribus, & ideo turpem. Quam ob rem iuramento minime confirmatur. Octauo, eadem radice constat intellectus ad text. in l. Titia. ff. de verb. oblig. vbi Iurisconsultus scribit, contrariam esse bonis moribus poenalem stipulationem appositam promissioni contrahendi matrimonij propter eximiam libertatem, quam contractus coniugalis requirit. c. gemma. c. cum locum. de spons. Etenim haec promissionis poenalis stipulatio nequaquam iuramento confirmatur propter eam rationem, qua diximus, bonis moribus contrariam esse. quod in specie Bart. not. in d. l. si quis pro eo. num. 6. idem Bart. & Doct. in d. l. Titia. nu. 11. cui nos accessimus in d. Rubr. de testam. 2. parte. nu. 16. & sequenti. tametsi quidam contrarium responderint, quorum inibi mentionem fecimus. Nono, solet ex prenotata regula deduci, promissionem non reuocandi testamentum, vtpote contrariam bonis moribus, minime confirmari iuramento: quam quaestionem nos examinauimus late in dicta 2. parte Rubric. de testament. quo in loco respondimus, promissionem istam iuramento confirmari in hunc sensum, vt testator, qui contra iuratam promissionem testamentum reuocauerit, periurus plane sit, licet valeat secundum testamentum: ita equidem post multa hanc opinionem probauimus numero 15. Nec vere dici poterit ex dicta l. stipulatio hoc modo concepta. promissionem non reuocandi testamentum contrariam esse bonis moribus. Nam ea Iurisconsulti responsio locum habet in poenali stipulatione, non in simplici promissione. Sicut & in simili, licet promissio poenalis matrimonij contrahendi contraria est bonis moribus. d. l. Titia. & cap. gemma. non tamen simplex promissio coniugalis contractus: sicut satis manifestum est in capit. sicut. & in capit. ex literis Syluani. de sponsalibus. quod & Ioannes Imola in dict. capit. cum contingat. 1. Bartol. membro explicat. Sic licet promissio simplex aut iurata non reuocandi testamentum non sit bonis moribus contraria, erit tamen aduersa bonis moribus poenalis stipulatio, & promissio non reuocandi testamentum. d. l. stipulatio hoc modo concepta. Sic denique Bart. in d. l. si quis pro eo. num. 6. dum explicat exempla text. in d. l. stipulatio hoc modo concepta. & in dict. l. Titia. ad hunc modum est intelligendus. Nec voluit Bartol. simplicem promissionem matrimonij contrahendi: & simplicem item promissionem non reuocandi testamentum, contrarias esse bonis moribus: quicquid alij hac in quaestione scripserint, non recte examinantes Bart. sensum. Decimo ab eadem prima conclusione palam infertur, promissionem actus turpis, contractúmue turpitudinem continentem minime confirmari iuramento, quod iuris est apertissimi. Nam & superius satis probauimus, iuramentum, quo turpe quid promittitur, minime seruandum esse, nec obligare: cum ei desit comes necessarius, nempe iustitia. Quamobrem satis constat nullam hinc oriri obligationem: quod Bartolus in dicta l. si quis pro eo notat numero 6. quem alij frequentissimo suffragio sequuntur. Nec [art. 4] est necessaria absolutio a vinculo huius iuramenti, secundum communem omnium opinionem in dict. cap. cum contingat. Quibus obstat textus singula. in c. cum quidam. §. vlti. de iureiur. quo probatur, necessariam esse absolutionem a iuramento praestito de non loquendo patri, vel matri, sorori vel fratri: aut non exhibendo eis humanitatis subsidium: cum tamen, vt ibidem expressim asserit summus Pontifex, hoc iuramentum illicitum sit, & contrarium rationi. Etenim non loqui proximo est contra charitatem erga extraneos: erga patrem est contrarium paternae reuerentiae: item non subuenire repugnat rationi naturali. capit. inter caetera. 22. quaestio. 4. l. si quis a liberis. §. si parens. ff. de lib. agnosc. ideo predicta responsio in dict. §. vltimo. cum praemittat, iuramentum esse illicitum ex parte iurantis, & nihilominus absolutionem requirat, cum debet habere sensum, vt absolutio ad cautelam potius in ea specie, quam necessario requiratur: quemadmodum illum textum intellexere gloss. Hostiens. Imol. & Panormitan. ibi. atque hic est verus huius responsionis intellectus: tametsi Cardin. Innocent. & Felin. ibi. Andr. Alciat. in dict. c. cum contingat. numero 80. & Anton. in dicto ca. cum quidam. §. vlti. conentur intelligere praefatum text. ita quidem, vt necessaria sit absolutio a iuramento, quoties in aliquo casu poterit seruari absque interitu salutis aeternae: licet eius obseruatio peccatum inducat aliquo casu. Sic sane si promissio iurata contineat id, quod bonis moribus repugnat regulariter, aliquo tamen casu promissum sit, erit necessaria absolutio ad hunc effectum, vt etiam in eo casu non habeat iuramentum vim obligandi. Cuius rei exemplum est in d. §. vltim. si quis iurauerit non loqui parentes. potest enim contingere, quod obseruatio illius iuramenti non sit peccatum, & possit omittere loquelam istam absque vllo vitio, & culpa: nempe cum parentes non indigerent hac familiaritate, nec esset oportuna, aut conueniens: atque ideo quo ad istos casus, quos iuramentum potuit iuste comprehendere, & comprehendit, absolutio necessaria est. Ego vero hanc interpretationem censeo non esse admittendam, quippe qui videam in eo tex. praemitti iuramentum illicitum fuisse, & contrarium bonis moribus: vnde ea ex parte, qua iuramentum illicitum est, non potest congrue vera absolutio ab eo contingere, quemadmodum superius dictum est. §. 6. nu. 6. Verum quo manifestius ostendamus praenotatam interpretationem falsam esse, oportet in specie d. §. vlti. tria considerare. Primum, quoties filius, qui ita temere iurauit, patrem tenetur alloqui, aut alere sub peccati reatu: & isto casu dubio procul, absolutio a iuramento necessaria non est, quia iuramentum nullam quo ad hoc induxit obligationem, quod fatentur omnes. Secundum, quod hic constitui potest, eum continet casum, quo absque laesione Reipublicae, vel offensa diuina filius non potest parentem alloqui, aut ei subuenire: & hac in specie absolutio minime: datur a iure nec ab homine huiusmodi iuramenti, quod in hoc sensu rem iustissimam, & necessariam comprehendit: qua ratione non potest responsio d. §. vlti. in hoc casu intelligi: dum absolutionem a iuramento concedit. Tertio contingere potest filio ita iuranti, quod non teneatur patrem alloqui, nec ei alimenta exhibere, aut subuenire: multis quidem de causis, quae ipsum ab obligatione excusare possunt: & adhuc in ista specie opinor, iuramentum istud non obligare iurantem, nec teneri eius vinculo, nec esse absolutionem necessariam. Si quis etenim iuret, non facturum aliquod melius bonum, quod tamen facere non tenetur, peccat quidem iurando, in quantum ponit obicem Spiritui sancto, qui est boni propositi inspirator: non tamen peccat iuramentum seruando: sed multo melius facit, si non seruet, secundum Thom. in 2. 2. quaest. 89. arti. 7. cuius sententiam latius examinaui in d. §. 6. nume. 7. Quis autem ita proterue impius erit, quod neget melius esse, filium patrem alloqui, eique subuenire etiam vbi nec loqui, nec subuenire tenetur, quam ab his operibus pijs abstinere? certe nemo. Quamobrem absolutio ab hoc iuramento, cuius meminit Roman. Pontif. in d. c. cum quidam. §. vlti. etiamsi in eo accipiatur sensu, quem Anto. Cardi. & alij comminiscuntur, necessaria non est. Poterit forsan ea responsio in hunc modum intelligi, vt absolutio requiratur ibi non a iuramento, sed a peccato, quod iurans commiserit ita temere iurando: siquidem manifestum est, iuramentum illud fuisse temerarium, cum fuerit illicitum. c. inter caetera. 22. q. 4. idcirco peccatum qui iurauit, iurando commisit. Vnde tex. ille interpretandus est hoc sane modo, dum dixit: Absoluendi sunt ab illius obseruantia iuramenti, id est a peccato, quod commiserunt iurantes, cum promiserunt seruare id quod in dispendium salutis aeternae manifeste vrgebat. Igitur iuramentum praestitum contra bonos mores obligatorium non est, nec confirmat contractum gestum contra bonos mores, aut contra legis prohibitionem a bonis moribus procedentem. Postremo ex hac 1. Bart. conclusione procedit intell. ad text. in l. alia. §. vlti. ff. solut. matri. vbi Iuriscons. scribit, pactum, quo tollitur priuilegium alicui competens ob reuerentiam & honestatem personae, ne conueniatur vltra quam facere possit, esse contra bonos mores. Nam ea pactio iuramento minime confirmabitur, quia est priuilegium illud deductum a iure naturali, quo illis personis debetur mutuus amor, & reuerentia: atque ita hanc opinionem tenent gloss. Bart. Imol. Alex. & alij magis communiter in d. l. alia. §. vlti. Alcia. in d. c. cum contingat. nu. 99. Hinc sane disputari poterit quaestio elegans, quam semel in hoc Granatensi Praetorio memini controuersam in specie fuisse apud Iudices eruditissimos, ac Iuris Vtriusque consultissimos, ipsumque huius Curiae Praesidem D. ab Alaua & Esque, vel Abulensem episcopum, diuini & humani iuris insigni disciplina maxima ac non vulgari in expediendis negocijs dexteritate percelebrem: quorum quidem tribunali contigit ea controuersia, [art. 5] an nobilis, quem Hidalgum Hispani dicimus, & qui iure saltem Regio ob debitam pecuniam, seu aes alienum in carcerem mitti non potest ob nobilitatis priuilegium, possit huic speciali fauori renunciare: ita sane, vt propter hanc renunciationem Hidalgus in carcerem ratione aeris alieni ducatur deficientibus bonis, in quibus locus sit exequutioni? tandem definitum fuit, praedictam renunciationem validam fuisse, & eius causa posse nobilem ob aes alienum non obstante eius priuilegio in carcerem mitti, si non habeat bona, ex quibus possit debita pecunia solui. Huic definitioni multa obstant, & suffragantur, quae eius examen dubium efficiunt: qua ratione aliqua hic repetemus, quae in simili tradidimus in lib. 2. Variar. Resolut. cap. 1. Et quia haec sententia in sui fauorem habet regulam iuris, que praemittit, posse quem libet renunciare his, quae in sui commodum statuta sunt. l. si quis in conscribendo. C. de pact. cum similibus: oportet hoc in loco primum ea tradere, quae refragari videntur, ac simul si quid responderi obiectionibus possit. Primum etenim obstat, quod nobilitatis iura ad sanguinem pertineant, quasi iura sint sanguinis. l. 2. §. quae omnia. C. de vet. iure enucle. l. 1. C. de iure aureo. anul. l. 1. in princ. ff. de censib. l. stemmata. ff. de gradib. quod & Iuuenalis ostendit. dum dixit: " Stemmata quid faciunt? quid prodest Pontice longo Sanguine censeri? " Iura vero sanguinis nec renunciatione, nec vlla humana lege tolli possunt. l. iura sanguinis. ff. de regul. iur. l. ius agnationis. ff. de pac. l. abdicatio. C. de patria potest. Igitur iura nobilitatis tolli non possunt renunciatione. Vnde cum inter alia nobilitatis iura, & priuilegia hoc sit non vulgare, quod nobilis sanguine, vel priuilegio ob aes alienum in carcerem mitti non possit. Bald. in l. 1. ad fin. C. qui bonis ced. poss. Alexand. in l. Centurio. num. 25. ff. de vulga. Iason in l. miles. col. 2. ff. de re iudic. qui extendunt Iurisconsulti responsum in d. l. miles. a milite ad nobilem. Idem colligitur ex distinctione Guliel. de Cuneo in l. penult. ff. ex quibus caus. maior. quam refert, & sequitur Ioan. Baptista de S. Seuerino in tract. de debit. suspect. & fugit. quaest. 5. princ. quaest. 5. text. optimus in simili, in l. medicos. C. de profes. & med. lib. 10. Regia, eademque expressa constitutio in l. 4. & 5. tit. 2. lib. 4. ord. l. 79. Tauri. quarum & ipse memini in dict. cap. 1. nume. 4. lib. 2. Vari. resolut. constat sane, non posse nobilem apud nos renunciare huic iuri nobilitatis, & priuilegio, quo cautum est, ne in carcerem ob aes alienum mittatur. Huic tamen rationi facilime respondetur, si consideremus, priuilegia iure data nobilibus non esse, nec posse dici iura sanguinis, sed iura ipsius nobilitatis: nobilitas autem sanguis non est, sed sanguinis, & generis qualitas, quod notissimum est. Quod si & haec iura sanguinis vere dici possent, non tamen de his intelligitur text. in dict. reg. iura sanguinis. Quandoquidem illa est intelligenda de iuribus a sanguine iure naturali procedentibus: qualia sunt ipsa agnatio, consanguineorum amor & dilectio, hisque similia, quae nulla ciuili constitutione tolli possunt. l. tutelas. ff. de cap. dimin. not. Bart. in l. hos accusare. §. omnibus. ff. de accus. iura vero, quae sanguini, aut agnationi iure humano tributa sunt, tolli poterunt, & possunt lege humana. gloss. in §. quod autem. vers. cognationis. Inst. de capit. dimin. Bald. in l. 1. in fin. §. ius naturale. ff. de iustit. & iur. Rom. consil. 82. Decius in dict. l. iura sanguinis, col. 1. qua ratione constat, priuilegia data iure humano nobilibus, posse tolli iure item humano: nec ideo renunciationem eorum inualidam esse, quod iura sanguinis tolli non possint. Secundo eidem sententiae obesse videtur communis omnium opinio, quae probat [art. 6] renunciationem cessionis bonorum minime valere ex eo, quod cum ipsa sit beneficium, ne quis ob aes alienum in carceribus detineatur, videtur sane renunciantis consensus parum ei obesse, quo ad perpetuam captiuitatem, & detrusionem in carcerem, aut sane temporalem, donec soluat. Quod humanae libertati plurimum refragatur: siquidem haec renunciatio esset quasi perpetua obligatio ad carcerem publicum, & praecisa seruitus, ad quam liber homo se adstringere nequit. l. 2. de lib. homi. exhib. l. Tititus. §. Titia. ff. de condit. & demonst. notant gloss. & Doct. in l. antiquitas. C. de vsufruct. & in l. post certi. C. de liber. caus. atque ita renunciationem beneficij cessionis bonorum esse nullam tenuerunt Richard. Malum. Bart. Imol. & Alber. in l. alia. §. eleganter. ff. soluto matrimo. Cynus quaest. 6. & Salice. nume. 9. in l. 1. C. qui bonis ced. pos. Ioan. Faber in §. vltim. de actio. idem in l. vlti. C. qui bonis ced. poss. Alexand. consi. 37. nume. 6. lib. 2. post Dinum in dict. §. eleganter. Abbas & alij in cap. Odoardus. de solut. quorum opinio communis est, secundum Alber. in Rubr. C. qui bonis ced. poss. col. vlti. & Alciatus in cap. cum contingat. num. 69. de iureiuran. ipse etiam idem adnotaui in dict. lib. 2. Variar. Resol. cap. 1. numer. 7. Quamobrem si renunciatio beneficij cessionis bonorum, quo debitor liberatur a carceribus, non tenet: nec tenebit renunciatio facta per nobilem eius beneficij, & priuilegij, quo liberatur ob aes alienum a carcere. Eadem etenim ratio vtrobique adest: nempe quod quis non possit per pactum se adstringere ad praecisam carceris inclusionem: nec possit renunciare his beneficijs, que iure concessa sunt ad effugiendos carceres, etiam publicos. His etiam accedit, quod notant omnes in cap. ex rescripto. de iureiurando, tenentes, non posse hominem liberum inuitum detineri pro aere alieno soluendo, etiam ex conuentione: hoc etenim notant gl. in vltima responsione in dicto c. ex rescript. & ibi Abb. & Imol. Idem Imola & Aretin. in l. obsides. ff. de testament. Francisc. de Ripa in l. obligatione. num. 12. ff. de pignor. gloss. in cap. vt pridem. 23. q. 8. Regia lex 3. tit. 13. part. 5. Ergo cum per hanc renunciationem priuilegij, quod nobilibus datum est, ne ob aes alienum possint in carcerem mitti, in effectu fiat obligatio ad carcerem pro aere alieno soluendo, & haec inualida sit, consequens erit non esse renunciationem istam a nobilibus factam, admittendam, imo ea non obstante seruandum fore priuilegium nobili, ne in carcerem ducatur pro aere alieno soluendo. Verum huic argumentationi multipliciter responderi poterit: & denique quibusdam videbitur, eam non procedere: quia communis sententia, a qua argumentatio colligitur, falsa sit: cum renunciatio beneficij cessionis bonorum valida censeri debeat, sicuti in specie tradiderunt Frederic. consil. 60. Rota antiqua. 565. Felin. post alios in dict. cap. ex rescripto. nume. 11. idem Feli. in cap. si diligenti. de foro compet. col. 2. Rom. Alexan. Imol. & Ripa, quorum memini in dict. cap. 1. nume. 7. lib. 2. Variar. Resolu. & Alciat. in dict. cap. cum contingat. nume. 69. Nec enim ista renunciatio iuri publico praeiudicat, nec bonis moribus contraria est, nec praecisam, & absolutam seruitutem inducit: atque ideo nihil impedit huius renunciationis vim, & effectum. Praesertim quia taciti, & expressi idem est iudicium. l. cum quid. ff. si cert. peta. & in l. vlti. C. qui bonis cedere poss. statutum est, debitorem, qui cedere bonis volebat, nisi creditores ei dilationem ad soluendum concessissent, non posse postea cedere, si dilationem ad soluendum a creditoribus acceperit. Nam tacite renunciare videtur debitor beneficio cessionis bonorum eo ipso, quod dilationem ad solutionem acceperit. Deinde etiamsi vera sit communis opinio, quae probat, renunciationem cessionis bonorum minime validam esse, adhuc opinor non omnino ex hoc sequi itidem nullam esse renunciationem priuilegij, quod nobilis habet, ne in carcerem propter aes alienum mittatur: manifesta etenim est ratio discriminis: siquidem sublato beneficio cessionis bonorum, nullum superest remedium ad effugiendam carceris captiuitatem, quod apertissimi iuris est: at etiamsi renunciatio nobilis tollat beneficium, & priuilegium, quod habet, ne in carcerem pro aere alieno mittatur, superest ei remedium cessionis bonorum, quo poterit effugere carceris captiuitatem. Dicet forsan quis, hanc rationem non esse congruam, quia nobilis non tenetur bonis cedere: id etenim & ipse fateor, sed tamen satis erit, quod possit hoc cessionis auxilio, & remedio nobilis ipse, qui priuilegio nobilitatis renunciauit, carceres ipsos ex causa aeris alieni effugere. Ex quibus constat non esse pares has duas renunciationes, scilicet cessionis bonorum, & priuilegij nobilibus competentis, ne in carcerem pro debito ciuili ex causa contracto mittantur. Praeterea, ne quis ratione carceris inhumanas existimet esse has renunciationes, considerandum est ab ipsis aequissimis legibus non censeri impium, quod quis ob solutionem aeris alieni in carcerem mittatur: id etenim aequum Ius Ciuile censuit, praemissa prius bonorum, & rerum ipsius debitoris excussione: imo quandoque etiamsi debitor bona habeat, iure in carcerem mittitur, donec pecuniam debitam soluat: nempe vbi aes alienum ad fiscum, Principem, aut Rempublicam pertinet, sicuti expli cuimus in d. lib. 2. Variar. Resolut. cap. 1. id vero, quod adduximus ex communi omnium sententia in cap. ex rescripto. de iureiur. pertinet ad carceres priuatos, qui multis ex causis a iure odio habentur: ideoque ab ipsa Republica extirpandi sunt, etiam ex priuato consensu, ac spontanea conuentione. Nos autem de publicis carceribus agimus, qui iure ipso probantur adhuc in ea specie, quam tractamus, ob aes, inquam, alienum soluendum: maxime, quia non desunt, qui velint iure defendere pactionem illam, ex qua homo liber obligatur, vt retineri possit pro aere alieno, & debito ad effectum seruandi conuentionem initam inter debitorem & creditorem: ita sane gloss. tenuit in dict. cap. ex rescripto. l. solutione. & inibi Hosti. Henri. Card. & Felin. col. 3. Bald. in l. 2. C. de patrib. qui filios distra. col. vlti. quorum mentionem fecimus & nos lib. 2. Variar. Resolut. c. 1. nu. 1. eorum sententiam reprobantes: hic vero eam adducimus, non vt eam veram esse censeamus, sed quo manifestum sit, non esse ita sine controuersia id, quod modo praemisimus. Tertio principaliter eidem sententiae oberit, quod cum foemina ob aes alienum in carcerem mitti non possit. Authen. sed nouo iure. C. de custo. reo. l. 1. cum Auth. ibi posito. C. de officio diuers. iudic. l. Regia 62. Tauri. attamen [art. 7] etiam ob causam tutelarem filiorum appositis quibuslibet renunciationibus mulier adhuc priuilegium habet, ne conueniatur vltra quam facere possit, & ne in carcerem mittatur: quod ipse colligo ex Bar. in l. si quis sub conditione. ff. de testam. tut. nu. 20. ex lege patronatus. ff. de re iud. notant in specie Praepo. in cap. ex parte M. de appella. Barb. in c. 2. nume. 4. de pign. Ioan. a Monte Sperelo in l. plerique. ff. de in ius vocan. Hippolyt. in practica criminali. §. attingam. nu. 64. Lud. Gomez. in cap. 2. de iudic. in 6. nume. 22. Andreas a Pomate in Additionibus ad Bart. in Authent. matri & auiae. C. quando mul. tut. off. fungi possit. quod longius ipse probaui in dict. lib. 2. Variar. Resolut. cap. 1. nume. 3. quo in loco multa hac de re tradidimus. Igitur nemo potest renunciare priuilegio, quod habet, ne in carcerem mittatur pro debito, aut aere alieno. Sed tamen huic rationi primum respondetur, quod Bart. ipse in ead. l. si quis sub conditione. numer. 18. contrarium in matre nutrice adnotauit: cui consentiunt plures, quos ipse retuli in dict. c. 1. nu. 3. & sane haec posterior opinio receptior est. Attamen quia prior a me probata fuit in d. c. 1. secundo respondeo, eam opinionem procedere in renunciatione generali, cum mater omni legum auxilio renunciauit, quasi aliud dicendum sit, vbi mater specialiter huic priuilegio renunciasset, vt in hac quest. patet, que de speciali renunciatione tractat. Adhuc vero quia haec responsio non omnino tuta est ob eandem rationem, quae eadem videtur esse in renunciatione generali, & in speciali, opinor hanc tertiam obiectionem parum obesse, quia specialem rationem habet ex causa pietatis & reuerentiae, amorisque paterni: que omnia inter parentes & filios contingentia impediunt hanc in carcerem detrusionem ob aes alienum, & huius beneficij renunciationem efficiunt inhumanam, bonisque moribus contrariam. text. singul. in dict. l. alia. §. eleganter. ff. solut. matrim. Quamobrem non est congrua argumentatio ea, quae fit in praesenti controuersia a renunciatione beneficij, & priuilegij hac ratione competentis parentibus erga filios, ad renunciationem beneficij nobili competentis. Quarto illud magis nobilibus fauet, quod nobilibus maiores deferuntur honores, quam plebeis. cap. de praeb. l. nobiliores. C. de commer. & mercat. not. Ias. per text. ibi in §. item Seruiana. numer. 26. de actionib. late Andr. Tiraquel. in tracta. de nobilitate. cap. 20. honor autem reuerentiam praemittit. l. honori. & l pares. ff. de oper. liber. Bal. in l. liberti. 4. col. C. de oper. lib. & in cap. licet. de probatio. vnde & in Decalogo praeceptum est: Honora patrem & matrem. [art. 8] Iuri autem & priuilegio reuerentiae causa indulto quis renunciare non potest. text. optimus in l. vlti. C. de bonis libert. Ro. in singul. 480. Alexand. & Ias. in l. penulti. C. de pact. 5. col. Decius in l. venia. col. vlti. C. de in ius voc. quamobrem in specie & priuilegio l. ad egregias. ff. de iureiuran. nobilibus & egregijs personis concessio, quod ei non possit quis renunciare, notant Roman. in singul. 169. Cynus in l. nec honorem. C. de episcopis & clericis. Alber. & Alex. in dict. l. ad egregias. Felin. in c. si qui testium. de testibus. col. 1. a quibus fere adducitur tex. in cap. 2. ad fi. de iudic. in 6. quo probatur non posse Moniales renunciare priuilegio a iure sibi concesso, ne teneantur ad Iudicem accedere causa dicendi téstimonium: quia, vt DD. praecitati existimant, id concessum fuit reuerentie iure & ratione: quem tex. commendant Domi. in cap. indemnitatibus. §. vt autem. de elect. in 6. quamobrem & Ludoui. Gomez. in dict. cap. 2. num. 45. quo ad l. ad egregias. eundem intellectum probat. Igitur cum hoc priuilegium nobilibus concessum, ne in carcerem ob aes alienum mitti possint, datum eis sit reuerentiae, & honoris causa, constat, ei per nobiles renunciari non posse. text. optimus in dict. l. alia. §. eleganter. quo probatur non posse pacto partium tolli priuilegium, quod reuerentiae causa datum sit. Ego vero, vt huic rationi satis faciam, considero, nobilibus multa priuilegia iure concedi, quorum aliquot directe tendunt ad reuerentiam, & honorem eis exhibendum: qualia sunt locus sublimior inter plebeios, item quod plebeis praeferantur in honoribus: & in his fortassis obtinebit, quod renunciatio admittenda non sit, quia haec non potest renuncianti nocere, quin & toti noceat nobilitati: idcirco renunciatio non procedit ex eo, quod reliquis nobilibus, & toti nobilitati praeiudicat. argum. text. in cap. si diligenti. de foro compet. alia quidem nobilium priuilegia licet ea concessa sint, vt honos deferatur nobilitati: non tamen tendunt immediate, & directe ad exhibitionem reuerentiae publicam, vt sunt immunitas a publicis oneribus, quod in carcerem publicum ob aes alienum non mittantur nobiles, & his similia: in his profecto renunciatio admittenda est. Nec quicquam oberunt ea, quae in contrarium fuere adducta. Primum etenim text. in l. vltim. C. de bonis libert. non probat id quod ex eo adnotatur: siquidem tantum inibi constat, non censeri remissum ius ingratitudinis, nec ius reuerentiae exhibendae patrono a liberto, etiamsi remittatur ab eo ius patronatus. Quia per hanc remissionem generalem iuris patronatus non videtur patronus remisisse ea iura, quae ratione beneficij accepti in remunerationem, & reuerentiam libertus patrono exhibere tenetur: haec etenim pertinent ad gratitudinem libertatis a patrono datae, & reuerentiam ei debitam, atque ad euitandam ingratitudinem: idcirco praesumendum non est, patronum velle per remissionem iuris patronatus, quod libertus possit libere ea agere aduersus eum, quae ingratitudinem inducerent: atque hic est illius constitutionis sensus, cum tamen de renunciatione speciali nihil ibidem responsum fuerit. Quod si renunciatio specialis patroni etiam contineret ea, quae sibi reuerentiae & honoris causa debentur: profecto prodesset renunciatio, quo ad poenas iure humano statutas aduersus libertos, qui patronis non exhibent honorem ac debitam reuerentiam: has etenim, si ad patronum pertineant, is remittere posset, non tamen prodesset haec renunciatio, quantum ad culpam, & vitium, quod ratione ingratitudinis contraheret libertus, omittendo officiales operas: atque in hoc sensu futura culpa remitti potest, quo ad poenas ingratitudinis contra patronum commissae. Vnde mihi non placet, quod Bald. in d. l. vltim. ad fin. C. de oper. libert. scribit asseuerans, non posse patronum remittere renunciatione expressa ius reducendi libertum in seruitutem ob ingratitudinem. Nam ex hoc non remittit reuerentiae iura, quae ex causa datae libertatis sibi debentur: sed poenam iure humano aduersus ingratum libertum statutam. Et nihilominus condigna quidem alia poena pro delicti culpa libertus ingratus a Iudice puniendus erit. Ea vero responsio Iurisconsulti, quae refertur dict. l. alia. §. eleganter. ideo renunciatione tolli non potest, quia rationem habet non tantum a reuerentia simplici, sed ab ea, quae simul est pietati paternae coniuncta: quae duo efficiunt eam pactionem contrariam bonis moribus, atque nullam, & iniquam. Quod autem ad comprobationem tradidimus circa intellectum l. ad egregias, profecto minime probatur in dict. cap. 2. de iudic. in 6. quia ea decisio specialis est in Monialibus aequissima quidem ratione: non solum ex eo, quod reuerentiae, & honoris causa id priuilegium concessum sit: sed ne detur occasio vagandi Monialibus, quibus Iure Pontificio, & plerunque ex voto necessario conuenit ea inclusio, vt non possint honeste Monasterium exire, etiam ad Iudicem pro ferendis testimonijs: sic denique Felin. in cap. si diligenti. de fo. competen. nume. 24. ad illum text. respondet, sentiens, posse renunciari beneficio l. ad egregias. quod magis in specie adnotarunt Rom. & Aretin. in ead. l. ad egregias. Ang. in d. l. alia. §. eleganter. sensit glo. in l. inuiti. C. de testibus. opt. text. in dict. cap. 2. de iudic. in 6. dum dicit, foeminas inuitas ad iudicium trahi non posse: igitur sponte per illius beneficij renunciationem poterunt ad iudicium accedere & trahi. Maxime fatentur Cynus in dict. l. nec honorem. Felin. in dict. cap. si diligenti. num. 24. & Iason in dict. l. ad egregias. num. 1. & Lud. Gomez. in d. c. 2. nu. 51. dum approbat Fel. distinctionem, quod licet huic beneficio l. ad egregias. non possit quis in vniuersum renunciare: poterit tamen quodam in casu eadem renunciatione vti. quod probat l. quamuis. vers. inuitus. ff. de in ius voc. iuncta l. vnica. C. eod. tit. Ego tamen etsi videam hanc vltimam Cyni sententiam passim admitti, & eam plurimum suffragari huic sententiae, quam defendere conamur: nempe posse nobilem quodam in contractu renunciare nobilitatis priuilegio, quo nobiles gaudere debent, ne pro aere alieno mittantur in carcerem: attamen ex Cy. Ias. Fel. & alijs ita intelligo eorum distinct. in specie d. l. ad egregias. & ex d. l. quamuis. & ex d. c. 2. in princ. vt quis tacite renunciare valeat huic priuilegio, si in aliqua causa sponte velit ad Iudicem accedere pro testimonio ferendo, absque expressa quidem renunciatione. Idque mirum non est: nam in d. c. 2. de iudic. in 6. hoc significatur ex priuilegio egregijs personis & foeminis concedi, quod inuitae non trahantur ad Iudicem: quasi certissimum sit, nihil priuilegio nocere, si sponte velint ipsi egregij ad Iudicem accedere. Atque hic est sensus huius conclusionis, nam quoties priuilegio ob reuerentiam concesso renunciari non potest, eaque renunciatio a iure improbatur, vt bonis moribus contraria, certe nec in quodam peculiari, & speciali casu admittenda est: quod expressim probatur in d. l. alia. §. eleganter. ff. solut. matrim. cui decisioni nulla congrua responsio dari poterit: quod vero Ias. Feli. & alij post Cynum tradidere, nempe renunciationem generalem. l. ad egregias. quo ad omnes causas non valere: mihi non placet, quia nobilitati publicae nulla ex hoc iniuria irrogatur, quod aliquis, licet egregius sit, polliceatur se accessurum ad Iudicem pro ferendo testimonio, quoties ab eo in quacunque causa vocatus fuerit: qua ratione, etiamsi articulus iste non attingat nostram quaestionem, opinor aduersus Cynum & alios hanc renunciationem admittendam fore: nisi forsan quis existimauerit, ex hoc iniuriam irrogari, ac praeiudicium fieri toti nobilitati: quod ipse minime censeo. Sic denique renunciatio specialis priuilegij d. l. ad egregias. etiam expressa valida iudicabitur, secundum Romanum, Felinum, & alios huius partis autores, quicquid alij dixerint. Quinto aduersus praescriptam sententiam facit text. in dict. §. eleganter. quo probatur, non valere pactionem, qua quis renunciat beneficio a lege dato, ne conueniatur vltra, quam facere possit: quod in effectu concessum est, ne pro debito quis in carcerem mittatur: sed ea responsio procedit in his personis, quibus ratione reuerentiae simul, & pietatis, aut naturalis dilectionis priuilegium hoc conceditur, ratione quidem deducta a bonis moribus: idcirco non idem erit in militibus, aut nobilibus, qui hoc priuilegium alia ex causa habuere: quam solutionem iam obiter hac in disputatione attigimus. Sexto fortiter hac in controuersia argumentor [art. 9] ex cap. si diligenti. de foro compet. quo apparet, clericum etiam cum iuramento non posse renunciare priuilegio fori, vt apud Iudicem laicum conueniatur: non alia ratione, quam quod hoc priuilegium concessum sit Ordini clericorum, & dignitati status ecclesiastici. Eadem ergo ratione nec nobilis poterit renunciare priuilegio nobilitatis, ne is in carcerem publicum pro soluendo ere alieno mittatur. Cum hoc priuilegium nobilium statui, & nobilitati iure datum sit: eiusque renunciatio, ac denique missio in carcerem alicuius nobilis totius nobilitatis deroget excellentiae. Ego quidem non inficior, hanc esse vrgentem argumentationem: sed tamen animaduertendum esse censeo, disparem esse rationem: quandoquidem priuilegium clericorum ob sacras res, quae ab ipsis tractantur, magis spectat ad Ius publicum, quam priuilegia nobilium. l. 1. §. huius studij. ff. de iustit. & iure. cap. contingit. el 1. de senten. excom. vbi gl. & in cap. parochianos. eod. tit. Nam & priuilegium clericorum, cuius modo mentionem fecimus, partem adsumit a lege diuina, quod alibi tractamus. Nec potest renunciatio in eo casu admitti, quin tendat in derogationem honoris status ecclesiastici, cum clerici secularia Tribunalia non possint absque dedecore ordinis totius frequentare, apud eaque litigare, iuxta Rubr. ne clerici, vel Monachi. maxime in cap. 1. 2. & cap. sed neque. & ideo lex, cui renunciatur, continet publicam & priuatam vtilitatem omnino inseparabiles: quod post alios notat Felinus in dict. cap. si diligenti. nume. 16. Non sic in praesenti quaestione: quamuis etenim aliquis nobilis in carcerem pro aere alieno ducatur: non ex hoc iniuria fit caeteris nobilibus, nec eorum honori derogatur, cum frequenter nobiles criminum causa in carceribus sint. Deinde nobilis, qui huic priuilegio renunciauit, poterit carceris molestiam effugere, si bonis cedere velit: que sane cessio ignominiosa non est, modo ea simpliciter absque actibus infamibus fiat. Sic denique videtur iure pronunciatum fuisse in hoc Regio Praetorio, renunciationem a nobili Hidalgo factam eius beneficij, quo nobiles non possunt pro aere alieno in carcerem mitti, validam fuisse. Multa hic missa facimus, quae possent hanc sententiam comprobare, quia ea pertinent ad tacitam renunciationem ipsius nobilitatis: siquidem in hac quaestione agimus de renunciatione expressa alicuius priuilegij nobilibus concessi, quae fuerit facta manente ipsa nobilitate. Non me latet, hanc opinionem dubiam esse, & tamen eam equissimam existimo: ne causa nobilitatis ipsi nobiles luxui, ludis, & comessationibus dediti absque vllo delectu res alienas, praesertim pecunias mutuo acceptas temere consumant. Quod si ex renunciatione alicuius priuilegij derogaretur nobilitati in vniuersum: tunc non foret renunciatio ista admittenda, nempe quo ad aliquod ignominiosum supplicium nobili inferendum, quod maxime obseruandum erit in his, & similibus renunciationibus. # 1 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Iuramentum non confirmat actum prohibitum propter fauorem publicum. -  2 Intellect. ad text. in l. 2. & l. quemadmodum. C. de agric. & censit. lib. 11. et inibi explicatur, qui sint coloni censiti, adscriptitij, & originarij. -  3 Intellect. ad l. senatus. ff. de contrah. empt. -  4 Instantia an pereat triennio, non obstante pacto partium, etiam iurato. -  5 Iuramentum confirmat contractum prohibitum principaliter in fauorem priuatum. -  6 Fauor publicus, & priuatus quo pacto considerentur in legibus constituendis. -  7 Iuramentum adeo confirmat contractum ob priuatum fauorem prohibitum, vt non tantum sit ipsum seruandum, sed & ipse contractus. -  8 Iuramentum an habeat hanc vim confirmandi contractum prohibitum a lege, quoties lex ipsa hanc confirmationem expressim impedit. -  9 Alienatio rerum Paraphernarum fieri potest absque iuramento. -  10 Intellect. Authent. siue a me. C. ad Velleia. & ibi de donatione propter nuptias, & eius alienatione. §. PRIMVS. EADEM Bart. Commentaria sequuti, secundam constituimus conclusionem. [art. 1] Actus in fauorem publicum principaliter prohibitus iuramento confirmari non potest. Haec probatur in cap. si diligenti. de foro compet. capit. cum ad Apostolicam. de regular. l. ius publicum. ff. de pact. quibus satis expressum est, idemque ratione manifesta constat, non posse ius publicum pacto priuatorum remitti. Sic sane hanc conclusionem tenuit Bart in dict. l. si quis pro eod. nume. 7. quem sequuntur Docto. inibi. Anto. Abb. & alij in d. cap. cum contingat. quo in loco And. Alciat. nume. 83. & Corneus in rep. Authenti. sacramenta puberum. numer. 29. C. si aduers. vendi. fatentur, hanc opinionem communem esse eam sequuti. Idem fatetur Ioan. Imol. in d. cap. cum contingat. numer. 35. Qui tamen ab ea discedit ex eo, quod licet Ius Ciuile aliquem actum prohibeat in fauorem principalem Reipublicae: non per hoc idem actus Iure Pontificio prohibitus est: Ius autem Canonicum est equidem considerandum, quo ad iuramenti vim, & effectum: qua ratione videtur, actum Iure Ciuili tantum prohibitum principaliter ob Reipublicae fauorem, posse iuramento confirmari. Cui rationi non admodum est difficile responsionem accommodare. Nam vtcunque actus aliquis iuratus sit, nemini praeiudicat, nisi iuranti: quod satis expressum est in dict. cap. cum contingat. in fin. sed si priuato praeiudicium non fit ex actu ab alio etiam iurato: multo fortius Reipublicae minime debet praeiudicium inferri: atque ita sat iure probatur. Bart. opinionem veram esse, quicquid Ioan. ab Imola contrarium voluerit. Denique l. non dubium. C. de legibus. quae respondet, actum Iure Ciuili prohibitum iuramento non confirmari, adhuc poterit iuxta hanc secundam conclusionem intelligi: vt tandem ea responsio procedat, quoties prohibitio legis tendit in fauorem Reipub. & principaliter. Primo ex hoc infertur [art. 2] intellect. ad text. in l. 2. & in l. quemadmodum. C. de agric. & censit. libr. 11. quibus constitutionibus statutum est, non posse quem vendere praedium, & retinere colonos agriculturae praedij adscriptos. Ea etenim prohibitio, vt patet in dict. l. quemadmodum. publicam vtilitatem respicit: ne agricultura detrimentum patiatur in graue Reipublicae dispendium: idcirco ille contractus nec iuramento confirmabitur. Cui quidem decisioni premittendum erit, olim cum maior cura agriculturae habebatur, fuisse colonos quosdam, qui adscriptitij dicebantur. Et hi per contractum, priuatámue conuentionem adstringebantur agri alicuius culturae, vt perpetuo operam in eo agro colendo impenderent. De his agit titulus C. de agricol. & censi. vbi gl. in Rubric. text. optimus, & ibi Panormit. eleganter in cap. iudicatum. de immunit. eccle. tradit Ludo. Caelius libr. 4. lec. antiq. cap. vlti. vnde qui agricolationi recens adscribuntur cum alijs colonis ibidem originarijs adscriptitij dicuntur: quod etiam explicat Oldendorpius 3. Actionum classe, actio. 9. Alij autem dicebantur coloni originarij: & hi sunt, qui ex adscriptitijs nascuntur, & procreantur. l. colonos. C. de agric. & censit. Quoniam colonarium ius in eo fundo contrahunt principaliter origine, seu natiuitate in persona sua. Sic originarij ciues dicuntur, qui ex parentibus ciuibus alicuius oppidi oriundi sunt, ad differentiam incolarum, qui nuper ipsi municipatum contraxerunt. Ciues quidem origo facit, incolas domicilium. l. ciues. C. de incol. & in Rub. C. de munici. & orig. l. adsumptio. l. vlt. §. penult. ff. ad municip. Cice. pro Archia, venit, inquit, Heracliam, quae cum esset ciuitas, aequissimo iure ac foedere, adscribi se in eam ciuitatem voluit. Alij coloni censiti appellabantur, eo quod eorum agris census publicus esset constitutus, vt quidam existimant: quae quidem expositio minime conuenit. l. 2. in quibus causis colo. domin. accus. poss. Quamobrem ex eadem constitutione arbitror dici colonos censitos eos, qui adscriptitij quidem sunt, perpetuo adstricti culturae agrorum, & tamen praeter hoc ex conuentione tenentur aliquem censum domino soluere ex ipsis agris, eorúm que fructibus: hoc ipsum Hostien. & Abbas adnotarunt in d. c. iudicatum. Quibus sane praemissis, quia coloni so lebant agros deserere, & in ciuitates fugere: aut ipsi domini praediorum eos colonos sibi retinebant in venditionibus agrorum, maxima cum iactura Reipublicae: cuius tunc intererat agros, & praedia coli, vt ex eorum fructibus esset Reipublicae consultum in frumentaria inopia, sancitum est, quod praedia minime possint alienari sine ipsis colonis. d. l. 2. l. quemadmodum. l. omnes profugi. l. originarios. C. de agric, & censit. eaque prohibitio non aliam, quam publicam vtilitatem praecipue spectat. Hodie sane dubitarem ipse, an in praxi foret attendendus fauor hic publicus: cum non immineat illa necessitas colonorum ad colendos agros, quae olim ob militiae praemia Rempublicam vrgebat. Et tamen satis sit, conuentionem reprobatam in d. l. quemadmodum. non confirmari iuramento: quod Bar. communiter receptus in d. l. si quis pro eo. nu. 7. expressim not. Secundo, ex eadem conclusione infert Bar. intellectum [art. 3] ad legem senatus. ff. de contrah. empt. & l. caetera. ff. de legat. 1. quibus prohibitum est, ne quis vendat marmora, aliásque res affixas aedibus: ea ratione, quod intersit Reipublicae, publica aedificia, item & priuata, minime deformari, ne ciuitates ipsae deformentur. Idem tradit Regia lex 16. titul. 5. part. 5. Nam cum ea prohibitio nullam aliam praecipue vtilitatem afferat praeter publicam, constat non posse venditionem earum rerum, que aedibus affixae sunt, iuramento confirmari: quemadmodum Bar. quem alij sequuntur in d. l. si quis pro eo. nu. 7. in specie not. Sed, vt libere quid hac in re sentiam respondeam, non admodum tuta est haec conclusio nostris temporibus: & fortassis in iudicialibus controuersijs, si haec incideret dubitatio, non admitteretur ad sententiam pronunciandam. Multa etenim iure veteri statuta fuerunt, quae vel per desuetudinem, aut contrarium vsum sublata plane sunt. Tertio, Bart. idem in d. nu. 7. intulit ex hac 2. conclusione ad interpretationem text. in l. properandum. §. sed & siquidem. C. de iudi. vbi statutum est, [art. 4] instantiam litis per triennium extingui. Nam ea constitutio rationem praecipuam habet ab vtilitate publica, ne lites fiant immortales c. finem litibus. de dolo & contuma. Idcirco Bartol. censet, non posse iuramento confirmari pactionem, quae inter litigantes facta sit super prorogatione instantiae, vt ea duret vltra triennium. Idem notant ipse Bar. & ibi Ias. num. 21. in dict. l. properandum. in princ. Panor. in cap. penult. de iudic. num. 15. quorum opinio manifeste probatur in d. l. properandum. in princi. vbi lex ipsa omnino aufert potestatem ipsis litigantibus, ad prorogationem instantiae, ac iudici mandat, quod non obstante litigantium consensu perempta instantia per triennij lapsum minime procedat in causa: atque ita haec est communis opinio, de qua Barto. idem dubitasse videtur in l. Seius. ff. ad l. Falcid. & contrarium tenuerunt Felin. in dicto cap. pen. nu. 13. Imol. ibi, idem in dict. cap. cum contingat. in 2. casu, & membro principali. ea ratione, quod ista conuentio iurata, non sit contraria iuri Canonico: imo secundum id omnino permissa, iuxta tex. in d. c. penul. quo probatur, iure Pontificio instantiam non perire per triennij lapsum: vnde iuramentum obligatorium est, & conuentio valet. Ego vero etsi sciam a plerisque traditum fuisse, iure Pontificio non perire instantiam per triennium, per tex. in d. c. penult. & in c. vltim. de probat. & cap. cum olim. verb. iudices. de priuileg. glo. in dict. cap. penul. & in c. finem litibus. de dolo & contu. & in c. anteriorum. §. ad hoc sancimus. 2. q. 6. quarum opinio communis est, secundum Feli. in dicto capi. penult. col. 1. & Iason. in dict. l. properandum. num. 27. atque ita fere in praxi recepta: attamen opiner, nullam in hoc esse constituendam differentiam inter ius Pontificium & Caesareum: imo respondendum erit etiam iure Pontificio instantiam triennio finiri. Nam tex. in d. c. penul. qui fortius caeteris vrget, plane tantum probat, iurisdictionem iudicis delegati non finiri, nec extingui per triennij lapsum, quo lis apud eum coepta, finita non est: atque in hunc sensum accipit glo. inibi illam decisionem: eandémque opinionem Doct. ibi sequuntur communiter, Rota noua. 96. denique quod iure Pontificio instantia per triennij lapsum pereat, adnotarunt Fulgos. & Ias. in dict. l. properandum. in princ. fi. col. & Rom. in cons. 220. Sed & si quis contendat adhuc constituendum fore discrimen inter ius Canonicum, & Ciuile: non ex eo sequitur, iuratam conuentionem posse praeiudicare iuris Ciuilis sanctioni, quo ad ciuile forum, propter publicam vtilitatem, a qua fundamentum, & rationem habet iuris Caesarei constitutio. Nec mirum cuiquam videri debet, aliquid esse vtile foro ciuili, & seculari, quod non ita vtile sit foro Pontificio. Illud equidem verum erit, quod Bart. sensit in dict. l. Seius. & tenent ibi Imol. & Alexan. conuentionem istam de proroganda instantia iuramento confirmatam, etiam si ea valida sit censenda, id tantum inducere, quod non possit alter ex litigantibus proprio nomine & ratione priuati commodi opponere exceptionem instantiae finitae, licet triennium sit transcursum: atque haec dicta sint de prorogatione instantiae. Qua de re poterit lector legere Bonifacium in Clem. Quamdiu. de appellat. 3. colum. Rom. in singul. 276. Bald. Nouell. de dote, parte. 9. priuilegio 14. Alexand. in l. 4. §. hoc autem iudicium. colum. 5. ff. de damn. infect. Capycium in decisione Neapo. 11. Quarto, ab eadem secunda conclusione deducit Bartol. in dict. l. si quis pro eod. numero 7. non posse a priuato renunciari statuto, quo debitor frumenti liberatur soluendo certam pecuniae quantitatem pro qualibet frumenti debiti mensura: quoties id statutum ea ex causa sancitum fuit, vt ciuitas, vel prouincia plures ciues & rusticos habeant, qui possint onera subire, indictam a Republica pecuniam soluere, aliáque in communem vtilitatem expedire. Et licet Ioan. ab Imola in dicto capitulo, cum contingat. dubitet de hac sententia Bartoli, & dubitare possit: quia vtilitas publica in hoc versatur, quod ciues non cogantur inuiti praecise frumentum soluere: sed liberentur praestando certam eius aestimationem: non tamen ex hoc vtilitas ista publica tollitur, aut diminuitur, si sponte ciues velint in quibusdam contractibus huic fauori renunciare: attamen opinio Bartoli verior est, propter expressam in eodem statuto publicam vtilitatem, absque vlla statuentium fraude: sicuti Alciat. adnotauit in dicto cap. cum contingat. numero 88. & quia si locus foret renunciationi, facillime tolleretur vis ipsius statuti: siquidem passim debitores eidem renunciarent mille praestitis iuramentis. Quinto ipse ex hac conclusione deduco, minime valere donationem a clerico factam concubinae, etiamsi ea iurata sit: Sicut in hac specie late probant Aymon in consil. 229. lib. 2. & Ripa in l. miles. ff. de re iudic. Nam huius donationis prohibitio fauore publicae vtilitatis, & honestatis facta est: vt constat. De ea vero tractant praeter alios Anton. consil. 14. Ias. in consil. 27. lib. 3. Afflic. decis. Neap. 102. Bermondus Chaueronius de concubinarijs. pag. 242. Tertia principalis conclusio. [art. 5] Iuramentum omnino confirmat actum, seu contractum prohibitum iure Ciuili praecipue, aut sane principaliter propter priuatam vtilitatem: etiam si minus principaliter, &, vt aiunt, secundario publicam vtilitatem contineat. probatur haec conclusio in dicto capit. cum contingat. de iureiurand. & capit. licet. eodem titu. in 6. Nam etiamsi Reipublicae intersit, foeminarum dotes augeri, saltem conseruari potius quam minui.. l. prima. ff. solut. matrimo. atque ideo lex ciuilis prohibuerit alienationem fundi dotalis: vt tradit Iurisconsultus in Rubr. ff. de fundo dot. Quia tamen ea prohibitio praecipue priuatam vtilitatem, & fauorem spectauit: etiamsi nihilominus & publicum commodum respexerit, minus tamen principaliter, nihilominus alienatio fundi dotalis iuramento confirmatur: sicuti probatur in dicto capitul. cum contingat. a quo poterit adsumi prima huius conclusionis illatio: ipsa etenim conclusio omnium fere consensu recipitur: & ea ratione communis est: vt testantur eam sequuti Corne. in dict. Authentic. sacramenta puberum. numero 30. & Alciat. in dicto capitul. cum contingat. numero 92. vbi Abb. numero 5. & Imola nu. 36. eandem conclusionem veram esse censent, & probari etiam in d. Authen. sacramenta puberum. huius sententiae ea est ratio: quod ne quis periurus sit, satis esse constat eum, cuius fauorem principaliter lex respexit, eidem renunciasse, tacite vel expresse. Nam vbi aliqua constitutio in fauorem edita est, semper consideramus fauorem, quem praecipue, ac principaliter lex ipsa inspectat, non eum, qui secundo loco ab ea significatur, iuxta gloss. celebrem in hoc c. quamuis. de pact. in 6. cuius statim mentionem faciemus ad intellectum decimum huius constitutionis in 3. Relectionis parte. Caeterum Fortuni. Garsias in l. 1. §. huius studij. ff. de iusti. & iure. maxime improbat hunc dicendi modum: quo nostri iuris vtriusque interpretes existimant [art. 6] legem aliquam, quandoque principaliter, ob fauorem priuatum conditam fuisse, & secundario propter fauorem publicum: qua consideratione vtuntur passim Doctores, sed praesertim in hac quaestione Barto. & alij hanc distinctionem tradidere, quae ex eo falsa videtur, quod finis praecipuus in rebus agendis attendendus sit: qui quidem in legibus constituendis, semper est ad commune bonum tanquam ad potentius, & praeclarius. Ea etenim, quae ad communem vtilitatem pertinent aliquo modo, principaliter, & ex priori causa introducta sunt ad commune bonum, non secundario. deinde quaelibet lex, in sua dispositione quacunque, principaliter tendit ad publicum commodum. c. erit. vbi Archid. c. factae. 4. dist. Thom. 12. q. 90. art. 2. Quod si aliqua iura dicuntur in humanis legib. ad priuatam vtilitatem constituta fuisse: idcirco id dictum est, quia haec iura non disponunt super rebus publicis, & ad omnes in communi pertinentibus: & tamen quia necessarium est, quod particulares regantur ad regimen totius, ideo iura praedicta, quae priuatam vtilitatem continere videntur, adhuc spectant ad commune bonum. & hic respectus principalis est non secundarius. igitur opinio Bart. & sequacium non est omnino admittenda: cum iuxta praedictam considerationem etiam actus contrarius humanis legibus priuatam vtilitatem spectantibus, aduersus omnino est constitutionibus ad publicam vtilitatem pertinentibus principaliter non secundario: sicuti modo probauimus. Hic tamen modus dicendi defendi poterit, si animaduertamus, finem cuiusque dispositionis dupliciter accipi principaliter: nempe vel quo ad intentionem, vel quo ad exequutionem: finis autem principalis communi significatione dicitur, qui propinquior est in exequutione, quamuis remotior sit in intentione legis. lex igitur, quae de priuatorum rebus disponit, principaliter intendit commune bonum: sed quia ex lege ista prius bonum ad priuatos defertur, dicendum est, legem hanc principaliter fauere priuatis. principaliter inquam exequutione: secundario autem intentione. Vnde cum Accursius in d. l. 1. §. huius studij. dixit, leges quasdam secundario tendere ad fauorem publicum, & principaliter ad priuatum: est intelligendus secundario non quo ad intentionem, sed quo ad exequutionem. qua ratione quaelibet lex, etiam de priuata vtilitate tractans, intentione quidem principaliter ad commune bonum spectat: illa vero lex, quae rebus publicis disponit, principaliter intentione, & exequutione ad commune bonum, & fauorem publicum spectare videtur. priori sane legi finis principaliter conuenit, quo ad priuatam vtilitatem respectu exequutionis: atque item quo ad commune bonum respectu intentionis: quemadmodum in specie docet eleganter Martinus ab Azpilcueta in c. inter verba. 11. q. 3. col. 85. sensit Bart. in l. ambitiosa. nu. 19. ff. de decre. ab ord. faci. Quarta conclusio ex Barto. colligitur in d. l. si quis pro eo. nu. 8. dum ad declarationem praecedentis conclusionis scribit, in ea specie, & casu [art. 7] non tantum iuramentum seruandum fore, sed & contractum ipsum alioqui inualidum, iuramenti religione confirmari, & firmum fieri. Haec sententia patet in d. cap. cum contingat. ibi, omnino. & in hoc c. quamuis. ibi, seruari debet. vbi gloss. hoc expressim notat, & rursus in c. licet. de iureiurand. in 6. & in Authen. sacramenta puberum. ibi. inuiolabiliter. quibus quidem auctoritatibus haec sententia probatur, quam sequuntur Calderi. Anchar. Cardi. Abb. nu. 8. & Imola nu. 18. in d. c. cum contingat. Bald. Bar. & Docto. in dict. Authen. sacramenta puberum. vbi Corne. nume. 56. scribit, non esse ab hac opinione recedendum in iudicando, & consulendo: eandem fatentur communem esse, eam sequutus Abb. in d. c. cum contingat. numer. 8. Iason in d. Authenti. sacramenta puberum. nume. 36. Curti. Iunior consilio 47. colum. 2. & Areti. consi. 22. colum. 3. idem fatetur Alciat. in d. c. cum contingat. nume. 113. Contraria sententia quibusdam placuit: nempe quod in hoc casu iuramentum seruandum sit: non tamen confirmetur contractus ratione iuramenti, nec validus fiat: huius opinionis auctores sunt Antoni. in d. ca. cum contingat. Cuma. in d. l. si quis pro eo. Ioan Faber, & ibi Porcius in princip. Insti. quibus aliena. licet, vel non. idem Porcius in §. extraneo. Instit. de haeredit. quae ab intest. defer. Iason in dict. Authenti. sacramenta puberum. nu. 37. Fortuni. eleganter in tracta. de vlti. fine, illat. 19. late Ioann. Igneus. in l. 1. §. si vir aut vxor. ff. ad Syllan. numero 145. sensit eandem opinionem Bar. in l. qui superstitis. ff. de acqui. haeredi. ex quibus Andre. Alciat. in d. c. cum contingat. dicebat, non esse admodum certum, quod prior sententia communis sit: & posse istam vltimam iure defendi. Posterioris opinionis ea est ratio praecipua, quod contractus iuramento quidem confirmatur ad hunc effectum, vt non obtenta absolutione a iuramenti vinculo seruandus is sit: non ita, si absolutio fuerit obtenta. Praeter haec multa alia pro hac assertione traduntur, quae dubiam efficiunt priorem sententiam. & tamen ego censeo, non esse aliquo pacto ab opinione Barto. in dict. l. si quis pro eo. recedendum in iudicio, nec in priuatis responsis. Sunt etenim adeo fortia verba text. in dicta Auth. sacramenta puberum. & alijs similibus constitutionibus, vt nullam ex aequo patiantur congruam responsionem: idcirco existimo, non esse locum disputationi huius controuersiae, quo ad tribunalia: tametsi non inficier dubiam esse quaestionem, quo ad priuatam disputationem. Quidquid sit de hac quaestione, refert tamen plurimum, quae harum opinionum sit recipienda, propter varios cuiusque effectus. Nam si communis, & prior opinio admittenda est, primum sequitur, falsam esse gl. in d. c. cum contingat. dum asserit in eo casu tenere, ac validum esse accessorium: id est iuramentum, non principale: id est contractum. valet etenim contractus ratione iuramenti, iuxta Bart. sententiam: atque ita Areti. in dict. consi. 22. reprobat glos. in d. c. cum contingat. Secundo, si vera est communis opinio, plane constat, haeredes mulieris, quae praestito iuramento rem dotalem alienauit, non posse rem alienatam vendicare, aut petere: quia contractus valuit, eiusq; vis ad haeredes vtrinque transmittitur. quod si contractus minime confirmaretur iuramento, sed tantum iuramentum foret seruandum, eiúsque vis inspicienda, profecto haeredes iurantis minime obligarentur stare iuramento, nec contractui iurato, cum ad eos vis iuramenti non transeat: sicuti superius adnotatum est, in prima huius Relectionis parte. §. 5. numero 4. in specie autem huius illationis, hoc tenent Imola in dict. c. cum contingat. numero 16. & ibi Alcia. numero 120. tradit optime. Paul. Paris. consilio 75. colum. 1. & vltim. lib. 3. quorum opinio communis est: licet Panor. in dict. c. cum contingat. nume. 8. velit tenere, ac probare, quod etiamsi contractus non confirmaretur iuramento, tenerentur nihilominus haeredes iurantis stare contractui: quod falsum est, nec iure probari vere poterit. Nam & rationibus Panormi. respondet Alciat. in dict. capit. cum contingat. numero 120. Tertio, si admittenda esset opinio Fabri, & aliorum contra communem, posset equidem mulier, quae rem dotalem alienauit, eandem reiuendicatione petere a tertio possessore, qui non haberet causam ab emptore. siquidem iuramentum, quod seruandum est in hac specie, solum habet vires in fauorem emptoris, cui praestitum fuit: atque ideo is, qui non habet causam ab eo, nequaquam poterit se defendere ratione iuramenti: sicuti in hoc casu adnotarunt Imola in dict. capit. cum contingat. col. 9. & ibi Alciat. numero 128. Ioan. Faber, in princip. quibus alienare licet, vel non, quod si communem opinionem sequamur, contrarium est dubio procul respondendum. Nam ex quo contractus alienationis iuramento fuit confirmatus, satis apparet dominium rei dotalis ab alienante in emptorem translatum fuisse, nec vllum ius remansit penes mulierem ad petendam rem dotalem, quod Doctores communiter fatentur. Quarto, ex communi sententia infertur, contractum istum alienationis fundi dotalis, & ei similes, iuramento praestito confirmatos adhuc manere validos, etiam praestita absolutione a iuramento, ex aliqua iusta causa: atque ideo oportere, quod contractus rescissionem. Praedicta etenim absolutio tantum concessa videtur ad effectum agendi: quamobrem Panormit. in cap. 1. de iureiuran. colum. penult. hanc illationem probat. idem tenuit Angel. consil. 160. Nam contractus ab initio iuramento confirmatus, non ex hoc irritus est, quod postmodum cesset iuramenti vinculum. reg. factum legitime. de regul. iur. in 6. idem tamen Panorm. in dict. capit. cum contingat. nu. 9. & Feli. in dict. c. 1. eiusdem titul. numero 24. Card. & Anto. in cap. debitores, eod. titul. contrariam sententiam veriorem esse censent, existimantes contractum irritum manere praestita absolutione a vinculo iuramenti, quoties is contractus a solo iuramento robor accepit. quod si contractus alioqui etiam sine iuramento validus sit: tametsi aliquem effectum ex iuramento accipiat, vt in specie l. 2. C. de rescinden. venditio. tunc fatentur Abbas & alij adhuc manere ius firmum ex contractu, etiam obtenta absolutione a iuramento. Sed in hac controuersia expedit tres distinguere casus. Primus quidem constituendus est, vbi contractus est omnino nullus, nec iuramento confirmatur, sed iurans tenetur tantum seruare iuramentum: vt in capit. debitores, de iureiur. & in hac specie data absolutione a iuramenti vinculo contractus manet omnino nullus absque vlla rescissione, secundum Abbatem, in capitul. cum contingat. notauimus & nos in lib. 1. Variar. Resolution. capit. 4. nume. 5. Secundus casus est, cum contractus iure validus censetur, etiam absque iuramento: & tamen propter iuramenti vim, is qui iurauit, non potest aliquo iuris remedio aduersus eundem contractum agere: vt in specie l. 2. C. de rescind. vendit. tunc sane obtenta absolutione a vinculo iuramenti, nihilominus contractus vim aliquam habet: sed qui iurauit, agere poterit aduersus contractum eo remedio, quod, si non iurasset, sibi iure competeret: ita Panor. in dict. cap. cum contingat. numero 9. atque tunc in eo iudicio tractabitur de remedio, & actione, contra ipsum contractum competentibus. Tertio, considerandum erit, quid dicendum sit, vbi contractus alioqui omnino nullus ex solo iuramento confirmatur: & denique Ange. in dicto consilio 160. & qui eum sequuntur, tenent data absolutione a iuramento adhuc contractus vim superesse, vt nihilominus de eius viribus agendum sit, & praecipue, an ex iuramento omnino fuerit confirmatus: iuxta notata per Abb. in dict. cap. 1. de iureiur. colum. pe. & Soci. in l. haec scriptura. ff. de condit. & demonstrat. ex cuius commentarijs tres hi casus distinguuntur: tam etsi eius, & aliorum, quos modo citauimus, mente ad amussim examinata, praesertim his obseruatis, quae Alciat. in dict. c. cum contingat. scribit nume. 125. & quae nos tradidimus d. c. 4. huius quaestionis resolutio in hoc vertitur, an absolutio obtenta fuerit, & concessa ad effectum agendi: quod constabit ex ipsa negotij serie, vel ex modo procedendi: quia summarie actum fuit de ipsa absolutione praestanda. in hoc etenim casu vtcunque sit, contractus manet firmus, eamque vim habet, quam haberet nondum data absolutione ab ipso iuramento: tantum sane est iuranti concessum, vt non obstante iuramento possit in iudicio tractare de viribus contractus, & an aliquod robur ex iuramento acceperit. Hoc tamen locum obtinet in omnibus casibus per Socinum traditis. Sed si absolutio data sit, non tantum ad effectum agendi, sed & omnino ab ipsa iurati contractus obligatione: quod apparebit ex modo agendi, & cognoscendi, definiendique de praestanda absolutione quaestionem: tunc omnino absolutione data nulla superest contractus vis, nec de eius viribus iterum agi potest. Caeterum si lex Ciuilis, que contractum prohibet, non tantum simpliciter prohibitionem continet, sed & iuramentum contractui appositum, praestitum, & adscriptum irritum facit: tunc equidem obtinet opinio eorum, qui tenuerunt [art. 8] contractum prohibitum lege Ciuili non confirmari iuramento. Lex etenim Ciuilis velle videtur in hac specie, quod contractus iuramento non confirmetur, tametsi de obseruatione iuramenti nihil tractauerit: illud siquidem seruandum est, qua ratione, si iurans a vinculo iuramenti fuerit absolutus, quacunque ex causa, quae potissima erit, quia ita aduersus legis vrgentem prohibitionem contraxerit, non tenebitur stare contractui, nec contractus manet confirmatus, quemadmodum in specie ita visum est Freder. consi. 272. Paulo Castrensi, & Corneo in dict. Auth. sacramenta puberum. nu. 54. Imol. nu. 45. & Alciat. nu. 135. in d. c. cum contingat. Auth. in c. Canonum statuta. de constit. fol. 11. col. 4. idem voluisse videtur Fort. in tract. de vltimo fi. illat. 19. & 20. Nam etiamsi lex Ciuilis non possit iuramenti vim tollere, poterit profecto impedire iusta ex causa, ne fiat contractus prohibiti confirmatio per iuramentum, secundum ea, quae late tradita fuere in prima huius Relectionis parte. §. 3. nu. 7. Non oberunt quae Panor. docet in d. c. cum contingat. nu. 11. quem sequitur Ioan. Baptista de sancto Seuerino in repet. l. omnes populi. col. 33. ff. de iustit. & iure. quibus vterque conatur probare, legem Ciuilem non posse tollere vim iuramenti, nisi in eo actu, in quo lex ipsa iusta ex causa praesumat fraudem, metum, aut deceptionem. Haec enim vera sunt, quantum ad vim, quam iuramentum habet ex lege diuina, & naturali, vt seruandum omnino sit, nisi iusta ex causa fuerit data ab eo absolutio: non quantum ad confirmationem contractus humani, cuius vis, & robur legibus humanis subijcitur, ad quas totius Reip. cura spectat. Sic sane cum quotidie apud Regia Tribunalia videamus controuerti super alienationib. rerum dotalium, quae praestito iuramento iam ita passim fiunt, vt nullus locus sit legi Ciuili, quae fundum dotalem alienari vetuit: fiunt etenim hae alienationes, sicuti ex ipsis iudicialibus quaestionibs apparet, frequentissime absque mulierum libero consensu: quae etiam secluso metu non audent maritis alienare volentibus refragari, ob reuerentiam, & amorem, quem eis exhibere tenentur: alioqui non admodum tranquillam vitam cum eis acturae, praesertim quia multoties metus grauissimus infertur, qui probari non potest, constat multis litibus, & alienationibus rerum dotalium causam dedisse responsum Romani Pontificis in dict. cap. cum contingat. atque oportere ad tot lites vitandas, totque maxime reprobas alienationes extirpandas remedium aliquodam legislatoribus adhiberi: ne tandem ita temere dotibus fraudentur foeminae, quas Reipublicae interest, non manere indotatas. Forsan foret admodum vtile Reipubl. legem Ciuilem constitui, quae statueret, res dotales, etiam per mulieres, non posse alienari, nisi consensu ab ipsa vxore apud Iudicem praestito, & itidem iuramento, quo asseueret, se libere, & absque vllo metu alienare, & alienationi consentire: & per Iudicem ipsum receptis testibus fide dignis super vtilitate ipsius alienationis, vt tandem Iudex comperta vtilitate viri & vxoris, decretum decernat, quo alienationem cum vxoris iuramento permittat: alioqui absque hac solennitate alienatione facta, etiam cum iuramento, ipsum contractum nullum esse propter fraudem, & metum a iure in hac specie praesumptum, nulla probatione in contrarium super libero consensu admittenda. Posset item lex statuere, contractum alioqui celebratum, ratione solius metus reuerentialis, rescindendum fore, ac si metus cadens in constantem virum causam contractui dedisset. Nam per haec constitutioni Pontificiae satisfit maxima cum Reipub. vtilitate, ob mille fraudes, quae hodie a viris vxoribus fiunt super rerum dotalium alienationibus. Verum quia hac in parte, dum Barto. assertiones examinamus, adducitur praecipue decisio text. in dicto capit. cum contingat. oportet, vt illius capitis responsio apertius intelligatur, aliqua adnotare ad expeditiorem eius interpretationem. Primum equidem obseruandum erit, an ea constitutio [art. 9] sit necessaria in alienatione rerum paraphernarum, ita quidem, vt res paraphernae possint alienari per vxorem absque iuramento. Et Ioannes Faber in princip. Institu. quibus aliena. licet vel non. numero 11. tenet, prohibitionem alienationis fundi dotalis minime obtinere in rebus paraphernis, quarum alienatio prohibita iure non est. idem respondit Angel. in l. iubemus. C. ad Velleianum. citatur a Fabro Innocen. in cap. ex parte. de consuetudin. ad finem, quasi is sit huius opinionis autor: & tamen Innocent. solum tractat, an teneat alienatio rerum paraphernarum facta per maritum: ac distinguit, an sit translatum dominium in ipsum maritum, an non, vt priori casu teneat alienatio: posteriori vero sit nulla. Sed in fauorem opinionis Ioan. Fabri sunt duo consideranda. Primum, quantum differant in priuilegijs res paraphernae a rebus dotalibus, cum res paraphernae etiamsi habeant priuilegium hypothecae, non tamen habent priuilegium praelationis, quemadmodum ipse adnotaui libr. 1. Variar. Resolut. cap. 7. in princ. post gloss. in l. si ego. in verb. sed condici. ff. de iure doti. secundum quod huic sententiae plurimum patrocinatur, deducitur ab ea conclusione, quae dictat, constante matrimonio procedere praescriptionem contra vxorem in rebus paraphernis, licet ea non procedat in rebus dotalibus, sicuti distinximus eodem lib. 1. Var. Res. cap. 8. nu. 8. Secundo [art. 10] est adnotanda constitutio Authent. siue a me. C. ad Velleianum. vbi probatur, res vxori donatas propter nuptias, non posse alienari per maritum, etiam ex consensu vxoris, nisi vxor ipsa post biennium a tempore contractus iterum alienationi consentiat, & eo tempore marito supersint alia bona, quae sufficiant solutioni dotis. Haec etenim decisio admodum distincta est ab his, que fundi dotalis alienationem prohibuerunt, cum in alienatione fundi dotalis minime sufficiat consensus post biennium geminatus, ac repetitus in rebus immobilibus, secundum gloss. & DD. in Authen. siue a me. Bart. in l. 1. ff. solut. matri. & ibi Alex. col. 8. vbi Ripa nume. 103. scribit, hanc opinionem communem esse: idem fatetur Bald. Nouel. in tract. de dote. 7. part. priuileg. 1. colum. 4. At in rebus propter nuptias donatis procedit alienatio facta per maritum consentiente vxore, modo post biennium consensus repetatur, & eo tempore supersint bona, quae sufficiant solutioni dotis, quemadmodum tradit Imol. col. 4. in d. c. cum contingat. Doct. in d. Auth. siue a me. & in c. peruenit. de emptio. & vendit. vbi Antoni. Burg. col. 1. & vlti. eandem resolutionem probat. Attamen alienatio rei donatae propter nuptias, si fiat vxore consentiente, & iurante, valebit profecto, sicut valet alienatio rei dotalis facta cum iuramento, secundum gl. & communem in d. c. cum contingat. vbi gl. sentit, iuramentum habere vim duplicis, ac repetiti consensus. eandem glo. & eius conclusionem, quo ad alienationem arrharum, & donationis propter nuptias, tenent Host. & Imol. in d. c. peruenit. Bald. & Sali. in d. Auth. siue a me. & in Auth. si qua mulier. C. ad Vellei. Io. Lup. in Rub de don. inter vir. & vxo. §. 17. num. 14. tametsi vlterius ista consideratio examinanda sit. Nam maiorem vim habet iuramentum, quam repetitus consensus, cum tempore repetiti consensus necessarium sit, vt alienatio rei donatae propter nuptias valeat, maritum habere bona, quae sufficiant solutioni dotis: non sic in alienatione iurata, quae valida omnino est, etiamsi tempore iuramenti non supersint haec bona apud maritum, sicuti Doct. communiter fatentur. Deinde errat gl. in d. c. cum contingat. dum notat alienationem fundi dotalis perpetuo non prohiberi, eiusque prohibitionem non esse perpetuam: ex eo, quod valida sit ex consensu vxoris, modo is fuerit post biennium repetitus. Authen. siue a me. C. ad Velleia. quae quidem constitutio tantum locum obtinet in alienatione rei donatae propter nuptias, non in alienatione fundi dotalis, sicuti paulo ante explicuimus. Tertio animaduertendum est glo. in dict. c. cum contingat. dum conatur soluere obiectionem l. non dubium. C. de legi. errare quidem, primo cum constituit hac in re discrimen inter ius Pontificium, & Caesareum: quod constituendum non est: siquidem & apud forum seculare iurata dotis alienatio valida est, & seruari debet. cap. licet. de iureiuran. in 6. Nam & ius ciuile hanc vim iuramento tribuit. Authen. sacramenta puberum. C. si aduers. vendit. praesertim quod licet glos. asseueret, finem principalem iuris Canonici tendere ad animarum salutem, finem autem principalem iuris ciuilis ad humanam felicitatem, & Reipublicae quietem, & tranquillitatem, idemque adnotauerunt Cald. Abb. & alij in prooemio Gregoriano, non omnino id certum est. Nam & finem principalem Iuris ciuilis dirigi in animarum salutem, contendit Fortu. in tract. de vltimo fine iur. col. 4. & seq. ex Aristotele, Cicerone, & alijs: atque item ex eo, quod humana ac ciuilis lex sit correctio peccatorum. l. 2. ff. de legib. Thom. 1. 2. q. 92. arti. 1. & q. 95. art. 1. Iustiniano in Auth. vt non luxu. contra nat. colla. 6. quae quidem opinio maxime conuenit legibus ciuilibus principum Christianorum: quandoquidem leges ciuiles principum Gentilium, & eorum, qui nondum cognitionem habuere summae illius felicitatis supernaturalis, quae Christi fidem colentibus promissa est, tantum in hoc tendunt, vt quieta, ac tranquilla Respublica sit, bonísque moribus instituta: & vt moraliter bona opera praemium consequantur, illud quidem, quod naturaliter intelligi, ac cognosci potest. Sic denique temperanda sunt, quae de hac re pro Fortunio, & aduersus eum adduci possunt. Praemium vero salutis aeternae, & illius felicitatis, quae ex aeterna gloria Christianis promissa extat, sola lege naturali cognosci non potuit, quod eleganter disputat egregius vir Domini. a Soto lib. 2. de nat. & grati. cap. 11. & Melchior a Cano eiusdem professionis, eruditione & censura celebris in secunda parte Relectionis, de sacramentis. atque haec quidem sufficiant de quarta Bartoli conclusione. # 2 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Contractus a lege prohibitus conceptis prohibitionis verbis in ipsam personam non confirmatur iuramento. -  2 Alienatio rei dotalis non confirmatur iuramento, vbi mulier prius iurauerat, dotem non alienare: & inibi expenditur glo. in cap. licet. de iureiur. in 6. & per totum §. -  3 Iuramento promittens non reuocare procuratorem, si eum reuocauerit, reuocatio tenet, licet periurus sit. -  4 Intellect. c. intellecto. de iureiu. & an Rex possit alienare res ipsius regni? -  5 Actus spiritualis contrarius iuramento an valeat? -  6 An possit quis renunciare clausulae decreti irritantis in eius fauorem appositae? -  7 An agens contrarium prohibitioni legis humanae peccet mortaliter vel venialiter, an non: & ibi rursus de opinione Bar. quo ad primam huius §. conclusionem. -  8 Promissio arrharum vltra summam lege praefinitam non confirmatur iuramento. -  9 Fideiussio prohibita accedere promissioni dotis restituendae iuramento confirmatur. §. SECVNDVS. EADEM Bar. commentaria examinaturi quintam ex eo conclusionem adnotamus in hunc quidem sensum. [art. 1] Iuramentum nequaquam confirmat contractum prohibitum a lege, que prohibitionem in ipsam contrahentis personam direxit. Haec colligitur conclusio ex Bart. in dict. l. si quis pro eo. ff. de fideiusso. nume. 9. versic. aduerte. vbi Angel. idem tenet. Barto. in Authent. Sacramenta puberum. C. si aduers. vendit. Calder. & Anchar. in dict. capit. cum contingat. rursus ipse Angel. in consilio 160. quorum opinionem sequuntur Legistae communiter secundum Imolam in dict. capit. cum contingat. numer. 36. & Rodericus Xuares in l. 1. titul. de las arrhas. libr. Fori. quest. 3. Huius opinionis ea est ratio, quod in hac specie agens, contra legem istam mortaliter peccet, quia legislatori refragatur, cui obedire tenetur. cap. 2. de maiorita. & obedien. atque ideo cum iuramentum non debeat esse vinculum iniquitatis, constat plane, non confirmari contractum lege prohibitum ex iuramento inique praestito. ad huius sententiae confirmationem adducit Bart. gloss. in capit. licet mulieres. de iureiurand. libr. sexto, que [art. 2] asseuerat alienationem rei dotalis, etiam praestito iuramento factam minime valere, vbi mulier prius iurata promiserat se non alienaturam dotem, nec aliquam rem dotalem, non alia ratione, quam quod hoc secundum iuramentum iniquum sit, nec possit seruari absque interitu & periculo salutis aeternae. Eam glo. sequuntur Doct. ibi, praesertim Francus, & Imo. in d. c. cum contingat. nu. 81. & inibi Alciat. num. 43. Chassa. in consuetudinibus Burgundiae. Rubr. 4. §. 16. nume. 5. & Abb. per tex. ibi. in c. intellecto. de iureiu. quorum opinio communis est. sicuti testatur Imo. num. 81. & And. Alci. in dict. nu. 43. Ioan. Crot. in l. filius familias. §. diui. colum. 25. & ibi Ferdi. Loazes. nu. 431. ff. de lega. 1. eandem opinionem sequitur Ioan. Lup. in Rub. de dona. §. 45. nu. 6. Verum vt haec opinio Barto. diligentius examinetur, oportet primum expendere rationes, quibus eam Bar. probare conatur: maxime statim erit congruum perpendere gloss. in d. c. licet. cui plurimum obstat altera gloss. in c. vlti. de procur. in 6. quae asserit promittentem [art. 3] cum iuramento non reuocare procuratorem ab eo constitutum, posse nihilominus eum reuocare ad hunc sensum, vt reuocatio teneat, licet periurus sit qui reuocauerit. Hanc gl. plurimum commendant eam sequuti Abb. Feli. nu. 12. & Deci. nu. 7. in c. cum accessissent. de constit. idem Felin. in c. si diligenti. de foro compe. col. 6. Iaso. in l. si non sortem. §. si certum. ff. de condi. indeb. colu. 3. Socy. consil. 58. libr. 3. Deci. in cap. ad nostram. de confir. vtili. colu. vlti. Rochus Curt. in tract. de iure patron. ver. honorificum. q. 12. quorum opinio dubio procul communis est. Igitur actus contra primum iuramentum gestus valet, & tenet, etiamsi periurus sit, qui actum illum egerit: idcirco & in casu gloss. in dict. c. licet. secunda alienatio rei dotalis valida censeri debet, aduersus vulgo receptam sententiam. his accedit tex. singul. in c. sicut ex literis, de spons. quo apparet, sponsalia, quae de futuro dicuntur, etiam iurata dissolui per sponsalia de praesenti. Cuius decisionis nos meminimus in Epitome de sponsalibus. part. 1. cap. 5. num. 9. ergo iuramentum primum non impedit, quin actus contra ipsum postea factus validus sit. Quamobrem admodum dubia redditur conclusio glo. in dict. cap. licet. Praesertim quia ea nullo modo probatur in dict. c. intellecto. de iureiur. quod manifestissimum fiet, si animaduertamus in specie illius c. non ideo reprobari alienationem praestito iuramento factam a Rege rerum quidem ad ipsam Regiam dignitatem pertinentium, quod ea facta fuerit contra primum iuramentum a Rege praestitum de non alienandis rebus ad Regiam dignitatem pertinentibus. Nam actus contrarius iuramento primo, etiamsi iuratus non sit, valet ac tenet, tametsi agens periurus sit, & peccet: vt colligitur ex gloss. in dict. capit. vlti. de procurat. in 6. & ex d. c. sicut. de sponsalibus. deinde illud est apertissimi iuris, quod in casu intellecto. alienatio [art. 4] etiam iurata non valeret, quamuis Rex ipse nullum praestitisset iuramentum de non alienandis rebus ad Regiam dignitatem pertinentibus: meminit ergo Romanus Pontifex inibi prioris iuramenti ad periurium notandum in ipso Rege, & ad criminis maiorem culpam, non quod rationem potissimam constituerit propriae decisionis in priori iuramento. Est etenim alienatio facta a Rege rerum ad Regiam dignitatem pertinentium in maximum praeiudicium Reipublicae, cuius ipse administrator est, non dominus: atque ideo etiam iurata alienatio in preiudicium tertij non tenet. c. cum contingat. de iureiur. Quod autem Rex non possit alienare bona, & res ipsius Regiae dignitatis: quia ipsa potius sunt Regni, quam Regis, notant late Abb. & alij in d. c. intellecto. Hostiens. & Felin. in ca. dilecti. de maior. & obedien. Ioan. Lup. in c. per vestras. 2. notab. §. 1. num. 40. Regia l. 1. tit. 17. & l. 4. tit. 15. par. 2. l. 2. & 3. tit. 9. lib. 5. ordinamen. quae omnia intelligenda sunt, vbi alienatio tenderet in maximum praeiudicium regni: alioqui si in modicum, profecto valeret, secundum Abb. & communem in d. c. intellecto. Bart. in l. prohibere. §. plane. ff. quod vi aut clam. Corset. late in tract. de excellen. Regis. q. 4. Fel. in c. ad audientiam. 2. col. de presumptio. Matthae. Afflict. in constitut. Neapolit. in princ. qu. 24. ad quam disctinctionem multa referri possunt, quae hac de re tradit Franc. a Rip. lib. 1. respons. cap. 1. nume. 51. Ioan. Igne. in repet. l. donationes, quas diuus. nu. 26. C. de donat. inter virum & vxor. Et Aymon Crauetta consi. 241. lib. 2. huc etiam pertinet, quod quidam adnotarunt, nempe posse Regem causa remunerationis rem aliquam ad dignitatem Regiam pertinentem donationis titulo in aliquem transferre, qui de ipsa Republica sit benemeritus: optimus text. in l. cum plures. §. cum tutor. ff. de administra. tut. Sic etiam obtinet Regia l. 9. tit. 4. par. 5. statuens, quod si Rex aliquam ciuitatem vel castrum Regiae dignitatis iusta ex causa alienauerit, excepta intelliguntur iura exigendi gabellas, publica vectigalia, atque puniendi aliquem sanguinis poena, nisi & haec iura expressa fuerint, atque tunc adhuc suprema iurisdictio, & quod ad Regem appelletur, exceptum intelligitur. Imo si quis superiorem in temporalibus recognoscens, habeat villam aut ciuitatem cum iuribus regalibus, non poterit iura illa Regalia alienare: sicuti respondet Soc. in cons. 7. in 3. lib. ciuitas autem aut villa alienari non potest inuitis hominibus ipsius ciuitatis: & si dominus ex causa necessitatis velit eam alienare, admittendi sunt homines hi ad emptionem libertatis, si tantundem domino dare velint, quantum ab alio emptore pollicitum fuerit: quod tradunt Hostiens. & Feli. in dict. cap. dilecti. de maior. & obed. & Hippol. in l. 1. §. cum quidam deponere, num. 10. ff. de questi. qui alios huius opinionis auctores allegant. Hec tandem obiter adduximus, vt ostenderemus, non probari glo. in c. licet. in dict. cap. intellecto. de iureiur. atque ea ex causa dubiam reddi eius conclusionem, nisi ex radice amplius eius intellectus exquiratur. Est igitur concilianda gloss. in dicto. cap. vltim. cum gloss. in dicto capit. licet. eo quidem modo, vt quoties quis promiserit iuramento praestito se non acturum id, quod iure facere non poterat, procedat gloss. in dicto cap. licet. & ideo actus contrarius huic iuramento, etiamsi iuratus sit, non teneat, quia est contrarius iuri, & praeterea priori iuramento, quod fuit omnino conforme Iuri Communi. at si proponamus iuramentum prius continere id, quod erat iuri contrarium, imo quod iuramento promissum est, ne fieret, fieri poterat iure permittente, saltem non refragante: tunc obtinebit glo. in dict. cap. vltim. de procurat. in 6. hanc distinctionem videntur vtrique opinioni aptare Franc. in dict. capit. licet. Imo. in dict. ca. cum contingat. num. 81. & ibi Alci. num. 43. Iaso. in Auth. Sacramenta puberum. C. si aduers. vendit. nu. 60. idem in l. non solum. §. vlti. 7. col. ff. de noui operis nunciatio. Alex. in consil. 16. lib. 3. 2. col. Ioannes de Selua in tracta. de iureiuran. 3. par. 15. Fallent. Ioannes Crott. in dict. l. filiusfamilias. §. diui. ff. de legatis 1. colum. 25. & ibi Ferdinand. Loazes. num. 431. quorum interpretatio communis est: & tamen vlterius aperienda, nam cum lex Ciuilis prohibuerit alienationem fundi dotalis, si mulier iuxta hanc prohibitionem promiserit, & iurauerit non alienaturam dotem, nec rem aliquam dotalem, addit iuramenti vinculum ipsius legis prohibitioni, que irritam facit alienationem in contrarium factam: idcirco ne secundum iuramentum legi prohibenti, simul & priori iuramento praeiudicet, actus posterior non valet. Nam etiamsi legis prohibitioni principaliter priuatum fauorem concernenti cum iuramento renunciare quis possit, priori tamen iuramento, quod Deo praestitum fuit, nullo pacto nec renunciare, nec refragari valet. Huic tamen distinctioni obijcitur adhuc text. in cap. sicut. de sponsa. vbi actus contrarius priori iuramento validus est, & tenet: quamuis iuramentum prius idem contineat, quod Ius Commune, & denique fuerit iuramento promissum, iurantem ipsum non acturum, quod iure prohibitum est fieri. Etenim post sponsalia iure prohibetur matrimonij contractus cum alia quam sponsa, licet contractus teneat, quod satis manifestum est. Et tamen si sponsus iurauerit sponsalia, & iuramento promiserit, se non contracturum cum alia matrimonium, quam cum sponsa: posteaque matrimonium cum alia contraxerit, etiam sine iuramento, tenet hic vltimus contractus, qui quidem contrarius est priori iuramento, quod fuit conforme Iuri communi eandem prohibitionem continens. Vnde praedicta interpretatio ad gloss. in dict. c. vlti. de procur. in 6. non omnino congrua videtur. Et ne quis dicat id speciale esse in matrimonio, quod semel contractum rescindi non potest, illud item adducitur, quod idem sit in alijs quibuscunque contractibus: in quibus valet quidem quod posteriori loco actum est, etiamsi sit contrarium priori iuramento, quod erat conforme iuri Communi: vt in casu l. quoties. C. de rei vendic. cuius ipse mentionem feci in Epitome de sponsa. 1. par. cap. 5. nume. 10. deinde si quis rem istam penitius consideret, nónne comperiet, iuramentum continens idem quod Ius commune, etiam si Deo prestitum sit, continere itidem fauorem priuatum iurantis, si lex ipsa, cui consonat iuramentum, priuatam vtilitatem respiciat? profecto id satis arridet: & tamen iuramentum, quamuis Deo praestitum semper sit, remitti potest ab eo, cuius fauore fuit iuratum, cuiusque intercessor Deus ipse fuit constitutus. Ergo sicut per iuramentum appositum alienationi fundi dotalis remitti potest, & remittitur fauor priuatus ipsius legis, ita remittitur priuatus iurantis fauor ei per prius iuramentum adquisitus. Quamobrem quidam existimarunt, gloss. in dict. capit. licet. tunc procedere, cum iuramentum prius fuit alicui, cuius intererat, praestitum: alioqui si praestitum sit ipsimet iuranti mulieri, vel alteri, cuius non intersit, res dotales non alienari, valebit secunda alienatio cum iuramento, aut seruandus erit contractus alienationis iuramento secundo confirmatus: quod visum est Bal. in l. duobus. §. vlti. ff. de iureiur. & in cap. veniens, in fine. eod. tit. Alex. in cons. 16. lib 3. num. 16. Deci. in consil. 536. num. 13. Alciat. in dict. c. cum contingat. numer. 46. ea ratione, quia per prius iuramentum nemini sit ius quaesitum. l. si repetendi. C. de condict. ob caus. & l. filiusfamilias. §. diui. ff. de legat. 1. vnde solet deduci intellect. ad text. in d. c. cum contingat. dum dixit, iuratam alienationem dotalis rei validam esse, & seruandam fore, modo alteri quam iuranti non praeiudicet: potest equidem hoc praeiudicium considerari eo casu, quo mulier prius promiserat praestito iuramento eandem rem alteri vendere. Imo & si haec promissio facta fuerit absque iuramento, idem erit dicendum. Quia venditio alteri facta cum iuramento, non teneat ea quidem ratione, quod contraria sit priori promissioni, & alteri praeiudicet: quod in specie tenent Imol. num. 17. & Alciat. 4. notab. in d. c. cum contingat. & nu. 45. qua in re illud est animaduertendum, quod per priorem promissionem tantum fuit acquisitum Ius personale: nec ille, cui est facta promissio, aliam actionem quam personalem habet aduersus mulierem promittentem: aduersus vero rem ipsam, aut emptorem secundum nullum ius habet reale nec personale: quod argumento fortiori constat in l. quoties. C. de rei vend. quamobrem haec opinio Imolae & Alciati dubia videtur. Caeterum, quo res ista apertior fiat, est adhuc considerandum, alienationem rei dotalis alioqui prohibitam Iure Ciuili, tunc confirmari per iuramentum auctoritate Iuris Pontificij: cum iuramentum eiusmodi sit, quod possit seruari sine interitu salutis aeternae. tex. hoc ipsum probat in d. c. cum contingat. iuramentum autem contrarium non tantum priori iurationi, sed promissioni simplici seruari nullo modo potest, absque anime periculo, & peccato mortali. c. veniens. vbi Innoc. & Doct. de iureiur. Ergo licet alioqui alienatio facta contra promissionem, aut contra aliam alienationem teneat, quia iure prohibita non est ipsius rei alienatio: quamuis qui alienat, male faciat. l. quoties. C. de reivendic. attamen alienatio iure prohibita non potest confirmari iuramento, quoties qui alienat, id iuramentum non potuit, nec potest seruare absque salutis spiritualis periculo & detrimento: sicuti in d. c. cum contingat. probatur: non enim aequum est, iuramentum iniquum hanc vim habere, vt contractum iure prohibitum confirmet. vnde inferuntur duo. Primum, vera defensio glo. in d. c. licet mulieres. nam cum secundum iuramentum illicitum sit, non poterit confirmare alienationem iure prohibitam. quod in hac specie adnotauit Rip. in c. cum M. de const. num. 83. Secundum, eandem glo. opinionem dubio procul veram esse, vbi primum iuramentum prestitum fuerit in fauorem alicuius, cuius intererat, non alienari rem dotalem, atque hoc probari in d. c. cum contingat. vbi Imol. & Alciat. hoc ipsum adnotarunt, ex eo tex. dum excipit praeiudicium alterius quam iurantis. Sed & idem erit, vbi mulier iuramentum sibimet praestiterit: quasi timens a viro requirendum fore consensum & iuramentum ipsius ad alienationem rei dotalis, cupiens iuxta Iuris Ciuilis prohibitionem dotem conseruari, & saluam manere, iurauerit se non alienaturam dotem, nec rem aliquam dotalem. Hoc autem iuramentum Deo tantum praestitum fuit: nec ei poterit iurans refragari absque absolutione. Siquidem licet iuramentum praestitum in fauorem alicuius priuati remissum esse censeatur eo ipso, quod ipse priuatus illud remiserit: tamen vbi iuramentum nullius quam iurantis proprium commodum spectat, a Deo principaliter emissum est: nec potest iurans absque absolutione eidem refragari, saltem vbi praeter vtilitatem principalem ipsius iurantis, ex ipso iuramento attendi ac deduci possit vtilitas aliqua, etiam minus principalis, quae sufficiens erit ad hoc, vt iuramentum libere non possit a iurante violari: maxime quia haec iuramenta de non alienandis rebus dotalibus etiam fieri videntur, propter vtilitatem heredum ipsius mulieris, parentum, filiorum, & consanguineorum, qui alioqui non praestito hoc iuramento minime forent censendi inter eos, quorum interest. Sic sane Alex. in d. l. duobus. §. vlti. ff. de iureiur. dubitat de sententia Baldi ibidem, & merito. Nam si vera est glo. in d. c. licet mulieres. profecto non video, qua ratione defendi possit Baldi distinctio: tametsi existimem eam communem esse. Satis etiam controuertitur, an opinio gl. in d. c. licet mulieres. procedat, quando ille, cui est facta secunda venditio rei dotalis cum iuramento, ignorabat tempore contractus, prius iuramentum a muliere praestitum fuisse: non enim aequum est, in hac specie opinionem praedictae gl. admitti, ob iustam ignorantiam emptoris: quod responderunt Imol. in l. cum vir. ff. de vsucapio. pen. fo. Alex. in dict. cons. 16. lib. 3. col. 2. & 3. Bald. in dict. c. cum contingat. col. 5. nu. 14. idem Bald. in repetitione. l. 2. ff. de iureiur. col. 41. & cons. 133. libr. 1. Ias. in l. duobus. in fine. ff. de iureiur. idem Iaso. in l. non solum. §. morte. ff. de noui oper. nunciati. quem Ripa allegat in c. cum M. de constitutio. numero 83. quorum opinio magis recepta est: sed apud me falsa, si vera est opinio glo. in dict. capit. licet mulieres. parum enim refert scientia vel ignorantia secundi emptoris, si iuramentum oppositum alienationi, non potest eam confirmare, quia seruari non potest absque interitu salutis aeternae: vnde Andreas Alciatus in d. c. cum contingat. num. 48. ab opinione Imolae discedit, veriorem existimans contrariam sententiam, nisi mulier dolose fecerit primum iuramentum, vel id tacuerit tempore alienationis, causa circumueniendi emptorem, nam in his casibus valet secunda alienatio cum iuramento: quod etiam notat Imol. in d. c. cum contingat. num. 82. ita intelligens questionem istam, & eius resolutionem. Sed & in gloss. in dict. cap. vltim. de procura. in 6. non videtur habere congruam decisionis rationem, eam, quam illi eius interpretes apta re conantur: scilicet vt procedat, quia, quod quis per iuramentum non facere promisit, poterat optime agere iure permittente. Etenim id verum est ante praescriptam promissionem: postea vero iure non licet ei absque periurij crimine id agere: imo nec liceret, si simpliciter promisisset. vt in c. veniens, de iureiur. & ibi Innocen. & alij, quemadmodum & paulo ante adnotauimus. idcirco illius gloss. ratio ea est, quod simplex promissio & iuramentum eum habent intellectum, quem ex iuris sanctionibus actus ipse patitur, vt tandem iuramentum, qua ex parte id fieri possit, habeat interpretationem secundum naturam actus, cui apponitur, quod latius alibi probatum fuit. Sic sane, qui iurat non reuocare procuratorem, periurus erit, si eum reuocauerit, & tamen reuocatio tenet, quia haec est huius actus conditio & natura, vt libera sit procuratoris ad negotia, vel litis reuocatio, cum nemo possit me inuito nomine meo quidquam agere. nusquam enim procuratoris constitutio perfecta & irreuocabilis est, si propriam eius naturam consideremus. Item si promisero cum iuramento domum Titio vendere, non alteri: & demum alteri eam domum vendidero, eique tradidero: profecto male feci, ac periurij Reus sum, & tamen nihilominus secunda venditio valet: quia haec est natura huius actus promissi, vt ante traditionem nullam perfectionem habeat, quae irreuocabilis sit, saltem in hoc sensu, vt contrarius actus teneat, si is perfecte fiat. l. quoties. C. de rei vendic. eadem est ratio in casu c. sicut ex literis. de sponsa. Nam si quis etiam iuratus promiserit Semproniam in vxorem ducturum, & demum accipiat in vxorem Mariam, periurus est, & nihilominus matrimonium cum Maria sponsalia prima omnino dissoluit. Eodem modo qui testamentum fecit, & iurauit illud non reuocare: ac tandem secundum testamentum condiderit, per quod prius reuocatur: certe periurus erit, & tamen secundum testamentum praefertur primo, qua de re latius disputaui Rub. de testament. 2. part. Idcirco hac in controuersia oportet distinguere vtriusque glos. conclusiones, & vnicuique veram atque congruam rationem aptare, quo facilius quaestio dissoluatur: & intelligantur multa, quae ad hoc tradit Ias. in l. si quis promiserit. §. ea lege. nume. 23. ff. de verb. oblig. Praedicta vero conclusio gloss. in dict. c. vlti. de procur. in 6. quae voluit actum contrarium iuramento validum esse, licet agens periurus sit, procedit, vbi iudex adiri non debet ad illum actum: alioqui si actus ille requirat iudicis autoritatem, aut quod ipse sit praesens: tunc iudex ipse non debet admittere, nec probare actum contrarium iuramento: imo illum omnino reprobare tenetur, & potest. quod Paul. Castr. respondit in consil. 361. nume. 9. & consilio 339. nume. 11. lib. 1. inferens ex hoc, ad patroni quandam praesentationem. Etenim patronus quidam iurauerat non reuocare praesentationem cuiusdam Clerici ad beneficium Ecclesiasticum per eum factam. Nam licet alioqui posset variare, in hac tamen specie variatio non est admittenda: quippe quae apud iudicem, & superiorem fieri debet, eamque ipse reprobabit ex eo, quod contraria sit iuramento. Idem notant Rochus Curtius in tract. iuris patronat. in ver. honorificum. q. 12. & Cesar Lampertinus de iure patro. 2. lib. part. 1. quaestio. 4. princ. articu. 13. & 2. parte eiusdem libri. q. 7. princip. articul. 16. Idem quod Paul. scripsit, sensit Barto. in l. si quis. in principio. ff. de legat. 3. colum. vltim. licet Alexand. Imol. in dict. consil. 16. libr. 3. contrarium senserit: cuius opinio obtinebit, si iudex, coram quo secunda praesentatio fit, eam praesentationem expresse vel tacite receperit & probauerit, alioqui opinio Pauli aequissima est, & iure verior. Secundo potest intelligi opinio glo. in dict. c. vlt. in actu temporali. Nam [art. 5] actus spiritualis factus contra iuramentum non tenet: imo nullus est, secundum Innocent. in cap. dilecto. de preb. per tex. ibi. quo in loco Hostien. idem tenet, & Anton. in cap. cum M. col. 2. de constitu. pro qua sententia adducitur tex. in dict. ca. dilecto. vers. nisi forte. vbi constat Canonicos Ecclesiae Cathedralis non posse etiam communi consensu augere numerum Canonicorum statuto praefinitum, nisi id statutum fuerit iuramento confirmatum. Hoc etenim casu minime possunt agere contra iuramentum: nec valet actus iuramento contrarius, & si iure ordinario mutatio numeri subsit voluntati & consensui Canonicorum ad hoc, vt eum possint augere: praesertim hoc probatur in dict. versicu. nisi forte. qui paria facit statutum de certo numero iuratum, & habens clausulam decreti irritantis: & tamen absque vlla controuersia, actus factus contra clausulam Decreti irritantis, etiam alioqui subiectus liberae agentis voluntati non tenet, igitur nec tenebit actus contrarius iuramento. Et quia Panormit. in dict. capit. dilecto. tenet contra Innocent. dicens, eius opinionem communi omnium sententia reprobari. & quia text. in ca. sicut ex literis. de sponsalibus. tractat de actu spirituali: quidam conantur intelligere opinionem Innocent. in actu spirituali, qui tantum Clericis, non autem Laicis conueniat. Qualis est actus, cuius mentio fit in dict. capit. dilecto. & huic similes. Sic etenim Innocent. interpretantur Antoni. in dict. cap. cum M. colu. 2. Rota in antiquis 104. Alexand. in dict. consil. 16. lib. 3. col. 2. Imol. in dict. c. dilecto. colum. 7. idem in d. c. cum contingat. de iureiur. nume. 81. quorum distinctio ea ex parte, que Innocentij assertioni conuenit, auctoritatem habet a praedicto capit. dilecto. versic. nisi forte. Idem notat Deci. in cap. cum accessissent. de constitu. numero 7. Nihilominus Panor. in dict. cap. dilecto. etiam quo ad actum spiritualem Clericis tantum conuenientem testatur opinionem Innocent. communiter esse probatam: idem asseuerat Andr. Alciat. in dict. c. cum contingat. nu. 180. vterque quidem hanc communem aduersus Innocen. sequutus. Eandem sequitur Ioan. de Selua. in tract. de beneficio. 3. part. q. 27. dicens ex ea, quod si quis iurauerit beneficium Ecclesiasticum, cuius libera collatio ad eum pertinet, digniori se daturum, & post modum id contulerit alicui, digniori praetermisso, periurus erit: collatio tamen valet, huius sententiae nos meminimus in relectione Reg. peccatum. de regu. iur. in 6. 2. part. §. 7. nu. 4. ad tex. autem in dict. cap. dilecto. respondetur, eam esse allegationem litigantium, non Romani Pontificis responsionem, quod mihi non placet. Est etenim ea pars illius capit. quae opinionem Innocent. probat, praecipua ratio responsionis Romani Pontificis: atque ideo non potest congrue tolli obiectio illius c. quae pro Innocentio aduersus communem fit. Ego vero non omnino sequar in huius questionis resolutione Innocentij opinionem, vt ea vniuersalis sit, ac sensum habeat vniuersalem: siquidem iuxta communem sententiam opinor, actum contrarium iuramento, etiam in spiritualibus, quae Laicis non conueniunt, validum esse: tametsi agens periurus sit: quoties per iuramentum non est sublata libera disponendi potestas, quo ad actus vim & perfectionem, quod in dubio praesumendum est: aut quoties natura actus dictat, adhuc manere potestatem apud iurantem, etiamsi cum periculo periurij. Sed existimo distinguendum fore, an ex natura actus, & eius qualitate appareat, vel praesumi possit, non fuisse per iuratam promissionem sublatam potestatem iuranti agendi actum contrarium iuramento: licet periculum periurij, si egerit, ei immineat. An ex contrario possit colligi ex inspectis circumstantijs, & negociorum qualitatibus, penes iurantem nullam agendi contrarium mansisse potestatem, atque ab eo abdicatam fuisse: vt tandem priori casu procedat communis sententia, ex qua actus contrarius iuramento valet ac tenet, etiam in spiritualibus, tametsi agens periurus sit. At in posteriori specie vera est opinio Innocentij, imo in vniuersum hoc in sensu procedit: idcirco tunc actus contrarius iuramento nullus omnino erit. Quod probatur expressim in dicto capit. dilecto. de praeben. versic. nisi forte. ad cuius interpretationem oportet animaduertere, statutum Canonicorum de certo numero prebendarum iuramento confirmatum eam vim habere, vt Canonici vnanimi etiam consensu minime valeant contra iuramentum ire, nec aliquem admittere in Canonicum vltra numerum: atque ideo si admiserint, periuri sunt, & est receptio nulla. text. est ita communiter intellectus in dict. capit. dilecto. qui probat, idem esse, si certus sit numerus Canonicorum statutus, & confirmatus a Romano Pontifice cum clausula decreti irritum decernentis, quicquid actum fuerit in contrarium. vtriusque quidem considerationis & conclusionis ea est ratio, quod statuentes per statutum simul & iuramentum sibijpsis abdicauerint potestatem agendi contrarium: eodemque modo eandem potestatem Romanus Pontifex apposita clausula praedicta decreti censetur ab eis tollere, statutumque ipsum in vtilitatem Ecclesiae, non ipsorúmmet Canonicorum cedere significans: quorum prius And. Alciat. obseruauit in dict. c. cum contingat. num. 181. posterius autem Deci. adnotauit in dict. capit. cum accessissent. nu. 3. Ex quib. deducitur, etiam in spiritualibus actum contrarium iuramento, etsi agens periurus sit, validum fore, secundum communem, licet is Clericis tantum, non Laicis conueniat: nisi materia subiecta, aut ipsius negocij qualitas dictet, per iuramentum ipsum iurantem potestatem agendi contrarium sibijpsi abdicasse. Infertur item ex hoc, quod licet alioqui statuentes possint renunciare, & agere contra statutum in eorum fauorem conditum, etiam confirmatum per Romanum Pontificem. tex. optimus, vbi Abb. & Docto. in c. cum accessissent. de constit. l. omnium. C. de testament. attamen [art. 6] si confirmatio habeat clausulam huius decreti, decernentis irritum, quicquid in contrarium actum sit: non poterunt statuentes ab statuto recedere, quamuis id in eorum tantum fauorem tendat: quod probat text. elegans in d. c. dilecto. vers. nisi forte. & ibi glo. in ver. clausula. quem inibi multum ad hoc extollunt Abb. Ant. & Imol. Fel. in d. c. cum accessissent. col. 4. idem in c. vlt. §. is autem. de offi. deleg. Cors. in sing. in ver. clausula. Quorum opinio communis est, & in hoc tendit, vt sciamus, neminem posse renunciare his, quae in eius fauorem statuta sunt, si statutum aut lex habeat clausulam decreti irritum, decernentis, quicquid in contrarium actum fuerit. Huic vero sententiae primum obijcitur tex. celebris in l. filio praeterito. ff. de iniust. rup. vbi consensus filij preteriti testamentum patris comprobat, & impedit, ne omnino extinguatur ex Iure Ciuili in eius fauorem statuto, & habente clausulam istam, & decretum, cuius modo meminimus. Item oberit tex. in c. vlti. §. 1. de offi. deleg. vbi constat, posse quem renunciare formae inductae in eius proprium fauorem: & tamen quidquid est inductum pro forma, decretum hoc omnino habet, iuxta not. in cap. cum dilecta. de rescript. atque ita Abb. Imol. & Docto. in dict. §. 1. ex eo adnotarunt, posse formae renunciari, & si data sit in priuatam vtilitatem. & licet gloss. in ca. quamuis. de praeb. in 6. in verb. in pensione. voluerit, non posse quenquam renunciare forme mandati, etiamsi ea data sit propter eius fauorem, ex autoritate illius text. & ad hoc eam dixerit notab. Aret. in l. nemo potest. col. 4. ff. de legat. 1. profecto parum obstat illa gloss. quippe quae falsa sit, dum existimat formam, cuius ibi mentio fit, dari in priuatam vtilitatem: cum vere data sit, ac concernat fauorem ordinariorum, & Ecclesiarum. Literae etenim ad beneficia restringendae sunt, ob preiudicium Episcoporum & Ecclesiarum. Tertio, communi opinioni refragatur ratio, quae dictat, praeceptum factum alicui in eius tantum vtilitatem, consilium esse proprius quam praeceptum. l. cum pater. §. mando. ff. de legat. 2. l. 2. §. vlti. ff. mandati. Paul. Castrensis hoc notat in l. legis virtus. ff. de legibus. Quibus tandem rationibus haec pars verior apparet, vt statuto, vel his, quae sint in fauorem alicuius statuta, possit is renunciare, etiamsi habeant clausulam decreti, vt aiunt, irritantis. Cui sententiae suffragatur tex. in capi. statutum. §. in nullo. & §. vlti. de rescript. in 6. vbi licet ea constitutio decreti huius clausulam habeat, attamen consensu illorum, quorum fauorem respicit, permittitur eius derogatio, aut illius formae remissio. Sic denique hanc opinionem, quod quis possit renunciare clausulae decreti irritantis in eius fauorem appositae, tenuerunt Aretin. in dict. l. nemo potest. colu. 4. Felin. in cap. cum dilecta. num. 7. de rescrip. Deci. in cap. cum accessissent. num. 3. de const. idem in ca. olim. de exception. idem in l. posthumo. num. 9. & ibi Curti. Iunior. numero 46. C. de bono. poss. contra tabul. Ludouic. Gomezi. in c. 1. de rescript. in 6. num. 59. Quibus accedit gloss. in dict. cap. statutum. §. 1. in verb. committatur. ea in parte, qua sentit secus esse, si in fauorem partium illud esset statutum: possent enim ei fauori renunciare, tametsi ea constitutio clausulam istam decreti irritantis habeat. Vnde Petrus Anchar. in dict. c. statutum. in fine eandem opinionem, quam hic contra communem probamus, expressim tenet. Et itidem Andr. Tiraquel. in l. si vnquam. in verb. reuertatur. C. de reuocand. donat. numero 282. optima gloss. quam sequuntur Abb. & Felin. ibi in cap. cum olim. de offi. dele. in verb. protinus. quae probat, posse iudicem ex tacito consensu partium mandati formam excedere. Non obest text. in dict. capit. dilecto. de praeb. nam eo ipso, quod Papa confirmat statutum de certo numero Canonicorum & praebendarum: atque addit clausulam istam decreti irritantis, videtur facilitati Canonicorum, qua vti solent in augendo numero, occurrere, & Ecclesiae vtilitati consulere, atque ideo in Ecclesie vtilitatem clausulam praescriptam addidisse, vt explicant Abb. in d. c. dilecto. & Decius in dicto capit. cum accessissent. num. 3. de constitutio. Haec equidem dicta sint de secunda ratione Bar. in dict. l. si quis pro eo. dum allegat notata per glo. in d. c. licet mulieres. de iureiur. in 6. id enim procedit his rationibus, quae modo traditae fuerunt: & ideo nihil conducit ad opinionem Bart. Prima igitur Barto. ratio semper fecit dubiam quaestionem istam: siquidem eius causa Andr. Alciat. in dict. capit. cum contingat. numero 94. sex retulit responsiones, quibus vtuntur, qui Barto. opinionem conantur improbare. ipse tamen breuius hac de re agere conabor. Primum etenim, ni fallor, existimo in praesenti controuersia parum conducere, quod lex prohibens contractum fieri, dirigat prohibitionem in rem aut in personam. Causa enim prohibitionis potius quam verba consideranda est. Quis enim obsecro, poterit vnquam dubitare, minime confirmari iuramento contractum a lege ob publicam vtilitatem principaliter prohibitum, etiamsi prohibitionis verba in rem, non in personam contrahentis dirigantur? certe nemo, qui sano sit praeditus intellectu. Cum hic tractemus de publica vtilitate, cui priuatorum iuramenta nec obstant, nec obesse possunt. Sic sane quoties lex contractum prohibens principaliter priuatam vtilitatem respicit, etiamsi minus principaliter publicum commodum respexerit, profecto nihil huius qualitatis mutat, si concipiat prohibitionem directam in rem vel in personam contrahentis. Siquidem principalis ratio, que legislatorem mouit, quo ad vtilitatem a lege inductam, nequaquam mutatur ex verborum conceptione per Bart. tradita. Et plane fateor, me nullo pacto posse percipere, quid discriminis quo ad [art. 8] effectum iuramenti inducat forma verborum, qua Barto. distinctionem inducit. tametsi fortassis alia in specie haec verborum distinctio possit effectum aliquem afferre, quemadmodum idem Barto. docet in l. cum lex. ff. de fideiussori. vbi Paul. Castrens. & Fortun. in l. veluti. ff. de iusti. & iure. 4. col. Secundo illud est considerandum, iuramentum tunc confirmare contractum iure prohibitum, cum id seruari possit absque periculo salutis aeternae. text. est singul. in dict. capit. cum contingat. Nec enim par est, Ius Canonicum nec Ciuile hanc vim tribuisse iuramento illicito, aut quod seruari absque peccato minime posset. Maxime enim esset inconueniens, hanc virtutem, & hunc effectum concedi, vt iuramentum seruetur, ei iuramento, quod secundum Canonicas sanctiones seruandum non est. Hoc ipsum obiter superius admonuimus. & id Barto. recte admonet in dict. l. si quis pro eo. num. 9. in quo quidem minime reprobatur. Tertio hinc constat, non tantum contractum lege prohibitum non confirmari iuramento, quoties qui contrahit, & legi aduersatur, mortaliter peccat. quod Bartol. scripsit, hanc considerationem magnifaciens: sed etiam, vbi, qui contrahit, venialiter peccaret: non enim potest actus, venialem habens culpam, iuramento comprobari, & ex eo vires adsumere: cum iuramentum inducens venialem culpam, & habens pro materia actum venialis culpae, minime sit seruandum, nec seruari possit absque periculo animae, sicuti tradidimus in hac relectione, dum examinauimus, iustitiam comitem esse iuramenti. Quarto illud apud me nullam habet dubitationem, scilicet in specie c. cum contingat. & sic in alienatione fundi dotalis, mulierem alienantem, nec mortaliter nec venialiter peccare: nam si venialiter peccaret, minime hic actus, venialem culpam habens, confirmaretur iuramento, nec quidem valeret, non ratione ipsius simplicis alienationis, quia ea per legem prohibentem efficitur nulla, nec ratione iuramenti, quia id non est seruandum, praemissa saltem culpa veniali in eius obseruatione. Quinto aduertendum est, idem respondendum fore, si lex [art. 7] de fundo dotali verba conciperet directa in mulieris personam: eadem etenim ratione confirmaretur alienatio per iuramentum, & minime peccaret alienans etiam venialiter, cuius ea est ratio: Nam licet ex verbis praeceptiuis ipsius legis soleat praesumi legislatorem voluisse obligare transgressores ad peccatum quandoque mortale, quandoque veniale: quemadmodum eleganter explicat Alfonsus a Castro, lib. 1. de potest. legis poenal. capit. 4. & 5. attamen prius, ni fallor, attendenda est materia legis, quae, si principaliter pertineat ad publicum commodum, transgressor eius peccabit mortaliter vel venialiter, attenta ac perpensa qualitate vel quantitate vtilitatis aut damni publici, sicuti colligitur ex Cle. exiui. versicu. item, quia praeter. de verborum significat. Decio post alios in capit. nam & concupiscentiam. de constit. vlti. colu. Thoma. 1. 2. qu. 96. articu. 4. & ibi Caieta. Anton. & Abb. in capit. 2. de maiori. & obedien. praesertim ex Adriano quodlib. 6. art 2. & Ioan. Driedonio in libr. 1. de libert. Chri. pagin. 166. qui late improbat opinionem Gersonis scribentis, ratione transgressionis legis humanae, non posse committi peccatum mortale, quam etiam sententiam reprobat post alios Alfonsus a Castro, in dict. lib. 1. capi. 4. & tamen quoties lex humana principaliter priuatam vtilitatem respexit, atque ea ex causa nullum esse censet actum prohibitioni contrarium: nihilominus considerans minus principaliter publicum commodum, priuatus is, qui legem in eius vtilitatem principaliter statutam violauerit, nullum contrahit peccatum: quod probatur in d. ca. cum contingat. ac satis erit tunc legi actum ab ea nullum censeri ob illam minus principalem Reipublicae vtilitatem, siue lex vtatur verbis directis in rem ipsam, vel in contrahentis personam. quamobrem aliquot ex his inferenda sunt. Primum, falsam esse Bar. opinionem in d. l. si quis pro eo, de qua modo disputamus: imo respondendum fore in hac controuersia, iuramentum contractum confirmare, etiam prohibitum lege humana, dirigente verba prohibitionis in ipsam personam, modo lex fuerit statuta principaliter in vtilitatem priuatam. quam opinionem aduersus Bartol. veriorem esse existimant Anton. Abb. numer. 6. & Imol. numero 36. in dict. capit. cum contingat. Anchar. in capit. 1. de constit. in repet. fol. 12. colu. 1. Felin. in capit. 2. de maiorit. & obedi. Deci. in dict. capit. nam concupiscentiam. de constit. 1. lect. Paul. Castrens. in dict. l. si quis pro eo. idem in Authent. Sacramenta puberum. C. si aduers. vend. quam sententiam etiam sequuntur, dicentes communem esse Corne. in dict. Authentic. Sacramenta puberum. numer. 23. & 25. & ibi Iaso. numero 51. Alexand. in consil. 22. lib. 1. fatetur eam communem Alciat. in d. c. cum contingat. nu. 94. dubius quidem de eius veritate: & tandem eam sequitur propositis quibusdam interpretationibus, quae sunt apud ipsum legendae. Secundum, ex his infertur Antonium Butrium, Paul. Castrens. Abb. & alios huius opinionis auctores optime respondisse rationi Barto. dum existimant in hoc casu contrahentem minime peccare, ea quidem ratione, quod lex humana etiam praecepti verba in personam dirigens, respiciens tamen ipsius priuati vtilitatem principaliter, non obligat in vim praecepti ipsum transgressorem, cuius vtilitatem lex inducit. argum. l. cum pater. §. 2. ff. de legat. 2. Tertio patet minime posse defendi, quod Imo. in d. c. cum contingat. num. 36. scripsit, existimans, legem humanam Ciuilem etiam praeceptiuam nusquam obligare transgressorem ad peccati culpam saltem mortalem: cum haec obligatio propria sit legis naturalis vel diuine, aut Pontificiae, non ciuilis. Quae quidem opinio Gersonis fuit, a quo, vt modo adnotaui, caeteri Theologi & Canonistae communi omnium consensu discessere. Quarto constat, Panormi. non recte Bartoli rationi respondisse, cum dixit, iuramentum contractum confirmare in presenti quaestione, etiamsi contrahens mortaliter contrahendo peccauerit: contrahendo inquam, id est, aduersus prohibitionem legis alienando rem dotalem. Nam, etiamsi verum sit, plerunque contractus humanos validos fore, etiam in vtilitatem eorum, qui contrahendo peccauerint, quod modo non vacat examinare: attamen id verum est, quoties contractus ipsi ex propria vi & natura vim ac valorem habent: at vbi contractus minime valet ex propria vi, imo prohibitus & nullus est, nisi ex iuramento vim & confirmationem accipiat: tunc non aliter confirmatur iuramento, quam si iuramentum ipsum pro materia habuerit, & pro subiecto actum immunem a culpa mortali vel veniali. Nam, vt in hac disputatione non semel admonuimus, hic effectus confirmandi contractum non conuenit iuramento, quod seruandum non est, nec seruari debet aut potest absque periculo salutis spiritualis. Quale quidem esset iuramentum istud, si praemitteremus, alienantem peccasse mortaliter alienando rem ipsam lege alienari prohibitam: atque ita paucis verbis, ac breuius quidem Andre. Alciat. in dict. capit. cum contingat. num. 66. Abbatis opinionem reprobat. Quinto libet ex hac controuersia inquirere intellectum Taurinae constitutionis, quae quinquagesima est: & de arrhis tractat, prohibens post veteres huius regni leges, maritum vxori arrhas constituere excedentes decimam partem bonorum mariti: addit, huic legi maritum minime posse renunciare, puniens grauissimis poenis tabellionem, qui hanc renunciationem contractui arrharum adscripserit. Est etenim hac de re lex Fori. 1. titu. de las arrhas. libr. 3. & dubitatur, an si fuerit arrharum promissio & constitutio iuramento praestito facta, valeat vltra decimam bonorum partem, & teneat renunciatio? & Ioan. Lup. in Rubr. de donatio. inter vir. & vxo. §. 24. in ea est sententia, vt opinetur, hanc arrharum promissionem, etiam vltra quantitatem lege Regia praefinitam, iuramento confirmari, ac validam esse. Nam Regia lex, quae prohibuit, hunc contractum principaliter prohibitionem constituit in fauorem mariti, tametsi minus principaliter publicum fauorem respexerit: vt constat ergo cum iuramento potuit optime fieri hic prohibitus contractus iuxta Barto. conclusionem communiter omnium consensu probatam in dict. l. si quis pro eo. numero 8. Et praeterea donatio inter virum & vxorem constante matrimonio prohibita iuramento confirmatur. quemadmodum ex communi resolutione nos tradidimus in Rubri. de testament. 2. part. num. 10. Ergo & [art. 8] constitutio arrharum quacunque in quantitate, licet prohibita sit vltra decimam bonorum partem, iuramento confirmabitur, cum nulla sit maior ratio prohibitionis arrharum, quam donationis inter coniuges. Sed contraria sententia, quod constitutio arrharum vltra decimam partem minime confirmetur iuramento, tenent Vincent. Episcopus Montaluus, & Roderic. Xuare. in dict. l. 1. titu. de las arrhas. q. 3. praecipuam rationem adsumentes a decisione Bart. in d. l. si quis pro eo. cuius veritatem paulo ante examinauimus: quia Regia lex verba prohibitionis dirigit in ipsum maritum, vnde iuxta sententiam Barto. non potest contractus iuramento confirmari. Haec vero ratio cessat ex eo, quod opinio Bar. non potest iure procedere, sicuti paulo ante tractauimus: & tamen nihilominus ego censeo hanc interpretationem Vincentij, & aliorum ad l. Regiam veriorem esse duabus rationibus, quarum prior adsumitur ab ea conclusione, quam probauimus superius in §. praeced. numer. 8. vers. caeterum. dum diximus, minime confirmari iuramento contractum prohibitum Iure Ciuili principaliter ob vtilitatem priuatam, quoties ipsa lex non tantum prohibet contractum, sed etiam prohibet eidem apponi iuramentum, ac tandem eundem contractum adhuc apposito iuramento improbat, & decernit nullum esse. Sic sane Regia l. 1. titu. de las arrhas. lib. 3. Foro iuzgo. expressim statuit, promissionem aut constitutionem arrharum vltra quantitatem Regia lege praefinitam, etiam apposito iuramento prohiberi: idem de renunciatione non iurata, sed simplici, sancitum extat dict. Regia & Taurina l. 50. Idcirco nec iuramentum contractum istum confirmat. Posterior ratio procedit ab eisdem constitutionibus Regijs, quae prohibentes dationem arrharum vltra prefinitam quantitatem, contractum hunc nullum esse decernunt in fauorem non ipsius promittentis arrhas, sed eius consanguineorum, quibus Regia lex defert ius repetendi arrhas istas, quae fuerint promissae, aut datae vltra quantitatem lege definitam. Qua ratione locus est vltimae parti responsionis Romani Pontificis in d. c. cum contingat. de iureiur. dum ab hoc iuramento contractum prohibitum confirmante, excepti cuiuscunque alterius a iurante praeiudicium, vnde apparet, hanc vltimam opinionem veriorem esse. Sexto ex praemissa resolutione deducitur veritas illius opinionis, quam in dict. l. si quis pro eo. numero 9. Barto. explicat, dicens [art. 9] non posse confirmari iuramento contractum fideiussionis dotis receptioni accedentis: ea quidem ratione, quod lex prohibens dationem fideiussoris pro dote restituenda, verba direxerit in ipsam personam, non in rem: atque ideo hic contractus iuramento minime confirmabitur. Eandem opinionem sequuntur Anton. & Andre. Alcia. in d. c. cum contingat. de iureiu. nu. 218. qui aliam item rationem addidere, censentes esse dationem istam fideiussoris contrariam bonis moribus, propter perfidiam, quae inter coniuges oriri posset: contingeret etenim odium viri in vxorem ex eo, quo ipsa, vel eius parentes minime existimauerint eum idoneum esse, eiusque fidei, vt ei posset tuto dos committi & credi. Eandem opinionem praesensit Bald. in repet. l. 2. ff. de iureiur. colum. 48. vers. sed contra. Caeterum, quo res ista penitus intelligatur, ipse opinor, prohibitionem istam, ne dentur fideiussores a viro pro dote restituenda, processisse quidem a quadam honestate congrua, & aequitate, quae distat ab eo, cui vxor committitur, cuiusque potestati traditur absque vlla alia cautione, quamque a natura inest, non esse fideiussoriam cautionem dotis, & rerum dotalium exigendam, cum hae sint multo minoris aestimationis, quam ipsius vxoris persona. Item, ne forsan contempta viri fides causa sit, vel saltem occasionem praebeat alicuius odij inter maritum & vxorem. Quae sane rationes non adeo vrgent, quin a Republica contrarium statui posset, ac fortassis ita fieri oportet, praesertim eo tempore, quo facilime vxores ob maritorum culpam dotibus iniquissime spolientur. Etenim prior ratio congrua licet sit, non tamen est necessaria. Siquidem vxoris persona apud virum tuta est ob coniugalem dilectionem, & ob timorem punitionis imminentis viro a Republica, si male vxorem tractauerit. Deinde secundae rationi satis fit, dum quilibet recto preditus iudicio existimauerit, neminem vlla esse dignum culpa, si proprium patrimonium absque tutiori cautela nolit alteri tradere. Atque ideo arbitror, non esse bonis moribus contrarium, quod a viro dentur fideiussores pro dote restituenda & conseruanda. Idcirco licet aequa sit prohibitio, honestati & dilectioni coniugali conueniens: non tamen ita est in Republica necessaria, vt non possit lex in contrarium statui: & deinde sit bonis moribus contraria datio fideiussorum pro dote restituenda. Sic denique cessat ratio Antonij de Butrio. & Alciat. ratio autem Barto. vera non est, nec conuenit huic quaestioni, quia lex non direxit prohibitionis verba in fideiussores, sed ipsum in virum: vnde, quod datio fideiussorum pro dote, seu ipsa fideiussio iuramento praestito confirmetur, notant Abb. in fine. & Imo. in decimo & vltimo membro in dict. cap. cum contingat. vers. circa secundum aduerte. Ang. & Paul. in d. l. si quis pro eo. Sali. Fulgos. & Corneus in Auth. Sacramenta puberum. q. 17. ver. 3. Bal. in l. iuris gentium. §. si paciscar. ff. de pactis. Bald. Nouel. in tract. de dote. 6. part. priui. 21. limitatione 12. Ioan. Campeci. de dote. in 3. parte. q. 174. quorum opinionem dicens communem esse. sequitur Ioan. Lup. in repe. c. per vestras. de dot. inter vir. & vxo. 5. notab. nume. 10. quo in loco tractat late intellectum l. 1. C. ne fideiusso. doti. dentur. post Baldum vulgo Nouellum in d. priuilegio 21. # 3 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Contractus a lege in odium creditoris prohibitus minime confirmatur iuramento, licet ipsum iuramentum seruandum sit. -  2 Late examinatur intellectus ca. debitores. de iureiurando. -  3 Intellect. c. significante. de pignoribus. & inibi de pacto legis commissoriae in pignoribus. -  4 Filiusfamilias, qui iuramento praestito mutuum contraxit, an possit opponere exceptionem Senatusconsulti Macedoniani? -  5 Foemina an possit esse fideiussor iuramento praestito, non obstante beneficio Senatusconsulti Velleiani? -  6 Contractus prohibitus fauore debitoris, concepta tamen prohibitione in personam creditoris, an confirmetur iuramento? -  7 Prohibitus exigere an censeatur prohibitus accipere ab sponte soluente. -  8 Contractus prohibitus alioqui cum prodigo, an eiusdem prodigi iuramento confirmetur. §. TERTIVS. SEXTA principalis conclusio ex Bart. in d. l. si quis pro eo. num. 10. in hunc modum colligitur. Contractus [art. 1] a lege in odium creditoris, aut eius, cuius vtilitatis causa fit, prohibitus, minime iuramento confirmatur: licet iuramentum ipsum seruandum sit. probatur haec conclusio in c. debitores. de iureiu. c. 1. eod. tit. c. significante. de pignor. Nam si quis vsuras soluere creditori promiserit, in cuius odium ratione naturali vsurae prohibentur, & denique iurauerit, soluere tenetur, licet ex iuramento contractus minime fuerit confirmatus. Hanc conclusionem Bart. sequuntur Docto. communiter: vt testatur Philip. Corneus in dict. Auth. Sacramenta puberum. C. si aduers. vendit. numero 31. de eius tamen intellectu quo ad eius sensum agendum est, ne perperam intellecta praeter iuris & auctoris intentionem extensionis accipiat. Solet etenim Barto. in hoc sensu intelligi, vt velit iuramentum non confirmare contractum lege prohibitum, quoties ea prohibitio facta fuerit in odium creditoris, quia illicite & inique ex eo contractu acciperet. hoc ipsum probant text. in d. c. debitores. & c. significante. notant, & sic interpretari videntur Barto. verba Paul. Castr. & Ange. in d. l. si quis pro eo. Anton. & Imol. in dict. c. cum contingat. 4. casu principali. de iureiur. & Corneus in d. Auth. Sacramenta puberum. nume. 31. imo fortassis, vbicunque iuramentum ex parte eius, cui praestitum fuerit, illicitum est, inique quidem extortum, vel ratione materiae subiectae iniquitatem praemittens, profecto opinor alienum esse a mente Canonis, quod velit hoc iuramento contractum confirmari, tametsi ipsum ob religionem Sacramenti a iurante seruandum sit. Quod rationem habet ab eodem c. cum contingat. vbi hanc vim confirmandi contractum iure prohibitum noluit Rom. Pontif. tribuere iuramento vi, metu, vel dolo extorto, idque maximam aequitatem habet. Effectus autem, qui ex hac conclusione sequitur, optime explicatur a Bart. Nam, vt nos etiam adnotauimus lib. 1. variar. resolut. capit. 4. numero 5. qui iuramentum hoc praestiterit, poterit petere a iudice Ecclesiastico, quod compellat creditorem hoc iuramentum, eiusque vinculum & religionem iuranti remittere. text. in c. 1. de iureiu. Idemque peti potest a Iudice seculari, secundum Freder. consil. 272. Felin. in d. c. 1. num. 22. aut denique ipse, qui iurauit, [art. 2] petet ab Episcopo absolutionem huius iuramenti, quae facillime praestanda est eo ipso, quod iuramentum ex parte recipientis iniquitatem habet. capit. si vero. de iureiur. Abb. in c. ad aures. de his, quae vi. Felin. in dict. c. 1. num. 16. quod & Bart. notat in dict. l. si quis pro eo. nu. 10. adijciens, quod obtenta hac absolutionem. anet ipse debitor liber a contractu omnino, nec tenetur ex eo quicquam soluere creditori, quod si ante absolutionem obtentam soluerit, poterit pecuniam solutam repetere, nec ad hanc repetitionem est necessaria absolutio a iuramento. text in d. ca. debitores. nisi etiam iurauerit debitor non repetere vsuras etiam post earum solutionem: tunc etenim ad repetitionem praemittenda est absolutio, aut sane locus erit auxilio text. in dict. c. 1. de iureiur. vbi hoc notant gloss. & Docto. text. item & gloss. in c. tuas. de vsuris. Sed & si debitor iurauerit non repetere vsuras solutas, nec petere ab hoc iuramento absolutionem: nihilominus poterit absolutionem petere. Nec enim iuramentum aut votum de non petenda absolutione vel relaxatione ligat, quoties melius est, ac Reipublicae, vel saluti priuatorum conueniat, eam peti. notant Felin. in ca. constitutus. 4. colum. de rescript. idem in c. 2. de sponsalibus. colum. 6. Florent. 2. part. tit. 12. c. 2. §. 9. colu. 5. Et vt tutius res agatur, poterit peti absolutio ab hoc iuramento prestito de non petenda absolutione secundum communem. Imo preter haec debitor, si nolit vti praescriptis auxilijs, de nunciabit apud iudicem Ecclesiasticum peccatum creditoris vsurarij, denunciatione quidem Euangelica. c. nouit. de iudic. quod si iurauerit, non denunciare, id iuramentum minime obligat tanquam illicitum: sicuti not. Thom. in 3. sentent. dist. 39. art. 3. ad fi. Haec autem, que de absolutione aut remissione iuramenti praestiti circa solutionem vsurarum diximus, procedunt priusquam debitor periurus sit ex mora commissa in soluendis vsuris, nempe, quia dies nondum praeterijt, intra quem soluere promiserat. Nam, si periurij crimine hac ex causa iam est irretitus, precise soluere debet, ac demum poterit repetere, & praeterea poenitentiam aget commissi periurij, sicuti notant Frederic. in consilio 300. in fine. Roman. in singu. 494. Caepola consilio Ciuili. 18. colum. 2. Nec ipse, cuius fauore praestitum est iuramentum, licet possit illius vinculum remittere, periurium tamen iam commissum remittere valet. Bar. in l. Labeo. ff. de iureiu. Bal. in Auth. quod eis. C. de nuptijs. Aym. cons. 151. col. 3. aduersus Soc. in l. 1. colum. penult. ff. sol. matr. qui contrarium tenuit, cuius opinio posset obtinere quo ad poenam periurij, quae ipsi parti remittenti competeret. Igitur debitor, postquam in soluendis vsuris periurium propter moram incurrerit, non obtinebit absolutionem, sed precise soluere debet in poenam periurij, ac postea repetet vsuras solutas: quod etiam tenet Abb. col. 2. & 5. in d c. 1. vbi Felin. num. 28. & Alex. consil. 173. col. 2. fatentur hanc esse communem opinionem, eam sequuti. Quin & illud obseruandum erit in hac specie, quam tractamus circa intellectum c. debitores. de iureiur. de illo, qui vsuras soluere, & non remittere promiserit, iudicem posse nemine petente ex officio procedere aduersus creditorem, & eum compellere, vt remittat iusiurandum debitori, vel ei restituat vsuras extortas, aut tandem absolutionem eidem exhibere a iuramento. textus singul. in d. c. tuas. de vsur. vbi Abb. & Anania. idem Abb. Anton. & Fel. in d. c. 1. de iureiur. Superest tamen examinare, quánam ratione, qui iurauit vsuras soluere creditori, teneatur omnino eas soluere sub reatu periurij: iuxta text. in dict. c. debitores. Etenim non possumus diffiteri iuramentum istud ex parte iurantis licitum esse, ac seruari posse absque periculo salutis spiritualis. Vnde dubio procul in casibus, quibus vsurarum solutio esset crimen mortale vel veniale, minime teneretur debitor eas soluere: quod notatur in c. super eo. de vsuris. atque eadem ratione, si quis causa pactionis symoniacae aliquid dare iuramento promiserit, nequaquam tenebitur seruare iuramentum: cum illud etiam ex parte iurantis illicitum sit: quemadmodum in specie notat Ioan. Staphy. de literis gratie & iustitiae. folio 184. asseuerans iuramentum istud nullum esse, nec absolutione indigere. At iuramentum de vsuris soluendis ex parte creditoris, cui praestatur, illicitum est: nec enim absque peccato mortali potest is vsuras accipere: imo turpiter eas adstipulatur, iuramentum & promissionem de eis soluendis iniquissime exigit. Qua ratione, si consideremus rationem text. in l. si ob turpem. ff. de condict. ob turp. caus. & prohibitionem Iuris Naturalis, diuini & humani, circa vsurarum exactionem, ac conuentionem de eis soluendis, plane constabit ex hoc iuramento nullam adquiri obligationem, nec actionem ipsi creditori. Nam & in d. c. cum contingat. de iureiu. animaduertit summus Pontifex, vt iuramentum seruetur, nullam commissam fuisse turpitudinem in eiusdem iuramenti exactione. Ex ipsa vero promissione simplici absque iuramento palam est creditori nullam acquiri obligationem, nec actionem. Igitur iniquum videtur, quod in dict. cap. debitores. responsum extat, nempe, cogendum fore, debitorem petente creditore vsuras soluere, quas iuramento praestito promisit. Idcirco aduertendum est, in hac specie ratione iuramenti obligationem & actionem Deo principaliter acquiri, in fauorem tamen & vtilitatem creditoris: tanquam is fuerit solutioni adiectus. Hoc probatur in dicto capit. debitores. dum statuitur, debitorem reddere debere iuramentum Deo: ipse autem creditor, vt adiectus solutioni, Dei nomine aget equidem, vt iuramentum obseruetur: & poterit remittere illius obligationem, & vinculum. Siquidem adiectus solutioni ad propriam vtilitatem potest, si sibi fuerit quoquo modo satisfactum, remittere obligationem. §. plane. Institutio. de inutilibus stipulatio. ex quo apparet, posse fieri adiecto solutionem inuito stipulante: atque ita ratione ista procedit textus in dicto cap. debitores. & in dicto c. 1. de iureiurando. sicuti eleganter explicat Fortu. in c. 1. de pactis. numero 27. ex quo possunt plura deduci. Primum ex hoc intellectu constat, nec principaliter, nec, vt aiunt, secundario acquiri obligationem creditori ex promissione iurata de soluendis vsuris. quod notant Anton. & Imol. 2. colum. in dict. c. debitores. Fortun. in dict. numero 27. tametsi Abb. in dict. cap. 1. de iureiuran. 1. & penult. colum. Card. Felin. & alij frequentiori consensu existimauerint ex promissione iurata de soluendis vsuris Deo principaliter, secundario creditori acquiri obligationem, quod ex praemissa ratione non potest congrue defendi. Secundo infertur, Bartol. non recte loquutum fuisse hac in materia in l. Seius Augerius. ff. ad leg. Falcid. dum dixit, contractum a lege prohibitum in odium creditoris, confirmari iuramento: licet detur debitori repetitio, post solutionem: hoc etenim falsum est. Nam iuramentum in hoc casu minime confirmat contractum: multis quidem rationibus. Et praesertim, quia iure naturali hic contractus nullus est omnino, nec vllam inducit obligationem, non tantum iure humano: atque ideo impossibile est, quod iuramento confirmetur. Deinde iuramentum illicitum ex parte eius, cui praestatur, nusquam confirmat contractum: quod iam non semel admonuimus. Quod si contractus hic iuramento confirmaretur, nusquam esset locus repetitioni: & tamen Bart. satetur, dari debitori repetitionem. Sic sane rectius Barto. idem in dict. l. si quis pro eo. dixit, iuramentum seruandum fore: non tamen contractum confirmari: atque ideo repetitionem post solutionem debitori competere. Tertio, hinc tollitur difficultas, quae circa text. in dict. capit. debitores. passim adducitur: nempe qua ratione ibidem accessorium, id est, iuramentum, non sequatur naturam principalis, cum contractus principalis ibi nullus sit, iuramentum autem omnino sit validum & seruandum. Etenim Host. Panorm. & Docto. communiter existimant reg. accessorium. de regul. iuris. in 6. parum obesse decisioni text. in dict. c. debitores. quia est diuersa ratio principalis, & accessorij: cum principale tendat in fauorem partis inique exigentis: accessorium in reuerentiam diuinae maiestatis, cui reddenda sunt iuramenta. Haec vero solutio etiamsi vera sit, non tamen conuenit, nec est necessaria ad intellectum huius obiectionis. Siquidem in hac specie nulla datur principalis obligatio, cui iuramentum accedat. Nam & ipse Panorm. in cap. 1. de iureiuran. colum. penultim. scribit in hoc casu principalem obligationem Deo acquiri, secundariam parti. Ex quo etiamsi eius opinionem aliqua ex parte paulo ante reprobauerimus, colligitur, iuramentum esse hic principale, non accessorium. Quamobrem, cum iuramentum hic principaliter extet, & valeat, frustra quaeritur, cur accessorium non sequatur naturam principalis: quod Fortun. admonet in dicto cap. 1. numero 27. Quarto, ex hac interpretatione poterit lector facillime plures tollere obiectiones, quae a gloss. & Doctoribus opponuntur dictae decisioni, que in c. debitores. continetur. omnia enim illi responsioni opposita cessant, si consideremus, ratione iuramenti seruandi soluendas esse vsuras absque aliqua obligatione principali, nec posse ante absolutionem aut remissionem iuramenti ipsum debitorem aliqua congrua vti defensione, vt non teneatur vsuras creditori soluere. Quinto ex his manifestum fit, text. in dict. c. debitores. admittendum fore, etiamsi constet contractum vsurarium esse, secundum Cardin. Felin. & Docto. ibi. imo, si expressim debitor iuramento praestito promiserit pro decem sibi mutuatis dare, ac soluere creditori duodecim: vbi manifesta est vsura, obtinebit illius cap. decisio, quod ita verum esse censent inibi Cardin. & Feli. colum. 1. quod, si debitor iuratus asseuerauerit in contractu se creditori debere duodecim pro decem sibi mutuo datis: tunc non est locus huic decretali responsioni, quia promissio censetur erronea & impossibilis quo ad duo: est etenim impossibile, quod pro decem mutuo datis statim debeantur duodecim, atque ideo propter errorem praesumptum non est in hoc casu admittenda decisio tex. in d. c. debitores. quemadmodum visum est Aretino 1. col. & Francisco Purpur. nu. 35. in l. rogasti. §. si tibi. ff. si cer. pe. potius equidem presumendus error est, quam delictum vsurae. l. merito. ff. pro socio. Haec autem dicta sint de intellectu text. in dict. cap. debitores. quem Barto. adducit pro eius conclusione comprobanda. Adducit [art. 3] praeterea idem Bar. decisionem tex. in c. significante. de pignoribus. quasi velit ex eo probare, quod pactum legis commissoriae in pignoribus alioqui maxime im probatum, minime confirmetur iuramento: tametsi iuramentum seruandum sit, donec absolutio ab eo detur, vel remittatur a creditore. Et sane de pacto legis commissoriae, qua ratione sit in pignoribus improbatum, tradidi late lib. 3. Variarum resolut. c. 2. num. 6. & sequentibus. atque praeter ibi adnotata erit hoc loco animaduertendum, pactum legis commissoriae in pignoribus minime confirmari iuramento, cum id reprobatum sit in odium creditoris ex eo, quod vsurae vitium habeat: sed tamen iuramentum hoc erit seruandum, donec vel remittatur a creditore, vel detur absolutio ab Episcopo. argu. dict. cap. debitores. & est optimus tex. in d. ca. significante. quo in loco hoc adnotarunt Innoc. Abb. & Docto. Bart. in d. l. si quis pro eo. nu. 10. Guido Papae. q. 6. Delphin. Anton. Fanensis de pignoribus. 4. parte. numero 4. Andr. Tiraq. libro 2. de retract. in fi. num. 119. Fortassis iuramentum appositum in pignoribus pacto legis commissoriae habebit eum effectum, vt res pignori data, maneat post redemptionis tempus penes creditorem vendita, non equidem precio mutuatae pecuniae, sed iusto arbitrio boni viri definiendo, ita, vt creditor possit rem ipsam retinere, adijciens eam pecuniam, que iuxta boni viri arbitrium deficiat, quo ad iustam ipsius rei aestimationem: quod ipse colligo ex his, quae Anton. Rubeus scribit in consilio 114. ad finem. Ex eadem principali conclusione Bar. infert [art. 4] ad Senatusconsultum Macedonianum, vt tandem si filiusfamilias Macedoniano renunciauerit praestito iuramento, teneatur soluere mutuo sibi datam pecuniam creditori, vel absolutionem petere a iuramento: tametsi non confirmetur contractus mutui iuramento isto: imo post solutionem poterit a filiofamilias repeti soluta pecunia. Haec sunt fere Bartol. verba, cuius ea est ratio, quia contractus mutui dati filiofamilias prohibitus est lege Ciuili in odium ipsius creditoris. l. 1. ff. ad Macedon. l. 4. titu. 1. part. 5. Huius etenim Senatusconsulti auctor fuit Vespasianus Imperator, vt Tranquillus testatur in Vespasiano capit. 11. Causam ei dedit Macedo, qui inter alias sceleris causas, quas illi natura administrabat, auctore Vlpiano, etiam aes alienum adhibuisset, & saepe materiam peccandi malis hominibus praestaret, qui pecuniam, ne quid amplius dicatur: incertis hominibus crederet. Ea etenim ratione placuit, ne cui, qui filiofamilias mutuam pecuniam dedisset, etiam post mortem parentis eius, cuius in potestate fuisset, actio, petitioque daretur, vt scirent, qui pessimo exemplo foenerarent, nullius posse filijfamilias bonum nomen expectata patris sui morte fieri. Hactenus Iurisconsultus in dict. l. 1. cuius auctoritate Barto. praemissam adnotauit conclusionem, quae quibusdam dubia videtur. Nam Panor. in d. c. cum contingat. num. 22. censet, iuramentum in hoc casu omnino nullum esse, nec indigere absolutione: ea ratione, quod contractus hic occasionem peccandi praebeat. Anton. autem, & Imola in dicto cap. cum contingat. numero 67. tenent, iuramentum validum esse, absolutionem tamen ab eo praestandam fore, vbi in ea prouincia multa mala contingere soleant ex his mutuis, quae filijs familias fiunt: praesertim circa vitam parentum, quibus insidias quandoque parauerint. idem notat Corne. in Auth. Sacramenta puberum. num. 31. C. si aduers. vendit. Ego vero difficilem esse existimo hanc Bartoli conclusionem, cuius examini praemitto iuxta communem sententiam, filiumfamilas absque iuramento non posse renunciare huic exceptioni, quae sibi competit ex Senatusconsulto Macedoniani: cum ea exceptio non tantum concernat vtilitatem ipsius renunciantis, sed etiam parentis, & denique publicam fere ob euitanda pericula, quae parentibus solent imminere ex his mutuis: quemadmodum constat in d. l. 1. tametsi aduersus communem Zasius lib. 2. singul. respons. capitul. 28. conetur probare, posse filium familias absque iuramento renunciare huic exceptioni, quae ex Senatusconsulto Macedoniano sibi competit. Deinde illud sit hac in re constitutissimum, quod filius familias, etiamsi habeat hanc exceptionem, si tamen soluerit mutuo datam sibi pecuniam ipsi creditori, minime possit repetere solutam pecuniam. l. qui exceptionem. ff. de condic. indeb. tex. insignis in l. sed & si pater. §. vltim. ff. ad Macedon. quia hi demum, inquit Vlpianus, solutum non repetunt, qui ob poenam creditorum liberantur actione, non quoniam exonerare eos lex voluit. Ex quibus verbis item apparet, filium familias non obstante Macedoniani exceptione in animae iudicio vere teneri, ad solutionem mutuatae sib pecuniae, & quidem ipsi creditori. Est etenim manifesti iuris creditoribus denegari, iure Ciuili actionem in poenam: non tamen ex hoc ipsos debitores ab aere alieno liberari, nec ipsos creditores propria pecunia a lege priuari: tantum sane actione apud iudicem exteriorem proponenda priuantur: atque haec opinio verior est, & eam sensit Fortun. in l. veluti. ff. de iustitia & iure. columna actaua. vt certe hinc appareat, quo ad forum animae hac in quaestione plurimum a vero diuertisse Innocen. &. Panorm. in capitul. quia plerique. numero 26. de immunita. eccles. Iasonem in §. actiones. numero 35. Instit. de actionibus. Adrian. quodlib. 7. versic. infertur primo. & Alciat. in c. nouit. de iudic. numero 16. qui quadam vtuntur distinctione in hac quaestione: quasi velit tunc in animae iudicio filium teneri ad solutionem pecuniae sibi mutuo datae, cum nullum ex his malis, quae lex praesumit, ex mutui datione contigerit. Nam etiam si hoc euenerit, non apparet creditorem a lege priuari propria pecunia, nec filium familias debitorem ab eius solutione liberari. Sic & Bartol. in l. si poenae. ff. de condictio. indeb. scribit, liberationem iure poenae causa contingentem minime liberare debitorem in animae iudicio. Cuius opinionem sequitur ibi Alexand. dubitat tamen de eius veritate Paulus Castrensis in ea. l. si poenae. & eam opinionem reprobant Panomitan. in capitul. vlt. de praescript. col. 3. idem in c. nouit. de iudic. nu. 33. Fortun. in l. veluti. colu. 7. ff. de iustitia & iure. Nec tamen eorum opinio his, quae modo diximus, aduersatur. Aliud etenim est, quod lex ciuilis in poenam & odium creditoris ab actione iudiciali tantum liberet ipsum debitorem, & tunc nihilominus tenebitur in animae iudicio debitam pecuniam soluere. Quia lex ciuilis noluit exonerare debitorem, licet actionem negauerit creditori in poenam: & hoc casu obtinet sententia Bartol. quae in hunc sensum accipienda est: Aliud quod lex ciuilis debitorem in poenam creditoris a debito exonerare voluerit, ac liberauerit: & plane in hac specie auctoritate legis humanae. iuste etiam in animae iudicio debitor ipse liber erit, nec tenebitur quicquam creditori in conscientiae foro soluere. vtroque tamen casu, si debitor creditori soluerit, minime habebit ius repetendi per condictionem indebiti: quia per eam solutionem visus est renunciare legi poenali, quae cum actione, vel debito liberat, nolléque ea vti: quod in dicta l. si poenae. probatur: & explicat optime Fort. in dicta l. veluti. columna septima. ex quibus ad Bar. conclusionem ipse infero falsum esse, quod ipse Bartol. scribit, dum asseuerat, filiumfamil. qui mutuo sibi datam pecuniam soluere iurauerit, si semel is iuramentum seruauerit, ac soluerit, posse eam pecuniam repetere. Nam etsi absque iuramento soluerit, minime habebit repetitionem: vt modo diximus: igitur fortiori ratione nec repetere poterit, si contractum iurauerit: cum multo maior sit tunc vis ipsius contractus. Et praeterea non opinor esse congruam Bartol. illationem ex eius conclusione principali: siquidem illa tunc vera est, quando creditor inique, & illicite ex contractu acciperet, & contraheret. At in praesenti casu, etiamsi creditor inique contraxerit ob prohibitionem Senatusconsulti: non tamen inique accipit pecuniam a filiofamilias sibi mutuo datam, quod satis ex praemissis constat. Vltimo existimo ab hoc iuramento non esse dandam absolutionem ad effectum, vt possit filiusfamilias opponere exceptionem Macedoniani: nisi admodum vtile esset quieti Reipublicae, propter multa mala, quae ex his mutuis in ea prouincia contingere solent, secundum Anthonium, Imolam, & Corneum, qui simul & alij absque vlla controuersia fatentur, ante absolutionem obtentam non posse debitorem filiumfamilias aduersus creditorem exceptionem Senatusconsulti Macedoniani opponere. Qua ratione perpensa opus non est in hac quaestione tractare, an contractus hic confirmetur iuramento. Septima conclusio, quae ex Bart. commentarijs colligitur, eadem fere est, quam superius tertiam constituimus in hunc sane modum. Contractus lege ciuili prohibitus fauore debitoris, eius iuramento confirmatur. Authentic. sacramenta puberum. C. si aduers. vend. quam conclusionem non aliter probare conabor, quam his, quae ad probationem tertiae principalis conclusionis adduximus. Ex ea vero Bart. infert ad [art. 5] contractum fideiussionis per foeminam gestum, qui Senatusconsulto Velleiano improbatur in fauorem foeminarum, quas ob earum facilitatem noluit pro alijs intercedere fideiussionis causa. Nam si fideiussionis contractum foemina iurauerit, contractus is iuramento confirmatur. Huius quaestionis examinatio exigit, vt praemittamus, mulierem in iudicio posse renunciare expresse absque iuramento beneficio Velleiani, si certa sit de eius auxilio. l. vlti. §. penult. ff. ad Velleian. extra iudicium autem non potest expresse adhuc renunciare, etiam si certa sit: quia eadem facilitate, qua inducitur ad fideiubendum, eadem, & ad renunciandum. l. doli. §. diuersum. ff. de nouat. notant Doctor. in l. vltim. C. ad Velleian. quam distinctionem dixit esse communem Imol. in capitul. ex rescripto. de iureiurand. quibus quidem praemissis illud certo constituendum est, etiam extra iudicium valere renunciationem expressam huius beneficij, si mulier hanc renunciationem, vel contractum iurauerit: quod communi omnium sententia receptum est. Imo secundum consuetudinem sufficit renunciatio expressa huius beneficij, etiam sine iuramento, etiam extra iudicium, vt testantur Imola & Felin. in dicto capitulo, ex rescripto. colum. 4. & Doctores in l. vltim. C. ad Velleian. Dubium vero in hoc vertitur, an fideiussio mulieris iurata simpliciter absque renunciatione Velleiani, sit sufficiens ad hoc, vt huic beneficio renunciatum esse videatur. & sane iuramentum hoc sufficere, & habere vim certio rationis, vt aiunt, id est certae scientiae apud foeminam, quod hoc auxilium habeat: tenuerunt Bartol. in dicta l. si quis pro eo. numero 11. idem Bartol. in Authent. sacramenta puberum. C. si aduersus vendit. & ibi Angelus & Paulus Castr. Abb. Imol. & Fel. colum. 4. in dicto capitul. ex rescripto. idem Felin. in cap. si diligenti. de foro compet. post Anton. ibi, Alexand & ibi Iaso. in l. in repudianda. ff. de acquirenda haereditate. Roman. & Alexan. in l. sciendum. nume. 30. ff. de verborum obligat. eandem opinionem sequuntur dicentes communem esse Anton. Burgens. in cap. penult. numero 36. de emptio. & vendit. Alexand. in consilio 27. libr. 1. colum. 3. Curt. Iunior consilio 47. colum. vltim. cui sententiae, & alij plures subscripsere, quorum meminit Andr. Tiraq. in l. si vnquam. C. de reuoc. donat. in princip. numero 131. & in tract. de legib. connubia. in gl. 5. numero 148. huius opinionis praecipua sumitur auctoritas ex dicto cap. ex rescripto. vbi probatur, posse foeminam fideiubere iuramento praestito, atque hanc fideiussionem validam esse, non obstante beneficio Velleiani. eandem sententiam fatentur communem esse Iason in dicta Authen. sacramenta puberum. numero 56. & Imol. in dicto c. penul. contraria tamen opinio nec auctoribus, nec rationibus destituta est. Nam iure verius quibusdam videtur, foeminam etiam praestito iuramento fideiubentem, non ex hoc renunciasse beneficio Velleiani, ea quidem ratione, quod iuramentum minime extendatur ad incognita, vel incogitata. c. veniens. c. quintauallis. de iureiuran. propter defectum consensus. l. vlt. C. de non numera. pecun. foemina vero praesumptionem habet, quod hoc beneficium ignoret ob fragilitatem. l. si emancipata. C. de iuris & facti igno. l. in bonorum. ff. eo. tit. not. in l. iuris ignorantia. C. qui admit. Sic denique hanc posteriorem opinionem sequuntur Ioan. Andr. in additionibus ad Speculum, tit. de renunc. & concl. colum. 3. Imola & Aret. in dicta l. sciendum. col 11. Hippo. in Rubr. ff. de fideiusso. numero 38. Imola in dicto cap. penult. de empti. & venditio. Iason in d. Authentic. sacramenta puberum, numero 56. Imo & hanc opinionem sequutus dixit communem esse Bald. in consil. 47. libro primo. eandem & plures alij sequuntur, quos citat Andr. Tiraq. in d. l. si vnquam. in princip. numero 146. a quo tamen cauendum est, nam in allegandis auctoribus hac in quaestione quandoque fallitur. Et sane, si vera est communis sententia, quae adseuerat, extra iudicium non posse foeminam renunciare beneficio Velleiani: satis operabitur iuramentum, vt confirmet expressam, & specialem renunciationem: nec tamen efficiat renunciationem vbique subintelligi, eámque validam fore. Nec oberit textus in d. capitul. ex rescripto. Etenim eo ipso, quod Roman. Pontifex inibi statuit foeminam compelli ad solutionem pecuniae, pro qua fideiusserat, praesumendum est, foeminam vel expressim renunciasse beneficio Velleiani, vel eo tempore, quo fideiussit, certam fuisse huius auxilij. Quod ita verisimile est, si consideremus cautissime proprium negotium in specie illius cap. creditorem egisse. quamobrem etiam, si prior opinio communis sit, haec tamen posterior magis iuri, & rationi consona est. Octaua conclusio ex Bart. colligitur. Contractus [art. 6] nequaquam iuramento confirmatur, quoties is prohibitus fuerit fauore debitoris, concepta tamen prohibitione in personam creditoris. cuius rei exemplum sit, si lex ita prohibuerit: Nemo cum minore contractum faciat: nemo cum foemina hunc, vel illum contractum gerat. Nam & si foemina, vel minor iurauerint contractum istum prohibitum a lege, minime is confirmabitur: cum nec minor, nec foemina prohibeantur contrahere: sed ipse creditor, etiam foemina, vel minore volente, prohibetur accipere. adducit Bart. gl. in l. inuitus. §. vlt. ff. de reg. iur. quae probat, prohibitum accipere, [art. 7] non posse etiam a sponte soluente adsumere: quod frequentissimi iuris est in salarijs, stipendijs, & sportulis iudicum, tabellionum, & aliorum, qui publicis funguntur muneribus. opt. text. iuncta gl. ibi in verb. volente. in c. exigit. de censib. in 6. & in c. statutum. §. assessorem. de rescript. in 6. qua in re illud est obseruandum, regulariter prohibitum exigere, posse recipere ab sponte soluente. tex. in c. dilectus. in 2. ad finem, de simonia, nisi & is prohibitus sit accipere: tunc etenim verum est, eum non posse ab sponte soluente quidquam adsumere, text. singu. in l. 1. §. proinde. ff. de varijs & extra. cognit. glo. in l. 2. in verb. sed praestari. ff. de orig. iur. glo. in d. c. exigit. in verb. volente. Bart. & Dec. in d. l. inuitus. §. vlt. glo. & ibi Doct. in c. 1. de simon. Florent. 2. part. tit. 1. capit. 5. §. 6. Ioan. Maior in 4. sentent. dist. 25. q. 4. quod si ob publicam vtilitatem quis sit prohibitus exigere, profecto etiam ab sponte soluente accipere non poterit. Hoc etenim probatur in d. §. assessorem. & in d. c. exigit. notat Dec. in d. l. inuitus. §. vlt. idem Regijs constitutionibus constat: quibus iudices, aliíque publica munera obtinentes prohibentur ob publicam vtilitatem exigere aliquid praeter salaria, & sportulas consuetas, iuréque definitas: atque eodem modo puniuntur, si ab sponte dantibus acceperint. Interest enim Reipublicae, iudices, tabelliones, & quoscunque alios, penes quos iustitiae cultus, & ministerium tractatur, omnino immunes esse a muneribus: vt quidquam etiam a volentibus minime accipiant: ne iustitia periclitetur, vel precio praesenti, vel spe futuri, etiam sponte praestandi. Non diffiteor in animae iudicio ab obligatione restituendi excusari eum, qui post actum peractum aliquid a sponte, & omnino libere dante receperit, quoties lex humana exigere prohibuit ob quamcunque causam: quod sensit Rip. in tract. de peste. vlt. part. §. de Medicorum, num. 113. tametsi in foro exteriori haec vltima opinio non admodum congrua sit, nec ita facile admittenda, quidquid idem Ripa & in hoc casu senserit. Verum quo ad Bart. opinionem, si lex in fauorem debitoris etiam creditorem ipsum contrahere prohibuit, in ipsum prohibitionem dirigens: non tantum iuramentum contractui accedens seruandum erit, quod Bart. fatetur: sed & contractus ipse confirmabitur. Etenim iuramento praestito debitor potuit, & visus est renunciare prohibitioni in eius fauorem inductae: atque haec renunciatio propter vim iuramenti effectum habet confirmandi contractum. c. cum contingat. c. quamuis pactum. de cuius interpretatione modo agimus. Authen. sacramenta puberum. C. si aduers. vend. nec oberit, quod Bart. adducit ex l. inuitus. §. vlti. quia in hac specie, quam modo examinamus, creditor in fauorem principalem debitoris prohibetur accipere: atque ideo virtus iuramenti efficit, vt contractus confirmetur. Nona conclusio contractus [art. 8] a prodigo gestus minine confirmatur iuramento. Haec assertio tractata fuit a Bart. obiter in d. l. si quis pro eo. columna penulti. sed ab eodem expressim probata in l. is cui bonis. ff. de verb. obligat. vbi eam tenent Bal. Ang. Paul. Alex. & Ias. quorum potissima est, quia iuramentum praestitum a prodigo, iudicio quodammodo caret: atque ideo non tenet, aut saltem non potest hunc effectum habere, vt confirmet contractum, quem lex ratione deficientis iudicij improbat. c. & si Christus. de iureiur. & praeterea contrahens cum prodigo certe in mala fide, quasi constituitur, ex eo, quod contraxerit cum eo, qui ob defectum iudicij & discretionis, contrahere prohibetur. atque ita haec opinio communis est. secundum Alciat. in dict. c. cum contingat. nume. 138. Alexand. Iasonem & Ripam in d. l. is cui bonis. numero 57. quo in loco late quaestionem istam disputauit Ripa. Huc accedit, quod prodigus, cui bonis interdictum est, furioso aequiparatur. d. l. is cui bonis. l. 1. C. de cura. furiosi. l. Fulcinius. §. adeo. ff. ex quibus caus. in poss. eat. l. is qui. §. diuus. ff. de tutor. & cura. dat. ab his. §. furiosi. Institut. de curator. sic sane Frederic. consilio 31. eandem opinionem communem sequitur, ac Bertrandus consilio 47. libro 2. Contrariam sententiam, quod contractus a prodigo, cui bonis interdictum est, factus iuramento confirmetur, probare conantur Anto. a Butrio, & Imol. in c. cum contingat. Rom. & Aretin. in d. l. is cui bonis. Capella Tholosana 498. ea quidem ratione, quod contractus prodigi prohibeatur in eius vtilitatem, & fauorem: ergo iuramento confirmari poterit. Authent. sacramenta puberum. cum his, quae ad idem solent allegari. Haec tamen ratio parum vrget. Quia non tantum prohibetur prodigus contrahere propter eius fauorem, sed & propter defectum iudicij, sicuti furiosus. Etenim in rebus proprijs administrandis qui prodigus est, dubio procul, quo ad hoc iudicio carere videtur. Adducitur & contra communem altera ratio. Nam prodigus adulto curatorem habenti comparatur. l. si curatorem. C. de in integ. rest. Sed adultus etiam curatorem habens iuramento obligatur efficaci quidem obligatione. d. Auth. sacramenta puberum. Igitur & prodigus. Huic argumentationi respondetur facilime: siquidem prodigus cum alienat curatoris auctoritate, aequiparatur adulto habenti curatorem. at cum alienat absque auctoritate curatoris, similis est furioso. Et ideo eius alienatio etiam cum iuramento indiscreta est, & iudicio caret: eáque ratione mirum non est, eam nec tenere, nec confirmari iuramento. Vnde communis opinio verior est. Cui etiam suffragatur, quod cum non careat praesumpta fraude is, qui cum prodigo contrahit. l. si quis cum sciret. ff. pro emptore. videtur iuramentum ab eo praestitum dolo extortum fuisse: idcirco minime confirmat contractum. d. c. cum contingat. cum similibus. Et praeterea contractus a lege prohibitus ratione fraudis praesumptae non confirmatur iuramento, vt Bartol. explicat, quem alij frequentiori suffragio sequuntur in l. omnes populi. ff. de iustitia & iure. 2. quaestione 3. q. princip. Cardin. Imola, & Panormitanus in dicto c. cum contingat. argumento l. vlti. C. de non numerata pecunia. quasi dolus, & fraus consensum saltem liberum impediant. praesertim, quia prodigo administratio interdicitur propter faciles, ac admodum frequentes deceptiones, quae fieri possunt his, qui hoc vitio laborant ex defectu integri iudicij, qui contingit, ac procedit ab ipsa prodigi cupiditate, quae eius iudicium caecum reddit: quemadmodum & in hac specie Panormitanus explicat in dicto capitulo. cum contingat. columna duodecima. versicul. in eo tamen, quod dominus Antonius. quibus tandem effectum est, vt opinio Bartoli aequior, ac verior semper visa fuerit. # 4 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Confessio absente parte facta iure Canonico praeiudicat confitenti. -  2 Promissio facta alteri per alterum iure Canonico valida est. & num. 4. & 9. -  3 Stipulationi, quae alteri per alterum fit, an resistat ius Ciuile, & an oriatur ex ea naturalis obligatio. & nu. 4. 6. & 10. -  4 Poenae adiectio nulla est, si principalis ipse contractus sit nullus. -  5 Naturalis obligatio dupliciter consideratur, quoad intellectum iuris humani. -  6 Humana lex potest contractus quosdam pro communitatis vtilitate prohibere, qui iure naturali non sint improbati. -  7 Rei dotalis prohibita alienatio impedit naturalem obligationem oriri: & tamen alienatio iuramento confirmatur. -  8 Naturalis obligatio, quae sufficiat ad impediendam repetitionem scienter soluti per iuris errorem. -  9 Varie potest concipi stipulatio, quae alteri per alterum fit. -  10 Ius Ciuile nec adsistit, nec resistit stipulationi, quae alteriper alterum fit. -  11 Stipulatio alteri per alterum concepta iuramento valida fit, & confirmatur. -  12 Pactum nudum quod sit, & vnde eo nomine appelletur? -  13 Pactum nudum iure Ciuili, nec obligationem, nec actionem producit: quid si sit iuratum? 15. -  14 Iure Pontificio pactum nudum obligationem & actionem habet: & inibi quid de pacto nudo a causa? -  15 Pollicitatio, an iure Canonico obligationem, & actionem inducat? -  16 Iuramentum an operetur, quod ex pollicitatione oriatur iure Ciuili obligatio, & actio detur? §. QVARTVS. EAndem materiam Bart. examinans proponit aliam conclusionem, quae iuxta ordinem praescriptum decima est. Contractus, cui nec lex assistit, nec resistit, iuramento confirmatur. Huius conclusionis probatio ea est, quod in hac specie, nec iuramentum ex parte iurantis, nec ex parte illius, cui fit, vllam turpitudinem habeat: nullus etenim quicquam contra legem contrahendo committit: idcirco locus est regule traditae in d. c. cum contingat. quam in tertia conclusione superius explicuimus. Quamobrem non video aliquam super hac Bar. sententia tractari controuersiam, quae ipsam dubiam efficiat: tametsi illationes a Bart. traditae dubiae plerisque videantur: quas ob id oportet expendere diligentius. Prima Bart. illatio fit ad intellectum. l. stipulatio ista. §. alteri. ff. de verb. obli. Etenim stipulatio alteri per alterum facta, licet iure Ciuili effectum non habeat, tamen si iuramentum ei accesserit, valida est: quia eidem ius non resistit, & si non adsistat. hanc opinionem Bar. probat glos. celebris in c. quoties cordis oculus. 1. q. 7. quae satis in specie vult, iure Canonico, maxime, si accesserit iuramentum, stipulationem alteri per alterum factam validam esse. ex cuius glos. verbis duo colliguntur. Primum, iure Pontificio stipulationem alteri per alterum factam praesenti actionem acquirere. atque ideo licet [art. 1] alias iure Ciuili confessio facta parte absente, siue in iudicio, siue extra iudicium non valeat, quo ad probationem plenam. l. certum. §. si quis absente. ff. de confess. glos. in c. vlt. eod. tit. vbi Abb. nu. 15. & Doct. communiter in l. generaliter. C. de non nume. pecuni. tradunt Felin. in c. si cautio. de fide instru. Hippo in Rub. C. de probatio. numer. 89. idem in singul. 202. quo ad semiplenam vero probationem valet, etiam facta extra iudicium. Bar. in l. admonendi. numer. 48. ff. de iureiur. Abb. per tex. ibi in c. vlt. de success. ab intest. idem Abb. nu. 7. Imo. & Fel. nu. 30. in d. c. si cautio. Attamen iure Canonico haec confessio etiam extra iudicium facta absente parte valida est, & quo ad plenam probationem praeiudicat confitenti, etiamsi verba in absentem dirigantur: sic denique ex d. glos. adnotarunt Anton. & Imol. in dict. cap. si cautio. vbi Felin. num. 27. asserit, hanc opinionem tanquam plurium auctoritate comprobatam tenendam esse: quam etiam sequitur Hippo. d. Rub. C. de probatio. nu. 92. & in d. singu. 202. & Alciat. in d. c. cum contingat. num. 228. fallitur tamen dum requirit, quod haec confessio iurata sit. Procedit etenim glos. & communis opinio ab ea deducta, etiam in confessione, quae iurata non sit. nec id mirum cuiquam videri debet: quia confessio ius nullum tribuit: sed iam inductum probat l. Publia. ff. deposit. & ibi Paul. Cast. Nec tamen omnino deducitur ex d. gloss. quia illa non tractat de confessione, sed de promissione & stipulatione: & praeterea loquitur in eo casu, quo verba obligationis diriguntur in praesentem, licet exequutio in absentem concipiatur. Ipsa autem conclusio principalis, quae ex dicta gloss colligitur: nempe [art. 2] iure Canonico validam esse promissionem alteri per alterum factam: recepta quidem est per Antoni. & alios in d. c. si cautio. Bald. in l. illud. C. de sacrosan. ecclesi. quibus accedit ratio glos. in l. 1. ff. de pact. quo in loco gloss. & Bartol. tenent, stipulationem alteri per alterum factam pactum quidem esse, etiam si nudum sit. Sed ex pacto nudo iure Canonico actio oritur. capitulo primo. de pactis. igitur & ex hac stipulatione obligatio, & actio quaeritur: atque ita hanc opinionem defendit Fortuni. in dict. l. 1. ff. de pact. numero 23. qui late eius rationes considerat: eam praecipue, quae dictat naturalem obligationem acquiri stipulanti ex hac stipulatione alteri facta: sicuti probat glos. in dict. l. stipulatio ista. §. alteri. in verbo, interest. vbi Bartol. & Doctor. eam sequuntur. idem Bart. in l. cum lex. & in dicta l. si quis pro eo. colum. penult. ff. de fideiusso. quorum opinio, quo ad hanc rationem, communis est, secundum Iason. in dicto §. alteri. numer. 20. & Fortun. in dicta l. 1. numer. 24. ff. de pact. qui pro hac communi hac item ratione vtitur. Nam stipulationes in hoc ipsum iure Ciuili inuentae, ac inductae sunt, vt quis sibi stipuletur, quod eius interfit. l. stipulatio. §. alteri. cum similibus, de verbor. obligationib. & [art. 3] ideo inutilem iura ciuilia esse censent stipulationem, quae alteri per alterum fiat. Haec vero ratio iure naturali cessat: secundum quod tantum in pactis, & conuentionibus consideratur, quod fides data seruetur. Igitur iure naturali, & item iure Canonico stipulatio alteri per alterum facta valida est, & ius stipulanti acquirit: licet ius Ciuile obligationem ciuilem, & actionem ei negauerit, ne quis stipuletur, quod eius minime intersit. Multa possent in fauorem huius opinionis adduci, quae missa facimus: quia omnino expedita non sint, nec admodum vrgeant pro eius probatione. Illud tamen omittendum non est, quod huic disputationi causam dedit: nem pe ratio Bartol. in d. l. si quis pro eo, dum scribit huic stipulationi ius Ciuile, nec adsistere, nec resistere: imo ipsam vires iuris naturalis habere. quod adnotarunt gloss. in dict. §. alteri. in verb. conueniat. gloss. in l. cum principalis. ff. de regul. iur. & in l. non dubium. in verb. ob id. C. de legib. vbi Bartol. idem Bartol. & Doctor. communiter, teste Iasone ibidem in dict. §. alteri. nume. 16. quibus suffragatur tex. in dict. §. alteri. cum similibus, quibus probatur stipulationem alteri per alterum factam validam esse apposita poena. Et tamen [art. 4] si stipulatio praedicta esset contra legem, minime valeret adiectio poenae: nam vbi principalis contractus nullus est, & legi contrarius, etiam appositione poenae non tenet. l. Seius & Augerius. l. quod de bonis. ff. ad leg. Falcid. l. non dubium. C. de legib. l. vlt. ff. de consti. pecu. c. P. & G. de officio deleg. glos. & Felin. in c. significantibus. col. vlti. eo. titul. vbi etiam hoc notant Abb. Bal. & Barba. Felin. in c. tua. col. 3. de iureiur. idem in c. nobis. de simonia. l. si homo mortuus. l. ita stipulatus. in magna. ff. de verb. obligat. vbi Ripa numer. 36. Alex. consil. 32. lib. 2. & ibi Carol. Molinae. glos. singul. in l. si patronus. §. patronum. ff. si quid in fraud. patron. Ias. in l. impossibilis. colum. vlti. ff. de verb. obligat. ex quibus deducitur haec communis sententia, quae asserit, poenae adiectionem nullam esse, vbi & contractus nullus sit, a legéque reprobatus. Vnde maximum signum est, stipulationem alteri per alterum factam non esse lege reprobatam, nec legi resistenti contrariam: quia appositio poenae eidem stipulationi accessoria valida est. idem notant gloss. in l. pacta, quae contra. C. de pact. & in regul. accessorium. de regul. iur. in 6. Innocent. in cap. penult. de pact. Henric. in c. vltim. col. 3. eod. tit. Sed aduersus hanc communem sententiam, quod stipulatio alteri per alterum facta sit contraria legi resistenti, & omnino nulla, ita vt nec ex ea oriatur naturalis obligatio, probatur iuxta quorundam opinionem in d. §. alteri. dum in eo dicitur, Alteri stipulari nemo potest. Etenim negatiua dictio praeposita verbo, potest, praecisam inducit necessitatem, ac significat actum esse impossibilem. glo. celebris in c. 1. de regul. iur. in 6. Abb. in c. 1. notabi. 4. de caus. poss. & propriet. idem in c. 1. 2. notab. de fide instru. Bart. & Doct. communiter secundum Ias. ibi nu. 23. in l. Gallus. in princip. ff. de liber. & posth. late Andr. Tiraq. post leges connubiales glos. 2. in princip. & nu. 8. Fortuni. in d. l. Gallus. col. 14. Carol. Molin. in consuetu. Parisiens. tit. 1. §. 1. in glos. 3. Corasius in l. 1. col. 2. ff. de verbo. obligat. Alciat. lib. 3. parad. c. 4. idem in l. Nepos Proculo. ff. de verb. signif. Ergo stipulatio ista alteri per alterum facta, nulla omnino est, & iure impossibilis, eóque resistente concepta. Huic vero rationi respondet Bart. in dict. l. cum lex. ff. de fideiussor. colum. 3. eam esse admittendam, quoties lex dictionem negatiuam praemisit verbo, possit, futuri temporis: quasi aliud sit, cum negatiua fuerit praeposita verbo, potest, praesentis temporis. Quae quidem distinctio minime placet Ias. in d. §. alteri. nu. 17. & in d. l. Gallus. Et merito: non enim video rationem congruam huius discriminis: maxime quia frequentissime negatiua praeposita verbo, potest, praesentis temporis inducit precisam necessitatem. l. nemo potest. ff. de leg. 1. Deinde contra communem sententiam sunt verba responsionum iuris Ciuilis satis aperta. in l. 1. §. quod seruus. ff. de stipul. seru. ibi, nullius momenti. Et in §. si quis alij. Instit. de inutilib. stipul. & in l. 1. §. 1. ff. de stipulat. seruo. ibi, nihil agit. & in l. ita stipulatus. §. Chrysogonus. ibi, nullam obligationem. ff. de verb. oblig. quibus in locis Iurisconsulti de hac stipulatione tractantes his verbis vtuntur, quae videntur apertissime ab ea excludere naturalem obligationem, & ostendere, eam iuri resistenti contrariam esse. Quamobrem, stipulationem istam, de qua disputamus, esse contrariam iuri resistenti contendit Ias. in d. §. alteri. nu. 16. idem Ias. in l. non dubium. C. de legib. col. pen. Nec oberit, si velimus tenere contra communem, ratio, quae de adiectione poenae valida quidem adducta fuit. Siquidem non ex eo valet in hac stipulatione adiectio poenae, quod stipulatio ista non sit contraria iuri resistenti: sed quia ratio iuris Ciuilis denegantis huic stipulationi actionem, & obligationem, deficit, vbi poena eidem adijcitur. Etenim alteri stipulari nemo potest: quia eius non interest, quod alteri detur. Haec autem ratio satis deficit, si poena apponatur stipulationi: nam illa pertinet ad ipsum stipulantem, & ei soluenda est, idcirco valet adiectio poenae: licet stipulatio minime sit valida, secundum Bal. in dict. l. non dubium. 14. opposit. & ibi Ias. col. pen. Bartol. in l. ita stipulatus, in magna. 12. oppositio. & ibi Rip. nu. 38. ff. de verb. obl. Curti. Iuni. in d. l. pacta quae contra. C. de pact. Sic & quod stipulatio ista nullam producat obligationem naturalem in fauorem quidem stipulantis, tenent Raine. de Forliuio. Cuma. Paul. de Cast. & Alexan. in d. §. alteri. quos ibi Ias. sequitur num. 20. & Cuma. idem in l. 1. ff. de pact. quorum rationes aduersus communem fere sunt illae, quas modo adduximus ad probandum huic stipulationi ius resistere. Nec diffiteor quidem ambiguam esse hanc controuersiam, multisque difficilem visam fuisse. Nam & iure Pontificio alteri per alterum stipulationem factam nullam esse, probat text. in capit. quanquam. de vsuris, in 6. vbi probatur, non posse alteri quenquam acquirere, nisi persona publica sit, vt notarius, vel sacerdos parochialis, qua ratione satis deducitur naturalem obligationem, minime ex hac stipulatione oriri: nam si ea oriretur, profecto iure Pontificio seruanda foret. c. 1. c. qualiter. de pact. cum his, quae inibi traduntur. Hanc opinionem, quod iure Pontificio stipulatio alteri per alterum facta, non habeat maiorem effectum, quam habet iure Ciuili, veriorem esse censent Panormi. & Felin. num. 23. post Anto. ibi in prooemio Gregoriano. idem Abb. in capit. si cautio. 3. colum. de fide instrumen. & in cap. constitutus. de procurat. & in c. vlt. col. 7. de confess. Ioan. Faber in §. alteri. Institut. de inutili. stipulat. Imola, Roman. Alexand. & Ias. in l. stipulatio ista. §. alteri. nu. 5. Ro man. in Authen. similiter. C. ad leg. Falci. 5. speciali piae causae inter contractus. quorum opinio, nisi & in hoc fallor, magis communis est. Quidam tamen, vt ex Felino constat, existimant, iure Canonico esse aduersus promittentem locum remedio Euangelicae denunciationis, iuxta cap. nouit. de iudic. & id habere locum, quoties verba stipulationis fuerint directa in ipsum stipulantem: licet exequutionis formula concepta sit in absentem: quo casu loquitur glos. in d. cap. quoties. Eodem modo Alexand. & alij in dict. §. alteri. censent, esse intelligendam eam opinionem, si vera est, quam paulo ante retulimus: nempe, ex stipulatione ista naturalem obligationem oriri. Quibus tandem effectum est, vt satis sit haec controuersia difficilis, praesertim circa ius Pontificium, & deinde ad intellectum legis Regiae quae hac in materia solet adduci: idcirco aliquot exponam ad faciliorem huius quaestionis expeditionem. Primum existimo [art. 5] duplicem esse naturalem obligationem: vnam quidem, quae insurgit ex honestate, ac debito morali: alteram, quae ex legis, ac iuris naturalis vinculo oritur. Haec distinctio colligitur ex Baldo in l. 1. C. de sacrosan. eccles. numer. 55. & Thom. 2. 2. quaestion. 106. articul. 4. 5. & 6. Prior pertinet ad honestam quandam obseruationem, quae tamen necessaria non est ex vi legis, sed ex vi honestatis moralis. Posterior vero ex vi praecepti legalis necessaria est, nec absque peccati reatu omitti potest: quemadmodum Thomas ipse tradit. Nos item admonuimus hanc distinctionem vtilem admodum esse, in capit. cum in officijs. de testamentis. numero 10. & in cap. cum esses. eod. titu. nume. 9. qua ratione effectum est, vt apud ius ipsum Ciuile prior naturalis obligatio effectus aliquot habeat, quippe quae repetitionem soluti ex errore iuris impediat, secundum Fortun. in l. 1. §. ius naturale. ff. de iustitia & iure. illat. 10. & sufficiens sit ad nouationem. l. 1. ff. de nouationi. atque alios, quos modo exponere non vacat. Posterior autem maiorem vim habet: nam exceptionem, & retentionem inducit: qui effectus maximi censentur a iuris vtriusque interpretibus: atque item in animae iudicio necessitatem soluendi, & restituendi, omnino imponit sub peccati poena, quos equidem effectus prior illa obligatio non habet: quem admodum ex his, quae in specie statim inferam, manifeste constabit, etenim ad multa hanc primam assertionem praetermitimus. Secundo est maxime obseruandum, legem [art. 6] humanam posse dubio procul quosdam contractus, pacta quaedam, & conuentiones ita irritas facere, ac prohibere, vt minime ex eis oriatur posterior naturalis obligatio, quae ex debito legali, ac legis vinculo procedit: prout Reipublic. expedire viderint ipsi legumlatores. probatur haec conclusio. Nam licet ius humanum tollere non possit iura naturalia, quo ad prima principia: scilicet, ratione viuendum est: nec quo ad ea, quae ex primis principijs necessario sequuntur, qualia sunt Decalogi praecepta: conclusiones tamen, quae ex primis principijs iuris naturalis oriuntur, frequentius, non tamen in vniuersum, iuris humani dispositioni, qua ex parte id vtile Reipu. & communitati sit, submittuntur. Hoc ipsum & ratio naturalis dictat, vt leges humanae, & hominum instituta mutentur iuxta vtilitatem ipsius humani conuictus. quod tradit Tho. 1. 2. quaest. 54. art. 5. & 2. 2. q. 60. artic. 5. & rursus. 1. 2. q. 96. artic. 4. Ex quo apparet, humanas constitutiones in his, quae sunt praeter ius naturale, id est, quae necessario non sequuntur ex primis principijs iuris naturalis, potestatem habere statuendi, quod in Reipub. vtilitatem cessurum sit, siue praecipiendo, siue prohibendo. His accedit, quod humana lex si ea iusta sit, etiam ciuilis obligat, & seruanda est in animae iudicio, & in diuino tribunali. gl. insignis in c. quae in ecclesiarum. de constit. cuius rationem, & alia, quae ad eius comprobationem fuere necessaria, ipse tradidi in d. c. cum esses. At si lex, quae contractum prohibet, & ei resistit, iusta est, & in animae iudicio seruanda, profecto necessario praemittit, naturalem obligationem iuxta posteriorem sensum non oriri ex eo contractu: nam si ea oriretur in animae iudicio seruandus foret contractus hic a lege prohibitus. Quod apertissime repugnat ipsius legis virtuti, & iustitiae. Deinde, vt ex Thom. colligitur in d. q. 60. art. 5. lex humana, aut est iusta, aut iniusta. si iusta, omnino seruanda est. Si iniusta: non alia quidem ratione iniustitiam habet, quam quod sit legi naturali contraria. Igitur humana lex, si ea iusta sit, minime repugnat, nec est contraria legi naturali: idcirco nequaquam vere dici poterit, eam tollere naturalia iura, nec naturales obligationes: tametsi impediat oriri obligationem istam naturalem quae efficax sit ad excipiendum, & retinendum, item & ad exequutionem in foro animae exigendam: diceretur autem iniqua lex, si naturalem obligationem tolleret, quippe quae iuri naturali refragaretur. Praeterea, aut lex humana potest contractum aliquem prohibere, & ei resistere, aut non. Si potest, eadem quidem impedit naturalem obligationem, ex vinculo consensus oriri: quia consensum illum irritum facit in foro exteriori, & interiori, vt superius dictum est. Si non potest, tollitur profecto vbique gentium illa vera, & hominum consortio necessaria Reipub. institutio, quae iuxta tempus & locum debet aliquot conuentiones prohibere, & improbare. Tertio hinc constat ex contractu, quem lex prohibet ei resistens, minime oriri naturalem obligationem. quod not. Bar. in d. l. si quis pro eo. col. pen. & in l. cum lex. col. 1. ff. de fideiuss. probat text. in l. non dubium. C. de legib. quam opinionem late defendit Fortun. in d. l. velut. col. 7. ff. de iust. & iure. Quarto, ab eadem radice deducitur, posse contingere contractum aliquem lege humana reprobari, ita, vt ei lex resistat, nec ex eo producatur naturalis obligatio, & tamen ex eodem efficacem naturalem, & ciuilem obligationem oriri in his prouincijs, vbi eadem humana lex statuta non fuerit, potest etenim humanis constitutionibus contractus quidam prohiberi ob vtilitatem Reip. vel quia ita conueniat ea in prouincia statui, qui tamen cessante lege, aut in alijs prouincijs fieri commode posset, & factus valeret vtique, & haberet obligationem naturalem, & ciuilem. Saltem eam naturalem, quae ex consensu legibus non improbato sufficiens est: huius rei possunt proponi varia exempla: Apud Hispanos vxor non potest contrahere sine licentia mariti: & si contraxerit, contractus omnino nullus est, eíque lex Regia, eademque iusta resistit: idcirco, nec naturalem producit hic contractus obligationem, naturalem inquam in eo sensu, quo efficacem esse diximus, vt naturalis obligatio seruanda sit in animae iudicio, ac procedat a debito legali. Et tamen hic contractus apud Italos, apud Germanos, atque apud ipsos Hispanos olim ante Regiam constitutionem vim haberet, & effectum illum quidem, qui pactionibus ex legitimo consensu gestis adesse solet, atque naturalem obligationem a legis naturalis vinculo productam: quod si dixeris, non tolli, nec impediri obligationem istam naturalem per legem Regiam, fateri oportet, apud omnes gentes contractum istum non producere obligationem naturalem, quae procedat a legis vinculo, quod falsissimum est. Ipse fateor obligationem naturalem, lege humana proprie, non tolli, sed impediri, ne oriatur: cum ea producatur a consensu paciscentium legitimo, id est lege humana minime reprobato. Quinto, ex praemissis apparet, maxime referre quid humana lex in his, & alijs conuentionibus discernendis constituerit. Nam si lex ipsa contractui resistat, & eum reprobet, non producitur ex eo naturalis obligatio, quae vinculo iuris naturalis, & legis fulcitur, tametsi quandoque adsit quaedam naturalis obligatio, ab honestate morali procedens: text. optim. in d. l. 1. ff. de nouationi. At si lex ipsa humana conuentioni, & contractui non resistat, nec adsistat: quippe, quae nec ipsum contractum reprobet, nec expressim approbet ei actionem tribuens, & obligationem: imo quandoque expressim eas denegauerit, tunc contractus hic manet destitutus auxilio iuris Ciuilis sub fomento tantum legis naturalis: atque ideo ex eo oritur naturalis obligatio, non tantum ea, quae ad moralem honestatem pertinet, sed & illa, quae a debito legis producitur. Sexto patet ex proxime dictis, [art. 7] rei dotalis alienationem minime producere naturalem obligationem Lex etenim iusta, quae de fundodotali lata est, hunc contractum prohibet, eíque resistit, nec tantum denegat actionem, quod patet in l. 1. ff. de fundo dotali. Quamobrem illa naturalis obligatio, quae a debito legis procedit, hic omnino impeditur, & tamen vbi lex ista lata non foret, valeret quidem hic contractus propter consensum vtriusque contrahentis minime lege humana impeditum: quod si dixeris, ex hoc contractu naturalem obligationem oriri ex debito legali, fateri necesse est, alienantem rem dotalem in iudicio animae teneri ad obseruationem contractus, & esse locum exceptioni, ac retentioni, quae omnia procul a vero abhorrent, nec iure defendi possunt. Septimo, hinc deducitur, non esse necessarium, vt contractus lege ciuili prohibitus possit iuramento confirmari, quod ex eo oriatur naturalis obligatio. Nam & si contractus omnino nullus sit, eíque lex resistat & impediat oriri obligationem naturalem a debito legis procedentem, nihilominus confirmari poterit iuramento, quem admodum probatur in d. cap. cum contingat. iuncta proxima illatione. & in hoc c. quamuis pactum. atque ideo etiam non est omnino necessaria probatio. Bart. in d. l. si quis pro eo. dum agens, an stipulatio alteri per alterum iuramento praestito sit valida, vtitur ea ratione, quia ex hac stipulatione absque iuramento nascitur obligatio naturalis. Octauo, libet ad planiorem eorum, quae iam praemisimus, intellectum itidem adnotare, nec eam esse sufficientem argumentationem, quaquis probare conetur, [art. 8] naturalem obligationem ex debito legali procedere ab aliquo contractu: si scienter facta solutio repetitionem non habeat iuris errore. Nam hunc effectum quandoque operatur naturalis obligatio ab honestate morali procedens: quod probatur in l. si poenae causa. ff. de condict. indebit. Etenim in §. praecedenti diximus, liberatum a solutione pecuniae, quam soluere alioqui tenebatur, causa poenae, & ad punitionem creditoris, minime teneri in animae iudicio naturaliter ex debito legali ad illius pecuniae solutionem: & tamen si soluat, non poterit condictione indebiti repetere. text. in d. l. si poenae causa. Hic enim effectus procedit ab obligatione quadam naturali, quae pertinet ad moralem honestatem. Sic & in eo, qui alteri remunerationis causa tenetur moraliter obligatione naturali ad antidora, sicuti in dict. capitul. cum in officijs, de testamen. probauimus. Eadem ratione constat intellectus ad l. 1. l. error. C. ad l. Falcid. cum his, quae notantur in l. 1. ff. de condict. indebit. quibus satis manifestum fit, haeredem soluentem integra legata errore iuris non retenta Falcidia, minime posse quartam repetere, id enim procedit propter illam naturalem obligationem, quae ab honestate morali procedit, quo plenior fides erga testatoris voluntatem seruetur. dict. l. 1. C. ad legem Falcid. Nec enim haeres tenetur naturali obligatione, quae ex debito legali oritur, integra legata soluere, non retenta Falcidia. Cum eum lex ipsa liberum efficiat a quarta, quae lege iusta permittente per haeredem retineri potest, & poterat olim etiam testatore prohibente Falcidíam detrahi, sicuti iuris est apertissimi: ita quidem quod nec poena adiecta prohibitioni valida foret. l. quod de bonis. §. 1. ff. ad l. Falcid. ex quibus duo subinfero, primum, legem ciuilem permittentem Falcidiam, & prohibentem, ne testator eam vetaret, huic testatoris prohibitioni resistere. quod not. glos. in d. l. stipulatio ista. §. alteri. in verb. conueniat. quicquid ibi Ias. num. 18. dixerit. Secundum, quod olim etiam testatore prohibente deductionem Falcidiae, haeres minime tenebatur naturaliter obligatione debiti legalis legata integra soluere, non deducta Falcidia, licet Ias. in d. num. 18. contrarium notauerit: & idem in l. cum quis. post gl. ibi. C. de iuris & fact. ignorantia. Est enim falsa Iasonis opinio, vel intelligenda de naturali obligatione, quae ab honestate morali procedit. Et sane si verum esset, legem humanam in hoc casu non resistere prohibitioni Falcidiae, dubio procul daretur naturalis obligatio legalis vinculi. Quod si ea detur, necessario sequitur, haeredem in animae iudicio non posse Falcidiam olim retinere, ea prohibita per testatorem: posséque legatarios iure Falcidiae prohibitae retentione vti. Quorum posterius falsum est, etiam in iudicio exteriori, nisi haeres iuris errore legata integra soluerit. Prius vero itidem est a veritate admodum alienum: cum auctoritate legis iustae legatarij a Falcidia excludantur, & haeres eam possit retinere. Deinde si haeres naturaliter teneretur debito legali soluere integra legata prohibita Falcidia per testatorem, profecto non posset eam quantitatem, quam per errorem facti soluisset, repetere nec in foro exteriori: cum legatarij habeant exceptionem, ac retentionem ex dicta naturali obligatione, nec in animae iudicio: & tamen falsum id est: quia si soluit haeres errore facti, existimans bona haereditaria integris legatis soluendis sufficere, posset repetere, secundum communem in dicta l. error. est & aliud huius illationis & conclusionis exemplum pium in haerede soluente legata, ex minus solenni testamento: illa etenim si soluerit per errorem iuris, repetere non poterit. l. fideicommissum. C. de condict. indebit. gloss. Bartol. & Doctor. in dicta l. cum quis. C. de iuris & fact. ignor. gloss. in l. 1. ff. de condictione indeb. optimus textus, in l. vltima. C. ad legem Falcidiam. Quibus in locis communium consensu probatur, ex minus solenni testamento naturalem obligationem oriri. Haec vero naturalis obligatio solum procedit a morali honestate, secundum quam deferendum est voluntati testatoris, iuxta l. 1. C. ad legem Falcid. atque ideo repetitionem impedit soluti per iuris errorem. Non tamen haec est naturalis obligatio debiti legalis, quae retentionem & exceptionem habeat: & quae omnino cogat in animae iudicio ad solutionem: sicuti nos latius probauimus in dicto capitul. cum esses. de testament. Nono, praemittendum est, hanc [art. 9] stipulationem alteri per alterum factam posse varie concipi. Nam si ita formula concepta sit, vt nomine absentis quis stipuletur, fiátque tota stipulatio absentis nomine, tunc sane stipulatio valet, nec ista prohibetur in dicto §. alteri. quemadmodum voluerunt gloss. & Docto. per textum ibi in l. huiusmodi. ff. de legat. 1. gloss. in §. alteri. Institut. de inutilib. stipulat. & in l. penulti. ff. de negot. gest. & in l. quaecunque gerimus. ff. de action. & obligation. ex quibus illud aperte colligitur, hanc stipulationem validam esse, etiam nullo praecedente mandato: tenebitúrque hic stipulator post ratihabitionem absentis ei actiones cedere: quod probatur in dicta l. penulti. & est haec opinio communis, vt constat ex Iasone in dicto §. alteri. sub l. stipulatio ista. numero 11. cui addenda sunt, quae ipse notaui lib. 1. Variarum Resolut. capitu. 14. numer. 13. Quandoque stipulatio concipitur simpliciter verbis principalibus directis in personam stipulantis, hunc in modum: Promittis mihi dare Titio centum? Et in hac specie intelligenda sunt iuris Ciuilis responsa, quae de stipulatione ista tractauerunt: ídque multis necessaro probatur. Siquidem vbi verba obligationis in absentem diriguntur, praesens nec dicitur stipulator, nec dicitur stipulari. Deinde in praedictis iuris ciuilis responsis, maxime in d. l. stipulatio ista. §. alteri. & in d. §. alteri. de inutilib. stipula. haec stipulatio improbatur eo, quod ipsius stipulantis nihil intersit, non autem ex defectu formulae conceptae. Qua ratione foret reprobanda, si verba ipsius promissionis non dirigerentur in praesentem. text. in d. l. stipulatio ista. §. si quis insulam. & est ab omnibus receptum. praesertim, quia glos. in d. §. alteri. & in l. 1. ff. de pactis. in verb. in idem. has Iurisconsultorum auctoritates ita intellexere, vt verba promissionis in praesentem dirigantur, exequutionis autem in absentem. Idcirco ea, quae de stipulatione alteri per alterum facta dicta fuere, necessario intelligenda sunt, siue quo ad Ius Canonicum, siue quo ad Ciuile, in ea specie, qua verba promissionis in praesentem diriguntur. Tertio, potest contingere, quod verba ipsius promissionis in absentem dirigantur: & in hoc casu nihil curandum est de iuris Ciuilis responsis, quibus agitur, neminem alteri posse stipulari: aut sane, & in hac specie receptis Iurisconsultorum sententijs, dicendum erit, hanc stipulationem omnino nullam esse, nec aliquem habere effectum: cum omnes fere Iuris vtriusque interpretes naturalem obligationem, & iuris Pontificij aequitatem huic negauerint, atque senserint legem ei resistere: quod ex praemissis apparet. Potius forsan dicetur haec promissio acceptilatio: de qua paulo post agemus. Nam & gloss. in d. c. quoties cordis oculis. praemittit in ea stipulatione, cui vires iure Pontificio tribui contendit, verba in ipsum praesentem, quo ad obligationem, esse directa. Decimo, vt ad propositam quaestionem accedamus, ipse opinor iure Pontificio, alteri per alterum posse stipulari verbis promissionis in praesentem directis, secundum auctoritatem gloss & eorum, qui eam sequuntur in dict. capitul. quoties cordis oculis. Ea praeterea ratione, quod iure Canonico ex pacto nudo actio oriatur. cap. 1. de pact. atque ideo ob eandem aequitatem haec stipulatio erit Iure Pontificio admittenda in hoc sensu, vt valida sit, & sequuta absentis acceptatione, eiúsque praestito consensu teneatur praesens stipulator ei actionem cedere. Sic etenim intelligo gloss. in d. c. quoties. ex his, quae ipse adnotaui in d. c. 14. lib. 1. Variarum Resolut. nu. 13. idemque & iure Regio respondendum erit propter l. 3. ti. 8. libr. 3. ordin. Nec quicquam oberit decisio tex. in c. quanquam. de vsu. in 6. quicquid enim alij responderint, ille text. exigit ad cautionem absentis publicam personam, vt absenti sequuta ratihabitione, aut acceptatione actio competat, & acquiratur sine cessione: sicuti de notario tradidimus in dicto capitulo 14. numer. 13. vnde iuxta opinionem istam non tantum denunciatio Euangelica est admittenda, sed & actio aduersus eum, qui alteri per alterum promisit. Vndecimo, hac in eadem controuersia opinamur, [art. 10] ius Ciuile nec adsistere, nec resistere huic stipulationi, quae alteri per alterum fit: quod, vt iam tradidimus, communi fere omnium iudicio definitum est. Cui minime oberunt, quae aduersus hanc sententiam adducta fuere: ea etenim procedunt, quo ad ciuilem obligationem, non quo ad naturalem: siquidem ne ciuilis actio, & ne obligatio ciuilis oriantur & dentur, verum est, ius Ciuile hanc stipulationem prohibere: & quo ad effectus ciuiles actionis & obligationis, sicuti Fortu. explicat in d. l. 1. ff. de pactis. nu. 25. Huic sane responsioni plurimum adstipulatur, quod dictio, potest, praemissa negatione non semper praecisam inducit necessitatem, nec tollit omnem potentiam, imo secundum subiectam materiam est intelligenda. tex. optimus in c. quanto. & ibi Abb. & Felin. de praesumptio. & in c. literas. de resti. spol. Sic licet in l. obligari. ff. de auctor. tutor. dictum sit, pupillum non posse obligari sine tutoris auctoritate, intelligitur tamen de obligatione ciuili, & legali, quo ad debitum praecisum: non tamen de naturali: nam quo ad eam, pupillus proximus pubertati obligatur. l. prima. ff. de nouatio. Sic quamuis ius ciuile dictet, neminem posse alteri stipulari, poterit ea negatiua oratio procedere, quo ad obligationem ciuilem, de qua lex ipsa tractat: non de obligatione naturali, quae ex pacto nudo oritur: & quae lege non resistente iustissima est. Denique haec responsio colligitur ex his, quae tradiderunt Ias. numero 23. & Fortuni. columna decimaoctaua, in dicta l. Gallus. in principio. Carol. Molinae. in consuetu. Parisi. titu. 1. §. 1. in glos. 3. in princip. Deci. in l. pacta, quae contra. C. de pact. col. 2. Ioan. Corasi. in l. si intercedat. §. si vsusfructus. ff. de seruitut. ad finem. Quibus in locis expenditur vis, & potestas huius orationis non potest. Non me latet, hanc vndecimam conclusionem satis dubiam esse, & fortassis posse facilius iure probari, & defendi ius ipsum ciuile resistere huic stipulationi, quae alteri per alterum fiat: qua praemissa opinione, & illud constabit, ex ea promissione minime deduci naturalem obligationem, quae ad legale debitum pertineat: atque ideo nec iure Canonico eam stipulationem validam esse, cum ei deficiat naturalis illa obligatio, a qua iuris Pontificij aequitas de pacto nudo procedit: sitque maximum inter haec duo discrimen: siquidem pacto nudo lex ciuilis nec adsistit, nec resistit, tantum actionem & obligationem ciuiles denegat. Attamen propter rei ambiguitatem lectoribus proponimus tutiores assertiones, ne tot auctoribus refragemur, nihilominus quid hac de re senserimus eidem significantes, quo lector ipse possit expendere, quam inuiti, quandoque receptis iam diu opinionibus accedamus: quod vero attinet ad legem 1. ff. de nouatio. existimo legem ciuilem resistere obligationi pupilli absque tutoris auctoritate: & ideo etiam si is sit proximus pubertati, non oriri naturalem obligationem, quae procedat a debito legali, & habeat ius excipiendi, ac retinendi, sitque in animae iudicio efficax: adest tamen huic contractui naturalis quaedam obligatio, quae ad moralem honestatem pertinet, cui competunt effectus nouationis, de quo in d. l. 1. & non repetendi solutum scienter per errorem iuris. l. si poenae causa. ff. de condi. inde. l. fideicommissum. C. eo. tit. Duodecimo, ex supra scriptis consentaneum est, oriri naturalem istam obligationem, quae ad honestatem pertineat ex promissione, & stipulatione alteri per alterum facta. Qua ratione hec stipulatio illos effectus habebit, quos habet naturalis obligatio ad moralem honestatem pertinens: nec in hac conclusione iure poterit controuerti, etiam si sequamur opiniones communi omnium iudicio contrarias, quarum paulo ante meminimus. Decimotertio, inspectis communibus sententijs, & his, quae maiori interpretum suffragio receptae sunt, apparet adhuc oriri naturalem obligationem debiti legalis ex stipulatione ista, quae alteri per alterum fit: cuius opinionis authores hic omittimus, quia superius eorum mentionem fecimus: maxime est haec conclusio vera in his regnis, propter l. 3. tit. 8. lib. 3. ordinat. Decimoquarto, vtcunque de his, quae in premissam disputationem inciderunt, mihi verissima videtur opinio Bar. existimantis [art. 11] hanc stipulationem, quae alteri per alterum fit, validam esse, etiam iure ciuili, si iuramentum accesserit: non enim est prohibita fauore publico, nec iuramentum ex parte iurantis, nec ex parte eius, cui iuratur, est illicitum, cum possit seruari vtrinque, sine dispendio salutis aeternae: sed eidem stipulationi lex ciuilis, vel resistit, vel non assistit, quia stipulantis minime quicquam intersit. Quae quidem ratio religione iuramenti deficere quodammodo videtur, propter diuini nominis intercessionem. Sic denique Bart. conclusio communis est, eam etenim tenuerunt gloss. in d. c. quoties cordis oculus. 1. q. 7. Bald. in l. nam & postea. §. iusiurandum. ff. de iureiur. Anto. & Imola in dict. cap. cum contingat. Alexan. & Iason. in dict. §. alteri. nume. 4. Abb. in Prooemio Gregor. numer. 25. quorum opinionem fatetur communem esse Andre. Alciat. in d. cap. cum contingat. nume. 221. licet ipse, & Panor. ibi de hac sententia dubitauerint, & contrarium tenuerunt Rom. in consi. 440. col. vlti. Ioan. Faber in §. si quis alij. Instit. de inutilib. stipul. col. 4. Bald. sibi contrarius in d. c. cum contingat. conclu. 5. atque ita Philip. Corne. in d. Auth. sacramenta puberum. nu. 35. multa aduersus communem conatur adducere, quae cessant, si ad amussim examinentur hoc in §. praenotata. Nec enim vbi agitur de obseruando iuramento, attendimus intersit quicquam, vel non ipsius cui iuratum est. tex. celebris in cap. debitores. de iureiurand. Et praeterea cum ex iuramento obligatio oriatur, sicuti in hac prima huius relectionis parte admonuimus, §. 2. satis probatur, stipulationem istam iuramento confirmari, & validam esse. Quam sententiam in eo sensu accipimus, vt sequuta absentis acceptatione cedenda sit ei actio per stipulantem, quod & paulo ante de iure Pontificio obseruandum esse diximus. Haec de prima Bart. illatione. Secundo loco Bartol. infert ad pactum nudum, quod licet iure Ciuili sit viribus equidem efficacibus ad agendum destitutum, tamen si iuratum sit, vires ad agendum habeat. Cui sane illationi aliquot item praenotanda sunt. Atque erit haec illatio vndecima principalis conclusio. Primum, pactum [art. 12] nudum id dici, cui praeter consensum, & conuentionem nihil extrinsecus accedit. Quasi ea pactio, quae in proprium, & speciale nomen contractus minime transierit, nec aliquod extrinsecus fomentum acceperit, nuda sit. l. iuris gentium. §. sed cum nulla. Et in princip. & in §. quinimo. ff. de pact. idcirco pacta nuda apud Iurisconsultos dicuntur pacta conuenta. d. l. iuris gentium. §. praetor ait. & l. pacta conuenta. ff. de contrahen. emptio. Cicero lib. 2. ad Herennium, & lib. 2. de Inuentione: sunt enim, inquit, pacta, quae legibus seruanda sunt, sunt idem pacta, quae sine legibus obseruantur ex conuentu, quae iuri praestare dicuntur. Haec Cicero, qui ea pacta iuri praestare dixit, quae nuda sunt, & licet ius Ciuile negauerit eis actionem, praetor tamen per exceptionem ea defendit. Optimus ad haec tex. in l. si tibi. C. locat. tradunt Bart. & alij in dict. l. iuris gentium. §. igitur nuda. Salic. in l. legem. C. de pact. Ioannes Coras. in lib. 1. Miscellane. capitulo primo. Sic & conuentiones, que proprium, atque speciale nomen non habent, pacta proprie dicuntur: atque in dubio appellatione pacti de conuento, & sic de nudo intelligendum est, secundum Bald. & Dec. post alios in Rub. C. de pac. vbi Andr. Alci. hanc opinionem scribit communem esse. Dicuntur haec pacta nuda, per metaphoram, quia simplicia omníque legum auxilio, viribúsque sint destituta. His autem solent extrinsecus multa accedere, quae hanc nuditatem tollunt: nempe, verborum solennis forma, id est, stipulatio, rei traditio, causae expressio: vt causa donationis, aut alicuius rei agendae, aut contractus aliquis praecedens, cui pactum nudum ipsum ex conuentu tantum accesserit. Ex quibus actio vtroque iure datur, & oritur similiter obligatione ciuili constituta: quod late explicat glo. in dicto §. igitur nuda. & ibi Doct. Panor. in cap. 1. de pac. col. 2. quibus in locis haec traditur materia. Secundo principaliter constituendum est, iure [art. 13] Ciuili ex pacto nudo, nec nasci ciuilem obligationem, nec itidem actionem ciuilem dari. l. iuris gentium. §. sed cum nulla. versi. igitur nuda pactio obligationem non parit. ff. de pact. cuius loci auctoritate, iam diu est haec opinio recepta. Rationem autem huic iuris Ciuilis responsioni conantur quidam aptare ex eo, quod lex ciuilis praesumat animo indeliberato, & ex leuitate pactum istud nudum processisse: atque ideo noluit ius Ciuile ei actionem dare. l. sciendum. §. ea autem. ff. de aedilit. edicto. Huius rationis post alios meminit Alexand. Imolens. in Rubric. ff. de verb. oblig. eritque haec praesumptio Iuris, & de iure: quia lex ciuilis super hac praesumptione statuit denegans actionem. d. §. sed cum nulla. qua ratione adhuc actio minime dabitur, etiamsi constiterit, deliberato animo pactum conuentum fuisse iuxta communem omnium sententiam. Verum huic rationi plura obstant. Primum quidem, quod isthaec praesumptio constituatur, & colligatur a Iure Ciuili ad denegandam actionem: contraria vero, nempe animi deliberati ab ipso praetore ad exceptionem, retentionem, & alios similes effectus, vt constat ex dicto §. sed cum nulla. Sed tamen id mirum videri non debet: quandoque etenim praesumptio datur a iure, quo ad vnum effectum, non tamen quo ad alium: sicuti colligitur ex notatis in c. afferte. de praesumptionib. praesumitur equidem delictum, quo ad poenam extraordinariam, non tamen quo ad ordinariam. Nec item inconuenit ex eodem facto aliquid praesumi iure Pontificio, quod non praesumatur iure Caesareo: imo contrarium potius. Ius Ciuile ex cohabitatione maris & foeminae, data aequalitate matrimonium praesumit. lege in liberae. ff. de ritu nuptiarum. non sic ius Canonicum, quod ex ea cohabitatione praesumit fornicationem. c. 1. 30. q. 5. cuius discriminis nos meminimus in Epitome de sponsalib. 2. part. cap. 1. nume. 5. Adhuc tamen haec ratio Alexand. & aliorum minime satisfacit: quippe quae conuinceret, si vera foret, actionem iure Ciuili dari ex pacto nudo, vbi per paciscentis confessionem constaret animus deliberatus, cum praesumptio iuris, & de iure in contrarium admittat confessionem illius, pro quo praesumitur, secundum communem in cap. is qui fidem. de sponsalib. gl. in Auth. de aequalit. doti. §. aliud. versi. scribat. & in l. in contractibus. vers. nullo modo. C. de non numerat. pecunia. & vere, si communi omnium sententiae standum est, & ipsis quidem iuris Ciuilis responsis, plane dicendum erit, etiam in hoc casu actionem ex pacto nudo minime dari, nec obligationem ciuilem oriri: praesertim ratio Alexan. ex eo deficit, quod ius ipsum Ciuile fatetur ex pacto nudo oriri, naturalem obligationem debiti quidem legalis ad retinendum, ad excipiendum, & compensandum. Quae profecto minime oriretur praesumptione constituta, non deliberatae promissionis. Nam praetor ipse aduersus iuris Ciuilis praesumptionem, non defenderet pacta nuda ratione consensus minus perfecti, non praemissa animi integra deliberatione: Imo praesumpta leuitate quadam, quo casu, si de hoc constet, nec iure Pontificio, nec in animae iudicio pacta nuda seruanda sunt, cum deficiat consensus ad conuentionem necessarius. l. 1. ff. de pactis. Quidam autem aduersus communem opinantur, etiam iure Ciuili, ex pacto nudo obligationem ciuilem nasci, & actionem competere, ídque probare conantur: primo, quia in materia peccati adhuc in foro ciuili standum est iuri Pontificio, quo datur ex pacto nudo actio, non Ciuili. c. vlt. de praescript. c. nouit. de iudic. at in obseruandis pactis nudis agitur de peccato mortali, quod committitur ab eo, qui pactum nudum violat. glos. communiter recepta in d. c. 1. de pact. vbi Fortuni. non semel hanc opinionem tenet, quam fatetur communem esse Andr. ab Exea. de pact. num. 374. aliquot friuolas rationes aduersum eam inducens, qui tamen a nume. 35. multa tradit in fauorem communis sententiae, cui palam suffragatur ratio naturalis obligationis a debito legali procedens, quae cogit praecise ad pacti nudi obseruationem in animae iudicio, cum iure naturali teneatur quis eidem pacto stare. Igitur & in foro seculari apud iudices laicos non est actio neganda ex pacto nudo agendi. Huic rationi respondetur, verum esse, iuri Pontificio in vtroque foro standum esse, quando tractatur, an aliquid sit permittendum approbatione quadam: nam si Ius Canonicum id prohibeat ea ratione, quod peccatum sit, Ius Ciuile non poterit id permittere, & si permiserit iuri Pontificio cedere debet. At in praesenti tractatu pacti nudi, non permittit Ius Ciuile approbatione quadam, quod promissor licite retineat quantitatem, aut rem pacto nudo promissam, nec admittit. peccatum illud, quod ipse promissor commiserit peccatum ipsum effringens. Quid ergo Ius Ciuile hac in re statuit? profecto id explicabitur ad rationem huius propositae quaestionis. Ius etenim Ciuile, etiam si praetor pacta nuda per exceptionem, retentionem, & compensationem defenderit ex aequitate iuris naturalis, noluit actionem pactis nudis ciuilem tribuere: imo eam negauit ad vtilitatem Reipublicae, vt tot lites, quae ratione pactorum simplicium contingere frequentissime possent, foris cederent, & ab his exterminarentur: hoc palam est ex ipsis Iurisconsultorum responsis, multáque similia exempla possunt huic negotio aptari, maxime illud, quod ex tractatu l. secund. C. de rescind. vendi. obuium est, & singulare. Etenim licet decepto vltra iusti precij dimidiam, teneatur alter laesionem illam resarcire in animae iudicio sub peccati mortalis reatu, & culpa: lex tamen ciuilis actionem decepto negauit ad huius laesionis reparationem: qua de re nos multa tradidimus libro secundo Variarum Resoluti. capit. 4 nume. 11. Deinde & his accedit, quod fornicatio simplex, atque item ea, quae in publicis lupanaribus exercetur, peccatum est mortale: & tamen nec lex ciuilis, nec Pontificia huic malo medetur, nec eam punire curat: quod in Epitome in quartum explicuimus. 1. parte, capit. 3. num. 9. Sic & licet quis quandoque teneatur sub peccati mortalis culpa benefacienti remunerari, attamen humana lex ciuilis, nullam actionem aduersus ingratum dedit ad hanc remunerationem, nec ea iure competit: sicuti meminimus in c. cum in officijs. de testam. Haec sane sunt, quae possunt comprobare similitudine quadam rationem istam, quam exposuimus, ad humanas ac ciuiles leges pacto nudo negantes actionem. Vnde manifeste errare videtur Andr. Alciat. in Rub. ff. de verb. obligat. nume. 13. & lib. 5. parad. cap. 5. dum scribit, ex pacto nudo iure etiam Ciuili actionem oriri in his casibus, quibus eiusdem pacti violatio mortalem culpam habet. Falsa siquidem est haec opinio ex praemissis. Secundo, aduersus communem Fortun. in dict. capit. 1. num. 10. alia vtitur ratione, existimans adhuc iure Ciuili post iuris Canonici statuta, ex pacto nudo actionem dari. Nam si quid omissum sit iure Ciuili, standum est in eo iuri Pontificio: quemadmodum communi sententia traditum est in capitul. cleric. de iudic. cap. 1. de noui oper. nuncia. Authen. quomodo oporteat Episcopos. collat. 7. in princi. Sed licet iure Ciuili omissus sit casus pacti nudi, cui actionem dari iura ciuilia omiserunt, ius tamen Canonicum palam eidem actionem dedit: igitur actio in foro Caesareo pacto nudo competit. Sed haec ratio manifeste deficit, quippe quae falsum praemittat: cum hic casus non sit a iure Ciuili omissus, imo expressim decisus: siquidem in dicto §. sed cum nulla. responsum est, nudam conuentionem minime parere actionem ciuilem. Etenim si ius Ciuile actionem dedisset pactis solennibus, omittens pacta nuda, potuisset dici, hunc casum omissum fuisse: at cum palam responderint Iurisconsulti, pacta nuda non habere actionem ciuilem: sequitur statim, non esse hunc casum omissum, sed omnino decisum. Tertio, nihilominus, quod iure Ciuili pactum nudum actionem producat, probatur hac argumentatione. Pactum nudum praesumitur animo donandi conceptum, & itidem donationis causa. l. Campanus. ff. de operis libert. vbi constat, quod qui sciens, se non teneri, promittit centum alteri, donasse videatur. Sicuti ex eo loco adnotarunt Abb. in capitul. si cautio 3. columna, de fide instrumen. glos. in l. 2. §. circa. ff. de doli exceptio. Ias. in §. si minus. numero 8. de action. idem Iason. in l. iurisgentium. §. sed cum nulla. ff. de pactis. numero 28. donatio autem hodie fieri potest pacto nudo. l. si quis argentum. §. vltim. C. de donat. Ergo quodlibet pactum nudum iure Ciuili producit actionem. Huic argumentationi respondetur, donationem tunc praesumi ex promissione scienter facta, quando ea fit per solennem stipulationem, secundum Paul. de Castro. in dicto §. sed cum nulla. vbi Iaso. refert alios idem tenentes: non autem, vbi facta fuerit per pactum nudum. Et praeterea d. l. si quis argentum. obtinet in donatione vera, non in praesumpta, qualis est ista, ne dentur duo specialia in vna, & eadem re, aduersus l. 1. C. de dotis promiss. Sic denique fit, vt iuris sit constitutissimum, lege Ciuili actionem pacto nudo negari: idque fieri potuit, cum actiones Iure Ciuili fuerint inductae. l. 2. §. ex actis. ff. de origine iur. Tertio, hoc in tractatu constituendum est, Iure [art. 14] Pontificio pactum nudum actionem efficacem ad exigendum producere. tex. est ita omnium consensu intellectus in dicto capit. 1. de pactis. quam illius capitis interpretationem Fortuni. in eius relectione omnium latissime defendit aduersus aliquot rationes, quae solent adduci in contrarium, maxime per Felin. in dicto capit. 1. & Iaso. in dicto §. sed cum nulla. Quibus illud est obiter adijciendum, quo ad apertiorem intellectum eorum, quae ab ipsis tradita fuere, nempe, pactum nudum Iure Canonico actionem producere, si causam expressam habeat: alioqui pactum nudum a causa etiam Iure Pontificio actionem minime producit: secundum Abb. in capit. si cautio. colum. 2. de fide instrument. Bald. in l. si de diuisione. ad finem. C. famil. herciscun. Felin. in dicto capit. 1. de pact. colum. vlti. Fortun. inibi numero 34. & Ias. in dicto §. sed cum nulla. 3. colum. text. optimus in dicto capit. si cautio. Et probatur ratione: nam pactum nudum Iure Canonico non habet maiorem vim, quam habeat stipulatio Iure Ciuili: sed stipulatio sine causa non habet actionem quo ad effectum. l. 2. §. circa. ff. de doli exceptio. igitur nec pactum nudum. Deinde promissio nuda ab expressione causae, si promissor sciebat se nulla ex causa debere, donatio praesumitur, modo probetur haec scientia: si vero constet ipsum promittentem credidisse causam subesse, quae non inerat, aut simus in dubio, an ita crediderit, vel ne, praesumitur promissio indeliberata, & emissa absque animo donandi & obligationis, ioco potius quam serio: atque ideo etiam Iure Canonico non obligat, nec Iure Naturali, nec Regio, quia deficit consensus. quod in dicto capit. si cautio. frequentissimo omnium consensu explicatur: maxime per Abb. quamobrem plurimum est aduertendum, an donatio in his promissionibus, & pactis nudis aut simplicibus praesumatur. de quo late Ias. in dicto §. sed cum nulla. 2. colum. idem Iaso. in l. tale pactum. in principio. 2. colu. ff. de pactis. & in l. diuortio. ff. de verb. obligat. Bal. & Ias. in l. sicut. C. de repud. haered. Hippo. in l. 1. §. praeterea. ff. de quaestion. numero 93. idem in Rubric. de fideiusso. numero 45. Fortuni. in dicto c. 1. de pactis. numero 34. Deci. in consil. 682. num. 4. late Barbat. in l. generaliter. colum. 15. ff. de verbo. obligationibus. Feli. item in dicto capit. si cautio. quod si verum est, Iure Pontificio pactum nudum a causa actionem non producere, parum, aut sane nihil refert, & conducit asseuerare, Iure Canonico pacta nuda producere actionem, cum, si causam habeant, iam non nuda, sed vestita sunt, vt interim loquendi formula vtar. Nihilominus non obstat hec consideratio: etenim etsi verum sit, pacta nuda ab expressione cause nec Iure Canonico actionem producere, & vtroque Iure Ciuili etiam pacta habere actionem ex adiectione causae, constat discrimen maximum inter Iura Pontificia & Ciuilia, quia Iure Ciuili tunc demum pactum alioqui nudum fomentum a causa recipit, cum eius sit effectus sequutus, non ex simplici tantum eius appositione: & sic fouetur pactum nudum ab effectu causae, dicta l. iuris gentium. §. sed etsi. & §. & ideo. vt si tibi dem pallium, vt eas pro me Romam, vt des mihi equum: hoc casu Iure Ciuili actio oritur, at si absque exequutione simpliciter adijciatur causa in hunc modum, dabo tibi centum, vt eas pro me Romam: ex hoc pacto Iure Ciuili actio non oritur, bene tamen Iure Pontificio: sicuti explicat Fortun. in dicto capit. 1. de pactis. numero 34. Erit & aliud huius distinctionis exemplum. Nam Iure Canonico actio oritur, si quis ita promiserit: Promitto donare centum: est etenim haec promissio nuda donationis, non donatio: sed tamen Iure Pontificum actio ex ea oritur, secundum Abb. in dicto capit. si cautio. 2. colum. argu. capit. 1. de donationibus. Iure autem Ciuili ante. lege, si quis argentum. §. vltim. C. de donationibus. non habebat nec producebat actionem. Bartol. & communis in dicta l. iuris gentium. in princi. ff. de pact. Iaso. in §. in personam. de actionib. nu. 60. Est item & exemplum non incongruum, si quis sciens se nihil alteri debere, centum ei promittat: est namque tunc causa donationis praesumpta: Iure autem Canonico actio ex hac donatione praesumpta oritur, licet pacto nudo concepta, non sic Iure Ciuili. Siquidem Iure Pontificio non contingunt hic duo specialia, cum Iure Canonico ex pacto nudo donationis regulariter actio constituta sit: atque ita hoc exemplum collegimus ex Felin. in dicto capit. 1. de pactis. licet Fortu. inibi num. 34. existimet, etiam Iure Ciuili in hac specie dari actionem. Quarto, principaliter est hic adnotandum [art. 15] Iure Pontificio actionem oriri, & dari ex pollicitatione, quae est vnius promissio absenti, non praesenti facta. Haec conclusio probatur secundum Abb. ibi in capit. qualiter. de pactis. dum Diui Gregorij responsio transscripta ex libro 8. Epistola. Epistol. 38. generalis est. ad idem est optimus text. in capit. iuramenti. 22. quaestio. 5. pollicitatio enim promissio est. l. sciendum. §. dictum. ff. de aedilit. edict. Quam sententiam late defendit Fortu. in dicta l. 1. ff. de pactis. colum. 2. & 3. auctoritate text. in capit. si tibi absenti. de praebend. in 6. cui facilime poterit responderi, si consideremus eam decisionem agere de collatione beneficiorum, quae certa debet esse, ac necessario a Praelatis & Episcopis facienda: idcirco non est ad exemplum donationis iudicanda, valetque collatio absenti facta nemine pro eo acceptante, nec reuocari potest: quod ipse tradidi libro 3. Variarum resolut. cap. 16. in princip. quamobrem non recte adducitur ad hanc controuersiam text. in dicto capit. si tibi absenti. Deinde, ne quis existimet certam esse Panormi. sententiam de acceptilatione, quam modo retulimus, aduertere oportet Iure Pontificio ex pacto, id est, ex duorum consensu actionem oriri. cap. 1. de pactis. l. 1. ff. eod. at acceptilatio non habet duorum consensum, sed vnius tantum. Nec diui Gregorij auctoritas quicquam vrget: quia is loquitur de pacto conuento ex duorum consensu, vt constat ex dicta Episto. 38. Sic sane Panormit. parum sibi constans in capit. cum inter vniuersas. colu. vlt. de elect. asseuerat, quod Iure Canonico ex pollicitatione actio minime oriatur. cuius opinionem sequuntur Ias. in dicta l. iurisgentium. §. sed cum nulla. idem Iaso. in Rubri. ff. de verbo. obligationibus. colu. 3. & 4. vbi Lancelot. Galiaula. folio 12. colum. 3. & Alciat. numero 7. idem probant asserentes, hanc opinionem esse communem. Cui suffragatur gloss. in capit. scimus. 12. quaestio. 1. dicens esse speciale, quod ex pollicitatione facta Deo, vel Reipublicae oriatur actio. Igitur regulariter etiam Iure Canonico ex pollicitatione actio non oritur. Et praeterea constat haec opinio ex eo, quod pollicitatio non producit naturalem obligationem, quae ex consensu duorum oritur. l. 1. ff. de pactis. notat in specie Bartol. in l. si vnus. §. pactus. colum. 5. ff. de pact. vnde manifeste cessat aequitas praetoris, & Iuris Pontificij ratio: ex quibus pacta nuda fomentum acceperunt. his accedit, quod ex vnius promissione absenti facta nihil ei quaeritur, & potest reuocari promissio. l. 2. §. sed si donaturus. & l. absenti. ff. de donat. qua ratione dubia profecto est huius controuersiae definitio: atque ita dubitat Felin. in dicto capit. 1. de pactis. & fortassis etiam lege Regia praemissa, quaestio. 3. est titulo 8. libro 3. ordinat. non esset admittenda opinio prior contra communem, si consideremus eam constitutionem tractare de ea promissione, que absentis fit vtilitate, alicui tamen presenti. Alijs videbitur & id iure aequissimo, lege Regia probari priorem Abb. opinionem, & ex ea dari actionem pollicitationi, naturalemque obligationem oriri. Sed duo sunt obiter adnotandi errores hac in quaestione animaduertendi: prior Abb. in dicto capit. cum inter vniuersas. de elect. qui premittens Iure Canonico ex pollicitatione non dari actionem, nec oriri naturalem obligationem, fatetur, non seruantem pollicitationem peccare. haec etenim sibi non constat. Nam si obligatio naturalis minime oritur, vt ipse Panorm. sensit, & superius probauimus, cum non detur duorum, sed vnius tantum consensus, non peccat, qui pollicitationem minime seruauerit. Alter error est Lancel. Galiaule in dicta Rubr. de verb. oblig. fol. 11. colum. 4. qui existimat, hanc argumentationem sufficientem esse: peccat promissor mortaliter, si promissa non seruauerit, ergo Iure Canonico datur aduersus eum actio. Etenim nec Ius Canonicum nec Ciuile semper actionem dat ad ea, quae quis tenetur sub peccati mortalis reatu agere: quod notauimus alias circa intellectum l. 2. C. de rescind. vend. & hoc in ipso §. tametsi detur remedium denunciationis Euangelicae. c. nouit. de iudi. vbi multa Doct. hac de re tradidere. Quinto, & praecipue ex praemissis deducitur sententia Bartol. in dict. l. si quis pro eo. qui scribit pactum nudum iuramento praestito ita confirmari, vt etiam Iure Ciuili actionem producat: haec est communis opinio Docto. vt constat ex Iasone in dicto §. sed cum nulla. numero 21. & Iunioribus in l. si quis maior. C. de transaction. Felin. in dict. cap. 1. de pact. nume. 4. & inibi Fortun. num. 25. Nam opinionem istam tenuerunt Anton. & Abb. in dict. ca. cum contingat. numero 31. Matthesila. notab. 36. Cuman. Roma. Alexand. & Galiaula. folio 6. colum. 3. in Rub. ff. de verborum obligatio. & Alciat. in dicto capit. cum contingat. numero 245. qui expressim fatetur, hanc opinionem esse communem, tametsi numero 242. dixerat contrariam saltem Iure Ciuili magis communem esse. Idemque Iason asserit in dict. l. si quis maior. nume. 23. & Corneus in Authen. Sacramenta puberum. quaestio. 13. C. si aduers. vend. post Salyc. ibi. Sed pro priori sententia facit, quod iuramentum habet vim duplicis consensus. gloss. ab omnibus recepta in dicto capit. cum contingat. cuius mentionem fecimus in hac parte. §. 1. & tamen pactum nudum geminatum Iure Ciuili actionem producit. l. vltim. C. ad legem Falcid. notant Bartol. & Docto. in dicto §. sed cum nulla. Fortuni. in dict. cap. 1. de pact. nume. 36. & est opinio communis, vt fatentur Iaso. colum. 4. Ioan. Crottus col. 2. Galiaul. folio 6. 1. col. in Rubri. ff. de verbor. oblig. text. optimus in l. 1. §. debitum. ff. de constitu. pecu. & licet contra hanc communem in hoc tenuerint Crottus, Galiaul. & alij, praesertim Iaso. in l. si pacto, quo poenam. 3. colum. C. de pact. & possit optime responderi ad dict. l. vlti. quod loquatur in stipulatione: adhuc prior sententia defendi poterit, quam sequitur Ripa in dict. Rubr. de verbor. oblig. nume. 30. Felin. in dict. c. 1. de pact. nume. 4. Et ne quis existimet Bartol. in dict. l. si quis pro eo. non esse huius opinionis auctorem, oportet eius literam expendere: vulgo etenim ita legitur. Sexto dixi, quod prohibetur contractus, quia lex non adsistit sibi, non autem reprobat: & hic aduerte. exemplum pone in §. alteri. l. stipulatio ista. ff. de verbo. obligat. tunc, quia ex tali conuentione oritur obligatio naturalis, vt ibi notaui. Item in pacto nudo, puto, quod de Iure Canonico per tale iuramentum talis conuentio validatur: sicut poenalis stipulatio super ea apposita valet. vt dicto §. alteri, &c. Ex quibus, ni fallor, mens Bartol. est, quod in dict. l. si quis pro eo. commentarijs semper intendit tractare, an iuramentum confirmet contractus Iure Ciuili prohibitos, etiam quo ad vim in foro Ciuili obseruandam. Huc etenim spectat totius disputationis intentio. Item & in hac parte, qua Bartol. hanc quaestionem examinat, paria esse censet pactum nudum, & stipulationem alteri per alterum factam. Et tamen iuxta communem sensum constat Bartol. tenuisse, stipulationem alteri per alterum praestito iuramento conceptam, validam esse etiam Iure & foro Ciuili: cum alioqui Iure Canonico nulla posset contingere dubitatio, & mens Bart. ab his, quae tradit, de appositione poenae foret aliena. Igitur Barto. asseuerat, pactum nudum per iuramentum validum fieri: atque ideo legenda est Barto. litera in hunc modum: item in pacto nudo, quod de Iure Canonico validum est: puto, quod per tale iuramentum talis conuentio validatur. Haec Bart. idem erit in pacto nudo a causa, nam per iuramentum valet, & tenet vtroque iure, cum iurata promissio praesumatur praeuia deliberatione concepta. Nam & cautio sine causae expressione omissa, iurata tamen, probationem efficacem & obligationem efficit, secundum Rom. cons. 373. Ioan. Baptist. in l. admonendi. ff. de iureiur. colu. 30. Hippolyt. in l. 1. §. praeterea. ff. de quaesti. nu. 93. Deci. in cons. 682. nu. 5. Sexto, principaliter opinamur, [art. 16] ex pollicitatione iuramento praestito confirmata oriri actionem efficacem ad agendum, etiam in foro Ciuili, propter vim & virtutem iuramenti, quae quidem assertio probatur duabus rationibus, quarum prior adsumitur ab ea opinione, quam in prima huius relectionis parte probare conati sumus. §. 2. nempe, Iure Ciuili ex iuramento actionem & obligationem oriri. Posterior vero habet fundamentum ab ea quaestione, quae paulo ante disseruit, an ex pollicitatione oriatur obligatio & actio Iure Canonico. Etenim, vtcunque sit de illa controuersia, si pollicitationi iuramentum accesserit, aequissimum erit, quod ex ea obligatio oriatur, & actio detur: idemque iure verius videtur, si vim iuramenti diligenter consideremus. Nec enim video quid impediat, me naturaliter absenti obligari adhuc nullo cum eo pacto inito, siquidem naturalis obligatio, quantum ad meipsum attinet, a meo consensu deducitur, qui consensus perfectissimus est, nisi lex impediat, donec absens ille, cui promisi, expresse vel tacite obligationem istam remittat. hoc ipsum est, quod Regia l. 3. tit. 8. libr. 3. ordinat. obseruandum esse prescribit, dum tantum admonet & statuit, promissionem seruandam fore, etiam absenti factam, modo constet animus praesentis ad obligationem. # 5 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Promissio facti alieni Iure canonico reducitur ad illam, qua quis promittit se facturum & curaturum. -  2 Promissio facti alieni iuramento praestito eandem interpretationem habet, vt promissor faciat & curet. -  3 Promittens se facturum & curaturum circa factum alienum liberatur, possibilem diligentiam exhibens. & num. 4. -  4 Difficilitas an excuset a mora in obligationib. ad factum, speciem, vel ad genus. -  5 Promissor facti alieni directe concepta, & poena apposita, an liberetur, si fecerit, & diligentissime curauerit. -  6 Quid dicendum sit in eo, qui promittit, se facturum & curaturum cum effectu? -  7 In praetorijs stipulationib. facti alieni, an sit satis promissorem diligenter fecisse, & curasse, quod alter faceret? §. QVINTVS. HIS proxime accedit questio non inutilis, qua tractari solet de promissione facti alieni, an ea iuramento prestito vtilis sit & valida? Nam Iure Ciuili constat, promissionem facti alieni non inducere obligationem. l. stipulatio ista. in princip. ff. de verbo. obligat. §. si quis alium. Institut. de inutilibus stipulat. Regia l. 11. titul. 11. part. 5. nisi quis expressim promittat, se acturum & curaturum, quod alter faciat. l. quoties. ff. de verbor. obligat. aut stipulationi fuerit adiecta poena, dicta l. stipulatio ista. in princip. versic. at si quis velit. Quibus tandem praemissis proponitur conclusio prima. Promissio [art. 1] expressa facti alieni iure Pontificio in hunc sensum valet, vt promittens teneatur se acturum & curaturum, quod alter faciat. Hoc enim dictat aequitas Canonica, & probatur auctoritate glo. in c. Eleutherius. 91. distin. quam sequuntur Anton. Abb. & Praeposit. in c. ex literis. in 2. de sponsal. Feli. in cap. ex rescripto. de iureiur. colu. penult. Alexand. colu. 2. & Iason in dicta l. stipulatio ista. in princip. quorum opinio communis est. Imo in matrimoniali causa idem vtroque iure obtinet, secundum gloss. in c. veniens. de eo, qui cogno. consang. vxor. suae, quam Doctor. inibi sequuntur, & Praepo. post alios in dict. c. ex literis. atque ita aequitas illa, quae suadet pacta seruari, & huic promissioni hanc interpretationem exhibet, tametsi Andr. Alcia. in l. 4. §. Cato. num. 139. ff. de verbo. obligat. teneat idem fore dicendum Iure Canonico, quod modo respondimus ex Iure Ciuili. Secunda conclusio. Promissio [art. 2] facti alieni iuramento praestito concepta eum sensum habet, vt, qui iurauit, promisisse videatur, se acturum & curaturum: hanc opinionem probat gloss. in c. ex rescripto. de iureiur. & ibi eam sequuntur Abb. Felin. & alij. gloss. & Doct. in dict. cap. ex literis. & in capit. sicut ex literis. de sponsal. Anto. Corset. in singu. in verb. promissio facti alieni. Raphael, Alexand. & Iaso. in d. l. stipulatio ista. in princip. 2. dicens, hanc opinionem communem esse. idem fatetur eam sequutus Paul. Paris. consil. 109. lib. 1. nu. 11. horum ratio ea est, quod iuramentum hunc effectum habet, vt actus eo meliori modo, quo valere potest, sit intelligendus. l. cum pater. §. filius matrem. ff. de lega. 2. not. Bart. in d. l. si quis pro eo. col. vlti. ipse etiam latius illius loci interpretationem tradidi in cap. Raynaldus. §. 3. nu. 10. de testam. Et sane licet Ius ciuile improbet hanc stipulationem, saltem eo in sensu, vt ei nec obligationem nec actionem tribuat, opinor ex ea naturalem obligationem oriri ad hunc effectum, vt promissor teneatur curare & facere, quod alter promissum actum exequatur. Qua ratione Ius Pontificium promissionem facti alieni hunc in sensum admittit: & praeterea vtroque iure propter vim & religionem iuramenti eadem adsumitur interpretatio, sicuti iam frequentissimo omnium consensu receptum est. Superest tamen difficultas in his conclusionibus intelligendis. Nam in his casibus, quibus promittens factum alienum [art. 3] tenetur se facturum & curaturum, liberatur, si diligenter iuxta proprias vires curauerit, quod alter faciat: sicuti adnotarunt in specie Anton. & Abb. in c. Gemma. de sponsalibus. Praepo. post alios in dict. c. ex literis. Frederic. in consil. 122. Felin. in dict. c. ex rescripto. Dec. in l. impossibilium. ff. de regu. iur. Abb. in cons. 90. libr. 1. Dec. consil. 313. Hippol. in Rubr. ff. de fideiuss. quaest. 20. Areti. consil. 142. col. 3. & consil. 80. colum. 6. secundum quam opinionem pronunciatum fuisse refert Matth. Afflict. in decisio. 295. quae quidem opinio probatur in c. breui. de iureiur. c. significante. de pignoribus. gloss. in c. beatus. 22. quaest. 2. Angel. consil. 219. Quibus in locis adnotari solet, difficultatem excusare a periurio. idem not. Feli. in c. testimonium. col. 7. de testib. idem in c. P. & G. de offic. deleg. colum. 2. & est communis opinio, sicuti constat ex Barto. Alex. Socyn. Iaso. Purpurato nu. 58. Cur. Iun. nu. 35. & Deci. in l. quod te mihi. ff. si cer. pet. Ias. in l. quod seruus. ff. de cond. ob causam. colum. penulti. tradit Preposit. in capit. 1. §. licet si de feudo fuerit controuers. inter domi. & agnat. post Bald. ibi. adeo quidem, vt quamuis qui iurauit aliquid agere, ab initio scientiam habuerit futurae difficultatis, aut crediderit, se facere non posse, minime periurus sit, tametsi iuramentum fuerit temerarium. quod not. Ang. in summa, verbo, iuramentum. 5. numer. 31. cui accedit Purpur. in dict. l. quod te mihi. nume. 59. His etiam suffragatur text. celebris in l. si vehenda. §. idem iuris. ff. ad leg. Rhodiam. de iact. not. Din. in reg. peccatum. ad fin. de regul. iur. in 6. text. item optimus in dicta l. quod te mihi. vnde promissio facti alieni, quoties ea valida est, & in hunc sensum accipitur, vt promittens curet diligenter quod alter faciat, minime adstringit promissorem, qui fecit iuxta proprias vires, & curauit hoc omni conatu, vt alter faceret, secundum eos autores, quos modo citauimus. Quorum opinionem fatentur communem esse Iaso. in d. l. stipulatio ista. num. 10. & in l. Titia. nu. 13. ff. de verb. oblig. atque omnes fere Iuniores in l. 4. §. Cato. ff. eod. titu. in 9. opposit. maxime Ioan. Crott. in 2. lectione. num. 30. Carol. Ruinus, & Lancel. Galiaula in d. 9. opposit. Alciat. in nu. 129. & Paul. Parisius in consil. 109. nu. 22. & cons. 110. nu. 26. lib. 1. Philip. Dec. in d. cons. 313. & in d. l. impossibilium. Thom. Grammat. q. 2. post decisiones. Ceterum hanc opinionem communem conatur euertere Francisc. Areti. in l. si ita stipulatus fuero te sisti. §. possum. ff. de verb. obliga. colum. 2. licet fateatur, eam seruari in praxi: eandem improbant falsam esse censentes Socin. in consilio 288. lib. 2. Carol. Ruinus in dict. §. Cato. 9. opposi. & ibi Alciat. numer. 139. & praecedentibus. Ias. in dict. l. stipulatio ista. in princ. & in d. l. Titia. nume. 13. ff. de verb. oblig. quorum ea est praecipua ratio, quod promissione facti alieni concepta statim ab initio imminet difficultas, quae omnino praeuidetur a promittente. Vnde sibi imputet, qui scienter ad rem difficilem se obligauit: quod colligitur ex d. l. quod te. dicta l. si vehenda. §. idem iuris. in quibus difficultas post promissionem contingens excusat: igitur non quae ab initio inerat: quod not. Bald. & Salyc. in l. sed si quis. §. quaesitum. ff. si quis cautioni. Bar. in l. continuus. §. illud. ff. de ver. obl. Ad hoc ipsum optime conducit l. sancimus. C. de fideiussor. vbi secundum Bal. non excusat promittentem difficultas, quae ab initio promissionis inerat. Eandem opinionem aduersus communem probat tex. in dict. l. stipulatio. in princi. ff. de verbo. obligat. qua in parte admittit hanc promissionem facti alieni, si ei poena fuerit apposita. Etenim si in hac specie promissor a poena liber foret censendus ex eo, quod diligenter curauit, quod alter faceret, profecto inanis & inutilis stipulatio poenalis esset censenda: quippe, quae immunem facilime redderet ipsum promissorem, quod admodum alienum est a mente legis, & ipsorúmmet contrahentium. Quamobrem in hac disceptatione multa sunt adnotanda ita distincte, vt iuxta vires proprias omnem ambiguitatem explicemus. Primum illud est praenotandum, quod Bar. scripsit in l. quod te mihi. ff. si cert. petat. & in dict. l. continuus. §. illud. ff. de verb. obliga. per illum text. nempe [art. 4] difficultatem excusare promissorem a mora, poenaque in obligationibus ad factum. dicta l. si vehenda. §. idem iuris. Et in obligationibus ad speciem: dicta l. quod te mihi. non tamen in obligationibus ad genus, cum id perire non possit. l. incendium. si cert. peta. at perempta specie ante moram debitor omnino liberatur. dicta l. quod te mihi. hanc Bartoli distinctionem sequuntur Abbas & Doctor. in dicto capit. breui. & Docto. in dicta l. quod te. notat Dynus in reg. peccatum. de regul. iur. in 6. ad finem. Nam & Card. in dicto capit. breui. & Iason in l. vinum. ff. si cert. peta. testantur eam opinionem communem esse. Attamen Francisc. Purpurat. in dict. l. quod te. nume. 64. scribit ante Alexand. fuisse communem sententiam Bartoli contrariam. post Alexand. vero magis communem esse Bartol. opinionem. Ego sane non censeo praetermittendum fore, quo in sensu sit haec distinctio accipienda: illud etenim apud me constitutissimum est, difficultatem vtcunque summam minime extinguere obligationem ad genus. dicto §. illud. tametsi extinctio rei bene obligationem ad speciem perimat. dict. l. quod te. atque ideo in dicto §. illud. non probatur sententia Bartol. in eo sensu, quo accipienda est. Deinde quamuis obligatio ad genus minime perempta sit, propter difficultatem, excusatur tamen debitor in animae iudicio a praesenti solutione: quod notant omnes in capit. cum tu. de vsur. Et in dicta regu. peccatum. quo in loco nos idem praemisimus in princip. sic denique ex Bartol. colligitur in obligationibus ad factum, & ad speciem difficultatem a mora & a poena excusare. dict. l. si vehenda. §. idem iuris. & l. quod te. in quo recepta est omnino sententia Bartoli, si consideremus, eam dici veram difficultatem, quae promissorem, pactum & promissionem seruare impedit etiam per eum exhibita possibili secundum eius vires diligentia. qua ratione, si a mora excusatur, erit profecto promissor liber, & ab eo quod creditoris intersit: quidquid contrarium Curti. Iunior in dict. l. quod te. num. 39. voluerit ex l. si fideiussor. §. necessaria. ff. qui satis. coguntur. qui locus non potest de vera difficultate intelligi, dum inibi dicitur, non facile: nec enim inde sequitur, debitorem faciendo quod possit, non posse pactum seruare: poterit equidem, quamuis ei sit ea potestas difficilis aliquantum. Nec item vrget Bartol. decisio. in l. stipulationes non diuiduntur. quaest. 9. ff. de verbo. oblig. dum expressim voluit, promittentem scribere librum teneri ad interesse si non scripserit, etiamsi ei fuerit ante moram manus amputata, quia vel ea opinio falsa est, vel intelligenda, quando liber potest per alium scribi: idcirco veram esse censeo Bartol. opinionem in dict. l. quod te mihi. quantum ad obligationem ad factum & speciem. Nam propter veram difficultatem debitor excusatur non tantum a poena & mora, sed & ab eo, quod creditoris intersit. Et haec est communis opinio, quae item probatur ex eo, quod iusta causa excusat a poena conuentionali: sicuti notat Antoni. per text. ibi in dicto capit. significante. de pignoribus. Imol. consilio 5. numero 4. Nam, quod iusta causa excuset a poena legali, tradit gloss. vlti. in l. ab exequutione. C. quorum appel. non recipi. Bald. in l. 2. C. de Episcop. audient. notatur in capit. sacro. de senten. excommu. & licet possit responderi ad decisionem text. in dicto capit. significante. quod ibidem pactum legis commissoriae maxime in pignoribus improbatum, maximam praebuerit causam excusandi promissorem a poena conuentionali propter iustam causam: & preterea frequentiori iuris vtriusque interpretum sententia obtentum sit, iustam causam non excusare a poena conuentionali, & si excuset a poena legali. gloss. celebris in l. si quis cum militaribus. C. de resti. milit. Bald. in l. non solum. ff. de rei vendi. & in dict. l. quod te mihi. Corset. in singula. in verb. poena. Alexand. consilio 119. libro secundo. numero 18. & in consilio 43. libro 6. Iason in l. qui Romae. §. duo fratres. columna 6. ff. de verborum obligationibus. Deci. in l. qui cum alia. ff. de regulis iur. Bald. in l. aedita. 2. lectu. 8. opposit. C. de edendo. idem Bald. in l. eos. §. cautione. columna 2. de appel. Curtius Senior consilio 67. columna 19. Andr. Tiraquell. lib. 2 de retract. §. 1. gloss. 7. nume. 55. attamen vbi iusta causa procedit a difficultate vera, quae in hoc equidem consistit, quod debitor possibilem apud se diligentiam adhibuerit, existimarem ipse, eam iustam causam a poena etiam conuentionali excusare. Quantum vero attinet ad obligationem in genere Bartol. censet difficultatem non excusare a poena nec mora, eius tamen opinio minime constat ex locis per eum adductis. Nam in his tantum probatur, difficultatem solutionis minime extinguere obligationem. Vnde falso colligitur, difficultatem non excusare a mora nec a poena. Atque ita contra Bart. tenuerunt Salycet. Fulgosi. Paul. Rom. Deci. & Curtius in dict. l. quod te. & ibi etiam Francisc. Purpurat. dicens, quod aduersus Bartol. opinionem iudicaret. Et profecto si vera difficultas premittatur eo sensu, quo eam accepimus, iniquissima est opinio Bart. cui etiam refragatur tex. in l. sciendum. cum l. seq. ff. de vsur. l. Thais. §. 1. ff. de fideic. liber. l. si creditor. §. illud. ff. de distract. pignor. sic denique iuxta praedictum sensum est examinanda Bart. distinctio in d. l. quod te. & necessario praemittenda ad praesentem disputationem. Secundo, est in hac controuersia obseruandum, stipulationem istam facti alieni, quoties promissor expressim promisit, se facturum & curaturum, hunc habere sensum, vt, si is fecerit, quidquid ipse potuerit, liber sit a mora & a poena, in quo omnes fere conueniunt, qui hanc quaestionem tractauere: praesertim Freder. in dicto consilio 122. Bartol. in consil. 236. Anton. & alij in dicto capitulo Gemma. & merito, quia potius hic promittitur factum proprium, id est, diligentia, quam alienum: sicuti colligitur ex Bartol. in l. inter stipulantem. ff. de verbo. obligationibus. Angelo Aretino in dict. §. si quis alium. Institut. de inutilibus stipul. Tertio, ex praemissis sequitur, in hac promissione facti alieni promissorem omnino liberari a poena & interesse, si fecerit, quidquid ipse potuerit, & curauerit diligenter quod alter faciat: in omnibus equidem casibus, quibus haec promissio facti alieni resoluitur in promissionem curae & diligentie. Etenim si vera est secunda conclusio, quam modo adnotauimus, constat plane verum esse id, quod in hoc versiculo itidem modo proponimus ratione satis vrgenti, & quae minime tolli poterit. Quarto, hinc apertissime constat, promissionem directam facti alieni, quae Iure Canonico in eam resoluitur, vt promissor se facturum & curaturum cauerit, satis apud iudicem Ecclesiae ad excusandam poenam & interesse seruatam fuisse, si promissor diligenter iuxta proprias vires omnia tentans fecerit, & curauerit, quod alter faceret, nihil omittens, quod posset ad effectum perducere alienum factum. Hec conclusio communis est perpensa auctoritate eorum, qui probare conati sunt, & asseuerant, directam facti alieni promissionem Iure Pontificio in hunc sensum accipiendam fore. Quinto, vt propositae quaestioni satisfaciamus, apparet vtroque iure ob virtutem & religionem iuramenti, promissionem iuratam facti alieni secundum sententiam communem in hoc sensu intelligendam fore, vt a promissore exhibenda sit hac in re possibilis apud eum cura & diligentia, quod alter faciat: atque ideo respondendum erit in hoc casu, promissorem liberum esse a poena & interesse, si fecerit quicquid potuerit, vt alter faceret. quod communi omnium sententia receptum est. Et probatur in d. c. breui. de iureiur. Sexto, non est praetermittendum, generaliter quidem esse obseruandum, quod, vbi difficultas faciendi contigerit non in ipso promissore facti alieni, sed in eo, qui facturus est, tunc sane promissor ipse facti alieni dubio procul excusabitur a poena & interesse, vtcunque eius promissio intelligatur. Quod Alciat. & alij fatentur in d. §. Cato. Et probatur ex opinione Bar. in d. l. quod te mihi. cuius paulo ante mentionem fecimus, & ex auctoritate Iurisconsulti in d. l. si vehenda. §. idem iuris. ff. ad l. Rhod. de iactu. Septimo, existimo Iure [art. 5] Ciuili promissorem facti alieni directe promissione concepta poena stipulationi apposita minime ab ea poena excusari, etiamsi diligentissime curauerit, ac solicite iuxta proprias vires fecerit, vt alter faceret: huius opinionis ea est ratio, quod Ius Ciuile hanc stipulationem validam esse censet in sensu directo, nec eam interpretatur benigna illa interpretatio, quae in curam ac diligentiam stipulantis redigitur. Quod patet in d. l. stipulatio ista. in princip. quo in loco propter appositionem poenae valida est haec stipulatio. Ergo in eo sensu accipienda est, quo absque poenae adiectione foret intelligenda, nempe in sensu directo facti alieni promissi: alioqui si posset in promissione curae & diligentiae adsumi stipulatio ista, profecto valeret sine poenae appositione. Nec sufficiens est additio poenae ad mutandum sensum promissionis: atque ita procedit in hoc casu opinio Areti. in d. §. possum. & aliorum, quos aduersus communem citauimus. Quibus adstipulatur l. sancimus. C. de fideiussorib. & d. l. stipulatio ista. in princ. cum his, quae ibi notat Bart. in versic. sed si poenalis stipulatio. 2. column. quod in specie notat Alciat. in d. §. Cato. nume. 132. & colligitur ex his autoribus, quos pro communi sententia adduximus, qui loquuntur in eo casu, quo promissor facti alieni promittit se facturum & curaturum. Sic & Paul. Parisi. consi. 75. lib. 3. satis expresse hanc septimam conclusionem probat. & ante eum Carol. Ruinus in d. §. Cato. 9. oppo. Octauo, si ad amussim omnia pensitemus, apparet, tunc demum nec iure Pontificio, nec Ciuili, nec in promissione directa facti alieni, nec in promissione curae, & diligentiae sufficere exactissimam promissoris diligentiam, cum ex mente contrahentium inspecta subiecta materia, possit deprehendi consensus obligationis ad poenam, vel interesse etiam, eo casu, quo promissor omnem sibi possibilem adhibuerit sollicitudinem, vt alter faceret, atque is non fecerit. Haec conclusio deducitur a manifesto promissoris consensu, qui maxime debet attendi in his, & similibus obligationib. idemque adnotarunt Deci. in l. impossibilium. ff. de reg. iur. ad finem. Alciat. in d. §. Cato. numer. 135. idemque ex illationibus statim subijciendis examinabitur. Nam ex eis aliquot hac potissimum ratione subsistunt. Nono, hinc proxime infertur, [art. 6] quid dicendum sit, cum quis in promissione facti alieni promittit se facturum & curaturum, quod alter faciat cum effectu. Nam per talem clausulam videtur fuisse intentionem promittentis teneri ad interesse, vel poenam, si non sequeretur verus effectus, etiamsi promissor omnem, quam potuit, diligentiam adhibuerit. Quam sententiam veram esse censent Dec. in dict. l. impossibilium. Aret. in d. l. si ita stipulatus. §. possum. Iason in d. l. stipulatio ista. in princ. Carol. Ruin. in d. §. Cato. 9. oppo. & ibi Alciat. num. 133. Dec. in consilio 325. & 345. Ludouic. Gozad. in consilio 27. colum. 2. idem Dec. in l. vlt. §. Labeo. numero 11. ff. si cert. petat. quibus idem esse visum est, si verbis similibus haec promittentis intentio fuerit significata. Nam difficultas postmodum contingens, praeuisa tamen, & excogitata non excusat promissorem, qui & in hunc casum seipsum obligare voluit. Contrarium tamen in hac specie respondit Aretin. in consilio 142. colum. 4. Dec. in consilio 313. Lancelotus Galiaula in d. §. Cato. 9. oppo. & Matthae. Afflict. decis. 265. Paris. in dicto consilio 110. num. 42. lib. 1. qui post Matthaeum Afflict. in d. decis. 295 & Thomas Grammat. quaest. 2. post decisiones opinantur, idem esse, etiam si promissor expressim addiderit, velle quod non excusetur, nec liberetur a poena, quamuis fecerit quicquid potuerit. Etenim, vt ipsi censent, adhuc liberabitur, si possibilem adhibuerit diligentiam, atque in Regio Neapolitano praetorio referunt pronunciatum fuisse: ipse quidem arbitror veriorem esse Aretini sententiam in dicto §. possum. quoties manifeste patet consensus promittentis, qui voluit seipsum teneri ad poenam, vel interesse, si alter non fecerit, etiam si is diligentissime curauerit quod fecerit: non enim video qua ratione possit haec obligatio improbari: siquidem difficultas non impedit obligationem, nec eam extinguit l. continuus. §. illud. ff. de verborum oblig. liberat autem a mora vel poena, quoties contingit post obligationem. Nec enim aequum est quod liberet promissorem, qui a principio eam excogitauit, & praemeditatus est, cum ei sit imputandum. Quamobrem mihi placet, quod Aretin. in dicto §. possum. Dec. & alij eum sequuti responderunt: idemque notat Francisc. Purpur. in d. l. quod te mihi. num. 55. & tamen arbitror, non esse manifestum promissoris consensum ad hoc per illa verba, cum effectu: possunt enim habere varios sensus, ex quibus promissor non temere seipsum obligare voluerit: sed tantum adhibendum curam & diligentiam, quod alter faciat cum effectu: hanc enim, & in hunc finem eam praestare tenebitur. Nec ex eo se adstringit ad poenam, nec ad interesse in eo casu, quo praestita omni diligentia alter facere noluerit. Sic denique sequor responsum hac in parte Aretini, in d. consilio 142. iuxta alium numerum. Vnde possunt multa in hac quaestione resolui, quae pendent ab expressa & manifesta promissoris mente. Decimo ex praemissis [art. 7] deducitur, in praetorijs stipulationibus, quae de facto alieno fieri possunt, & in hunc sensum accipiuntur, quod promiserit quis se facturum & curaturum, non excusari promissorem ab interesse, quamuis diligentissime curet, quod alter ratum habeat. Hic etenim sensus manifestus est ex contrahentium intentione. l. si procurator. ff. rem ratam haberi. l. quoties quis. ff. de verborum obligat. alioqui admodum inutilis esset praetoria stipulatio, iudicia, & alij similes actus, quibus hae pretoriae stipulationes accedere solent, plerunque redderentur elusorij. Haec ipsa conclusio probatur in l. sancimus. C. de fideiussoribus. l. fideiussor. §. necessaria. ff. qui satis. cogan. notant in specie Carolus Ruinus, in dicto § Cato. oppo. 9. & ibi Alciatus in num. 137. & licet Lancelotus Galiaula in eadem 9. oppo. adhuc in hoc refragetur, dicens, contrariam esse communem opinionem: vere communis opinio in praetorijs stipulationibus minime obtinet, nec expressim de his agit, si omnium hac de re auctoritates exactissime considerentur. Ratio siquidem differentiae inde sumitur, quod contrahentium mens in hoc potissimum tendat, vt promissor facti alieni teneatur facere, & curare, quod alter faciat: & si alter minime fecerit, in id quod interest condemnetur. Hanc enim interpretationem exigit natura praetoriarum stipulationum. Vndecimo, hinc apparet, etiam in extraiudiciali promissione, qua in specie quis promiserit se facturum & curaturum, minime liberari promissorem, qui fecerit, & diligentissime curauerit, a restitutione eius, quod nisi tertius ille vere faceret, nequaquam datum foret: nec a rescissione contractus, qui factus non fuisset, nisi cum effectu curaretur. argumento l. cum te. C. de pactis inter emptorem & venditorem. & ibi Salicetus, notant in hac specie Socinus consilio 26. libro 3. & Alciat. in dicto §. Cato. numer. 135. quod si quid datum fuerit propter ipsam curam & diligentiam tantum, profecto id repeti non poterit, si vere diligentia & cura exhibita fuerint, tametsi effectus non fuerit sequutus. Ea etenim causa, quare id dictum est, sequuta fuit, atque ideo repetitio cessat. Duodecimo, quo res ista ad summam redigatur, ex praenotatis colligitur, quibus casibus admittenda sit opinio communis: ac rursus in quibus contraria, quae Aretinum in d. §. possum, auctorem habet, recipienda sit. Denique constat, quando satis sit, vt alieni facti promissor liberetur a poena, & interesse, omnem ab eo possibilem diligentiam, vt alter faciat, exhiberi. Quae quidem quaestio satis difficilis non immerito censetur. # 6 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Actus deficiens ratione probatoriae solennitatis minime validus efficitur iuramento praestito. -  2 Actus deficiens in forma non confirmatur iuramento. & ibi. intellect. ad l. 1. §. si quis. ff. de verborum obligationibus. -  3 Fideiussor iuramento praestito, an possit dari in plus quam fuerit principalis obligatio. & ibi traditur intellectus ad l. Graece. §. illud. ff. de fideiussoribus. -  4 Renunciatio futurorum alimentorum, an iuramento confirmetur. §. SEXTVS. DVodecima conclusio ex Bart. commentarijs in hunc modum deducitur: Actus [art. 1] deficiens ratione probatoriae solennitatis a iure Ciuili requisitae minime efficitur iuramento validus. Sic sane Bart. censet in d. l. si quis pro eo. num. 13. Abb. num. 24. Imol. 6. casu. num. 70. in d. c. cum contingat. Quorum opin. communis est. secundum Alciat ibi. num. 51. probatur equidem ea ratione, quod istae solennitates iure Ciuili sint introductae ob fauorem publicum, vt constat, nempe quo actus ad hominum conuictum necessarij certiores sint, minusque dolis, fraudibus, & falsitatibus subditi, ad maiorem Reipublicae quietem. Atque ideo iuramento priuati fauor hic publicus tolli non potest. l. ius publicum. ff. de pact. l. nemo potest. ff. de legat. 1. sicuti Bart. in hac specie, in d. l. si quis pro eo. adnotauit. aduertendum tamen est, hanc Bart. rationem, licet in sensu possit procedere, in forma loquutionis peccare. Nam iuramentum nusquam tendit ad supplendum probationis defectum, sed ad ipsius actus confirmationem: quemadmodum constat ex his, quae in hac secunda Relectionis parte late tractauimus, & ratione manifesta probatur, cum id non praestetur in contractibus, & similibus dispositionibus ad earum probationem, sed ad maiorem earum vim, & confirmationem, si probatae fuerint. qua ratione actus hic deficiens in solennitate probatoria, deficit tantum in probatione, non in ipsa viactus: nec is reprobatur, sed ratione probationis minime pro eo iudicatur. Idcirco secundum Bald. Panor. & Alc. in d. c. cum contingat. num. 151. in hoc casu huius duodecimae conclusionis nihil refert, an tractetur de fauore publico, an de priuato: vtroque etenim casu idem est respondendum: quia iuramentum non tendit ad supplendas probationes, sed ad confirmationem actus lege prohibiti, vel ad eius maiorem vim. Sic denique, vt hi Doctores existimant, etiam si lex fauorem priuatum respiceret, esset omnino admittenda Bartoli conclusio, quae communis est. Ex quo apparet Anton. & Imol. in dicto capit. cum contingat. prorsus errare, dum hanc duodecimam Bartoli conclusionem procedere censent in probatoria solennitate, ob fauorem publicum inducta, non in ea, quae priuatae vtilitatis causa statuta fuerit. Nam haec interpretatio defendi commode non potest, quia iuramentum nihil pertinet ad supplendas probationes, cum assertorium non sit, sed promissorium, quicquid de hoc dubitauerit Corneus in Authent. sacramenta puberum. num. 34. quaest. 14. Decimatertia conclusio: Iuramentum actui appositum praecipuam vim habet in hoc, quod eius causa actus valet eo meliori modo, quo valere possit: licet aliquo vitio aut defectu laboret. l. cum pater. §. filius matrem. ff. de legat. 2. optimus textus in capit. quanto de iureiuran. Bartol. communiter receptus. in dict. l. si quis pro eo. num. 13. ff. de fideiussoribus. qua de re ipse latius tractaui in capitul. Rainaldus. §. tertio. numero 10. de testament. Vnde Bartolus infert, testamentum iuratum, factum tamen coram duobus vel tribus testibus, minime valere vt testamentum, valere tamen vt codicillum, si testes habeat secundum leges humanas sufficientes ad Codicillorum institutionem, & eorum solennem probationem, quod hoc in loco minime conuenit longius tradere, ne alibi adnotata iterum repetamus. Decimaquarta conclusio: [art. 2] Contractus deficiens in forma iure statuta minime confirmatur iuramento. Huius conclusionis ea est ratio, quod forma det rei essentiam, vt interim ita loquamur. l. Iulianus. §. item si quis. ff. ad exhibend. atque ita Bartolus asseuerat in dict. l. si quis pro eo. numero 14. quem communiter omnium consensu Doctores sequuntur, maxime Abb. & Imol. in dicto capitul. cum contingat. 7. casu. numero 71. vnde Bartolus infert ad intellectum l. 1. §. si quis. & §. si stipulanti. ff. de verborum obligat. nam si stipulatio deficiat in forma iure Ciuili inducta, minime valebit vt stipulatio, etiam si iurata sit: valet tamen ratione iuramenti in vim pacti nudi, quod Bart. asseuerat, cui caeteri consenserunt, secundum Alciat. in d. cap. cum contingat. num. 168. idem tenet Corneus in d. Auth. sacramenta puberum. C. si aduers. vend. num. 38. Hinc Bartolus ipse subinfert [art. 3] ad intellectum l. Graece. §. illud. ff. de fideiussoribus. quo in loco Iurisconsultus scribit fideiussionem deficere omnino, si fiat in plus quam principalis obligatio: adeo quidem, vt in nulla parte valida sit fideiussoria obligatio. gloss. in dicto §. illud. quam ibi Doctores approbant, teste Bartolo. & idem notant Hostiens. & Abb. colum. 4. in capit. etsi Christus. de iureiurand. tametsi Regia lex 7. titul. 12. part. 5. satis expressim probet, hanc fideiussionem validam esse in quantitate a debitore principali debita: licet in plus non teneat. Et tamen si iuramentum accesserit huic fideiussioni, profecto fideiussor tenebitur vti principalis: idem quod Bartolus notarunt, Abb. & Doctores, in d. c. cum contingat. & ibi Alciat. num. 173. Ang. in l. hi qui accessiones. ff. de fideiussor. Roma. in l. 1. §. si quis ita. ff. de verborum oblig. Alex. in consilio 31. lib. 4. quorum sententia, quae communis est, dura nimis videtur, cum fideiussoris consensus nihil aliud dictet, quam quod ad fideiussoriam pertineat obligationem, qua ratione hoc in loco circa Bart. interpretationem aliquod distincte adnotare conabor. Primum est obseruandum, stipulationem in forma deficientem, quam ratione iuramenti diximus valere in vim pacti nudi, ita quidem validam esse, vt hoc pactum nudum efficax sit, atque, vt aiunt, vestitum saltem iure Canonico, quod ex communi omnium sententia fatetur Alciat. in dicto cap. cum contingat. num. 173. idem erit iure Ciuili, secundum Abb. in d c. cum contingat. cuius opinio mihi verior videtur, quicquid alij dixerint ex ea opinione, quae dictat a iuramento obligationem, & actionem produci iure Ciuili: de quo prima huius Relectionis parte diximus. Deinde, quia pactum nudum iuramento praestito, adhuc iure Ciuili obligationem & actionem habet, sicuti hac in parte probare conati simus in §. 4. potissimum hoc obtinebit apud Hispanos leg. Regiae aequitate perspecta. Secundo adnotandum est, ratione iuramenti teneri fideiussorem in hac quaestione in vim pacti nudi iurati non tantum ad quantitatem per principalem promissam, sed & ad id, quod vltra eam scienter ipse promisit, secundum communem, quam modo retulimus. Tertio, licet ratione iuramenti fideiussor in plus teneatur vi pacti nudi iurati, varie tamen tenetur. Nam in quantitate a principali debita tenetur vt fideiussor, debetque vti beneficijs fideiussoris, quae iuramentum minime tollit: sicuti adnotauimus prima huius Relectionis parte. §. 4. num. 4. in eo tamen, quod debitor principalis non promisit, tenebitur ipse fideiussor vt principalis debitor, ac si separatim ipse eam quantitatem promiserit pacto nudo iurato. Cum de eius consensu constet, qui scienter promisit maiorem quantitatem, quam a debitore fuerit promissa aut debita: qua de re etiam tractat Hippol. in Rub. de fideiusso. quaest. 38. Bart. & alios sequutus. Decimaquinta conclusio adeo iuris est apertissimi, vt minime altiorem probationem, aut disputationem requirat: eaque asseuerat iuramentum nunquam supplere defectum consensus, nec confirmare actum, qui ratione deficientis consensus minus validus sit. ita Bar. communiter receptus in d. l. si quis pro eo. col. vlt. probatur in l. vltim. C. de non nume. pecun. text. & ibi Abb. in c. penult. de iureiur. quam conclusionem & in prima huius Relectionis parte examinauimus. §. 3. & 4. Decimasexta conclusio. Contractus prohibitus ratione materiae, quia res, de qua agitur, subiecta non est humanae conuentioni, minime confirmatur iuramento. Etenim res sacra, quae ex propria natura non potest alienari, etiamsi iuramentum praestitum sit ab alienante, nequaquam iure alienationis poterit in emptorem transferri, cum iurantis potestati non subsit. l. apud Iulianum. §. vlt. ff. de lega. 1. l. inter stipulantem. §. sacram. ff. de verb. oblig. atque ita Bart. in d. l. si quis pro eo. hanc proponit conclusionem col. vlt. cuius opinio communis est secundum Alciat. in d. c. cum contingat. num. 179. & Philip. Corneus in d. Authent. sacramenta puberum. quaestio. 16. Decimaseptima conclusio, [art. 4] quamuis super alimentis futuris transactio iure optimo prohibita sit testimonio Iurisconsulti in l. cum hi. ff. de transact. praestito tamen iuramento valida efficitur. Huius conclusionis ratio ea est, quod prohibitio ista facta fuerit propter priuatorum vtilitatem, qui ob modicam praesentem pecuniam futurae & maximae spei facilime solent renunciare, vt docet Accurs. in d. l. cum hi. qua ratione perspecta hanc opinionem sequuntur Bart. in d. l. si quis pro eo. col. vlt. Cuman. ibi, Imol. in d. c. cum contingat. fol. vlt. in decimo membro. in princ. & inibi Anton. ac Panor. colum. penult. Anchar. in reg. accessorium. col. 7. de regul. iur. in 6. Alex. in l. qui Romae. §. duo fratres. 5. quaest. Bart. ff. de verbor. obligat. Ias. in l. de alimentis. col. 1. & ibi. Dec. col. vlt. C. de transact. & idem Ias. in d. l. cum hi. quorum opinio communis est, vt asserit Alciat. in d. c. cum contingat. nume. 192. licet contraria sententia placuerit Bart. in d. l. cum hi. & inibi Fulgosio, & eidem in l. qui fidem. eod. titul. Bald. in l. pactum. C. de collat. quaest. penult. propter periculum famis, cuius subuentioni non potest quis renunciare. l. necare. ff. de lib. agnoscendis. cum his, quae obiter ipse tradidi lib. 1. Variarum resolut. c. 2. num. 10. & nihilominus opinor, posse hanc posteriorem sententiam defendi, quoties post renunciationem ipsam is qui renunciauerit, in vrgentem inopiam & necessitatem deuenerit: tunc etenim non obstante renunciatione, & praestita absolutione iuramenti ad hunc effectum dari debent eidem alimenta, quibus renunciauerit: imo nec esset admittenda renunciatio ista, si tempore, quo facta est, haec ipsa inopia vrgeat, & grauet renunciantem: quem admodum sensere Freder. in consil. 60. incipienti, quod pactum. Imol. in d. c. cum contingat. vlt. fol. & ibi Andr. Alciat. num. 193. secundum quam opinionem ipse profecto dubio procul in controuersia lite sententiam dicerem. Tametsi Andr. Tiraq. in l. si vnquam. C. de reuocand. donat. in princip. num. 136. & 151. nullam hac in quaest. opinionem elegerit. Decimaoctaua conclusio, quae ex Bartolo colligitur, pertinet ad renunciationem futurae successionis, quae licet iure Ciuili prohibita sit, iuramento tamen omnino confirmatur, quod satis constat in hac Romani Pontificis constitutione: quam statim in tertia huius Relectionis parte, Deo duce, longius explicabimus. Decimanona conclusio: Donatio inter virum & vxorem alioqui Iure Ciuili & Canonico improbata, iuramento ita quidem confirmatur, vt omnino valida sit. Huius opinionis est auctor Bartol. in d. l. si quis pro eo. colum. vlt. & plures alij Iuris vtriusque interpretes, quorum mentionem fecimus in Rubric. de testament. 2. parte. numero 10. quo in loco eam diximus communem esse, defendimusque ab obiectionibus, quae solent a contrariae partis authoribus adduci. Haec sint satis ad ea, quae Bartolus late de viribus iuramenti, quo ad confirmationem contractuum iure prohibitorum tradidit, in dicta l. si quis pro eo. caetera petenda sunt a commentarijs Ioan. Imolae, & Alciati, in dicto capit. cum contingat. Cornei in dict. Authen. sacramenta puberum. Georgij Nathani in hoc cap. quamuis pactum. Antonij Corseti, in rubric. de iureiurand. Marci Antonij Baueriae in tractat. de viribus & virtute iuramenti. Finis secundae Partis. # 3 TERTIA HVIVS RELECTIONIS PARS. Bonifacius Octauus. QVamuis pactum patri factum a filia dum nuptui tradebatur, vt dote contenta nullum ad bona paterna regressum haberet, improbet lex Ciuilis: si tamen iuramento, non vi, nec dolo praestito firmatum fuerit, ab eadem omnino seruari debebit. Cum non vergat in aeternae salutis dispendium: nec redundet in alterius detrimentum. EX TERTIAE PARTIS INITIO. SVMMARIVM. -  1 Pactum quo filia dote contenta renunciat paterternae haereditati, quibus rationibus improbetur? -  2 Pactum dotale, quo pater pollicetur, aequis portionibus filios instituturum, iuramento confirmatur, & inibi an possit libere hoc pactum reuocari? & num. 8. -  3 Promissio de renuncianda paterna haereditate cum iuramento eidem praestito, quid operetur? -  4 Pactum a filia factum, quo paternae haereditati renunciat ipsi patri absenti, an valeatur? -  5 Pactum hoc an possit fieri fratribus? -  6 Fratres, quibus, aut quorum causa filia dotata renunciat paternae haereditati, an debeant esse praesentes? -  7 Late discutitur, an pactum istud deficiat ex eo, quod pater consensum ei praestitum reuocauerit? -  8 Filia dotata renuncians cum iuramento paternae haereditati, poterit petere portionem sibi a patre in testamento relictam. SCIO equidem multa ex iuris Ciuilis commentarijs, varijsque Iurisconsultorum, doctissimorumque virorum responsis in huius capitis interpretationem late atque erudite adduci posse, quorum aliquot híc breui quadam enarratione exponemus, quo huius responsi decisio apertius explicetur, omittentes alia, quae non omnino huic propositae materiae necessaria sunt. Primum enim praemittenda est Caesarea constitutio in l. pactum dotali. C. de collatio. qua [art. 1] pactum istud, quod filia dote contenta nullum ad bona paterna regressum habeat, maxime improbatur. Est & altera iuris Ciuilis constitutio in l. pactum quod dotali. C. de pactis. quae reprobat dotale pactum in id factum, vt si pater vita fungeretur ex aequa portione ea, quae nubebat, cum fratre haeres patri suo esset. Harum constitutionum quaelibet est in specie consideranda, vt radicitus percipiamus, an iuramentum has conuentiones, iure Ciuili prohibitas, confirmet. Et sane prioris decisionis ratio ea est, vt communiter Doctores opinantur, quod non possit renunciare quis haereditati futurae, ne facilime ius futurum modico praesenti accepto remittatur. Sed ratio ista deficit, quia iuri futuro renunciare quis potest. l. 1. C. de pact. Quo in loco communi omnium sententia hoc ipsum probatur: consensu quidem illius, de cuius successione agitur. l. vltim. C. de pact. traditur in l. qui superstitis. ff. de acquir. haeredit. vbi futurae successionis renunciatio minime admittitur absque consensu illius, de cuius haereditate tractatur: vnde cum in specie & casu d. l. pactum dotali. consensus accedat patris, cuius haereditati & successioni per pactum renunciatur, manifestum fit, non posse iure responderi, eam pactionem nullam esse ex eo, quod sit renunciatio futurae successionis, & haereditatis: cum haec tantum reprobetur eo casu, quo fit de haereditate viuentis absque eius consensu. Nec item ea ex causa fit huius pacti reprobatio: quia id sit bonis moribus contrarium, aut detur votum, vel occasio captandae mortis, siquidem pactio ista consensu illius, de cuius haereditate tractatur, contraria bonis moribus non est: sicuti constat in d. l. vltim. C. de pact. nec per pactum de non succedendo datur occasio captandae mortis. Praesertim quia haec qualiscunque occasio, quae per has pactiones praestari malis hominibus potest, mortis alienae optandae, & denique captandae, non est sufficiens, vt omnes pactiones, quae de viuentis haereditate fiunt, eius consensu praestito, improbentur: quemadmodum nos explicuimus in Rubric. de testament. 2. part. numero 15. Igitur multis ex causis pactionem istam reprobam esse Caesares existimarunt: potissimum quidem eo, quod fiat a filiabus aut filijs, ad parentum exhortationem, quibus facilime non ex libero consensu, sed propter paternam reuerentiam filij refragari non ausi, eorum futurae successioni renunciant. Huic rationi accedit, quod filius, etiam consentiente patre, non renunciat, nec renunciare valide potest regulariter legitimae portioni, quae sibi ex bonis parentum debita est, quod ipse tradidi capit. Raynaldus. de testament. §. 2. numero 2. & praeterea, vt Papinianus respondit, filij potius sunt meritis ad paterna obsequia prouocandi, quam pactionibus adstringendi. textus in l. si quando. §. 1. C. de inofficio. testament. cuius intellectum nos expendimus in capit. Raynutius. de testament. §. 1. numero 7. quibus equidem exacte perpensis apparet, pactum istud, de quo in hoc capite agitur, minime esse bonis moribus contrarium: bonis inquam moribus, de quibus agit regul. non est obligatorium. de regul. iur. in 6. iuxta eam interpretationem, quae tradita fuit in secunda huius Relectionis parte, in princip. quicquid Bartol. scripserit in dict. l. pactum quod dotali. C. de pact. 2. lectione: existimans, pactionem hanc non posse iuste confirmari iuramento, quia contraria sit bonis moribus. Deinde constat, pactum de futura haereditate viuentis quidem absque eius consensu factum, nequaquam iuramento confirmari, quia id est bonis moribus contrarium. l. vltim. C. de pactis. glo. communiter recepta in d. l. qui superstitis. Doct. in d. l. vlt. Fortun. in tract. de vltimo fine, illat. 20. col. 3. & plures alij, quorum meminit Andr. Tiraq. in l. si vnquam. in princ. de reuoc. donat. num. 153. turpe siquidem est, quenquam adeo solicitum esse de haereditate viuentis, vt absque eius consensu pactum ea de causa fecerit. Altera vero constitutio, quae traditur in d. l. pactum quod dotali. C. de pact. iuxta eius literam ea ratione procedit, [art. 2] quod per id pactum libera tollatur testandi facultas: atque ideo contrarium bonis moribus sit. Quamobrem Bald. in capit. 1. §. moribus. si de feudo fuerit controuersia inter domi. & agna. vas. dum voluit pactum illud de succedendo, cuius in dict. l. pactum quod dotali. mentio fit, quo ad futuram haereditatem iuramento confirmari: fere omnium consensu reprobatur, maxime ab Alex. in l. stipulatio hoc modo concepta. & alijs inibi, atque in d. l. pactum quod dotali. Ego vero non ambigo, imo fateor plane, pactum istud absque consensu eius, cui succedendum est, minime confirmari iuramento, quia contrarium sit bonis moribus: at si pactum fiat eo modo, quo in d. l. pactum. traditur, nempe per ipsum, cui succedendum est, opinor id iuramento confirmari: ea quidem ratione, qua confirmatur iuramento pactum, cuius in hoc capite mentio fit. Nec me in contrariam mouerit sententiam, quod tollatur libera testandi facultas. Nam huic rationi respondi in Rubric. de testam. 2. parte. asseuerans, non esse bonis moribus contrarium, quod ex consensu proprio tollatur libera testandi facultas. Sic sane opinionem Baldi, eo casu, quo consensus eius, de cuius successione agitur, accesserit, verissimam esse opinantur. Dec. in d. l. pactum quod dotali. C. de pact. colum. 1. idem Deci. consilio 184. & Fortun. in d. illat. 20. vnde iure Caesareo licet prohibitum sit pactum dotale, quo pater promiserit se pares in testamento filios omnes in bonis constituturum, neminemque ex eis, aut in vita, aut in morte melioraturum, iuramento tamen confirmatur. Addit sane Dec. patrem huic pactioni etiam iuratae consentientem posse hunc consensum reuocare, per l. vltim. C. de pact. in quo mihi non omnino placet Decij opinio: nam si pactum fiat cum ipso patre, isque ita, vt diximus, promiserit, & iurauerit, profecto non poterit contractum istum, aut dotalem conuentionem reuocare. Quod, ni fallor, iuris est apertissimi. At si pactum fiat inter filios patre consentiente, ipsique filij iurauerint, idem erit. Nam etiam si pater consensum illum iam praestitum huic pactioni reuocauerit, nihilominus paciscentes tenebuntur iuratam conuentionem omnino seruare, ob eandem rationem. Quamuis Bald. in capitul. ad nostram. in 2. colum. 2. de iureiur. in versicul. item quia inuito patre. & Alexand. in dict. l. stipulatio hoc modo concepta. Francisc. Purpur. in d. l. vltim. C. de pact. numer. 185. post Deci. in dict. l. si pactum quod dotali. contrarium in hoc teneant, de quo iterum in 4. intellectu agendum est. Nec enim pactum istud semel factum consentiente patre bonis moribus est contrarium, atque ideo iuramento confirmari potuit, semelque confirmatum retractari non potest. Iure Regio ex l. 22. Tauri obtentum est, hanc pactionem absque iuramento a parentibus fieri posse, eamque omnino irreuocabilem esse, modo fiat de hac pactione & promissione scriptura publica, licet non fuerit causa dotis, aut matrimonij facta isthaec promissio. Ex his tandem apparet, huius capitis responsum non tantum obtinere in pacto dotali de non succedendo, sed etiam in pacto dotali de succedendo, cuius meminit text. in d. l. pactum quod dotali. C. de pact. atque ita glo. hic in ver. improbet, dum paria esse censet pactum dotale de succedendo, & pactum itidem dotale de non succedendo: hunc intellectum adnotare videtur, qui primus erit ad huius capitis examinationem. Secundus intellectus eidem dictioni, pactum, merito accommodabitur, vt idem sit dicendum in promissione, [art. 3] de renuncianda paterna haereditate: nam haec si iurata sit in specie huius text. valet, imo eo ipso facta censetur renunciatio. Huius vero interpretationis potissima probatio deducitur argumento eiusdem rationis, quae & in hoc casu eadem est, quae huic capiti iure aptari potest. Sic denique hanc conclusionem tenuerunt Bald. in l. pactum dotali. C. de collat. quaest. 18. Rom. in sing. 183. de quo tractat late Nicol. Boer. decis. 3. asseuerans iuxta hunc sensum secus esse dicendum, si promissio de renuncianda haereditate iurata non sit: nam ea quidem non valet, atque ita aresto publico definitum fuisse. Id vero, quod diximus, promissionem iuratam de renuncianda haereditate pro renunciatione habendam fore, ac ipsam renunciationem ex hoc factam censeri, multis probari poterat: & praesertim, quia circuitus vitandi sunt. l. cum fundus. §. seruum tuum. ff. si cert. peta. l. dominus testamento. ff. de condic. indeb. notatur in Clem. auditor. de rescript. text. optimus in l. si intra. ff. de pact. vbi probatur, quod promissio liberandi, exceptionem parit aduersus agentem, at si liberatio iam facta fuisset, idem dictat text. vbi Bald. in l. si creditoris. C. de fideicom. l. si non sortem. §. adeo. ff. de condict. indeb. quibus satis accedit quod Ioan. Andr. adnotauit in Specul. rub. de oblig. & solut. colum. 1. scribens, quod si quis promiserit intra certum diem se obligaturum ad dandum mihi decem, poterit statim cedente die sine alia obligatione conueniri ad illa decem. Sequuntur hanc opinionem Alex. Socin. & Ias. in d. §. seruum tuum. 1. notab. Idem Ias. in d. l. dominus testamento. Et est communis opinio, vt fatentur eam sequuti Matth. Afflict. decis. 16. Anton. Rub. consil. 29. columna secunda. Andr. Tiraquel. libro 2. de retracta. in fine. numero 26. Tertius intellectus in hoc equidem tendit, vt adnotemus, pactum istud valere si fiat [art. 4] patri praesenti, quasi secus dicendum sit, si absenti factum fuerit, ea ratione, quod absenti non possit acquiri obligatio, quae ex hoc pacto, & similibus deducitur. l. absenti. ff. de donatio. l. si quis. in 1. C. eodem titul. l. si ego. ff. si cert. petatur. l. in omnibus. circa finem. ff. de action. & oblig. sufficiet tamen ipsius patris absentis ratihabitio, aut acceptatio, si notarius pro patre absente fuerit stipulatus: quemadmodum notat Socin. consilio 74. libro 3. Salic. in l. vltima. C. de pact. colum. penult. & ibi Purpur. numer. 45. & hoc sane, vt patri absenti actio quaeratur vtilis sine cessione. Etenim ad hoc, vt pactum teneat, nec reuocari a filia renunciante possit, satis erit, quod notarius nomine patris absentis fuerit stipulatus: sicuti nos tradidimus late libro 1. Variarum resolut. capitul. 14. Et in rub. de testam. 3. parte. num. 13. Forsan tamen ex lege Regia. quaest. 3. est titul. 8. lib. 3. ordinat. non erit necessaria notarij nomine absentis stipulatio: quod & satis deduci poterit ab his, quae in dicto capitul. 14. scripsimus. Denique non deerunt qui opinentur iuramenti religionem sufficere, vt etiam absente patre haec renunciatio valida sit, vt tandem iuramentum pactum istud, vel renunciationem absenti patri factam efficacem constituat: id vero controuerti poterit ex his, quae in huius Relectionis secunda parte diximus de promissione nuda, & de ea, quae absenti, praestito tamen iuramento, facta fuit. Adhuc tamen videbitur quibusdam, oportere quod pater sit praesens in hac specie, vt ipsius patris consensus accedat, certusque sit, sine quo pactio ista iniquissima censetur, alioqui etiam notario stipulante posse filiam priusquam pater ratum habeat renunciationem reuocare, cum ea praecise exigat patris consensum ad eius iustitiam. Quartus intellectus in ea versabitur quaestione, vtrum [art. 5] pactum istud eundem habeat effectum, si non patri a filia, sed fratribus a sorore factum fuerit. Etenim Anchar. Imol. Domi. & Georg. hic in prima limitatione asseuerant, pactum hoc a sorore nuptiarum tempore fratribus factum omnino improbum esse, nec valere, etiamsi iuramentum eidem accesserit. Siquidem manifesta turpitudo est, ita pacisci de viuentis haereditate absque eius consensu. l. vlt. C. de pactis. idem notant Alexand. consilio 155. libro 7. colum. vlt. Cuman. idem Alexan. & Ias. 4. colum. in l. stipulatio hoc modo concepta. ff. de verborum obligat. Anchar. consilio 39. Aretin. in l. qui superstitis. ff. de acquir. haered. Fulgos. consil. 73. Guido Papae consilio 162. Roder. Xuarez. in l. quoniam in prioribus. 5. limitatione, ad l. Regiam. C. de inoffic. testam. Caepola consil. ciuili. 17. Socin. consil. 74. in 3. lib. col. 2. Purpuran. in dict. l. vltim. num. 41. & nu. 185. & licet Rom. in d. l. qui superstitis. ac Matthae. Afflict. in rubr. de feudo dato in vicem legis commiss. c. si quis inuestierit. num. 33. tenuerint, pactum hoc, cuius hic mentio fit, fieri posse fratribus: attamen prior sententia dubio procul verior est ex eo, quod maximam habeat haec pactio turpitudinem, si absque patris consensu fiat: ideoque si praemisso & praestito patris consensu pactum hoc cum fratribus factum fuerit, validum quidem erit, & tunc obtinebit opinio Rom. & aliorum, qui eum sequuntur: quod deducitur ex dict. l. vlt. C. de pactis. Igitur dicendum est ad huius c. interpretationem ibi, Patri, idem esse si pactum fratribus fiat patre consentiente. Duo tamen sunt hoc in loco examinanda, vt hic intellectus apertius explicetur. Primum, an sit [art. 6] necessarium, quod hi fratres & sorores renunciantis, sint praesentes tempore renunciationis, & pacti? Nam quod fratres & sorores debeant esse praesentes: alioqui pactum etiam iuratum nullum sit, notant Alexand. in d. l. stipulatio hoc modo concepta. col. 5. Deci. in d. l. pactum quod dotali. 6. limitat. C. de collat. Aymon in consil. 127. nu. 5. Calcan. in consilio 33. colum. penul. Carol. Molin. in additionibus ad Alexand. consilio 155. libr. 7. colum. vltim. Ego vero aliter existimo, quaestionem istam intelligendam fore. Fit etenim pactum istud cum fratribus aut sororibus patris accedente consensu: tunc equidem oportet, atque necessarium est, quod ipsi fratres & sorores sint praesentes: alioqui in ea specie locus erit iuris vtriusque decisionibus, quae de conuentionibus cum absentibus, aut in vtilitatem absentium factis statuta sunt, de quibus paulo ante obiter tractauimus, & latius in dict. c. 14. libr. 1. Variar. Resolut. atque idem erit si filia pactum fecerit patri, quo eius haereditati futurae renunciat expressim in fauorem alicuius ex fratribus, aut sororibus: illius namque praesentia requiritur, cuius vtilitas hoc in pacto tractatur: quod omnino considerandum est, vt hinc appareat his in casibus veram esse opinionem Alex. & aliorum, quos modo in hoc versic. retulimus. Sed si pactum a filia patri fiat absolute, quo renunciat eius haereditati in fauorem fratrum omnium & sororum, vt pater libere ea exclusa possit inter reliquos filios testari, vtque ea ab intestato exclusa sit ab haereditate paterna: tunc, nisi & in hoc ipse fallor, non est necessarium, quod fratres aut sorores renunciantis, praesentes sint huic pacto, & renunciationi: non enim fit pactio a filia cum fratribus, sed cum patre, nec vere quicquam fratribus ex hoc acquiritur, sed tantum libertas testandi patri datur, & omittitur pars, que ex eius patrimonio filiae iure competebat: Hanc distinctionem colligo ex his, quae notat Francis. Purpurat. in dict. l. vlt. C. de pactis. numer. 41. Secundo, ad huius quarti intellectus planiorem sensum est obseruandum. pactum [art. 7] istud iuratum, quo filia tempore nuptiarum paternae haereditati patri renunciat, tunc deficere, nec vim aliquam habere: cum pater reuocauerit consensum, quem huic pactioni praestiterat, quasi pactum hoc non amplius validum sit, quam donec pater in consensu praestito, & eadem voluntate perseuerauerit, argumento tex. ad hoc singularis in dict. l. vlt. de pactis. C. vbi pactum de haereditate viuentis valet ex ipsius consensu, quem ad mortem vsque poterit is reuocare, cuius responsio auctoritate ita hunc tex. & ad eius conclusionem interpretatur Bal. in cap. ad nostram. in 2. colum. 2. de iureiurand. quem sequuntur Georgius Nathan. hic in 1. limitatione, nume. 13. Felin. in c. 1. de iureiur. col. 3. Guliel. Benedict. in capit. Raynutius. in verb. duas habens filias. de testamen. numero 288. Alex. in d. l. stipulatio hoc modo concepta. Deci. in d. l. pactum quod dotali. in Francis. Purpura. in dict. l. vltim. C. de pact. numer. 187. & Roder. Xuares in l. quoniam in prioribus. 5. limit. ad l. Regiam. C. de inoffic. testa. Carol. Molin. in Alexand. consil. 156. colum. vlt. lib. 7. Sed Iason in d. l. vlt. C. de pact. num. 13. asserit Bald. in hoc errasse: cum ipse debuisset distinguere pactum, quo futurae patris haereditati renunciatur ab eo pacto, quod fit super viuentis haereditate, de ea certo modo diuidenda. in primo, inquit, pacto non est necessarius consensus patris, nec illius, cuius haereditati renunciatur. In secundo vero necessarius est consensus illius, de cuius haereditate diuidenda pactio fit. dict. l. vltim. atque ideo censet Iason in renunciatione, quae fit haereditatis futurae, de qua hoc in capite tractatur. parum referre quod consensus patris postmodum reuocetur, aut deficiat: cum is non sit necessarius, nec in hac pactione locus sit constitutioni vltimae. C. de pactis. vnde validum est pactum, cuius hoc in capite mentio fit, & de quo in hoc quarto intellectu tractamus, etiam si patris consensus non duret ad mortem vsque. Caeterum Roderic. Xuares in d. limi. 5. Baldi sententiam defendere conatus, existimat Iasonem in hoc errasse: etenim, vt is vere censet, patris consensus requiritur, cum a filia pactum fit ipsis cum fratribus aut sororibus, quo haereditati paternae renunciatur: sicuti paulo ante diximus, & sane quicquid Ias. dixerit, pactum hoc de non succedendo vere de futura viuentis haereditate fit, atque ideo absque eius consensu turpitudinem habet, quam & illud, quo solet de diuidenda haereditate viuentis tractari. Denique nihil aliud pactio de non succedendo continere videtur, si effectum consideremus, quam certum quendam modum, quo futura viuentis haereditas distribuenda sit: nempe, renunciante ipso ab eius portione iure sibi competenti excluso. Quibus quidem fit, vt merito Baldi opinio defendi possit a Iaso. impugnationibus. Nihilominus, quia nos in primo intellectu a Baldi sententia aliqua ex parte discessimus, oportebit aliquot casus expressim ac distincte constituere, in quibus agendum sit, an admitti debeat opinio Baldi. Primus casus proponitur, cum simpliciter filia renunciat futurae paternae haereditati, pactum quidem ipsi patri faciens, vt nullum ad eius bona regressum habeat. Et tunc censeo admittendam fore Baldi opinionem, quae communis est, vt si pater simpliciter pactum hoc remiserit, & consensum reuocauerit, filia possit pro aequis portionibus iure alioqui debitis etiam intestato patri succedere, ac si pactum minime fecisset. Secundo praemissa eadem pactione, [art. 8] qua patri filia renunciat futurae haereditati: atque in effectu, iuxta iuramentum praestitum patrem liberat, & eximit ab obligatione legali, qua tenebatur filiae legitimam portionem titulo institutionis relinquere: si pater non obstante hoc pacto in testamento filiam vocaret ad aliquam haereditatis partem, nihilominus eam percipere poterit, & est admittenda ex testamento: nec potest a fratribus pactum hoc eidem obijci. Potuit etenim pater pacto huic tacite vel expresse renunciare, ac remittere libertatem ex eo pacto sibi acquisitam, vt nihil teneretur filiae in morte relinquere. Huius opinionis auctor est Barto. in dict. l. stipulatio hoc modo concepta. Et ibi Rom. ff. de verbor. obligat. Bal. in l. pactum quod dotali. q. 6. C. de coll. & Matthae. Afflict. in c. si quis inuestierit. nu. 24. de feudo dato in vicem legis commis. quorum opinio ex his, quae Iuniores tradidere in dict. l. pactum. & in d. l. stipulatio hoc modo concepta. frequentiori Doctorum calculo recepta videtur. Tertius casus in hac controuersia constituendus est, cum filia pactum patri fecerit renuncians futurae eius haereditati, idque iuramento confirmauerit in fauorem alicuius ex fratribus, aut sororibus, aut denique in fauorem aliorum fratrum & sororum. Et profecto dubitari poterit, an pater possit a praedicto pacto discedere, consensumque ei praestitum reuocare? & quidem Baldus, quique eum sequuntur, adhuc in hoc casu tenent, patrem posse tacite, & expresse pactum hoc remittere, eiusque consensum reuocare. Et hi precipue mouentur auctoritate text. in dict. l. vlti. C. de pactis. Quibus ipse addiderim, pactum hoc ex eo a patre remitti posse, quod cum ipso patre gestum fuerit, & praecipue vtilitatem eius respiciat. Deinde quamuis in fauorem alicuius ex fratribus id pactum vere factum sit, pater qui pactus est, poterit reuocare eam pactionem in vtilitatem, & commodum alterius ab ipso conuentam, secundum Bartol. sententiam in l. qui Romae. §. Flauius. ff. de verbo. oblig. quam latissime examinaui lib. 1. Variar. Resolutio. capit. 14. Idcirco fortassis inibi tradita huic quaestioni conuenientia, efficient apertiorem huius casus diffinitionem. Quartus casus erit omnino examinandus: nempe, cum filia iuramento praestito pactum fecerit cum ipsismet fratrib. consentiente patre, quo renunciat futurae paternae haereditati: hoc siquidem casu ipse dubito, sitne vera sententia Baldi. Nam absque iuramento poterat fieri inter filiam, & eius fratres pactum, de futura patris successione, consensu patris accedente, quem pater ad mortem vsque reuocare posset. d. l. vlti. C. de pact. At si iuramentum filiae renunciantis accesserit, vt id aliquid vltra pactionem simplicem operetur, probari forsan potest, filiam non esse admittendam ad aliquam haereditatis paternae partem, nec ex testamento, nec ab intestato. Scio etenim hanc opinionem difficilem esse, siquidem tollitur patri testandi libertas, quae Iure Ciuili adeo constans esse censetur, vt nullis pactis omnino tolli valeat. Et tamen quicquid sit de patre, qui iam semel consensit, atque ideo pactum ab initio valuit, nullamque turpitudinem habet, filia tamen iuramentum praestitit, quod seruari potest absque vllo periculo salutis spiritualis: idcirco ratione huius pacti iurati excludi poterit ab haereditate paterna, quod & Ias. voluit in dict. l. vlt. numero 13. tametsi non recte Baldi sententiam intellexerit. Quinto, aliam hic speciem proximae similem proponam: scilicet, quando fratres consentiente patre pactum iuramento praestito fecerunt, de paterna haereditate certis portionibus diuidenda. Et sub eadem haesitatione respondeo, pactum hoc omnino seruandum fore, etiamsi pater tacite vel expresse consensum semel praestitum reuocauerit. Etenim pactum istud ab initio validum & honestum ex consensu patris, potuit iuramento ita confirmari, vt stabile ac firmum futurum sit, nec possit voluntate patris mutari: quemadmodum valeret, ac posset denique mutari, si absque iuramento factum fuisset. Horum duorum casuum decisionem dubiam esse censeo: atque ea ratione amplius est eius veritas, ac certitudo a lectoribus, & a meipso, inquirenda. Nam plurimum refragatur sententia Baldi, quae communiori suffragio probata videtur. Cui adstipulatur. quod attenta mente constitutionis vlti. C. de pactis. honestas pacti super viuentis haereditate ab illius consensu semel praestito, & perseuerante procedat. Quasi tunc demum pactio super hereditate viuentis improbata sit, & bonis moribus contraria, cum vel consensus illius minime accesserit, aut semel praestitus reuocatus fuerit. Vnde pactum hoc, etsi sit iuratum, eam conditionem, & intellectum habet, qui eidem necessarius est ad eius honestatem, iuxta Iuris Ciuilis interpretationem. Quamobrem licet in primo huius capit. intellectu hanc Baldi sententiam non omnino veram esse existimauerim, modo & in hoc casu, ac praecedenti satis dubito, an sit admittenda, denique censeo multi faciendam esse tanti viri auctoritatem. Sextus casus non ita difficilem habet responsionem, quemadmodum & superius in primo intellectu probauimus. Nam si pater in dotali instrumento similíue promiserit, se filios omnes equis portionibus instituturum haeredes, nec aliquem ex eis melioraturum, licet hoc pactum Iure communi reprobetur, attamen ipsius patris iuramento confirmatur, nec poterit ex vario patris consensu mutari. Fit etenim haec promissio inter viuos: & in contractu, qui profecto vtilis foret, si iuramento super eo praestito mutari ex iurantis voluntate posset, quicquid sit de l. 22. Tauri. # 1 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Filias paciscens cum patre eo modo, qui traditur in c. quamuis pactum. iuramento praestito pactionem confirmat. -  2 Filius, qui a patre accepit eo tempore legitimam integram, an possit post mortem patris petere, eam sibi suppleri ex bonis postmodum acquisitis? -  3 Filia minor vigintiquinque annis iuramento praestito confirmat pactum renunciationis haereditatis paternae, & quid de impubere, proxima tamen pubertati? -  4 Filia paciscens cum patre iuramento praestito, an possit allegare ignorantiam legis, quae pactum prohibuit? -  5 Filia constituta in patris potestate, pot est cum patre iuramento praestito pacisci circa futuram ipsius patris haereditatem. §. PRIMVS. QVINTA huic constitutioni conuenit interpretatio, dum ea tractat de renunciatione haereditatis paternae facta a filia dotata. [art. 1] Quaeritur enim sitne idem respondendum in pacto facto a filio, qui aliqua ex causa paternae haereditati renunciauerit, praestito iuramento? Et cum isthaec decisio in filia congrue dotata, loquatur, quibusdam placet, non esse idem in filio dicendum: imo eisdem videtur, renunciationem factam a filio cum iuramento paternae, & futurae haereditatis, adhuc inualidam esse, nec iure admittendam, cum diuersa ratio in eo sit. Siquidem in filia, quae honeste matrimonio elocatur, & familiam exit paternam, possunt censeri iustae hae renunciationes, non sic in filio masculo, per quem familia parentum conseruatur: sicuti hac in specie notat Carol. Molin. in Alex. consil. 180. libr. 5. a quo libenter ipse discedo ex communi omnium interpretum sententia, quae praemittit, idem in filio masculo dicendum fore: nam si is, vel causa dotis, aut donationis propter nuptias, aliáue ratione paternae haereditati renunciauerit iuramento praestito, pactum istud validum & firmum iuramenti causa censetur. Hanc vero esse magis communem sententiam, vt ostendamus, oportet hoc in loco statim alium huius capitis intellectum examinare. Sexto disputari solet ad huius tractatus cognitionem, an [art. 2] si pater in vita filio tradiderit integram legitimam inspecto eo tempore, quo traditio fit, possit filius postmodum supercrescentibus bonis patris, eiusque aucto patrimonio petere sibi mortuo patre legitimam suppleri. Nam Iaco. Butri. in l. pactum. C. de colla. tenet, non posse filium petere portionis legitimae additionem ex bonis, quae pater mortis tempore reliquerit. Cum satis sit integram legitimam accepisse, inspecto eo tempore, quo ipse consensit eam sibi a patre tradi. Hanc opinionem sequuntur plures, quorum mentionem fecerunt eam dicentes communem esse, Roman. in l. stipulatio hoc modo concepta. ff. de verb. oblig. Georg. Natan. in hoc c. quamuis. 2. col. Guliel. Benedict. in repe. c. Raynutius. de testa. in verb. duas habens. n. 242. Curti. senior consi. vlti. Nico. Boer. decis. 62. col. 4. intelligentes hanc opinionem Butrigarij eo casu, quo ipse loquitur: nempe, cum filius legitimam portionem integram accepit, inspecto eo tempore, quo pater eam ipsi tradidit. Et sane huic opinioni obstat tex. fortis in l. si quando. §. 2. C. de inoffic. testament. Nec video, qua ratione iure defendi possit Butrigarij sententia, cum legitima filijs omnino debeatur ex bonis, quae mortis tempore pater reliquit. l. cum queritur. C. de inof. test. Regia l. 23. Tauri. Quod manifestius probabitur, si consideremus Baldi sententiam in cap. cum M. col. 4. de consti. qui per eum tex. opinatur, filium a patre accipientem legitimam portionem & promittentem, se nihil ex eius bonis amplius petiturum, posse nihilominus petere integritatem legitimae iuxta bona, quae post pactum patri obuenere, & is tempore mortis reliquerit. tex. ad idem optimus in d. l. si quando. §. 1. cuius opinionis & nos meminimus in c. Raynutius. §. 1. nu. 8. Baldum sequuntur Rom. & Imol. in d. l. stipulatio hoc modo concepta. Ripa in d. c. cum M. nu. 38. Ias. in d. l. si quando. §. 1. idem in l. quod seruus. ff. de condit. caus. dat. & in Auth. nouissima. nu. 9. C. de inoffi. testa. Rod. Xuares in l. quoniam in prioribus. C. de inoffi. testa. amplia. 9. Ioan. Lupi. in c. per vestras. 3. notab. §. 23. de donat. inter virum & vxor. Thom. Gramma. decis. 57. nume. 30. notat idem Bal. in l. pactum. vlti. oppo. C. de collation. rursus Guliel. Benedict. in d. c. Raynutius. in verb. in eodem, primo. num. 220. Iacobum reprobat. Ex quibus opinor satis improbari opinionem Iacobi Butrigar. & contrariam communem esse, vt fatetur Iason in d. Authen. nouissima. & in dict. l. quod seruus. Posset profecto Iacobi opinio procedere in casu huius tex. nempe, vbi filius recepta congrua portione legitima ex bonis patris renunciaret cum iuramento paternae haereditati, & pactum patri fecerit, vt nullum ad eius bona regressum haberet. Hoc siquidem casu, etiamsi patrimonium patris creuerit, non poterit filius aliquid ex bonis patris petere, quemadmodum expressim adnotarunt praeter alios, Alexan. in consil. 180. lib. 5. & in l. 3. ratione. 2. ff. ad leg. Falci. idem Alex. Corn. Ias. & Deci. in l. pactum quod dotali. C. de collat. Ripa in d. c. cum M. & lib. 1. responsor. c. 6. col. vlti. Thomas Gramma. num. 30. in dict. decis. 52. Aymon in cons. 114. nume. 16. sensit Ioan. Lupi in dict. §. 23. & Roderic. Xuares in dict. ampliat. 9. quorum opinio magis communis est, teste Carolo Molinaeo in dict. consil. 180. in additionibus ad Alexand. tametsi Iason in d. Authen. nouissima. adhuc dubitauerit propter rationem text. in d. c. cum M. quia iurans non videtur cogitasse de renuncianda portione, quae in bonis postea patri obuenientibus sibi iure competeret. Attamen ipse communem opinionem sequor, quippe qui videam iuratam renunciationem ad futuram haereditatem patris pertinere, quaecunque & quantacunque ea sit. Auctoritas vero, quae pro Iacob. Butrig. adduci solet ex l. 1. §. si vel parens. ff. si quis a paren. fuerit manumis. minime probat eius opinionem, quod paulo post constabit. Igitur duo apparent, vera esse ad intellectum huius c. ex his. Primum, decisionem istam non solum obtinere in filia renunciante haereditati paternae, sed etiam in filio, qui iuramento praestito paternis bonis nuptiarum, donationísue propter nuptias causa renunciauerit, pactumque ipsi patri fecerit. Secundum, quod licet post hanc renunciationem creuerit patris patrimonium, eique multa bona obuenerint, minime poterit filia, quae renunciauit, aliquid petere ex bonis patris. Septimo, eidem verbo, filia, subditur & alia interpretatio, vt [art. 3] intelligamus huius cap. constitutionem etiam in filia minore vigintiquinque annis. Etenim pactum hoc ab ea patri factum iuramento praestito validum est omnino, quemadmodum communi omnium consensu Doctor. existimant, praesertim Georgius Natanus hic 4. limitatione, Aretin. in cap. in presentia. numero 10. de probat. vbi Augustin. Beroius numer. 168. fatetur, hanc opinionem communem esse. Et eam sequitur ac latissime Paul. Parisi. consi. 26. lib. 3. num. 13. & probatur in Authen. sacramenta puberum. C. si aduers. venditio. Nec quicquam impedit huius opinionis veritatem, cum minor vigintiquinque annis possit iuramento obligari, quod iure receptissimum est, modo is pubes sit, nempe foemina duodecim, vir autem quatuordecim annorum: imo quibusdam placuit iuramentum praestitum ab impubere, doli tamen capace, & proximo pubertati, qui intellectum, & discretionem ad iurandum habuerit, validum esse, & obligationem inducere. Nam is impubes iuramento potest se adstringere. gloss. Abb. & Doctor. in c. ex literis. in 2. de sponsalib. text. optimus in l. vlti. §. in eum. ff. de liber. caus. idem Barto. Corne. & Iason, colum. 4. in Authen. sacramenta puberum. C. si aduers. vend. quo in loco non tantum simpliciter hoc verum esse opinantur, sed existimant, iuramentum impuberis proximi pubertati, & doli capacis contractum alioqui iure inualidum confirmare, vt plane in specie huius capit. & similium sit satis iuramentum praestari a filia impubere, modo ea sit proxima pubertati, ac doli capax: qua in re Bart. asseuerat hanc opinionem communem esse. Idem notant Abbas in consil. 108. lib. secundo. Deci. in l. pupillum. ff. de regul. iur. Ego vero etsi sciam, in causa matrimoniali, & in eo contractu, qui potius integrum intellectum, quam certam aetatem exigit, iuramentum impuberis doli capacis, & proximi pubertati iurantem obligare, d. capit. ex literis. idque quo ad simplicem obligationem regulariter verum: si tamen quod hoc iuramentum sit sufficiens ad confirmandum contractum alioqui iure inualidum, aut rescindendum, plane dubito, ac potius existimo, iuramentum hoc non habere hunc effectum, ne tot priuilegia simul ab vna, & eadem Radice constituamus: & praeterea, quia facilime ea aetas decipitur in contractibus, & subinde in praestandis ad eorum confirmationem iuramentis. Nam ex causa impubertatis danda est, vt ex ratione metus a iuramento, absolutio, etiamsi iurans fuerit proximus pubertati, & doli capax: siquidem licet iuramentum obliget, aequissime tamen ob imperfectam aetatem dari debet absolutio. Sic sane opinionem istam, quod iuramentum impuberis proximi pubertati. & doli capacis, non confirmet contractus iure inualidos, ad quorum confirmationem est necessarium iuramentum, tenent Cynus, & alij in dict. Authen. sacramenta puberum. quorum sententiam communem esse fatentur, eam sequuti Alexand. in l. qui iurasse. in principio. ff. de iureiurando. & Alciat. in dicto capitu. cum contingat. nume. 141. qui alios huius opinionis citat auctores. Quibus suffragatur text. in dict. Authenti. sacramenta puberum. dum ad hunc effectum sacramenta puberum exigit. Idem probant Regiae Partitarum constitutiones, nempe l. 56. titu. 5. parti. 5. & l. 6. titul. 19. part. 6. nosque olim Salmanticae eandem sententiam probauimus in Epitome in 4. Decret. 1. part. c. 5. §. 1. nume. 4. Hinc plane infertur, in casu huius tex. & in casu c. cum contingat. minorem vigintiquinque annis, maiorem tamen quatuordecim, iurantem hos contractus, minime posse ab eis discedere, nec ratione minoris aetatis, nec ratione legis has conuentiones reprobantis, vtrumque etenim iuramenti religione suppletur, minor quidem aetas & Iuris Ciuilis contractuum reprobatio, prohibitioque, sicuti ex praemissis constat, & notant Paul. Castrens. col. 3. Philip. Corne. num. 20. in dict. Authen. sacramenta puberum. tametsi Andr. Alciat. in d. c. cum contingat. numer. 130. teneat expressim iuramentum praestitum a minore vigintiquinque annis, etiam pubere, minime confirmare contractum alienationis dotalis rei, aut alium lege prohibitum, vt minor excludatur a beneficio restitutionis, quae ei competere potest ratione minoris aetatis. De quo etiam tractabimus inferius in questione de laesione admodum graui, quam vulgus appellat enormissimam. Octauo, huius capit. constitutio procedit [art. 4] in filia non tantum certa, quod Ius ciuile pactum istud improbauerit: sed & in ea, quae minime fuerit certior facta hac in specie decisionis iuris Ciuilis, & ignorauerit, pactum hoc Iure ciuili prohibitum esse. Nihil etenim id refert, cum iurisiurandi virtus hoc in casu & in similibus minime deficiat ob ignorantiam istam, quae non impedit consensum iurantis, atque ita adnotarunt Guido Papae. quaestio. 227. & Gulielmus Benedictus in capi. Raynutius. de testament. in verbo, duas habens filias. numero 294. qua ratione profecto admodum esset absurdum, quod mulier rem dotalem alienans iuramento praestito, obtineret reuocationem huius contractus ita iurati, ex eo, quod probaret, se ignorasse tempore contractus a lege ciuili prohibitam esse dotalis rei alienationem. Igitur octauus hic intellectus praeter quam quod aequissimam rationem habeat, maxime conuenit ad effectum huius constitutionis. Nono, haec ipsa constitutio est intelligenda in [art. 5] filia non emancipata, sed & in ea, quae sit sub patria potestate, quod deduci poterit ex lege, Pomponius, in 2. ff. familiae herciscun. vbi ratione dotis optime contingit donatio inter patrem & filiumfamilias: atque eadem ex causa pactum. Quamobrem ita hunc text. interpretantur Deci. in dict. l. pactum quod dotali. C. de collationib. colum. prima, & secunda. Ioan. Crot. in dict. l. stipulatio hoc modo concepta. num. 47. ff. de verborum obligationib. & Parisi. in consil. 26. libro 3. numer. 12. tametsi Odofredus in dict. l. pactum dotale, voluerit, pactum hoc inter patrem & filiamfamilias minime valere, quasi inter eos non possit vere fieri donatio, nec ei similis conuentio. Sed in fauorem prioris sententiae plurimum facit, quod licet alioqui non valeat Iure Ciuili donatio inter patrem & filiumfamilias. l. donationes quas parentes. C. de donation. inter virum & vxo. l. 2. C. de inoffic. donat. tamen iuramento confirmatur, quod praecipue adnotarunt Bald. in l. vltim. C. pro donato. Alexand. in consilio 8. libro 2. Aretin. consil. 17. colum. quarta, & consil. 77. colum. 2. idem Alexand. in l. si donatione. C. de collationib. colum. quinta, & Guido Papae decisio. 145. tradit Deci. in Authentic. ex testamento. 4. colum. C. de collationibus. Ripa in l. si vnquam. quaestion. 15. C. de reuocand. donatio. Iason consil. 118. colum. 1. libro 4. Et plerique alij, quorum mentionem hi fecerunt. Praesertim hic intellectus procedit, quia Odofred. in dict. l. pactum. non tractat de pactione iurata, sed praemittit, illum text. fore necessario intelligendum in filia emancipata, cum inter patrem & filiam in potestate nulla sit efficax obligatio, etiam seclusa prohibitione speciali huius conuentionis, de qua in dict. l. pactum. ad cuius interpretationem oportet praemittere secundum eum, pactum illud alioqui validum ex causis esse, atque ita factum cum filia emancipata. Et nihilominus Iason & Deci. ibi discedunt ab Odofredo, ex eo quod causa dotis potuerit fieri pactum inter patrem, & filiam in potestate, vt modo dicebam, & probatur a gloss. Bartol. & Doctor. in dict. l. 2. C. de inoffic. donat. Bald. in l. cum oportet. §. 1. C. de bonis quae liber. Barto. in l. frater a fratre. ff. de condi. indeb. Cardin. consil. 111. colum. 2. Paul. Cast. in l. cum pater. §. pater filiae. ff. de legat. 2. qua ratione non obstante, in d. l. pactum quod dotali. improbatur pactio, cuius in hoc capit. mentio fit, propter rationes, quas in initio huius tertiae partis adduximus. Igitur, si quae modo praenotauimus, ad amussim fuerint obseruata, constabit apertissime huius capit. responsum procedere, siue pactum fiat cum filia minore vigintiquinque annis, siue cum filia constituta sub patris potestate, etiam ignorante pactionem istam Iuri ciuili prohibitam esse, siue itidem fiat cum filio. # 2 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Pactum renunciationis haereditatis paternae factum etiam eo tempore, quo filia nuptui non tradebatur, an teneat? -  2 Pactum renunciationis haereditatis paternae iuramento praestito factum a filia, quae religionem ingredi vult, an teneat? -  3 Renunciatio haereditatis maternae iuramento praestito facta a filiofamilias, an praeiudicet patri? & numer. 4. -  4 Renunciatio haereditatis paternae cum iuramento a matre recepta dote facta, an noceat eius filijs petentibus haereditatem aui, qui post filiam mortem obierit? & in fine huius §. -  5 Renunciatio facta cum iuramento a filia ingrediente religionem, an rescindi possit a monasterio causa grauissimae laesionis? -  6 Renunciatio facta a filia cum iuramento, nulla recepta dote, an valeat? §. SECVNDVS. DECIMA huius constitutionis interpretatio versabitur circa ea verba: Dum nuptui tradebatur. Nam quibusdam aeque visum est, [art. 1] eandem decisionem procedere, si pactum fiat eo tempore, quo filia nuptui non tradebatur: sed tamen ex bonis paternis eo tempore inspecto portionem congruam pro ratione dotis futurae, aut pro legitima accepit. Valet siquidem pactum istud, & iuramento confirmatur: quemadmodum paulo ante diximus de filio in quinto intellectu. Sic denique parum refert, quod pactum istud fiat tempore nuptiarum, an ante nuptias vel post eas: modo filia renuncians haereditati paternae dotem, vel congruam portionem, eo tempore ex patrimonio patris accipiat, secundum Archid. Ioan. Andre. Domini. Francis. & Georg. hic colum. 3. & Guliel. Benedict. in c. Raynutius. de testamen. in verb. duas habens filias. nume. 260. Vndecimo, circa eadem verba quaeritur, an pactum istud, cuius in hoc cap. mentio fit, iuramento firmatum valeat, si fiat eo tempore, quo filia religionem ingreditur: & an ea pactio monasterio praeiudicet, possítue rescindi grauissimae laesionis causa? & sane quidam existimarunt, hanc pactionem nec monasterio praeiudicium aliquod facere, nec validam esse, sequentibus equidem rationibus. Primum enim, [art. 2] etsi haec pactio fiat ante monasterij ingressum, & tamen post professionem religionis pater renunciantis mortem obierit, monasterium admittendum est omnino ad haereditatem patris ipsius monachae, non obstante renunciatione: quod eleganter responderunt Marian. Socin. in consil. 183. libr. 2. Philipp. Corne. in consil. 272. libr. 3. Felin. inter cons. Carol. Ruin. consil. 206. & ipse Carol. consil. 204. lib. 1. quorum ea ratio potissima est, quod renunciatio praedicta etiam iurata habeat conditionem hanc, si renuncianti fuerit delata haereditas, Paul. de Castro, Imol. & Doctor. per text. ibi in l. qui superstitis. ff. de acquir. haered. idem Paul. & Alexand. in l. pactum quod dotali. C. de collatio. haereditas autem non defertur monachae mortuo eius patre post professionem, sed monasterio iuxta eam opinionem, quae magis communis est, quemadmodum nos probauimus in cap. 1. de testamen. numero 20. & sequenti. Secundo, ad huius partis comprobationem plurimum accedit egregia decisio Paul. Castr. in l. fin. in princip. C. de bonis quae liber. vbi asserit, [art. 3] renunciationem haereditatis maternae factam cum iuramento, minime nocere patrifamilias, sub cuius potestate manet filius, qui renunciauit, si mater mortem obierit viuente patre, & nondum finita patria potestate. Quia haec renunciatio sortitur effectum eo tempore, quo mater mortua est, quo patri haereditas acquiritur, in qua acquirenda, vel repudianda non potest filiusfamilias patri nocere. d. l. vlti. in princip. & §. 1. Tertio, non potest haec renunciatio procedere, etiamsi fiat sub ea conditione, si renuncians ingressus fuerit religionem: nam ea conditio improba est, quippe quae impediat, aut sane aliquod praestet impedimentum ingressui, & professioni religionis. quod probatur ex ratione text. in Authen. de sanctissimis Episcop. §. Sed haec praesenti. & in l. Titiae si non nupserit. ff. de condi. & demonst. Barto. in consil. 1. Doct. in Authen. nisi rogati. C. ad Trebel. & in c. in praesentia. de probatio. Sicut & conditio auertens a matrimonio carnali, reijcienda est ab vltimis voluntatibus. l. sed si hoc. §. vlti. & l. quoties. ff. de condit. & demonstratio. atque idem probatur in Rubric. C. de indict. vidui. tollenda. Quibus quidem rationibus probari poterit, pactum hoc, cuius in hoc capite mentio fit, non posse adhuc iuramento prestito valide fieri ab ea, que religionem profiteri vult. Contrariam sententiam, imo quod pactum hoc iuramento praestito factum valeat, & firmum sit, etiamsi fiat tempore, quo filia ingreditur, aut ingredi vult religionem, tenent Bar. nume. 7. & Bald. in l. vlti. C. de pact. Deci. consil. 31. colum. 2. Francis. Purpur. qui alios allegat in dict. l. vlt. num. 188. & videtur opinio ista magis communis, ex his qui Barto. opinionem in d. l. vlt. sequuntur. Et hi sane post Bar. hanc opinionem intellexere, etiam eo casu, quo filia religionem professura non acceperit tantum pro dote, quantum ex patris bonis, & eius patrimonio percipere iure potuisset, modo congruam dotem ad ingressum religionis habeat ex bonis paternis, quod Bart. expressim explicat. Erit tamen ad effugiendas hac in controuersia varias Doctorum opiniones admodum vtile, & denique cautissimum, quod hoc pactum fiat ex consensu monasterij, id est, Praelati, & Conuentus, qui in his acquirendis possunt monasterio preiudicium inferre, atque ita in specie consuluerunt Francis. Purpurat. & Hieronymus Cagnolus in d. l. vlt. vterque. nume. 194. probatur haec Bart. opinio auctoritate huius constitutionis, quae ratione iuramenti confirmationem pacti alioqui Iure Ciuili prohibiti, inducit. Nec refert, quod fiat a filia ingressura religionem, nulla etenim est congrua discriminis ratio, quae vere possit in hac disputatione probare, non valere pactum, hoc factum a filia religionem professura, cum validum sit, si fiat ab ea, que matrimonium contrahit. Non oberit huic opinioni prima ratio in contrarium adducta, siquidem verum est quod in d. l. qui superstitis. a Iurisconsultis respondetur. Sed tamen id ita intelligendum est, vt renunciatio futurae haereditatis intelligatur hac conditione, si haereditas fuerit delata renuncianti, vel alteri ex eius persona, vel eius ratione, & causa. Nam tunc renunciatio, quae tamen ab initio valida fuit, & fieri potuit, ad haereditatem refertur, ac pertinet ad futuram, quae vel ipsi renuncianti, vel alteri iure ipsius renunciantis delata sit. At in praesenti quaestione monasterio defertur haereditas ex persona monachi, eius quidem iure, non alia ratione, nec causa, atque ideo renunciatio monachi facta ante professionem & valida nocet monasterio, cui non aliter haereditas patris ipsius monachi defertur, quam ex iure & persona monachi, qui iam per renunciationem fuerat exclusus ab ea haereditate. Etenim licet in d. l. qui superstitis. non possit renunciari haereditati nondum delatae, tamen iuramenti ratione renunciatio ista permittitur. Quibus quidem accedit, quod ratione huius pacti iurati, si id valet ab initio, non potest haereditas monasterio deferri, quamuis pater monachi moriatur post professionem, quia nec monacho tunc deferretur, si monachus non esset. Sic sane, si monachus mortem obijsset priusquam pater, licet nullum pactum praecessisset, monasterium morte monachi premorientis ante patrem excluderetur, iure etenim monachi eam haereditatem petere debet, is vero ab ea exclusus est, vel pacto, vel morte. Igitur monasterio deferri ea haereditas non potest. Vnde multa possunt simili argumento adnotari: Quorum aliquot hoc in loco referam ad apertiorem huius quaestionis intellectum. Nam si quis renunciauerit fideicommisso conditionali, ad quod vocabatur, & postmodum ingressus fuerit religionem, ac post professionem conditio fideicommissi euenerit, nempe mors illius, qui rogatus fuerat restituere, non poterit monasterium illud consequi, imo renunciatione excluditur. Sic & in eo casu, quo quis post renunciationem haereditatis seipsum in adoptionem dederit, & postea mortem obierit is, cuius haereditatem renunciauerit, non obtinebit eam pater adoptiuus, cui alioqui quibusdam sub limitationib. iure competebat. l. si adoptauero. ff. de precario. Eodem modo, si quis post renunciationem paterne hereditatis, cuius nulla possit fraus praesumi, crimen commiserit, & ea ex causa omnia bona, iura, & actiones, presentia, & futura, in fiscum deferantur, iuxta ea, que notantur in l. 1. §. an bona. ff. de iure fisci. Etiam si eo viuo pater moriatur, nihil ex ea haereditate ad fiscum pertinebit. Quod ex superioribus constat. Sed ne quis admodum vrgentem esse Socin. & aliorum argumentationem arbitretur, ea poterit facilius tolli, si constituamus in hac specie, & quaestione haereditatem non deferri monasterio: idque, ni fallor, apertissimi iuris est. Nam haereditas defertur filio iure suitatis, vel propter illud ius succedendi, quod habet in bonis patris, huic autem iuri monachus tempore, quo potuit, renunciauit, & a se abdicauit spem illam, & ius succedendi in bonis patris, idcirco cum professus est monachus religionem, non transtulit in monasterium ius successionis, quia illud non habuit eo tempore, nudusque, ac priuatus eo iure monasterium ingreditur. Qua ratione non potest ius illud monasterio competere, nec ei defertur haereditas. Nec iure monasterium aliquid ex paternis bonis, vel haereditatibus causa monachi habere poterit, nisi quod ipse monachus in seculo manens potuisset habere. At si monachus, qui paternae haereditati renunciauit, mansisset in seculo, per renunciationem exclusus foret a iure succedendi: igitur eadem ratione & ipsum monasterium ab eodem iure excluditur propter renunciationem. Secunda probatio prioris opinionis ex eo deficit, quod decisio Paul. Castrensis non omnino admittenda sit. Etenim aut pater consensit renunciationi factae per filium, & tunc res est admodum expedita, quod sibi nullum ius hac in re patriae potestatis causa competat, cum eidem per consensum renunciauerit, nec filio deferri possit haereditas tempore mortis illius, de cuius agitur successione, quia eidem valide renunciauerat, sicuti modo in monasterio diximus, & ideo pater non potest haereditatem illam petere ex persona filij, aut sane pater non consensit renunciationi, & eo casu valet renunciatio, quo ad caetera, patri tamen non nocet, quo ad vsumfructum, nec quo ad alia iura, quae ratione patriae potestatis habere in eisdem bonis poterat. Quod vero diximus, renunciationem validam esse quo ad caetera praeter vsumfructum, videbitur quibusdam maxime contrarium. l. vltim. C. de bonis quae libe. vbi filijfamilias repudiatio haereditatis delatae, & aduentitiae, minime nocet patri, nec quo ad vsumfructum, nec quo ad alia: siquidem repudiante filio potest pater haereditatem adire, & eam sibi omnino acquirere. Quae tamen constitutio tractat de eo casu, quo haereditas est iam filio delata, & ex eius persona patri, qui nec fuit institutus, nec potest alio titulo haereditatem illam habere, quam iure patriae potestatis. non ex hoc idem erit in haereditate deferenda, qua in specie nos loquimur. Nam si filius renunciauerit iuri succedendi, postea ei non defertur haereditas, atque ideo cessat omnino ratio Pauli Castrensis, de cuius opinione dubitat Barth. Socin. l. 2. nu. 5. ff. de his, que poene causa. Et profecto ipse arbitror, eam falsam esse, nec posse iure defendi, nisi quo ad vsumfructum, in quo dubius equidem adhuc eam admittendam esse censerem. Sed & si opinio Pauli vera foret, minime ad quaestionem istam de monasterio conduceret, siquidem diuersa omnino ratio est. Etenim filiusfamilias tempore renunciationis sub patris ea potestate, cui non potest nocere, at non ita est in eo, qui ante professionem renunciat haereditati, qui liberam habet potestatem de rebus proprijs disponendi, nec monasterium vllum ius in eius bonis eo tempore habet, potestque ipse religionem ingressurus monasterio praeiudicium inferre ante eius ingressum, quod satis iure probatur. Nec in hoc potest aliqua contingere controuersia, quae iuris rationem habeat. Non me latet, posse hac in questione adduci quandam Ludouici Romani sententiam: is, inquam, in d. l. qui superstitis. scribit, [art. 4] renunciationem a filia iuramento praestito factam haereditatis paterne dote congrua ei constituta, nocere eius filijs, quib. mortua matre aui haereditas fuerit delata, post mortem matris auo moriente. Quia ratio nepotis acceptae futurae patris haereditati renunciauerit. Haec Romani opinio verior est, secundum Dec. in cons. 181. nu. 7. eundem Dec. in d. l. pactum quod dotali. nu. 18. Guli. Bened. in c. Raynutius. de test. in ver. duas habens filias. nu. 181. Ant. Rub. cons. 42. n. 6. missam tamen hanc opinionem facimus: quippe qui contrariam veriorem esse existimemus. Nam mortua matre superstite patre, ad aui hereditatem admittendi sunt nepotes iure proprio, quamuis ex persona matris: cuius renunciatio eum intellectum habuit, si ei non renuncianti foret delata haereditas patris, atque ideo nepotes admittendos esse: in hoc casu responderunt Bal. in d. l. pactum quod dotali. 2. q. C. de coll. quem sequuntur alij, maxime Alex. ibi & Pau. Cast. in d. l. qui superstitis. And. Tiraq. in tract. de primogenijs. q. 40. nu. 117. licet Rom. ad eius conclusionem Bal. citauerit. Idem tenuerunt Franc. & Geor. Nata. hic nu. 56. & Tho. Gram. decis. 57. n. 39. dicens hanc opinionem communem esse, idem fatetur Rober. Marantha disputat. 10. nu. 13. quod iterum repetam in fine huius §. Tertia ratio minime comprobat priorem sententiam illa etenim iuris Cesarei responsa, quorum ibi meminimus, non habent omnino eam rationem, ne quis auertatur a professione religionis, siquidem qui religionem profiteri vult, & ea ex causa paupertatem vouet, & optat, parum solicitus erit de bonis ad monasterium deferendis: temerarium enim est iudicium, si opinamur, eum auerti a religionis ingressu, ne res temporales, patrimonium, & alia amittat bona, quorum relinquendorum causa religionem ingreditur. Alioqui eadem causa, que mouet ad religionem, auerteret ab ea, quod absurdum esse palam constat: multisque id probauimus lib. 1. Varia. Resol. c. 19. nu. 7. imo & si renunciatio ista iuramento prestito fiat, hac apposita conditione: si renuncians ingressus fuerit religionem, adhuc valet & firma est. Nec per hanc conditionem renuncians auertitur a religionis professione, ipse quidem sponte deliberans de religionis ingressu, & paupertatem eligens, bonis, & haereditati futurae renunciat ea ex causa, quia religionem profiteri vult, alioqui profecto minime renunciaturus: igitur nequaquam impeditur a religionis professione per renunciationem istam, quae manifeste fit ea ex causa, quod ingrediatur renuncians religionem. Idcirco cessant rationes in contrarium adductae, & excogitatae, presertim a Bart. Soci. in d. l. 2. nu. 5. ff. de his, quae poenae causa. & Angelo in disputatione incipien. quidam nobilis genere. & a Socino in d. cons. 183. colum. vltim. Purpur. in d. l. vlti. C. de pact. & alijs, qui contrarium iure verius esse adseuerant. Illud sane adnotandum est, Bar. in d. l. vlt. C. de pact. licet pactum istud validum esse iuramento praestito existimauerit, in statuto tamen aliud probare, quadam distinctione vsus. Etenim distinguit, an statutum excludens monachos a successione, his fuerit verbis conceptum, Monachi non succedant: & hoc in casu censet statutum valere: an his, Si quis monasterium religionem professus ingressus fuerit, priuatus sit iure succedendi: quo casu non valere statutum scribit, quae distinctio falsa est. Nam in vtroque casu statutum nullum est, secundum Mathes. notab. 145. & alios, quorum opinio communis est, vt testantur Deci. in cap. ecclesia. de constit. num. 49. Ioan. Baptista de sanct. Seuerino in repet. l. omnes populi. ff. de iusti. & iur. colum. 48. Socin. consil. 241. lib. 2. & consil. 81. libr. 1. quam sententiam sequuntur Doct. in d. l. vltim. & in d. c. ecclesia. Barto. improbantes. Consuetudo autem, qua monachi a parentum & consanguineorum successione excluduntur ab intestato, valet quidem: quia ecclesiarum, monachorum, clericorum atque praelatorum, & Principis consensum tacitum saltem habeat, quod in specie adnotarunt Guliel. Benedict. in c. Raynutius. de testament. in verb. & vxorem nomine Adelasiam. numero 249. & Chassaneus in consuetudine Burgundiae, Rub. de successionibus. §. vlti. Boerius in consuet. Bituricen. titu. de testam. §. vlti. Massuerus in Rub. de successionib. §. item per consuetudinem. optime Rebuffus super constitutiones Regias in prooemio, gl. 5. num. 21. & 22. quo in loco commemorat, apud Gallos praxi, & consuetudine obseruantissima sublatas esse decisiones, tex. in Authen. ingressi. C. de sacrosan. eccles. & l. Deo nobis. C. de episco. & cler. Caeterum, si verum est quod modo ad huius c. interpretationem diximus, [art. 5] nempe, pactum renunciationis haereditatis paternae iuramento praestito confirmari, etiamsi fiat a filia, quae statim est religionem professura, illud merito quaeritur, an possit hec renunciatio postea rescindi ea ex causa, quod grauissima contigerit in ea laesio, siquidem opulentissime haereditatis spes, aut denique ingens patrimonium presens fuerit remissum, modico accepto, etiamsi ad dotem ingressus ad religionem fuerit quantitas congrua, & aequa? quae quidem quaestio solet a plerisque definiri ex his, quae de laesione admodum enormi, & grauissima traduntur multis in locis ad rescissionem contractus, etiam iurati. De quo statim & nos agemus, & profecto, si ea resultatio est ad hanc speciem, & casum adducenda, frequentissime erunt retractandae, & rescindendae renunciationes, quae fiunt a monialibus eo tempore, quo religionem profiteri volunt, plerunque enim sperantes ex successione paterna amplum patrimonium, aut denique portionem legitimam maximae aestimationis, eidem pacto iurato renunciant nondum accepta quarta portionis legitimae parte, in quo dubio procul grauissima contingit laesio, ac denique ea, quam enormissimam vulgus appellat. Decius eleganter in cons. 31. col. penul. vers. vlt. non obstat & Aymon Sauil. in cons. 160. col. 1. in ea sunt sententia, vt opinentur, nullum esse locum rescissioni contractus & pacti iurati, etiam praetextu grauissimae laesionis, quoties renunciatio facta fuerit causa ingrediendi religionem. Pro hac sententia ipse ita argumentor. Etenim post religionis professionem, aut agit monasterium ad rescissionem ex persona monachi, & ex iure ipsi monacho competenti, quod in monasterium transtulerit, ex Auth. ingressi. Aut agit ipsius quidem monasterij nomine iure ipsi monasterio competenti, & delato. Priore equidem casu non video, qua ratione monacho possit ius competere ad rescindendum pactum iuratum ex causa vtcunque grauissimae laesionis: siquidem nulla in hac specie ipsi contigerit monacho, qui ob paupertatem seruandam, & vouendam, religionem profiteri vult, paupertatem quaerit, & ipsam eligit. Igitur non poterit monachus, quemadmodum paulo ante adnotabam, se laesum fuisse allegare in dimittendis bonis, ac diuitijs: quarum relinquendarum causa monasticam vitam elegit. Quod si quis dixerit, monachum ipsum grauissime laesum eo ipso, quod in monasterium patrimonium non detulerit, plane id vere dici non poterit, quandoquidem nulla laesio contingit volenti religionem profiteri in hoc quod tenue patrimonium ad monasterium detulerit, pingue autem consanguineis reliquerit, cum ei paupertas monasterij parum noceat ad religionem. Etenim maximum nomen apud vere Christianos religiosorum & ordinum mendicantium ob paupertatem hactenus censetur ab his, qui de religiosorum institutis sanctissime tractauere. Idcirco impium foret iudicium, si quis existimaret, profitentem religionem ab ipso laesam, quod pauperrimum coenobium elegerit, dimiseritque apud consanguineos res amplas, quae possent monasterium ipsum ditare. Alioqui si iure hec laesio esset alicuius momenti, non ita libere iura permitterent professuris religionem de rebus proprijs omnino inter cognatos & amicos disponere, quod statim tractabitur. Posteriori autem casu monasterium agere ex ea causa minime potest, siquidem nullum ius eidem monasterio competit, nec defertur in his rebus, quae monachus ipse ante professionem, vel amicis, vel consanaguineis dimiserit. Nam ingressurus monasterium licentiam habet quoquomodo disponendi de rebus proprijs. Auth. de monachis. §. illud. & §. nunc autem. sub c. si qua mulier. 19. q. vlt. Auth. Nunc autem. C. de episc. & cle. & in Auth. si qua mulier. C. eo. tit. Nec eius testamentum rumpitur, etiam si nihil monasterio reliquerit, modo id fecerit religionis ingressum praemeditatus, iuxta eam resolutionem, quam hac in re nos tradidimus in c. 2. de testamen. num. 5. vnde fit, vt hec sententia Decij, satis possit iure, & aequitate defendi. Duodecima huius c. interpretatio ex eo constat, quod ad illa pertinent verba dote contenta. [art. 6] Nam quidam existimarunt, non aliter esse pactum istud admittendum, etiamsi iuratum sit, quam si filia renuncians paternae haereditati dotem acceperit ad matrimonium, quod eo tempore contrahit, esset enim renunciatio ista iniquissima ex parte eius, cui fit, atque omnino impia, quippe quae filiam excludat omnino a paternis bonis, & eius haereditate. Sic sane Anchar. hic opinatur ad huius cap. intellectum, vt ita decisio admittatur, necessarium esse, quod filia dotem aliquam acceperit tempore pactionis iuratae. idem notat. Salyc. in l. pactum quod dotali. C. de pact. pen. col. quorum opinio verior est, secundum Dec. in l. pactum quod dotali. C. de collati. num. 7. Contrariam sententiam probare conantur, & sequuntur Imola, in d. l. qui superstitis. colum. prima. ff. de acquirend. haered. Domin. hic colum. 3. ver. quid si filia. Georgius Natanus latius 5. limitatione. atque idem Alexand. in d. l. stipulatio hoc modo concepta. num. 9. ff. de verb. obliga. Horum opinio communis est, vt fatetur Aug. Boerius in c. in presentia. de proba. nu. 177. etiam si de ea dubitet. Quibus suffragatur, quod licet pactum istud Iure Ciuili sit improbatum, iure tamen Pontificio non alia ratione confirmatur religione iuramenti, quam quod id seruari a iurante possit sine aliquo dispendio salutis spiritualis. Quae quidem ratio etiam tunc locum habet, cum filia haereditati paternae renunciat gratis, nulla recepta dote, illud vero erit considerandum, admissa hac posteriori sententia: an aequa, iustaque sit haec pactio, quo ad ipsum patrem. Nam si ea ex parte iniquitatem habet, danda erit iusta ex causa absolutio, sicuti datur ex causa metus, doli veri, vel presumpti, contingentis ex proposito, vel re ipsa. Qua de re statim in verb. non vi, nec dolo prestito, latius agemus. Etenim si filia diues admodum ex bonis maternis, aut aliunde, hereditati paternae renunciauerit, nulla dote recepta, & iuramento prestito, vt patris haereditas diuidatur inter fratres pauperes: profecto pia est hec renunciatio, nec aliquam iniquitatem habet, nec ratione grauissime lesionis rescindi potest, cum nulla vere in hac specie contigerit lesio, nec possit dolus presumi propter grauissimam laesionem, & manifeste constet, filiam renunciantem haereditati paternae de hac grauissima laesione cogitasse, eamque titulo liberalitatis remittere voluisse. Regulariter tamen est obseruandum, nullam esse in casu huius c. dubitationem, vbi filia dotem acceperit equalem portione legitime, quam habitura esset ex bonis patris, si eo tempore, quo renunciat, fieret inter filios patrimonij paterni diuisio, idem erit, si dotem paulo minorem legitima portione acceperit, quod si dos fuerit, multo minor portione legitima, quid tunc agendum sit, explicabimus inferius in verb. dolo. Sed si filia tempore renunciationis nihil pro dote acceperit, absque vlla controuersia pactum istud, etiam iuratum, non excludit filios huius renunciationis ab haereditate aui, qui mortem post filiam obierit. Nam & ipse Rom. qui a nobis citatus fuit in hoc §. versic. non me latet, in hac specie hoc ipsum tenet, & est communis opinio, vt fatentur Alex. & Deci. in d. l. pactum quod dotali. C. de colla. nu. 18. Guliel. Bened. in c. Raynu. in verb. duas habens filias. nu. 280. idem probarunt Bald. in d. l. pactum quod dotali. 2. q. Imol. Aret. & Paul. in d. l. qui superstitis. ff. de acqui. haered. & plerique alij, qui passim a iunioribus citantur. Nam & idem tenent Francus, & Georg. hic num. 56. Thom. Gramma. decis. 57. num. 39. dicens hanc opinionem communem esse, quam & Ripa explicat libr. 1. resp. c. 6. colum. 5. quicquid Bartol. dixerit in d. l. qui superstitis. # 3 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Renunciatio haereditatis paternae non excludit filiam a bonis, quae propter secundas nuptias pater tenetur seruare filijs prioris matrimonij. -  2 Filia renuncians haereditati paternae, non prohibetur bona patris petere, vt haeres fratris. -  3 Renunciatio haereditatis paternae filium excludit etiam a legitima. -  4 Renunciatio haereditatis paternae, an extinguatur mortuis fratribus masculis viuo patre? & ibi late hac de re multa. -  5 Pactum, quo haereditati paternae renunciatur, excludit filiam a bonis patris, etiam intestati. -  6 Filia renuncians paternae haereditati non excluditur a bonis feudalibus. -  7 Pactum renunciationis haereditatis paternae, renuncianti, & eius filijs, ac haeredibus nocet. -  8 Renunciatio iurata haereditatis paternae, non reuocatur natiuitate filiorum. §. TERTIVS. DECIMO TERTIO illud omnino examinandum, quem scilicet intellectum habeant illa verba, vt nullum ad bona paterna regressum haberet: ex his etenim apparet, filiam tempore nuptiarum renunciantem cum iuramento hereditati paterne, non posse postea bona paterna petere: [art. 1] quae quidem conclusio plane intelligitur, nisi pater transiret ad secunda vota, & sic ad secundas nuptias, tunc etenim etiam filia renuncians poterit post patris obitum portionem in bonis paternis petere, iuxta constitutionem l. foemine. §. illud. C. de secun. nup. quae & in viro admittenda est, secundum glo. & communem ibi, & Regiam Tauri. l. 15. Nam bona quae pater habet ex filijs primi matrimonij, si postea ad secundas transierit nuptias, ea mortuo patre applicantur filijs primi matrimonij. Et licet filia renunciauerit bonis paternis, etiam iuramento praestito, poterit tamen admitti, & admittitur ad ista bona, quae pater in poenam secundi matrimonij amittit, aut saltem tenetur relinquere filijs susceptis ex primo coniugio, sicuti in hac specie respondit Oldr. cons. 294. quem sequuti sunt Guido Pape. q. 228. Guliel. Benedi. in c. Raynutius. de testam. in verb. duas habens filias. nu. 288. Deci. optime in consil. 230. colum. penult. Franc. Purpura. in d. l. vlt. C. de pact. num. 196. quamobrem text. hic dum dicit, ratione huius pacti, filiam nullum regressum ad bona paterna habituram, est intelligendus iure sanguinis, & successionis paternae. Quasi aliud dicendum sit, quoties filia bona paterna petierit iure poenae, & reseruationis legalis statutae in fauorem filiorum, tunc etenim huic filiae non oberit renunciatio paternae haereditatis, etiam iurata. Decimoquarto, eadem fere ratione responsio huius cap. est intelligenda, vbi filia fraterna bona, vt paterna petierit, nam excluditur per pactum iuramento prestito firmatum, [art. 2] quod si ea bona vt fraterna petere velit, postquam a patre illa deuenere in fratrem, cui ipsa succedere intestato iure potest, nihil filiae nocebit paternae haereditatis renunciatio, sicuti expressim probare conantur Angel. consil. 52. Alex. in l. 1. §. veteris. ff. de acqui. posses. Paul. & Aret. in l. Paulus. §. 1. ff. de acqui. haered. Dec. in l. haereditas. num. 8. ff. de regu. iur. quo in loco hoc ipsum censet intelligendum esse, quoties patris haereditas fuerit per renunciantis fratrem adita, vnde aliud dicendum erit, si nondum fuerit adita per fratrem haereditas paterna, cum adhuc haec haereditas paterna sit potius, quam fraterna. l. sed si plures. §. si filio. ff. de vul. Nihilominus ipse opinor, non esse in hoc vim aliquam: modo filia, quae renunciauerit haereditati paternae, bona paterna petierit, vt heres fratris, non patris: quod idem Dec. considerat in l. quoties. duplici iure, in fine. ff. de regul. iur. post Benedictum a Capra con. 12. ad finem. & Aret. cons. 161. in prin. Atque ita iure optimo procedit hic intellectus, quem itidem sequuntur Socin. consil. 74. lib. 3. & Purpura. in d. l. vlt. C. de pact. num. 198. Decimoquinto, sunt qui existiment ad intellectum huius c. renunciationem [art. 3] istam paternae haereditatis, etiam iuratam, non excludere renunciantem a legitima, quae ei debetur ex bonis patris: quod probare nituntur ex l. si quando. §. generaliter. C. de inof. testamen. ita enim asseuerant Ludo. Rom. in l. 1. §. si quis ita. col. 9. ff. de verbor. obliga. vt citat And. Tiraq. in tract. de primogenijs. q. 55. num. 3. sed falso, sicuti & inibi pro hac parte adducit contrariae opinionis auctores. Sed tamen huius sententiae auctores esse videntur Bald. in Rubr. ff. de iureiur. col. pen. vers. non tamen credo. Rom. in d. l. qui superstitis. 3. limit. ff. de acqui. haere. Aret. in d. §. si quis ita. col. 5. quorum meminit ipse Tiraq. in l. si vnquam. C. de reuocan. donat. in princi. num. 155. huic opinioni subscribens: quam etiam tenet Matthae. Afflict. in c. si quis inuestierit. nu. 26. de feudo dato invicem legis commissor. eamque opinionem communem esse asseuerat Nicol. Boer. decis. 3. nu. 10. idque maximam habet aequitatem, vt satis sit, quod per pactum istud iuratum filia excludatur ab his bonis, quae poterat ab intestato patre amplissime obtinere, non autem aequum est, eam a portione legitima excludi. Ego vero contrariam sententiam veriorem esse opinor, atque ita censeo per hanc pactionem iuratam filiam excludi etiam a legitima portione, quae iure alioqui ei competebat in bonis paternis. Nam si grauissime lesa fuerit, poterit agere ad huius pacti rescissionem, quod statim tractabimus. Nec tex. in d. §. & generaliter. priorem opinionem probat: cum ibi non tractetur de pacto renunciationis hereditatis paternae, sed de securitate facta per filium haeredibus patris, qua cauerit, se legatum a patre relictum accepisse: nec adiecerit, nullam sibi superesse de repletione quaestionem: quae itidem cautio maxime differt ab ea pactione, qua filia paternae haereditati renunciat, etiamsi nulla iuramenti vis accessisset. Sic sane posteriorem opinionem veram esse censent Lud. Roma. in d. l. 1. §. si quis ita. num. 23. & nu. 32. Paul. Cast. & Alexan. in l. in ratione. 2. in princ. ff. ad l. Falci. Bald. & Ias. in d. l. si quando. §. & generaliter. Dec. cons. 26. col. 2. Alex. in cons. 181. lib. 5. Georg. Nata. hic num. 20. quorum opinio communis est, vt testantur Ripa libr. 1. respon. c. 6. col. vlt. & Tiraq. in d. l. si vnquam. C. de reuoc. donat. in princ. num. 139. tametsi ipse inibi de ea dubitet. nume. 155. ac potius, vt paulo ante dixi, in contrariam ierit sententiam. Decimosexto, circa eadem verba maxime controuertitur, an haec [art. 4] renunciatio iurata expiret, & euanescat, vbi fratres renunciantis, in quorum fauorem facta fuerit renunciatio viuo patre, mortem obierint? Sunt etenim qui opinentur, pactum istud vtcunque iuratum sit, omnino deficere, si fratres, quorum causa, & in quorum fauorem facta fuit renunciatio viuo eorum parente decesserint, quasi cessante pactionis causa & ipsa pactio cesset. Hanc opinionem esse censent Domin. col. vlt. & Philip. Fran. 4. & Georg. Nata. 8. limita. nu. 24. hic Bald. in d. l. pactum quod dotali. C. de colla. 4. q. & ibi Dec. nu. 9. Guliel. Bened. in d. c. Raynutius. in verb. duas habens filias. nu. 297. Matth. Affli. in d. c. si quis inuestierit. nu. 25. de feudo dato in vicem legis commis. quorum ea est, ni fallor, mens, quod pactum hoc iuratum in hac specie mortuis his, quorum causa & fauore factum fuerit, ita extinguatur, vt filia quae renunciauit, sit haeres futura patri intestato, & ex testamento ad hunc effectum, quod pater teneatur ei legitimam relinquere, ac si nulla pactio praecessisset. Sic etenim ipse a praedictis auctorib. deducendum esse sensum istum existimo. Hanc item opinionem sequuntur Alex. consi. 29. lib. 3. Paul. in d. l. pactum quod dotali. Saly. in l. pactum quod dotali. C. de pact. Rom. & Aret. in d. l. qui superstitis. col. 4. ff. de acq. her. Alex. in d. l. stipulatio hoc modo concepta. nu. 11. & ibi Ioan. Crot. nu. 33. & Claud. col. 4. denique plures alij, quorum meminit Paul. Paris. cons. 26. lib. 3. nu. 20. qui hac in quaestione latius loquitur: & tandem scribit, hanc opinionem veram esse, nisi aliud possit deprehendi ex mente patris recipientis pactum & renunciationem, attentis, & perpensis his coniecturis, quae huic praesumptioni sufficiant. Et profecto haec opinio communis est, vt apparet ex his autoribus, quorum modo meminimus, & alijs, qui possent ad idem nominatim adduci. Illud vero est in controuersia, an si tempore pacti, & renunciationis, pater nullum filium masculum habuerit, sed foeminas quidem sorores renunciantis, atque ita absque liberis masculis decesserit, sit ne locus pactioni, vel possit haec filia, quae renunciauit, quasi cessante pacto ad haereditatem patris admitti cum sororib. patre mortuo intestato? Et Bal. in cons. 437. lib. 1. inci. quaedam puella, cum prius prima quaestione praenotatam communem opinionem fuerit sequutus, tandem in hac scribit, filiam renunciantem admittendam esse omnino simul cum sororibus, non obstante pacto, ad haereditatem patris intestati. Hanc sententiam sequuntur Deci. in cons. 370. col. vlt. idem in consi. 433. nu. 2. eleganter Aymon Sauillianus cons. 42. vbi expressim conatur hanc opinionem defendere, quam Rota in antiquis 850. in prima parte itidem sequitur. Nec enim haec renunciatio excludere debet renunciantem vltra voluntatem praesumptam, vel expressam patris. l. tale pactum. §. vlt. ff. de pac. Patris autem ea est mens, dum hanc renunciationem filiae acceptat, quod libera sibi maneat testandi potestas, & quod ei intestato filia renuncians non succedat, sed masculi nati, aut nascituri, propter agnitionis fauorem, idcirco pactum istud hanc interpretationem benigne admittit, & iure admittendam esse censent, Bal. Dec. Aym. & alij, quorum modo meminimus. Hoc vero Baldi responsum admodum displicet Paulo Parisio, qui in consi. 26. lib. 3. magno conatu id euertere tentat, ac denique multis adductis nu. 52. scribit, id communiter receptis decisionibus refragari. Nec inficior satis late ipsum Parisium contentionem istam tractasse, & tamen adhuc ipse, quo amplius haec disputatio aperiatur, aliquot hic proponam, simul & exponam separatim, ne tot auctorum nomenclatura, & casuum perplexa mentione lectoris iudicium impediatur. Primum sane, quoties filia paternae haereditati renunciauit non simpliciter, sed in fauorem tacitum, vel expressum alterius fratris, aut sororis, dubio procul renunciatio ex mente contrahentium, nempe filiae renunciantis, & patris renunciationem accipientis, finita censetur, & in hunc quidem effectum, vt patri intestato filia renuncians haeres sit cum alijs aeque successoribus, si frater ille, vel soror, cuius fauore facta est renunciatio, viuo patre mortem obierit. Atque in hoc conuenire mihi videntur Domi. Bald. & caeteri ad hunc decimumsextum intellectum citati. Secundo, eodem proposito themate idem ipse censeo ad hunc effectum, vt iam ex testamento filia renuncians sit futura haeres patri necessario, nec possit a patre portione sibi debita priuari, nec praeteriri, siquidem renunciatio ista ob hanc rationem, quae principalis, & finalis est, vt aiunt, iuramento praestito facta eam conditionem habet, nisi is cuius causa pactum fit, viuo patre mortem obierit, & rebus sic extantibus, nec mutatis. c. quemadmodum. de iureiuran. quod ipse video expressim deduci ab his, qui hunc communem, & decimumsextum intellectum admisere. Tertio, illud fit iure satis manifestum, quod ab eisdem auctoribus, & communi opinione tenetur filiam istam ratione huius pacti vel admitti, vel excludi, non natis masculis, aut mortuis his qui tempore renunciationis superstites erant, quoties possit ex verbis ipsius pacti, aut alijs quidem coniecturis inspectis apparere mens contrahentium, an ea fuerit, quod renunciatio extinctis, vel non natis masculis pereat, finiatur, & cesset, aut denique salua sit & valida. Vtcunque enim res certa sit, illi erit omnino standum, secundum omnes. Quarto, si paternam dilectionem, & erga liberos amorem consideremus, pactum istud renunciationis haereditatis paternae conceptum eo tempore, quo pater alios habet filios, vel habere sperat, & ab ipso acceptum pro se, suisque haeredibus, ita erit intelligendum, quod si pater mortem obierit absque alijs liberis, minime nocebit huic renuncianti, imo ea admittetur omnino & ab intestato, & ex testamento adhuc contra voluntatem patris. Nam etiamsi in ea pactione de haeredibus foeminis & masculis intelligendum sit, non tamen est praesumendum paciscentes de exteris intellexisse, imo tantum de his qui fuerint descendentes a patre, cum alij maxima cum iniuria praeferantur filiae. l. cum acutissimi. C. de fidei commis. l. ex facto. §. vltim. ff. ad Trebellian. Quinto, si tempore quo filia dote accepta renunciat haereditati paternae, ipse pater filium tantum masculum habeat, etiamsi renunciatio facta fuerit simpliciter, censetur ob fauorem agnationis conseruandae, & ipsius filij masculi facta renunciatio, atque ideo eo mortuo viuente patre tota vis pactionis extinguitur. Et idem erit, si praeter filios masculos pater filias habeat, alias quidem a renunciante, quas tamen ad renunciationem haereditatis paternae nuptiarum tempore induxerit, ita equidem explicant Aretin. in d. l. qui superstitis. colum. 4. Domi. Franc. & Natan. hic & alij citati in princ. huius interpretationis. Sexto, est praeterea constituendus casus, quo pater tempore renunciationis nullum habebat filium masculum, & tamen filias sorores renunciantis habuit, quarum nulla mentio facta est in renunciatione: imo simpliciter ea fuit concepta, etenim etsi nullus masculus patri postmodum natus sit, filia quae renunciauit, non poterit ex testamento aduersus patris voluntatem portionem ex hereditate paterna petere, quod apud omnes est in confesso, nec Bald. in d. con. 437. refragatur, sed & idem erit, si pater intestatus mortem obierit, cum nulla sufficiens coniectura possit ex hoc adsumi, vt filia renuncians cum alijs sororibus necessario admittenda sit ad haereditatem paternam. Qua in re sequor Pau. Pari. in d. cons. 26. qui ex communi consensu eorum, quos superius ad hunc intellectum citauimus, Bald. reprobat. huius item sententiae Phil. Cor. est in con. 291. lib. 4. col. 4. vers. non obstat. quo in loco scribit, se alias respondisse, quod si extaret alia filia, quae non renunciasset, illa excluderet sororem renunciantem hereditati paternae, quia illa renunciatio simpliciter facta, nedum censetur fieri fauore masculorum, sed etiam sororum foeminarum, si extarent. Septimo, si pater habens filias, & filios masculos, renunciationem vnius filiae iuramento praestito, acceperit pro se, & haeredibus suis, tunc etiam si masculi viuo patre decesserint, filia que renunciauit, ab alijs sororibus excluditur haereditate paterna, etiam ab intestato. Hoc deducitur ab Alexand. in dict. consil. 29. numer. 8. lib. 3. Socin. consil. 34. lib. 4. num. 6. quos Parisius sequitur in d. consil. 26. lib. 3. numer. 27. idem fere voluerunt Ang. in consil. 52. in fine. & Aret. consil. 17. colum. 8. versic. item prohibetur. qui in specie responderunt, filiam renunciantem haereditati paternae nusquam fore ad haereditatem patris, etiam intestati, admittendam, quando extat aliquis ex patris descendentibus. Et tamen descendentium appellatione pariter veniunt foeminae & masculi. l. vlt. C. de suis & legit. haeredib. Auth. de haered. ab intest. venien. in princip. huic item opinioni fere omnes paulo ante citati in principio huius quaestionis subscripsere, cum Alex. in d. consil. 29. palam sequuti fuerint, maximeque probatur ista conclusio ex mente praesumpta contrahentium, quae potissimum est hac in parte consideranda. Octauo, quoties filia habens fratrem & sororem, & sorores, paternae haereditati simpliciter renunciauit iuramento praestito, nec pater alias sorores ad renunciationem induxerit, plane constat eius mentem esse, quod renunciatio prosit masculis & foeminis: atque ea ratione etiam si masculis patre viuo moriatur, non est admittenda filia, quae renunciauit, ad paternam haereditatem, licet pater intestatus moriatur, quod Matthae. Afflict. probat in decisione Neapol. 161. quem satis in specie sequitur Paul. Paris. in dict. consil. 27. num. 38. & sensit Alexand. in dict. consil. 29. Nono, idem omnino locum obtinet, si filia renuncians paternae haereditati, eam pactionem fecerit eo tempore, quo religionem profiteri vult: est etenim manifesta patris mens. Nam etsi is habeat filios masculos, & filias, tempore renunciationis, & moriatur ab intestato praemortuis masculis, filia quae renunciauit non est admittenda cum alijs sororibus ad paternam haereditatem. Quia renunciatio facta fuit, vt reliquae filiae possent maiori cum dote matrimonium contrahere. Quin & in hoc casu extinctis fratribus & sororibus, minime admittetur filia monacha, nec monasterium ad paterna bona contra voluntatem patris inter alios testantis, qui eam mentem habuit, vt posset libere testari absque vlla obligatione instituendi haeredem filiam monacham, aut ei aliquid relinquendi, tametsi ab intestato forsan erit monasterium iure ipsius monachae admittendum, cum nullus supersit ex patris descendentibus, quem pater voluerit filiae renuncianti, & monasterio praeferri. Decimo est omnino aduertendum ad eum casum, quo filia simpliciter renunciat haereditati paternae dote recepta, expressim tamen ex ea causa, quod dotem acceperit, sic denique propter dotem. Et plane Bart. Socin. in consil. 34. lib. 4. num. 5. huius opinionis est, quod haec filia nusquam admittatur ad haereditatem paternam, etiam mortuis viuo patre masculis fratribus, qui tempore pactionis superstites erant, etiam patre moriente intestato: quia satis manifesta est renunciationis causa, nempe dos ipsa, quae quidem causa adhuc salua manet mortuis masculis fratribus. hoc idem sensere Rom. in consil. 22. col. 2. Philip. Corne. in consil. 291. col. 3. libr. 4. & in specie Paris. adnotauit in d. consil. 26. num. 44. lib. 3. quorum opinio mihi non displicet: imo sane placet, quoties dotis congrue receptio, causa vnica est huius renunciationis, quod raro contingere potest, nisi vbi pater tempore renunciationis nullos alios filios praeter renunciantem habeat. At si pater eo tempore filios vel filias habuerit, etiam si expresse facta sit renunciatio ex causa dotis congrue receptae, profecto maxima est coniectura, eam factam etiam fuisse, vt caeteri filij maiorem ex bonis paternis portionem habeant. Idcirco res ista est cautissime iudicanda. Nam si possit deprehendi renunciationem factam aliorum fratrum & sororum causa principali fuisse, his equidem viuo patre mortuis absque liberis, profecto pactum omnino extinguitur, atque ex mente paciscentium idem est, ac si factum non fuisset: quamobrem iudices de hac controuersia cognituros maxime admonitos esse velim, vt hanc paciscentium mentem penitissime cognoscere conentur, quo rectius in eo iudicio sententiam dicere valeant. Decimoseptimo ex proxima disputatione satis apparet, [art. 5] pactum istud a filia iuramento praestito factum, eam excludere ab haereditate paterna, etiam si ipse pater intestatus mortem obierit, quod receptissimum est, & id in specie notant Domi. Franc. & Georg. hic. 9. limit. col. 4. Bart. Alex. num. 8. & alij in d. l. stipulatio hoc modo concepta. ff. de verb. oblig. vbi Ioan. Crot. num. 26. dicens hanc opinionem communem esse, eam sequitur Paulus Paris. consil. 26. num. 17. lib. 3. Rota in antiquis 850. Decimo octauo non pretermittendum, [art. 6] pactum istud etiam iuramento prestito factum minime excludere filiam a bonis paternis, quae feudalia sint, & quae etiam foeminis ex natura feudi deferantur. His etenim bonis non videtur filia per pactum hoc simplex, adhuc iuratum renunciare, cum sane haec bona non sint omnino paterna: atque ita hunc text. intellexere Aluarot. & Praep. in cap. 1. de eo, qui fidem fecit agnat. optime Paris. in consil. 12. num. 56. libr. 1. & Thom. Grammat. decision. 101. num. 10. quorum opinio verissima est, & procedit, nisi aliud ex ipso pacto possit colligi, & deduci, attente perpensa ipsorum paciscentium mente. Decimonono haec [art. 7] constitutio est intelligenda non tantum quo ad ipsam renunciantem: nam ei manifeste preiudicat pactum, sed & quo ad eius filios, & heredes. Nam hi excluduntur ab hereditate ista, cui renunciatum est, quod glo. hic in ver. detrimentum, communiter recepta satis manifeste notat, quae quidem verissima est, quoties filia, quae renunciauit, mortem obierit post patrem: hoc etenim casu haereditas patris non potest ab ea peti propter renunciationem, nec item ab eius filijs, qui non possunt alio iure auo succedere quam ipsius matris, quod tamen extinctum est per renunciationem, nec vnquam fuit mortuo auo matri delatum, & ab ea repudiatum, atque ideo locus non est successorio edicto, licet nepotes velint iure proprio admitti: haereditas siquidem paterna non defertur filiae renuncianti, nec his qui ex eius persona, & iure succedere velint: attamen adcrescit renunciantis fratribus: ius autem adcrescendi excludit successorium edictum. l. 1. C. quando non petent. part. Bald. in l. meminimus. per eum text. C. de suis & legit. haeredib. Et praeterea successorium edictum hac in specie minime obtinet: quia filia recepit dotem pro sua portione: eo etenim casu idem est, ac si filia iam successerit patri: atque ideo non admittuntur eius filij ex successorio edicto: quod notant Bald. in l. duobus. ff. de legat. 1. idem Bal. 2. q. Dec. num. 8. & Alex. in l. pactum dotali. C. de collat. quod si filia quae renunciauit, mortem obierit viuo patre, poterunt nepotes non obstante matris renunciatione iure proprio aui haereditatem petere, sicuti superius probauimus. §. 2. num. 4. & vlt. Nec mirum cuiquam videri debet, quod iuramentum hoc in casu non tantum noceat & praeiudicet iuranti, sed etiam eius haeredibus, cum tamen text. hic, & in c. cum contingat. de iureiur. hoc praecipue considerauerint: nempe iuramentum istud minime in alterius praeiudicium aut detrimentum tendere. Nam haeredibus ex propria natura vis contractus & pactionis per iuramentum validae nocet omnino: filijs autem, etiam si haeredes non sint, nocet ipsa itidem pactio, quia iure ipsius matris admitti volunt, nec ex alio possunt ad aui haereditatem ius habere: mater autem iuramento & pacto exclusa quidem est. Nec admittendi forent iure matris, cum eius haereditatem repudiauerint, proprio autem iure, quod non possint aui haereditatem petere, paulo ante ostendimus. Erit vero ex hac glo. adnotandum, quod ad plurium decisionum interpretationem potissime conducit, nempe quamlibet iuris constitutionem, quae alterius quam contrahentium praeiudicium consideret, intelligendam esse de praeiudicio principali & directo: non de eo, quod minus sit principale, quodque secundarium vulgus appellat. Hanc gloss. plures vtriusque Iuris Doct. commendarunt, praesertim Georg. Natanus hic num. 54. Felin. in cap. si diligenti. de foro compet. num. 32. & alij, quorum ipse memini in c. Raynutius. de testamen. §. 10. numer. 9. vbi aliquot explicui ad intellectum cap. cum contingat. de iureiur. quae ad huius capit. intellectum admodum vtilia esse videntur, nempe in ea quaestione, an filij huius renunciantis possint aliquo vti remedio ad huius pacti rescissionem. Vigesimo ex eadem ratione oportet expendere, an haec [art. 8] renunciatio iurata in specie huius cap. reuocetur natiuitate filiorum, si ea quae renunciat, post renunciationem liberos susceperit? Nam si pensitemus gloss. hic communi omnium consensu receptam, constabit, minime reuocari hanc renunciationem natiuitate filiorum: quibus equidem natis, & nascituris praeiudicat pactum istud. Atque ita verum esse censent Alexand. consil. 29. lib. 3. Deci. in l. pactum dotali. C. de collat. versic. vltimo notandum est. idem Deci. consil. 181. Anton. Rube. consil. 99. Socinus consil. 39. lib. 3. col. vlt. & alij plures, quos refert Andr. Tiraq. in l. si vnquam. C. de reuocand. donatio. in verbo, donatione largitus. num. 151. Nec enim ista renunciatio, propria & vera donatio est. Et praeterea fit praemissa cogitatione prolis suscipiendae, vt constat. # 4 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Renunciatio haereditatis paternae, an confirmetur iuramento praestito ab infideli, vel per falsos deos? -  2 Iuramentum metu, vel dolo extortum, non confirmat pactum istud, quo paterna haereditas renunciatur. -  3 Dolus re ipsa contingens ob laesionem grauissimam, an operetur rescissionem contractus iurati? -  4 Intellectus l. 2. C. de rescinden. vendit. an habeat locum ea decisio in contractu iurato? -  5 Laesio enormissima, an faciat locum d. l. 2. in contractu iurato? -  6 Minor iurans contractum, an videatur renunciare beneficio aetatis, & remedio d. l. 2. -  7 Metus reuerentialis cum graui laesione, an operetur contractus rescissionem? -  8 Iurans contractum venditionis, an possit laesus vltra dimidiam agere ad precium tantum? -  9 Constitutio huius c. quamuis. est seruanda etiam in foro seculari. -  10 Intellectus l. 1. §. si parens. ff. si a parente quis fuerit manumis. §. QVARTVS. VIcesimoprimo, haec constitutio, dum iuramento tribuit hanc vim, vt confirmet pactum istud alioqui iure Ciuili improbatum, a quibusdam intelligitur de iuramento per Christianum praestito intercedente vera religione diuini, ac veri numinis: quasi secus [art. 1] sit in iuramento per infidelem praestito falsi numinis intercessione, & testimonio. Etenim tunc non est locus huic decisioni, quod expressim notant postalios Georg. Natanus hic num. 14. Socin. in consil. 65. col. 9. & cons. sequenti, lib. 1. Rom. consil. 155. Guliel. Benedict. in cap. Raynutius. in verb. duas habens filias. num. 289. qui asseuerat, hanc opinionem communem esse, quae probatur in hoc cap. & in d. c. cum contingat. in vltimis verbis. Contrarium plane colligitur ex Bald. in c. 1. §. item sacramenta. col. 3. de pace tenenda, & iuramen. firman. quam sequuntur Rom. in d. l. qui superstitis. ff. de acquir. haered. & Deci. in d. l. pactum dotali. C. de collatio. num. 12. qui loquuntur in Iudaeis iurantibus. Et profecto ex his quae nos tradidimus in prima huius Repet. part. §. 1. num. 7. & sequentibus, haec posterior opinio vera est in Iudaeo, Sarraceno, & alio quocunque infideli iuranti per Deum creatorem coeli & terrae. Nam hic vere per numen diuinum iuratur, etiam si qui iurat minime legem Euangelicam sit professus. idem ipse censerem, quoties quis per falsos deos iurauerit, quos tamen opinatur vera & diuina numina esse. Sic denique prior opinio dubio procul obtinebit, cum vel Christianus, vel infidelis per falsa numina sciens iurat plane existimans ea numina falsa esse, quod si per deos falsos iuratum sit ab eo, qui credit iuramentum veri numinis intercessionem praestitisse, opinionis prioris, & forsan posterioris autores non admittent in eo casu huius capit. & similium decisiones, ipse tamen admittendas fore non temere contendam. Vigesimosecundo constat ex hoc cap. & similibus, potissimum ex cap. cum contingat. iuramentum [art. 2] non habere hanc vim confirmandi conuentiones iure Ciuili prohibitas, si per metum praestitum fuerit. ita equidem omnium consensu receptum est, adeo, vt cum alioqui iuramentum metu praestitum obliget, donec absolutio ab eo data fuerit, c. verum. vbi est hac de re communis opinio, de iureiur. Attamen si iuramentum metu praestitum accedat contractui iure Ciuili prohibito quique ad eius vim & valorem indiget necessario religione iuramenti: nulla est tunc absolutio necessaria ad agendum contra contractum, secundum Pan. in d. capit. cum contingat. 2. col. cuius opinionem dixi in praxi receptam esse, licet plane contraria verior sit, & plurium auctoritate probata lib. 1. Variar. resolut. cap. 4. numer. 7. & in Epitome ad 4. librum Decret. 2. part. cap. 3. §. 5. Vigesimotertio manifeste ab eodem c. deducitur, iuramentum hanc vim habere, modo absit dolus. Etenim si iuramentum dolo extortum sit, contractus eius religione minime confirmatur. text. optim. in d. c. cum contingat. & c. licet. de iureiur. in 6. & de dolo vero, quem ex proposito commissum appellat vulgus, non potest vlla contingere dubitatio. Nam licet in authent. sacramenta puberum. C. si aduers. vend. nulla fiat doli mentio, vere text. ille ita intelligendus est, vt iuramentum a minore praestitum, dolo tamen alterius cum eo contrahentis minime impediat beneficium restitutionis in integrum: sicuti ibidem notat Corne. fol. vlt. & Fort. de vlt. fine, illat. 20. col. 17. imo quoties dolus hic aufert consensum, vt frequentissime fit, non est necessaria absolutio a iuramento per dolum praestito: sicuti notat Abb. in d. c. cum contingat. cuius opinionem scribit communem esse Alciat. ibidem notab. 3. propter defectum consensus. Siquidem, vt non semel admonuimus, iuramentum nusquam obligat, si desit consensus obligandi. l. vlt. C. de non num. pecunia. atque de dolo ex proposito commisso, arte quidem decipiendi. Sed si dolus [art. 3] re ipsa contigerit, nempe data grauissima laesione, quid dicendum sit plerique dubitarunt. Nam idem esse in hoc casu probari potest ex eo, quod ratione grauissimae laesionis dolus praesumatur. l. omnes. in §. Lucius. ff. quae in fraud. cred. Bartol. in l. vlt. ff. de praet. stipula. Regia l. 7. titul. 15. part. 5. text. elegans in l. si superstite. in fin. C. de dolo. qua ratione, pactionem istam iuratam in specie huius c. & authen. sacramenta puberum. & c. cum contingat. rescindi posse data grauissima laesione, saltem obtenta absolutione ad agendum: responderunt Ant. 4. casu principali. Abb. num. 23. in d. c. cum contingat. Anchar. in reg. accessorium. colum. 6. de reg. iur. Calder. consil. 8. titul. de iureiur. Caepola consil. ciuili. 17. quam sententiam sequitur Ant. Rub. consil. 101. sequuntur item eam dicentes communem esse Dec. in c. in praesentia. num. 36. de prob. idem Dec. in consil. 45. & consil. 180. & consil. 380. Francis. a Ripa libr. 3. resp. cap. 15. Socin. Iunior consil. 53. lib. 1. & cons. 144. num. 10. & 25. eo. lib. Paul. Paris. consil. 12. lib. 1. numer. 80. a quibus plures citantur huius opin. auctores, quae quidem sententia maximam aequitatem habet multis profecto rationibus, sed praecipue quod verisimile non sit, paciscentem etiam cum iuramento tantae laesioni voluisse consentire. Siquidem propter doli praesumptionem nulla renunciatione videtur consensus praestitus in grauissimam laesionem, quod not. Bart. in l. societatem. §. arbitrorum. nu. 24. ff. pro Socio. Abb. in c. quintauallis. nu. 32. de iureiur. Dec. in cons. 39. dicens hanc opin. communem esse: quam 6. rationibus confirmat Aymon in cons. 192. col. 5. etiam si iuramentum sit contractui appositum, quod est de mente Bar. in d. §. arbitrorum. nu. 31. tenent Abb. in d. nu. 32. Lanfran. in tract. de arb. q. 14. Soc. iun. consil. 53. lib. 1. sensit Imola in d. c. quintauallis. 7. membro. Et est communis opinio, vt ibi fatetur Abbas, quae in eo tex. probatur, & in c. veniens. eod. tit. vnde satis apparet iuri consona haec de grauissima, aut enormissima lesione interpretatio, vt in casu huius c. & similium minime sit locus his decisionib. quoties enormissima, vt aiunt, laesio contigerit: imo saltem data absolutione ex ea causa a iuramento contractus rescindatur. idem adnotarunt Card. cons. 29. Anch. cons. 330. nu. 10. Corn. cons. 147. lib. 4. Curt. in l. interpositas. C. de transact. quamobrem dum text. hic de dolo mentionem facit, congrue intelligendus erit de dolo, vel arte decipiendi, vel reipsa contingenti ratione laesionis, quam vocant enormissimam. Contrariam in hoc opinionem veriorem esse opinantur Archid. Domi. Georg. 6. limita. & Francus colum. 2. notab. 6. hic Imola in dicto capit. cum contingat. num. 52. Alex. consil. 125. lib. 1. idem Alex. in d. l. stipulatio hoc modo concepta. num. 10. & ibi Crottus. num. 22. & Paris. consil. 26. lib. 3. num. 81. quam sententiam scribunt communem esse Curt. senior consil. 65. in fine. Alex. cons. 42. col. pen. lib. 1. Ant. Rub. cons. 12. & haec opinio in praxi admittenda est, secundum Imolam in d. num. 52. Nam cum omnino seruari debeat pactum hoc iuratum, consentaneum est, non posse aduersus id exceptionem aliquam opponi, nec ratione laesionis grauissimae, nec alterius cuiusque rei causa. Vides igitur, Lector optime, quam varie Iuris vtriusque interpretes quaestionem istam acceperint: quam tamen ipse conabor propositis quibusdam conclusionibus ad resolutionem fortassis vtilem deducere: in his vero explicandis exponam itidem rationes aliquot, quae vel priorem, vel posteriorem sententiam ex modo praenotatis confirment. Etenim tractabimus quid possit iuramentum efficere in eo contractu, qui bifariam, aut denique pluribus actionibus, vel modis rescindi poterat. Nam Ant. Rub. in d. consil. 12. & Paris in consilio 26. lib. 3. num. 76. has opiniones ita secum dissidentes componere quidem tentarunt in hunc modum, vt prior obtineat, vbi laesio enormis contigerit in re iam acquisita: posterior vero, quando eadem laesio in re acquirenda acciderit: a quibus plane dissentio, quippe qui videam ita enormem lesionem contingere posse in rebus acquirendis, spe futurae acquisitionis, & praesenti statu consideratis: sicut in rebus iam acquisitis, quemadmodum statim tractabimus. Et praeterea non conuenit haec concordia his auctoribus, quos modo pro priori citauimus opinione, quorum quidam etiam in specie huius c. vbi agitur de rebus acquirendis, contractum rescindendum fore ratione laesionis grauissimae, palam asseuerant. Quamobrem alia oportet hoc in loco examinare, quae perplexam hanc quaestionem saltem casuum, & specierum distinctione componant & explicent. Prima conclusio. Maior [art. 4] iurans contractum venditionis, & si non fuerit certus de constitutione l. 2. C. de rescind. vendit. censetur ex vi iuramenti eidem legi renunciare. glo. Bart. & alij communiter in d. l. 2. quos inibi sequitur Pantaleon Cremens. 3. notab. 14. limitatione. Doct. in cap. penult. de empt. & vend. Alex. consilio 133. col. 3. lib. 5. Curt. Senior consil. 65. ad finem. quam sententiam fatetur communem esse eam sequutus Socin. consil. 155. lib. 2. & licet contrarium tenere tentauerint Imol. & Burgensis in dicto capit. penult. Carol. Molin. in dicto consilio. Alexand. 133. litera b. Aymon consil. 192. nume. 8. tamen omnes hi fatentur hanc opin. communem esse. Secunda conclusio. Maior in specie huius c. renuncians haereditati acquisitae vel acquirendae iuramento praestito, non potest agere ad rescissionem contractus, nec ad eum effectum absoluendus est a vinculo iuramenti, vbi omnibus recte pensatis sola contigerit deceptio, aut laesio vltra dimidiam, pauloue maior. Hanc opinionem deduco ex posteriori sententia, & eorum auctoribus, ac denique partim ex his, qui priorem opinionem sequuti sunt, maxime Decio in consil. 181. Iacobino in d. Authent. sacramenta puberum. col. penult. & fin. Chassad. decis. 1. titul. de emptione & venditione, probaturque haec conclusio ex praecedenti, atque item ex sequenti. Vis etenim iuram enti excludit auxilium dict. l. 2. & praeterea confirmat contractum, & pactum istud iure alioqui ciuili prohibitum. Tertia conclusio: Etiam maior [art. 5] iuramento praestito renuncians haereditati acquisitae, vel acquirendae, aut contractum emptionis vel venditionis paciscens, si laesio grauissima, admodum enormis, multoque maior quam vltra dimidiam contigerit, ex aequitate absoluendus est a iuramento, vt agere valeat ad rescissionem contractus, vel ad laesionis compensationem. Haec conclusio conuenit priori opinioni, cuius modo mentionem fecimus: & plane traditur a Guliel. Chassad. in dicta decis. 1. Matthaeo Affl. in Rub. de feudo dat. in vicem legis commis. capit. si quis inuestierit. num. 21. idem notant Aymon consil 7. numero 5. & consil. 192. num. 5. Paul. Paris. in consil. 75. lib. 3. Corneus consilio 27. col. 5. lib. 4. & consilio 133. colum. penult. idem consil. 214. colum 3. & consil. 288. colum. 9. lib. 3. Hieron. Gratus consil. 88. lib. 1. Francis. a Ripa lib. 3. respons. cap. 15. col. 3. quorum ea est concors ratio, quod iurans non videatur in tantam laesionem consensisse, nec de ea precogitasse. Praesertim quia ita grauis laesio non potest absque vero dolo alterius contrahentis contingere. Atque ita respondit Corn. saepissime consuluisse. Et Chassad. testatur frequenter in praetorio Rotae ita Romae iudicatum fuisse. Nos item huius conclusionis meminimus lib. 2. Variarum resolutio. cap. 4. numero 5. Haec vero laesio in renunciatione haereditatis acquirendae facilime deprehenditur arbitrio prudentis, qui statum praesentem, & dubium euentum rei considerabit. Quarta conclusio. Minor [art. 6] simpliciter contrahens iuramento praestito, solum renunciare videtur beneficio aetatis, nec per hoc excluditur ab auxilio d. l. 2. C. de rescind. vendit. siquidem tantum ex iuramento maior effectus est. Hanc conclusionem adnotarunt glo. in d. l. 2. & in cap. penult. de emptio. & venditio. quas Doctores vtrobique sequuntur communiter. Dec. consil. 403. col. 16. Aymon consilio. 114. col. penult. idem consil. 7. num. 6. & consilio 192. num. 2. Socin. consilio 48. ad finem lib. 4. quorum omnium resolutio hanc opinionem interpretatur veram esse, nisi minor expressim promiserit iuramento praestito, se non acturum contra contractum, nec ratione minoris etatis, nec alia quacunque, quod gloss. in specie explicarunt in precitatis locis, quod quidem aequissimum est. Nam vt Baldus scribit in Rub. C. de rerum permutat. ad finem, non obstante iuramento praesumitur semper in minoribus, mulieribus, & rusticis simplicitas: idcirco praesides ac iudices recti curare debent, quod iuramenta a minoribus praestita propter facilitatem aetatis remittantur, vt Baldus admonet in capit. 1. §. item sacramenta. colum. 3. de pace iurament. firman. Iason in l. generaliter. ff. de verborum obligat. 3. notab. praesertim quia facilitate, qua minores simpliciter contractus paciscuntur absque iuramento, eadem ad iurandum inducuntur. l. doli. versic. diuersum. ff. de nouation, qua in re oportet, ac Reipublicae conuenit, iudices esse vigilantissimos. Ex quibus deducitur vera interpretatio Regiae legis. 55. tit. 5. part. 5. quae in specie statuit, minorem iuramento praestito contrahentem non posse agere auxilio dict. l. 2. C. de rescind. vendit. ea etenim decisio insignis profecto est, & multis nominibus notanda: quippe quae hoc ipsum exponat, quoties minor expressim iurauerit, se non acturum ad maius vel minus precium, nec ad rescissionem contractus, etiam si res vendita vere fuerit maioris aut minoris valoris: quasi aliud lex ipsa respondisset, si minor simpliciter contractum iurauerit. Idcirco praedicta Regia constitutio ita intellecta maxime conuenit his, quae in hac conclusione exposuimus. Quod si quisquam contendat, iuramentis ex hoc iniuriam irrogari, & eorum religioni: satis erit quod Reipublicae conueniat haec iuramenta, vbi id aequitas dictauerit absolutione plerunque tolli. Aequitas vero maxima est in eo casu, quo iuramenta praestantur a minoribus aetate super contractibus, in quibus vltra iusti precij dimidiam laeduntur. Sic denique & in huius conclusionis Themate, si simpliciter iuramentum fiat a minoribus, danda erit absolutio, vt ipsi agere possint ad reparationem laesionis vltra dimidiam contingentis. At si iurauerint minores, se non acturos contra pacta, & conuentiones ratione minoris aetatis, tunc apertissimi iuris est, eos minime renunciasse, remedio dict. l. 2. & ob id nulla erit necessaria absolutio a iuramento, vt possit a minoribus in iudicio agi ad rescissionem contractus, vel ad iusti precij solutionem. Quinta conclusio. Minor renuncians iuramento praestito haereditati paternae acquirendae, vel acquisitae, non poterit contra istud pactum agere, nec erit danda ei absolutio, vt agat contra renunciationem ratione minoris aetatis, quia maior efficitur per iuramentum, Authent. sacramenta puberum. C. si aduers. vend. nec ratione legis ciuilis pactum istud reprobantis: quia is defectus iuramenti religione tollitur. Sic sane probatur in hoc capit. quamuis: sicuti obiter iam tractauimus in 7. intellectu huius tertiae partis. Sexta ex praemissis colligitur conclusio. Minor renuncians haereditati iam delatae iuramento praestito, si in hac renunciatione decipiatur vltra dimidiam iusti precij, & si agere non possit contra renunciationem ratione minoris aetatis, poterit tamen agere ratione huius laesionis reparandae, auctoritate d. l. 2. cui per iuramentum simplex minime renunciauit. Atque ita expressim tenuerunt Anton. Rube. in dict. consilio 12. Aymon consilio 7. numero 6. quorum opinio manifeste, & palam eos auctores habet, quos ad quartam conclusionem adduximus. Erit tamen absolutio necessaria ab hoc iuramento simpliciter praestito, secundum distinctionem ibi propositam. Vnde constat elegans intellectus ad decisionem huius cap. in quo traditur tantum de pacto & renunciatione haereditatis acquirende. Nam & in renunciatione haereditatis acquisite facilius permittitur pactum, & maior potest contingere laesio, saltem iuxta praesentem rei statum. Septima conclusio. Minor renuncians haereditati paternae acquirendae, iuramento praestito, si laesa fuerit vltra dimidiam inspecto praesenti rerum statu, id est, habita ratione bonorum, quae pater habet tempore renunciationis, & dubio euentu futurae haereditatis, quo ad eius diminutionem vel incrementum, poterit non obstante renunciatione agere praetextu huius laesionis, cui minime renunciauit. Haec conclusio probatur ex superioribus, & ex his, quae de transactione, an in ea sit locus dict. l. 2. traduntur in l. Lucius. §. vlt. ff. ad Treb. & in ea l. 2. C. de rescind. vend. Bart. & Doctor. in l. si quis cum aliter. ff. de verborum obligat. post gloss. in d. §. vlt. glo. & ibi Doct. praesertim Anto. Burg. in c. cum causam. de empt. & vendit. Dec. cons. 60. col. 3. & 4. & consil. 216. colum. 2. Alexand. & ibi Carol. consil. 42. num. 11. lib. 1. Ioan. Baptista de S. Seuer. in tractat. de transact. q. 12. Catellia. Cotta in dictione, venditor. Maxime conclusio ista est admittenda praestita absolutione a iuramento, quod paulo ante adnotauimus. Scribit tamen Carol. Molin. in Alexand. consil. 29. libr. 1. contrarium Parisijs in Regio praetorio pronunciatum fuisse in hac specie, data tempore pacti honesta, & congrua dote ipsi filiae renuncianti: idemque probat eam opinionem secundum quam fuit iudicatum: & Nicola. Boer. decis. 62. col. 4. idem asseuerat. quam sententiam & hi tenent, qui a nobis citati sunt paulo ante pro secunda opinione. Ego tamen ex his, quae in praecedentibus assertionibus exposui. opinor, hanc septimam conclusionem aequiorem ac veriorem esse. Octaua conclusio: Renunciatio haereditatis paternae delatae vel deferendae facta a filia, etiam minori vigintiquinque annis, si fuerit geminata, & iuramento praestito, poterit non rescindi adhuc ratione grauissimae laesionis, cui per actionem geminatam renunciatum esse praesumitur. argum. Authen. siue a me. C. ad Velleia. Et in specie notat conclusionem istam Philip. Dec. in consil. 281. col. pen. & fin. Nona conclusio. Laesio [art. 7] maiori vel minori contingens vltra dimidiam iustae aestimationis, simul cum metu reuerentiae & obsequij paterni, aut maritalis, operatur contractus rescissionem, vt ea fiat ratione metus, licet iuramentum conuentioni accesserit. Haec probatur, quia dolus praesumitur in ea conuentione adhibitus, & oppressio quaedam, saltem reuerentia patris vel mariti: alioqui enim non est vero simile quod tantae laesioni filia vel vxor consensisset. textus elegans in l. si superstite. C. de dolo. Paulus Castrens. in consilio 174. lib. 1. num. 4. Corneus in consilio 124. libro 4. Aretinus consilio 24. colum. 2. Aymon consilio 11. colum. penult. cuius opinionis & nos meminimus in Epitome ad 4. lib. Decret. 2. parte. c. 3. §. 6. num. 4. Decima conclusio: Filia etiam maior renuncians haereditati paternae, & future, recepta dote ex bonis maternis, licet iuramentum prestiterit, poterit ex causa grauissimae laesionis agere ad huius pacti rescissionem. Etenim nemo negare potest, quin in hoc casu grauissima, & admodum enormis laesio contigerit: nec in hac specie omnino locus est decisioni huius capit. cum in eo tractetur de filia renunciante haereditati paternae recepta dote a patre ex bonis ipsius patris: atque ita hanc opinionem tenent Georg. hic 7. limitatione. Dec. in d. l. pactum dotali. 3. colum. C. de collat. Corne. consil. 147. libr. 4. quo in loco scribit, quod si filia habens penes patrem bona materna, renunciet haereditati paternae cum iuramento, hac apposita pactione, vt pater ei det mille aureos pro dote, erit intelligenda haec conuentio in hunc modum, quod mille aurei sunt dandi ex bonis patris, non ex bonis maternis, quod notandum est ad l. vlt. C. de dotis promiss. Vndecima conclusio: Quoties ratione laesionis grauissimae, quam vulgo enormissimam appellamus, aut eius, quae simpliciter vltra dimidiam iustae compensationis & aestimationis contingit, contractus rescindi potest: ea rescissio intelligenda est, nisi alter velit iustam aestimationem rei in conuentionem deductae soluere & supplere. Huc enim pertinet ratio d. l. 2. C. de rescind. vendit. & omnia, quae de ratione iustitiae commutatiuae possunt adduci aduersus pactiones iniquas. Nec quicquam oberit, dolum hic ob grauissimam laesionem subesse: atque ideo contractum debere omnino rescindi, quia in hoc casu non subest verus dolus, sed tantum dolus quidam presumptus, ex quo aequum non est, totam conuentionem rescindi. Quod videtur deduci ab his auctoritatibus, quibus prior opinio probari potest, aut probatur ab his, qui eam defendere conantur. Duodecima conclusio. Vbi filia, quae futurae haereditati paternae iuramento prestito renunciauerit, dixit, se grauissime lesam fuisse, & ob id petierit conuentionem rescindi: tunc ad habendam laesionis ratíonem, eiusque reparationem & compensationem, erit considerandum, an dotem acceperit iustam, eo tempore inspecto, quo dos ei data, & constituta fuerit a patre, & computatis illis bonis, quae eo tempore pater habebat: non his, quae vel habuit post, vel habere potuit. Hanc conclusionem obiter superius adduximus in hac parte. §. 2. num. 6. & ea probatur, quia in specie huius capit. filia renuncians haereditati paternae, legitime portioni renunciare videtur: sicuti diximus in §. 3. nume. 3. Vnde dotis datio non est hoc in loco ad rationem legitimae consideranda, tunc enim foret constituenda iuxta quantitatem bonorum, quae pater habet mortis tempore, sed est dos constituenda iuxta officium paternum, & sic secundum bona, quae tempore nuptiarum, & constituendae dotis pater habuit, quod late tradidere Deci. in consil. 26. & consil. 176. colum. 1. Alex. consil. 29. colum. 3. lib. 3. & Georg. Nathanus hic col. 3. vers. an autem. quin & Paul. Parisien. consil. 26. num. 80. lib. 3. hanc opinionem asserunt communem esse. Idcirco optime constat huius conclusionis veritas. Ex omnibus his quae hac in quaestione tradidimus, libet inferre, parum vtilem esse disputationem illam, quae solet in tractatu laesionis vltra dimidiam discuti. [art. 8] Scribit etenim Bald. in l. quae sub conditione. §. si quis. ff. de cond. instit. eius loci auctoritate, venditorem, qui iurauit contractum venditionis, periurum esse, si aduersus emptorem egerit alternatim, vel ad supplendum iustum precium, vel ad remipsam: & sic ad contractus rescissionem. Quod si venditor tantum egerit ad precium iustum supplendum, inquit Bald. periurum non esse, quia vere non agit contra contractum. Idem notant Socin. in l. is qui ducenta. §. vtrum. ff. de reb. dub. Felin. in c. inter caetera. col. vlt. de rescript. Ant. Burgens. in cap. penult. de emptio. numer. 36. Chassad. decis. 1. titul. de empt. ab hac vero opinione discedit Deci. in d. c. inter cetera. num. 6. asseuerans, hunc venditorem etiam alternatim agentem minime periurum esse, quia etsi ita egerit, vnum tantum in effectu petere videtur, qui duo alternatiue petit. l. eum. ff. quando dies leg. cedat. l. si illud. vbi Bald. ff. de legat. 2. §. huic autem. Instit. de actio. Et preterea qui petit alternatiue precium iustum sibi suppleri, vel rem restitui, & contractum rescindi, non agit contra voluntatem emptoris, cum in eius arbitrio & electione consistat, contractum integrum manere, & illaesum soluto iusto rei precio: quod idem Deci. aduersus Bald. & alios considerat. Ego vero hac in quaestione non opinor quicquam referre, quod Dec. adnotauit. Etenim vel venditor tenetur praecise stare contractui, quem iuramento comprobauit, & stabiliuit: aut potest vti beneficio & auxilio d. l. 2. C. de rescind. vendit. Priori casu, ni fallor, periurus erit, si aduersus emptorem etiam alternatiue egerit ad rei restitutionem, vel ad hoc, vt iustum precium suppleatur. Nam & contra contractum, & conuentionem vtrunque venerit: nempe res ipsa, & certi precij designatio. atque ideo venditor ex conuentione ipsa tenetur, nec rem petere, nec maius precium quam conuentum fuerit. Quo quidem casu constat aduersus contractum agi, si alterum tantum petatur. Etenim si quis copulatiue teneatur ad duo, nulli dubium erit, eum contra pactionem agere, si alterum tantum fecerit: aliud autem facere omiserit. Illud vero apud me parui est momenti, quod sit in electione emptoris rem non reddere, quia electio non est voluntaria, sed coacta sub ea conditione, ad quam alio qui lege contractus minime tenebatur, scilicet maioris precij solutio. Igitur qui ratione iuramenti tenetur stare contractui, & laesioni vltra dimidiam, ex hoc expresse vel tacite renunciauerit, profecto siue egerit simpliciter ad iusti, & maioris precij, quam conuentum fuerit, solutionem, siue alternatiue, iuxta casum d. l. 2. aduersus contractum agit: nec poterit a periurio iuste excusari. Posteriori vero casu, quo venditor non est exclusus per iuramentum ab auxilio d. l. 2. nec a similibus actionibus nullum periurij crimen committit, si vtatur eiusdem l. 2. actione, quae alternatiua est, vel ad rescissionem contractus, vel ad precij iusti solutionem. Quod si non obstante iuramento eidem venditori aliqua ex causa competeret ius rescindendi contractum, dubio procul minime foret periurus censendus, si aduersus contractum ea actione ageret. Quo fit, nequaquam esse in hac specie distinguendum, an agatur ad duo alternatiue, vel ad alterum tantum, sed potius an iuste agi possit contra contractum, non obstante iuramento. Non obstat text. in d. l. quae sub conditione. §. si quis, qui parum facit, cum inibi altera conditio ob religionis causam, nempe iurisiurandi, remittatur, & maneat tantum ex duabus conditionibus alternatiue conceptis vna, altera reiecta. Vicesimaquarta interpretatio huius c. ex eo colligitur, quod pactum istud sit omnino seruandum ratione iuramenti: ita enim, inquit Romanus Pontifex, omnino seruari debet ab eadem: nec de iuramento quidem solum, sed imo de ipso pacto loquitur & tractat. Qua ratione in his contractibus, qui alioqui iure Ciuili prohibentur, & ratione iuramenti confirmantur, ipsius iuramenti vis contractum validum & efficacem facit, nec tantum iuramentum seruandum erit, sed & ipse contractus. Quod latius probauimus in 2. huius Relectionis parte. §. 1. num. 7. Vicesimo quinto haec eadem constitutio in eisdem verbis palam ostendit, non [art. 9] tantum has conuentiones iuratas seruandas fore apud iudices Pontificios, & ecclesiasticos, sed & apud iudices laicos, & seculares. text. hac de re elegans in c. licet. de iureiurand. isto lib. cuius auctoritate hanc opinionem probarunt glo. hic in verb. seruari, & omnes, praesertim Georg. hic 7. limitatione. Et Paulus Parisius consil. 26. lib. 3. col. 2. asseuerans hanc opinionem communem esse. Vicesimosexto ad huius constitutionis intellectum examinanda est Iurisconsul. responsio [art. 10] in l. 1. §. si parens. ff. si a parente quis manumis. fuerit. Si parens, inquit Vlp. vel accepit pecuniam, vt emanciparet, vel postea viuus in eum filius quantum satis est contulit, ne iudicia eius inquietaret, exceptione doli repelletur. Ex hoc sane responso apparet, iure Ciuili etiam absque iuramento validam esse pactionem inter patrem & filium, qua haereditati futurae renunciatur: quod maxime repugnat his, que in initio huius cap. tractauimus. & tamen gloss. hic in ver. lex Ciuilis. & in l. pactum dotali. C. de collat. Bart. in l. vlt. C. de pact. & in l. stipulatio hoc modo concepta. ff. de verborum oblig. duos distinxere casus ad intellectum dict. §. si parens. Primus quidem est, cum pater in premium aut precium emancipationis pecuniam a filio accepit. Et in hac specie existimant, patrem repelli ab haereditate filij propter delictum hoc ab eo commissum, ex eo, quod pecunia patriam potestatem, & emancipationem vendiderit, quam rationem sequuntur Alex. in d. l. stipulatio hoc modo concepta. Idem & Ias. col. 2. & 3. atque ibi Dec. in d. l. pactum dotali. quorum opinio communis esse videtur, vt constat ex his quae ab eis adducuntur. Secundus casus constituitur, quando pater accepit a filio eam quantitatem, quae sibi poterat iure competere in bonis filij. Valet etenim pactum, quo pater renunciat future filij haereditati, si recipiat eam quantitatem, quae iure legitimae portionis eo tempore sufficiens est. Et haec est vera & communis ratio decidendi ad secundam illius §. partem: vt apparet ex Alex. & alijs in d. l. pactum dotali. & in d. l. stipulatio hoc modo concepta. Vnde licet haec pactio inter patrem & filium pro haereditate paterna minime absque iuramento procederet. l. si quando. §. 1. C. de inoffic. testam. & tradidi superius in initio huius cap. tamen super haereditate filij optime procedit, quia non ita debetur haereditas filij patri, vt haereditas paterna filio. l. nam & si parentibus. ff. de inoffic. testam. notant in specie ista gloss. & Doct. híc, & in d. l. pactum. Nec oberit prioris partis & casus intellectui l. vtrum. ff. de verborum oblig. qua probatur, non esse turpe, patrem pecuniam accipere pro emanciaptione filij. Etenim licet id turpe non sit, a iure tamen odiosum censetur, vt not. Alex & Dec. in praecitatis locis. Vnde nimirum, si ob istud odium ciuilis lex id permiserit, quod in priori parte d. §. si parens. responsum fuit. Quidam vero, quorum partem tutatur Claud. in d. l. stipulatio hoc modo concepta. num. 23. existimant ob effugiendam rationem d. l. vtrum, aliter esse intelligendum tex. in d. §. si parens. vt constituat vnum casum tantum, scilicet, quando pater accepit a filio portionem legitimam, & que sibi poterat eo tempore competere ex bonis filij. Distinguitur tamen prior pars a posteriori, ex eo, quod in priori parte proponitur, patrem tempore emancipationis a filio portionem legitimam accepisse: in posteriori vero tractatur, quod eam receperit post emancipationem, nec hic intellectus alienus est a litera & sensu Iurisconsult. atque ideo non omnino erit improbandus. Haec, quae adduximus, ad huius constitutionis interpretationem, sufficiant. Nam etsi potuissent singula longius ac latius discuti & examinari, breuem tamen ac apertam rerum cognitionem, quod semper agere conabimur, & hactenus efficere tentauimus, sequuti sumus, ne Lector fastidio quodam, ac tot auctorum relegendorum cura solicitus, animum ab his obiter euoluendis, censuraque notandis, auertat. FINIS. # 3 DIDACI COVARRVVIAS A LEYVA TOLETANI, RELECTIO REGVLAE, POSSESSOR MALAE FIDEI, DE REGVL. IVRIS, LIBRO SEXTO. AD MAGNIFICENTISSIMVM, AC IVRIS VTRIVSQVE CONSVLTISSIMVM D. MARTINVM A VELASCO, CAROLI CAESARIS HISPANIARVM Regis in eius summo Senatu Consiliarium, Didaci Couarruuias a Leyua Toletani, Archiepiscop. sancti Dominici designat. in Commentarios Regulae, Possessor. Praefatio. FATEOR sane, vir multis nominibus ornatissime, nihil mihi felicius in hac scribendi alea contingere potuisse, quam quod te grauissimorum & denique eruditissimorum autorum censorem acerrimum, meorum tandem studiorum, quae hactenus publica fecerim, vindicem habuissem. Liceret enim mihi hoc a te beneficium impetrare, pro tuo insigni candore, quo a primis adolescentiae annis ita tibi omnes Juris vtriusque professores deuinxisti, vt nemo sibijpsi placere valeat, qui non sit tuam egregiam expertus eruditionem. Jpse vero singulari quodam iure id obtinerem vtique, quod domus illa toto percelebris orbe, illustre sanctissimi Saluatoris Collegium te alumnum habuerit, & me indignum quamuis, annis decem in idem sodalitium, ac literarum susceperit contubernium. Quam equidem nactus occasionem cum Pinciae iter Tridentum ipse parares, minime erubui tuum totum tunc orbe celebratissimum iudicium, etsi intempestiue, feliciter tamen interpellare, quo Epitomen, quam in Quartum Decretalium edere constitueram, vel probares, vel refelleres, aut me ipsum eorum admoneres, quae forent eo in opusculo castiganda. Hanc vero summe a me optatam operam scio equidem haud recusares, nisi te, de summa rerum agere conatus Carolus Caesar, Hispaniarum Rex inuictissimus, ad Tridentinam Synodum ire iussisset. Apud quam adeo prudenti solertique animo, Caesaris, imo totius Christianae Reipub. negotia peragere aggressus es, vt plane testatissimum feceris, maximam de te, ac de tua indole omnes merito expectationem semper habuisse. Ea vero Synodo, multis, proh dolor, de causis intermissa, Rex ipse, quo vndique Hispanorum regimini, & publicae vtilitati te deditissimum haberet, Regio, supremoque Praetorio conscriptum ex Italia, in Hispaniam iure optimo tibi patriam dilectissimam, redire iussit. Hunc autem felicissimum tuis omnibus reditum, ita ipse animo gratissimum habui, vt mihi amici omnes hac de causa gratulari minime cessauerint: illud alacri iudicio cogitantes, te meorum omnium operum Patronum, censoremque a me quidem optatissimum futurum. Id equidem, vt statim agere constituas, breues hosce Commentarios in regulam, Possessor, tuo nomini primum a me dicatos suscipias obsecro: Hos etenim, cum olim Salmanticae titulum de regulis Iuris, interpretarer, edere decreueram: quo in tractatu de Praescriptionibus quaestiones quasdam iuxta propriam sententiam definirem, non sane ab aliorum Autorum iudicio distinctam, sed breuiori, ni fallor, compendio a iuris naturalis, diuini, et humani legibus deductam. Nec me fallit post tot doctissimorum virorum hoc in tractatu diligentissimas lucubrationes, fore quidem, vt hae, quae modo a nobis eduntur, inanes existimentur, quippe quae rem a multis iam diu toties examinatam, repetant iterum. Ipse tamen eo animo Relectionem istam in ordinem redegi, vt quaedam facilius possent intelligi, quae tot nationum & autorum conflictu omnibus quidem obuia, aegerrime tandem percipiebantur: aliquot autem, quae meo iudicio non satis ad Iuris normam ab alijs tradita fuere, nostram opinionem, & secundum eam veram interpretationem assequerentur. Denique tuum nactus hac in parte, sicut & in omnibus, patrocinium, minime potui continere, quin & opus istud publicum ac priuatum aliorum iudicium experiretur. Scio enim satis tuo nomine munitum, ac tutum esse ab his calumnijs, quae solent plurimum synceris ac candidis autoribus nocere. Quod si intellexero tibi etiamnum hoc placere, aequissimam mei laboris, & industriae mercedem ex eo consequutum esse opinabor. Vale, Iurisprudentiae clarissimum columen, e Granata, Calendis Octobris. Anno M. D. LIII. HVIVS RELECTIONIS SVMMA. -  -  PRIMA pars in principio tractat de dictionum significatione, atque explicat & distinguit praescriptionem ab exceptione. Quid item verbum hoc, praescribo, significet. -  §. Primus, idemque vnicus agit de definitione Iurisconsulti, deque definitione praescriptionis: de vsucapionis, & praescriptionis discrimine: ac deinde iustitiam vsucapionis explicat. -  -  SECVNDA pars, de possessione in genere, & de ea, quae ad praescriptionem est necessaria. -  §. Primus eandem prosequitur materiam, & de probatione possessionis, praesertim an olim possessor, hodie praesumatur possessor, & de possessione facta. -  §. Secundus agit de possessione & praescriptione aduersus ecclesiam necessaria: item quae praescriptio sit aduersus fiscum, ac principem secularem sufficiens. -  §. Tertius de Iurisdictionis praescriptione, atque item quid immemorialis a centenaria differat, & quo pacto vtraque probetur. -  §. Quartus late inquirit & examinat, quo pacto possint domini & nobiles, habentes vasallos, adquirere praescriptione annuas praestationes, aliaque onera a subditis exigenda. -  §. Quintus breuiter expendit titulum praescriptionibus necessarium. -  §. Sextus explicat bonae fidei significationem, tam in tractatu de praescriptionibus, quam in materia de contractibus bonae fidei. -  §. Septimus continet quid dicendum sit de bonae fidei possessore in hoc tractatu, & de dubitante, an res sit sua, an aliena: item de errante Iuris quidem errore. -  §. Octauus tradit, an mala fides absque titulo contingere valeat, & an bona fides in dubio praesumenda sit. Quid item de immemoriali praescriptione, an possit procedere cum mala fide, & an mala fides respectu vnius impediat praescriptionem respectu alterius. -  §. Nonus tractat, an mala fides successoribus noceat, & an missus in possessionem ex causa noxali praescribat cum scientia rei alienae. -  §. Decimus, qualiter ius patronatus ecclesiasticum praescriptione acquiri possit, & de beneficij ecclesiastici titulo: vbi item explicatur ius Regum Hispaniarum, quo ad praesentationem episcoporum. -  §. Vndecimus, de legibus secularibus praescriptionem cum mala fide probantibus, & inibi regiae constitutiones examinantur. -  §. Duodecimus, de interruptione praescriptionum agit, praesertim de ea, quae ob malam fidem procedit. -  -  TERTIA Relectionis pars initio expendit rursus iustitiam vsucapionis & praescriptionis, & an per eam acquiratur dominium directum. -  §. Primus tradit effectus, qui procedunt ab ea controuersia, qua tractatur, an per praescriptionem acquiratur dominium directum, imo eos, qui deducuntur a dominio directo, quod manet post praescriptionem penes priorem dominum. -  §. Secundus, an praescriptio iuxta leges humanas perfecta & finita reddat quem tutum in animae iudicio. -  §. Tertius de restitutione in integrum aduersus perfectam praescriptionem concedenda maioribus ex causa iustae ignorantiae. # 1 DIDACI COVARRVVIAS A LEYVA TOLETANI, RELECTIO REGVLAE, POSSESSOR MALAE FIDEI, DE REGVL. IVR. LIB. SEXTO. PRIMA RELECTIOnis pars. SVMMARIVM. -  1 Praescribere non aliud est quam accipere, atque ideo verbale nomen praescriptio, exceptionem significat. -  2 Praescriptio non tantum de dilatoria, sed & de peremptoria exceptione dicitur. -  3 Exceptio & praescriptio qua ratione differant. -  4 Exceptionis definitio late examinatur, & quo pacto differat a defensione. -  5 An exceptio solutionis sit vere et proprie exceptio. -  6 An hic loquendi vsus apud nos frequentissimus, praescribo domum, praescripsi fundum, latinitati congruatur? PRIMAE PARTIS RELEctionis initium. PRAESCRIBERE [art. 1] idem plerunque significat quod excipere. l. qui agniti. 6. ff. de except. l. 3. ff. de praeuaricat. Nam si Reus, inquit Iurisconsultus, accusatori ideo praescribit, quod dicat se ab alio accusatum, & absolutum. Quintil. lib. 7. c. 6. cum ex praescriptione lis pendeat, de ipsa re queri non est necesse, ignominioso patri filius prescribit: de eo solo iudicatio est, an liceat. Vnde forsan hec significatio deducta est, quod sicut actionibus proponendis certa forma, ita etiam exceptionib. prescriberetur, id est, statueretur, vt docet Alcia. lib. 4. dispu. c. vlt. nam prescribere, idem est, quod legem ponere, ac constituere. Cicero lib. 3. Offi. atque si etiam hoc natura praescribit, vt homo homini, quicunque sit, ob eam causam quod is homo sit, consultum velit, necesse est, secundum eandem naturam omnium vtilitatem esse communem. Hinc & verbale nomen prescriptio nihil aliud est, quam exceptio, qua quis aduersarij intentionem generaliter alioqui veram in eo casu, de quo agitur, non procedere allegat, secundum Alciat. in l. si quis. C. de pact. & in repe. l. vlt. de quinque pedum praescriptione. C. fin. regundo. qui censet praescriptionem ab exceptione differre, quod exceptio generale nomen sit, conueniens cuicunque defensioni, que aduersus actionem vel intentionem obijcitur: praescriptio vero sit exceptio, quae etsi intentio vera fuerit, nihilominus agentem repellit, vt moratoria praescriptio. l. 2. C. de precib. Imperat. offer. quo in loco gl. exponit dilatoriam [art. 2] exceptionem. Sic & in l. ita demum. C. de procuratorib. dicitur praescriptio militie, qua miles officio procuratoris fungi prohibetur. optimus textus in l. 2. & in l. si maritus. §. penultimo. ff. de adulter. vbi praescriptio appellatur exceptio, quae ante litis contestationem obijcienda est, ad repellendum accusantem. sicuti & in l. qui agnitis. dicitur praescriptio exceptio litis finitae, quasi ea repellat agentem statim in initio litis ante contestationem. c. 1. de excep. lib. 6. eodem sensu in l. praescriptione. C. si contra ius vel vtili. pub. dicitur exceptio mendacij aduersus Principis rescriptum praescriptio. text. optimus in l. praescriptionem fori. C. de exceptio. nec tantum intelligas praescriptionem dici exceptionem dilatoriam: nam & exceptio peremptoria, praescriptio recte dicitur. d. l. 2. C. de precib. Imperat. offer. l. Titia cum testamento. §. Caius. & l. cum pater. §. pater qui filio. ff. de leg. 2. l. peremptorias. C. sent. rescin. non posse. l. praescriptionem. C. de except. Hinc & Fortunatianus Rhetor inquit: prescriptionem a translatione differre, ex eo, quod praescriptio actionem extinguat, translatio vero differat: eidem subscribit Alciat. in d. c. vlti. Sed & Quintilianus lib. 3. cap. 8. non dixit prescriptionem translationem esse, sed videri manifestam esse translationem in praescriptionib. tametsi ex eo apparet translationem speciem fore praescriptionis. Neque ignoro, inquit, multa transferri, cum in omnibus fere causis, in quibus cecidisse quis formula dicitur, hae sunt quaestiones, an huic, an cum hoc, an hac lege, an apud hunc, an hoc tempore liceat agere: & si qua sunt talia. Haec Quintilianus. Qui plane insinuat translationem esse, quam vulgo dilatoriam exceptionem dicimus: & hanc prescriptionem etiam appellari, quemadmodum & ex Iurisconsultorum locis paulo ante praecitatis manifestissimum fit. Praescriptio tandem exceptio est, non tantum dilatoria, sed & peremptoria: quod modo adnotauimus: & probatur, quia in hac specie, quam tractamus, praescriptio nihil aliud est, quam exceptio, quae ex vsu temporis, & ex vsucapione insurgit, & oritur. l. emptor. C. de praescriptionibus longi temporis. l. tertia. ff. de diuersis & temporalibus praescriptionibus. dum dicitur longae possessionis praescriptio. & in l. in vitium. ff. eodem titulo. dicitur exceptio longae possessionis. Quasi domino actione rei vendicationis, vel personali vtenti initio praescribatur a Reo, qui si tempore legitimo se possedisse probat, mox absoluitur. Etenim nemo negare poterit prescriptionem istam, quae ex longi temporis possessione deducitur, peremptoriam exceptionem esse. Quo fit, vt praescriptio exceptionem dilatoriam, & peremptoriam significet. [art. 3] Atque ideo penes quosdam maxime controuersum est, an sit discrimen aliquod inter exceptionem, & praescriptionem. Nam nullam esse differentiam inter haec duo, tenuerunt Faber & Areti. in princip. Insti. de exceptionib. iuniores, maxime Decius in Rubri. de exceptionibus. col. 1. Et probatur in Rubric. C. de exceptionibus, seu praescriptionibus. Et in Pandectarum libris titulo de exceptionibus, & praescriptionibus. Nam sicut exceptio dilatoria, vel peremptoria est, ita & praescriptio ad vtramque refertur, quemadmodum satis compertum est ex his, quae modo tradidimus. Idem potissime probabitur, si examinauerimus quid vere sit exceptio. Et Panorm. in Rubr. de exceptioni. inquit, exceptio [art. 4] est actionis, vel intentionis exclusio. Siquidem exceptio aliquando actionem excludit, vt si quis contra me actionem habeat ex empto, ego vero non nego emptionis contractum, sed actioni ex empto actori competenti obijcio exceptionem doli, exceptionem metus, aliámue similem ad actionis exclusionem. Intentionem vero exceptio excludit, quoties Actor agit sine actione, petens a me rem, quam dicit me illi vendidisse, at ipse excipio, venditionem ipsam negans, quippe qui vere non vendiderim. Vnde cum Actor egerit sine actione, exceptio aduersus eum proposita intentionem excludit. vtitur ad definitionis comprobationem Panorm. auctoritate Iurisconsulti in l. 2. ff. de exceptionibus. dum inquit: Exceptio actioni cuiusque rei opponi solet ad excludendum id, quod in intentionem deductum est. Verum contra Panormi. illud in primis adducitur, quod actio & exceptio correlatiua sint, vt pater & filius, maritus & vxor. l. siquidem. C. de exceptionib. notat expressim Bald. in l. in rebus. C. de iur. dot. ad fin. igitur etsi exceptio sit actionis exclusio, intentionis tamen esse recte non potest, cum actio deficiat, cui opponatur, & quam exceptio premittit. Deinde ad haec & aduersus Panormit. est gloss. insignis in cap. 1. de litis contestatio. in 6. quae differentiam constituit inter exceptionem & defensionem, scribens exceptionem proprie dici actionis exclusionem, defensionem autem esse intentionis repulsam: quam opinionem sequuntur inibi Dominic. & Franc. Felin. in Rub. de exceptionib. col. 1. Ange. in princip. Instit. de exceptionibus. colum. 3. Georg. Natan. in Clemen. saepe. de verb. signific. col. 75. eamque dicit communem esse Socin. Rubric. de exceptionibus. Quae quidem sententia in hunc sane sensum est accipienda, vt quaelibet exceptio proprie defensio dici valeat, non tamen quaelibet defensio dici exceptio possit, sed tantum ea quae actioni opponitur, sicuti Decius adnotauit in dicta Rubric. de exceptionibus. colum. 3. probaturque in l. siquidem. & in l. si quis. C. de exceptionibus. l. 1. C. de iuris & facti ignoranti. cap. significauerunt. de exceptionibus. Sensit eadem gloss. in dicto capit. primo, dum subdit: Huiusmodi enim defensiones non proprie dicuntur exceptiones. Quasi velit exceptiones proprie dici posse defensiones, non autem econtrario quaslibet defensiones exceptiones dici. Tandem ex antiquioribus Azo in summa. C. de exceptionibus. huius est sententie, vt existimet, exceptionem propriae actionis exclusionem esse, non quidem intentionis. idemque Doctor. frequentiori calculo probarunt, atque ita esse hanc communem opinionem constat: & eam defendit, communem esse asseuerans Deci. in dicta Rubri. de exceptio. colum. 2. non oberit text. in dict. l. 2. imo huic sententiae patrocinabitur. Eius etenim sensus est, quod exceptio opponitur actioni ad excludendum id, quod per eam actionem actor intendit, non tamen ex hoc probat text. exceptionem dici, cum quid opponitur ad exclusionem intentionis absque actione in iudicium deductae. Hinc sane plura poterunt inferri, quae hic explicabimus. Primum apparet interpretatio statutorum, quae exceptiones excludunt. Nam ea tantum exceptio exclusa censetur, quae actioni alioqui competenti opponitur, non quae intentioni tantum agentis sine actione obijcitur, ea etenim admittenda erit, nisi ex verbis legis, aut mente Legislatoris aliud possit constare, & praesumi, secundum Bald. in l. peremptorias. C. senten. rescin. non pos. num. 38. eundem in l. sancimus. colum. 3. C. de donationibus. & Felin. in dict. Rubri. de exceptionibus. Secundo, deducitur [art. 5] solutionis obiectionem, quae agenti ex mutuo, vel aliunde ad pecuniam opponitur, non esse vere exceptionem, sed defensionem quidem, quae intentioni agentis sine actione obijciatur. gl. singularis in d. c. 1. de litis cont. verb. defensionis. quae probatur ex eo, quod solutio actionem ipso iure omnino extinguat. Institu. quibus modis tollit. obligat. in princip. tametsi Socin. in Rubr. ff. de except. quo ad solutionis obiectionem, velit Panormit. sententiam veram esse, vt tandem solutionis exceptio intentionem agentis excludat. Cum ex praenotatis constet, eam non esse propriam exceptionem. Tertio, infertur exclusionem actionis simul & intentionis proprie exceptionem dici: exclusionem vero intentionis tantum, non esse veram exceptionem. quod Deci. in d. Rubric. de exceptio. expressim asserit. Quarto, plane deducitur, negationem simplicem petitionis ab actore proposite non esse, nec proprie posse dici exceptionem, secundum Bald. in dict. l. peremptorias. columna 5. Socin. in dicta Rubrica de exceptionib. Bald. Felin. & Deci. in Rubric. de exception. quo in loco Deci. testatur hanc opinionem communem esse. Quinto, hinc apparet, declinationem iurisdictionis non esse proprie exceptionem: quia aduersus actionem ea minime proponatur. gloss. in verb. exceptiones. in capit. quoniam contra. de probationib. quam inibi sequitur Panormi. scribens, ab statuto loquente de exceptionibus, minime comprehendi declinatoriam exceptionem, cum ea vere exceptio non sit. Sed huic corollario manifestissime refragatur textus in l. praescriptione. C. si contra ius vel vtilita. public. & in l. vltima. C. de exceptionibus. vnde verius est, quod exceptio sit generale nomen, peremptoriam, & dilatoriam etiam ad iudicis iurisdictionem pertinentem complectens: quod late discutiunt Angel. Aretin. in princ. Instit. de exceptio. Socin. in l. 2, colum. 2. ff. eod. tit. Deci. in d. c. quoniam contra. num. 26. & seq. vbi gloss. opinionem veram esse censet, quoties ex mente legis aliud possit colligi. Cuius rei varia contingere poterunt exempla. Sexto, colligitur ex his, exceptionem, & praescriptionem minime differre. Nam quemadmodum exceptio ad peremptoriam & dilatoriam, etiam fori refertur, ita & praescriptio has omnes continet, & significat, sicuti probatum hactenus extat. Septimo, inde palam est, praescriptionem non tantum dici exceptionem, quae ex longae possessionis cursu procedat, sed & omnem aliam, quae aliunde actionem possit excludere. Octauo, vt, quod modo adnotauimus de solutionis exceptione, rectius forsan intelligatur, omnibus exacte praeuisis, inferendum esse opinor, ad verae exceptionis rationem non esse praecise necessarium, actionem modo actori competere, per exceptionem tamen excludendam, sed satis esse quod actio actori iure, & vere competeret, nisi ex eo, quod deductum est in exceptionem, sublata foret: ita quidem vt non sit necessarium, actionem ipso iure non esse sublatam, sed ope exceptionis eam posse submoueri. Nam etsi actio ipso iure sublata fuerit per id, quod excipiens allegat, modo ea prius competierit agenti, vere in hac specie nomen exceptionis aptum, & proprium esse apparet, distinctum profecto ab exclusione solius intentionis. Etenim quoties quis agit proponens ea, que si vera sint, actionem habet, Reus vero proposita negat, tunc excluditur intentio, nec proprie a Reo excipitur: siquidem Actor plane probans obtinebit, nec vlla exceptione conuincitur: solumque tractatur in iudicio an sit verum, quod Actor in propriam intentionem deduxit, nec de alicuius exceptionis vi a Reo oppositae disputandum erit, atque tunc Actore non probante, simpliciter Reus omnino absoluitur. At si quis agat actione, que etsi vera fuerit, ab eoque probata, excluditur tamen exceptione procedenti ab eo, quod actionem ipsam iam olim veram, & competentem extinxit: de exceptionis iuribus agendum est: alioqui Actor obtinebit, & ideo vere in hoc casu exceptionis nomen conuenit, & proprium esse censetur. Quo fit, vt exceptio solutionis vere & proprie sit exceptio: quia etsi vera sit intentio actoris mutuum probantis, solutione quidem excluditur, reusque absoluitur. Sic & in praescriptione, cum etsi Actor probauerit, quod intendit, nempe, rem petitam eius fuisse, & ad eius dominium pertinuisse, tamen longi temporis possessione a Reo probata, ipse possessor absoluitur. In summa de intentionis exclusione tractatur, quoties iudicialis disputatio vertitur super eo, an Actor vera in eius petitione iudici enarrauerit, de exceptione autem agitur, cum etsi vera sint quae ab Actore proposita fuere, tamen de his, quae ex aduerso per Reum obijciuntur, disputatio est, & controuersia iudicialis, non de his, quae ab Actore fuere deducta. Sic sane non refert, an actio extincta fuerit ipso iure vel non: modo discutienda sint ea, quae in exceptione per Reum fuerint allegata, quod sensit Deci. in d. Rub. de exceptio. num. 4. Nec tamen diffiteor iam diu receptum esse, vt ipsius tantum intentionis exclusio exceptio dicatur, saltem ex lata dictionis significatione. Sic etiam obtinuit exceptiones a praescriptionib. distingui, quandoquidem praescriptiones solum ad eas exceptiones referuntur, quae ex possessione longi temporis oriuntur. Vltimo, illud non est praetermittendum, non satis placere Latinae linguae censoribus vsum loquendi apud Pontificias constitutiones, & iuris vtriusque interpretes frequentissimum: [art. 6] cum rem praescribi dicimus, dicendumque esset rem vsucapi. Nam praescribere hoc in tractatu nihil aliud est, quam excipere, idque verbum datiuo iungitur, quemadmodum & veteres Iuriscons. loquuti sunt adhuc etate Iustiniani. Nusquam etenim dixere fundum, agrum, aliámue rem praescribi, sed vsucapi: nec apud Latinae linguae synceros auctores vsquam verbum, praescribo, iuxta hunc loquendi modum reperitur, secundum Alciat. in d. l. quinque pedum. C. fin. regundo. in princ. Oldendorpium libr. Variarum lectionum, titu. de praescript. col. 3. Eguinar. in §. quod autem. Instit. de vsucapio. Cora. in l. seruitutes. 4. ff. de seruit. nu. 9. & Iacob. Spiegel. in Lexico Iuris ciuilis, dictione, vsucapio. Nam quod in l. si non conuitij. C. de iniurijs. dictum est, praescriptam esse actionem, exponendum erit, id est, actionem temporis exceptione sublatam fuisse. Sic & Iurisconsultus in l. ei a quo. ff. de vsucapio. dum dicit: ideoque longi temporis praescriptio non durabit, quia possessionem locator non retinuerit, non appellat ipsam vsucapionem praescriptionem: sed ipsam longi temporis exceptionem. Quasi exceptio, quae ratione longi temporis per ipsum vsum conficitur, interruptione quadam possessionis minime duret, nec perfectionem accipiat. Eodem fere sensu intelligendus est tex. in l. si duo patroni. §. Iulianus. ff. de iureiu. cuius intellectum trademus 3. huius Relectionis parte. in princ. Igitur hoc praeludio significationem vocis, de qua hac in Relectione acturi sumus, breuiter prenotabimus, vtcunque eam, iuxta receptum a Iuris vtriusque interpretibus vsum, ab exceptione distinguentes. Modo in eo Paragrapho, qui statim sequitur, definitionem vsucapionis trademus, deque eius iustitia tractabimus. SVMMARIVM. -  1 Definitio Iurisconsulti, quae de vsucapione tractat, defenditur. Et inibi, an res congrue definiatur per effectus. -  2 Vsucapio an rebus etiam immobilibus conueniat, iuxta iuris Caesarei responsa. -  3 Praescriptionis & vsucapionis discrimen consideratur. -  4 Definitio praescriptionis expeditur, veraque traditur ad materiae cognitionem. -  5 Vsucapionis iustitia ex summa aequitate & rectitudine deducitur. §. VNICVS. DEFINITIONEM praescriptionis tractantes, varijs vtuntur eiusdem descriptionibus. Sed & eorum quidam eam mutuantur a Iurisconsulto in l. 3. ff. de vsucapio. dum is inquit: Vsucapio est acquisitio dominij per continuationem temporis lege definiti. [art. 1] Aduersus quam definitionem illud adducitur, quod in ea effectus vsucapionis describatur, at nihil definiri debet per effectum, cum causatum a causa differat, secundum Barto. in l. 1. ff. de appell. Qui definitionem appellationis a quibusdam traditam hac ratione improbant, quod appellationem per effectus definierint, dicentes, appellationem esse prioris sententiae rescissionem. Etenim isthaec definitio falsa omnino est, cum etiam si ex appellatione sequatur, quandoque prioris sententiae, a qua prouocatum est, reuocatio: non tamen ipsa appellatio est illa quidem reuocatio sententiae. quod satis patet, &, vt diximus, quia causatum a causa differt. l. licet. §. ea obligatio. ff. de procur. l. & an eadem. ff. de exceptio. rei iudic. Igitur non recte Iurisconsultus definiuit vsucapionem, dum eam per effectum cognoscendum esse tradidit, siquidem ab vsucapione procedat dominij acquisitio. Caeterum ad huius definitionis defensionem adnotandum est ex Dec. in Rub. de probatio. 4. colum. definitionem alicuius rei non recte per effectus concipi, quando hi effectus remoti sunt a re ipsa, nec inseparabiliter ei adhaerent, nec necessario ex ea sequuntur, quemadmodum in exemplo appellationis ex Bart. diximus. Nam tunc incongrua omnino est definitio per effectus, qui rem ipsam minime demonstrant essentiali quadam demonstratione, quae necessaria est ad congruam, & perfectam definitionem. Vnde definiri quid non debet per accidentales proprietates, sed per essentiales. At effectus, qui adhaerent rei in separabiliter, semper & necessario, proprietates quaedam essentiales censentur eiusdem rei, non accidentales, & ideo per hos effectus congrue res saepissime definitur. textus optimus in l. bona autem. §. bonorum igitur. ff. de bonorum possessione. quo in loco Iurisconsultus dixit bonorum possessionem esse ius retinendi. Est quidem ius retinendi effectus procedens a bonorum possessione, sed ita ei adhaerens semper ac necessario, vt proprietas essentialis potius ipsius quam accidentalis esse videatur. Sic Bartol. cui caeteri frequentiori suffragio accessere, in l. prima. ff. de acquiren. posses. scribit possessionem esse ius insistendi rei non prohibitae possideri. Nec enim Barto. definiuit ipsius possessionis acquisitionem, nec item ipsius retentionem, aut continuationem, sed ipsam quidem possessionem, quatenus ea ius est, & effectus habet deductos ab apprehensione, & retentione: qui denique effectus possessioni, prout ea ius est, adeo adhaerent, quod proprietates eius sint essentiales. Eadem ratione procedit, quod de actione Iustinianus tradit, scribens: Actio est iuris persequendi in iudicio quod sibi debetur. Nam etiamsi actionis effectus in hac definitione contineatur, is tamen eam perfectam efficit, quippe qui adeo actioni cohaereat, vt eius proprietas substantialis sit. Vnde deducitur vsucapionis definitionem a Iurisconsulto traditam, non ex hoc iure improbari, quod vsucapionis effectus, id est, acquisitio dominij, eidem adscriptus fuerit. Est etenim acquisitio dominij adeo propria vsucapionis, quod eius substantialis proprietas haec sit, quoties dominium acquiritur per tempus a lege definitum, atque ideo potius ad proprietatem, quam ad effectum pertinet. Praeterea iuxta quorundam interpretationem Iurisconsultus in d. l. 3. definiuit ipsum actum vsucapionis potius, quam ius ex vsucapione procedens: ita quidem, auctore Iurisconsulto, vsucapionis actus est acquisitio dominij per continuationem temporis lege definiti, is ergo vsucapit, qui est in continua rei possessione. Hinc denique dicitur interrupta vsucapio, id est, ipse actus vsucapionis interrumpitur: quod satis est ad effugiendam obiectionem, quam Iurisconsulti definitioni opposuimus. Praesertim quod secundum Imolam ibi & Alciat. in Rubri. de praescript. num. 17. inibi definitur a Iurisconsulto dictio effectum significans, nempe vsucapio: quae est acquisitio per vsum, id est, possessionem: & sic quatenus vsucapio ius est, non qua ex parte factum continet. Nam & Cicero in Topicis, vsucapionem ius esse quoddam incorporeum existimat. Vnde vltima haec responsio eadem est cum prima. Hinc primum constat, praescriptiones aduersus actiones personales non comprehendi sub ea diffinitione, quam ex dict. l. 3. explicuimus. Secundo, infertur iuxta praemissam definitionem aliter distingui vsucapionem a praescriptione, quam vulgus Doct. & interpretum distinxerint. Est enim vsucapio ipsa acquisitio dominij per vsum, & sic possessione: Praescriptio autem vere est exceptio, quae oritur ab ipsa vsucapione: ab ipsa, inquam, dominij acquisitione, ac tandem a longa possessione, vel ab ea quae legibus definita sit. Tertio, patet Iurisconsulti definitionem pertinere ad eam acquisitionem dominij, que per vsum, & possessionem lege definitam fit, non ad actiones personales: quarum quidem praescriptiones, vel potius exceptiones, quae eis ex tempore opponuntur, iure Pandectarum non dicuntur vsucapiones: nec de eis tractat titulus ille singularis. ff. de vsucapionibus. Quarto, hinc deducitur vsucapionem generaliter, secundum propriam dictionis significationem accipi, & iure accipiendam esse, vt [art. 2] & rerum immobilium acquisitionem comprehendat: nec id quidem ante Iustiniani tempora solum, quod omnes fatentur, sed & ipsius Iustiniani aetate vsu receptissimum fuit, quod probatur Institut. de vsucapionibus, in principio. quo in loco vsucapio non semel ad res immobiles refertur. idem constat ex l. vnica. C. de vsucapio. transformanda. vbi vsucapionem rerum quidem Italicarum immobilium transformandam esse censet Imperator in longi temporis, decem & viginti annorum item vsucapionem. Nec inibi vsucapio immobilium transformatur in vsucapionem mobilium, sed temporis angustiae, quae olim sufficiebant ex lege duodecim Tabularum, excluduntur, longioraque spacia requiruntur ad acquirendas res per temporis vsum, & possessionem. Eadem significatio constat & apud Ciceronem in Topicis. Tametsi quandoque apud Iustinianum vsucapio, & longi temporis praescriptio, veluti diuersa, nominentur in §. Item nobis. & in §. ex his. Institut. per quas personas nobis acquirit. quae quidem loca ipse ita interpretanda fore censeo, vt longi temporis praescriptio ad exceptionem a longi temporis possessione ortam referatur: & ita distinguatur ab vsucapione, quae in rebus mobilibus & immobilibus in vniuersum acquisitionem dominij significat, ex Pandectis plures auctoritates, vt praedixi, adduci possunt, quibus appareat vsucapionem ad immobilia referri: sed praesertim id constat in l. non solum. §. si dominus. & §. si mihi. l. furtum. iunctae l. quare. & item l. si solum. ff. de vsucapio. l. qui fundum possidebat. §. seruus. & §. qui bona fide. ff. pro emptore. & alibi saepissime. Quinto palam est, a Iuris vtriusque Doctoribus propria quidem autoritate, contemptis Iurisconsultorum, & adhuc ipsius Iustiniani responsis, commentum esse, quod vsucapio a praescriptione in hoc differat, [art. 3] vt vsucapio mobilibus, praescriptio rebus immobilibus conueniat. Haec etenim est communis omnium interpretum doctrina, aliena profecto ab ipsis Iurisconsultis, & denique a Iustiniano, qui minime voluit dictionis significationem propriam & veram mutare, sed tantum temporis angustias tollere, ne domini rebus proprijs ita celeri cursu temporis, & possessione breui inique priuarentur. Sexto, hinc procedit intellectus eius, quod Accursius scripsit in d. l. 3. ff. de vsucapio. dicens vsucapionem quandoque large adsumi, nempe, cum ad res immobiles refertur. Nam si veram significationem vsucapionis recte expendamus, proprie vsucapio ad mobiles, & immobiles res erit referenda. Septimo, ex his aperitur sensus ad ea, quae Panormitanus & Felinus tradidere in Rubri. de praescriptionibus, dum censent vsucapionem generice sumptam, etiam ad immobilia referri. Etenim id verum est in hunc sane modum, vt vsucapio non tantum de mobilibus, sed & de immobilibus praedicetur: tametsi postmodum in vsucapionem immobilium, & vsucapionem mobilium distinguatur, differunt siquidem hae vsucapiones, tanquam species diuersae sub eodem contentae genere. Octauo, libet ex his perpendere Bart. sententiam in l. seruitutes. in 2. ff. de serui. & Imol. in d. l. 3. quibus & alij accessere, existimantes vsucapionem commune verbum esse mobilibus & immobilibus rebus, saltem iure Pandectarum. Nam non solum eo tempore, sed & aetate Iustiniani, ac modo quidem apud Latinae linguae Censores haec dictio vsucapio, acquisitionem dominij per vsum & possessionem rerum mobilium vel immobilium significat. Postremo ex his, quae hic & proximo §. adnotauimus, constat quid praescriptio, quid vsucapio sit apud Iurisconsultos, iurisque Caesarei constitutiones. verum quia summi Pontifices, & Canonum, ac Decretorum iuris Canonici conditores, deinde Iuris vtriusque interpretes praescriptionem, secundum aliam significationem accepere, non equidem, vt tantum exceptionem significet, vel vsucapionem triennalem, aut longi temporis: sed eo plane sensu, vt & ad actiones reales, & personales, atque omnia ea, quae tempore acquiruntur, referenda sit, oportet hac in specie de eius definitione tractare. Illud tamen praefari libet, hac in parte non esse agendum de definitione prescriptionis, quatenus ea dictio exceptionem quamlibet significat, sed quatenus in specie ista iuri ex ratione temporis, aut longae possessionis quaesito accommodatur. Et Panormit. post alios in Rubric. de praescriptio. inquit, [art. 4] Praescriptio est ius quoddam ex tempore congruens, legum auctoritate vim capiens, negligentibus poenam inferens, & finem litibus imponens: quam definitionem communem esse testatur Bald. de praescriptio. in princip. 2. colum. aliqua exponens ad eius probationem. Haec vero definitio mihi non placet, quippe quae nimis longa sit, & deinde praemittat praescriptionem esse institutam in poenam negligentium: cum plerunque etiam aduersus ignorantem, & inscium procedat, ac vim propriam habeat: sicuti inferius disputabitur. Deinde definitio, vt ea congrua sit, breuiter & compendio quodam debet rei substantiam per essentialia explicare, secundum Aristo. libr. 6. Topicorum. Bartol. in l. 1. ff. de testament. Cardin. in c. perpendimus. de sentent. excommun. At isthaec Panormita. definitio nec breuis est, nec explicat rei substantiam per essentialia, sed per effectus longe ab ipsamet re distantes, ac remotos: quemadmodum ex ea constat. Quamobrem ex pluribus definitionibus, quae in hoc tractatu traduntur, ad huius rei cognitionem ipse potius probarem definitionem gloss. in Summa 10. quaestio. 3. Nec enim hic vsucapionem definimus, cuius Iurisconsulti meminere, siue ea sit triennalis, siue longi temporis: sed tantum praescriptionem. Est enim, inquit glos. Praescriptio, exceptio ex tempore legibus definito substantiam capiens. Nam etsi glos. omiserit verbum illud, legibus definito: & praeterea addiderit, & actioni in rem, vel personali obijcitur. Ego hanc vltimam partem a definitione tollendam esse censui, quia ad definiti essentiam, & substantiam non pertineat. Addidi illa verba: legibus definito, ex eo, quod tempus sufficiens non sit, nisi & id habeat ea, quae iure sunt ei accessoria, & requisita, vt legitima sit praescriptio. Eandem praedictae glos. definitionem tradidit Goffredus in Summa titu. de praescript. eamque defendit Alciat. in Rubric. de praescript. num. 4. & in l. vt sunt. ff. de verbor. significa. Diximus sane, in hac definitione praescriptionem exceptionem esse: quia id satis probauimus in praecedenti §. Exceptio autem non tantum ad hanc, quam tractamus, pertinet, sed & ad omnes alias, quarum in iure passim mentio fit, atque ideo exceptio, vt genus ponitur in hac definitione. Item diximus, ex tempore legibus definito, vt ex his verbis manifesta sit tota praescriptionis vis: siquidem tempus necessarium est ad praescriptionem: & id est, quod intrinsecus, & pro rei substantia, ex propria eius natura omnino requiritur: cum absque tempore nulla detur vsucapio, nec denique praescriptio in ea significatione, qua Decretorum, & Iuris Pontificij auctores vtuntur. Sed tamen tempus quandoque, & regulariter sufficiens non est ad vsucapionem, & praescriptionem: imo a Iure Canonico, &. Ciuili statutum est, fore necessarium quandoque titulum, & fere semper bonam fidem: sicuti statim in secunda huius Relectionis parte tractabimus, vnde tempus a legibus definitum, id est, cui extrinsecus accesserint ea, quae iure requiruntur, praescriptionem perfectam efficit. Nam & Iure Pontificio, ac Caesareo tempori hac in specie accedunt titulus, bona fides, ipsorumque mensium, & annorum numerus, vt ex tempore, ita quidem instructo, ipsa vsucapio, praescriptióue procedat. Non oberit huic definitioni, quod non tantum exceptio, sed & actio realis quidem ad vendicationem rei vsucapte, ex tempore legitimo frequenter oriatur: quia qui rem aliquam vsucepit, eam poterit demum actione reali vendicare, & agere, veluti dominus: non quidem ex praescriptione, sed ex iure dominij, quod per vsucapionem, & longi temporis possessionem acquisiuit: quod mihi probatissimum est ex ipsorum Iurisconsultorum locis, & in vltima huius Relectionis parte longius probabitur. Hactenus de definitione, vt saltem hinc videas, Lector candide, quantum referat dictionum proprias, & genuinas significationes absque latinitatis vitio obseruare. Caeterum vsucapionis iustitia ex pluribus constat: praesertim auctoritate legis iustae, que sufficiens est. Quod autem lex [art. 5] sit iusta, patet: Quia per Principem iuste statuitur id, quod est necessarium, vel vtile ad pacificum subditorum conuictum, & Reipublicae quietem. cap. erit autem lex. 4. distinct. Sed vsucapio est huiusmodi: quippe quae necessaria, vel vtilis Reipublicae sit, igitur lex vsucapionem instituens, maxime innititur iustitiae. Consequens, & maior argumentationis pars manifesta sunt. Minor probatur auctoritate Iurisconsulti in l. 1. ff. de vsucapi. Bono publico, inquit Caius, introducta est vsucapio: ne scilicet quarundam rerum diu, & fere semper incerta dominia essent, cum sufficeret dominis ad inquirendas res suas statuti temporis spacium. Ex quo illud certum est, quod cessante huiusmodi acquisitione per vsucapionem, incertus semper esset possessor, an res, quam forte ab alio emit, sua sit, nécne. Inde & curam illius abijciet, eamque perire sinet, veritus ne quando verus dominus eam sibi auferat, quod maximum inferret damnum Reipublicae: sicuti & Theophilus explicat in princip. Institut. de vsucapio. Quin & ipsa vsucapio summopere ad minuendas lites pertinet. l. vltim. ff. pro suo. vsucapio rerum, inquit Neratius, etiam ex alijs causis concessa, interim propter ea, quae nostra esse existimantes, possideremus, constituta est, vt aliquis litium finis esset. Sic & iustitiam Iuris ciuilis hac in re defendit Conra. de contractib. quaest. 15. conclus. 4. Marcus Cicero in oratione pro Cecinna, vsucapionem scribit esse finem solicitudinis, ac periculi litium. idem Cicero libr. 2. de Officijs, summe laudat Aratum Siconium, quod is iniquum esse fuerit arbitratus, res olim alienas a possessoribus post quinquaginta possessiones annorum auferri: propterea quod tam longo spacio multa haereditatibus, multa emptio nibus, multa dotibus tenebantur. Sed Pausanias in Corinthiacis de hoc ipso Arato scribit haec verba: Domus, & praedia, quae diuendita fuerant, emptoribus precio dissoluto, exulibus cum reddidisset, dissidiorum, & controuersiarum causas concordia constituta sustulit. quod & Cicero ipse longius tradiderat. Igitur hanc summam aequitatem conuenientem quidem communi vitae societati, cuius conseruatio legum omnium, principum, ac rerum publicarum est finis, & cui lege naturae omnes submittimur, & seruire tenemur, admittere iustissime iubemur. Quo fit, vt summi Christiani orbis praesules, & Pontifices, quibus potissima cura est, ne quid fiat animarum spirituali saluti aduersum, vsucapionem legitimo tempore perfectam, iustam esse dominij acquisitionem passim statuerint. # 2 -  SVMMARIVM. -  1 Acquisitio possessionis quid sit. -  2 Retentio possessionis definitur. -  3 Possessionis definitio traditur. Et qualiter possessio sit iuris. -  4 Possessio an recte distinguatur in naturalem & ciuilem? -  5 Vsufructuarius, an habeat naturalem? & numero sequenti. -  6 Quasi possessio quid sit. -  7 Quae possessio sit necessaria, & sufficiens ad praescriptionem. -  8 In praescribendis iuribus incorporalibus, an sit necessaria scientia, & patientia. SECVNDAE PARTIS RELEctionis initium. EGIMVS in huius relectionis parte prima satis breuiter de praescriptionis & vsucapionis cognitione: ex qua potissimum deduximus, partem fere praecipuam praescriptionis tempus esse: cum ex eo semper constituatur: atque ideo tractaturus hac in parte de tempore possessionis, de titulo, deque bona fide ad perfectam praescriptionis vim iure Pontificio, & Caesareo requisitis, illud in primis adnotandum esse censeo, possessionem fore semper necessariam ad vsucapionem: nam sine possessione praescriptio non procedit: quemadmodum regula iuris dictat: cui praenotandum est, tria esse maxime differentia: Acquisitionem possessionis, eius retentionem, & ipsam possessionem: vt est in esse producta, ita etenim haec considerat post alios Francisc. a Ripa in Rub. de caus. posses. & proprie. colum. 3. ex Barto. & Doct. in l. 1. ff. de acquir. posses. quae quidem obiter explicabimus, & veluti per transennam, ne ieiuna nimis sit hac in specie possessionis ad vsucapionem necessariae resolutio. Acquisitio [art. 1] possessionis est apprehensio rei vera vel ficta, cum adminiculo animi veri, vel ficti, & iuris. Apprehensio ponitur loco generis. Rei dicitur, vt comprehendat corporales res, & incorporales: nam sicuti in corporalib. acquiritur possessio, ita in incorporeis quasi possessio acquiritur, quod notatur in l. 3. in princip. ff. de acquirend. posses. l. si seruus. §. si incorporales. ff. de acquiren. rerum dominio. gloss. in cap. Cum ecclesia Sutrina. de cau. posses. & proprieta. Igitur cum saepissime detur apprehensio, quasi possessionis in rebus incorporalibus, oportuit ita acquisitionem possessionis definire, vt ea comprehenderet quasi possessionis apprehensionem. Vera quidem apprehensio dicitur, quia frequentissime apprehensio possessionis fit per actum verum corporis sine fictione. l. prima. ff. de acquirenda possessione. Ficta, quia quandoque possessio acquiritur sine vera apprehensione per actum a lege, Canone, vel consuetudine illi adaequatum, vt per constitutum l. quod meo. ff. de acquirenda possessione. c. 2. de consuetudin. l. quisquis. C. de donat. Cum animi adminiculo dictum est ex eo, quod absque animo non potest acquiri possessio. l. quemadmodum. ff. de acquiren. posses. Ficti, quia solet sufficere animus fictus ad acquirendam possessionem: quamuis animus verus deficiat, vt in ea possessione, quam ciuilissimam Doctores appellant: quae acquiritur lege Regia, ex lege 45. Tauri, de qua nos aliqua adnotauimus libro 3. Variarum resolutionum, c. 5. numer. 6. Item diximus in definitione, Et iuris, quasi adminiculum iuris necessarium sit, ad acquisitionem possessionis, ex eo, quia si ius resistat, quaeri possessio non potest. l. qui vniuersas. §. 1. ff. de acquiren. posses. Primo hinc deducitur, quod possessio, dum capitur pro acquisitione, est factum, non ius. l. 1. §. adipiscimur. & §. si vir. ff. de acquir. poss. l. 1. §. si Scaeuola. ff. si quis testament. lib. esse iuss. fuer. l. 3. in princip. ff. de bono. posses. Secundo patet, non esse praecise necessariam pedum, nec manuum positionem ad acquirendam possessionem, sed satis esse eam oculis, & affectu capere: non enim requiritur corporeus tactus ipsius rei. l. 1. §. si iusserim. l. 1. quod meo. §. per venditorem. ff. de acquirend. possess. l. clauibus. ff. de contrahend. emptio. & haec quidem illatio absque vlla fictione procedit: quod ipse explicui lib. 3. Variar. resolut. c. 16. nume. 10. & sequentibus. Tertio inde constat, quandoque possessionem acquiri absque aliquo actu corporeo, etiam acquirentis oculorum motu, vt seruum. l. 1. C. de acquiren. posses. l. 2. ff. pro solut. & per procuratorem. l. 1. §. Item acquirimus. Aliquando quidem absque actu corporeo nec acquirentis, nec alterius eius nomine, sicuti apparet in possessione ciuilissima. Retentio [art. 2] possessionis est legitima detentatio corporea, & mentalis, vel mentalis tantum, vera vel ficta, gratia rem possidendi. In hac vero definitione dicitur legitima, quia si ius resistat tali detentationi, possessio non retinetur etiam a pupillo, vt in re sacra. notat Alexand. in l. pupillum. ff. de acquir. posses. Item is qui peregre, ac longe proficiscitur nemine domi relicto, perdit naturalem, cum illa mentalis detentio non sit sufficiens, nec legitima ad retinendam naturalem possessionem. l. clam possidere. §. qui ad nundinas. ff. de acquiren. posses. Eodem modo habens tunc per ingressum naturalem, etiamsi habeat animum possidendi ratione veri dominij, non habet ciuilem, quia ea penes alium sit, nec eam interim potest habere: non etenim est legitima detentio ad hunc effectum: siquidem duo non possunt eandem rem in solidum possidere. Dictum est praeterea, Mentalis tantum, ex eo, que ciuilis possessio solo animo retineatur. dict. §. qui ad nundinas. Vera, quia regulariter proprius animus requiritur. l. 1. C. de acquir. poss. Ficta, quia quandoque possessio retinetur per seruum, filium, aut procuratorem: item & ciuilissima possessio ipsius fictionis causa. Gratia rem possidendi, diximus, quia detinens rem sine animo possidendi, non possidet: quippe qui nec habeat animum possidendi ciuiliter, nec naturaliter. l. 3. §. in amittenda. ff. de acqui. posses. vnde haec detentio dicitur proprie asinina, secundum communem in l. 1. in princip. ff. de acquir. posses. Scribit etenim Theophilus Instit. quib. mod. toll. obligat. quod tenere est naturaliter detinere, id est, rei corporaliter tantum insistere: possidere autem est animo domini detinere, quod idem Theophilus adnotauerat Inst. per quas personas nobis acquir. eiusque hac in re adnotationem laudat Viglius in praefatione Graecarum Institutionum, statim tamen Theophili sententiam interpretabimur. Sed & aliud est detentatio naturalis alicuius rei, aliud est ipsius rei custodia. Nam custodia animo conseruatur, si quis clausam domum relinquat, iuxta communem sententiam, auctore Aretino, in l. si colonus. ff. de acquirend. possess. quia etiam absens dicitur custodire, sicuti Bart. explicat in dict. l. 1. in princip. quaest. vltim. Hinc apertissimi iuris est, quod possessio, quatenus accipitur pro retentione, factum est. l. denique. ff. ex quibus causis maior. l. pupillum. ff. de acquirenda posses. quia animo retinetur, & animus est quid facti. l. bonae fidei. ff. de acquiren. rer. domin. Possessio [art. 3] autem est ius insistendi rei non prohibitae possideri. sic Bartolo in dict. l. 1. visum est, cui caeteri magis communiter accesserunt, vt inibi testatur Ripa, numero 26. tradit idem Ripa in Rubrica de caus. possessio. colum. 1. & 2. ius autem dicitur loco generis, non vt Bartolus opinatur, loco differentiae. Insistendi dictum est, quia possessio principaliter operatur facultatem tenendi ipsam rem, vnde differt ab alijs iuribus, seruitutum scilicet, ac similibus, oportet tamen rem non esse prohibitam possideri. Etenim tunc minime tractandum est de possessione, quae in eadem re acquiri non potest. Ab hac definitione plane deducitur possessionem, postquam iam est acquisita, & perfecta, ius esse, quod Bartolus & Doctores communiter in dicta l. 1. fatentur, & probat elegans sententia Innocent. in capit. Episcopi. de rebus ecclesiast. dicentis ex hoc quod delegatus a Papa iurisdictionem ad cognoscendum de iure alicuius rei, non tantum poterit sententiam dicere circa illius rei dominium, & proprietatem, sed & circa possessionem. Eodem modo, si dederit summus Pontifex mandatum alicui, vt cuidam Ecclesiae faciat restitui bona, quae inique & male fuerint alienata, eaque curet, vt ad ius, & proprietatem Ecclesiae reuertantur, poterit hic Iudex tractare, & cognoscere de restitutione illarum rerum, quae non tantum a domino ecclesiae fuerint ablatae, sed & earum, quarum sola possessione fuerit ecclesia priuata & spoliata. Hanc sententiam Innocen. sequuntur Roma. in singulari 600. Alexand. consi. 15. lib. 2. Felin. in Rubric. de rescriptis. 3. colum. Abb. in c. 1. 2. col. de in integ. restitu. idem Abb. in d. c. Episcopi. Decius in l. non alienat. ff. de regul. iur. Ludouic. Gomez. in reg. de non toll. iure quaesito. quaest. 5. quorum sententia communis est, secundum Ias. in l. 1. in princip. num. 1. ff. de acq. poss. Rip. in Rubr. de caus. posses. col. 1. & 2. qui eam itidem probant, & veram esse censent. Denique possessionem ius esse probat text. in l. peregre. ff. de acquir. posses. & in c. dilecto. de verb. signific. & alibi pluribus in locis, quorum iuniores meminere in dict. l. 1. praesertim inibi Herculanus, numero 38. dicens Bart. opinionem communem esse. idem fatetur eam sequutus Corasi. in praeludijs ad §. nihil commune. colum. 2. ff. de acquirend. posses. qui & Innocent. decisionem sequitur. Praeter hec est adnotandum ad faciliorem huius tractatus intellectum, possessionem duplicem esse [art. 4] ciuilem, & naturalem: quemadmodum Ioan. relatus ab Accursio in d. l. 1. distinxit, cuius distinctio probatur per Dynum in d. regu. sine possessione. numer. 15. & per alios magis communiter, in d. l. 1. vt fatentur nouiores ibi. praesertim Ripa nume. 28. Et idem in Rub. de caus. pos. & proprie. nu. 18. Est etenim ciuilis possessio, possessio apta producere ciuiles effectus, respectu veri dominij. Ponitur in definitione possessio loco generis: item Apta dicitur, quia non semper hos effectus producit: quippe quae sit ciuilis possessio penes vere dominum. Sic eos non producit in malae fidei possessore. l. clam. §. quamuis. ff. de acquiren. possess. Veri dominij diximus, quia per eam ratione praescriptionis acquiritur verum dominium: quod statim examinatur. Naturalis autem est possessio, apta producere ciuiles effectus, respectu alicuius iuris a vero dominio separati. Qualis est emphyteutae, & vasalli: nam & per hanc vtile dominium praescribitur. l. competit. C. de praescript. trigint. vel quadragin. annor. Dicitur, apta: quia non est praecise necessarium, quod actu producat hos effectus: siquidem naturalis obtenta a malae fidei possessore non producit eas: nec naturalis vsufructuarij: cum ipse non praescribat per illam dominium verum, nec ius vsusfructus: sed per ciuilem, quasi possessionem illius iuris. glos. in l. ait praetor. §. item ei. ff. ex quibus caus. maior. Bart. in l. naturaliter. ff. de acquiren. posses. in princ. & ibi Doct. maxime Iason idem tenent Corset. in singu. verb. vsusfructus. Alex. in l. 1. nume. 40. ff. de acq. posses. in prin. & ibidem alij Doct. Contra Barto. inibi, cuius opinio communiter reprobatur, vt fatetur ibi Ripa numer. 54. & idem in dict. Rubri. de caus. posses. nume. 21. vnde procedit naturalis possessio, & producit ciuiles effectus in emphyteuta, respectu emphyteusis: quod tradit Alexan. in l. 3. §. ex contrario. ff. de acquiren. poss. num. 6. & Felin. in c. causam. de praescript. tradit Balb. de praescrip. in vltima parte 3. partis principalis. illud tamen est aduertendum, quod ciuilis, quae in vsufructuario datur, non est principalis, respectu veri dominij, & ideo secundum communem Doctorum distinctionem proprie ciuilis non est, quia consideratur minus principaliter, respectu iuris a vero dominio separati: quale est ius vsusfructus. Sic & Rogerius dixit feudatarium, & emphyteutam habere ciuilem possessionem ratione iuris, quod habent in re. Et licet frequentissimo interpretum consensu Rogerij opinio in dict. §. ex contrario, reprobata fuerit, profecto defendi poterit, si consideremus hanc ciuilem possessionem, cuius meminit Rogerius, esse impropriam, ac minime principalem. Cum iuxta communem distinctionem vera & propria ciuilis possessio ea sit, quammodo definimus. Huc etiam pertinet quod Theophilus scribit Insti. per quas personas nobis acquiritur. §. idem placet, de vsufructuario tractans: constituit etenim rationem, cur vsufructuarius vsucapere non possit, dicens: Primum, quia non possidet. Est autem possessio animo dominantis possidere: hic vero tantum habet ius vtendi & fruendi. Haec Theophilus, qui distinxit ciuilem possessionem a naturali eo modo, quo Doctores paulo ante citati distinxere, vt quibusdam forsan ita Theophili sententiam intelligentibus videbitur. At ipse Theophilus inibi, & apertius in §. Item per acceptilationem, Institu. quibus modis tollitur obligat. sensit, si diligenter eius verba examinentur, possessionem in hoc a detentatione differre, quod tenere sit naturaliter detinere: possidere vero sit animo domini detinere: vnde cum in d. §. idem placet. hoc ipsum quo ad vsumfructuarium adnotauerit, plane praemittit vsufructuarium suo nomine rem ipsam detinere, [art. 5] non autem possidere, nec ciuiliter, nec naturaliter: tametsi Iacob. a Rauenna in l. 1. ff. de acquiren. posses. Gulielm. de Cun. in l. licet. C. eodem titu. Cuma. Bald. Rom. & Aretin. in l. naturaliter. in principio. ff. de acquir. posses. non viso, vt opinor, Theophilo, planius asseuerent, vsumfructuarium rem ipsam naturaliter possidere nomine domini, non autem proprio. Quib. adstipulatur tex. in l. certe. §. is qui rogauit. ff. de preca. quo in loco Iurisconsultus scribit, fructuarium, colonum, & inquilinum esse in praedio: non tamen id possidere. Par igitur ius est hac in re coloni, & inquilini cum vsufructuario: & tamen colonus, & inquilinus proculdubio rem ipsam detinent proprio nomine: possident autem nomine domini. Quo fit, non omnino probari apud Theophilum distinctionem communem possessionis ciuilis, & naturalis. Non inficior creberrimo fere omnium consensu in d. l. naturaliter. per text. ibi probatum esse, quod vsufructuarius naturaliter possideat. Sed illam naturalem possessionem Theophilus interpretatur, vel nomine domini, vel esse detentationem quandam naturalem. Hec diximus ad intellectum ciuilis, & naturalis possessionis, quemadmodum a nostris distinguuntur: quorum opinio facilioris doctrinae causa poterit admitti. Nam perpenso iuris rigore verior apparet sententia Azonis, existimantis vnicam tantum possessionem esse, quae solum qualitate, non autem specie differenti distinguatur: ita quidem vt possessio, quae vere naturalis est, si per Ius Ciuile absque corporis insistentia probetur, & admittatur ad ciuiles effectus, dicetur ciuilis qualitate quadam Iuris ciuilis ei prebentis auctoritatem, eamque approbantis, quam opinionem, Azonem sequuti, veriorem esse censent Ripa in precitatis locis, Socin. colum. 9. & Zasius in d. l. 1. ff. de acquiren. posses. Alciat. in l. quaestio est. ff. de verbor. significat. Ioan. Corasi. in l. naturaliter. §. nihil commune. in praeludijs, numero sexto, & sequentibus. Albericus in l. licet. C. de acquirenda possessione. & alij, qui ab his nominatim citantur. Verum quia plerisque placet, quasi possessionem a possessione distingui, peculiarique, & propria definitione cognoscendam esse. Sic enim placet Theophilo in princip. de interdict. vbi censet, possessionem esse corporalis rei detentionem, Quasi possessionem vero incorporalis rei vsum. Latius, & specialius poterit quasi possessio definiri, [art. 6] vt sit ius exercendi actum conuenientem iuri incorporali vero vel praetenso, procedens ex sufficienti vsu illius. Huiusmodi censetur quasi possessio iuris eligendi, & similium. c. cum Ecclesia. de causis posses. & propri. dictum est exercendi, non detinendi: quia sola corporalia detinentur. l. 3. §. ex contrario. ff. de acqui. poss. Diximus in hac definitione, Vero, vel praetenso, ex eo, quod ad acquirendam quasi possessionem iuris incorporalis non est necessarium, ipsum ius prius constitutum fuisse, secundum Innocentium in c. 1. de caus. posses. & proprieta. Bartol. in l. 3. §. vnde vi. ff. de vi & vi armat. Decium in consil. 136. Contra decisionem Rotae. 11. in antiquis. Dictum deinde est, Esse ius procedens ex sufficienti vsu: ad differentiam iurium ipsorum, ex quibus competit facultas exercendi suos proprios actus. Vnicus autem actus sufficiens est ad constituendam quasi possessionem iuris incorporalis, secundum communem, quam tradit Ripa in c. cum Ecclesia. de caus. posses. & proprieta. numer. 52. & sequentibus. text. opt. in c. consultationibus. glos. Panormi. & alij in c. si vero. de iure patronat. Cald. consi. 12. eod. tit. Abbas in consil. 54. parte 1. idem Abbas in c. cum olim. 3. notabili, de caus. posses. & propriet. Deci. consil. 129. & consil. 149. colum. 2. Ioan. Milis, in verbo, patronus ex vnica praesentatione. Socin. consil. 258. colum. 1. libro 1. Alexan. consil. 74. colum. 3. libro 4. & ibi Carolus Molinaeus. Abb. in c. 1. de religio. domibus. versicul. & haec faciunt. quorum ea est resolutio, quod ex vnica praesentatione acquirat quis quasi possessionem iuris patronatus ecclesiastici, quo ad praesentationem. Et est communis opinio, sicuti fatetur Lambertinus de iure patron. 2. libr. 1. parte 3. quaest. princip. articu. 11. modo ex ea praesentatione sequuta fuerit episcopi institutio, & institutus beneficij possessionem habuerit, quod explicant Decius in dictis responsis: Rochus Curtius de iure patrona. in verb. competens. questio. 14. late Ripa in dict. c. cum Ecclesia. numero 91. His quidem praenotatis patet, possessionem a Bartolo in d. l. 1. dictam corporalem esse vere naturalem, atque ita sub definitione possessionis naturalis comprehendi: si vera sunt, quae ex communi omnium traditione exposuimus. Est igitur necessaria possessio ad praescriptionem: [art. 7] & denique omnium consensu sufficiet ciuilis, & naturalis simul: quod negari non potest. Ciuilis vero sola erit, item sufficiens ad praescriptionem veri dominij: & id probatur ex eius definitione. ad idem l. 1. §. per seruum qui in fuga. ff. de acquiren. posses. l. serui. §. vltim. ff. de furtis. & in l. in accessionibus. ff. de diuer. praescrip. notat Dynus, num. 29. in d. regula, sine possessione. Bart. in l. 1. nume. 8. ff. de acquiren. posses. & post alios Balbus in vlt. parte 3. partis principa. quorum opinio communis est in l. clam possidere. §. qui ad nundinas. ff. de acquiren. posses. Naturalis autem possessio sola, iuxta definitionem communem, non est sufficiens ad praescribendum verum ipsius rei dominium: cum naturalis possessio non obtineatur animo veri dominij. Quod si ea veri dominij animo habeatur, contingere non potest vsucapio interim dum absens habet ciuilem. Etenim incipit praescriptio ab eo die, quo absens ciuilem amisit: sicuti adnotarunt glossa, & omnes in d. §. qui ad nundinas. gloss. singul. in l. 1. versicu. praescriptionem. C. de seruis fugit. vbi Iason & Docto. Panormita. colum. 2. & Felinus, nume. 6. & 7. in c. vigilanti. de praescript. idem Abbas consil. 62. libr. 2. colum. 8. Alexand. in l. 1. §. per seruum qui in fuga. ff. de acquiren. posses. col. 2. Dynus optime in dict. regu. sine possessione. colum. vltim. Sufficiet tamen haec sola naturalis possessio ad praescriptionem alicuius iuris a vero dominio separati: nempe, ad ius emphyteusis, vel feudi, vt tradunt Alexand. in l. 3. §. ex contrario. ff. de acquiren. poss. nu. 6. Felin. in c. causam. de praescript. Et Franciscus Balb. in d. vltim. part. 3. partis principa notatur in l. comperit. C. de praescript. 30. vel 40. annor. At in vsufructuario dictum superius est ex frequentiori Docto. sententia, ipsum non praescribere ius vsusfructus per naturalem possessionem, sed per ciuilem, quasi possessionem illius iuris vsusfructus. Ego vero, si admittenda est illorum opinio, qui probare conantur, vsufructuarium rem possidere naturaliter nomine domini habentis proprietatem, & non nomine proprio tantum habere rei detentationem, quantum attinet ad verum, & directum rei dominium, profecto non video, qua ratione possit vsufructuarius distingui in his possessionibus ab emphyteuta, Feudatario, & similibus, qui ius habent segregatum a vero dominio, praesertim quod iuxta opinionem Rogerij, etiam emphyteuta & similes habent quandam possessionem ciuilem respectu illius iuris a dominio vero distincti, deinde quaeritur, quonam pacto emphyteuta habens naturalem nomine domini, possit praescribere nomine proprio ius illud emphyteusis a vero dominio satis distincti? Etenim licet Alexand. in d. §. ex contrario, & alij, quorum modo meminimus, velint, emphyteutam praescribere ius illud, emphyteusis ex naturali rei possessione, id verum esse non potest, cum illa possessio obtineatur nomine domini veri, & respiciat verum dominium, non ius emphyteusis, nec similia iura separata a dominio directo, veroque. Quamobrem in vsufructuario, emphyteuta, & feudatario facilioris doctrinae causa, forsan magis congruit constituere quandam quasi possessionem, naturalem quidem, & ciuilem, respectu illius iuris omnino a vero dominio distincti, quae quidem quasi possessio est sufficiens ad praescriptionem illius iuris a vero dominio separati, vnde ad praescriptionem necessaria possessio est, sufficitque quandoque ciuilis sola. Naturalis autem sola, ac per se subsistens, ciuili per alterum obtenta, non sufficit ad praescribendum dominium verum ipsius rei. l. adquiritur. ff. de acquirendo rerum domin. §. vlti. l. Celsus. §. Iulianus. ff. ad exhiben. l. 1. §. penul. ff. de acquir. posses. tenent Dynus in dicta regula, sine possessione. num. 30. Docto. praesertim Alex. in d. §. ex contrario, numero 6. Et probatur satis vrgenter ex eo, quod ciuilis possessio sola, naturali per alterum obtenta, est sufficiens ad praescriptionem dominij veri, vt superius traditum est, ergo naturalis hunc effectum habere non poterit, ne sequatur absurdum, quod duo in solidum possint eandem rem quo ad dominium idem vsucapere. l. si vt certo. §. duobus. ff. commodat. l. quod contra. §. vni duo. ff. de regul. iur. l. haereditate. §. pater. ff. de castrens. pec. Haec quidem plane obtinent praemissa communi distinctione possessionis ciuilis a naturali. Etenim si Azonis opinio probanda est, constabit euidenter, possessionem naturalem, quae animo veri domini obtinetur, ad praescriptionem omnino sufficere. Quasi possessio iurium incorporalium etiam sufficiens est ad praescriptionem ipsorum iurium. l. 1. & 2. C. de seruitu. & aqua. l. vltim. C. de praescriptio. longi temporis. l. si quis diuturno. ff. si seruit. vendi. l. 1. §. denique. & l. 2. ff. de aqua pluuia arcend. in principio. a quibus iuribus hoc deduxere Dynus in dicta regul. sine possessione, in princi. quem ibi Doctor. passim sequuntur: & vbicunque materiam istam tractauerunt. Sed [art. 8] praeter haec in praescribendis iuribus incorporalibus necessaria est scientia, & patientia eius, contra quem scribitur, aut illius, qui iura illa tradere potest. Cum horum iurium incorporalium quasi possessio non aliter acquiratur, nec retineatur, quam per patientiam eius contra quem acquiritur, vel retinetur. l. quoties. in 1. §. vltim. & l. quoties. in 2. ff. de seruitu. hoc ipsum expressim constat in l. 2. C. de seruit. & aqua. quae apertissime requirit scientiam eius, contra quem seruitus praescribitur. optimus text. in l. si a te emero. ff. si seruit. vend. his accedit, quod seruitutes non aliter constituuntur, quam per traditionem, vel patientiam. l. si ego. §. 1. ff. de publiciana. l. 1. ff. de seruitu. rustico. praedio. vnde sequitur, scientiam necessariam esse, cum absque ea nec contingat traditio, nec patientia. l. qui patitur. ff. mandati. nec enim pati proprie dicetur is, qui omnino ignorat. l. 1. §. scientiam. ff. de tributoria, atque ita hanc opinionem, quod sit necessaria scientia & patientia illius, aduersus quem praescribitur, vt praescriptio procedat in iuribus incorporalibus, tenuerunt Innocentius in c. 2. de in integ. resti. idem in cap. bonae. in 2. de post. praelat. Bartol. in l. 1. §. denique. ff. de aqua pluuia arcend. & Bart. & Doct. in d. l. 2. idem Bart. in l. 1. §. 1. ff. de itinere actuque priua. Abb. in c. de quarta, ad finem. & ibi Felinus, num. 41. de praescriptio. Alexan. cons. 16. lib. 5. num. 13. Panormita. & ibi late Ripa in dict. cap. cum Ecclesia. de caus. possess. numer. 64. Anton. in cap. peruenit. colum. 5. de censibus. Ioan. Lup. in capit. per vestras. 2. notab. §. sed est pulchra. numer. 33. de donat. inter virum & vxor. quorum sententia communis est dubio procul. Nam & ipse Panormita. in dict. cap. de quarta, eam fatetur communem esse, & eandem sequuntur omnes hi, quos ad huius opinionis intellectus & limitationes statim citabo. Caeterum Longouallius in repetition. l. imperium. ff. de iurisd. omni. iud. 4. part. art. 2. licet fateatur, neminem hactenus huic sententiae contradixisse, eam falsam fore censet pluribus rationibus, sed praesertim auctoritate text. in l. vltim. C. de praescriptio. longi temporis. vbi Imperator primum statuens in vsucapione rerum corporalium scientiam non requiri, subijcit idem iuris esse in vsufructu, & caeteris seruitutibus, igitur in eo responso probatur, scientiam eius, contra quem praescribitur, non esse necessariam in praescriptione iurium incorporalium. Saltem illud negari non potest, quasi possessionem iurium incorporalium acquiri per vsum, absque scientia eius, cui vsus ille vel praeiudicat, vel competit. Item, est textus optimus in l. prima. §. primo. ff. de itinere actuque priuato. quo probatur, vsum seruitutis sufficere, vt quis experiri possit interdicto illo de itinere, actuque priuato, & vt Bartolus ibi censet, non est quo ad istum effectum necessaria scientia illius, cui vsus ille praeiudicat. Et tamen l. vltima, eodem titulo, vult ita demum interdictum illud competere, si quis ius seruitutis possideat: consequitur ergo etiam iurium incorporalium quasi possessionem acquiri absque scientia illius, in cuius praeiudicium quasi possidetur. Denique ad improbationem communis sententiae contendit Longouallius, quasi possessionem iurium incorporalium acquiri absque scientia illius qui tradere poterat: respondetque ad omnia loca, quae videntur patientiam exigere ad constituendam quasi possessionem iurium incorporalium, quod is demum patiatur, qui non impedit: quemadmodum is consentit, qui non dissentit, etiamsi ignorans sit. l. secunda. §. voluntatem. ff. solut. matrimo. Quae quidem solutio falsa est, per ea, que inibi Iurisconsultus scribit, dicens, furiosum, & amentem eo consentire, quod non dissentiat: & hic consensus a lege praesumptus: at eum, qui sapiat, non aliter consentire, quam si vel expressim consentiat, vel tacite: cum sciens non contradixerit. Sed & responsio Longouallij ad l. 2. C. de seruitutibus & aqua. etsi fuerit Hugulini Doctoris antiqui, falsa tamen est, maximamque infert violentiam Imperatoris responso. dum supplendam esse dictionem, maxime falso tradit. itaque nouissime Ioan. Corasi. in l. quoties. in 2. ff. de seruitut. numer. primo, sententiam communem a Longouallij impugnationibus defendere conatur, eam sequutus. Ego vero, etsi breuiter, eandem disputationem resoluere curabo, vt haec quaestio ad Theoricam, & praxim expeditior sit. Primum etenim communem opinionem veram esse opinor, & probari omnino in d. l. 2. C. de seruitut. & aqua. Deinde censeo in his iuribus incorporalibus patientiam illius, qui tradere & constituere ea potest, pro traditione haberi: quod satis compertum est, & ideo quoties de traditione seruitutis tractatur, patientia illius qui tradere tenetur, sufficit, eamque ipse praestare debet. l. quoties. in 1. §. vltim. l. quoties. in 2. ff. de seruit. sic seruitutes constituuntur per traditionem vel patientiam. l. 1. ff. de seruitu. rusti. praedio. ad finem. l. si ego. §. 1. ff, de Public. l. 3. §. dare. ff. de vsufruct. non quod traditio differat in hac specie a patientia, nec patientia a traditione, quoties de constituenda seruitute agitur: sed quod traditio exponatur per ipsam patientiam, ita quidem, vt dum Iurisconsultus dixit in dict. l. prima, per traditionem vel patientiam, secundum Accursium inibi, exponamus, id est, patientiam. Etenim haec interpretatio frequentissima est, quoties dictio, vel, ponitur inter duo, quae idem significant. iuxta l. primam, & ibi Accur. ff. de pact. traditur in capit. secundo de rescriptis. & in l. vtrum. ff. de rebus dubijs. l. secunda, ibi, quadrupedem vel pecudem. & ibi Accursi. ff. ad leg. Aquil. Barto. in l. vbi pactum. in princip. C. de transactio. Aut patientia referenda erit ad dominum verum fundi seruientis: traditio autem ad eum, qui in alieno fundo, quem tamen possidet, seruitutem alicui constituit, vt docet gloss. in dict. l. si ego. in princip. Igitur si de constituenda seruitute, vel ea tradenda ex consensu constituentis agatur, tunc necessaria est scientia, & patientia illius ad hanc expressam constitutionem, vel traditionem. At si tractemus de acquirenda seruitute per vsucapionem, & praescriptionem, tunc quasi possessio illius necessaria est, & haec acquiritur, ac retinetur per vsum seruitutis absque scientia illius, contra quem praescribitur, modo is non impedierit eiusdem seruitutis vsum. l. etsi forte. §. 1. ff. si seruit. vendi. dicta l. quoties. in 2. siquidem quasi possessio iuris incorporalis nihil aliud est, quam vsus seruitutis. Vnde mihi potius placet, quasi possessionem iurium incorporalium acquiri per vsum sufficientem, absque scientia illius, cui praeiudicium fiat. Nam huius sententiae vel Bartol. auctor est in dict. l. prima. §. 1. ff. de itinere actuque priuat. dum asserit, ad interdictum illud, non esse necessarium vsum seruitutis, sciente domino praedij, & tamen necessaria est quasi possessio seruitutis. l. vlti. ff. eodem titu. vel ipse loquitur contra text. in dict. l. vltim. quod magis consonum est, quia Barto. expressim fatetur nume. 10. quasi possessionem in his iurib. non acquiri per vsum, nisi sciente, & patiente illo, in cuius praeiudicium vertitur. tametsi Ripa in dict. c. cum Ecclesia. num. 64. sequatur Bart. sententiam, quae dictat ad interdictum de itinere actuque priuato, sufficere solum vsum, nec requiri quasi possessionem. Sed & Paulus Castrens. dum in dict. l. 2. asseuerat seruitutem posse acquiri praescriptione longi temporis, decem, vel viginti annorum cum titulo, etiam absque scientia illius, contra quem praescribitur: palam fatetur, quasi possessionem seruitutis acquiri posse per vsum, absque scientia illius, cui praeiudicium fit: cum alioqui absque possessione prescriptio non procedat. l. sine possessione. ff. de vsucapio. Ergo quasi possessio seruitutis acquiritur, & aliorum iurium incorporalium, absque scientia & patientia illius, cuius praeiudicium ex vsu tractatur. Nec enim alicubi probatur, ad acquisitionem quasi possessionis iurium incorporalium, requiri vel patientiam & scientiam, vel saltem titulum, cum & saepissime absque titulo & patientia procedat horum iurium praescriptio, quae absque quasi possessione procedere nequit vllo casu. Et ideo ex praemissis apparet, quasi possessionem iurium incorporalium procedere ab vsu illorum, & sufficienti exercitio, etiam absque scientia & patientia illius, in cuius praeiudicium possidetur. Verum praeter haec opinor, regulariter non sufficere ad praescriptionem iurium incorporalium eorum quasi possessionem, nisi adsit scientia & patientia illius, contra quem praescribitur. text. in dict. l. 2. quae peculiari quadam ratione hanc scientiam exigit, eo quod iura incorporalia proprie non possideantur, & seruitutes plerunque & frequentius absque titulo praescribantur, aduersus communem vsucapionis & prescriptionis naturam. Quo fit, vt semper, siue adsit praescriptioni seruitutis titulus, vel non: siue sit tempus ordinarium, siue immemoriale, necessaria sit quasi possessio, quae separatim ab alijs, quae ad praescriptionem requiruntur, constituenda est, & perfecta quidem: alioqui nec vllo momento sufficiens est, & praescriptio cessat, aut interrumpitur, vel minime initium assumit, nec defectum possessionis, vel quasi supplet ipse titulus, nec immemoriale tempus in his, quae possunt possideri, aut quasi possideri absque titulo: veluti res temporales. Atque ita communis opinio ad interpretationem dict. l. 2. C. de seruit. & aqua. in praxi recipienda est, & vbique seruanda, sequentibus tamen intellecta limitationibus. Primo sententia communis non procedit, vbi agitur de praescribenda libertate aduersus olim constitutam seruitutem, etenim tunc sufficit quasi possessio, nec est necessaria scientia, nec patientia illius, contra quem praescribitur. text. elegans in l. si partem. §. si per fundum. ff. quemadmo. seruit. amit. quem ita omnes iuris vtriusque Doctores interpretantur in fauorem libertatis, quae vnicuique rei adest praesumptione quadam iuris: & praeterea quia res ad priorem statum, & communem redit. Ex quo forsan erit intelligendus text. in cap. Si de terra. de priuilegijs. quo responsum est, priuilegium validum quidem de non soluendis decimis, tolli praescriptione triginta annorum, quibus habentes priuilegium decimas exoluerunt. procedit enim ea responsio, etiamsi solutio facta sit ab ignorantibus se priuilegium habere: cum hic non sit necessaria scientia illorum, contra quos praescribitur ea quidem praescriptione, quae rem constituit, & reducit in pristinum statum, quem habebat iure communi, atque ita etiam si generali quadam ratione vtantur. Panormit. & Anchar. inibi illum text. intellexere. & Felin. in capitul. vigilanti. de praescriptio. contra Hostiens. & Cardin. in dicto capitulo, si de terra. existimantes ad decisionem illius capitis esse necessarium, quod solutio fiat ab his, qui sciunt se priuilegium habere, eos eximens a solutione decimarum. Secundo text. in d. l. 2. eiusque communis interpretatio non obtinet in praescriptione seruitutis cum titulo, iuxta l. si ego. §. primo. Et ibi gloss. ff. de publici. Nam in praescriptione seruitutis, quoties titulus non concurrit cum quasi possessione, est necessaria scientia, & patientia illius, contra quem praescribitur: at si praescribens titulum habeat, nempe constitutionem seruitutis ab eo factam, qui rei dominus non erat, tunc non est necessaria scientia nec patientia domini ad praescriptionem longi temporis, decem vel viginti annorum. l. vlt. C. de prescrip. long. temp. quam ita intellexere Paul. Castr. & ibi Alberic. in d. l. 2. idem Paulus Castrens. in l. seruitutes. la magna: & ibi Ioan. Cora. num. 40. Ant. in cap. peruenit. 5. colum. de censib. Felin. in dict. cap. de quarta. colum. penult. Caepola in tractat. de seruit. vrba. praedio. cap. 20. colum. 2. Ioan. Francis. a Ripa, in d. c. cum ecclesia Sutrina. num. 64. de caus. poss. & prop. Ias. in l. 3. §. ex contrario. num. 31. ff. de acquir. poss. idem in l. 1. num. 65. in princ. eod. tit. Tertio, supra scripta Docto. opinio minime locum obtinet in praescriptione tanti temporis, cuius initium memoriam hominum excedit. Nam vbi haec praescriptio probata fuerit, non est necessaria scientia illius, contra quem praescribitur. glos. & ibi Angel. in l. hoc iure. §. ductus aquae. ff. de aqua quot. & aesti. Bald. in c. 1. colum. 2. quae sint regalia. Imol. in l. si publicanus. §. in omnibus. ff. de publica. & vectig. Sal. in l. 2. C. noua vectig. & idem Imol. & Roman. in l. 1. §. denique. ff. de aqua pluui. arcend. Anto. in cap. peruenit. de censib. Deci. consilio 85. Ias. in l. imperium. ff. de iurisdict. om. iudic. colum. 9. vers. circa primum dictum. Alexand. consil. 16. lib. 5. num. 15. & ibi Carol. Molin. Iacob. de sancto Georgio, in tractat. de feudis. vers. cum mero & misto imperio. colum. vltim. Curtius Iunior consilio 158. num. 12. Anton. Rub. consil. 21. colum. vltim. Francis. Balb. de praescriptionibus. 1. part. 3. partis, q. 6. num. 22. Felin. in c. de quarta. col. pen. latius in c. cum nobis. col. 1. de praescript. Quorum opinionem fatentur communem esse, eam secuti, Alex. consil. 6. lib. 1. nu. 4. & Andre. Tiraquellus in tract. de nobilitate. cap. 14. num. 4. idem asseuerant Deci. Balbus, & plerique ex praecitatis autoribus, quorum sententia procedit propter vim huius temporis immemorialis, quod priuilegij vim habet. d. §. ductus aquae. & cap. super quibusdam. de verb. signific. tametsi contrarium adnotauerint Bart. in d. §. in omnibus vectigalibus. idem in l. 1. §. denique. ff. de aqua pluuia arcen. Paul. Castren. in d. l. seruitutes. col. vltim. Roma. consil. 218. Bald. consil. 352. libr. 1. & consil. 340. lib. 5. Alber. Brunus consil. 66. colum. 1. Ripa in dict. capit. cum ecclesia. de caus. poss. nu. 67. idem lib. 2. respon. cap. 26. Et profecto si ad quasi possessionem iurium incorporalium est necessaria scientia & patientia, ego non video qua ratione isthaec posterior sententia improbari possit: siquidem immemorialis praescriptio requirit continuam vel nunquam interruptam possessionem, aut quasi possessionem. Haec etenim ante omnia probanda est, & praeterea immemoriale tempus, quorum prius probari nequit, nisi scientia & patientia probetur secundum communem, quae exigit pro ratione intrinsecae qualitatis ad quasi possessionem scientiam, & patientiam, atque ideo vera est hec vltima opinio, sicuti hac ratione veram esse censet Aymon Sauill. in tractat. de antiq. tem. 4. part. c. absolutis. numer. 15. vel concedendum erit, quod superius adnotauimus, quasi possessionem iurium incorporalium acquiri absque scientia, & patientia illius, contra quem quasi possessio acquirenda est. Qui vero tenent posteriorem sententiam, respondent ad tex. & gl. in d. §. ductus aquae. quod inibi agitur de consuetudine, quae perfecte inducitur, etiam absque scientia Principis, vel superioris. text. in dicto capit. vltim. de consuet. Panor. & Doct. communiter aduersus gloss. ibi ita adnotarunt: & est communis opinio secundum Rochum in dicto capit. vlt. Quarto requisito consuetudinis. fol. 36. colum. 1. & Corn. consil. 155. lib. 4. col. penult. scientia etenim tacita Principis, qui statuit, consuetudine, & moribus posse leges tolli, sufficiens est, vt leges hoc modo tollantur. Sed tamen etiam si principis scientia necessaria sit in praescriptione, vel foret in consuetudine, sufficeret regulariter scientia magistratuum, qui eo loci exercent nomine Principis iurisdictionem, secundum Bartol. in d. §. in omnibus. Abb. in dict. cap. cum nobis. Aret. in l. more. 2. col. ff. de acquirend. haered. Iacob. in tractat. de feudis. in verb. cum mero & misto imperio. col. 5. Balb. de praescript. 5. part. princip. colum. 10. vers. Secunda quaestio est, an requiratur scientia. & Tiraquel. in d. cap. 14. num. 3. late Aymon in tract. de Antiquit. temp. 4. parte. cap. absolutis. num. 23. quo in loco meminit aliorum, qui contrariam sententiam probare conantur: eum legito. Nam & Ioan. Lup. in cap. per vestras. 2. not. §. 1. num. 39. Bart. opinionem improbat, post Salic. in l. vectigalia. C. noua vectigalia institui non posse. Denique mihi magis placet communis opinio, quae habet, scientiam non requiri in praescribendis his iuribus incorporalibus, quoties praescriptionis tempus memoriam hominum excedit, siue praescriptionis iure, siue ad priuilegij probationem tempus hoc allegetur, nisi tractetur de acquirendis iuribus incorporalibus, quorum vsui & exercitio ius resistit: tunc etenim exigerem ego scientiam Principis, aut eius qui eum vsum permittere potest, quod sensit Carol. Molin. in d. cons. Alex. 6. lib. 1. litera A. & deducitur ab his, quae tradidere glo. in c. pen. de filijs presbyt. Dominic. in Summa. 11. dist. & Rochus Curtius in dict. quarto requisito. 3. limitatione. quod in specie ipse adnotaui. §. secundo huius partis. vers. tertia species. Nec video iuste posse negari quod & responsio Iurisconsulti in d. §. ductus aquae, habeat locum, cum non tantum in consuetudine, sed & in praescriptione propter tanti temporis vsum, & vim, quam habet immemorialis praescriptio. Imo fortassis etiam si scientia necessaria sit, eadem praesumetur ex tanti temporis vsu, simul & aliquot coniecturis, quae huic praesumptioni suffragentur. secundum Salicet. in l. auctoritatem. C. vnde vi. versic. quaero de quaestione facti. Decium cons. 185. col. 6. Aymonem in tract. de Antiquit. temporis. 4. part. cap. absolutis. num. 15. Nam & hi qui communem sententiam veram esse censent, facilime admittent hanc assertionem: licet contrariae opinionis auctores praemittant, non tantum fore necessariam scientiae allegationem, sed etiam eius probationem. Vnde vtilis semper erit scientiae allegatio, etiam in his praescriptionibus, quarum tempus memoriam hominum excedit: quod si ea probari potuerit, controuersia cessat: sin autem non probetur, obseruandum erit, quae opinio ex his iustiorem habeat causam. # 1 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Olim possessor, hodie possessor praesumitur. -  2 Confessio praeteritae possessionis, an inducat praesentis possessionis praesumptionem. -  3 Olim possessor, an praesumatur hodie post decennium possidere. -  4 Olim possessor, an praesumatur hodie possidere, quo ad interdictum Vnde vi. -  5 Possessio ficta, an sufficiat ad praescriptionem. -  6 Possessio quandoque habet plurimum iuris, quandoque plurimum facti: & huius distinctionis examinatio. §. PRIMVS. HActenus tractauimus de possessione quae ad praescriptionem necessaria est, modo superest de probatione possessionis agere. Nam olim [art. 1] possessor, hodie possessor praesumitur. glo. Bart. & Doct. in l. siue possidetis. C. de probat. Notant Panormit. in c. accedentibus. de priuileg. Ant. Abb. & alij in capit. cum ad sedem. de restit. spolia. Rota in nouis. 120. Alex. consil. 133. col. 2. lib. 1. Bart. in l. Celsus. ff. de vsucap. Et inibi Balb. in 4. part. q. 1. quorum opinio communis est, vt constat ex Ripa in capit. cum ecclesia. de caus. poss. & propriet. nu. 23. & Alciat. de praesumptio. reg. 2. praesumptio. 21. Et probatur ex eo quod amissio possessionis semel acquisitae consistat in animo: animi vero mutatio nunquam praesumitur. c. maiores. §. vltim. de baptismo. l. sancimus. C. de testament. quamuis Dinus in reg. semel malus. de reg. iur. in 6. ad finem, multis rationibus probare conetur, olim possessorem non praesumi nunc possidere. Sed & communis sententia probatur in cap. olim. in 3. de rest. spoliat. quem ad hoc commendat Panor. ibi, & in c. olim. in 1. col. 5. eod. tit. & in c. cum ecclesia. de caus. poss. & proprie. col. 4. Est tamen ea opinio intelligenda, modo praesens etiam possessio allegata fuerit: alioqui praesumptioni locus non est, secundum Bartol. & alios modo citatos, qui huic limitationi accessere, ea ratione quod praesumptio iuris procedens a facto proprio allegari debeat omnino. l. si adulterium cum incestu. §. idem Pollioni. ff. de adult. Bartol. nume. 14. in l. cum quid. & ibi Doctor. ff. si cert. petat. Abb. & Felin. in c. afferre. de praesumpt. qua ratione, & alijs auctoribus nuncupatim adductis hanc limitationem, quae itidem frequentiori Doctorum calculo recepta est, examinaui in cap. Raynutius. §. 11. de testament, col. 3. quo in loco ea, qua potui diligentia expendi Regiam l. 10. titul. 14. part. 3. quae in hac materia singularis est, tandem communis opinio Doctorum in praxi admittenda erit, tametsi Alex. consil. 133. libr. 1. & Burgensis in capit. peruenit. colum. 2. de empt. & vendit. tenuerint, non esse necessariam allegationem praesentis possessionis. Praemissa tamen communi sententia, si allegatio praesentis possessionis praetermissa fuerit: tunc probatur continua possessio eo ipso, quod praesentis temporis & antiqui probatur possessio. Nam probata possessione temporum extremorum, initij quidem & finis, praesumitur ipsa possessio medio tempore continua. glo. in c. volumus. 16. q. 4. & in cap. cum ecclesia de caus. poss. & propri. Fel. in prooemio Gregoriano, col. vlt. Abb. in d. c. cum ad sedem. de restit. spoliat. Balb. in d. cap. Celsus. 4. part. q. 1. Alc. in d. reg. 2. praesump. 22. post Bart. in eadem l. Celsus. col. penul. eundem in l. sicut. ff. quib. mod. pig. vel hypot. solua. idem adnotauit glo. in Clem. 1. de iureiur. in verb. immediatus. quorum sententia communis est. siquidem probatis extremis, media presumuntur. c. inter dilectos. & inibi Abb. & Felin. de fide instru. c. accedens. vbi glo. de conuers. coniugat. glo. penult. in verb. sine speciali. & ibi Imol. in cap. ex parte. in 3. de rescript. l. talis scriptura. vbi Bald. ff. de legat. 1. Caetera possessio [art. 2] praesens, modo allegata sit, praesumitur, non tantum quando per veram probationem constat allegantem olim possedisse, sed vt vbi ex aduersarij confessione appatet haec antiqua possessio, textus singularis in c. praeterea. in 2. de transact. vbi si monachi confiteantur, se olim fuisse subditos, condemnantur tanquam si de praesenti confessi essent. gl. ad idem in l. certum. §. 1. ff. de confes. quae asseuerat, praesumi fundum hodie actoris esse, si reus confiteatur eum olim actoris fuisse, nisi reus probet eundem fundum modo actoris non esse, quam glossam ita intellexere Dinus, Alber. Cumanus. ibi Bald. in d. c. praeterea. Alciat. in reg. 2. de praesum. praes. 12. Quamuis Anto. & Imola in c. 2. de lib. oblat. Fel. in c. scribam. de praesum. col. vlt. distinguere velint assertionem factam in libello ab ea. quae fit in confessione, vt tandem in assertione libelli obtineat praedicta praesumptio: non in confessione, quae stincte est accipienda: nec extensionem patitur in praeiudicium, vel damnum ipsius confitentis vti sensit decisio Rotae in nouis 325. Etenim haec restrictio falsa est: nam text. in dicto capit. praeterea, in confessione loquitur. Imo & si quis confiteatur actorem olim dominum fuisse, at neget hodie dominum esse: minime videtur fateri actoris intentionem, nec damnabitur vt confessus: sed interim, dum non probauerit actorem hodie dominum non esse, habet actor praesumptionem iuris ex veteri dominio per reum concesso, quod expressim Bald. eleganter adnotauit in l. vnica. C. de conf. numero 89. sensit idem in l. siquidem. C. de transactio. sensere Dinus, Albericus, & Cuma. in dicta l. certum. §. primo. sic intelligentes glossam ibi. idem obiter docuit Alciatus, in dicta praesumptio. duodecima. numer. secundo, versiculo, possent concordari. gloss. enim in dicta l. certum. dum contrariam sententiam quibusdam probare videtur, tantum asserit non posse reum confitentem dominium praeteriti temporis condemnari vt confessum: non tamen negat ex ea confessione deduci praesumptionem iuris ad dominium praesentis temporis, nisi contrarium probetur. Haec vero, quae diximus de probatione possessionis [art. 3] continuae ad praescriptionem per praesumptionem praeteritae possessionis, procedunt quo ad decennij tempus, eiusque praescriptionem: nam ad probandum praescriptionem viginti, vel triginta annorum, oportet probari extremitatem, & initium cuiuslibet decennij, quemadmodum visum est Mathesilano, notabil. 117. Cui accessere Felin. in capit. inter dilectos. de fide instrument. 3. columna. Francis. Balb. in dicta l. Celsus. 4. part. quaestio. 1. Ripa in dicto capitul. cum ecclesia. numero 23. Quibus ea suffragatur ratio, quod animus. quo possessio retinetur, non praesumitur durare vltra decennium l. furtum. & l. fundi. ff. de vsucap. l. peregre. ff. de acquir. posses. vnde vltra decennium progredi non debet praesumptio continuae possessionis, quae procedit a praesumptione animi adhuc durantis: sicuti dictum est in principio huius §. Ad idem facit quod ciuilis possessio, a qua praescriptio procedit, non presumitur vltra decem annos durare & continuari, segregata quidem a naturali. d. l. peregre. quod glos. in specie voluit in l. 1. C. de serui. fug. quam dixit singular. Franc. in dict. regula, sine possessione. notant Bart. in dict. l. Celsus. colum. 3. & ibi Balb. idem in tract. de praescriptio. in vltima part. 3. part. princip. Felin. in capit. vigilante. de praescript. num. 6. & 7. Alciat. dict. praesump. 21. numer. 12. Iason in l. sancimus. C. de testament. idem in l. clam possidere. §. qui ad nundinas. numer. 19. ff. de acquirend. poss. Bart. in l. si de eo. §. si forte. ff. de acquirend. possessio. idem Bartol. Bald. & Salic. in dict. l. 1. & Dinus in regula, sine possessione. col. vlt. de regul. iur. optime Curt. Senior, consil. 24. vnde apparet veram esse opinionem Mathesilani, vt quidam opinantur. Andreas tamen Alciat. in d. regul. 2. praesumpt. 22. aduersus Mathesilanum indistincte censet priorem sententiam veram esse, & praesumi olim possessorem, & hodie possidere, etiam post decem, aut viginti annos: & praeterea probata possessione extremorum per idem tempus continuationem possessionis praesumi, ad cuius opinionis & quaestionis resolutionem ego arbitror sententiam Mathesilani magis communem esse. Deinde censeo contrariam defendi posse, & forsan esse veriorem. Nam vbi possessio Ciuilis sola per aliquem retinetur absque naturali, eadem possessio non durat vltra decennium: quia ad id vsque tempus, animus, quo solo haec possessio ciuilis retinetur, durare praesumitur: atque ita hac in specie Din. Accurs. Bartol. & alij loquuntur, nempe vbi constat, quem olim ciuilem solam habuisse naturali amissa, etenim eo casu olim possessor, hodie possessor praesumitur, modo tempus non transierit maius, longiusúe decennio tametsi per quod tempus praesumatur obliuio, iudicis arbitrio relinquendum sit, iuxta glo. in dict. l. furtum. ff. de vsucapio. Cuius opinio communis est, secundum Socin. consil. 2. lib. 3. col. 3. At si constet, olim quendam possedisse naturaliter & ciuiliter, praesumendum erit, eandem possessionem ciuilem quidem & naturalem per eum continuo tempore obtentam fuisse, & ita modo possidere ciuiliter & naturaliter. Et ideo in hac specie, cum non tractemus de ea tantum possessione, quae solo animo retinetur nihil refert transierint decem, an viginti anni: cum praesumatur naturaliter & ciuiliter continuo possedisse eum, qui olim, vt constat, naturalem & ciuilem possessionem habuit, nec apparet naturalem retenta ciuili amisisse, quod, etsi breuiter satis, sensit Alciat. in d. praesum. 22. Ex his demum infertur, quid dicendum sit hac in quaestione, quo ad interdictum Vnde vi. [art. 4] Etenim apertissimi iuris est, vt locum obtineat interdictum, Vnde vi, & spoliatus sit ante omnia restituendus, necessarium esse, quod agens eo interdicto probet se possedisse, & spoliatum fuisse tunc, cum possideret. tex. celebris in l. 1. §. interdíctum autem. ff. de vi, & vi armat. & in c. suborta, de re iudica. glo. est communis in cap. olim. in 1. de restit. spol. in verb. restitutionem. glo. in c. cum ad sedem. eodem tit. Decius optime in consil. 125. text. in c. consultationibus. de offic. deleg. Sufficit tamen allegare hanc possessionem illius quidem temporis, quo spolium contigit, & probare spoliatum olim possedisse: nam ex eo praesumitur & tempore spoliationis adhuc possessionem habuisse, secundum communem opinionem, quam in hoc §. adnotauimus: sed in specie ita responderunt Abb. & Imola in dict. capit. cum ad sedem. Rota in nouis. 124. Abb. in capit. olim. in 3. de restit. spol. per text. inibi, qui hoc expressim probat. idem Abb. in cap. cum ecclesia. colum. 4. de caus. posidem in d. c. suborta. qui censet in eodem capite hanc opinionem probari, quam esse communem, fatetur eam sequutus Alciat. in d. regul. 2. praesump. 21. ad finem. idem asserunt Imola in d. capit. cum ad sedem. & Ripa in dict. capit. cum ecclesia. numer. 23. quae quidem sententia satis probari videtur in dict. capit. olim. vbi est huius opinionis auctoritas probatissima. & in dicto capitulo, suborta. Etiamsi text. in dicta l. prima. §. interdictum autem. ibi tunc maxime refragetur, ex quo Oldra. consil. 1. colum. 1. glos. in d. capit. cum ad sedem. Curtius Senior consil. 70. col. 2. adnotarunt fore necessariam probationem possessionis illius temporis, quo spoliatio contigerit. Quibus responderi poterit, satis hanc possessionem probari praesumptione iuris, ex eo, quod probata fuerit praeteriti temporis possessio, nec probatum fuerit contrarium, sicuti paulo ante explicuimus. Sed expressim, quod ad interdictum, Vnde vi, non sufficiat haec iuris praesumptio, imo sit necessaria probatio possessionis eo tempore, quo spoliatio contigerit, tenent Innoc. in cap. qualiter. in 2. de accusat. Lapus allegat. 52. Aret. in §. quadrupli. de actionib. nume. 26. Ripa in d. capit. cum ecclesia. per text. inibi. num. 32. Anton. Rubeus consil. vlt. colum. 2. Mihi sane communis opinio potior videtur ob eius auctoritatem, & quia spolianti facillimum erit hanc iuris praesumptionem eludere per contrariam probationem, si vere spoliatus agens interdicto Vnde vi, non possidebat tempore spoliationis. Non obstat text. in d. cap. cum ecclesia. cum ibi non probetur esse necessarium, quod proximis & vltimis electionibus quis interfuerit, vt sit in quasi possessione eligendi. Nam etsi gl. id asserere videatur, nec ad quasi possessionem acquirendam iuris eligendi requiruntur tres electiones, quod praecedenti §. adnotauimus, nec oportet probari quod quis vltimae electioni affuerit, siquidem praesumitur continua quasi possessio, ex eo, quod prioribus praesens fuerit, modo non constet vltime electioni, cum commode posset, non interfuisse: quod est maxime obseruandum. Quin & in interdicto vti possidetis, vera & communis opinio, ita quidem, vt olim possessor presumatur hodie possessor: quod notant Bald. in l. 1. num. 12. C. vti possidet. Paul. Cast. in l. non ignorabit. C. ad exhiben. Alexan. consil. 88. num. 3. & numer. 30. lib. 5. nec oberit text. in §. quorum. Instit. de interdict. vbi probatur in interdicto retinendae necessariam esse probationem possessionis tempore litis contestationis: quasi necessaria sit eius temporis possessio. Nam is text. vel eum intellectum habet, vt ex probatione praeteritae possessionis, & allegatione possessionis obtentae litis contestationis tempore possessio praesumatur, iuxta communem sententiam, vel est intelligendus Iustiniani locus in rebus corporalibus, non in incorporalibus, in quibus satis erit probare possessionem certi temporis & proximi, ante litem motam, vt explicat Ioan Faber, in §. retinendae. nu. 23. Instit. de interdict. Etenim sat erit haec probatio, vt actor obtineat in hoc interdicto vti possidetis. idque forsan alibi opportunius tractabitur. Et sane Matthaeus Afflict. decisione 394. scribit: Regij praetorij iudicio communem sententiam in controuersia, vti possidetis, etiam in rebus corporalibus receptam fuisse, vbi aduersarius non probaret se medio tempore possedisse, vt tandem satis sit sufficiens probatio possessionis tempore turbationis: praesumitur enim ex eo possessio tempore contestationis litis. Verum etsi ad praescriptionem possessio necessaria sit, nec sufficiat detentatio, tamen secundum materiam subiectam testium responsa interpretanda sunt. Nam si testis de conductore agens responderit, eum possedisse: haec responsio non ad veram possessionem, sed ad detentationem referenda est. At si extra istum casum testis responderit, Titium rem detinuisse, ea detentatio ad possessionem erit referenda: gl. opt. in c. Pontificis. 7. quaest. 1. Abb. in c. cum ad sedem. de restit. spoliat. num. 21. Imol. in l. 3. §. ex contrario. ff. de acquirend. posses. Alexand. post alios in l. stipulatio ista. §. haec quoque. de verborum oblig. vnde oportet aduertere omnino ad testium responsa, vt ea intelligantur inspecta testis persona, eiusque qualitate, & communi verborum significatione, quae in ea prouincia obtinuit. De possessione [art. 5] ficta, & quae legis tantum humanae vim & auctoritatem habet, dubium est an sufficiat, & sit conueniens initium praescriptionis. Roma. etenim in sing. 410. tenet eam non sufficere. idem probant Fel. in c. illud. col. vlt. de praescription. Balbus in tract. de praescrip. 3. part. princip. in fine. sed glo. in c. contingit. de dolo & contu. quam ibi Doct. communiter sequuntur, tenet possessionem, cuius text. ille meminit, sufficere ad praescriptionem, si possessor bonam fidem habeat, nec desint ea, quae ad praescriptionem alio qui necessaria sunt. Quod probatur ex eo, quia possessio acquisita ministerio tantum legis Ciuilis, vel Canonicae, aut consuetudinis absque actu corporeo, vera tamen possessio est, nec quo ad effectus differta vera possessione naturali quidem & ciuili, sicuti a nobis traditum est lib. 3. Variar. resolut. cap. 5. & probat text. elegans in d. c. contingit. Quo fit, vt nisi aliud humana lege statutum fuerit, plane dicendum sit, fictam possessionem, id est, actu ficto acquisitam ministerio legis tantum, ad vsucapionem vel praescriptionem sufficere, modo adsint alia adminicula, quae iure ad perfectam praescriptionem requiruntur. Atque ita apud me dubia est Romani sententia, veriorque contraria opinio apparet ex his, quae modo diximus. Imo a iure Ciuili multa statuta sunt circa possessionem, quae ad praescriptionem requiritur, ex quibus apparet non semper propriam & veram possessionem requiri. Cuius rei testimonium nobis exhibet l. 1. §. Scaeuola. ff. si quis testam. lib. esse iuss. fuerit. qua responsum est haereditatem iacentem non possidere. Et tamen haereditas iacens quo ad effectum praescriptionis censetur possessionem a defuncto captam continuare, & obtinere. l. coepta. & l. nunquam. §. vacuum. & l. iusto. §. nondum aditae. ff. de vsucap. nec ista possessio in haeredem transit, secundum Bart. & alios, in l. cum haeredes. in princip. ff. de acquirenda posses. Hec vero possessio, quae a iure constituitur apud haereditatem iacentem, hunc praeter alios effectum habet, tametsi impropria sit satis, nec ficta dici valeat, cum sit impossibilis possessionis continuatio per haereditatem iacentem, quae animo & corpore caret, quod explicat Zasius libr. 2. singularium responsio. cap. 27. vnde mirum non erit quandoque fictam & impropriam possessionem ad praescriptionem sufficere, atque ita haeres accipiens haereditatem & possessionem rerum eiusdem, praescriptionem continuatione quadam possessionis perficit, & perficere potest: modo possessio illa per alium medio tempore capta non fuerit, sicut ab omnibus adnotatum extat. Eadem fere ratione licet tignum domui coniunctum, vere non possideatur a domino domus. l. eum qui. ff. de vsucap. & l. qui vniuersas. in princip. ff. de vsucap. tamen tignum istud vsucapitur, si tempore, quo domui vel aedificio additum fuerit, pauci dies ad vsucapionem perficiendam defecerint. l. rerum mistura. ff. de vsucap. cuius responsi rationem eam esse Dinus in dict. regula, sine possessione. col. 2. Bart. & Doctor. in d. l. rerum mistura, censent, quod pauci dies vsucapioni deficiant tempore, quo possessionis continuatio cessat. Fortassis verior est ratio ad responsum Iurisconsulti in d. l. rerum mistura. §. Labeo. quod licet proprie & vere non possideatur tignum illud separatim, tamen cum ipsa domo vel aedificio, cui adiunctum est, simul videtur possideri, vt explicant Cuma. in l. 3. §. Labeo. ff. de acquiren. posses. idem in l. qui fundum. §. 1. ff. pro empt. Imola & Besutius in l. si is qui pro emptore. ff. de vsucapio. Balb. in tract. de praescript. 3. part. 6. part. principal. q. 1. lim. 3. quamuis Iasoni in d. l. si is qui pro emptore. num. 54. displiceat haec interpretatio ad Iurisconsulti responsum, in d. l. rerum mistura. Postremo illud obseruandum est, quod possessio [art. 6] quandoque habet plurimum facti, nempe quando in ea acquirenda principaliter factum intercedit, quippe quae corpore ipsius possidentis acquiratur. Et haec aliquid iuris habet, quia ius non resistit, nec eam reprobat, vnde tacitam habet iuris approbationem: & quia ministerio iuris per absentem retinetur. l. clam possidere. §. qui ad nundinas. l. 3. §. Nerua filius. ff. de acquirend. posses. quandoque possessio habet plurimum iuris, parum autem facti, quia principaliter in ea operatur iuris dispositio, qualis est ea possessio, quae acquiritur alteri per seruum, per filium ex causa peculiari absque actu possidentis: & haec dicitur habere plurimum iuris, quia nobis etiam ignorantibus acquiritur. l. Labeo. ff. de vsucap. Etenim dum Dinus in dict. regul. sine possessione. scribit etiam ignorantem possidere per seruum, vel per filium, atque item vsucapere, est intelligendus in his quae acquiruntur ex causa peculiari, non ex alia: nam licet ex alia possessio acquiratur ignoranti, non tamen est ea possessio sufficiens ad vsucapionem. gloss. communiter recepta in l. 1. §. item acquirimus. ff. de acquirend. posses. quo in loco Ias. num. 39. fatetur hanc opinionem communem esse. idem asseuerat eam sequutus Ioan. Crottus in dict. l. si is qui pro emptore. colum. 22. text. ad id optimus in l. quod seruus. & in l. si me in vacuam. §. vltim. ff. de acquirend. posses. tametsi Ias. in d. §. item acquirimus, aduersus communem negauerit, possessionem ignorantibus acquiri per seruum, vel filium, in his, quae ex re non peculiari habentur. Sed tamen communis sententia per Crottum defenditur, per text. in dict. §. vltim. & in d. l. quod seruus. Habet vero haec possessio aliquid facti, ex eo, quod factum in ea acquirenda contigerit serui quidem vel filij possessionem capiens. Est & possessio, quae plurimum iuris simul & facti habet, in qua iuris dispositio simul & factum operantur, & concurrunt. Qualis est, quae per procuratorem, vel per filium, aut seruum ex causa non peculiari quaeritur. Nam haec quo ad vsucapionem ignoranti non quaeritur, licet quo ad alios iuris effectus quaesita sit etiam ignorantibus, quod modo adnotauimus. Alia est possessio, quae omnino & in totum iuris auctoritatem, & vim habet, nec quidquam a facto consequitur: nempe ea, quam Doctores ciuilissimam appellant: atque haec distinctio omnium fere consensu traditur, & constat ex glo. Card. & Abb. in c. cum nostris. de conces. praeb. & in dicta regul. sine possessione. Bart. in l. si is qui pro emptore. ff. de vsucap. nu. 10. & Ias. col. 2. & Crott. col. 1. Hinc plane deducitur, captum ab hostibus praescribere, & vsucapere, quae tempore captiuitatis possidebat per seruum vel filium, ex causa peculiari, quia illa possessio plus iuris quam facti habet: ea vero quae possidebat per se, vel procuratorem, filium, aut seruum, ex causa tamen non peculiari, minime vsucapit, dum est in captiuitate. l. si is qui pro emptore. ff. de vsucap. quia priori casu possessio habens plurimum iuris, sufficiens est iure postliminij ad vsucapionem. l. iusto. §. vltim. ff. de vsucap. At in posteriori casu possessio habet plurimum facti, & in factis fictio postliminij parum aut nihil operatur, quia solum ea restituit quae iuris sunt. l. postliminij. ff. de capti. non ea quae sunt facti. l. in bello. §. factae. ff. de capti. l. denique. ff. ex quibus causis maior. quemadmodum adnotauerunt glo. Bart. Ias num. 36. & 51. Ioann. Crottus. colum. 5. 7. & 8. in dict. l. si is qui pro emptore. quo in loco haec est communis omnium consensu resolutio, vt fatentur Iason & Crott. idem tradidere glo. Dinus num. 10. & alij in dict. regul. sine possessione. Sic sane sunt accipienda quae tradi solent de captiuis, an hi possint vsucapere ex ea possessione, quam ante captiuitatem per se, vel per alios obtinebant. Possessio autem, quam diximus ignoranti acquiri, quo ad alios iuris effectus, non quo ad vsucapionem, etiam quo ad vsucapionem prodest, & sufficiens est post scientiam illius, cui est per alium quaesita. l. 1. & inibi eius interpretes. C. de acquir. posses. # 2 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Iure veteri ecclesia contra ecclesiam praescribebat triginta annorum spacio. Et inibi intellectus c. sicut. 16. q. 3. -  2 Jnterpretatio tex. in c. quicunque. 16. q 3. -  3 Quadragenaria praescriptio aduersus ecclesiam est necessaria. -  4 Priuilegio an possit quis vti aduersus habentem simile priuilegium. -  5 Vsucapio triennalis, & similes praescriptiones aduersus ecclesiam admittuntur. -  6 Centenaria praescriptio necessaria est contra Romanam ecclesiam. -  7 Quo tempore praescribantur res ad fiscum secularem pertinentes. -  8 Libertas seu immunitas a soluendis indictionibus & collectis, quo tempore praescribatur. -  9 Intellect. l. vltimae. C. de sacrosanctis ecclesijs, an centenaria praescriptio sit necessaria contra principem secularem. §. SECVNDVS. CAeterum ad vsucapionem vel praescriptionem non tantum sufficit possessio, sed oportet eam possessionem certo tempore legib. quidem, vel Canonib. definito, continuo habitam & retentam a praescribente fuisse, quod probatur in l. 3. ff. de vsucapionib. Et regulariter inter priuatos, vel ad vsucapiendam rem priuatorum sufficiens est decem inter presentes, viginti annorum inter absentes praescriptio, ac quandoque necessaria est triginta annorum possessio, iuxta distinctionem Imperatoris sub titul. C. de praescript. longi temporis, decem vel viginti anno. maxime in l. vlti. & sub Rub. C. de praescript. trigint. vel quadragin. anno. text. singularis iure Regio in l. 19. & 20. ac 21. titul. 29. part. 3. In praescribendis autem seruitutibus, quod tempus a iure exigatur, tradit gl. in l. seruitutes. in 4. ff. de seruitu. Caepola in tract. de seruitu. vrba. praedio. c. 19. & seq. Balbus de praescrip. 2. par. 4. partis princip. Docto. in dict. l. vlti. qua de re ipse aliquot adnotaui, praesertim de vsucapione seruitutis discontinuae, vsusfructus, iuris pascendi, & de amittenda seruitute, lib. 1. Variar. resolut. cap. 17. numer. 10. quo in loco examinaui, an laici praescribere valeant exceptionem, & immunitatem a soluendis decimis, quas ecclesijs soluere tenentur. Olim sane Canonibus statutum est, quod ecclesia [art. 1] contra ecclesiam praescriberet triginta annorum possessione, cuius quidem assertionis auctor est Gratianus in cap. placuit. vers. in Canonibus. 16. quaest. 3. idem testatur Constantinus Harmenopolus in Epitome iuris Ciuilis, libr. 1. titul. 3. etiam si Ias. in Auth. quas actiones. C. de sacrosanct. eccles. colu. 3. parum diligenter considerans vetera conciliorum, & Canonum Decreta, Gratiani auctoritatem in hoc refellat, atque despiciat. pro ipso Gratiano est tex. in cap. illud. de praescrip. qui refert, Canones quosdam tricennalem praescriptionem aduersus ecclesias, earúmque res admisisse. idem apparet in capitul. 1. & 2. 16. quaest. 3. vbi Canonibus antiquis statutum fuisse constat, posse ecclesiam contra ecclesiam vti praescriptione triginta annorum. Hoc ipsum constat & ex varijs Canonibus, quorum meminit Burchardus Vuormatiensis Episcopus, lib. 3. Decreto. cap. 146. & sequen. idem probat tex. in c. sicut. ead. caus. & q. cuius Canonis litera obiter est expendenda, ex eo, quod difficilis censetur eius intellectus. Sicut inquit, dioecesim alienam tricennalis possessio tollit: ita territorij possessio conuentum non adimit. Hactenus ille Canon, ex quo iuris Canonici interpretes frequentissime adnotarunt, quod praescribens Episcopus locum ad alterius dioecesim pertinentem, illum censeatur praescripsisse, quo ad proprietatem solum, non quo ad iura Episcopalia, nec quo ad iurisdictionem, sensit Barthol. Brixiensis hunc intellectum non omnino Germanum illius Canonis sensum significare, dum doctissimus ille vir hac premissa interpretatione de huius capitis sensu dubitat. Et profecto communis intellectus iuxta literam vulgatam defendi non potest. Nam si tricennalis possessio tollit dioecesim alienam, cur territorij possessio iurisdictionem non auferat, & praescribenti acquirat itidem Episcopalia iura? nulla ratione congrua probari iure valet, siquidem territorij possessio iurisdictionis possessionem saltem praemittit. l. pupillus. §. territorium. ff. de ver. signi. Quamobrem illius Canonis litera integra, & syncera petenda est ab ipso concilio Toletano 4. cap. 34. Sicut tricennalis, inquit, possessio dioecesim alienam tollit, ita territorij conuentum non adimit. Haec sane lectio ex concilio restituta probat, hanc tricennalem possessionem simplicem quidem esse, ita quidem, vt territorij conuentum non comprehendat, nam si praescribens eum possedisset, dubio procul acquireret territorij conuentum, & eum possessio tricennalis tolleret, sicut dioecesim. Etenim cum in praescriptionibus possessio, vel quasi necessaria sit ad acquisitionem, si tricennalis possessio non tantum locum alterius dioecesis obtinuit, sed & in eo iurisdictionem, iuráque episcopalia exercuit, tollitur per praescriptionem possessio, & Ius Episcopale. Quod si praescribens iurisdictionem non exercuit, nec iura Episcopalia, sed tantum locum simpliciter obtinuit, dubio procul communis Doctorum sensus obtineret, cui tamen non conuenit Canonis litera, quae praemittit, possessionem tricennalem alienam dioecesim tollere, atque ita iurisdictionem, & iura Episcopalia, cum haec propria sint, & conueniant dioecesi, iuxta sacrorum Canonum Decreta. At si dixeris iuxta priorem literam, & eius communem interpretationem, esse maximum discrimen inter possessionem dioecesis, & possessionem territorij, quasi prior possessio exercitium habeat iurium Episcopalium, & iurisdictionis: posterior vero non habeat, nec habuerit iurisdictionis vsum: hoc plane refragatur propriae dictionis significationi, secundum quam possessio territorij praemittit in dubio iurisdictionis vsum. d. l. pupillus. quia in dubio iurisdictio territorio eam habenti adhaeret. Bar. in l. inter eas. ff. de acquir. rer. dom. Ancha. in reg. Accessorium. col. 32. Alex. cons. 35. col. 2. libr. 4. & in l. 1. ff. de iurisdict. omni. iudi. colum. vltim. quamuis secundum Bart. ibi nu. 16. quandoque detur iurisdictio sine territorio, & territorium sine iurisdictione, quod explicant Deci. cons. 483. colu. 2. & cons. 528. col. vltim. Bald. in l. data opera. column. 10. in praedicamento situs. C. qui accus. non poss. Carolus Molinaeus in consuetudin. Parisiensibus. §. 1. glos. 5. numero. 44. Igitur sensus iuxta Conciliorum Authenticorum lectionem hic est: quod si Episcopus alienae dioecesis partem per triginta annos possederit, eam praescribit, eo quidem modo, quo possederit. Nam si possessio, vel quasi, iurisdictionis exercitium habuit, & iurium episcopalium administrationem: omnino acquirit praescribens partem illam dioecesis, quo ad iurisdictionem, & Episcopalia iura exercenda in illis ecclesijs iam constructis, in quibus possessor praescribens ea exercuit. Non tamen praescribit etiam in ea parte, quam possedit, territorij conuentum, id est iurisdictionem in abstracto, & in habitu, quam nunquam exercuit, quae tamen competit ad ecclesias aedificandas, templaque construenda. Haec etenim adhuc post praescriptionem pertinebit ad Episcopum, cuius ante praescriptionem ea pars dioecesis erat, siquidem ex Bart. in d. l. 1. constat, iurisdictionem posse dari in genere, & in abstracto. Hic vero intellectus apertissime probatur ín eodem Concilio Toletano c. 34. quo in loco post verba, & decisionem c. sicut. apponitur velut exemplum alter Canon a Gratiano relatus. 16. q. quinta. capit. possessio territorij. non recte, ni fallor, distinctus, quod Lector facillime iudicabit, si animaduerterit apud Concilium ipsum Toletanum capit. 34. in hunc modum integre absque vlla diuisione legi. Sicut tricennalis possessio dioecesim alienam tollit, ita territorij conuentum non adimit. ideoque nouae basilicae, quae conditae fuerint, ad eum procul dubio pertinebunt Episcopum, cuius conuentus esse constiterit. Hactenus integre Toletanae Synodi decretum, quod & in hunc modum retulit Burchardus Vuormatiensis Episcopus lib. 3. Decretorum, cap. 147. centum ferme annis Gratiano antiquior. Hoc ipsum, quod de tricennali praescriptione adnotauimus ex Gratiano, palam statuitur apud idem Toletanum concilium capit. 33. cuius mentio fit 16. q. 3. capit. quicunque. Quod ita vulgo legitur: Quicunque Episcopus alterius Episcopi dioecesim per triginta annos sine aliqua interpellatione possederit, quamuis secundum ius legis eius non videatur esse dioecesis, admittenda tamen non est contra eum actio reposcendi. Ad cuius Canonis [art. 2] interpretationem libenter quaesierim, cur dioecesis non videatur esse illius, qui per triginta annos eam possederit? cum alijs Canonibus eiusdem Concilij definitum sit tricennalem praescriptionem tollere aliquam dioecesim. deinde si illius, qui possedit per triginta annos, dioecesis non est. Cur per eundem Canonem apud ipsum possidentem manet, nec ab eo reposci potest perpriorem dominum? Et praeterea si vere tollitur per tricennalem possessionem dioecesis aliena, quod satis expressim constat, cuius obsecro fit? certe ipsius, qui per triginta annos possedit, & praescripsit: non alterius. Qua ratione a praedicto Canone tollenda est dictio, non: & loco quamuis, legendum est, quia: & deinde expungi debet dictio, tamen. ita quidem. Quia secundum ius legis eius videtur esse dioecesis, admittenda non est actio reposcendi. Quae quidem lectio sic restituenda est ex Codice conciliorum apud Germanos nuper typis excuso, & ex vetustissimo conciliorum Toletanorum libro manu scripto, quod ipse testor, quippe qui eum librum legerim Toleti apud diui Francisci coenobium, tit. sancti Iohannis, a Catholicis Hispaniarum regibus erectum. Quin & doctissimus vir Bartho. a Miranda in Epitome conciliorum eundem Canonem in hunc modum legit: Quicunque Episcopus alterius Episcopi dioecesim per triginta annos sine aliqua interpellatione possederit, admittenda non est contra eum actio reposcendi. Burchardus vero, lib. 1. Decretorum c. 67. ex Concilio Auernensi c. 33. hunc Canonem ita adducit, vt plane non differat ab eo, quem ex emendatis Toletanae Synodi Canonibus modo retulimus, nisi quod loco dictionis, quia, vtitur dictione, quamuis. Quibus tandem fit, vt satis compertum sit Canonibus Antiquis tricennalem praescriptionem sufficientem fuisse praelatis, & ecclesijs, ad acquirendas res alterius ecclesiae, vel Episcopatus. eandem sententiam probat text. in c. sanctorum. de praescr. qui ad Canonum antiquorum sanctiones referendus omnino est, dum censet tricennalem praescriptionem sufficere, vt ecclesia rem alterius ecclesiae praescribat. Verum hi Canones antiquati sunt per Romanos Pontifices, qui quadragenariam [art. 3] praescriptionem necessariam esse censent aduersus ecclesias, earúmque res, siue praescriptio procedat a priuato, siue ab altera ecclesia. text. insignis in capitul. de quarta. de praescrip. glos. in dict. c. sanctorum. Et vbique iuris Canonici interpretes, text. in c. illud. & cap. ad aures. eod. titul. Authen. quas actiones. C. de sacrosan. eccles. cui conuenit Regia lex 26. titul. 29. part. 3. latius caeteris tradit Francis. Balb. de praescrip. 5. part. princip. in princ. Et idem erit, si ecclesia velit praescribere rem alicuius monasterij, etenim non potest minori spacio quadraginta annorum eam vsucapere, sicuti notat glos. communiter recepta in dicto capitulo, de quarta. text. opti. in d. Authen. quas actiones. vnde quod Gratianus scribit in d. cap. placuit. vers. in Canonibus. 16. q. 3. sentiens ecclesiam aduersus monasterium posse praescribere spacio triginta annorum, monasterium vero contra ecclesiam vti non posse minori tempore quadraginta annorum, procedit inspectis Canonibus antiquis, nempe 116. q. 3. quo id statutum fuisse apparet: hodie vero ea constitutio sublata est, secundum communem omnium interpretationem. Imo & haec quadragenaria praescriptio necessario exigitur ad praescribenda legata pauperibus relicta, & res ad eadem legata pertinentes. text. in Authen. de eccles. tit. §. pro temporalibus. Panorm. & Doct. in d. c. de quarta. Abb. & Felin. in c. sanctorum. eo. titul. Bald. & Ias. col. 1. in Authent. quas actiones. C. de sacrosan. eccles. quibus etiam suffragatur Balbus de praescriptio. 5. part. princip. in prin. Ex quibus falsa videtur Antonij & Imolae sententia in c. nihil. de praescriptionib. existimantium, nullam praescriptionem procedere contra pauperes in rebus eis legatis. horum ratio ea est, quod pauperes, cum sint incerti, agere non possunt: agere autem non valenti minime currit praescriptio. l. 1. C. de annali exceptio. haec autem ratio facillime tollitur, nam & si pauperes agere non possunt ad legata, potest tamen ea petere Episcopus, qui curam habet pauperum, sicuti manifestum est. Et praeterea similima sunt, parique iure censentur legata relicta ecclesijs, & ea, quae pauperibus relinquuntur. l. vlti. C. de sacrosan. eccles. ideóque legata pauperibus relicta praescribi poterunt eo modo, quo res legatae ecclesijs vsucapiuntur. Quod vero diximus, ecclesiam res alterius ecclesiae non posse praescribere, minori tempore, quam quadraginta annorum, eam difficultatem habet, quod priuilegium [art. 4] habens non vtitur eo contra habentem idem priuilegium: quemadmodum notatur in Authen. de sanctissimis epis. §. sed haec praesenti. & in l. verum. §. vlti. cum l. sequenti. ff. de minorib. igitur priuilegium, quod Canones concesserunt ecclesijs, vt possint excludere praescriptionem minorem quadragenaria, obijci non debet aduersus ecclesiam praescribentem, quae simile priuilegium habet. sed & ista ratio cessat prorsus, si diligenter, & vere regulam suprascriptam examinemus. Etenim vbi duo idem habentes priuilegium contendunt de aliqua re: is quidem praefertur alteri, qui priuilegium actu habet, & practice, in ea re & specie, de qua agitur. tex. & ibi Bar. in l. vlt. ff. ex quib. cau. maio. quo in loco Bart. hoc adnotauit. Nam qui Reipublicae causa ad fuerit, etiam aduersus eum, qui pariter Reipublicae causa adfuerit, restituendus est, si aliquid damni patiatur, vterque etenim priuilegium habet, ex quo restitutionem, si laesus fuerit, petere potest: & tamen qui modo indiget auxilio restitutionis ad reparationem damni, priuilegium habet in specie, de qua agitur, & in exercitio, quia laeditur: alter vero cum laesus in eadem causa non fuerit, in praesentiarum id priuilegium minime obtinet, ad idem. l. verum. §. pen. idem notauit Bar. in d. Auth. quas actiones. Abb. in c. ad aures. de praescri. idem Abb. in c. super spoliatione. de ordi. cog. & in c. in praesentia. Et ibi Feli. nu. 29. de prob. Bal. in d. l. fi. ff. ex quib. cau. mai. Ias. in §. rursus. Inst. de acti. nu. 56. Panor. not. pe. in c. auditis. de in integ. resti. Sic sane in specie praescriptionis ecclesiae, quae rem alterius ecclesie praescribit, non habet in praescribenda illa re, nec in praescribendis rebus alienis priuilegium aliquod: ecclesia vero, contra quam prescribitur, priuilegium habet, vt minori spacio 40. annorum eius bona & res minime vsucapiantur, vnde hic non datur priuilegiorum concursus, quia tantum vnius ecclesiae priuilegium huic negocio conuenit. Caeterum Philip. Deci. in d. c. in praesentia. nu. 51. aduersus hanc communem Doc. resolutionem, expendit text. in d. Auth. de sanctiss. Epis. §. sed haec praesenti. quo probatur, habentem priuilegium in specie & re, de qua agitur, non posse vti eodem priuilegio contra eum, qui simile in genere priuilegium iure obtinet. Ecclesia etenim monasterij excludit substitutum ex priuilegio, quod iure habet in specie, quoties institutus eiusdem monasterij habitum, & religionem adsumpserit, & nihilominus si religioso, qui fuit institutus, substituatur altera ecclesia, haec a monasterio non excluditur, quia habet in genere simile priuilegium: tametsi in specie, de qua controuertitur, tantum agatur de priuilegio monasterij, cuius religionem institutus professus est: non de alterius ecclesiae substitutae simili priuilegio. Quamobrem ipse Deci. aliam adsumit in hac quaestio. conclusionem, existimans in vniuersum rem istam ita definiendam fore, vt habens priuilegium possit eo vti aduersus eum, qui simile priuilegium obtinet, quando potentius est priuilegium eius, qui eo vti vult, vel ex eo, quod is agat de damno euitando, alter de lucro captando: quod Barto. admonet in d. Authen. quas actiones. Bal. in Auth. perpetua. C. de sacrosan. eccl. Anch. cons. 36. Abb. in d. c. in praesentia. super gl. vlt. tex. opt. in d. l. verum. §. pen. vbi Bar. vel ex eo quod causa concedendi priuilegium fauorabilior est, tex. in d. l. verum. §. vlt. & ibi Bal. cum l. sequenti. idem Bar. in d. Auth. quas actiones. vnde Philip. Dec. ob interpretationem minime conuenientem. §. sed haec praesenti. hanc posteriorem conclusionem sufficere censet ad huius quaestionis resolutionem. Ego quidem vtramque conclusionem admitterem ad faciliorem rei cognitionem: cum vtraque omnium consensu probetur, tametsi sciam in d. §. sed haec praesenti. responsum esse ab Imperatore non satis iuxta hanc resolutionem, quia nec ex conclusione priori, nec posteriori congrua ratio eius responso constituitur. Atque ideo dici forsan poterit, in ea specie monasterium, quod habet priuilegium excludendi substitutum, non excludere ecclesiam, nec piam causam: non quidem ex eo quod par sit in eadem re vtriusque priuilegium, sed propter praesumptam voluntaten testatoris, quae consideranda omnino est, ad decisionem tex. in d. c. in praesentia. & in Auth. nisi rogati. C. ad Treb. quod nos latius probauimus lib 1. Variar. resol. c. 19. num. 6. & sequentibus. Ex quibus apparet, sitne verum quod scribit Abb. in d. c. in praesentia. de proba. numer. 37. quem ibi sequitur Deci. num. 52. asseuerans ecclesiam haeredem institutam posse Falcidiam detrahere ex legato alteri ecclesie relicto. idem tenent Angel. in d. §. sed haec praesenti. Salyc. in Auth. qui rem. C. de sacros. eccles. Cum. & Imol. in l. 1. §. ad municipum. ff. ad leg. Falci. vbi Alex. asserit, non esse ab hac opinione recedendum in praxi. eandem sententiam tenet Abb. in c. cum causam, de praeben. Quorum sententia eam rationem habet, quod priuilegium habens, eo non potest vti aduersus idem priuilegium habentem. l. assiduis, ad finem. C. qui pot. in pig. hab. atque ita hanc opinionem communem esse fatentur Deci. in dict. cap. in praesentia. num. 52. & Vincent. Hercula. in dicto §. si ad municipum. colum. 4. & 5. ídque sensit Saly. in dict. Auth. qui rem. contrariam opinionem tenuerunt Roma. in Auth. similiter. C. ad l. Falci. 40. speciali vltimarum voluntatum. idem Ro. & Alex. in l. Marcellus. 4. col. ff. ad Treb. Alex. & Vincent. in dict. §. si ad municipum. Quibus suffragatur, quod in hac specie solum ecclesia legataria priuilegium habet: & de eo agendum est, nec ecclesia haeres instituta aliquod in praesentiarum circa deductionem Falcidie priuilegium obtinet, vnde secundum Bart. communiter receptum in dict. Authen. quas actiones. ecclesia legataria priuilegio vti iure optimo poterit aduersus ecclesiam haeredem institutam, ex quo cessat ratio prioris sententiae, quae tamen communis est, & licet eius ratio, qua ipsius auctores vtuntur, tolli facillime valeat, profecto potior & verior iure videtur, ex voluntate testatoris, ac mente ipsius legis. Quid enim obsecro magis consonum testatoris & legis intentioni esse potest, quam quod ecclesia haeres instituta Falcidiam a legatis omnibus etiam pijs deducat? denique non video praeter hanc legis, & testatoris mentem, rationem congruam, quae communem sententiam fulciat, quandoquidem ea, quae de pari priuilegio adducuntur, non satis conueniunt huic dubitationi. Nam ecclesia legataria in specie proposita priuilegium habet: non ecclesia haeres instituta: quemadmodum ex Bart. ostendimus. Nec vlla harum ecclesiarum potentius priuilegium habet, nec agit de damno vitando, cum vtraque de lucro captando tractet, atque ideo posterior resolutio, quam Decius elegit, minime vrgeret contra communem, si Bar. ratio tolleretur, quae vere tollitur inspecta mente legis, & testatoris, qui sicut potest integrum legatum loco pio, & ecclesiae relinquere, ita iubere poterit, quod ex legatis pijs Falcidia per haeredem deducatur casu, quo legata dodrantem haereditatis excesserint. Neque enim inficiari possumus libere potuisse testatorem poenitere, & legatum locis pijs relictum omnino reuocare. Hinc etiam deducitur vera ratio eius, quod Bal. tradidit in l. si quis. ff. de pact. quem sequuntur Felin. in c. dilecti. col. 4. de excep. Hippo. in singul. 99. ad intellectum l. non tantum. ff. de re iudi. & l. ex diuerso. ff. solut. matrim. Quibus responsis apparet, maritum ab vxore dotis ratione non posse conueniri vltra quam is facere possit, deductis inquam alimentis sibi necessarijs. Etenim hoc a Baldo intelligitur eo casu, quo mulier inops & pauper non sit, alioqui si mulier pauper sit, cum ipsa agat de damno vitando, dotem poterit a marito etiam egeno exigere, vt ex ea percipiat sibi alimenta. Caeterum, vt ad propositam praescriptionis quaestionem redeamus, ex his constitutissimum sit, aduersus ecclesiam necessariam esse quadraginta annorum praescriptionem, quod tamen non omnino seruandum est. Nam procedit quoties agitur de praescribendis rebus immobilibus, siquidem res ecclesiae mobiles [art. 5] vsucapiuntur triennio. text. in d. Auth. quas actiones. & ibi glos. communiter recepta in verb. durantibus. Speculat. in tit. de restit. in integ. §. 2. vers. vt autem. Card. in Clem. 1. notab. 8. de sequest. poss. gloss. in capit. de reditibus. 12. quaest. secunda. Panorm. in capit. cum causam. de emptio. & venditio. numer. 10. Innocen. Car. & communiter alij, secundum Abb. col. 4. in ca. primo. de in integrum restit. idem notat Angel. Areti. in §. res Fisci. Institut. de vsucap. Felin. Balb. statim citandi. Sic & in actionibus personalibus, aduersus ecclesiam sufficere iuris Ciuilis praescriptionem, quae aduersus priuatos sufficiens est, & hoc quidem in omnibus his actionibus, quae semestri, biennio, vel quadriennio tolluntur. probat text. in dict. Authen. quas actiones. & ibi glos. in verbo, durantibus. glos. similis in dict. c. cum causam. Ex quibus deducitur, in actionibus, quae minori tempore decennij iure Ciuili tolluntur, vel praescribuntur, par ius esse priuatis, & ecclesijs, quia sicuti & per tempus iure Ciuili statutum excluduntur priuati, ita ecclesiae, cuius rei exempla obuia sunt in actionibus, quanto minoris, redhibitoria, & his similibus. Notant Abb. in dict. cap. cum causam. num. 10. & ibi Burgensis col. penult. Iason. in dict. Auth. quas actiones. num. 4. 5. & col. penult. Felin. in dict. cap. de quarta. col. vltim. Franc. Balbus de praescript. 5. part. principa. Fallen. 3. quorum opinio communis est, & in dict. Authen. quas actiones. expressim probatur, vnde fit vt actiones personales, quae iure Ciuili spacio triginta annorum praescribuntur, non minori tempore quam annorum quadraginta tollantur: cum ecclesiae competunt, iuréque dantur, quod video passim ab omnibus receptum esse. Hostiensis tamen in d. c. 1. de in integ. restit. aduersus communem opinionem, censet, non obstante iuris ciuilis constitutione, triennalem vsucapionem in rebus mobilibus ecclesiae minime procedere, cuius opinionem Panormit. in d. c. 1. num. 13. scribit aequiorem esse, tametsi prior, vt iam meminimus, magis recepta sit, quam & Dinus in reg. possessor. numer. 18. probat. Et haec de ecclesijs inferioribus: nam contra Romanam [art. 6] ecclesiam necessaria est centum annorum praescriptio, quod probatur in dict. Authen. quas actiones. & in capitulo, ad audientiam. capitul. cum nobis. de praescript. c. Nemo. 16. q. 3. modo in praescriptione principale damnum & praeiudicium fiat Romanae ecclesiae, alioqui si principale damnum inferiori fiat, licet quodammodo ex hoc & Romanae ecclesiae praeiudicetur, praescriptio ordinaria sufficiet: sicuti innuit ipse Romanus Pontifex in d. c. ad audientiam. ibi, principaliter. quo in loco gloss. sensit, quod possit quis tempore ordinario praescribere ius vtile rei aduersus obtinentem illud a Romana ecclesia, quae directum habet, cuíque in ipso directo non praeiudicatur. Eandem opinionem sequuntur Card. Imol. Abb. & Feli. col. penult. in d. c. ad audientiam. Roma. cons. 169. colum. penult. Balbus de praescrip. 5. par. princip. col. 6. versic. secundo limita. & esse communem opinionem fatetur Soci. cons. 266. libr. 2. col. 19. tametsi Hosti. Ioan. Andre. & Antoni. in dict. cap. ad audientiam. existiment adhuc in hac specie requiri centum annorum praescriptionem, ipso domino directo ignorante: nam eo sciente, ipse Hosti. sensit sufficere triginta annorum praescriptionem. tex. in c. 1. §. si quis per triginta. si de feudo fuer. contr. quod & Panor. atque Imol. concedunt, Hostiensis distinctionem sequuti, in quo aduertendum est, quia si dominus directus receperit a Feudatario seruitia, aliáque directi dominij iura per triginta annos, nullam poterit allegare ignorantiam, & ideo, quoad vtile dominium, praescriptio triginta annorum sufficiet, iuxta glos. & communem: quam etiam sequuntur Iason in l. 1. colum. penult. C. de seru. fugit. idem Iaso. in l. vltim. C. de sacrosan. eccles. colum. 6. Angel. & Imol. in l. vsucapionem. ff. de vsucapion. Abb. cons. 18. & cons. 62. lib. 2. colum. vltim. & Aymon Sauilli. in tract. de Antiquit. tempo. 4. part. §. absolutis. numer. 27. & 28. Quod si contigerit vera ignorantia domini directi, non sufficiet haec praescriptio, quia ipse valeat contradicere, & hunc praescribentem vtili dominio priuare: cum non cogatur dominus directus nouum Feudatarium inuitus admittere: quemadmodum Hosti. Ioan. Andre. Anto. Abb. & Imol. in d. c. ad audientiam. & Soci. in dict. cons. 266. significare, & asserere videntur. Eadem ratione res ecclesiae, quae exempta est, & immediate subiecta Romanae ecclesiae, possunt praescribi tempore ordinario, nec est necessaria centum annorum praescriptio. glos. singularis in capit. volumus. 61. q. 4. Abb. numer. 12. & Felin. colum. penult. in dict. capitul. ad audientiam. vbi Imola scribit, hanc opinionem communem esse. idem tenent Panorm. in cap. cum dilecta. col. 1. de confir. vtili vel inutili. Bart. in l. cum sponsus. §. in vectigalibus. ff. de public. Francisc. Balb. in dict. 5. part. princip. col. 6. vers. secundo limitat. qui latius expendit, & examinat regulam istam, qua diffinitum est aduersus ecclesiam Romanam necessariam esse centum annorum prescriptionem. Quod ius Imperator Iustinianus eidem tribuerat Nouella constitutione decima, qua & idem concessum est alijs ecclesijs quibusdam. Eam vero legem idem Iustinianus simpliciter reuocauit constitutione centesimavndecima, ita quidem, vt mihi minime videatur ius, quod Romanae ecclesiae tribuerat, abrogasse, cum eiusdem Romanae ecclesiae non meminerit. Quamobrem non temere exceptionem illam centenariae praescriptionis aduersus ecclesiam Romanam addideritis, qui Authenticum, quas actiones. Codicis titulo adiecerit. Etiam si Balduinus in Prolegomenis, id vitio vertat, ac tribuat. Hac vero in parte opportune quaeritur, quod tempus sit necessarium ad praescribendas res principis secularis. Cuius quaestionis examini praemittendum est, res principis posse multifariam considerari. Aut enim sunt res fisco [art. 7] principis delatae, vel acquisitae, aut res ad principem in recognitionem supremae potestatis pertinentes, aut in signum dignitatis principalis eidem principi praeseruatae: aut sunt eiusdem principis, vt principis propriae: sunt item alia, quae principis sunt, non tamen vt principis, sed vt priuati, nempe ipsius principis patrimonium, quod segregatum est, & distinctum ab his rebus, quae sunt propriae principatus, & regni, vel imperij. His denique quinque modis distinctione praeuia adnotatis, erit facillima huius controuersiae resolutio. Res quidem fisco principis delatae, vel iam ex delatione acquisitae praescribuntur eo modo, quem ipse adnotaui in Epitome quarti Decretalium. 2. part. cap. 6. §. 8. numer. 16. quo in loco probaui, quo tempore praescribantur res delatae fisco excrimine haeresis, vel ex commissi causa ob non solutum vectigal. Item quo tempore res iam ex quacunque causa fisco acquisitae, bona vel mala fide vsucapiantur. Etenim inibi probauimus, res delatas fisco seculari ex causa haeresis, vel ex causa commissi ob non solutum vectigal, vsucapi etiam mala fide per quinquennium, & idem in bonis fisco delatis ob crimen laesae maiestatis humanae. l. 2. C. de vecti. & commis. Bart. in l. 2. C. de apostat. gloss. in l. Manichaeos. C. de haereticis. tametsi in his Hispaniarum regnis adhuc in praescribendis rebus fisco seculari delatis ob crimen haeresis, seruanda sit constitutio tex. in capitul. 2. de praescrip. in 6. quae latius explicuimus in dicto §. 8. numer. 16. Quod si res ex his causis fisco non fuerit delata, sed ex alijs, vsucapitur nondum facta denunciatione per viginti annos, bona tamen fide. l. in omnibus. ff. de diuer. & temp. praes. sed si adsit titulus aliquis, decem anni sufficient. l. quamuis. ff. de vsucapio. facta tamen denunciatione sufficit quadriennium. l. 1. C. de quadri. praescripti. quemadmodum Bart. resoluit in dict. l. in omnibus. Imol. in dict. l. quamuis. Angel. in §. res Fisci. Insti. de vsucap. Abb. in c. Cum nobis. colum penult. de praescript. & Boerius. q. 264. num. 20. & sequentibus. explicat Dinus in reg. possessor. numer 16. de regul. iur. Balb. item de praescrip. 2. par. 5. partis principalis: quorum distinctio magis communis est. Ea vero bona, quae fisco ob quodcunque crimen fuere non tantum delata, sed & per sententiam tradita, non minori quadraginta annorum spacio & bona fide praescribuntur. l. omnes. C. de praescription. triginta vel quadraginta annorum. Bartolus, Imola, & Angelus Aretinus in locis paulo ante citatis. Secunda rerum species eam legem & conditionem habet, vt in eis locus non sit vlli praescriptioni, siquidem ea, quae príncipi debentur, in signum & recognitionem supremae potestatis, & subiectionis, praescribi non possunt: vnde tributa, & census, qui principibus solui debent, non possunt praescribi, nec vlla praescriptione ab eorum solutione quis excusari poterit, lege, competit. iuxta Baldi adnotationem. C. de praescription. trigint. vel quadragint. annorum. notant Abb. in capit. cum nobis. & in capitul. ad audientiam, de praescriptio. Balb. in tract. de praescript. 2. par. q. 1. regia l. vlti. tit. 13. libr. 3. ordinat. vnde potest & illa quaestio examinari, an subditi [art. 8] alicui principi possint praescribere immunitatem a soluendis non quidem tributis, & censibus, sed indictionibus, & super indictionibus, que non soluuntur in recognitionem potestatis supremae, & subiectionis, sed pro expensis alicuius belli imminentis, at pro alijs ipsius principis subleuandis necessitatibus? Sunt tamen in hac re adnotanda duo: primum hic non esse tractandum de praescribenda nobilitate, ex qua iure regio competit immunitas ab his oneribus soluendis, sicut & competunt alia priuilegia, sed tantum agendum esse, an possit quis etiam in caeteris plebeius praescribere libertatem a solutione harum indictionum, & onerum. Secundo aduertendum est quaestionem istam examinatam fuisse per Aymon. Sauilli. cons. 111. qui censet, hanc libertatem praescribi posse aduersus ciuitates, & vniuersitates, quae habent ius haec onera indicendi, cuius sententiae auctores sunt Panormita. cons. 94. lib. 1. & cons. 26. colum. 2. libr. 2. Paulus de Castro cons. 313. libr. 1. Corne. cons. 43. colum. 1. libr. 2. & consil. 20. col. 5. libr. 3. & cons. 152. eodem libr. colum. penulti. quibus in locis Corne. existimat, sufficere tempus quadraginta annorum, quo quidem tempore a praescribente non fuerint soluta onera publica ipsius ciuitatis, quae ab alijs soluta sint. idem tenuerunt Bald. cons. 112. col. vltim. libr. 2. idem cons. 257. eo. li. Curtius Iunior cons. 42. col. penul. & cons. 177. colum. 4. ad finem, quos ipse Aymon sequitur in dict. consil. 111. numer. 12. qui numer. 21. & sequentibus contendit in praescriptione huius libertatis non esse necessarium probare, quod praescribens fuerit interpellatus ad horum munerum praestationem, & eam negauerit, ac deinde tempus legitimum ab hac negatione transierit, contra Alexand. in consil. 136. nu. 19. libr. 2. vbi expressim contendit, ad praescriptionem huius libertatis, & immunitatis esse necessario praemittendam interpellationem, & eius contradictionem, adduxit Alexand. l. cum scimus. & ibi Bartol. C. de agricol. & censit. libr. 11. & Bartol. in l. in filijs. C. de decurioni. libr. 10. eandem opinionem Alexandri sequuti sunt Curtius Iunior cons. 60. col. penul. Anto. Rube. cons. 21. col. 2. a quibus & ab Alexand. rursus discedit idem Aymon Sauillianus in tract. de Antiquit. temporis. 4. parte, cap. circa praemissa. numer. 36. & 38. respondét que in dict. cons. 111. num. 21. ad l. cum scimus, dicens inibi tantum requiri ad praescribendam libertatem seruitutis ex non vsu, quod euenerit casus, quo potuit ea seruitus in vsum deduci, & non fuerit deducta. l. Attilicinus. ff. de seruit. rustic, praedio. l. si partem. §. si per fundum. ff. quemad. seruit. amitt. Imo & Alexand. Imolensis in cons. 30. lib. 5. nume. 12. scribit, satis esse ad praescribendam immunitatem istam a solutione onerum & indictionum, quod quadraginta anni transierint, quibus onera ista non sunt a praescribente soluta: cum tamen eodem tempore fuerint publice ciuibus indicta, quod quidem Alex. responsum Iason sequitur in consil. 210. lib. 2. col. vlt. & cons. 25. lib. 3. colum. 2. & consil. 101. libro 4. vnde apparet aduersus ciuitates posse praescribi hanc immunitatem a solutione munerum & indictionum per quadraginta annos. Quid igitur dicendum de hac praescribenda immunitate aduersus Regem, & Principem, pro quo adest iusta huius regni pragmaticas sanctiones in hisce muneribus & indictionibus ab omnibus in vniuersum soluendis praesumptio, eáque resistit volenti se ab his oneribus eximere? Huius sane questionis dissolutio constabit ex his, que statim dicentur. Nam regia lex 6. titu. 29. part. 3. in specie respondet in his, & alijs, quae iure reditus Regi praestantur, non esse admittendam praescriptionem. Ex his vero, quae in hac secunda specie diximus, constat, non posse per subditum aduersus principem praescribi summam illam, & supremam iurisdictionem, quae in eo versatur, quod ab omnibus inferioribus iudicibus ad principem appelletur. Haec enim principi competit in signum supremae iurisdictionis, potestatis, & subiectionis recognitionem, secundum Bal. in Auth. quas actiones. C. de sacrosan. eccl. numer. 14. Qua de re extat apud nos pulchra Regia lex 6. tit. 13. lib. 3. Ordinat. quae expressim vetat huius supremae iurisdictionis praescriptionem: ita quidem, vt nullus Dux, Comes aut Marchio possit praescriptione acquirere, ne ab eo ad Regem appelletur. Non me latet frequentiori Doctorum calculo probari posse subditum alicuius Principis secularis exemptionem praescribere, eo quidem sensu, vt nulli subiectus sit, neminemque, nec Imperatorem ipsum, eiúsue potestatem recognoscat: quod ipse tradidi in regul. peccatum. de regul. iuris. in 6. parte 2. §. 9. nume. 9. Et tamen id obtinet, quia hic gerit libertatis & exemptionis negotium, nec se cuiusquam subditum esse profitetur. At si quis professus sit, ac denique non inficietur, se alteri Principi subditum esse, hic nullo modo potest praescriptione aliqua acquirere, quod ab eo ad supremum Principem non appelletur: nec potest summam illam, quam vere agnoscit, iurisdictionem effugere: esset etenim hoc absurdum, quemadmodum docet Oldra. cons. 172. col. 1. & idem 244. colu. 2. & cons. 154. col. 1. Tertia species constituitur ex his, que non debentur Principi in signum supremae potestatis, & subiectionis recognitionem: sed tamen Principi ratione dignitatis praeseruantur, & competunt ita, vt nullus ea praeter Principem expedire possit, vt tabellionum institutio, vectigalium inductio, illegitimorum legitimatio, & his similia, quorum mentio fit in c. super quibusdam. §. praeterea. de verborum signific. & per Doctores inibi. & in capitu. primo, quae sint regalia. libr. Feudorum. Haec quidem acquiruntur per inferiorem a Principe praescriptione tanti temporis, cuius initium memoriam hominum excedat. textus in dicto capi super quibusdam. §. preterea. ex quo id passim Doctores adnotarunt, praesertim Panormitanus in capit. cum nobis. columna prima, de praescriptionibus. Bartol. in l. si publicanus. §. vltimo. ff. de public. Abb. in capit. cum contingat. columna quinta, de foro compet. Alexand. in l more. ff. de acquirenda haeredita. columna secunda. Aretin. consilio 30. dubio tertio. Decius consilio 341. columna penultima. & consilio 496. columna secunda. latissime Balb. in tract. de praescriptio. 2. par. 5. partis principalis. quaesti. 3. Ex quibus tandem constat, hanc opinionem communem esse: atque ita fatetur praeter alios Iason in l. Imperium. num. 20. ff. de iurisdict. omnium iudi. vbi meri Imperij, quod Principi tantum competit, mentionem agens, scribit, posse id acquiri per praescriptionem eius temporis, cuius initij memoria humana non est. Nec minoris temporis praescriptio sufficit ad haec acquirenda, cum in his praesumptio sit pro ipso Principe, & contra prescribentem vehemens quidem & resistens horum iurium absque Principis mandato exercitationi, ideoque vel est necessaria prescriptio eius temporis, quod memoriam hominum excedat, vel quadraginta annorum, cum titulo, iuxta decisionem tex. in c. 1. de praescrip. in 6. cuius ipse mentionem feci, & intellectum examinaui lib. 1. variar. resolut. capit. 17. Sed dubitatur a plerisque, sitne ad hanc praescriptionem immemorialem necessaria ipsius Principis scientia & patientia: qua de re oportet memoria repetere, que diximus in §. praecedenti, & praesertim in principio huius secundae partis. nume. 8. & sequentibus. Nam iuxta opinionem eorum, qui praescriptionem immemorialem admittunt in iuribus incorporalibus absque scientia & patientia, itidem dicendum erit in hac quaestio. quam modo tractamus, non esse necessariam scientiam Principis, nec patientiam. At si e diuerso contrariam opinionem recipiamus, dubio procul erit necessaria Principis scientia & patientia. Sic sane, vt in dict. nume. 8. ad finem adnotauimus, in his erit necessaria preter tempus immemoriale scientia, & patientia Principis: idque praemittit Abbas in c. cum nobis. colum. 2. ver. circa hanc particulam. & colum. pen. vers. quaedam sunt iura. de praescrip. quem sequitur Aymon in tract. de antiquita. temporis. 4. parte. c. absolutis. numero 18. Ex quo falsum esse videtur, quod adnotauit Bald. consilio 242. libr. 2. & sensit Alexan. consilio 24. libr. 5. colum. 5. versicu. bene facit. quibus in locis vterque tenet, in his, quae Principis dignitati reseruata sunt, quaeque alius praeter Principem agere nequit, sufficere praescriptionem quadraginta annorum, modo accesserit huic praescriptioni scientia & patientia Principis. Etenim hoc falsum est, nam si scientia est necessaria ad acquirendam quasi possessionem, sine qua praescriptio non procedit, haec omnino exigitur, siue sit tempus, cuius initium memoriam hominum excedat, siue minus. At si praescriptio contingat in his, in quibus contra praescribentem est vehemens, & constituta iuris praesumptio, non sufficit, nec quasi possessio, nec minus tempus, quam sit illud, quod hominum excedit memoriam, nisi titulus praescriptioni causam dederit: vt probatur in dict. cap. 1. de praescript. in 6. Multo magis hac in re non est admittenda Iasonis sententia in l. Imperium. ff. de iurisdict. omn. iud. num. 22. qui censet sufficere triginta annorum praescriptionem ad acquirendum merum Imperium: vbi accesserit praescriptioni scientia, patientiaque ipsius principis. Merum enim Imperium plura continet, iuxta communem Doctorum interpretationem, quae Principis dignitati reseruantur: ideoque non erit sufficiens praescriptio triginta annorum ad eius acquisitionem. Praesertim tempus istud minime sufficiens erit, si premittamus in his fere rebus acquirendis dari quasi possessionem discontinuam, que requirit regulariter tempus, cuius memoria penes homines non sit. l. hoc iure. §. ductus aque. ff. de aqua quotid. & aestiua. tametsi haec ratio posset tolli ex his, quae ipse tradidi in libro 1. Variarum resolut. c. 17. num. 10. & sequentibus. cum ex inibi adnotatis appareat, pleraque ex his, quae dignitati Principis competunt, non habere causam discontinuam, sed potius continuam: & praeterea non omnino verum esse, quod in praescribendis seruitutibus habentibus causam, vel possessionem discontinuam, sit necessarium tempus illud, cuius initium memoriam hominum excedit. Quarta species ea comprehendit bona, que Principis, vt Principis sunt, vtpote, quae Regiae Coronae competunt, & eius propria sunt: & tamen possent esse Iure Communi alicuius priuati, qualia sunt prata pascuorum, saltus ferarum, viuaria, praedia rustica, & vrbana: quae quidem non fuere Principis fisco propter aliquod crimen delata, nec tradita. horum bonorum, & eorum, quae sub quinta specie traduntur, videtur meminisse Regia lex 1. titu. 17. part. 2. In his quidem rebus sub hac quarta specie contentis quidam censent, non esse admittendam praescriptionem minorem centenaria: huius opinionis auctores sunt glo. in Authent. de non alienandis, aut permutand. §. vt autem lex. in verbo, nec multum. Angelus & Baldus in l. 2. C. commun. de vsucapio. Baldus in l. 1. colu. 2. C. de annali. except. Baldus idem in l. sicut. de praescrip. triginta annorum. col. vlt. Alex. cons. 24. lib. 5. num. 14. Felin. in c. ad audientiam. nu. 22. de praescriptio. Alexand. consilio 84. numero 2. libro 1. Matthaeus Afflict. in constitut. Neapol. lib. 3. Rubr. 31. constitutione, Quadragenalem. numer. 4. & 5. Isernia in Rub. de prohib. feud. alienat. per Federic. §. preterea. numero 17. Verum Nicolaus Boerius quaestione 264. numero 25. expressim asseuerat contrariam sententiam communem & veriorem esse, adijciens praescriptionem illam, cuius meminit l. vlt. C. de sacrosanct. Ecclesi. ad quadragenariam omnino iure nouo redactam fuisse: idque scribit communi omnium consensu receptum esse. in hoc tamen vltimo improbat Boerij sententiam Aymo. Sauillianus in tract. de antiqui. temp. 4. parte. c. absolutis. numero 37. Quamobrem in huius quaestionis examine aliquot discriminatim, & distincte adnotanda sunt. Primum, [art. 9] quod lex vlt. C. de sacrosanct. Eccles. statuens, nullam praescriptionem centenariam minorem admittendam esse aduersus Ciuitates, Ecclesias, Hospitalia, causás que pias in his rebus, quae vel testamento relictae vel venditae, vel donate fuerint, tantum sit correcta quo ad Ecclesias, monasteria, hospitalia, & similia, non tamen quo ad ciuitates: quae quidem sententia probatur in Auth. quas actiones. per quam correctio inducitur, & tamen ea constitutio solum de Ecclesijs, non de ciuitatibus tractat: atque ita isthec interpretatio communis est, sicuti testantur Iaso. in dict. Authentica, quas actiones. numero 21. Aymo. in dicto numero 37. idem latius in principio quartae partis. numero 99. & sequentibus. Quo fit, vt manifestus fuerit lapsus Boerij hac in re, dum contrariam sententiam existimat communem esse. Secundo illud, ni fallor, certissimi iuris est, in illis casibus specialibus, quos Imperator in d. l. vlti. tradit, aduersus Principem necessariam esse centenariam praescriptionem, nec minorem sufficere, quo in sensu accipienda est gloss. in d. §. vt autem lex. cum his auctoribus, quorum paulo ante post eam memini. Etenim si ciuitati in illis casibus ius hoc datum est, maiori, aut saltem eadem ratione, idem Principi datum esse censendum erit. Et praeter Angel. & alios modo citatos, hanc sententiam tenuerunt Bar. in l. in omnib. ff. de diuers. & temp. praescr. Alber. & Imol. in l. quamuis. ff. de vsucap. Abb. in c. cum nobis. col. penul. de prescrip. Ange. in §. res fisci. Instit. de vsucap. Socyn. in consil. 86. colum. vlti. vers. quinto, haec conclusio. libro 1. Aymon. in dicta quarta parte. capit. absolutis. numero 40. Tertio, in his rebus, & bonis, quae fisco Principis, vel ratione criminis, aut ob vectigal non solutum, similíue causa deferuntur, opinor non esse necessariam centenariam praescriptionem: sed eam sufficere, quae in prima specie a nobis superius tradita fuit. Quod ex Bartol. in dict. l. in omnibus. & his, quorum modo meminimus, palam deducitur. Qui denique in hoc tractatu de praescriptionibus expressim distinguunt casus in d. l. vlti. nominatos, ab his reb. quae Principis fisco ex lege deferuntur. Quarto ex praemissis deducitur, extra casus in d. l. vlt. ab Imperatore nominatos, Principem, eiusque fiscum minime gaudere centenaria praescriptione, sed tempus quadraginta annorum regulariter ad praescribendum aduersus Principem sufficere. l. omnes. C. de praescr. triginta vel quadrag. annorum, nisi aliud lege Regia, aliáue constitutione speciatim cautum fuerit. Quod colligitur ex his, quae in hac vltima quatuor assertionib. distincta resolutione adnotabimus. & probat optime Aymon in d. c. absolutis. num. 40. & sequentibus. quem legito ad interpretationem d. l. vltimae. Sic extra casus in d. l. vltim. nominatos aduersus ciuitates, quadragenaria praescriptio sufficit, & necessaria est. ex d. l. omnes. idque adnotarunt Alexand. consilio 16. numero 24. libro 5. Aretin. consil. 154. colum. vlti. Bal. de praescript. 3. parte 5. partis principal. quest. 1. Regia l. 7. tit. 29. part. 3. cui adde l. 4. & 5. tit. 28. ea part. atque omnino legito Roder. Xuares allegat. 15. Quamuis glo. Angel. Bald. & alij in vniuersum responderint, aduersus Principem secularem non esse admittendam praescriptionem minorem centenaria, sicuti nec contra Romanam Ecclesiam: quam opinionem reprobant Henr. in c. diligenti, de praescript. & Guido Pape. quaesti. 416. qui post Henr. col. vlt. extra casus d. l. vlti. quae quadragenariam praescriptionem aduersus Principem regulariter exigit. Vltima species de his rebus agit, quae Principis propriae sunt: non tamen ea Princeps habet iure principatus, sed vt priuatus: quippe qui ea habuerit, priusquam Princeps esset, vel ea iure priuato acquisierit. Et certe in his rebus aduersus Principem admittitur prescriptio ea, quae aduersus priuatum iure est admittenda, secundum Bald. in l. 2. in princip. C. communia. de vsucapi. cuius opinionem pluribus comprobat Aymon in dict. 4. parte. de antiquita. temporis. c. absolutis. numero 33. & 34. praesertim ex gloss. in capi. possessiones. 16. quaestione 4. quae voluit, res patrimoniales Clericorum praescribi eo tempore, quo res Laicorum praescribuntur, cum non gaudeant priuilegio rerum Ecclesiarum. cuius gloss. opinionem frequentissimo interpretum suffragio probatam sequitur Rom. singul. 415. Salyc. & Iason in d. Authent. quas actiones. ad finem: eiusque & nos meminimus. libr. 1. variar. resolut. c. 4. numero 3. tametsi Guido Papae in d. qu. 416. in his rebus praescribendis, quae Princeps, vt priuatus, obtinet, necessariam esse asseueret quadraginta annorum praescriptionem, post Henricum in dicto capi. diligenti. colum. vltima ex dict. l. omnes. Horum vero sententia omnino referenda est ad ea bona, que per Principem iure & titulo Principatus possidentur: licet ea non sint Principib. propria iure supremae dignitatis, cum possent & a quolibet priuato possideri, & acquiri: sicuti superius distinximus penultima specie. # 3 SVMMARIVM. -  1 Iurisdictio, & mistum Imperium praescriptione possunt acquiri. -  2 Consuetudo & praescriptio differunt. -  3 Jurisdictio, merum & mistum Imperium in praeiudicium Principis non acquiruntur minori tempore, quam eo, cuius initium memoriam hominum excedit. -  4 Regia constitutio vltima. titu. 13. lib. 3. ordi. de praescriptione iurisdictionis examinatur. -  5 Iurisdictio in praeiudicium inferioris a Principe praescribitur tempore ordinario. -  6 Late discutitur differentia inter praescriptionem immemorialem & centenariam. -  7 Quo pacto probatur immemorialis praescriptio. Et ibi intellectus Taurinae constitutionis. -  8 Quomodo probetur centenaria praescriptio. -  9 An sit satis ad probationem centenariae, quod immemorialis legitime probetur. §. TERTIVS. DE iurisdictione autem, an ea possit acquiri praescriptione, frequentissime controuertitur: ac tandem omnium consensu receptum est, [art. 1] merum, mistum Imperium, iurisdictionem criminalem & ciuilem praescriptione acquiri posse. Hanc opinionem probauerunt Bartol. in l. 1. §. denique. ff. de aqua quotidia. & aestiua. atque inibi Imol. & Rom. Baldus in l. 1. C. de emancipatio. libero. Panormit. colum. 4. & ibi omnes in cap. cum contingat. de foro compet. Bar. Albericus, & alij. in l. Imperium. ff. de iurisdict. omnium iud. vbi Iaso. prae caeteris, numero 20. fatetur hanc opinionem communem esse. idem asseuerat Balbus de prescript. 5. part. princip. 2. part. quaestio. 3. Nam in citandis huiusce partis auctoribus minime immorabor: quippe, qui videam ab alijs id negotium diligenter expeditum esse, & deinde, quia dubio procul certissimum esse opinor hanc opinionem communem esse: cuius item meminit Ioan. Lup. in c. per vestras. 2. nota. §. 1. num. 27. ex antiquioribus Oldr. consilio 254. Iacob. a Bello visu in Authent. de defensoribus ciuit. §. nullam. Pro huius opinionis probatione adducitur tex. in c. irrefragabili. §. excessus. de offi. ordin. Et in capit. cum contingat. de foro compet. & in l. viros. C. de diuers. offi. libr. 11. ibi tamen de consuetudine mentio fit, non de praescriptione. Etenim consuetudo iurisdictionem dare potest. gloss. in c. quanto. de offici. ordin. l. vlti. C. de emancip. libero. gloss. in c. conquestus. 9. questio. 3. glo. Bart. & Doct. maxime Iaso. numero 43. in l. morem. ff. de iurisdict. omni. iudic. idem Iaso. in l. 3. num. 34. ff. de acquir. possess. text. & inibi late Felin. in c. auditis. de praescript. Balbus in tracta. de praescript. 2. parte. colum. 7. Rochus Curtius in c. vlti. de consuet. folio paruo. 17. colu. 4. non ex hoc necessario deducitur idem dicendum esse de praescriptione, cum multifariam consuetudo [art. 2] & praescriptio differant, quemadmodum tradidere glo. Panormit. & alij communiter, praesertim Rochus folio 44. in dict. c. vlti. de consuetu. Francisc. Balb. de prescript. 1. parte. quaesti. 10. Abb. & Doct. in cap. cum Ecclesia. de caus. possess. & proprieta. omnium latissime Aymon. Sauilli. de antiquita. temporis. 4. parte. in princip. Potissimum vero discrimen est, quod consuetudo ex communi & promiscuo vsu ius constituit, & acquirit omnibus eius regionis, aut populi ciuibus, nec alicui specialiter prodest, nec nocet. vnde nec certus est aliquis qui praescribat, nec contra quem prescribatur. At praescriptio certum vsum habet illius, qui praescribit, eique vtilitatem, & ius priuatum acquirit: & deinde contra quendam priuatum instituitur, & dirigitur ad eius priuatum incommodum: sicuti eleganter explicant Abbas & Card. questione 8. in dicto c. vlt. Corne. consil. 268. colu. 5. lib. 4. Aymon. in dict. 4. parte de Antiquita. temporis. 7. differentia. nume. 21. Dec. consilio 134. colum. fi. vnde, si quis priuatus aduersus aliquam vniuersitatem quicquam vsu temporis quaesierit, haec erit vera praescriptio. Sic, vbi vniuersitas e contrario quid per vsum induxerit contra priuatum, eadem ratione praescriptio dicetur. Item, si vniuersitas aduersus aliam vniuersitatem ius pascendi intra illius limites acquirere tentat, erit praescriptio propria. Quod si vsu promiscuo duarum vrbium vicinarum inductum fuerit, vt absque vlla distinctione vtriusque oppidi agri sint compascui, & communia pascua vicinis & oppidanis, hec vere consuetudo dicetur. Hinc ipse infero probari omnino iurisdictionem acquiri posse praescriptione in locis paulo ante citatis. Nam etsi inibi fiat mentio consuetudinis, profecto illa consuetudo proprius & aptius praescriptio dicetur. Sed praeter haec communis sententia Doctorum in dict. l. Imperium. plane deducitur ex ea resolutione, quam tradidi proximo §. vltima eius parte. Etenim vtcunque iurisdictio merum & mixtum Imperium ad Principem pertineant, ea prescriptione acquiri posse, satis manifestum fecimus: omissa illa suprema recognitione, quae per subditum praescribi non potest. Igitur constitutissimum sit, iurisdictionem Ciuilem & criminalem, merum ac mixtum imperium, sicut & alia, quae Principis propria sunt, & ad Principem pertinent, praescriptione acquiri posse. An vero sit necessaria Principis scientia, id constabit ex his, quae adnotauimus in hac 2. par. in princip. numero 8. & sequentibus. Et haec vera sunt, tametsi l. 6. tit. 29. par. 3. expressim voluerit, iurisdictionem praescriptione acquiri non posse. Ea etenim constitutio erit interpretanda iuxta eam resolutionem, quae paulo post tradetur. De tempore autem ad iurisdictionis praescriptionem, vel ad meri & misti imperij acquisitionem satis controuertitur inter vtriusque Iuris interpretes. Ego vero id conabor efficere, vt huius quaestionis & nodi expedita sit dissolutio. Et in primis illud erit obseruandum, quod iam semel in proximo §. admonuimus, [art. 3] iurisdictionis, meri & misti imperij, similiumque iurium quasi possessionem potius habere causam continuam, quam discontinuam: iuxta Barto. sententiam in l. iusto. §. non mutat. ff. de vsucap. que communiter recepta est. Quia hec iura personis ipsis competentia retinentur continuo animo: ideoque hac in parte tractandum non est de tempore, cuius initium memoriam hominum excedat, ea ratione, quod quasi possessio discontinua sit, & tunc tempus hoc requiratur, secundum gloss. & communem in l. seruitutes. in 4. ff. de seruitu. cum hic detur quasi possessio continua, sicuti in specie adnotarunt Bald. in l. 1. C. de emancip. liber. nu. 20. & in d. l. imperium. in rep. nu. 13. & in cons. 439. lib. 3. Ancha. cons. 142. nu. 21. & alij plerique frequentissime. His denique prenotatis sit prima conclusio. Merum imperium aut iurisdictio, cum aduersus Principem praescribenda est, inque praeiudicium Principis, cui iure competit, non minori tempore acquiritur, quam eo, cuius initium memoriam hominum excedat, vel quadragenario, titulo tamen praemisso. Haec assertio duas habet partes, quarum prior probatur ex eo, quod merum imperium plura contineat, quae ad supremam Principis dignitatem speciali quodam iure pertinent. Quorum acquisitio necessario exigit tempus illud, cuius initium memoriam hominum excedit. c. super quibusdam. §. praeterea. de verbor. significa. vel quadraginta annorum, praemisso titulo: sicuti tradidimus §. preced. numero 8. versicu. tertia species. reliqua vero, quae ad iurisdictionem causarum criminalium & Ciuilium attinent, ita propria Principis sunt, vt nemini conueniant, nec competere, praeterquam ipsi Principi valeant: in quibus praesumptio Principi suffragatur, ac caeteris aduersatur omnino. Nam iurisdictio tota ipsius Principis est, nec sine ipsius mandato per aliquem exerceri potest. l. 1. ff. de constit. princip. notant Doct. in l. 1. ad finem. ff. de iurisdict. omni. iud. Andr. Isern. in prooemio constitutionum Neapoli. Et ibi Matthae. Afflictus questione 3. Regia lex 1. & 2. titu. 1. lib. 3. ordinat. vnde iure ordinario, & iuris maxima praesumptione intra totius regni limites iurisdictio Regis est: ita quidem vt ciuitatibus ac populis, nobilibusque quacunque dignitate praeditis obstet haec iuris praesumptio, quae Regi patrocinatur: atque ideo in praescribenda iurisdictione, eaque acquirenda obseruanda est constitutio. text. in c. 1. de praescr. lib. 6. cuius lib. 1. Variar. resolut. c. 17. numero 7. mentionem fecimus. Ex quibus & posterior conclusionis pars satis est confirmata: ac denique sententia eorum probata, qui existimant, merum Imperium aduersus Principem non posse praescribi aliter quam per tempus, cuius initium memoriam hominum excedat. Quod Paulus de Castro adnotauit in dict. l. Imperium. colum. vltim. & alij passim item obseruarunt. Qui tamen hoc intelligunt circa ea, quae Principi reseruata sunt in priuilegium dignitatis, quod nemini dubium esse potest. per capit. super quibusdam. de verb. signi. cuius nos saepissime meminimus. Sed ipse latiorem constitui assertionem, ex qua opinor ad praescribendam quamcunque iurisdictionem aduersus Principem, eius quasi possessorem, necessaria fore tempora, quae continentur expressim in cap. 1. de praescript. in 6. ea quidem ratione, quod Iure Communi & Regio praesumptio sit maxima, quae dictat, iurisdictionem Principis esse, nec ad alium absque Principis permissione posse pertinere. vnde praesumptio, quod iam satis admonui, Principi suffragatur: caeteris vero contraria est. idemque sensit Ioan. Lupi. in c. per vestras. de donatio. 2. notab. §. 1. numero 43. est & pulchra l. 4. tit. 1. lib. 2. & l. 8. tit. 14. lib. 3. ordinat. quae expressim asserit quo ad iurisdictionem ciuilem & criminalem Iuris communis, praesumptionem regi patrocinari: caeteris autem contrariam esse. Hinc denique examinanda [art. 4] est Regia constitutio ab Alfonso Rege Compluti condita, Aera Caesaris millesima trecentesima, octuagesima sexta. titu. 27. l. 2. quae refertur lib. 3. ordinat. tit. 13. l. vlt. cuius tres ipse constituam partes. Prima etenim satis euidenter probat, iurisdictionem ciuilem & criminalem posse acquiri per nobiles, aliosque eam proprio nomine exercentes per tempus, cuius initium hominum memoriam excedat, etiamsi titulus aliquis huius iurisdictionis & vsus minime probatus fuerit: qua in parte Regia lex dictat, quod nos modo asseuerauimus, iurisdictionem ciuilem vel criminalem non posse acquiri minori tempore, quam sit illud, cuius initium memoriam hominum excedit. Igitur sat ex ea lege constat, id statutum fuisse propter praesumptionem Iuris Communis, quae Regi propitia est, alijs vero refragatur, ideoque tanti temporis vsus necessarius est. cui quidem constitutioni adstipulatur haec prima conclusio. & preterea Pauli Castrensis Theorica in dicta l. Imperium. colum. vltim. quae habet, non posse minori tempore, quam eo, cuius initium memoriam hominum excedit, praescribi ea, quae absque Principis concessione exerceri non possunt. l. hoc iure. §. ductus aquae. ff. de aqua quot. & aestiua. Sic & Bal. in dict. l. Imperium. in repetitione. numero 13. asserit, merum vel mistum Imperium non posse acquiri contra Principem in eius praeiudicium, aliter quam per tempus, quod appellant immemoriale. Idem post Gulielm. de Cuneo tenet ibi Alber. nume. 40. atque ita hanc opinionem, quae eadem est cum prima conclusione, asserit communem esse Gaspar Lusitanus in dicta l. Imperium. colum. 38. Imo in specie Curt. Iunior consilio 147. nume. 26. ostendit communem esse opinionem, quod nec mistum Imperium, nec simplex iurisdictio praescribatur minori tempore, quam eo, cuius initium memoriam hominum excedit. Eadem tamen ratione in specie constitutionis Regiae sufficeret loco immemorialis praescriptionis quadraginta annorum vsus cum titulo eius, qui concedere eum vsum poterat. text. in d. c. 1. de praesc. in 6. Secunda pars Regie legis probat, iurisdictionem criminalem posse praescribi etiam contra Principem, & in eius praeiudicium centenaria praescriptione, non minori. Haec vero decisio deduci potuit a Nouella Iustiniani in Authent. quas actiones. C. de sacrosanct. Eccle. qua sancitum est, non esse admittendam contra Romanam Ecclesiam praescriptionem minorem centenaria, quam & ad prescriptionem iurisdictionis Bald. inducit in l. 2. C. de seruit. & aqua. q. 6. nu. 25. idemque priuilegium habere Principem secularem, adnotarunt quidam, quorum opinio fuit examinata in §. praecedenti. num. 9. Tertia legis Regiae pars statuit, praescribi posse iurisdictionem ciuilem aduersus Regem quadraginta annorum vsu: & hoc quidem forsan deductum est a l omnes. C. de praescrip. triginta vel quadrag. annorum. superest tamen explicare, quaenam sit differentia inter primam, & vltimas legis Regiae partes: siquidem prima ad praescriptionem iurisdictionis ciuilis & criminalis simul exigit tempus, cuius initium memoriam hominum excedat. Sed vere, ni ego fallor, prima pars tractat de iurisdictione ante illius legis constitutionem per nobiles, aliosque priuatos obtenta in aliquot ciuitatibus & villis, atque oppidis, quae possederant. Vltima vero pars, quae de centenaria & quadragenaria praescriptionibus agit, tantum loquitur de iurisdictione post eam legem acquirenda, statuens, quonam tempore in posterum iurisdictio acquiratur. atque hic sensus constare videtur ex verbis dictae l. vltimae, & euidentius ex d. l. 2. tit. 27. apud veteres Alfonsi leges. Quod, si discrimen istud non placuerit lectori, oportebit profecto inquirere, an in praescriptionibus illis centenaria & quadragenaria sit necessarius titulus, saltem vt is allegetur, sicuti Ioan. Lup. sensit in dicto §. 1. numero 43. Quasi ea sit potissima differentia, quod in priori legis parte sufficiat immemorialis praescriptio, in posteriori vero loco huius immemorialis sit necessaria centum, vel quadraginta annorum praescriptio, titulo saltem allegato, qui alioqui probandus est in quadragenaria praescriptione, que Iure Communi immemorialis defectum supplet, iuxta c. 1. de praescri. in 6. sed hec expedientur inferius, cum materiam tituli, & differentias inter centenariam atque immemorialem praescriptiones tractabimus. Quibus adde omnino l. 2. tit. 9. libr. 5. ordinat. secunda conclusio. Iurisdictio [art. 5] in praeiudicium alicuius priuati, ac contra priuatum, non contra Principem, tempore ordinario, quo alia iura praescribuntur, acquiritur. Haec vero conclusio satis manifesta est, cum nulla detur ratio, quae maius tempus exigat in praescribenda iurisdictione aduersus priuatum, quam quod exigitur in prescribendis ceteris iuribus incorporalibus. sic sane video fere apud omnes, praesertim iuniores hanc assertionem certam esse. in d. l. Imperium. Eandemque sequuntur, & probant Bald. consil. 439. libr. 3. idem in l. 1. nu. 18. C. de emancipa. libero. Anch. cons. 142. nume. 12. Alex. cons. 16. nu. 27. lib. 5. qui hanc opinionem fatetur communem esse. idem asseuerat eam sequutus Balb. de praescr. 5. part. princip. 2. part. vers. circa primam q. quibus item accedit Aret. in cons. 154. col. vlt. Ex his primum infero falsum esse, quod Ias. in d. l. Imperium. scribit nu. 22. existimans, merum, mistum Imperium, & iurisdictionem aduersus Principem praescribi tempore ordinario decem annorum, data scientia ipsius Principis: eo vero ignorante esse necessarium tempus id, cuius initium memoriam hominum excedit, additque Iaso. hanc sententiam magis communem esse. & Iasonem sequitur Balbus in d. vers. circa primam. Etenim etiam sciente Principe ad praescribendam iurisdictionem ei competentem, necessarium est tempus immemoriale, vel quadraginta annorum cum titulo, sicuti paulo ante ostendimus. vnde Iasonem expressim carpit Curti. Iunior consil. 174. nume. 38. Secundo hinc apparet, Iasonem errasse, dum opinatur, quasi possessionem iurisdictionis esse discontinuam. Nam vere causam continuam habet, vt superius probatum est. Tertio, dum Iaso. fatetur ex glo. in l. seruitutes. ff. de seruit. ad praescriptionem seruitutis discontinue sufficere triginta annorum cursum, adhuc fallitur, siquidem ex glo. supra dicta communi omnium suffragio recepta constet, requiri tempus, cuius initium memoriam hominum excedat. De quo alibi ipse disputaui, & in specie Ias. sententiam in hoc im probarunt Lusita. ibi. col. 38. & Cur. Iunior in d. cons. 147. numero 38. Superest modo expendere, quod discrimen sit inter praescriptionem centum annorum, & eam, quae vulgo immemorialis appellatur, ac constat ex eo tempore, cuius initium memoriam hominum excedit. Card. etenim in c. si diligenti. ad finem. de praescript. in ea est sententia, vt censeat, praescriptionem [art. 6] immemorialem maiorem esse centenaria. Huic subscripsere Felin. ibi in fi. idem Felin. in c. ad audientiam. col. vlt. & in c. cum nobis. col. 2. eod. tit. Et Gaspar. Lusita. in d. l. Imperium. col. 39. Quorum ratio ea est, quod praescriptio immemorialis titulum non requirat: centenaria vero absque titulo non procedat. tex. opt. in d. c. si diligenti. ad finem, quo in loco expressim hoc probatur. Contrariam conclusionem tenet glo. in d. c. cum nobis. quae censet, non esse satis ad probationem centenariae praescriptionis, quod probetur immemorialis praescriptio. cuius gl. auctoritate, & alijs propositis rationibus aduersus Cardin. omnino tenet contrariam sententiam Aymo. in tract. de antiquit. tempo. 4. par. c. absolutis. in princ. Ego vero aliter existimo rem hanc definiendam fore, siquidem illud certissimum est, immemorialem prescriptionem a centenaria differre: & ideo quandoque maior censebitur altera, vel ob maius priuilegium, vel ob aliam causam, quandoque minor ob faciliorem eius probationem. Vnde discrimina vtriusque proponam, non quidem omnia, sed ea, quae huic negotio aptius seruire possint, vt huius quaestionis solutio facilius colligatur. Prima quidem differentia ea est secundum Card. & Felin. ac Lusita. quod prescriptio centenaria contra Roma. Ecclesiam titulum requirit praeter tempus & bonam fidem. idem Aym. concedit in d. c. absolutis. nu. 8. dicens idem esse in praescriptione quadraginta annor. contra quamlibet Ecclesiam: sicuti not. Bellamera consilio 3. col. 3. ex c. si diligenti. de praescrip. idem Bellamera in c. cum nobis. de praescript. nu. 7. in quadragenaria contra Ecclesias inferiores, & in centenaria contra Ecclesiam Rom. titulum esse necessarium, probare conatur. Sed isthaec tituli ratio minime exigitur in ea praescriptione, quae constat tempore, cuius initium memoriam hominum excedit, quod receptissimum est. Et sane mihi haec differentia omnino non placet, nam nec Iure Canonico nec Ciuili titulus requiritur in praescriptione quadraginta ann. contra Ecclesias inferiores, nec in prescriptione centum annor. aduersus Ecclesiam Roman. nulla etenim in materia tituli requisiti ad praescribendum est differentia inter ius Canonicum & Ciuile: quemadmodum diximus lib. 1. Variar. resolut. c. 17. nume. 7. & resoluit Balb. de praescript. 2. part. 3. part. princip. q. 6. & idem 2. par. 4. part. princ. qu. 2. col. 3. vnde vtroque iure in praescriptione decem vel viginti anno. necessarium est, quod titulus allegetur & probetur: at in praescriptione triginta vel quadraginta annorum, vel centenaria, etiam contra Ecclesiam Roma. titulus necessarius non est, nisi praesumptio Iuris communis sit contra prescribentem. tex. in ca. 1. de praescrip. in 6. Dyn. in reg. possessor. de reg. iur. in 6. nu. 27. Doct. communiter ita intelligentes tex. ibi in d. c. si diligenti. praesertim Aegidius a Bellamera. num. 29. & colum. vltim. qui post alios, dum Roman. Pontif. in eiusdem Decretalis responso aduersus Ecclesias inferiores, & Romanam ipsam requirit titulum ad prescriptionem, eam decisionem interpretatur, vbi sit Iuris Communis presumptio contra praescribentem, quasi alioqui titulus necessarius non sit, nec in centenaria, nec in quadragenaria praescriptione. Quam opinionem ipse arbitror frequentiori calculo receptam esse, ex his, quae Balb. adducit. Quo fit, vt ratione huius primae differentiae immerito Card. Feli. & Lusitanus existimauerint, potiorem esse praescriptionem eius temporis, quod memoriam hominum excedit, ea quae centenaria est, cum nec in hac titulus sit necessarius. Fortassis discrimen hoc inter has duas prescriptiones optime procedit iuxta hunc sensum, vt plane constituatur in eo casu, quo praesumptio Iuris Communis est contra praescribentem: tunc in quadragenaria, & centenaria titulus requiritur, non tamen in immemoriali. Nam & in hunc sensum decisionem Cardinalis accepere Felin. in d. c. ad audientiam. & Matthae. Affli. in consti. Neapol. Rub. 7. in c. 1. notab. 6. tametsi Bellamera & alij subobscure loquantur. Secunda & potissima differentia in probatione versatur, atque ideo hic agendum erit de probatione prescriptionis immemorialis, [art. 7] qua de re tractat glo. in c. 1. de prescript. in 6. quam Docto. inibi sequuntur, & in ca. quid per nouale. praesertim Anto. de verb. signif. Speculat. in tit. de proba. vers. vltimo quaeritur. Aretin. in c. licet ex quadam. colum. 1. de testibus. Oldr. consilio 172. colum. 34. Alex. consil. 16. colum. 5. libr. 5. Corn. consil. 268. col. 8. lib. 4. & est communis opinio secundum Balb. de praescript. 2. part. 3. partis princip. q. 6. col. 7. Ex quibus apparet, immemorialem praescriptionem probari per testes, asserentes se vidisse semper ita fieri, & nunquam vidisse contrarium actum fuisse: & a senioribus ac maioribus audiuisse id ita factum fuisse, nec vnquam audiuisse contrarium actum esse: atque huiusce rei publicam esse famam & opinionem apud eos, qui rei cognitionem habent. Haec enim est sufficiens testium responsio, vt tandem ipsi testes expressim testificentur de eorum visu, & de auditu: ac item de publica voce & fama apud eos, quibus res cognita est, vel esse potuit: ac deinde, quod nusquam nec viderunt nec audierunt contrarium. Testes vero, qui hac de re testificaturi sunt, eius aetatis esse debent, vt possint memores esse, & exponere, quid actum fuerit quadraginta annis: sicuti eleganter scribit Lapus in c. 1. de praescript. in 6. Et ibi Domi. ac Francus, Paulus item Parisius consilio 27. nume. 98. Aymo. Sauill. in tract. de antiquit. tempo. 4. c. absolutis. num. 3. Chassanae. in consuetu. Burgundie, Rubri. 1. §. 2. vers. aduerte. num. 8. idem in Rub. 13. §. 2. ad finem. Regia vero Taurina l. 41. eandem opinionem Lapi probat, ac legis auctoritate confirmat, & praeterea lex ipsa requirit, quod testes hi non tantum testificentur de auditu, asseuerantes se ita factum esse audisse a maioribus & senioribus, sed oportere quod asserant, audisse ab illis maioribus, eos ita eorum aetate vidisse, & audisse factum fuisse, nec vnquam vidisse, nec audisse contrarium. idem probat l. vlti. tit. 13. lib. 3. ordinat. Hoc autem vltimum, etsi a glo. in d. c. 1. expressim non fuerit requisitum, attamen ab eius mente & sensu deducitur: sicque Doct. aliquot ex his, qui glo. sequuntur, idem explicare videntur. facit ad hoc pulcher tex. in l. si arbiter. ff. de probatio. In praxi tamen non obstantib. Regijs constitutionibus adhuc admittitur saepissime opinio glo. communiter recepte in d. c. 1. cum interpretatione Lapi, & sequacium. Hinc falsum esse apparet, quod Guido Pape scripsit, quaestione 573. quo in loco existimat ad probationem huius praescriptionis immemorialis esse necessariam probationem centum annorum: idem eo non citato tenuit Curti. Iunior consilio 90. column. vltim. Nam haec probatio necessaria non est, secundum opinionem frequentiori suffragio receptam, modo testes de auditu, & communi, ac publica fama testificentur. Forsan nec sufficeret ad probationem, immemorialis probatio centum annorum vtcunque legitima: imo necesse est, quod probetur possessio vel quasi possessio eius temporis, cuius initium memoriam hominum excedit, cuiusque initij certi & constituti nulla detur hominum memoria, quemadmodum Alexand. in consil. 16. numero 16. lib. 5. opinatur. Quamuis secundum Anton. in d. c. quid per nouale. num. 15. post Inno. ibi. qui aduersus immemorialem probare velit, debet omnino & euidenter ostendere saltem per famam, similémue probationis speciem, contrarium actum fuisse circa centum annos ante litis motae contestationem. Etenim, vt Alex. opinatur, hoc pacto probatur memoriam hominum extare: non tamen per centum annorum quasi possessionem probaretur praescriptio temporis, cuius initium memoriam hominum excedat: vnde ni fallor, centenaria quasi possessio sufficiens non erit ad probationem huius prescriptionis, quam immemorialem appellamus. Alioqui necessario dicendum esset, parem fore centenariam praescriptionem huic immemoriali, quod falsum est, & constat ex his, que prenotauimus, presertim ex c. 1. de praescriptio. in 6. a quo deducitur immemorialem praescriptionem procedere & obtinere absque titulo, imo eam tituli vim habere, ita quidem, vt nec allegatio tituli sit necessaria, secundum communem in dict. c. 1. glo. & Docto. in verb. non extat. in ca. super quibusdam. de verbor. significa. Frederic. consilio 237. Iaso. in l. si certis annis. colum. vltim. C. de pact. quorum opinio communis est & vera, quoties praescriptionis iure tempus hoc in iudicium deducitur, quemadmodum explicat post alios Aymon in 4. parte de antiq. tempo. capi. absolutissimum. 49. idemque ipse adnotaui libr. 1. variar. resolutio. capit. 17. numero 5. At praescriptio centenaria titulum requirit, vbi praesumptio Iuris Communis est contra praescribentem: in qua quidem specie immemorialis praescriptio sola absque tituli allegatione sufficiens est, sicuti in d. c. 1. probatur. Quo fit, vt si aduersus probationem huius immemorialis praescriptionis probetur certum quasi possessionis initium, idque vitiosum, etiam vltra centum annos a die motae litis, exclusa sit praescriptionis immemorialis vis: quod sensit Ioan. Andr. in c. 1. ad finem, de prescrip. in 6. Et haec quidem vera esse censeo, etiamsi Cynus in l. 2. C. de serui. & aqua. q. 10. & Baldus ibi. Caepola de seruit. vrb. pred. c. 19. Balb. de praescrip. 2. part. 3. part. q. 6. colum. 6. & Carol. in consuetu. Pari. §. 5. nu. 63. teneant tempus immemoriale esse idem quod centum annorum. quo in loco addit Caro. hanc sententiam communem esse, contra Cardin. & Felinum. Praescriptio autem centenaria probatur varijs modis, etiamsi difficillima sit eius probatio. [art. 8] Etenim probari poterit per instrumenta, vt Abb. in d. c. cum nobis. de praescript. 2. colu. scribit, siquidem possessio per instrumentum quandoque probatur, nempe, si de traditione rei sit confecta scriptura. l. 2. & ibi glo. C. de acqui. poss. notant Alex. & alij in l. praedia. ff. eod. tit. Sic & de constituto constat per scripturam: sicuti adnotatur ab omnib. in l. quod meo. ff. de acquirend. possess. item potest probatio possessionis ad perpetuam rei memoriam fieri, & in scripta redigi. c. quoniam frequenter. vt lite non contestata. Imo & testibus probari poterit centum annorum quasi possessio, atque ita praescriptio: cum testis testificari iure valeat de his, quae ante pubertatem viderit. Etenim valet eius testimonium, cum eo tempore, quo testificatur, iam pubes sit, licet actus, cuius testimonium perhibet, ante pubertatem eius contingerit. quod tenent glo. in c. relatum. 37. dist. glo. in l. 3. §. lege Iulia. ff. de test. & in l. ad testium. §. 1. ff. de testa. alia in §. testes. Instit. de testa. Quae in hunc sensum communi omnium Doct. sententia & iudicio accipiuntur in dict. §. 1. vbi Aretin. Felin. in cap. vltimo de senten. excommu. Dec. in l. 2. §. vltim. ff. de regul iur. hanc opinionem fatentur communem esse. Que licet a Decio improbetur, habet maximam auctoritatem & probationem a textu. in l. notionem. §. instrumentorum. ff. de verborum significatione. vbi seruus factus liber testimonium perhibet de his, que, cum esset seruus, vidit. lex item Regia 9. titu. 16. parte 3. expressim hanc communem opinionem veram esse probat: cui accedit, quod cum dicto & testimonio solius Rom. Pontif. credendum sit. c. cum a nobis. de testibus. id verum est etiam in his, quae Rom. Pontif. vidit ante summum Pontificatum. gloss. in c. 1. de renunciat. & in c. ad Apostolicae. in verb. promisissent. de re iud. in 6. Rom. sing. 126. Felin. in c. sicut. de sent. excom. Aret. in d. c. cum a nobis. 2. col. & inibi Fel. Quib. suffragatur tex. in c. querelam. de elect. c. cum olim. in 1. de priuileg. & in Cle. 1. de reliq. & vener. Sanct. Card. in Cle. 1. de probat. Non obstat text. in §. testes. Instit. de testam. quo probatur in testamentis non admitti testes impuberes tempore testamenti, tametsi testimonium perhibeant tempore, quo post testamentum puberes facti sint. Etenim id procedit in casibus specialibus, in quibus ob specialem rationem, & actus qualitatem iure requiritur, quod testes puberes sint tempore actus, de quo testificaturi sunt. Quaeritur tamen, an centenaria praescriptio probata sit ex eo, quod quasi possessio eius temporis, cuius initium memoriam hominum excedit, probata in iudicio fuerit? [art. 9] Et sane gloss. in d. c. cum nobis. in specie censet, non sufficere ad centenariam prescriptionem, quod probetur immemorialis praescriptio. Quasi a iure necessario exigatur centum annorum possessio, eiusque manifesta probatio, saltem eo modo, quo melius iure probari potest. huic opinioni Bernardi accessere Hosti. Bellamera. nu. 13. Abb. nu. 5. Cardi. Imol. & Anto. in d. c. cum nobis. & Aymo Sauillianus in tract. de antiq. tempo. 4. parte. c. absolutis. nu. 2. & c. materia ista. nu. 42. quorum opinio communis est. ab ea tamen ipse omnino dissentiendum esse opinor, sequentibus rationibus. Primum quidem seclusa faciliori vel difficiliori probatione vtriusque praescriptionis, illud apud me constat, maius priuilegium iure concedi praescriptioni immemoriali, quam centenariae, ex eo, quod centenaria, vbi praesumptio sit contra prescribentem, titulum requirat: non sic immemorialis, quae vim habet tituli, & eius defectum supplet, quod paulo ante probauimus. igitur quoties praescriptioni centenariae cum titulo statur, fortiori ratione standum erit prescriptioni immemoriali. Secundo satis est certum ex Antoni. in dict. c. quid per nouale. num. 15. Alex. consi. 16. libr. 5. nu. 16. immemorialem praescriptionem saltem excludi, si ex aduerso probatum sit, contrarium actum esse citra centum annos ante litis contestationem, vel litem motam, idque nemo doctus negabit. Ergo praesumptione quadam apparet, praescriptionem istam immemorialem saltem praemittere quasi possessionem continuam centum annis ante litem motam. Quae quidem praesumptio cum sufficiens sit ad obtinendum iure praescriptionis immemorialis, quae requirit, contrarium actum non fuisse citra centum annos: sufficiet profecto, ob difficilimam probationem in antiquis, ad obtinendum iure centenariae praescriptionis. argumento text. in l. si seruus seruum. §. inquit lex. ff. ad l. Aquil. l. census & monumenta. ff. de probat. c. cum olim. de censib. c. cum causam. de probationib. Tertio, fortius vrget in huius partis fauorem communis omnium Doctorum sententia in capit. cum Apostolica. de his, quae fiunt a praelat. cuius ipse mentionem feci in libr. 1. variar. resolut cap. 17. nume. 5. quae dictat, quasi possessionem immemorialem sufficientem esse probationem, quod is, qui decimas possedit, eas habuerit ante concilium Lateranense. Igitur quasi possessio constat ex probatione immemorialis prescriptionis, multo maior quam sit ea, quae per centum annos obtenta fuerit. Quarto, si tractatus iste prescriptionis immemorialis ad amussim examinetur, illud certo certius ex eo apparebit, quod vbi prescriptioni locus sit, resque possit per prescriptionem acquiri, siue aduersus priuatos, siue contra Ecclesias inferiores, vel Principem, aut denique ipsam Ecclesiam Romanam: nec aliqua ordinaria praescriptio sufficiens censeatur, nec ipsa quidem centenaria sine titulo propter Iuris communis praesumptionem, quae praescribenti refragatur: tunc sane immemorialis praescriptio sufficiens iure censetur. quod probatur in c. 1. iam saepissime citato. de prescript. in 6. & in c. super quibusdam. de verb. signi. Etenim nemo inficiabitur, ea iura, quorum mentio fit inibi, minime posse praescribi etiam per centum annos absque titulo: & tamen praescribuntur per tempus, cuius initium memoriam hominum excedit, sicuti in §. praeterea. eiusdem capitis decisum est. Fit igitur, vt maiorem vim obtineat immemorialis praescriptio, quam centenaria: tametsi quandoque difficilime probari possit immemorialis, ex his, que superius fuere praenotata. Hinc deducitur, prescriptionem immemorialem a centenaria potissimum distingui, cum in modo probationis, tum in eius effectibus: atque ideo Cardi. opinionem in d. c. si diligenti. veriorem esse. Secundo, infertur ex praemissis interpretatio l. vlti. titu. 13. lib. 3. ordin. cuius examen hoc in §. subiecimus. Nam secunda illius constitutionis pars a prima distinguitur in eo, quod praescriptio immemorialis sufficiens est ad iurisdictionis acquisitionem absque aliquo titulo. vt in prima parte statutum est. At si haec immemorialis praescriptio desit, necessaria erit centum annorum quasi possessio cum titulo. Et hoc secunda ipsius legis pars palam statuit, quo ad iurisdictionem criminalem: quo ad ciuilem vero quadraginta annorum tantum vsum cum titulo requirit, quemadmodum paulo ante explicabam. Tertio deducitur, Aymonem Sauillianum in dicto capit. absolutis. numer. 6. grauiter errasse, dum is argumentatione quadam ostendere conatur, admissa Cardin. opinione maius priuilegium Ecclesijs inferioribus iure concedi quam Romanae: atque ideo ne hoc sequatur, existimat opinionem Cardi. falsam esse. Etenim censet, quoties praesumptio iuris est contra praescribentem, necessariam esse immemorialem praescriptionem, etiam aduersus inferiorem Ecclesiam, etiam contra priuatum: haec vero immemorialis secundum Cardin. est maior centenaria, quae contra Romanam Ecclesiam sufficiens est: igitur maior praescriptio requiritur contra Ecclesiam inferiorem, & denique contra priuatum, vbi praesumptio Iuris Communis est contra praescribentem, quam aduersus Romanam Ecclesiam. Haec sane est argumentatio, qua doctissimus ille vir vtitur ad improbandam Cardi. sententiam. Ego sane vel non percipio hanc argumentationem, vel ipsa minus congrue colligitur. Fateor quidem etiam aduersus inferiorem Ecclesiam necessariam esse immemorialem praescriptionem, vbi praesumptio Iuris Communis sit contra praescribentem: & eandem praescriptionem admitti in eadem specie aduersus Romanam Ecclesiam. Ex hoc tamen tantum potuisset colligi, parem esse conditionem Romanae Ecclesie, & inferioris, non autem esse maius priuilegium Ecclesie inferioris quam sit Romane Ecclesie, aduersus quam itidem necessaria est prescriptio immemorialis, quoties titulus prescribenti deficit, & Iuris Communis presumptio ei aduersatur. Ostendam adhuc maius esse priuilegium Romane Ecclesie, quam inferioris. idque luce clarius apparet, si animaduertamus, aduersus Ecclesiam inferiorem sufficere quadraginta annorum prescriptionem, etiam vbi Iuris Communis presumptio contraria sit prescribenti, modo is titulum habeat: contra Ecclesiam vero Romanam hoc tempus non sufficere, sed in hac specie necessariam fore centenariam prescriptionem cum titulo. quod satis probatur in dicto cap. 1. de prescriptionibus. in 6. & in capi. si diligenti. eodem tit. vnde apertissimi iuris est, non tantum Ius Ecclesie inferioris non esse maius quam sit in hoc tractatu Ius Ecclesie Romane, sed nec par. licet Cardi. opinionem admittamus. Quarto ex his deducitur eiusdem Aymonis error, qui in dicto capit. absolutis. numero 8. censet in prescriptione immemoriali non exigi tempus centum annorum, quod ad prescriptionem centenariam requiritur: sed sufficere immemorialem probari eo modo, qui communi omnium iudicio & sententia traditur in cap. 1. de prescriptionibus. in 6. Etenim fallitur Aymon in huius communis sententie interpretatione: siquidem licet modus ille probandi sufficiens sit, nec expressim contineat centum annorum probationem, certe dubio procul presumptione quadam saltem centum annorum quasi possessionem premittit, eiusque probationem includit, iuxta omnium intellectum & sensum, quem paulo ante explicuimus. Hec diximus de differentia prescriptionis immemorialis & centenarie, ad earum cognitionem, que prescriptioni iurisdictionis admodum seruit. De viribus autem immemorialis sequenti §. aliqua trademus preter ea, que in precedentibus explicita fuere. # 4 SVMMARIVM. -  1 Examinatur Regia constitutio de Vasallorum oneribus, quae impositiones appellantur & numero 5. -  2 Annua praestatio, & vniformis, an longo tempore inducat tituli & causae praesumptionem. -  3 Annua praestatio vniformis iure annui reditus triginta annis soluta, inducit acquisitionem reditus perpetui. -  4 Annua praestatio contingens tempore immemoriali absque vllius causae allegatione, inducit annui reditus acquisitionem. -  5 Annua praestatio facta a Vasallis domini, non acquirit ipsi ius reditum illum exigendi. -  6 Dominus qualiter possit acquirere ius cogendi subditos, vt ad eius molendina deferant triticum molendum? -  7 An possit fieri statutum, quod subditi pro molendo tritico ad alia quam ipsius Reipublicae molendina accedere non valeant. -  8 Statutum istud, & si validum sit, an molendinis Ecclesiarum praeiudicet? §. QVARTVS. DE praescriptione eius temporis, cuius initium memoriam hominum excedit, plura tradidere iuris vtriusque Doctores passim: quorum & nos quandoque meminimus lib. 1. variar. resol. c. 10. & c. 17. ac denique in hac ipsa relectione. §. 2. & 3. Nunc tamen obiter (nam & tractatui de prescriptionibus conuenit) examinabimus, quam vim habeat hec prescriptio circa ea onera, que Duces, Marchiones, Comites, & nobiles quotidie a Clientibus, quos Vasallos appellamus, exigunt & percipiunt, eaque impositiones vulgari sermone dicuntur. Etenim Regia [art. 1] constitutio a Carolo 1. Hispaniarum Rege, quintoque Romanorum Cesare statuta in Madritio Conuentu anno, millesimo, quingentesimo, vicesimooctauo. cap. 20. distinguit ius possessionis a iure proprietatis. Nam quo ad possessionem, ne ea priuentur nobiles, vtque in ea defendantur, sufficit, & necessaria est quasi possessio continua quadraginta annorum: at quo ad proprietatem & verum titulum huius iuris sufficiens censetur, & omnino exigitur immemorialis praescriptio, de possessione hoc in loco agendum non est. Sed quantum ad proprietatem, satis cognita omnibus est sententia Ioan. Andr. Hosti. Henr. Panor. & Doct. in regul. quod latenter. de regul. iur. qua definitum est, sufficere ad hec onera Vasallis imposita percipienda atque acquirenda, & necessariam esse immemorialem prescriptionem, modo probatum sit ab ipsis dominis, quod subditi sponte, & non per vim ea onera exhibuerint, & soluerint: cum alioqui eis suffragetur praesumptio iuris dictantis, potius in his prestationibus vim & coactionem praesumi, quam subditorum liberalitatem, titulúmue spontaneum, ac iustum. l. 1. C. ne liceat potent. l. 1. & l. 3. ff. de alien. iudic. l. principalib. & l. seq. ff. si cert. pet. not. Alex. cons. 1. nu. 12. libr 4. ideoque licet probetur immemorialis praestatio Vasalli erga dominum, preterea ea iura, que lege domino debentur a Vasallis, presumitur coacta Vasallorum voluntas, eorumque oppressio potius quam libera cum ipso domino pactio, que iustum titulum exhiberet: atque ita colligitur ex communi omnium resolutione in d. c. quod latenter. cui Regia constitutio refragatur, dum in specie sanxit sufficere hanc immemorialem prescriptionem, eamque iustum esse titulum ad haec iura acquirenda contra Vasallos, & praemittit ex ea prescriptione iustum titulum potius quam vim & oppressionem praesumi. Quamobrem ad huius questionis perfectam examinationem ego praenotandum esse censeo, posse a nobilibus aduersus Vasallos plura prescriptione acquiri. Etenim aut agitur de acquirendis his, que Iure communi Principis propria sunt, eique speciali quadam summi Principatus priuilegio competunt. Et in hac specie necessaria est immemorialis praescriptio, aut quadragenaria cum titulo, vel centenaria iuxta distinctionem a nobis traditam §. 2. huius secunde partis, cum ex hac prescriptione fiat preiudicium Principi summo. Qua ratione, quoties dominus erga Vasallos vsu temporis vult acquirere ea, que ad Principem pertinent, tunc sane praescriptio ista tendit in damnum Principis: & ideo in ea obseruanda sunt, quae de praescriptione aduersus Principem in proximis §§. adnotauimus. Nec locus erit in hoc casu Regiae constitutioni, quo ad secundam eius partem: quod deducitur ex his, quae ipse tradidi lib. 1. variar. resolut. c. 17. numero 6. Aut domini contendunt aduersus Vasallos de iure alicuius annue praestationis, quam seruitium dicimus, aut de alio simili iure, quo Vasalli tenentur domino quolibet anno soluere certam quantitatem ratione officij vel artificij: varie etenim hae impositiones, haecúe iura solent per dominos a Vasallis exigi. In his quidem praestationibus, & similibus oneribus vere Regia constitutio versatur: cuius interpretationi praemittenda est interpretatio communis Iurisconsulti in l. cum de in rem verso. ff. de vsuris. ab ea quidem colligitur conclusio prima. Annua [art. 2] & vniformis prestatio cuiuslibet reditus facta ex causa expressa decem annis continuis inducit presumptionem verae causae & tituli. sic denique Iurisconsulti responsum intellexere Barto. ad finem. Salyc. colum. 3. & colum. 5. questio. 3. in dicta l. cum de in rem verso. Bald. colu. 2. Salyce. columna vlti. Alexand. colum. 3. in l. si certis annis. C. de pact. Anto. in ca. peruenit. colum. 9. de censib. Francisc. Balb. de praescript. 3. par. princip. part. 1. questio. 10. Alexand. consil. 113. col. 2. & consi. 108. lib. 2. & consil. 75. lib. 4. Carolus Molineus optime in tracta. de contractibus. questi. 20. text. optimus in l. litibus. C. de agricol. & censit. libr. 11. quorum opinio communis est. Ex qua infertur, quod si appareat quolibet anno, etiam per decennium, praestationem factam fuisse Sempronio, non tamen constet ex eisdem praestationibus, qua ratione & causa fuerint factae, non ex hoc praesumitur obligatio ad finem agendi pro tempore futuro, quamuis creditor certam causam & titulum allegauerit: quod deducitur ex mente Barto. & aliorum, quos modo citaui. Praesertim id in specie tenent post Salyc. Balb. in dicta quaest. 10. versic. secundo limita. & Carol. Molinae. in dicta quaestione 20. Secundo, ab eadem conclusione deducitur, admittendam esse probationem in contrarium, nempe aduersus hanc presumptionem iuris: vt tandem constet nullum titulum ab initio his praestationibus accessisse: secundum Cynum in d. l. si certis annis. q. 10. & ibi Ias. col. vlt. Alex. consil. 113. col. fin. lib. 1. Franc. Balb. in d. qu. 10. col. 9. vers. tertio limita. idem tenet Paul. Cast. in d. l. si certis annis. Tertio probatur ex his, eandem conclusionem veram esse etiam in Rusticis, nam praestatio annua vniformis a rustico facta ex causa & titulo, inducit presumptionem, quod illa causa sit vera. cuius opinionis est autor Bartol. in dict. l. litibus. & idem in dict. l. cum de in rem verso. colum. 3. Bald. colum. penulti. & ibi Iaso. nume. 14. in d. l. si certis annis. Paul. Castr. in consil. 51. colum. vlti. lib. 2. Alexand. consilio 124. colum. 1. lib. 4. Ias. in §. praeiudiciales. de actionibus. nume. 56. Carolus Molinae. in consuetu. Parisiens. §. 7. numero 17. Balb. in dict. q. 10. colum. 11. versi. Et an illa lex. cum de in rem vers. quo in loco asseuerat hanc opinionem communem esse contra Cynum in d. l. si certis annis. q. 5. & Alex. cons. 50. lib. 5. ad finem, qui aduersus rusticos triginta annorum prestationes requirunt. Secunda conclusio. Annua [art. 3] praestatio iure & ratione redditus perpetui continuis triginta annis facta, non tantum inducit tituli praesumptionem, sed veram reditus perpetui acquisitionem per praescriptionem. Haec probatur, quia hoc tempore absque tituli probatione procedit praescriptio, etiam in rebus maximi praeiudicij. Bald. in l. male agitur. C. de praescriptio. triginta vel quadraginta annorum. Bartol. in l. soluit. §. 1. ad finem. ff. de offic. proconsul. tradit Balb. de praescript. 4. part. 4. partis principal. quaestio. 9. notat in specie hanc conclusionem Carol. in dicta quaestio. 20. columna 2. idem in consuetud. Parisiens. titu. 1. §. 7. numero 21. text. optimus in l. sicut. & in l. cum notissimi. C. de praescript. triginta vel quadraginta annorum. §. potest. 16. quaestio. 3. capit. sancto. ea ratione, qua constat ad praescriptionem triginta annorum non esse necessarium titulum, nec eius probationem: qua de re statim acturi sumus, vnde mihi haec assertio secunda iure probatissima videtur: nec deficit praescribentis ius, licet ex aduerso probetur de defectu principij: sicuti Carol. docet dicta quaest. 20. Tertia conclusio. Annua [art. 4] prestatio vniformis, & contingens per tempus, cuius initium memoriam hominum excedit, titulum iustum & sufficientem inducit, etiamsi praestationes non fuerint factae ex causa illa, quam praescribens allegat, imo nullius causae specialis allegatio est necessaria. Haec enim est vis immemorialis praescriptionis, vt in his, que absque titulo acquiri tempore non possunt, immemoriali praescriptione quaerantur. c. 1. de praescriptio. in 6. l. hoc iure. §. ductus aquae. ff. de aqua quoti. & aestiua. hanc denique conclusionem ipse colligo a Cyno, quaestio. penulti. Angelo, Paulo & Iasone. colum. vltima. in dicta l. si certis annis. Bartol. in dict. l. cum de in rem verso. columna 2. Panormit. consilio 94. lib. 1. cap. 1. & in cap. vltimo. columna 2. de caus. possess. & proprietat. Felin. in capit. causam, quae. columna 3. de praescriptio. versic. sed aduerte. Balbo in dicta questio. 10. colum. 9. limitatione 2. His tandem premissis, vt ad institutum redeamus, apparet quo ad annuas praestationes, quas Vasalli & subditi dominis consueuere annuatim exhibere, immemorialem praescriptionem solum necessariam in eo casu, quo titulus aliquis non allegatur, nec apparet, qua ratione quolibet anno facta fuerit prestatio, id est, vbi praestationes factae fuerint nulla causa expressa. Alioqui, si annua [art. 5] prestatio a Vasallis domino facta fuerit causa ipsius expressa, nempe iure constituti in recognitionem subiectionis, aliáue iusta ratione, etiam per decennium tantum: poterunt cogi, & cogendi sunt Vasalli pro futuro tempore eadem domino prestare, modo is causam allegauerit annuae prestationis, & ex ea potius quam ex continuis praestationibus ius proprium in iudicium deduxerit, nec Vasalli aduersus titulum praesumptum defectum initij probauerint, quod infertur ex praemissa resolutione, idque expressim respondit Alexander consilio 124. libro quarto. Imo annua haec prestatio iure perpetui reditus per triginta contingens annos absque tituli probatione sufficeret ad veram annui reditus acquisitionem, cui non obesset probatio deficientis ab initio tituli, sicuti paulo ante subnotabam. Quae quidem resolutio quoad dominos contra Vasallos maximam dubitationem habet, cum propter communem omnium adnotationem in d. reg. quod latenter, tum ob legem Regiam, ex quibus immemorialis praescriptio necessaria est. Ego iustissimam esse opinor legem Regiam, eamque a receptissima Doctorum sententia deduci. Nam quoties aduersus praescribentem adest Iuris Communis non quidem leuis, sed vehemens praesumptio, ei plurimum resistens, necessaria est praescriptio immemorialis, vel saltem quadragenaria, iusto, probato & allegato titulo. c. 1. de prescript. in 6. At in hoc casu, quo tractamus de praescribendis a domino contra Vasallos annuis praestationibus, & alijs quidem iuribus, que Iure Communi a Vasallis domino minime debentur, non tantum est praesumptio aduersus dominum simplex pro subditorum libertate, sed vehemens valde, quod eas praestationes per extorsionem, violentiam, & Tyrannidem a subditis dominus extorserit. l. vltim. §. si iusto. ff. quod met. causa. idque expressim adnotarunt Innocentius in capit. bonae. in secundo. de postula. prelat. idem & ibi Docto. in capit. si diligenti. de praescriptio. vbi Aegidius Bellam. colum. vltim. Ioan. Faber in §. aeque si agat. de actionibus. 3. quaestion. princip. ad finem. Bald. in capit. 1. §. pactiones. de pace Constantiae. Aretinus consil. 14. col. 11. Guido Papae consilio 1. numero 7. & consil. 65. nume. 2. vnde palam deducitur, necessariam esse immemorialem praescriptionem, quemadmodum lege Regia statutum est, & frequentissima omnium sententia probatum in dicta regu. quod latenter. Quibus duo adijcere decreui, quae forsan vera sunt, & iure admitti possunt. Primum quidem, Quadragenariam praescriptionem titulo probato & allegato sufficere loco immemorialis praescriptionis in hac causa, quam examinamus: atque ita interpretandam fore Regiam constitutionem, vt vel immemorialis sufficiat etiam quo ad proprietatem, vel quadragenaria cum titulo, eiusque probatione & allegatione. text. singularis in dict. cap. 1. de praescript. in 6. Secundo est considerandum, probata immemoriali praescriptione aduersus subditos & vasallos, non esse praesumendam vim nec extorsionem. Etenim tanti temporis vsus praescriptióue presumptionem violentiae & oppressionis excludit: sicuti probatur ex Regia constitutione, & ex his autoribus, quorum modo meminimus, praesertim ex Guidone consil. 65. in princip. & consil. 1. numero 10. & l. Regia 2. titu. 11. lib. 4. ordinat. Fit tandem ex his, vt si tractetur lis inter dominum & vasallos super exactionibus & iuribus, quae Iure Communi domino a vasallis minime debentur, semper necessaria sit, & sufficiens praescriptio eius temporis, cuius initium memoriam hominum excedit. Vnde hinc poterit responsio adsumi & exhiberi pluribus questionibus, quae solent in iudicium deduci circa has exactiones & iura, quae domini a vasallis exigere conantur. Sed de operis a vasallis domino praestandis ad domus & Castri custodiam, tradit late Boerius decisio. 212. num. 9. & de excubijs praestandis. Iaso. in l. diuortio. §. impendia. ff. solut. matri. Angel. in l. turres. C. de operibus public. Lucas de Penna. in l. cum scimus. colu. 2. C. de agric. & cens. lib. 11. Alber. in l. si vsusfructuarius. vers. si ex praedictis. ff. quib. mod. vsufr. amit. Iacobi. in tract. de roidis. 1. col. Massuerus in tit. de tallijs & collectis, ac excubijs. Prae caeteris frequentissime ad suprema huius regni tribunalia defertur querela vasallorum, qui coguntur [art. 6] per dominos ad eorum propria molendina, & furnos triticum molendum, & panes coquendos ducere, soluta ordinaria mercede: & prohibentur alios furnos & molendina habere, ad aliáue huius officij causa omnino accedere. Etenim nisi legitime probata fuerit hac in re praescriptio immemorialis, absoluuntur ab his oneribus subditi: damnanturque domini, vt subditis libere permittant priuata & propria molendina, ac furnos haberem, ad eáue accedere huius muneris causa, prout ipsis subditis libitum fuerit, quod saepissime fit. Quibusdam forsan videbitur adhuc nec immemorialem prescriptionem sufficere in hac specie ob eam regulam, quae dictat, minime posse praescriptioni acquiri ea, quae a mera voluntate procedere solent, cum ex actibus mere voluntarijs quasi possessio acquiri non possit. l. Proculus. ff. de damn. infect. l. 1. §. denique Marcellus. & l. si in meo fundo. ff. de aqua pluui. arcend. l. 2. ff. de via publi. Etenim is, qui amicum longissimo etiam tempore hospitio acceperit, non poterit inuitus cogi idem hospitium amico exhibere. quod speciatim responderunt Inno. in c. cum Ecclesia. de caus. possess. & propriet. Cynus in l. 1. & 2. C. de seruit. & aqua. Panor. in c. significanti. de appel. Deci. cons. 8. col. 3. & cons. 175. col. 6. quorum opinio communis est. text. optimus in l. qui iure familiaritatis. vbi Bartol. Paul. Imo. & Alex. ff. de acquiren. posses. l. & habet. §. hospites. ff. de precar. l. si mulier. ff. quib. mod. vsufr. amittit. Panor. in d. c. cum Ecclesia. idem in c. Abbate sancti Syluani. de verb. signif. Paul. Castr. in consil. 179. colum. 3. lib. 2. quo in loco ex hac regula infert, quaestores publicos, qui vnius Ecclesiae, aut sancti nomine in aliqua ciuitate vel prouincia eleemosynas exegerunt, etiam longissimo tempore, non posse prohibere alios questores eleemosynarum exactionibus. Atque ideo vasalli, qui longissimo tempore panem & triticum coquendum & molendum in furnos, & molendina domini detulerunt, non poterunt cogi & nunc ad eadem molendina & furnos huius officij causa omnino ire: & itidem prohiberi, ne ad alia molendina aut furnos accedant. quod in hoc casu respondit Signorolus inter consi. Bal. consi. 71. lib. 1. tex. insignis in l. 18. titu. 32. parte 3. Quamobrem ambiguum est, an & tempore immemoriali hoc ius possit per dominum contra vasallos acquiri. Huic sane obiectioni duplex responsio aptari poterit. Prior quidem, vt ius istud, de quomodo tractauimus, tempore quaeratur domino aduersus vasallos, quoties vasalli volentes, ad alios furnos, vel alia molendina accedere prohibiti fuerint, & huic prohibitioni consentientes ad domini molendina accesserint. Sic sane haec praescriptio non aliter procedit. quod glos. aduertit in l. qui luminibus. ff. de seruit. vrba. praed. & in l. 1. C. de seruit. & aqua. Bart. Ang. & Floria. in d. l. qui hominibus. Panor. per tex. ibi in c. significante. de appel. & in d. c. Abbate sancti Syluani. Ias. in l. quo minus. ff. de flumi. num. 27. & ibi Ripa nu. 132. Guido Papae q. 298. idem Ripa in d. c. cum Ecclesiam. num. 50. Deci. in d. cons. 8. & consi. 197. col. 2. Cynus, & Bal. in l. 1. C. de seruit. & aqua. latissime Bald. de praescript. in 4. part. 5. partis principalis. q. 5. & 6. Ias. in §. aeque si agat. de actio. nu. 41. post Fabr. ibi, & Aymon cons. 111. nu. 22. idem in tract. de Antiquit. tempor. 4. part. c. materia ista. nu. 99. Carol. Molinae. in consuet. Parisi. §. 1. glo. 4. nu. 11. Et Iacob. in tract. de Feudis. in verb. & cum molendinis. nu. 4. Boerius q. 125. col. 2. quorum opinio dubio procul communis est. Et probatur in l. haec autem. ff. de seruitut. vrb. praedio. vnde fit, vt si probatum sit a domino aduersus vasallos, quod fuerint vasalli volentes ad alia molendina deferre triticum molendum, hoc facere prohibiti, & accesserint huic prohibitioni consentientes ad furnos & molendina domini, & ex hoc probata sit quasi possessio huius iuris, & ea ratione praescriptio, quae a die prohibitionis incipit, procedit. Posterior responsio ab ea ratione deducitur, qua quibusdam placuit, probata praescriptione immemoriali, & sic probato vsu tanti temporis, cuius initium memoriam hominum excedit, non esse necessarium probari, quod vasalli prohibiti ad alia molendina accedere, huícque prohibitioni consentientes ad domini furnos, & molendina triticum molendum, & panes coquendos detulerint. quod colligitur ex Deci. cons. 271. nu. 14. & 15. Aymo. in d. cons. 3. col. penu. Hoc vero ita est accipiendum, vt ex hoc tempore praesumatur quasi possessio acquisita, eo modo, & forma, quae iure necessaria est, iuxta opinionem, cuius modo meminimus. Alioqui immemorialis vsus in vim praescriptionis parum prodesset, quia nisi quasi possessionem legitime obtentam praesumamus, praescriptio etiam huius temporis deficit. reg. sine possessione. de reg. iur. in 6. Sic denique quod ista praesumenda sit ex tanti temporis vsu, sensit Saly. in l. auctoritatem. C. vnde vi. cui & alij suffragantur, sicuti in hac 2. huius relectionis parte obiter tetigimus, in prin. nu. 8. ad fi. Haec ipsa conclusio, quod immemorialis prescriptio, aut immemorialis vsus sit sufficiens in his, quae iure familiaritatis solent exhiberi, & voluntaria sunt, placuit Feli. in c. cum M. Ferrariensis. nu. 7. de consti. & probatur ex his, quae diximus superius, vers. Secunda conclusio. Ego sane hanc praesumptionem prohibitionis ad acquirendam quasi possessionem tunc praesumerem, quando immemorialis temporis vsus probatur simulcum aliquot prohibitionibus in ipsius temporis tractu contingentibus: licet non probetur prohibitio ita antiqua, vt ipsa immemorialis quasi possessio ab ea processerit, sed sufficiet probatio prohibitionum aliquot, quae motam litem triginta, quadraginta, aut quinquaginta annis praecesserint, etenim praesumam ex hoc immemorialem quasi possessionem a prohibitione processisse. Alioqui nulla probata prohibitione, minime admitterem, quod ex Decio, Aym. & alijs modo adnotaui. Poterit etiam immemorialis hic vsus allegari, & in iudicium deduci, non in vim praescriptionis, sed ad probationem tituli, quem actor asseuerat seipsum habere ad hoc ius percipiendum. probatur etenim titulus ex hoc immemorialis temporis vsu, qui vim habet constituti, & priuilegij. l. hoc iure. §. ductus aquae. ff. de aqua quoti. & aestiua. c. super quibusdam. de verb. sig. c. 1. de praescrip. in 6. cum his, quae nos adnotauimus lib. 1. Varia. resol. 17. nu. 5. atque ita videtur respondendum fore in hac specie: tametsi Petrus Iacob. in prac. libello, de furno. Barthol. Caepola, de seruit. vrb. prae. c. 50. Ripa in d. c. cum ecclesia Sutrina. num. 68. Aym. in dict. tract. de Antiquit. tempor. 4. par. c. materia ista. numer. 98. & Boerius quaest. 125. colum. 2. expressim asseuerent non sufficere quo adhaec iura molendinorum, & furnorum, quae modo examinamus, vsum tanti temporis, cuius initium memoriam hominum excedat, nisi a die prohibitionis legitima praescriptio processerit, quae quidem controuersia rem dubiam satis efficit. Et ideo etiamsi prior opinio admittenda sit, posterior tamen, ni fallor, obtinebit, quoties actum sit de acquirendo iure mere & simpliciter negatiuo: tunc enim, nisi probetur prohibitio, acquiri non potest ius negatiuum, etiam tempore immemoriali, cuius rei exemplum sit in d. l. qui luminibus. vbi Accursi. Nam si meus vicinus domum habens, aut aream propriam per centum annos, aut denique mille, altius eam non aedificauerit, minime ego possum asserere mihi acquisitum esse ius seruitutis altius non tollendi contra vicinum: imo ipse poterit libere altius tollere. Qua de re oportet exacte cogitare quoties quaestio in praxim inciderit, legendíque sunt diligenter praecitati authores, maxime Caepola & Ripa, in dict. l. quo minus. num. 131. qui aliquot quaestiones alijs nominatim authoribus adductis tractauerunt. Illud omittendum non est, dominos habentes iurisdictionem, principem tamen superiorem recognoscentes, nequaquam posse subditos cogere iure communi, quod ad domini molendina triticum molendum deferant, & non ad alia, is enim actus merae voluntatis est, vt patet, & ideo permittenda non est, nec iure permittitur domino haec violentia: [art. 7] adeo quidem, vt nec per statutum ipsius domini aut populi id fieri possit, cum id tendat in graue subditorum praeiudicium, praesertim eorum, qui alia in eadem vrbe, eiusque territorio molendina construxerint, & aedificauerint, aut construere velint: huius sententiae authores sunt Barthol. Soci. consi. 272. lib. 2. Ioann. Baptista de S. Seuerino in rep. l. omnes populi. ff. de iustit. & iur. col. 36. Signorol. inter consilia Baldi consil. 56. lib. 3. & inibi Bald. consil. 57. Anchar. in cap. canonum statuta, de constitut. q. 11. Ripa lib. 1. responsorum. cap. 11. Nicol. Boer. deci. 125. ídque maxime obtinet, quando statutum istud fit ad priuatam ipsius domini vtilitatem, quod fatentur Bald. in consil. 410. lib. 5. & Iacob. in tractatu, de feudis, verb. & cum molendinis. quaestio. 1. Aymon in 4. parte de Antiquit. tempor. cap. circa praemissa. numero 4. Quasi tres hi posteriores authores velint, & probare conentur hoc statutum fieri posse ad ipsius vniuersitatis vtilitatem, quoties lucrum inde acquirendum in totius communitatis vtilitatem expendendum est. Ego vero priorem sententiam, quae communis est, sequor absque vlla distinctione: idque video sentire Docto. quos ad eius comprobationem citaui: non enim satis est, quod lucrum ex molendinis ipsius Reipublicae futurum sit, vt a populo superiorem habente statutum istud fiat in praeiudicium ita graue subditorum, & in damnum libertatis illius, quae iure communi cuique concessa est: quamobrem veluti iniquum est rescindendum, nam & ab eo appellari potest. l. 1. §. solet. ff. quando appel. sit. l. qui se grauatos. C. de censibus. Non inficior posse contingere aliam publicam vtilitatem, cui statutum istud innitatur, ex qua iustificari valeat. Quod ex tempore, loco, & alijs iudex discretus arbitrabitur: tantum enim illud hic admonemus aduersus Bal. & Iacob. non esse rationem iustam huius statuti, quod lucrum acquirendum ipsius communitatis necessitatibus distribuendum sit in publicam vtilitatem, siquidem hec non est sufficiens causa, vt iniqua lex fiat, cum possit aliunde publicis oneribus, & expensis subueniri. Hinc plane deducitur, huiusmodi statutum minime ratione fortiori admittendum esse in praeiudicium furnorum, & molendinorum ecclesiarum. Nam etsi praemittatur hoc statutum validum esse, quod modo negauimus, id tamen aduersus ecclesias, quo ad earum furnos, & molendina, non obtinebit, secundum Calderic. inter Ancharan. consilia consil. 12. & Anchar. consil. 13. quo in loco refertur hac de re collegij Bononiensis responsio: idem Anchara. consi. 155. Boeri. in d. quaest. 125. Ripa lib. 1. respon. c. 11. Socin. in d. consil. 172. lib. 2. col. 3. Ias. in l. ciuitas. col. 4. ff. si cert. peta. Baptista in dicta l. omnes. col. 36. ff. de iusti. & iur. Ancha. in cap. canonum statuta. quaest. 11. de constit. Alex. consi. 211. lib. 2. num. 10. Ias. optime in d. l. quo minus. ff. de flumini. q. 25. vbi nu. 156. scribit, hanc opinionem communem esse, quam item sequuntur Panor. in repetitione cap. ecclesiae sanctae Mariae. de constit. nu. 31. Quibus suffragatur tex. in cap. vlt. de immun. eccles. in 6. quo excommunicantur laici statuentes, & prohibentes contractus emptionis & venditionis inter subditos eorum iurisdictioni, & personas ecclesiasticas. Ex qua constitutione probatur, statutum illud dici contrarium libertati ecclesiasticae, quo aufertur & tollitur ab ecclesijs vel clericis id, quod iure communi omnibus est libere concessum: quemadmodum adnotarunt Anto. Imo. & alij, praesertim Felin. nu. 29. & Deci. col. 2. cap. ecclesia. de consti. Rochus in c. vlt. de consuetu. Folio paruo. 47. col. 2. vnde constat Aymonem Sauilli. in d. tract. de Antiq. tem. 4. part. cap. circa praemissa. num. 17. non recte aduertisse quid in hac specie in d. cap. vlt. statutum fuerit. Nam probare conatus, statutum istud de molendinis non esse contra libertatem ecclesiasticam: respondit ideo verum id esse, quia iure communi non habet ecclesia priuilegium cogendi quenquam ad eius molendina triticum molendum adducere, sed liberum esse cuique eum accessum, & ea ratione potius secundum eum tollitur statuto libertas laicis, quam ecclesiae. Etenim quantum valeat haec responsio palam ostendit ipsa Romani Pontificis constitutio, quae censet libertatem ecclesiasticam tolli ac diminui, si laici prohibeantur cum Clericis contrahere, commercia, & permutationes inire, & tamen liberum erat laicis haec commercia cum clericis tractare, qua ratione non satis est responsum decisioni praedictae constitutionis vlt. de immunitat. eccles. in 6. His etiam accedit praeter alia, quae in d. c. eccle. per Felin. & Deci. traduntur, elegans Thomae Grammatici testimonium in decis. 100. refert enim is, & iustissime id factum esse contendit, apud regium Neapolitanum praetorium definitum esse, mota controuersia inter Salerni ciuitatem & Abbatem sancti Benedicti, statutum illius ciuitatis, quo prohibitum extat, in eam vrbem adduci vinum, extra ipsius fines & territorium collectum minime comprehendere vina, quae ex ecclesiarum vineis colliguntur: atque addit ipse non obstante hoc statuto clericos posse vinum aliunde quam ex territorio collectum in ciuitatem adducere. Quo quidem in loco Thomas hanc decisionem communem de molendinis ecclesiarum probat, & sequitur nume. 14. oportet tamen in hac & similibus contentionibus aduertere ad immemorialem praescriptionem, & consuetudinem promiscuam laicorum, & clericorum consensu probatam saltem tacito: item ad regias constitutiones, quae generaliter in vtilitatem Reipublicae statutae, nihilque contrarium sacris Canonibus instituentes, solent & Clericos & ecclesiarum res complecti. de quo alibi oportunius disputabitur. Caeterum in hac specie, quam tractamus, Calde. Anchar. & aliorum responsis, ex aduerso refragatur idem Calderi. titu. de constitut. consil. 21. expressim contrarium respondens. Bald. item consil. 11. inter consilia Ancharan. & Aymon Sauilli. in d. c. circa praemissa. nu. 8. qui aliquot rationes adducit parum huic negocio conuenientes, idcirco ipse opinor duo vel tria esse hac in parte adnotanda ad huius difficultatis resolutionem. Primum, non posse statuto domini aut populi, subditos prohiberi, quod non deferant triticum molendum ad alia quam publica molendina, siue id fiat ad vtilitatem domini, siue vt lucrum inde communitati ex molendini reditu maius accedat: atque hanc esse communem sententiam ex praenotatis constat. Secundo, hinc manifestum est, tale statutum & similia maiori ratione nequaquam molendinis ecclesiarum obesse, neque hanc statuti prohibitionem ad ea extendi, sicuti frequentissimo omnium consensu definitum extat. Tertium est, quod maximam contentionem habet. Nam si iuxta temporis, & publici status conditionem regimini publico, & ipsi communitati, cuius pars est ipse clerus, maxime conueniat hoc statutum, [art. 8] sitque omnibus laicis quidem, & clericis vtile, non propter reditus maiores ipsius communitatis, sed aliam ob causam, quae vniuersum hominum illius societatis conuictum spectat, fortassis hoc statutum admittendum erit, etiam in praeiudicium ecclesiarum habentium molendina. Cum conueniat ita fieri, ne illa ciuitas graue detrimentum omnibus in vniuersum nocens, patiatur. quod probari poterit ex decisione Bart. in l. cunctos populos. 5. q. C. de summa trinita. que licet communiter improbata sit, in hoc tamen casu ob promiscuam, & totius Reipublic. vtilitatem defendi commode potest. tradit late Feli. in d. c. ecclesia. nu. 81. Hoc ipsum fulcitur ex eo, quod licet statutum prohibens bona in eum, qui subditus non sit, alienari, minime comprehendat ecclesiam, secundum Bar. in l. filius familias. §. diui. ff. de legat. 1. cuius opinionem late expendunt inibi doctores, praesertim Iason, qui nu. 72. in prima lectione fatetur eam communem esse: tamen si ob statum Reipublicae, communitati conueniat, maxime ad eius vel tutelam, vel regimen, quod res quaedam in ecclesiam, aut clericos minime transferatur: tunc statutum id validum erit, & aduersus ecclesias obtinebit, secundum Cardi. in consi. 144. Ioan. Crottum in d. §. diui. col. 24. & ibi Ferdinan. Loazes. num. 424. idémque sensit Freder. consil. 35. incipienti, statuto ciuitatis. Hinc denique infero, non omnino falsum esse quod inter consilia Anchar. Bald. respondit, & Calderi. in d. cons. 21. tit. de const. licet idem Calderinus, cui caeteri Doctores in specie accesserunt, contrarium scripserit: in his etenim Calde. & Bal. responsis non agitur de statuto directe prohibente, ne quis triticum deferat molendum ad alia quam ipsius communitatis, & Reipublicae molendina: nam hoc inualidum esse, maxime in praeiudicium ecclesiarum, ipse fateor. Sed actum est de municipali lege, qua tempore publicae inopiae, cum Respublica grauatur annonae penuria, ne tritucum ipsius ciuitatis ad exteros deferatur, vetitum fuerit, ne quis triticum molendum extra vrbem deferat, nisi duodecima pars tritici, quae molendi ratione dari solet, in ipsius ciuitatis exitu portarum custodibus soluatur, nomine communitatis recipientibus id pro molendinis, quae extra vrbem Respublica habet, ad quae deferendum est triticum, vt inibi molatur. Nam etsi ex hoc statuto sequatur damnum ecclesijs, quo ad earum reditus, qui ex molendinis ecclesiarum extra vrbem existentibus, percipiebantur: tamen ne Respublica tota grauissimum detrimentum patiatur, cui quidem damno aliter obuiam iri non potest, admittendum est statutum, quod non fit ob augendos reditus ipsius vniuersitatis. Haec vero diximus obiter ad perfectiorem eius questionis, quam examinauimus, cognitionem. Quibus addere libet in ea dubitatione, an laici possint edicto, aut statuto, ad tempus vel perpetuo prohibere clericos vti pascuis communibus ipsi Reipublicae omnibúsque ciuibus, legendos esse, Oldra. cons. 32. Ant. in c. nouerint. de sent. excom. Abb. cons. 6. lib. 1. Felin. in c. ecclesia, de constit. num. 104. & Lucam de Penna in l. iubemus. C. de nauicularijs non excusan. lib. 11. Hactenus de tempore ad praescribendum requisito tractauimus, déque immemoriali praescriptione, de centenaria, ac de earum differentijs, atque itidem de possessione: nunc breuiter de titulo agemus, cum & is sit necessarius ad vsucapionem, & praescriptionem. # 5 SVMMARIVM. -  1 Titulus in hac materia praescriptionis quid sit. -  2 Titulus quando in praescriptione sit necessarius, quinque conclusionibus expeditur. -  3 Filius suus haeres praescribere non potest titulo pro haerede, etiam iure Nouellarum: & inibi traditur decisio. l. nihil. C. de vsucapio. pro haered. -  4 Filius suus haeres veniens ex capite, vnde agnati, praescribit titulo pro haerede. -  5 Filius suus haeres repudians haereditatem simpliciter, an possit postea eam accipere ex capite, vnde agnati. §. QVINTVS. TItulum ad praescriptionem iure requiri, satis probatur in c. si diligenti. de praescri. in l. Celsus. ff. de vsucapio & alibi passim apud Ius Canonicum, & Ciuile, sicuti in d. l. Celsus. Bart. Franc. Balb. & alij tradiderunt post Dinum in regul. possessor. de regu. iur. ex quorum commentarijs nos hoc in loco aliquot assertiones exponemus, pro huius materiae compendio. Illud vero est praemittendum, quod titulus [art. 1] est causa ex se habilis ad translationem dominij, etenim in hunc sensum accipitur a iure, praesertim in hoc tracta. de vsucapionib. & praescript. secundum Cynum in l. cogi. C. de petitio. haered. Paul. Cast. in l. Celsus. proxime citata. Balb. in tract. de praescriptio. 1. part. 3. par. principal. q. 2. tametsi frequentissime ex titulo isto sufficienti ad translationem dominij, non transferatur dominium ipsum, sed tantum vsucapiendi conditio: ídque varijs ex causis contingit, maxime ex eo, quod is, a quo titulus habetur, dominium non habebat, nec poterat illud transferre in alterum, cui titulum concessit. Prima igitur conclusio sit, In praescriptione [art. 2] decem, vel viginti annorum, quae ordinaria est tituli allegatio, & probatio, iure exigitur: & idem in vsucapione triennali. d. l. Celsus. l. nullo. C. de rei vendi. vbi Bart. & Doct. hoc ipsum adnotarunt. Et procedit haec conclusio iure Canonico, & Ciuili, nam in materia tituli nullum est inter ius Caesareum, & Pontificium discrimen. optimus text. in c. placuit. §. potest. 16. q. 3. siquidem Balbus late. 2. part. 3. part. q. 6. & 2. parte. 4. part. princ. q. 2. col. 3. ex alijs resoluit quo ad materiam tituli, nullam esse differentiam inter ius Canonicum, & Ciuile, quod & nos obiter probauimus lib. 1. Variar. resolutio. c. 17. nu. 7. Hinc colligitur secundum Gratianum in d. §. potest. Dinum in d. regu. possessor. nu. 25. & seq. grauiter errasse, dum existimat iure Pontificio in praescribendis his rebus, quae possunt possideri, & praescriptione acquiri, & in quibus non est praesumptio contra praescribentem, non requiri titulum, sed sufficere bonam fidem, etiam in praescriptionibus decem, vel viginti annorum. Etenim hoc falsum est. Nam in longi temporis praescriptionibus adhuc iure Pontificio praeter bonam fidem titulus est necessarius. Secunda conclusio, In prescriptione triginta vel quadraginta annorum, nec iure Pontificio, nec Caesareo titulus requiritur, sed sufficit bona fides. l. omnes. C. de praesc. 30. annor. c. placuit. §. potest. 16. q. 3. & est communis opinio in d. c. si diligenti. & in d. c. sanctorum. de praescrip. vnde si priuatus praescribat contra ecclesiam aliquam rem, etiam si requiratur tempus quadraginta annorum, titulus tamen non est necessarius, nec fuit vnquam iure veteri, secundum Panor. in c. de quarta. nu. 14. & 26. & Balb. in d. q. 6. & q. 2. 4. parte. col. 3. Tertia conclusio, Praescriptio immemorialis, etiam vbi aduersus praescribentem adest iuris communis praesumptio, titulum, nec eius allegationem, nec probationem exigit. Sicuti probatur in d. c. 1. de praescriptio. in 6. & nos tradidimus §. 3. huius secundae partis, numero 7. Quarta conclusio, Centenaria praescriptio, quae regulariter aduersus Romanam ecclesiam necessaria est, iure ordinario titulum non requirit, nec eius probationem, nec allegationem. Hanc conclusionem hic repetimus, eam etenim probauimus in dicto §. 3. numero 6. Quinta conclusio. Quoties praesumptio iuris communis est contra praescribentem, siue in praescriptione aduersus ecclesiam Romanam, quae centenaria est, siue in quadragenaria contra inferiorem ecclesiam, semper tituli allegatio & eius probatio necessaria est: vel oportet loco harum praescriptionum immemorialis temporis quasi possessionem probare. text. insignis in d. c. 1. de praescri. in 6. Dinus nu. 27. in hac regu. glo. communiter recepta in d. c. si diligenti. Quam quidem conclusionem & nos examinauimus lib. 1. Variar. resolut. c. 17. num. 7. quo in loco attigimus, & explicuimus, quae praesumptio iuris sit ista. Verum in hac materia tituli extat Caesarum pulchra constitutio. C. de vsucapio. pro haerede, in haec quidem verba, Nihil [art. 3] pro haerede posse vsucapi, suis haeredibus existentibus, obtinuit. Ex qua Bald. Saly. & alij communi omnium consensu adnotarunt, titulum pro haerede alioqui in extraneis satis sufficientem ad praescribendum, minime sufficere, ad hoc, vt sui haeredes, & necessarij praescribant. text. optimus in l. 2. §. vlt. ff. pro haerede. Huius decisionis ea est ratio, quod in suis nulla datur propria haereditas, sed tantum dominij continuatio: neque enim videntur filij sui haeredes, & necessarij post parentis mortem patris haereditatem percipere nouo saltem titul. l. in suis. ff. de liberis & posth. vbi Bart. Alex. & alij opinantur esse veram rationem dictae constitutionis Imperatoriae in d. l. nihil. Quae procedit etiam iure nouo, quo in successionibus censetur sublata differentia emancipationis, & patriae potestatis, quantum ad suitatem. l. meminimus. C. de suis & legiti. haeredib. & in Auth. de haeredit. quae ab intest. defer. §. nullam. Nam haec differentia non est in vniuersum sublata, sed tantum quo ad succedendum, si quidem succedit emancipatus pariter cum suo, & aequaliter vti successisset si suus foret, nec tamen sublata est differentia emancipationis & suitatis quantum ad modum succedendi. Etenim suus succedit vt suus, emancipatus vt emancipatus: quemadmodum not. Aretin. in l. cum quidam. §. suum. ff. de acquirend. haered. idem Aretin. in l. ventre. nu. 9. ff. de acquirend. haered. qui ex hoc scribit, emancipatum etiam iure nouo ex potentia suitatis non transmittere haereditatem non agnitam: & addit hanc esse communem opinionem. idem asseuerat eam sequutus Alex. in l. si fratris. C. de iure deliber. & in l. si emancipati. C. de collat. col. 5. notat optime Fortuni. in l. Gallus. §. & quid si tantum. col. 107. ff. de liberis & posth. Sic & hodie adhuc extat differentia emancipationis, & patriae potestatis, quoties agitur de infringendis parentum testamentis: nam suus habet ius dicendi nullum patris testamentum, in quo preteritus fuerit: emancipatus vero habet tantum bonorum possessionem contra tabulas: praesertim cum praeteritio contigerit causa inserta, & expressa in ipso testamento. gl. in Authen. de haered. & Falcid. §. exhaeredatus. gl. in l. si emancipati. C. de collat. & in Authen. ex causa. C. de liber. praeterit. & exhaeredat. quarum resolutionem explicuimus in c. Raynutius. de testamen. in princip. nu. 3. & 4. Quibus addenda sunt quae de hac continuatione dominij parentis in filium tradit Andr. Tiraq. in l. si vnquam. C. de reuocand. donat. in princip. numer. 19. vnde comprobata est responsio Caesarum in d. l. nihil. Cuius interpretationem aduersus communem aliter explicat Stephanus in Necyomantia Iuris, dialogo 36. eum legito: & Viglium in §. sui. Instit. de haeredum qualit. & differ. qui Caesaream constitutionem in hunc sensum accipiunt, vt extranei non possint vsucapere titulo pro haerede, quandiu superstites sunt sui haeredes, qua ratione communis sensus admodum abhorret a sententia legis. Bald. tamen in Rub. de praescri. existimat hanc decisionem veram esse, vbi filius allegat [art. 4] se vsucepisse, aut praescripsisse titulo filij haeredis ex capite filiationis, & suitatis, habentis haereditatem, quasi secundum aliud sit quoties filius allegauerit se possedisse, & habuisse haereditatem titulo agnationis, ex capite inquam agnatorum, omisso capite suitatis, & filiationis: tunc etenim procedit praescriptio titulo haeredis ex hoc agnationis iure. eam conclusionem censet mirabilem esse Alexand. in l. in suis. col. 3. ff. de liber. & posthu. quem sequitur Balb. in repetit. l. Celsus. ff. de vsucap. in 1. parte princip. col. penult. Huius vero sententiae examinationi praemittendum est, an filius in potestate tempore, vel repudiatione priuatus, & exclusus a capite, vnde liberi, admittatur ex capite, vnde agnati? Qua de re adest text. optimus in l. 1. §. Sed videndum. ff. pe successi. edict. quo responsum est, filium [art. 5] in potestate tempore, aut repudiatione exclusum a capite, vnde liberi, admitti ex capite, vnde agnati. cui decisioni non obstat quod Accurs. ibi notauit, scribens, simplicem repudiationem ab omni capite repudiantem excludere: quam quidem conclusionem dicit singul. Alex. in l. si creditori. ff. de legat. 1. Paul. Cast. in l. vnica. C. quando non petent. part. idem Paul. & las. in l. 3. C. de iur. & fact. ignorant. id enim intelligendum est, vbi plura capita, & iura simul eodem tempore competunt repudianti. Nam eo casu simpliciter repudians renunciare videtur cuicunque iuri, & capiti, ex quo bona, & haereditas, quibus simpliciter renunciat, eidem competunt. At in hac specie, quam modo examinamus, capite, vnde agnati, non competit priusquam caput, vnde liberi, exclusum fuerit. Ergo si filius, cui haereditas primo loco defertur ex capite tantum, vnde liberi, haereditatem repudiauerit, solum censetur repudiasse eam ex capite, vnde liberi: non ex capite, vnde agnati: & ideo adhuc post simplicem repudiationem habet caput, vnde agnati, cui non renunciauit: cum nondum tempore renunciationis competeret, nec esset ei delatum. l. is potest. ff. de acquir. haeredit. l. quamdiu. ff. eodem titul. l. si ita scriptum. §. si sub conditione. ff. de legat. 2. atque ita esse intelligendam opinionem glos. in d. §. sed videndum. not. Deci. in l. quoties duplici iure. ff. de regul. iur. quo in loco priorem conclusionem glos. in dict. §. sed videndum, intelligit, vbi renunciatur simpliciter haereditati: tunc enim omnibus iuribus, ex quibus haereditas delata fuerit, renunciatum esse censetur. Bartol. in l. nec is. §. 1. ff. de acquirenda haereditat. per l. si duo. §. idem Iulianus. & §. si quis iurauerit. ff. de iureiurand. & est communis opinio secundum Iason. in dicta l. Nec is. §. 1. col. 3. tametsi inibi disputet aduersus Bart. & alios, qui hanc communem sequuti sunt. His denique praenotatis satis explicita est sententia Baldi in dicta Rubrica de praescriptio. quam & Alexand. sequitur in l. qui se patris. C. vnde liberi. 4. column. idem in l. filius qui patri. ff. de vulgar. & pupillar. colum. vltima. vbi Socinus numero 16. & Curtius Iunior in l. si emancipati. C. de collatio. numero 30. sensere, maximam esse Bald. authoritatem, & ex ea plurimum tribui huic opinioni, eam tamen dubiam esse vterque existimat. Tandem Iason in l. in suis. columna 2. ff. de liber. & posthumis. reprobat sententiam Baldi: atque allegat contra ipsum l. de bonis. ff. de Carbon. edict. quem textum inquit singularem esse. Ex eo etenim probatur, filium emancipatum, qui omisso capite, Vnde liberi, ex capite, Vnde agnati, patris haereditatem accepit, adhuc suum dici. Huic autem edicto, inquit Paulus, locus est, etiamsi ab intestato ad bonorum possessionem veniant liberi: tametsi ex inferioribus partibus petant, qua legitimi vocantur, quoniam sui sunt, vel ex illa, quae cognatis datur. Hactenus Iurisconsultus. Sed poterit huic loco responderi, filium in potestate venientem ex capite, vnde agnati, suum quidem dici, non quod vere suus sit, sed quia loco sui haeredis a praetore vocatur, vt probatur in principio, & in §. sunt autem. Institut. de bonorum possessione. Nam & suitas non capit nisi primum gradum. l. prima. §. sciendum. ff. de suis & legitim. haeredib. igitur suus filius repudiando primum gradum desinit esse suus, quo ad effectum saltem, licet nudum nomen retineat, argumento sumpto a l. si tibi homo. §. cum seruus. ff. de legatis primo. Nec vlla iusta ratione defendi potest, quod filius omisso capite, vnde liberi, accipiens paternam haereditatem ex capite, vnde agnati, habeat iura suitatis, & omnino priuilegia quae iure filijs suis conceduntur, vnde Baldi interpretatio ad l. nihil. C. de vsucap. pro haerede, admittenda videtur. # 6 SVMMARIVM. -  1 Bona fides sigmentum quodlibet, & dolum excludit. -  2 Bona fides plerumque significat, quod aequum & bonum sit. -  3 Aequitas, & rigor, qualiter distinguantur, & de summo, atque stricto iure. -  4 Bonaefidei contractus, vnde hanc appellationem habuerint, late traditur. -  5 Bonaefidei contractus, an iure Canonico abstricti iuris conuentionibus distinguantnr? -  6 Bonaefidei contractus, quamobrem ipso iure nulli dicantur, dolo dante causam contractui, non sic stricti iuris. §. SEXTVS. SVperest nunc de bona fide, quae ad praescriptionem necessaria est, quaedam examinare, non equidem a nostris intacta, sed quae non ita, vt par est, fuere per eos discussa. Illud enimuero sciendum est, Iuris vtriusque conditores bonam fidem plerumque exigere in eum quidem sensum, vt actus [art. 1] fiat, & tractetur citra vllum figmentum, & dolum: simpliciter quidem. l. si seruus communis. §. quod si sciens. ff. de furt. l. ab emptione. ff. de pact. l. 3. C. de peri. rei vendit. explicat Budaeus in l. emptorem. ff. de acti. empt. Sic apud Plautum in Aulularia, Euclio senex Licoridem adolescentem alloquutus actus 4. scena 6. inquit: Dic bona fide, tu id aurum non surripuisti? Apud Terent. in Heaut. act. 4. scena 5. Chremes Syrum interrogans inquit: bona ne fide? In summa denique bonam fidem ipse interpretor iudicium illud priuatum, quo quisque de rebus proprijs dijudicat secum: particulariter quidem de omnibus proprijs actibus moralibus. Nam & fides iudiciu quoddam est, quo credimus aliquid: item & illud, quo proprios nostros actus morales iudicamus: quamobrem in hac parte fides pro conscientia adsumitur, & conscientia credulitas quaedam est, & praeterea iudicium examinans actiones nostras. ideóque a Paulo ad Roma. c. 14. fides appellatur, dum inquit: Omne quod non est ex fide, peccatum est: ex fide, inquam, id est, ex conscientia: auctore Ambrosio in commentarijs Epist. ad Rom. c. vlt. de prescri. c. quaerat aliquis. de poen. dist. 3. qua ratione quoties quis actum cogit contra conscientiam, & aduersus id, quod priuatum eius iudicium dictat, dolo quidem, non bona fide vtitur, vnde ad discernendum alicuius bonam, vel malam fidem, respicienda est vniuscuiusque propria, non alterius conscientia, vel opinio. l. 1. §. Iulianus scribit. ff. de itin. actúque priua. Quo fit, vt is dicatur bona fide possidere, bona fide contrahere, qui credit se id iuste facere, & vt dicitur, nullum habens in corde figmentum nec dolum. l. qui a quolibet. ff. de contra. empt. l. bonae fidei emptor. ff. de verb. sig. Is vero, qui corde aliud credit, quam quod dicatur, is inquam mala fide possidet, & contrahit. l. res bona. ff. de contra. empt. l. bonam fidem. C. de action. Etenim secundum Cic. lib. de Off. fides inde dicta est, quod fiat id, quod dicitur: & iustitiae est fundamentum. idcirco in omnibus negotijs ratio bonae fidei habenda est: cum ei aduersetur mala fides, & dolus, qui in Republica minime est tolerandus, imo a quocunque negocio summis viribus exterminandus. Hinc sane quaeritur, quamobrem iure Ciuili actiones quaedam, & contractus eo distinguantur, quod quidam sint bonae fidei, reliqui vero stricti iuris. §. actionum autem. Instit. de actio. l. in actionibus. de in litem iur. tex. in c. cum venerabilis. de exceptio. & inibi gl. Panor. & alij. Nam cum in omni actione bona fides, & eadem in omnibus contractibus considerari debeat. l. si mandato. §. 1. ff. mandat. l. bonam fidem. C. de actio. & obliga. mirum quibusdam, qui iuris Ciuilis disciplinam summis, quod aiunt, digitis tetigere, videbitur, cur contractus quidam speciali tit. bonae fidei censeantur. Verum apud iuris Ciuilis responsa interdum verbum hoc, bona fides, [art. 2] non tam synceram illam voluntatem, & animum dolo contrarium, quam aequitatem quandam, & iustitiam ipsam a rigore quodam summo segregatam, & puram significat. l. bona fides. ff. deposit. l. at si quis. §. haec actio. ff. de relig. & sumpti. funer. l. si mandauero. §. Iulianus. ff. mand. l. 2. §. vlt. ff. de preca. Rursus strictum ius apud Iurisconsultos appellatur ius praedurum, exactum, & rigoris plenum, quod quidem aequitati, bono, & aequo opponitur. l. 2. §. item Varrus. ff. de aqua plu. arcen. l. placuit. C. de iud. l. in his. ff. de condit. & demonstr. tradit eleganter Budae. in l. 1. col. 2. ff. de iust. & iur. ac de aequitate quidem multa Oldendorpius in tract. de Formula inuestigandae actionis. c. quid sit aequitas. Et idem in forensi disputatione de aequitate. Coelius lib. 4. lectio. Antiquar. c. 22. ex quibus illud satis constat, strictum ius esse, quod stricte & proprie ad corticem literae, absque vlla benignitate & humanitate, est intelligendum, atque interpretandum, & ideo opponitur aequitati, ac bono & aequo, a quo benigna & humana deducitur interpretatio. l. Pantonius. in princip. ff. de acquir. haeredit. l. si ita scriptum. in princip. ff. de liber. & posthumis. l. 1. §. qui operas. ff. ad Tertul. l. Thais. §. libertatem. in fin. ff. de fideicommis. liber. l. si debitor. §. 1. l. inter eos. §. 1. ff. de fideiussor. omnium latissime Andr. Tiraquel. lib. 1. de retract. §. 35. glos. 1. in princip. Hinc denique aequitas rigori, & stricto iuri opposita: est enim mitigatio & interpretatio[art. 3] legis scriptae ex aliqua circumstantia personarum, rerum, aut temporum: quemadmodum ab Aristotele deducitur lib 5. Ethicor. c. 10. ex nostris praeter alios id adnotarunt Fortunius & Budae. in l. 1. 4. notabil. ff. de iustit. & iure, cuius rei & author est Iurisconsultus in d. l. bona fides. ff. deposit. qui exempla huic conclusioni suppeditat. Sic & Quintil. lib. 7. Institu. ca. 7. eo exemplo vtitur, quo & Michael Ephesius super Aristot. in dicto cap. 10. de lege statuente, quod peregrinus muros ascendens occidatur: cuius legis verbis & rigori stricto subest peregrinus, qui muros ascendens hostes vrbem inuadentes eiecit, & fugauit: adest tamen aequitas, quae legem suprascriptam interpretatur, & dictat, hunc peregrinum occidendum non esse. Sic constat, aequitatem esse admirabile quoddam temperamentum, quod ex perfecta ratione omnia moderatur. l. Diuus. ff. de in integrum restitu. l. si seruo fideicommissaria. ff. de haeredibus institu. explicat & Ioan. Corasi. lib. 2. Miscel. capit. 18. Haec vero moderatio ab aequitate deducta ius ipsum non violat, si legislatoris mentem inspiciamus, sicuti manifestum est: imo iustitiam aequitas ista prae se fert, authore Iurisconsulto in l. 1. ff. de iustitia & iur. quo in loco scriptum est, ius esse artem boni & aequi. Hinc apud Aristot. illud ἐπιεικές, & έπιείκεια quibus strictum ius plerumque moderatur. quemadmodum & de hac ἐπιϕκεία sunt Iurisconsulorum testimonia plura, potissimum in l. aut facta. ff. de poenis. & in dicta l. bona fides. optimus text. in l. nulla. ff. de legibus. quae duriorem interpretationem scriptae legis reprobat. Quasi aequitas, quae moderatrix est, a iure non dissentiat. Nam & Cicero ad Herennium lib. 3. iustitia, inquit, est aequitas, ius vnicuique tribuens pro dignitate cuiusque. idem Cicero libr. 3. Officiorum, inquit, In primis operam dabunt vt iuris & iudiciorum aequitate suum quisque teneat. probat idem textus in l. cum nec patronos. C. de iniur. quod si quando aequitas apud authores a iure, vel a iusto distingui videatur, tunc ea distinctio vel referenda est ad ius strictum, & ad iustum, quod a scripta lege descendit, vel ad aequitatem: quae remissio potius benigna sit, & ad indulgentiam quandam atque humanitatem, quam ad ius ipsum spectet. Ex quibus deducitur ius strictum id dici, quod praedurum sit, & asperum, a quo non liceat nec latum vnguem discedere: cuique nihil addi, nec detrahi possit, nisi quod scriptura loquitur. l. si alij. ff. de vsufr. legat. l. contractus. C. de fide instru. hócque ius aequitati opponitur: idémque appellatur ius subtile. l. si ita scriptum. in principio. ff. de liber. & posthum. l. in bello. §. Codicilli. ff. de capti. l. si quis ita scripserit. §. 1. ff. de manumis. testamen. l. si tibi. ff. de donation. l. filio praeterito. ff. de iniusto, rupt. l. per fundum. ff. de serui. rusti. praedi. quibus Iurisconsultorum responsis ius strictum, quod nullam admittit interpretationem, subtile appellatur, & benignae ac humanae interpretationi, aequitatíque opponitur. ad idem l. generaliter. §. si quis seruo. ff. de fideicom. libert. Hac ratione ius istud strictum, quod nullam interpretationem admittit, sed praedure leges & constitutiones iuxta literam intelligit, a veteribus authoribus dictum est summum ius: idémque summa iniuria censetur: cum nimis seuere, & dure, absque vllo temperamento ex eo leges accipiantur, alioqui in maximam Reipublicae vtilitatem ex varijs causis interpretandae, ac moderandae. Etenim summum ius appellatur, quoties de verbis tantum legis contenditur, nec spectatur quid senserit qui scripsit, aut qui loquutus est, quo in genere plerumque sub auctoritate iuris perniciose erratur. l. si seruum. §. sequitur. ff. de verb. oblig. Hinc Terent. in Heauton. dixit, summum ius saepe summa iniuria. Cicero item lib. 1. Offic. existunt, inquit, etiam saepe iniuriae calumnia quadam, & nimis callida iuris interpretatione: ex quo illud, summum ius summa iniuria, factum est iam tritum sermone prouerbium. Hactenus Cicero, qui & in oratione pro Cecinna eleganter scribit. Caeteri tum ad istam hortationem decurrunt, cum se in causa putant habere aequum, & bonum, quod defendant: si contra verbis, & literis, & vt dici solet, summo iure contenditur, solent eiusmodi iniquitati, & boni & aequi nomen dignitatémque opponere. Meminere & huius prouerbij Columella lib. 1. rei rustic. c. 7. & Valerius Maximus lib. 8. cap. 2. Igitur ex his apparet ratio, quare contractus quidam bonae fidei dicantur, reliqui vero stricti iuris. Nam bonae fidei contractus [art. 4] ideo quidam censentur, quod in his alter alteri arbitrio, & officio aequissimo iudicis teneatur de eo, quod ex bono & aequo praestari oportet, etiam si in conuentione id dictum non sit, habet etenim iudex potestatem in his actionibus iudicandi quod sibi bonum, aequumque visum fuerit: quanquam nihil a contrahentibus dictum sit, quod sensere Iuris vtriusque interpretes, praesertim in §. actionum, de actio. glo. & Panor. nu. 20. in c. cum venerabilis. de except. qui contractus stricti iuris ideo dici arbitrantur, quod in his nihil veniat, nec quidquam possit iudex nisi quatenus nominatim a partibus conuentum sit: cum omissum censeatur quod palam verbis expressum non sit. l. quidquid astringendae. l. si ita stipulatus. § Chrysogonus. ff. de verb. obli. atque ita hanc esse huius discriminis rationem nostrates existimarunt: & his suffragatur quod modo late deduximus, nempe bonam fidem quandam aequitatem esse, benignamque ex bono & aequo interpretationem. His accedit Triphon Iuriscons. in l. bona fides. ff. depositi. bona fides, inquit, quae in contractibus exigitur, summam equitatem desiderat. Sic Caius in l. ex maleficijs. ff. de act. & obl. His actionibus, ait, inuicem experiri possunt de eo, quod alterum alteri ex bona fide praestare oportet. ad idem text. insignis in l. quaero. in princ. ff. locat. Nam & tantum in his actionibus bonae fidei, valet officium iudicis, quantum in stipulatione nominatim eius rei facta interrogatio. l. item si. in fi. cum l. seq. ff. de neg. gest. l. mora. §. in bonae fidei. ff. de vsur. l. Lucius. ad fi. ff. de positi. Cic. lib. 3. de Off. Quintum Scaeuolam refert existimanten, in his iudicijs, & actionibus bonae fidei, summam vim esse, quo ad iudicis arbitrium, & fidei bonae nomen manare latissime: ídque versari in tutelis, societatibus, pignoribus, deposito, mandato, emptione, venditione, conductione, & locatione: siquidem eo authore in his magni est iudicis statuere, praesertim cum in plerisque sint iudicia contraria. quid quenque cuique praestare oporteat. Sed adhuc controuertitur, vnde hi contractus & actiones denominationem istam acceperint: cum sint in iure Cesareo alia multa, in quibus benigna & aequa est adsumenda interpretatio: & in quibus iudicis arbitrium plurimum possit, nec adhaerendum mordicus sit verbis, & scripto: sicuti passim apparet. Huic profecto quaestioni, tametsi sufficiens responsio detur ex paulo ante praenotatis, ob exuberantem aequitatem, quae in his iudicijs examinandis versatur, adhuc pro huius rei perfecta cognitione adnotandum est, quod olim praetores Romae multis impediti negotijs priuatas causas non iudicabant, sed litigatoribus tantum petentibus iudices dare solebant. optim. text. in l. placet. C. de pedane. iudicib. Praetor vero statuta die vocatis ad se litigaturis eísque summatim auditis formulam quandam ex proposita causa concipiebat, quam ad pedaneum iudicem deferrent litigatores, quámque formulam in quibusdam iudicijs stricte in ea fere verba, quibus contrahentes vsi fuissent, aut in alia ex natura rei ita includebat, vt iudici fas non esset ab eius praescripto discedere, etiamsi forte id aequum esse censeret. Ita enim eam concipiebat formulam: Si patet Titium Seio centum mutuo dare oportere, Caius condemnato: extra quam si pactum conuentum, ne ea pecunia mutua peteretur, factum sit. Cuius quidem vsus, & praetorij instituti meminere passim veteres, presertim Cic. lib. 2. de Inuent. Theophil. in princi. Instit. de interdict. l. 1. in princip. ff. de fluminib. l. 1. ff. de doli exceptio. & haec formula stricti iuris ideo dicta est, quod iudici priuato recedere non liceret a praetoris praescripto: sed omnis eius potestas intra formulae terminos & fines concludebatur: quod & Seneca lib. 6. de benefic. c. 5. & 6. significat. In quibusdam vero contractibus, his videlicet qui a Iurisconsultis bonae fidei dicuntur, praetor cum iudices dabat, addere solebat illa verba, ex bona fide. Ex qua praetoria formula liberam iudicandi facultatem iudex habebat, iuxta id, quod sibi aequum visum fuisset: nec tenebatur ad strictam praetoris delegationem, nec ad contractus praeduram verborum conceptionem, quod probatur auctoritate Pauli Iurisconsulti in d. l. quaero. ff. locat. vsurae, inquit, in bonae fidei iudicijs non tam ex obligatione proficiscuntur, quam ex officio iudicis applicantur: & rursus inibi fideiussionis formula ad hos contractus ita concipitur: In quantum illum condemnari ex bona fide oportebit, tantum fide tua esse iubes? Cicero item hoc ipsum palam testatur, ita enim libro tertio de Offic. inquit: Atque iste dolus malus etiam legibus erat vindicatus, vt tutela duodecim tabulis: & circunscriptio adolescentium, lege Latoria, & sine lege, iudicijs, in quibus, Ex bona fide, additur. idem Cicero statim. Q. quidem Scaeuola Pontif. Maxi. ait, Summam vim esse dicebat in omnibus ijs arbitris, in quibus adderetur: Ex fide bona. quo in loco meminit omnium fere actionum bonae fidei. idem paulo ante scripserat: Itaque Calphurnius, cum demolitus esset aedes, cognossetque Claudium aedes postea proscripsisse, quam esset ab auguribus demoliri iussus, arbitrum illum adegit, quidquid sibi dare, facere oporteret, Ex fide bona. M. Cato sententiam dixit, & pronunciauit, emptori damnum praestari oportere. Haec Cicero: qui elegantius rem istam explicuit lib. 6. Topicor. ad Trebatium, dum inquit: In his omnibus igitur iudicijs, in quibus, Ex fide bona, est additum, plurimus earum vsus est. Quo in loco Boetius eius interpres ait: In his igitur iudicijs, in quibus additur, vt ex bona fide iudicetur: id est, vbi iudices dantur, vt non strictas inter litigantes stipulationes, sed bonam fidem quaerant, plurimus causarum vsus est. Hactenus doctissimus ille Ciceronis interpres. Sed & ipse Cicero li. 3. de Natura Deorum, inquit: Inde tot iudicia de fide mala, tutelae, mandati, pro socio, fiduciae, reliqua, quae ex empto, aut vendito, aut conducto, aut locato contra fidem fiunt. Inde iudicium publicum rei priuatae lege Latoria. Inde euerriculum malitiarum omnium, iudicium de dolo malo, quod C. Aquilius familiaris noster protulit, quem dolum idem Aquilius tum teneri putat, quum aliud sit simulatum, aliud actum. Haec Tullius. Ex quibus constat, quae sit vera, & propria ratio, ob quam contractus quidam, actiones quaedam dictae sint stricti iuris, quaedam bonae fidei. Etenim lege duodecim tabularum sancitum fuerat his quidem verbis: In contractibus ea praestantior, quae lingua nuncupata sunt, sicuti meminit Cicero libr. 3. de Off. Hanc vero legem praetor obseruandam esse censuit in contractibus stricti iuris, ideóque secundum eam formulam concipiebat: non ita in contractibus bonae fidei, in quorum iudicio exhibebat liberam formulam, addens, vt iudex condemnaret iuxta id, quod ex bona fide praestari oporteret. Quaeram sane adhuc libenter, cur praetor potius his iudicijs, & actionibus addere solebat verba illa, ex bona fide, quam alijs? Et profecto id in causa fuit, quod hi contractus, qui nominatim a Iurisconsultis bonae fidei censentur, magis quam alij essent ad humanum conuictum, & societatem necessarij, sine quibus humana societas consistere nequit. cuius quidem rationis testis integerrrimus est ipsemet Cic. lib. 3. de Off. Fideíque bonae nomen inquit Sceuola existimabat manare latissime: idque versari in tutelis, societatibus, fiducijs, mandatis, rebus emptis, venditis, conductis, locatis, quibus vitae societas continetur. facit ad haec tex. in l. ex hoc iure. ff. de iusti. & iure. & l. iuris gentium. in princ. ff. de pact. Ex praemissis primo infertur, manifestam esse rationem discriminis inter contractus bonae fidei, & contractus stricti iuris: & quamobrem eam appellationem habuerint, & in summa in contractibus, & actionibus bonae fidei officium iudicis plurimum posse, non sic in contractibus stricti iuris: sicuti probatur in §. in bonae fidei. de action. l. quaero. in princip. ff. locat. l. bona fides. ff. deposit. cum multis alijs, quae modo precitata fuerunt, & statim expressim adnotabuntur. Etenim hanc rationem veteres iuris vtriusque professores in dicto capit. cum venerabilis. & in d. §. actionum. de actio. non omnino ignorarunt, tametsi originis cognitionem minime nacti fuerint. Secundo, ex his ipse potissimum ambigo, sitne verum quod hac in re Zasius vir doctissimus scripsit in l. Qui autem. columna tertia. ff. quae in fraud. credit. vbi existimat, contractus istos, quos bonaefidei nomen habere diximus, ideo sic nuncupatos, quod olim apud Romanos hi contractus iurisgentium celebrarentur in templo Fidei nemine praesente, nisi ipsa dea Fide: citat huius antiquitatis authorem Dionysium Halicarnas. cui tamen hac in re ipse opinor minime credendum esse. etenim praeterquam quod reliqui Latini authores hoc subticuerunt, minime subticendum, non est vero simile in Republica ita bene instituta, contractus istos, quibus humanum commercium innititur, adeo secrete celebrari, vt nullus testis esset conuentionis, si ea, contempta diuina religione, quod frequentissime contingit, negaretur: ideoque hanc Zasij rationem reijciendam esse censeo: potissime, quia ex varijs authorum locis apparet, apud Romanos contractus istos testibus, & arbitris celebrari solere. Et eo praesertim, quod non meminerim apud Dionysium Halicarnas. me legisse, quod Zasius ex eodem authore retulit. Nam locus ex Dionysio lib. 2. de Antiquit. qui forsan Zasium fefellit, nihil ad hanc rem pertinet. Etiam si de dea Fide, atque de contrahentium conuentionibus tractauerit illic author ille celebratissimus. Tertio, hinc apparet, adhuc iure Romanorum, & nouellarum Constitutionum aetate Iustiniani, & hisce quidem temporibus manere discrimen maximum inter actiones bonae fidei, & stricti iuris: tametsi solennitas illa praetoris, qua formulas & concipiebat, & dabat, sublata sit. l. 1. C. de formulis. & ibi Doctor. tradit Ias. in princip de actio. nu. 27. ac notatur in l. edita. C. de edendo. & explicat Alciat. lib. 4. dispunct. cap. vlti. Quarto, subsequitur ex praecedentibus, falsam esse opinionem Bald. qui in capit. 1. de plus petit. in fine scribit, iure Canonico contractus [art. 5] omnes bonae fidei censeri etiam eos, qui iure Ciuili stricti iuris nominantur, atque idcirco iure Pontificio sublatam esse distinctionem contractuum stricti iuris a contractibus bonae fidei. huic sententiae Bald. sequutus subscripsit Ias. in §. actionum. num. 4. & in §. quadrupli. ad fin. de actio. item Lancelo. Galiaula in l. 4. §. Cato. col. 18. ff. de verb. obligat. etenim haec conclusio falsa est, nec iure Pontificio alicubi haec actionum distinctio reprobata fuit, vnde cum ea iure Ciuili admissa sit, existimandum est in dubio tacite a iure ipso Pontificio admitti. capitul. 1. de noui oper. nunciat. imo expressim isthaec iuris Caesarei distinctio probata videtur in capitul. cum venerabilis. de exceptio. qua ratione a Baldo dissentiunt Iason in l. cum postea. numero 3. C. de pact. idem in l. quod te mihi. numero 34. ff. si cert. petat. Anto. Burgens. in cap. cum dilecti. de emptio. & vendit. nume. 54. & Ludouic. Gomezi. in d. §. actionum. nu. 4. posset fortassis Baldi adnotatio procedere, vbi versatur causa pia, vel quid simile, ex mente ipsorum Canonum. Quinto, hinc explicari poterit discrimen illud, quod communi omnium consensu constitutum est inter contractus bonae fidei, & contractus stricti iuris. Nam licet [art. 6] dolus dans causam contractui bonae fidei, efficiat contractum illum nullum ipso iure. l. & eleganter. vbi glos. & Bart. ff. de dolo. l. 3. §. vltim. ff. pro socio. l. in causae. ff. de minori. glo. in l. 2. C. de rescin. vend. l. 57. tit. 5. part. 5. tamen dolus etiam dans causam contractui stricti iuris non reddit contractum nullum ipso iure, sed rescindendus is contractus est. l. dolo vel metu. C. de inutilib. stipul. d. l. & eleganter. §. non solum. Quae quidem differentia traditur per glos. in cap. cum dilecti. de. emptio. & vendi. Bartol. in d. l. & eleganter, communíque doctorum suffragio recipitur, secundum Imol. col. 3. & Anton. Burgens. nume. 45. in d. cap. cum dilecti. Ias. in dicto §. actionum. nume. 28. vbi glos. eandem distinctionem probat. Fatetur item eam esse communem Nicellus de Concordia glossarum capit. 13. aduersus quam communem post Petrum a Bellapertica, & Fabrum in dict. §. actionum disputat latissime Ioan. Igneus in l. contractus. ff. de regul. iuris. numer. 105. contendens contractus bonae fidei etiam ipso iure nullos non esse, imo validos censeri, licet dolus eisdem causam dederit: sicuti & validi iure ipso sunt contractus stricti iuris, quibus dolus causam dederit. Quid autem referat, contractum esse nullum ipso iure, aut rescindendum, tradidere multi, sed praesertim Andr. Tiraquel. in l. si vnquam. C. de reuocan. donatio. in verbo, reuertatur. numero 119. & sequentibus. hoc tamen in loco non omittam referre, quae Franciscus Duarenus in l. in actionibus. ff. de in lit. iur. nume. 15. scribit, de his contractibus bonae fidei, & stricti iuris, quibus dolus causam dederit. Nam praemittit apud veteres, praetorem, qui iuris ciuilis custos dicebatur, ius non habuisse tollendi aut abrogandi ius Ciuile, & populi Romani leges, sed ei tantum permissam fuisse emendationem, ac interpretationem iuris, quae ex bono, & aequo sit. l. 1. ff. de ferijs. l. ius autem. ff. de iustitia & iure. Quod igitur praetor ad emendationem, & interpretationem iuris ciuilis statuebat, licet ius diceretur, attamen quia ius Ciuile primarium erat, & superius, non ita simpliciter nomen iuris obtinuit: ideóque ius illud Ciuile exprimere volentes Iurisconsulti per excellentiam, & quia praetorium ius ad illius interpretationem, & moderamen statuebatur, ipsum, Ius, appellarunt. testis est Vlpianus in. l. 1. §. vltim. ff. de superficie. Seruitutes, inquit, pretorio quoque iure constituuntur, & ipsae ad exemplum earum, quae ipso iute constitutae sunt, vtilibus actionibus petuntur. idem in l. 1. ff. quod falso tutore, ait: si praetor decreuerit ratum se habiturum id, quod his authoribus gestum est, tunc valebit per praetoris tuitionem, non ipso iure. Ad haec est & singularis text. in l. prima. ff. Quibus modis vsusfru. amit. parui, inquit Iuriscon. refert, vtrum iure sit constitutus vsusfructus, an tuitione praetoris. Hoc ipsum probatur in l. si vsusfructus. ff. de vsufructu. quemadm. caue. Illud, ait, sciendum, siue ipso iure quis vsum fructum habeat, siue per tuitionem praetoris: nihilominus cogendum esse fructuarium cauere, aut actiones suscipere. Hinc sane pactum iure Ciuili, per pactum non tollitur, sed per tuitionem praetoris. l. si vnus. §. pactus. ff. de pact. Nam etsi legibus Romanis cautum sit stipulationem per stipulationem tolli, & elidi, non sic eodem iure Ciuili de pactis statutum est: & ideo qui iure ipso, id est, iure Ciuili, obligatur, per praetoris tuitionem defenditur ab obligatione. Praetor enim aequitate motus pacta quaedam tuetur, temperans rigorem iuris Ciuilis, ex quo vim nullam obtinuerant. His Cicero adstipulatur lib. 2. de inuent. 10. & lib. 2. ad Herennium ita scribens: Sunt enim pacta, quae legibus seruanda sunt: Sunt item pacta, quae sine legibus obseruantur ex conuentu, que iuri praestare dicuntur. Iuri vero dicuntur prestare: quia cum praetor exceptione data eum, qui iure Ciuili obligatus est, tueatur, constat actionem iure Ciuili competentem inefficacem remanere. §. 1. Instit. de excep. l. nihil inter est. ff. de regul. iur. l. quod si maritus. ff. de constit. pecu Praetoris siquidem formula haec erat: Si patet Titium Sempronio stipulanti centum promisisse, Meuius iudex esto, extra quam si dolo inductus, aut metu coactus promiserit. Vel ita concipiebatur exceptio pacti de non petendo, Extra quam si pactum conuentum, ne ea pecunia peteretur, factum sit. arg. l. exceptio. ff. de except. Atque haec ideo praenotata fuere, vt hinc constet apud veteres Iurisconsultos verba isthaec: ipso iure, idem significare quod illa, iure Ciuili, ad differentiam iuris praetorij, eiúsque aequitatis, ac moderationis. Qua ratione postea iure Pontificio, & constitutionibus nouellis haec verba in eum sensum accipiuntur, vt significent ab initio statim vel actum nullum esse, vel valere iure Pontificio, Caesareo, quocunque vel alio, de quo tractetur, ad exemplum quidem veteris significationis, iuxta quam omnino iure Ciuili actus vel erat nullus, vel validus: licet praetoria aequitate rescinderetur quandoque, & plerumque tuitione quadam defenderetur. His denique praecognitis illud est obseruandum, quod olim apud Romanos contractus dolo initus efficax erat, dolíque nulla ratio apud iudicem habebatur, nisi in bonae fidei iudicijs, aut nisi minor dolo esset circunscriptus: donec praetores ius Ciuile moderantes vel doli actionem, vel exceptionem litigaturis concedebant, sequuti, & in iudicijs constituendis admittentes formulas quasdam, quas Aquilius Iurisconsultus aduersus dolosos ediderat. cuius rei testimonia sunt apud ipsum Ciceronem libro 3. de Officijs, is inquam ait: Atque iste dolus malus, etiam legibus erat vindicatus, vt tutela duodecim tabulis, & circumscriptio adolescentium lege Latoria, & sine lege iudicijs, in quibus, Ex bona fide, additur. Idem Cicero eod. li. Stomachari, inquit Cannius. Sed quid faceret, nondum enim Aquilius collega, & familiaris meus pertulerat de dolo malo formulas. Item & ipse Tullius libr. 3. de Natura Deorum. Inde tot iudicia de fide mala, tutelae, mandati, pro socio, fiduciae, reliqua quae ex empto, aut vendito, aut conducto, aut locato contra fidem fiunt. Inde iudicium publicum rei priuatae lege Latoria, inde euerriculum malitiarum omnium, iudicium de dolo malo, quod Caius Aquilius familiaris noster protulit. Idem lib. 1. de Officijs. Iam illis promissis non standum esse, quis non videt, quae coactus metu, aut dolo deceptus quis promiserit? quae quidem pleraque iure praetorio liberantur, nonnulla legibus. Hactenus Cice. Ex quibus apparet, dolum iure ipso, id est, Ciuili in bonae fidei iudicijs vindicari: in caeteris iure tantum praetorio, per actionem aut exceptionem doli: quo item fit, vt iudicijs bonae fidei nusquam oportuerit a praetore dante iudicem, addi exceptionem doli: ea etenim ipsis iudicijs huiusmodi inest. l. huiusmodi. §. qui seruum. ff. de lega. 1. sed etsi. ff. solut. matri. l. 3. C. de rescind. vendi. Sexto ab huius quaestionis definitione infertur, plurima cessare, quae per Petrum, Cynum, & alios adducuntur aduersus communem sententiam, qua definitum est, contractus bonae fidei, quibus dolus causam dederit, nullos esse ipso iure, non sic contractus stricti iuris. Nam Ius Ciuile irritum esse censet contractum bonae fidei ab ipso quidem initio, & nullum omnino ratione doli, qui causam contractui dederat, atque ideo ipsum ius Ciuile actionem dat, & exceptionem ad illum dolum vindicandum, ex quibus contractus rescissio ad expeditiorem effectum peti vel obijci poterit, eáque actio de dolo ipsi contractui videtur inesse, sicut & exceptio doli, quemadmodum superius probatum, quicquid aliter hac de re Doctores nostri scripserint. Septimo hinc & illud constat, non satis Petrum a Bellapertica rem istam intellexisse, dum aduersus rationem communioris opin. argumentatur contractum stricti iuris, cui dolus causam dederit, nullum esse ipso iure, si & contractus bonae fidei ex hoc nullus sit. Nam ipse scribit ita in contractibus stricti iuris, vt in bonae fidei ex dolo dante causam contractui deficere consensum, quem dolus omnino impedit, & sic substantiam obligationis & contractus: ideoque si contractus bonae fidei nullus censeatur ipso iure ex eo, quod substantia, quae a consensu pendet, deficiat, eadem ratione & contractus stricti iuris censeri debet ipso iure nullus ratione doli dantis causam contractui. Etenim vtcunque sit, etiam si consensus desit in contractibus stricti iuris, quia dolus dat contractui causam. l. qui cum tutoribus. §. qui per fallaciam. ff. de transact. l. si per errorem. ff. de iurisd. om. iudi. l. si quis cum aliter. ff. de verb. oblig. tamen lex ciuilis Romanorum, quae a praetorio iure distinguitur, noluit dari actionem ad vindicandum istum dolum, nec eum vindicare in contractibus stricti iuris, tametsi in contractibus bonae fidei dolum istum non tantum improbet, sed & legibus vindicandum esse censeat, vnde Conrad. in summario totius operis de contractibus ad q. 57. dist. 3. post decimumquartum dictum Petrum in hac argumentatione reprehendit, ex eo, quod ius Ciuile voluerit contractum bonae fidei, cui dolus causam dederit, nullum esse, nec tamen idem voluerit de contractu stricti iuris, etiam quo ad consensus defectum omnino pari, nempe quia dolus contractui causam dederit, vnde secundum eum etiam si ex natura rei ob deficientem consensum hi contractus bonae fidei & stricti iuris pares sint: tamen quo ad iuris Ciuilis remedia, & dispositionem liberam impares censentur, & censendi sunt. Cum liberum legi fuerit hoc vni concedere, & alteri negare varijs ex causis. Non tamen omnino est admittenda ratio suprascripta, qua diximus dolum dantem causam contractui consensum impedire, quatenus consensus substantia contractus est. l. consensu. ff. de actio. & obliga. nam si haec fuisset principalis ratio, ex qua ius Ciuile voluit, & statuit nullum esse contractum bonae fidei: profecto eadem ratione idem foret in contractibus stricti iuris dicendum: cum & in eis substantia, id est, consensus deficeret. quod fatetur Bar. in d. l. & eleganter. col. 3. Sed quamuis dolus det causam contractui bonae fidei, vel stricti iuris, non ex hoc sequitur consensum substantialem contractus defecisse. etenim vere contrahens consensit, Quod si dixeris, hic non consensisset, nisi dolo inductus foret ad consentiendum: fateor quidem, & tamen illud constat, quod nihilominus vere consensit contractui, licet in causa inducente ad consensum errauerit, & deceptus fuerit: sicuti Bart. in d. l. & eleganter, adnotauit. idémque probatur efficaci exemplo. Ad contractum enim matrimonij consensus & is liber omnino pro eius substantia necessarius est. c. cum locum. de sponsali. & tamen si quis dolo inductus fuerit falsis persuasionibus, & causis, vt Mariam vxorem accipiat, in eamque vxorem accipiendam consentiat (alioqui dubio procul non consensurus) si certus esset causas sibi expressim significatas falsas esse: profecto hic matrimonij contractus validus est: non alia ratione quam quod substantialem consensum habeat, qui ad coniugium necessarius est: quemadmodum in hac specie ipse probaui in Epitome ad 4. lib. Decret. 2. par. c. 3. §. 7. nu. 3. quo in loco, & de matrimonio per errorem contracto, tractaui. Octauo infertur, non esse propriam, nec veram rationem, quam tradit Curt. Iunior in l. in actionibus. ff. de in lit. iur. nu. 4. huius quidem distinctionis contractuum bonae fidei a contractibus stricti iuris. Is inquam existimat, bonae fidei actiones ideo dictas esse, quod licet dolus ab omni contractu abesse ac bona fides vbique abesse debeat, tamen in his contractibus, qui bonae fidei sunt, magis necessaria sit, & ad eorum substantiam pertineat: cum contractus bonae fidei nullus sit ipso iure, si dolus ei dederit causam, quod modo explicuimus. Etenim iuxta praemissam a nobis traditionem non ideo contractus bonae fidei ex dolo dante causam contractui nullus est ipso iure, quod bona fides ad eius substantiam requiratur. Et praeterea libenter quaeram a Curtio, cur magis in his contractibus bona fides ad eorum substantiam pertineat, quam in alijs, qui stricti iuris nominantur? vnde sufficiens non est ratio Curtij, praesertim quod priuilegia & iura, quae his contractibus bonae fidei lege dantur, ac competunt, etiam ad eos pertinent, in quibus contrahentium dolus minime contigerit. l. bona fides. ff. deposit. l. 1. §. actionem. ff. eod. titul. & constat ex differentijs, quas inter contractus bonae fidei, & stricti iuris explicat glo. in d. c. cum venerabilis. vbi Panor. de except. Doctores in d. §. actionem. vbi Lud. Gomez. tradit numero 24. sex differentias inter contractus bonae fidei, & stricti iuris: aliam ponit glo. in c. cum dilecti. de empt. & vendit. Deinde ratio Curtij ex eo deficit, quod bonae fidei vocabulum in hoc tractatu non tantum pertinet ad id, quod a dolo, fraude, & calliditate alienum est, sed & ad illud quod bonum & aequum censetur, iuxta dict. l. bona fides. & ea, quae ex Cicerone paulo ante commemorauimus. Nono deducitur ab his, in animae iudicio minime considerandam esse hanc differentiam contractus bonae fidei & stricti iuris, quoties dolus dederit causam contractui. Nam siue contractus, cui dolus causam dederit, sit bonae fidei, siue stricti iuris, omnino nullus erit, nec dolosus eo vti poterit, etiam nulla rescissione praemissa, nec dolum passus ex eo tenetur ante rescissionem: siquidem in eo foro non tractatur de subtilitatibus his, & distinctionibus iuris Ciuilis a praetorio, sed tantum agitur de natura rei, secundum quam non differt contractus stricti iuris, quantum ad hoc, a contractu bonae fidei: cum, etsi lex ciuilis omiserit actionem dare aduersus dolosum, non ex hoc eum liberat ab eo iure naturali, quo tenetur is dolo abstinere, proximúmque non decipere: atque ita visum est Conrado in tractatu de contractibus, in Summario totius operis ad quaestionem 57. distinctione 3. post decimumquartum dictum. idémque potest colligi ex his, quae nos explicuimus in regul. Peccatum, de regulis iuris 2. part. §. 3. num. 7. Haec sane de bona fide quantum attinet contractus, qui a Iurisconsultis bonae fidei dicuntur. # 7 -  SVMMARIVM. -  1 Quis dicatur bonae fidei possessor. -  2 An possit dari medium inter bonam, & malam fidem, & inibi qualiter contrariorum eadem sit disciplina. -  3 Dubitans an res sit sua vel aliena, an habeat bonam fidem, & an possit eam rem vsucapere? -  4 Intellectus cap. Si virgo. 34. q. 2. -  5 Errans in iure nec assistenti, nec resistenti, an habeat malam fidem: & ibi de iuris errore numeris sequentibus. -  6 Examinatur sententia Bart. in l. sed si lege. §. scire. ff. de petit. haered. -  7 Ignorantia iuris humani, an habeat culpam? -  8 Error iuris, an in animae iudicio praescriptionem impediat? -  9 Error iuris maxime dubij & perplexi, non impedit praescriptionem. -  10 Error iuris simul cum errore facti contingens, an impediat praescriptionem? §. SEPTIMVS. SVperest nunc examinare bonae fidei significationem, quo ad vsucapionis, & praescriptionis tractatum: cum in eo saepissime requiratur exacta huius dictionis elucidatio: maxime agendum erit, quis dicatur habere [art. 1] bonam fidem: item quis dicatur bonae fidei possessor. Et sane bonae fidei possessoris est, qui iuste credit rem quam possidet, ad se pertinere. l. bonae fidei. ff. de verbor. significa. vbi bonae fidei emptor dicitur, qui credit venditorem tradentem esse dominum: ac subinde credit rem venditam titulo emptionis in eius dominium transijsse. Sic & is, qui scit rem venditam non esse venditoris, potest habere bonam fidem, si eam emerit, existimans venditorem habuisse a vero domino vendendi licentiam, quod probat Dinus in hac regula, in princip. ad haec facit text. optimus in capitul. si virgo. 34. q. 2. Etenim si mala fides est credulitas rei alienae, a contrario bona fides erit iusta credulitas rei proprie. tex. ad idem in l. si existimans. ff. pro solut. l. si fundum. ff. de acquir. posse. l. vlt. C. vnde vi. tradidere Bart. in l. furtum. §. fundi. ff. de vsucapio. Balb. de praescript. 2. part. 3. part. princip. in princi. Doct. in c. vlt. de praescript. & in hac regu. possessor. Primo hinc deducitur quaestio non inelegans, qua controuertitur, possítne dari medium inter bonam & malam fidem, ita quidem, vt quis in eo sit statu constitutus, quod in re per eum possessa nec habeat bonam nec malam fidem? Et Dynus in huius regul. commentarijs. in princip. existimat, bonam [art. 2] & malam fidem contraria esse, atque ideo si quis sit malae fidei possessor, statim apparere, eum non esse bonae fidei possessorem: & praeterea, inquit, quod habita cognitione bonae fidei, cognoscitur & mala fides: quia, si contrarium eius, quod posuimus ad bonam fidem, constituamus, id pertinebit ad malam fidem. Sic denique contrariorum eadem est disciplina, id est, eadem est ratio cognoscendi contraria, cum per intelligentiam vnius contrariorum, & alterius vis cognita sit. Etenim, vt Aristot. ait libr. 2. Rhetoricorum, contrariorum eadem est disciplina, sed contraria vis. idem repetit Aristot. in Topicis. idcirco quidem contrariorum eadem est disciplina, quia eadem est ratio cognoscendi contraria, cum altero eorum cognito, vtriusque proprietas cognita sit: sed tamen contraria vis est contrariorum, non contrarium eius, quod in vno constituimus, in altero est statuendum. qua de re latius Alexand. Zasius, & alij in Rub. ff. de acqui. poss. Euerard. in locis legalibus. c. 75. Titelmannus in Dialectica. c. 22. lib. 5. & alij plerique, quorum exempla modo missa facimus: hoc tantum ad intellectum Dyni, qui eadem vtitur argumentatione, adnotantes. Ex quibus & illa procedit argumentatio: ad remotionem vnius contrariorum sequitur positio alterius, & illa, ad positionem vnius contrariorum sequitur alterius remotio, secundum Aristot. li. 2. Topic. l. hec verba ille. ff. de verb. signif. l. sed si pupillus. §. si institoria. ff. de institor. l. 1. C. de furtis. c. cum renunciatur. 32. q. 1. c. quicunque ab origine. de poenit. dist. 2. igitur, qui bonam fidem non habet, is necessario in mala fide est: & qui malam fidem non habet, eadem ratione bonam fidem habere dicitur, vnde consequitur, non esse dare medium inter bonam & malam fidem. Verum argumentationem istam oportet planius intelligere, nam vbi inter duo contraria nullum constitui potest medium, valet praedicta argumentatio affirmatiue & negatiue in hunc modum: Est contractus bonae fidei, ergo non est contractus stricti iuris. Item, non est contractus bonae fidei, ergo est contractus stricti iuris. Quod si duo sint contraria mediate, quia inter ea medium constituitur, valida est argumentatio affirmatiue, non negatiue: est haec res alba, ergo non est nigra. non tamen recte sequitur: haec res non est alba, igitur est nigra. Sunt enim & alij colores medij inter album & nigrum. atque ideo ad negationem vnius coloris non sequitur positio alterius contrarij. tex. opt. in l. si inter me & te. vbi Paul. de Castr. ff. de except. rei iudic. glo. in l. 1. §. scientiam. ff. de tribut. cui & alia est in hoc similis, in l. sed si lege. §. scire. ff. de petit. haeredi. & ibi Paulus de Castro. notant in specie Euerard. in d. c. 75. ad finem. Andreas Gammarus lib. 2. Topicor. ca. de loco a contrarietate. Claudius Cantiuncula in loco a contrarijs, & Hegendorphinus lib. 4. vbi de loco a contrarijs agit. Ad propositam ergo quaestionem manifeste deducitur, non posse argumentationem negatiue procedere: hic non est bonae fidei possessor, igitur mala fide possidet. Sic nec illud sequitur: hic non est male fidei possessor, ergo bona fide possidet: tametsi optime sequatur: hic est bonae fidei possessor, ergo non possidet mala fide. Item, hic possidet mala fide, igitur non est bonae fidei possessor. Est equidem medium inter bonam & malam fidem. l. 1. §. scientiam. proxime allegata. Hoc autem medium constituitur in eo, qui dubium habet, [art. 3] & dubitat, an res per eum possessa sit sua vel aliena. hic sane non habet bonam fidem, nec item malam: non enim habet bonam, quia non credit rem ab eo possessam esse suam: non habet malam, quia non scit rem ipsam alienam esse: quamobrem, dubitantem non habere nec bonam nec malam fidem, adnotarunt glo. in l. 1. C. de acqui. poss. gl. in l. 2. ff. pro solu. gl. item in l. 3. §. generaliter. ff. de acq. poss. communiter inibi recepta secundum Alex. & Iaso. & hinc distinctio singularis exponitur quo ad praescriptionem, vt dubitans non possit incipere vsucapionem nec praescriptionem, & dubitatio impediat initium praescriptionis, non tamen eius cursum, si ab initio praescribens bonam fidem habuit, licet postea, priusquam prescriptio fuerit perfecta, superueniat dubitatio, quemadmodum explicant Bart. in l. naturaliter. 2. col. ff. de vsucap. Panorm. in c. vlti. de praescript. num. 39. Imol. in verbo, bona fides. Feli. ibi num. 9. Syluest. in verb. prescriptio. 1. §. 3. Francisc. Balb. de praescriptio. 2. par. 3. par. princ. quaest. 2. & hec est communis resolutio, vt fatentur Panor. Felin. & Balb. in dictis locis. idem asseuerat Ioan. Hannibal in repetitione d. l. naturaliter. nu. 117. quo in loco latissime de hac distinctione disputat, pluraque adducit in comprobationem & improbationem huius communis sententiae. Caeterum Panor. in d. c. vlti. nu. 39. in hac q. rationem quandam comminiscitur, quam & ipse commendat scribens, quod is dicitur habere bonam fidem, [art. 4] qui ignorat rem, quam possidet, esse alienam, vel qui non habet scientiam rei alienae. c. si virgo. 34. quaest. 2. Is autem, qui dubitat, non habet scientiam rei alienae: igitur secundum eum dubitans bonam fidem habet: quod etiam adnotauit gl. in d. c. vlt. & in c. si diligenti. de praescr. Haec vero Panor. ratio satis falsa est, nec potest vlla ratione defendi. primum etenim si ea vera esset, posset praescriptio a dubitante incipere, & deinde dubitans bonam fidem haberet: vtrunque quidem communis omnium sententia, quam & ipse Abb. sequitur, omnino negat. nec obstat text. in d. ca. si virgo. dum dicit: Is est bone fidei possessor, quamdiu se possidere ignorat alienum. Nam verbum illud, ignorat, accipitur de illa ignorantia positiua, qua quis errat, credens rem, quam possidet propriam esse, cum sit aliena: nec intelligitur de ignorantia negatiua, qua quis dubitat, rem, quam possidet esse suam. hic enim intellectus patet ex similitudine, qua vtitur ille text. prioris casus ad sequentem, de illo, qui rem carnalem habuit cum ea, quam ignorat ante cum alio matrimonium contraxisse: nam si posterior hic casus de dubitante esset intelligendus, proculdubio mortale adulterij crimen esset haec fornicatio: quod ille text. negat, vnde vterque casus non de dubitante accipiendus est, sed de ignorante vera quidem, & positiua ignorantia: quamobrem parum ille text. vrget pro Panormita. sicut aduertunt Hadria. quodlib. 2. versi. ad secundam. idem in 4. sentent. c. de praescriptio. & Ioan. a Medina. de rest. quaest. 10. & 17. locus autem alter a glo. ex Iurisconsultis adducitur in l. qui scit. §. bonae fidei. ff. de vsur. Cuius auctoritate glo. existimat dubitantem habere bonam fidem. Enimuero Iurisconsultus inibi loquitur de eo, qui postquam semel rem habuit bona fide, ante completam vsucapionem habuit scientiam rei aliene: & sic non agit ille tex. de dubitante. atque ita, si locus ille probaret, dubitantem bonam fidem habere: idem profecto expressim probasset, scientem rem alienam esse, bonam fidem habere, quod falsum est. Potissimum locus ille Iurisconsulti huic proposito minime conuenit, quia tractat de fructib. perceptis ab eo, qui rem bona fide acquisiuit, postea tamen quam habuit scientiam rei alienae, & bona fides cessauit, malaque accessit: idque peculiaribus quibusdam rationibus obtinuit, de quibus ipse disputaui libro 1. variar. resol. c. 3. num. 7. vbi diligentius Iurisconsulti locum examinaui. Antonius autem a Butrio in d. c. vlt. aduersus opinionem communem insurgit, existimans prescriptionem inceptam a bonae fidei possessore minime continuari, imo interrumpi ex eo, quod praescribens dubium habeat, sitne res quam possidet, sua, vel aliena. huic sententiae & alij ex nostris accessere, sed & ex Theologis Hadrian. in 4. senten. in tract. de restitutione c. de praescriptione. idem probat duabus presertim rationibus, quarum prior inde procedit, quod mortaliter peccet qui dubius, an res, quam possidet, aliena sit, eam detineat, nec restituat. Nam is, qui dubius, an liceat sibi absque mortali crimine quicquam agere, id nihilominus agit, exponit se periculo peccandi mortaliter, ideoque mortaliter peccat, iuxta illud, qui amat periculum, peribit in illo. Ecclesiast. c. 3. c. literas. de restit. spol. c. in praesentia. de sponsa. igitur qui dubius est, an possit absque mortali peccato, rem, quam possidet, detinere, quia dubitat an aliena sit, eamque detineat, nec statim eam restituat, mortaliter peccat: ob idque malam fidem omnino habet, nec praescribere poterit, etiamsi isthaec dubitatio contigerit, posteaquam iam bona fide fuerat olim incepta praescriptio: siquidem mala fides ex hac dubitatione deducta quandoque praescriptionem interrumpit. Posterior autem ratio, quae aduersus communem proponitur, premittit ad prescriptionem necessariam fore bonam fidem continuam toto praescriptionis tempore. capi. vlti. de praescriptio. cum similibus. que quidem bona fides palam deficit eo ipso, quod possessor dubitare incipit, & dubitat, rem quam possidet, esse suam. ergo prescriptio bona fide incepta, propter dubitationem contingentem durante praescriptione cessat & interrumpitur. His vero rationibus pro communi sententia respondetur, & quidem priori satis fieri poterit, si praemittamus, dubium esse duplex, speculatiuum scilicet, & practicum. Speculatiuum contingit, quoties quis mente & animo dubitat de aliqua re, quo ad eius qualitatem & conditionem: item dubitat de facto, & eius veritate sola quidem speculatione. Dubium autem practicum est, & accidit, vbi quis non tantum dubitat in genere, & sic de conditione rei, vel de facti veritate: sed etiam dubitat, an ei modo licitum sit, agere eum actum, de quo ratione dubitationis circa eius qualitatem & conditionem, ac facti veritatem contingentis, speculatione quadam etiam dubitauit. Agere enim contra dubium speculatiuum tantum, peccatum non est, modo non agatur contra dubium practicum: quod ipse probaui in Epitome de sponsalibus & matrimonijs. 2. parte. capit. 7. §. 2. numero 10. Sic, qui possidet aliquam rem titulo domini, licet dubitet, eam rem suam esse, & ad eum pertinere, tamen non est dubius practice: quippe, qui existimet, in hoc dubio posse iustissime eam rem per eum possideri titulo domini, nec interim donec appareat, quod aliena sit, teneri ad restitutionem. quemadmodum & idem Hadrian. in d. quodlib. 2. versic. ad primam confirmationem, scribit, posse quempiam absque peccato mortali, rem, quam dubitat esse suam, iustis ex causis detinere, nec teneri ad eius restitutionem. Vnde consequitur, dubitantem rem esse suam, non contrahere malam fidem, nec eam habere, etiamsi rem iure dominij retineat. quod & Ioan. a Medina probat in li. de restitu. quest. 17. Potest enim contingere, meipsum dubitare, an res, quam possideo, sit mea dubio quidem speculatiuo, & tamen practice non dubitare, quin mihi stante hoc speculatiuo dubio liceat rem ipsam habere iure dominij: imo certus vere sum, me non teneri ad eiusdem rei restitutionem, ex quibus apparet communem Doctorum distinctionem veram esse, nec posse improbari ex hac ratione, quam Hadrian. & alij tradiderunt. Altera ratio tollitur ex eo, quod Iure Canonico & Ciuili ad initium prescriptionis bona fides necessaria est. l. 1. C. de vsucapio. transformand. gloss. in l. 1. C. de acquirend. possess. Et hec secundum communem distinctionem ab initio requiritur. Prescriptio vero bona fide incepta non interrumpitur, nisi ex mala fide: vt in hac regu. & in dicto capit. vltim. probatur. & in capit. vigilanti. eodem titu. idcirco falsum est, quod quidam aduersus communem vt verum premittunt, existimantes iure requiri, & exigi ad prescriptionem continuationem bone fidei toto praescriptionis tempore. Etenim contrarium verius est, satisque probatur in dicto capit. vltimo. vbi Romanus Pontifex, postquam scripserat, praescriptionem nullam absque bona fide procedere, intulit Corollarium quoddam in haec verba: Vnde oportet, vt, qui praescribit in nulla temporis parte rei habeat conscientiam alienae. Ex quibus verbis deducitur primum, prescriptionem cum mala fide non posse procedere. item constat, quod est necessaria bona fides ad initium prescriptionis: deinde nihil aliud, quantum attinet bone fidei materiam, praescriptionem semel inceptam vitiare, quam scientia rei aliene, quae peccatum mortale pre se ferat: igitur non idem erit in dubitatione rei alienae. Est & alter casus, in quo potest constitui medium inter bonam [art. 5] & malam fidem: nempe, cum quis errat in iure, quod nec assistit nec resistit, vt censet Barto. in l. sed si lege. §. scire. ff. de petit. hered. qui asseuerat, errantem huius iuris errore nec habere malam nec bonam fidem. Sed tamen ad huius sententie veram cognitionem expedit altius expendere, an ex iuris errore quo ad vsucapionem vel prescriptionem procedere possit bona fides? qua in controuersia sit prima conclusio. Error iuris non producit bonam fidem sufficientem ad praescribendum, quoties titulus est huic prescriptioni necessarius. l. nunquam. ff. de vsucapi. l. si fur. §. 1. ff. eod. titu. l. iuris ignorantia. ff. de iuris & fact. ignorant. optima gloss. in c. Apostolicae. de donat. & in c. dudum. de deci. text. in c. 2. §. contractus. de reb. Eccles. in 6. c. qui contra iura mercatur. de regu. iur. in 6. l. quemadmodum. C. de agricolis & cens. lib. 11. Etenim cum titulus iustus ad prescriptionem iure requiritur, non potest titulus iniustus iuris errore, quod minime suffragatur cuiquam in acquirendis, & simul causam dare vsucapioni, & bonam fidem producere. huius conclusionis auctor est Dynus in hac regul. num. 40. & omnes idem probant, quorum statim ad secundam conclusionem mentionem faciemus. Etenim ius non censet titulum istum iuris errore constitutum, sufficientem fore ad praescribendum, nec item bonam fidem ad hoc errore iuris deductam. Secunda conclusio. Error iuris bonam fidem inducit sufficientem ad eam praescriptionem, quae titulum minime requirit: sed sola bona fide procedit. Hec conclusio probatur ea ratione, quia, si praescriptio tantum bonam fidem exigit, & bona fides vere detur etiam premisso iuris errore, palam consequitur, hanc bonam fidem sufficere. deinde idem probatur in c. peruenit. de emptio. & vendi. vbi Anton. & Imol. idem Imo. in d. c. de quarta. de prescrip. & in c. vlt. eod. tit. colum. 4. Paul. de Cast. in cons. 44. colum. penul. lib. 2. idem Paulus in d. l. Celsus. col. 2. vbi Bart. pen. colu. hoc ipsum tenet Alex. consilio 125. col. 3. lib. 4. Fel. in capi. cum contingat. de rescript. col. 3. Iason in l. si quis id quod notab. 8. & ibi Dec. colum. 5. ff. de iurisdict. omn. iudic. & Anto. Rub. consilio 75. qui hanc opinionem fatetur communem esse. idemque constat ex traditis per Feli. in d. c. de quarta. nu. 34. & Balbum in repet. l. Celsus. ff. de vsucap. 4. notab. atque in hunc sane modum iuxta duas has conclusiones intelligendae sunt variae glossarum auctoritates, que in hac controuersia nunc vnum, nunc contrarium responderunt. Praesertim ex his constat, non recte ad hanc secundam conclusionem adduci gloss. in dict. c. de quarta. vbi tenuit, iuris errorem producere bonam fidem sufficientem ad praescribendum: nam si ea gloss. in hoc sensu accipienda sit, falsa erit eius opinio, quia ea praescriptio, quae ibi tractatur, titulum exigit & requirit. Quidam enim illius glo. sententiam intellexere, quo ad errorem iuris, cum quis habuit Episcopi concessionem absque consensu Capituli, & alia Canonica solennitate, credens, eum titulum iure sufficientem esse. Alij vero rectius glo. opinionem interpretantur, ita quidem, vt prescribens in iure non errauerit, sed in facto: quippe, qui, cum haberet solius Episcopi concessionem, opinatus est & Capituli consensum, & alias Iuris Pontificij solennitates concessioni accessisse: & in hoc sensu verum est, quod prescriptio iuste procedat, secundum Abb. colu. 3. & Felin. nume. 25. in d. c. de quarta. Dominic. in d. c. 2. §. contractus. & Balbum in dicta l. Celsus. 4. notab. versic. quarto limitatur. vnde subinfertur intellect. ad textum in dicto §. contractus. quo probatur, quod is, qui rem Ecclesiae emerit ab ipso Praelato tantum, absque consensu Capituli, non potest eam rem praescribere, etiamsi credat Iure Canonico consensum & auctoritatem Praelati, quam ipse habuit, sufficere absque alia iuris solennitate. Hic denique errat in iure, & ideo non poterit prescribere, quoties ad prescriptionem bona fides & titulus necessaria sint, iuxta premissas conclusiones. sic & gloss. in dict. §. contractus. non satis diligenter rem hanc examinauit, dum opinatur esse casum specialem in eo capite, quod titulus inualidus non tribuat causam prescribendi, nam vbi titulus est inualidus ex iuris constitutionibus, & titulus requiritur ad praescribendum, tunc generale quidem est, quod titulus inualidus non det causam praescribendi. Hec autem secunda conclusio tunc obtinet, cum error contigerit in iure nec adsistente, nec resistente: cuius rei exempla traduntur in l. non dubium. C. de legibus. vbi Bald. colum. penultim. Bartol. in l. cum lex. ff. de fideiussoribus. colum. penultim. & in l. si quis pro eo. numero 12. eod. titu. Nam si error sit iuris resistentis, profecto is non sufficit ad inducendam bonam fidem, etiam quo ad prescriptionem longissimi temporis, que titulum non requirit: quemadmodum resoluit Francisc. Balbus in dicta l. Celsus. 4. notab. versicu. quarto limitatur, qui ad hoc citat Panormi. & Doctores in dicto cap. de quarta. colum. 2. cui declarationi suffragatur opinio Bartol. in l. sed si lege. §. scire. ff. de petit. haeredit. vbi existimat bonam fidem in ductam errore iuris resistentis non sufficere, etiam ad fructuum acquisitionem, tametsi alioqui bona fides a iuris errore procedens, nec sufficiens ad praescriptionem, sufficiat ad fructuum acquisitionem. textus in dict. §. scire. quam opinionem ipse latius examinaui lib. 1. variar. resolut. cap. 3. numero 8. tandem hec interpretatio huius secundae conclusionis probatur a Felino in dicto capit. de quarta. numero 26. Paulo Castrensi in dicta l. Celsus. Cardin. in Clementin. 1. §. si quis. quaestione 11. de rebus Eccles. sensit & hoc Bartolus in l. quemadmodum. C. de agricol. & cens. libro 11. atque ita ipse admitterem secundam conclusionem hac limitatione temperatam, etsi non desint auctores non contemnendae auctoritatis, qui expressim probare contendant errorem iuris, & ab eo inductam bonam fidem non sufficere ad longissimi temporis praescriptionem, que titulum non requirat: horum enim opinio procedit iuxta ea, que adnotauimus in errore iuris resistentis. Quod est animaduertendum ad disputationem Felini, qui in d. c. de quarta. numero 25. plures retulit tenentes aduersus secundam conclusionem, quibus & ipse accedere videtur: tandem poterit optime secundum hanc declarationem procedere text. in dict. §. contractus. Adhuc tamen abijcitur secunde conclusioni Bar. sententia. Is etenim in d. §. scire. scribit [art. 6] errantem in iure nec assistenti, nec resistenti, non habere bonam nec malam fidem, sed esse in hoc medio constitutum, vt nec sit bone nec male fidei possessor. Quod si haec Bar. opinio vera est, profecto stare nequit secunda conclusio, quae dictat bonam fidem errore iuris inductam sufficere ad longissimi temporis prescriptionem, nam cum ad initium praescriptionis sit necessaria bona fides, nec sit satis malam fidem abesse: & ex errore iuris constituatur medium inter bonam & malam fidem, manifeste consequitur, errantem in iure etiam nec assistenti nec resistenti bonam fidem non habere, & ideo non posse incipere prescriptionem. Quamobrem ad huius difficultatis enucleationem ipse opinor aliquot esse consideranda. Primum etenim illud constitutissimum sit, malam vel bonam fidem ad factum pertinere: ipsius autem vsucapionis & praescriptionis vim ad ius ipsum. l. bonae fidei. ff. de acquir. rer. dominio. vnde licet ad ius pertineat, hanc vel illam prescriptionem admittere aut reijcere, quod tamen is vel ille habeat bonam fidem, facti, non iuris est. Nam si ego vere scio, rem a me possessam alienam esse, ius non poterit me bone fidei possessorem efficere, tametsi possit a me tollere iuris effectus, quos male fidei possessor pati debet. Rursus, si ego vere opinor, rem a me possessam meam esse, vtcunque sit, etiamsi ego iuris errore deceptus, id existimem, non potest ius efficere quod ego sciam, rem hanc a me possessam alienam esse, & ideo ex hac causa sim malae fidei possessor: quamuis ius ipsum possit me ob hunc iuris errorem excludere ab his, quae bonae fidei possessores iure consequi solent: & similiter afficere his, quae aduersus malae fidei possessores statuta sunt. Secundo adnotandum est, ignorantiam & errorem iuris quandoque contingere absque ignorantis culpa, quandoque & frequenter culpam [art. 7] quidem premittere ipsius ignorantis: quae sane culpa vel erit veniale, aut mortale crimen, & aliquando nullius peccati labem habebit. Nec enim sequitur, hic propter ignorantiam iuris punitur amissione proprie rei, vel auersione lucri propter culpam, quam ex ignorantia contraxit, ergo peccat: nam culpa apud Iuris vtriusque Professores, non accipitur semper eo modo, quo apud Theologos. Apud nos culpa dicitur quaecunque negligentia circa bonum particulare, quae in rebus priuatis nullum peccatum habet, a Theologis autem dicitur culpa, vbi peccatum interuenit & committitur. Qua ratione, quamuis propter iuris ignorantiam ego vel priuer propria re, vel impediar alienam adsequi, aut lucrum habere: non ex hoc sequitur, me peccatum mortale aut veniale commisisse. Siquidem culpa leuissima, que a iure saepissime punitur, negligentia quaedam est satis a crimine libera: sicuti deducitur ex his, quae traduntur in l. contractus. ff. de regul. iur. in l. magna negligentia. ff. de verbo. significat. l. quod Nerua. ff. deposit. Sic denique fit, vt ignorantia iuris, etiam ea, quae non tantum negationis & nescientiae sit, sed & errorem ac deceptionem intellectus inducat, possit absque peccato mortali & veniali contingere: quod Adrian. explicat quodlibet. 4. artic. 1. praemittunt Abb. & Docto. in c. 2. de constitu. per text. ibi. & in c. 2. eod. titu. in 6. l. vlti. ff. de decret. ab ord. fac. cap. Apostolicae. de Cleric. excommun. l. vltim. ff. de legat. 1. tradit Roma. consilio 473. & eruditissime ac eleganter Alfonsus a Castro, libro 2. de potesta. legis poenal. c. 14. Quandoque ignorantia & iuris error culpam habet, ac peccatum veniale vel mortale, iuxta materiae qualitatem, nec tamen quaestionem istam modo ad amussim examinabimus: tantum enim adnotabimus obiter quo ad nostrum institutum, vt videamus, an possit mala fides ex errore iuris deprehendi. Et profecto ignorantia iuris tunc peccatum & malitiam habet, cum quis ignorat ea, quae scire tenetur secundum statum particularem, & officium, quod exercet: tenetur enim quis scire omnino ea, quae pertinent ad officium & statum, quem habet, aut actum, quem gerere vult. argum. l. culpa est. ff. de regul. iur. l. latae culpae. ff. de verbor. significat. notant in hac specie Thomas in 2. quaestio. 76. articu. 2. Adrian. in dict. articu. 1. Almain in moralib. ca. 4. Syluest. in verbo, ignorantia. §. 7. Alfonsus a Castro in dicto cap. 14. ex quorum rationibus & illud constat, quod in dict. l. late culpe, expressum est, latam scilicet culpam esse, & ex ea peccatum quidem argui, si quis ignoret ea, quae homines eius conditionis & status communiter scire solent, & communi adhibita diligentia percipiuntur. His accedit, quo ad huius doctrinae principalis probationem. tex. in l. 1. ff. si mens. fals. mod. dixer. l. illicitas. §. sicuti. ff. de off. pres. c. non punienda. §. vlti. 1. q. 1. l. 1. ff. quod quisque iur. c. non est sine culpa. de regul. iur. lib. 6. quibus in locis late explicatur, quam grauiter is delinquat, qui ea ignorat, quae ratione status vel officij scire tenetur, & qui eorum, quae ad officium necessaria sunt, ignarus & inscius immiscet se rei ad se non pertinenti. De his etiam Bartol. in l. 1. ff. si quis testamen. lib. esse iuss. fuerit. Tertium huic negotio potissime conuenit, & id ex praenotatis deducitur: nempe, quod agens aliquem actum, contractum, vel conuentionalem aliquam paciscens, tenetur omnino priusquam id faciat & peragat, scire & inquirere leges eas, quae de re illa, aut pactione disponunt, quarumque obseruatio necessaria est ad iustitiam illius actus. Etenim vel tenetur ab eo actu abstinere, vel diligenter seipsum, aliósue peritos consulere, quid leges ad iustitiam illius actus requirant: alioqui temere actum ageret, & exponeret se ratione ignorantie & erroris periculo rem alienam obtinendi aduersus iustissimas Reipublicae sanctiones, vel actum illum iniuste agendi: quod peccatum est, & quidem grauissimum: siquidem obligatur quis ratione naturali scire illam humanam legem, cuius obseruatio est necessaria ad iuste agendum id, quod facere aggreditur. idcirco in hac specie iuris error, iurisúe ignorantia peccatum est, & saepissime mortale, habetque culpam malitiae. argum. text. in l. leges sacratissimae. C. de legibus. Hoc vero peccatum non simpliciter procedit ab errore iuris, eiusque ignorantia, sed a negligentia illi coniuncta: & sic a voluntate, quae non voluit adhibere diligentiam, vt sciret, quod scire tenebatur: alioqui sola ignorantia cum sit in intellectu, vt scientia, cui illa opponitur, non potest esse peccatum: quia peccatum non est in intellectu, sed involuntate, in qua etiam est meritum. Atque ita ignorantia, quatenus peccatum est, non solum dictat scientiae priuationem aut errorem intellectus, sed etiam negligentiam ad scientiam, quae actui necessaria est, acquirendam. ille etenim solus ignorando peccat, qui obligatur scire quod ignorat: quemadmodum haec deducuntur ex traditis a sancto Bonauentura in 2. sent. dist. 20. art. 2. q. 2. ad 4. docetque eleganter Alfonsus a Castro in d. lib. 2. de potest. legis poena. c. 14. vers. ignorantia solum facti. Ex his patet, quando iuris ignorantia culpam premittat, quo ad mortalis aut venialis peccati labem. Item constat, potuisse iura humana quo ad lucrum, & quo ad bonorum acquisitionem iuris ignorantiam, licet ea contigerit absque peccato, punire, minime permittendo, quod ignorans erransúe in iure possit ea ex causa lucri quidquam consequi, tametsi lex ipsa noluerit damno afficere, istam iuris ignorantiam habentes: sicuti decisum extat in l. iuris ignorantia. 1. & 2. l. error l. regula. ff. de iuris & fact. ignorant. quibus in locis explicatur, quando iuris ignorantia damno & poena afficiatur. Secundo ab his deducitur, errorem iuris resistentis actui vel contractui, quo ad factum vere non inducere malam fidem, quatenus ea est scientia rei alienae. Attamen quo ad iuris effectus error hic iuris resistentis, ob grauissimam culpam, qua errans afficitur, minime bonam fidem producit, ac fortassis quandoque potius mala quam bona fides ex hoc errore praesumetur, & constituenda erit ea ex parte, qua censetur mala fides peccatum illud, quod aberrante committitur, dum non adhibet eam diligentiam, quam adhibere tenetur in inquirendis legibus, quae ad illius actus, quem gerit, iustitiam pertinent. Tertio hinc patet, errorem iuris resistentis non inducere bonam fidem sufficientem ad praescriptionem, etiam longissimi temporis, quae titulum non requirit. Est etenim semper necessaria bona fides ad initium saltem cuiuscunque praescriptionis. Haec vero non adest, vbi est error iuris resistentis: quamuis possit dici, quod absit mala fides, quod non sufficit ad praescriptionem. Imo non tantum abest bona fides, sed ratione suaderi potest, hunc errorem iuris resistentis malam fidem aliqua ex parte habere propter satis culpatam negligentiam: vnde fit, satis veram esse interpretationem illam, quam secundae conclusioni ex Barto. & alijs adscripsimus. Quarto infertur, errorem iuris nec assistentis, nec resistentis bonam fidem inducere. hoc probatur non tantum ex ea parte, qua bona fides est credulitas, quod res est propria: haec etenim habetur non obstante hoc iuris errore. Sed & probatur hoc corollarium ex eo, quod nullam culpam, nec mortalem, nec venialem, errans in hoc iure contraxerit: quippe qui id non tenebatur scire, tanquam ius minime pertinens ad iustitiam actus, cum actus nec reprobetur iure, nec fomentum actionis a iure recipiat: sed maneat in ea iustitia, quam ex iure naturali, cuius ignorantia non datur, nec iuste dari potest, actus ipse consequitur: ideoque agens actum iure humano minime reprobatum, nullam negligentiam commisit, quamuis non indagauerit, an is actus fomentum a iure positiuo recipiat: siquidem nemini ex hac ignorantia damnum intulerit ignorans, praeterquam sibijpsi, qui nullo iuuabitur auxilio legis humanae ad illius actus exquisitionem: tandem in summa satis est, quod ius actui non resistat, vt is iustus censeri debeat, etiam iuris ignorantia gestus, saltem ea iustitia, que naturali iure actui conuenit, tametsi iuris humani approbationem aut fomentum non habeat. Quamobrem Bar. opinio in dict. l. sed si lege. §. scire. dum is existimat, errantem in iure, nec assistente, nec resistente, non habere bonam fidem, nec item malam: vel est falsa, vel non ita simpliciter intelligenda: nam hic bonam fidem habet reipsa, & quantum ad factum: atque item quo ad iuris effectum, id est, praescriptionem, quae tantum exigit bonam fidem. At vbi prescriptio non tantum requirit bonam fidem, sed & titulum iustum, legeque humana probatum, & cui lex ipsa adsistat: tunc sufficiens non est bona fides, procedens a iuris nec adsistentis nec resistentis errore, cum lex humana ad vsucapionem requirens titulum iustum, de eo titulo sit intelligenda, qui per eandem legem humanam iustus censetur, & ex ea fomentum ac probationem habet. Ex quibus postremo manifestum est, etiamsi praemittamus, errantem in iure, quantum ad factum, bonam fidem habere, potuisse legem Ciuilem hunc bonae fidei effectum vsucapionis & praescriptionis negare: sicuti & ipsa lex posset vsucapionem & praescriptionem iure humano inductas tollere. Hinc expendendum erit, quod Ioan. a Medina vir doctissimus in tracta. de contract. qu. 17. adnotauit scribens eam conclusionem, qua iuris vtriusque professores communiter asseuerant, bonam fidem [art. 8] inductam iuris errore non sufficere ad prescriptionem, quae titulum requirit, procedere in foro iudiciali propter praesumptionem malae fidei: at in conscientiae iudicio existimat errorem iuris bonam fidem vere producentem, si error ipse inuincibilis sit, sufficere ad prescriptionem quamcunque, etiamsi ea titulum requirat, cum in eo foro de veritate, non de praesumptione agendum sit. Ego sane iuxta ea, quae modo prenotauimus, illud certissimum esse opinor, legem humanam, que prescriptionem induxit, posse bonae fidei vtcunque probatissimae, etiam, quae ab errore iuris inuincibili producitur, negare vsucapionis & praescriptionis effectum, nec in hoc quidquam dubito. Deinde video, quod error iuris nec adsistentis nec resistentis, qui absque vlla culpa contigerit, non sufficit ad praescriptionem, que titulum requirit, sicuti modo tradidimus: vnde fit, vt maxime dubia sit Ioan. Medinae opinio. Etenim cum tractemus de re aliena acquirenda perlegis humane constitutiones, non aliter eius acquisitio datur, quam seruatis his, quae per ipsam humanam legem requiruntur: & preterea non arbitror Ius Ciuile Iuris errorem ab vsucapione repellere propter malae fidei presumptionem. Nam, & si de bona fide constet in foro exteriori vel interiori, si tamen possessor iure errauerit, adhuc prescribere non poterit rem possessam, secundum conclusiones suprascriptas, licet non negauerim iura humana quandoque ex iuris errore praesumere bonam fidem, nempe quo ad fructuum acquisitionem: aut saltem non praesumere ad istum effectum malam fidem, vel iuris errori hunc effectum acquirendi fructus tribuisse, eo, quod non sit omnino manifesta mala fides, que iuris quadam ignorantia occulta videtur. Sed quantum ad praescriptionem iuris error excluditur, nec ex eo prescriptio procedit: quia illa culpa & negligentia in iuris errore, & in non inquirendo diligenter, quid leges humane de illo actu ad eius iustitiam statuerint, efficit, vt ad effectum prescribendi iuris error vel mala fides iudicetur, vel eius vicem habeat, ex reg. qui contra iura. de regu. iur. quo fit, vt si contingat errorem iuris etiam resistentis inuincibilem esse, tunc praescriptio in anime iudicio obtinebit: atque ita defendi poterit Ioan. Medinae opinio. Imo & ea sic intellecta apud iudicem exteriorem admittenda est: sicuti apertissime probatur in tertia conclusione, quam statim exponemus. Sed si error iuris vincibilis sit, culpamque prae se ferat, etiamsi quo ad factum in animae iudicio possessor bonam fidem habuerit: quippe, qui existimauerit rem a se possessam propriam esse: tunc humane leges seruande sunt, nec locus erit praescriptioni. Quid igitur dicemus ad obiectionem, que fieri potest? Nam iuris nec adsistentis, nec resistentis error nullam culpam habet: & tamen non prodest ad praescriptionem, quae titulum requirit: ideoque videbitur quibusdam non excludi iuris errorem quo ad prescriptionem, ea ratione, quod is culpam grauem premittat: cum in hac specie exclusus sit error iuris absque vlla culpa, contingens a causa iusta praescribendi. Et quidem obseruandum est, errorem iuris non resistentis, nec assistentis simpliciter inculpatum esse, quoties illius iuris scientia necessaria non est: & sic quoties agitur de prescriptione, quae solum bonam fidem requirit: nec exigit, quod praescribens iusto titulo possideat. at vbi praescriptio titulum iustum requirit, oportet ad hunc vsucapionis actum, quod possessor titulo iusto possideat: & idcirco teneatur ad hunc effectum scire, an leges humanae titulum illum probauerint, & fomentum ac vim illi contractui praestiterint: hoc etenim necessarium est ad iustitiam illius actus quo ad vsucapionem & praescriptionem, quae iure humano institutae non aliter admittuntur quam iusto ex titulo: qui quidem abest, dum possessor iuris errore in hoc decipitur. Cum oporteat praescriptionem saltem in initio bonam fidem habere procedentem a iusto titulo, qua ratione ad praescriptionem requirentem titulum non sufficit iuris error nec assistentis nec resistentis: quia praescribens quo ad hunc effectum culpam contraxit, non inquirendo, an ille titulus iustus esset, id est, a iure probatus, quod ratione actus scire tenebatur. Verum quod diximus a iure distingui iuris errorem quo ad fructus acquirendos, & quo ad praescribendum, si opiniones communi Doctorum consensu receptas admittamus, plane constabit discrimen istud non omnino procedere. Siquidem error iuris resistentis, quia ad praescribendum longo aut longissimo tempore non prodest, is nec ad fructus acquirendos sufficit: sicuti ex quadam communi sententia retulimus lib. 1. Variar. resolut. c. 3. num. 8. Tertia conclusio. Error iuris [art. 9] maxime dubij atque ratione probabilis, iustam praebet praescriptioni causam, etiam vbi titulus requiritur. Huic conclusioni suffragatur, quod hic error sit inuincibilis, quem homo faciendo quod potest, vincere non valet, ob perplexas iuris decisiones, variasque interpretum sententias. Ideoque de re ita dubia, qui consuluit viros iuris peritissimos, eorumque responsum habuit, fecit id quod agere tenebatur ad expellendum errorem iuris, eiusque scientiam acquirendam. Is igitur iuxta responsum Iurisperitorum errans inuincibilem habet ignorantiam: quae iusta est, atque idcirco iustam praebet praescriptioni causam, cum Ius ciuile ideo repellat ab vsucapione iuris errorem, quia eum iniustum esse censet ob negligentiam & culpam ignorantis, seu errantis, qui non fecit, quod agere tenebatur ad eum errorem effugiendum: sicuti paulo ante dicebam. Eadem conclusio probatur auctoritate text. in c. cum dilectus. de consuetu. quem ita interpretantur Abb. & Imola ibi. idem Abb. in cap. de quarta. de praescrip. col. 3. & Felin. ibi. idem Feli. in principio Decretorum. colu. 2. Francus in c. sepe. colu. 3. de appel. Balb. in dict. l. Celsus. notab. 4. Curti. Iunior consil. 6. num. 22. & columna penult. ac finali. Idem Curt. cons. 28. col. 3. post Anton. in dict. c. cum dilectus. quib. adstipulatur, quod Bar. & alij scripsere in l. in ambiguo. ff. de rebus dubijs. Quarta conclusio. Error facti [art. 10] simul contingens cum errore iuris, bonam fidem inducit sufficientem ad praescriptionem, etiamsi ea titulum exigat. text. apud Iurisconsultum in l. si vir. ff. de vsucapio. pro dona. Si vir, inquit Pomponius, vxori, vel vxor viro donauerit, si aliena res donata fuerit, verum est, quod Trebatius putabat: si pauperior is, qui donasset, non fieret, vsucapionem possidenti procedere. Ex quo responso hanc conclusionem adnotarunt gloss. Barto. & Doctor. in dict. l. si vir. Dynus in hac regula, possessor. num. 40. Bald. in l. 4. C. pro emptore. num. 4. Felin. in dict. ca. de quarta. numer. 36. limitatione 5. Balb. in dict. 4. notab. vers. sexto limitatur. Nam quicquid fit de iuris errore, facti error plane bonam fidem induxit, contingentem absque vlla culpa errantis in iure: qui, etsi ius omnino cognitum habuisset, nihilominus ob ignorantiam facti bonam fidem haberet: & hec ad praescriptionem sufficiens esse videtur. Huic tamen conclusioni obstat text. in l. nunquam. in princ. ff. de vsucapio. qui iuxta intellectum Paul. Castrens. & aliorum probat, ementem rem alienam a pupillo, non adhibita ea solennitate, quae iure necessaria est, minime prescribere eam rem aduersus eius verum dominum propter iuris errorem, tametsi habeat errorem facti, existimans rem emptam a pupillo venditoris esse: igitur hic error facti, iuris errori admistus, nequaquam bonam fidem producit ad praescriptionem sufficientem. Praeterea quid obsecro, prodest, ob ignorantiam facti bonam fidem habere, id est, existimare rem emptam ipsius venditoris fuisse, & esse tempore contractus, si contractus is fiat iure resistente? Nónne idem esset quo ad bonam fidem, quod vere res empta ipsius foret venditoris? profecto tutior esset ementis conscientia, quippe rem propriam venditoris, non alienam emeret: & tamen ob errorem iuris resistentis contractui non posset emptor hic vsucapere nec praescribere secundum apertissimam & planam omnium iuris vtriusque traditionem: fortiori ratione igitur non vsucapiet emptor rem, quae venditoris non est, si venditio iure resistente facta fuerit. Cum maiori iure praescribatur aduersus eum, a quo possessor titulum qualencunque habuit, quam contra eum, a quo nullum titulum habet. Hinc denique Paulus Castrensis in dict. l. nunquam. & in d. l. si vir. reprobat opinionem gloss. & Docto. in dict. l. si vir vxori. respondens Iurisconsulto ibidem, quod in ea specie contingit error iuris in causa, non tamen in valore contractus, quia donatarius credebat valere donationem generaliter, & tamen errabat in iure, ex quo donatio inter virum & vxorem regulariter valida non est: tametsi in casu dict. l. si vir. donatio valida erat, ex eo, quod donator non efficiebatur pauperior. & sic non aderat error iuris circa illum contractum, qui vere in specie valebat. Quod si contractus in specie nullus est, aut inualidus iure resistente, etiamsi possessor existimet bona fide rem acquisitam ex eo contractu tradentis fuisse, error tamen iuris praescriptionem impediet secundum Iurisconsultum in d. l. nunquam. in hoc etenim casu datur ea mala fides, quam Ius Ciuile ob culpam errantis & ignorantis constituendam esse censuit. hunc denique intellectum ad d. l. si vir. ipse colligo ex Azone in summa. C. de iuris & fact. igno. colu. 2. quem nemo ex praecitatis retulit: sensit tamen idem Feli. in d. c. de quarta. nume. 36. hoc ipsum senserat gloss. in d. l. si vir. optime Bellamera in capi. vigilanti. de prescript. numer. 47. Ex his apparet Accursium in l. Pomponius. §. si iussu. ff. de acquirend. possessio. perperam intellexisse text. in dict. l. si vir. dum scripsit, regulam illam iuris, quae dictat, dominum transferre per traditionem dominium, quoties non dominus transfert vsucapiendi conditionem, fallere in donatione inter virum & vxor. per dict. l. si vir. quam praue intellexit, nam in eius specie tradens rem alienam, transfert vsucapionis conditionem: tradens vero propriam, dominium transmittit, quia donatio iure valida est. # 8 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Bona fides etiam absque titulo dari potest. -  2 Bona fides in dubio praesumitur, etiamsi nullus titulus probetur. -  3 Praesumptio malae fidei an tollatur spacio triginta annorum. -  4 Immemorialis praescriptio mala fide non procedit, imo requirit bonam fidem. -  5 Mala fides respectu vnius, an impediat praescriptionem respectu alterius. §. OCTAVVS. HACTENVS probatum est, non semper ad prescriptionem titulum requiri, & tamen semper necessariam esse bonam fidem. nunc vero illud queritur, quo pacto possit dari bona fides [art. 1] absque titulo: siquidem vana credulitas esse videtur, cum quis existimat rem ab eo possessam, esse propriam, nec scit qua ex causa, aut quo titulo eam habuerit. Nam Innocent. & Bald. in c. per tuas. de testibus. in ea sunt opinione, vt existiment, non posse praesumi bonam fidem, vbi desit titul. Sed de praesumenda bona fide statim agetur: modo illud erit adnotandum, posse dari bonam fidem absque titulo: & posse praescribentem bonam fidem habere sine titulo. quod probatur in l. si quis emptionis. §. 1. iuncta gloss. C. de praescript. trigin. vel quadragin. anno. idem ratione constat, quia, si prescriptio quandoque absque titulo procedit sola quidem bona fide, vt est iure satis manifestum: & apparet a speciali argumento in c. 1. de praescript. in 6. glo. & omnibus in c. si diligenti. eo. ti. consequitur necessario posse absque titulo bonam fidem prescribentem habere: cum alioqui nulla daretur prescriptio, quae sola tantum bona fide absque titulo procederet, quod Iure Canonico & Ciuili falsum est. Primum autem huius conclusionis exemplum sit in eo, qui aliquam rem possedit triginta & quadraginta annis: & vere existimat suam esse: immemor tamen est tituli & causae, ex quibus ad eum peruenerit propter longum tempus: facilime quidem etiam in facto proprio contingit obliuio ex temporis antiquitate. l. peregre. ff. de acquir. poss. Bart. in l. si quis delegauerit. ff. de nouatio. Vnde in hoc casu titulus probari non potest, sed tantum bona fides, quae sufficiens est ad praescriptionem. Secundo, bona fides absque titulo habetur ab eo, qui rem aliquam habuit titulo inualido, id est, cui ius non adsistit, nec fomentum praebet, nec tandem resistit: hic, inquam, non praescribit ex predicto titulo, vbi ad praescribendum titulus est necessarius, quia is titulus non est sufficiens: sed praescribit hic possessor ratione bonae fidei, quam habet ex errore iuris nec assistentis nec resistentis, secundum ea, que in proximo §. explicata fuere, & que deducuntur a Barto. in l. sed si. §. scire. ff. de peti. haered. qua in re ad exempla oportet potissimum aduertere, que diligenter omnino sunt examinanda. Tertio, exemplum huius conclusionis proponitur in eo, qui rem aliquam habuit ab eo, qui bona fide inceperat illam praescribere. Et quamuis hic possessor nouus titulum habeat, eaque ex causa bonam fidem, non tamen praescribit ex proprio titulo, sed prescriptionem ab alio coeptam, prosequitur. De titulo etenim praescriptionis hic non apparet, licet bona fides modo possidentis, & eius, qui prius prescribere inceperat, constet saltem per praesumptionem. Vnde hoc in casu datur bona fides in praescribente absque titulo. Quartum huic rei facillime applicatur exemplum, vbi quis rem aliquam possideat, credens eam sibi a vero domino legatam, vel donatam, quae tamen nusquam donata nec legata fuerit possidenti: etenim in hac specie nullus titulus probari poterit, quippe, qui nusquam contigerit: prescribitur tamen ipsa res sola bona fide, ea praescriptione, quae titulum non requirit, cum bona fides manifeste ex hac credulitate deducatur. l. si existimans. ff. pro soluto. His ergo casibus optime procedit prescriptio absque titulo cum sola bona fide. Quinto, bona fides absque titulo haberi potest, si quis rem aliquam possideat, existimans fuisse propriam parentum, quibus iure haereditario succedit, creditque alicui viro fide digno id asseueranti. Nam est hec iusta credulitas, secundum gl. in l. Titio fundus. ff. de condit. & demonstra. cuius meminere maxime eam commendantes Angel. in l. 2. ff. de eo, per quem factum erit. Bald. in l. iudicia. col. penul. C. de rei vend. Ioan. Lup. in Rubr. de donat. inter vir. & vxor. §. 9. nume. 15. Franc. Balb. in d. l. Celsus. ff. de vsucap. numer. 45. Ceterum bona fides, [art. 2] quae omnino ad prescriptionem iure requiritur, presumitur in dubio, nisi contrarium probetur. gl. est communis in cap. si diligenti. & in cap. Sanctorum. Item & in c. vlti. de prescriptio. & in l. penultim. C. de euictio. Barto. & alij in dict. l. Celsus. presertim Balb. inibi 3. par. Curt. Senior in consil. 71. colu. 4. idem in cons. 82. col. 2. Alex. cons. 200. col. 1. libr. 2. & cons. 75. libr. 4. col. pen. Iaso. in §. sediste. nu. 99. de actio. Curt. Iunior in consil. 28. 2. col. Andr. Alciat. de praesumpt. reg. 3. presumptione 5. quorum opinio communis est, quemadmodum ipsi iuniores fatentur, & constat ex his, qui ab eis nuncupatim citantur. Et procedit, etiamsi possessor lucratiuam causam habeat, & de sola longi temporis possessione agatur. text. glo. & omnes in l. super longi. C. de praescript. longi temporis. Huic vero presumptioni locus est, etiamsi nullus titulus probetur: nam bona fides in dubio praesumitur in eo, qui absque titulo possidet. auctore Bart. in dict. l. Celsus. num. 17. cui conueniunt Doct. ibi. & in c. si diligenti. paulo ante citato: idque communi omnium sententia probatum est, secundum Alciat. in dict. praesumpt. 5. quibus ea ratio suffragatur, quod bona fides possit contingere absque aliquo titulo, quemadmodum superius ostendimus: atque ita tenendum est, quamuis Innocent. & Bald. in cap. per tuas. de testibus. Imol. in repet. cap. vltim. de praescriptio. colum. 5. & Bart. in l. vlti. C. vnde vi. numer. 15. existiment, nunquam fore presumendam bonam fidem, nisi detur titulus. Nec obstat l. vlti. C. vnde vi. ex qua hanc conclusionem hi auctores deducere videntur: quia illa constitutio procedit in eo, qui scit rem ab eo occupatam suam non esse: tunc enim tenetur scire, quod ea sit alterius. At in eo, qui credit rem ab eo possessam propriam esse, profecto mala fides non debet presumi: imo bona, cum deficiat ratio predicte constitutionis, quae in hunc sensum omnino accipienda est. Illud tamen non est pretermittendum, malam fidem presumi, si quis a principio rem aliquam etiam vacantem propria auctoritate apprehenderit. text. opti. in dict. l. vlti. C. vnde vi. quo in loco Bart. scribit, hanc presumptionem [art. 3] malae fidei tolli, & purgari possessione triginta annorum. idem tenuerunt Deci. cons. 267. Alex. cons. 6. col. 1. libr. 1. idem Alexand. consil. 151. libr. 2. num. 7. Curti. Senior consil. 82. colu. 3. Matthaeus Afflict. decisione Neapol. 40. numer. 12. Iason in §. sed istae. nume 100. de action. idem Iaso. in cons. 57. colu. vlti. & cons. 72. colum. 2. libr. 1. Deci. iterum in consil. 558. in fine. & consil. 266. colum. vltim. Curti. Iunior in cons. 52. numer. 11. Antoni. Rube. consi. 75. numer. 3. etiamsi apparet olim eiusdem rei alium fuisse antiquiorem possessorem, & possedisse tempore, quo praescribens eandem rem fuerit ingressus propria auctoritate: etenim in hac specie Bart. & Doct. modo citati loquuntur, & sentit Saly. in d. l. vltim. atque expressim tradit Balb. in d. l. Celsus. 3. part. column. 6. ex cuius examine constat, hanc opinionem communem esse. Nam ipse Balbus ibi fatetur eam communem. idem asserit Claudius in eadem l. Celsus. nu. 31. quam & Panor. commendat in dict. c. si diligenti. colum. 3. & Deci. idem repetit cons. 558. colum. vlti. tametsi possit aduersus hanc presumptionem probari mala fides possidentis. quod visum est Philippo Corneo, cons. 207. lib. 3. de quo in sequenti questione tractabitur. Verum Imol. in dict. l. Celsus. colum. vltim. & in repet. c. vlti. de prescript. colum. 5. aduersus Bartol. & communem, probare nititur, & censet, presumptionem malae fidei, quae procedit ab occupatione rei propria auctoritate apprehensae, minime tolli spacio triginta annorum, quoties constat de antiquiori alterius possessione. idem late asseuerat Hieronymus Tortus inter consil. Alexandri, consilio 192. libro secundo. sensit idem Corneus in d. cons. 207. Cui accedit Aymon in cons. 146. colum. vlti. His primum adstipulatur d. l. vlt. quae probat, malam fidem praesumi, si quis propria auctoritate rem aliquam occupauerit. Nec obstat eiusdem constitutionis pars vltima, quae de triginta annis loquitur, quia ea constitutio procedit quo ad effectum illius legis tollendum: nempe, vt antiquior possessor elapsis triginta annis non possit agere remedio illius legis: quemadmodum Imola, Corneus, & alij opinantur. Secundo aduersus communem facit, quod haeres non potest prescribere rem mala fide possessam a defuncto etiam triginta annis, licet ipse velit incipere praescriptionem: sicuti communi sententia definitum est: & quidem ea ratione, quod heres sit in mala fide presumpta. Igitur mala fides praesumpta non tollitur spacio triginta annorum. Qua argumentatione vtitur Aym. in dict. cons. 146. col. vltim. eandem sententiam contra Barto. tenet Romanus in d. l. Celsus. Sed pro Bart. opinione adest singularis decisio Innocen. in c. 2. de in integr. restitu. numer. 8. versic. Item nota. cui Ioan. ab Imola, & alij inibi accesserunt. Asserit enim Innocen. bonam fidem praesumi vel ex iusto titulo, vel longi temporis possessione: & subdit hac in re longum tempus definiendum esse arbitrio iudicis. Et quia Bartol. opinio communis est, eaque in praxi tutior esse videtur, oportet respondere his, quae in contrarium adducta sunt. Nam d. l. vlti. C. vnde vi. parum refragatur, quia de praesumpta mala fide tractat ea constitutio, nec dictat, hanc presum ptionem etiam post longum tempus validam esse: imo potius, eam debilem videri post triginta annos expressim insinuat. Ratio vero, quam Aymon ex aliorum mente deducit, mihi non placet, siquidem haeres non impeditur prescribere rem mala fide possessam a defuncto, ea tantum ratione, quod ipse haeres sit constitutus in presumpta mala fide: sed quia ipsius defuncti personam in ea re omnino repraesentet: de quo paulo post tractabitur. Quaeritur preterea in hoc tractatu, quo examinatur bona fides ad vsucapionem requisita, quid dicendum sit de praescriptione immemorialis temporis, an ea possit procedere cum mala fide? Et sane non desunt, qui existiment, posse malae fidei [art. 4] possessorem rem aliquam tempore immemoriali prescribere mala fide: quasi tanti temporis vis malaefidei vitium remittat: quod ita iure verum esse censent Sal. in l. 2. num. 8. C. de seruit. & aqua. Deci. consil. 496. num. 5. idem cons. 638. col. 1. Nicol. Boerius decis. 29. num. 7. Deci. in l. traditionibus. colum. 3. C. de pact. quibus fauere videtur sententia Barto. in d. l. vltim. C. vnde vi. cuius modo mentionem fecimus. Etenim si post triginta annos vitium malae fidei excluditur, omninoque tollitur, fortiori iure post tempus immemoriale mala fides remissa censenda est. Sed opinio haec Saly. prorsus est improbanda, quippe que falsa sit. Nam praescriptio mala fide nullo vnquam tempore procedit. tex. in c. vlt. de prescrip. & in hac reg. & in c. vigilanti. eo. tit. nec vlla ratio, que vere rationis nomine digna sit, adduci poterit vnquam, vt ex ea permissum cuiquam sit, rem alienam sibi tempore acquirere, si is malitiam & culpam in eius possessione habuerit. Alioqui humana lex Tyrannidi & crimini fomentum daret, quod ab ea alienum ita oportet esse, vt potius male fideipossessores puniat, quam defendat. Nec quicquam decisio Bar. patrocinatur: quia etsi vera sit, plane obtinet in presumpta mala fide: siquidem presumptio malae fidei tollitur possessione triginta annorum: attamen si probatum sit, possessorem vere malam fidem habuisse, nusquam vitium istud remittitur a possessione: nec locus erit in hoc casu Bart. opinioni, quae vere de presumpta mala fide agit, non de vera: quod notant Aret. consil. 153. col. vlti. Aymon cons. 146. col. fi. idem optime in tract. de antiqui. tempo. 4. part. versic. materia ista. nume. 20. & fere omnes, qui Bar. sequuntur: potissimum Bar. ipse. Sit igitur certa, & constitutissima conclusio, praescriptionem etiam temporis immemorialis nullam habere vim, nec iure procedere, si malam fidem possessor habuerit: cuius assertionis auctores sunt glo. in c. 1. in verb. nisi, de prescript. in 6. & inibi Francus col. vlti. Angel. Aretin. in §. furtiuae. Institu. de vsucapio. in princip. Antoni. Rubeus in cons. 13. nume. 14. Aymon cons. 146. & in d. c. materia ista. nu. 19. Franc. Balb. de prescrip. 2. part. 3. part. princip. quest. 6. colum. 5. Matthae. Afflict. decisio. 368. num. 10. Capycius Neapolit. decis. 4. colum. 7. Quorum opinio communis est, secundum Alexand. in l. cum aliquis. C. de iure deliberand. hoc ipsum tenet Dynus in hac regula, dum numero 5. ita inquit: Primus dicit, quod ille, qui habuit malam fidem tempore possessionis inchoate & continuate, nullo temporis tractu, seu temporis continuatione praescribit, etiamsi centum annis, vel vltra possessionem continuaret. Eandem sententiam probarunt Panor. in c. vlti. notab. 1. de constit. Domi. in c. sacrosancta. 22. dist. Felin. in c. cum nobis. colu. 1. de praescrip. qui bonam fidem exigunt ad prescribendam exemptionem a suprema iurisdictione Imperatoris, vel Principis superioris, casu, quo praescribi ea possit, & tamen in ea specie immemoriale tempus necessarium est: ipsique Doctores absque bona fide nullius temporis quasi possessionem admittendam esse censent. Nec oberunt verba Dyni in huius regul. Commentarijs. dum numer. 35. de praescriptione vsusfructus tractans scribit: Vsusfructus prescribi poterit, etiam sine titulo, dum tamen bona fides accedat, vt in praealleg. c. 1. de prescript. in 6. vel transcursus temporis, a quo memoria non extet. Hactenus Dynus, qui iuxta hanc literam videtur loco bonae fidei exigere tempus immemoriale: quasi id sit absque bona fide sufficiens. Etenim haec Dyni sententia in codicibus diligentius excussis aliter legitur, sic sane: Vsusfructus praescribi poterit, etiam sine titulo, dum tamen bona fides accedat. vt in praealleg. c. 1. de praescrip. libr. 6. vel verius, transcursus temporis, a quo memoria non extet. Vult equidem Dynus non sufficere bonam fidem absque titulo ad praescriptionem vsusfructus, sed requirit tempus immemoriale. quod & gloss. asseruit, sicuti Barto. ibi eam intellexit in l. iusto. §. non mutat. ff. de vsucap. que denique opinio, etsi falsa sit, quod alibi explicuimus, a Dyno tamen probata insinuat, eum intellexisse prescriptionem immemorialis temporis, etiam cum bona fide necessariam esse ad vsumfructum tempore acquirendum, nec sufficere minoris temporis cursum absque titulo, quamuis & ei bona fides accesserit: vnde non poterit ex Dyno colligi, quod praescriptio immemorialis procedat, & obtineat etiam cum mala fide. Ex quibus Aymon Sauill. in dict. tract. de antiqui. tempo. 4. part. c. absolutis. num. 59. probare vult, immemoriale tempus non inducere iusti tituli probationem, si constet de titulo vitioso & iniusto. citat ad hoc Paul. Castr. consili. 424. libr. 2. colum. 2. versicu. in contrarium facit. Quia secundum eundem Aymonem in capit. materia ista. num. 3. ex hoc vitioso titulo, & iniusto, mala fides apparet. atque ideo immemorialis praescriptio vim propriam amittit propter malae fidei vitium. Ego equidem, vbi de tempore immemoriali iure praescriptionis agitur, si de mala fide praescribentis appareat, existimo inutilem, & inualidam esse presciptionem: sicuti superius probatum est. Idem dicendum censeo, quoties de initio & primo titulo constat, nam eo casu non de prescriptione immemoriali, sed de titu. eiusque viribus, quas habuit, vel ex cursu tanti temporis habere iure potest, agendum est. Quod si tempus immemoriale non in vim praescriptionis, sed in vim priuilegij, & iusti tituli, ad eiusque probationem allegetur, tunc si de titulo iniusto appareat, de eius viribus tractandum est, & potissimum, an ex tanti temporis vsu & quasi possessione vitium tituli probati remissum censeatur: & an titulus ille praesumatur iustus & solennis. Quod latius erit pro causae & controuersie qualitatibus examinandum. Alia deinde quaestio hac in parte oportune ad materiam bonae fidei examinanda erit: qua solet controuerti, an mala fides respectu vnius impediat prescriptionem respectu alterius? Et Barto. in l. naturaliter. num. 11. ff. de vsucap. sensim hoc tractare videtur. Nam ab eius decisione quidam adnotarunt, malam fidem [art. 5] vnius causa non impedire praescriptionem, quo ad alterum, in hunc quidem sensum: vt, si possideam fundum, quem opinor esse Titij, possim illum vsucapere aduersus Sempronium, cuius vere fundus erat: cum ratione Sempronij, & quo ad ipsum ego bona fide possideam. hoc ipsum probatur secundum eos in l. si quis fundum. vbi glo. ff. de acqui. poss. glo. in l. sicut. C. de praescript. trigint. vel quadrag. anno. text. in l. qui balneum. in fine. ff. qui potio. in pigno. hab. Sic enim ex Barto. deduxerunt hanc sententiam Aegidius a Bellamera in cap. vigilanti. num. 35. Imol. in cap. vltim. nume. 25. de praescript. Anton. col. vltim. Felin. col. 1. in c. illud. eod. tit. atque eandem opinionem fatentur esse communem Barto. Socy. consilio 47. colum. vltim. libr. 3. Balb. de praescript. 3. part. 6. part. princip. quaestio. 3. & Ioan. Hannibal in repet. dict. l. naturaliter. num. 156. Ipse vero non inficior Bar. conclusionem veram & communem esse in eo sensu, qui vere Bart. tribuendus est, absque aliqua tanti viri, omniumque praeceptoris iniuria: & tamen omnino nego supra scriptam conclusionem ex Barto. deduci, item veram & communem esse. Nam etiam, si pro opinione praemissa in eo sensu, quem significauimus, citentur Imol. in dict. l. si quis fundum. Anchar. in capit. 1. de praescriptio. in 6. Salycet. in l. cum notissimi. §. imo. C. de praescript. trigin. vel quadra. annorum. hi quidem simpliciter Bartol. verba referunt, ea minime mutantes, nec ex eis praefatam falsam conclusionem colligentes. Et quamuis ipse Bart. in dict. l. naturaliter. num. 14. videatur sentire conclusionem, quam modo improbamus, dum scribit, quod defectus bone fidei quo ad vnum non impediat praescriptionem quo ad alium: sed defectus possessionis impediat praescriptionem quo ad omnes, quia possessio vna est, & vniformiter omnes respicit: bona autem fides vel titulus possunt variari respectu plurium: in his tamen praecitatis verbis Bart. non probat, quod ei quidam adscribere conantur. Is enim, qui non possidet, nec praescribit contra vsumfructuarium, nec praescribit contra proprietarium. Is vero, qui possidet, habet tamen bonam fidem respectu proprietarij, malam tamen respectu vsufructuarij, prescribit plane aduersus proprietarium: non tamen contra vsumfructuarium: sic & qui habet malam fidem ratione hypothecae, bonam vero fidem quo ad rei proprietatem, praescribet omnino proprietatem, non hypothecam. atque hic est verus, proprius & germanus sensus Bart. Ex quo & locis ab eo citatis id tantum deducitur, quod mala fides respectu vnius iuris, non impedit praescriptionem respectu alterius: vtpote mala fides quo ad vsumfructum rei non impedit praescriptionem, quo ad proprietatem. quem sensum e Barto. verbis deduxerunt Aret. in l. 1. §. item acquirimus. nume. 56. & inibi Vincenti. de Herculanis. num. 24. idem Aretin. in l. 3. §. Neratius. colum. vlti. idem in l. Pomponius. §. ex facto. ff. de acquir. poss. idem Areti. in cons. 17. column. 9. quamobrem ipse Areti. vbique asserit malam fidem circa idem ius, nempe circa dominium, etiamsi ea contigerit respectu vnius, impedire praescriptionem respectu omnium. quod & Cuma. tenere videtur in d. l. naturaliter. probatur autem haec sententia ratione profecto euidenti. Nam hic possessor habet scientiam rei aliene, vt constat in l. aut qui aliter. §. si quis dum putat. ff. quod vi aut clam. & ideo malae fidei possessor est, qui nullo pacto praescribere rem possessam potest. text. in capit. vltim. de praescript. & in hac reg. possessor. Quin & Panorm. in dict. c. illud. nu. 8. posteriorem hanc sententiam probat, ab Antonio discedens. Idem sequuntur, & iure admittendum esse censent in effectu Francisc. Balb. in dict. q. 3. Ioan. Hannibal num. 160. Claudi. in dict. l. naturaliter. colum. 3. & Socin. in dict. §. item acquirimus. imo & Aegidi. a Bellamera. in dict. c. vigilanti. num. 35. licet ex Bart. priorem opinionem deduxerit, hanc posteriorem post alios probat: horum sententiam non tantum veriorem, sed & magis communem esse ipse opinor. cui adstipulatur tex. insignis in l. prima. §. sed per eum. ff. de acquirend. possess. quo in loco respondetur, hominis vere liberi possessorem non acquirere per ministerium huius, quem existimabat bona fide seruum esse: sed tamen mala fide credebat alterius eum seruum esse. Hic enim vides, possessorem hominis liberi bonam fidem habere: quia existimat eum seruum esse, & ratione seruitutis contingit bona fides: habet tamen hic possessor malam fidem respectu alterius, quem censet dominum esse huius hominis: atque ita mala fides huius respectu possessionem totam vitio afficit, vt tandem in totum dicatur malae fidei possessor. quem tex. ad hec praeter alios Socyn. perpendit in dict. §. item acquirimus. in princ. Verum quinque aut sex in hac controuersia constituam casus, quibus prior opinio satis vel defendi vel explicari poterit. Primus, quoties mala fides contigerit ratione diuersorum iurium eiusdem rei, & bona fides eidem admista sit: ea ex parte, qua bona fides obtinetur, procedit praescriptio: alia vero ex parte, qua mala fides viget, minime locus erit prescriptioni. Cuius rei exemplum sit in vsufructu, & proprietate eiusdem rei. Nam potest possessor habere bonam fidem quo ad proprietatem, malam autem quo ad vsumfructum: idcirco praescriptioni locus erit quantum ad proprietatem, non quantum ad vsumfructum. quod ex Bar. recte intellecto colligitur: atque item ex Aegidio in d. num. 35. & ab his, qui recte verba Bart. interpretantur. Secundo, vbi mala fides adest possessori ratione vnius iuris, quod potest distinctum esse numero, adhuc praescriptio admittenda erit contra eum, cuius respectu bona fides possessori adest, etiamsi eiusdem iuris causa possessor malam fidem quo ad alium habuerit. Nempe si quis possideat rem aliquam absque dubio bona fide quo ad proprietatem, sed tamen mala fide quo ad vsumfructum respectu vnius, quia existimat illum ad Sempronium pertinere: bona vero fide respectu alterius, Titij videlicet, ad quem vere vsusfructus pertinebat: etenim in hac specie praescribit possessor vsumfructum aduersus Titium ex bona fide, quam eius respectu habet. Hoc tamen exemplum pendet ab. ea quaestione, an possint plures esse vsusfructus eiusdem rei, qui quidem vsusfructus numero distinguantur. & quia quibusdam videbitur, vnius & eiusdem rei vnicum tantum vsumfructum constitui posse: sit exemplum aptius & verius in pluribus Hypothecis, quae dubio procul possunt circa eandem rem constitui. Nam si possessor habeat bonam fidem quo ad vnam hypothecam, aduersus eam praescribit: si vero habeat malam fidem respectu alterius hypothecae, minime aduersus illam procedet praescriptio: quod in specie adnotarunt Claudius in dict. l. naturaliter. column. 3. & Balb. 2. part. 3. par. principal. quest. 4. optimus text. in l. si balneum. ff. qui pot. in pigno. habeant. Tertio verissime constat, malam fidem respectu vnius partis fundi non impedire praescriptionem respectu alterius partis, in qua possessor habet bonam fidem. Sicuti probatur in d. l. si quis fundum. ff. de acquirend. possession. Et notat in specie post alios Balb. in dict. quest. 4. Quarto, si quis malam fidem habeat respectu eius, a quo causam habuit, quia credit, illum dominium non habuisse, nec potuisse transferre dominium in possessorem: simul tamen opinatur, & existimat ex alia causa rem ad se pertinere, profecto hic possessor praescribere iuste poterit: quippe, qui vere bonam fidem habeat. Quintus casus hac in questione constitui potest in eo, qui rem alienam possidens, in iudicium ab eo, qui nec dominium, nec ius habet, adducitur. Is etenim, cum alioqui bona fide possideret, si lite contestata per eum aduersus iniquum actorem non contraxerit vitium male fidei: quia non obstante ea contestatione adhuc opinatur rem ab eo possessam propriam esse, vsucapionem continuabit, nec ea censebitur interrupta per dictam litis contestationem: quemadmodum Socyn. respondet in dict. consilio 47. libr. 3. ad hoc inducens Bart. opinionem in d. l. naturaliter. ff. de vsucapioni. Sexto, eiusdem Bar. sententia vera est, & obtinet in alium sensum, hunc videlicet, vt possessor malae fidei respectu Sempronij, qui verus dominus non est, bonae fidei tamen quo ad Titium, qui verum rei dominium habet, si iustam habeat causam litigandi super eadem re cum Titio eius vero domino ipsam vendicante, nequaquam tenebitur ad eiusdem rei interitum, qui pendente lite contigerit absque possessoris culpa, eo quidem modo, quo res ipsa apud verum dominum esset peritura: quod Bar. visum est in l. item si verberatum. §. vlti. ff. de rei vendicat. # 9 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Successor vniuersalis non potest praescribere rem a defuncto mala fide possessam. -  2 Intellect. l. nec vsufructuarium. C. de vsufruct. -  3 Haeres eius, qui precario possidebat, an intelligatur domino possidere? -  4 Mala fides defuncti non obstat haeredi bona fide praescribenti annis triginta. -  5 Quid de haerede conficiente inuentarium? -  6 Mala fides praesumpta vel ficta ipsius defuncti, non nocet haeredi. -  7 Successori singulari, an noceat mala fides auctoris? -  8 Missus in possessionem ex causa noxali, nec damni infecti, an praescribat mala fide? Et inibi intellectus l. & generaliter. ff de noxalibus. §. NONVS. HIS denique quo ad ipsius possessoris & praescribentis bonam fidem praenotatis: subinde quaeritur, vtrum mala fides auctoris noceat successori? Quam quaestionem breuiter absoluere conabor: siquidem ea passim ab alijs non indiligenter tractatur: idcirco duas tantum exponam pro eius resolutione conclusiones. Prima conclusio. Successor vniuersalis [art. 1] iure haereditario non potest rem a defuncto mala fide possessam etiam triginta annorum tempore praescribere, quamuis is bonam fidem habeat, velítque a seipso initium praescriptionis adsumere, nulla temporis accessione vsus. Haec constat, quia haeres personam defuncti repraesentat, & ideo mala fides defuncti in haeredem, & vniuersalem successorem transmittitur. tex. optim. apud Iurisconsultum in l. cum haeres. ff. de diuers. & tempora. praescrip. l. vlt. C. commu. de vsucap. Quae quidem conclusio etiam iure Pontificio procedit, secundum Abb. Anto. & Feli. col. 8. in capitul. si diligenti. de praescript. eundem Abb. in cap. 2. col. 2. eodem titul. & plures alios, quos Iuniores citant, hanc opinionem communem esse asseuerantes, praesertim Balb. de praescript. 2. part. 3. part. princip. q. 12. in 2. membro. Alexand. Vincent. Herculanum. col. penul. Iason nu. 22. & Ioan. Crot. folio penulti. in l. Pomponius. §. cum quis. ff. de acquir. posses. tametsi Dinus in hac regul. numer. 42. ad finem, & Bartol. in dict. l. cum haeres. Aegidius a Bellamera in c. vigilanti. num. 32. de praescript. & quidam alij opinentur, iure Canonico posse haeredem praescribere rem mala fide a defuncto possessam, modo ipse haeres nolit vti accessione possessionis ipsius defuncti. Quorum opinio in eo, quod constituere vult differentiam inter ius Canonicum, & Ciuile, prorsus est falsa, nec vlla congrua ratione defenditur. Etenim sicut iur. Ciuili haeres representat defuncti personam. l. cum a matre. C. de rei vendi. l. 2. §. ex his. ff. de verbor. obligat. & in Auth. de iureiur. a mori. praestit. ita & iure Pontificio, nec hoc quisquam inficiabitur, vnde si iure Ciuili haeres praescribere non potest rem a defuncto mala fide possessam, quia eius personam representat, idem iure Canonico dicendum est, eadem inspecta ratione. illud profecto posset a Dino, Bar. & alijs iustius considerari, quod fortassis haec prima conclusio, nec iure Ciuili obtineat. Nam etsi verum sit, quod haeres non possit prescribere rem a defuncto mala fide possessam, cum velit vti accessione possessionis obtentae ab ipso defuncto. d. l. Pomponius. §. cum quis. tamen si haeres velit incipere prescriptionem, nulla vsus accessione temporis, quo defunctus possessionem habuit, praescribet habens bonam fidem: nam d. l. cum haeres. non omnino hanc praescriptionem excludit, quod apertius apparebit, si Iurisconsulti contextum referamus. Cum haeres, inquit Vlpianus, in ius omne defuncti succedit, ignoratione sua, defuncti vitia non excludit: veluti cum sciens alienum ille vel precario possedit. Quamuis enim precarium haeredem ignorantem non tenet, nec interdicto recte conueniatur, tamen vsucapere non poterit, quod defunctus non potuit. Idem iuris est, cum de longa possessione quaeritur: nec enim recte defendetur, cum exordium rei bonae fidei ratio non tueatur. Haec Iurisconsultus, qui non tractat expressim de haerede a seipso incipiente praescriptionem: imo in his vltimis verbis insinuat exordium praescriptionis adsumi a tempore defuncti, cum hoc exordium ad malam fidem referat, quae tamen mala fides tunc, id est, a defuncto initium habuit, non ab herede, qui bona fide possidet. Ratio autem, qua tenentes communem sententiam vtuntur de repraesentatione personae defuncti, fortiter vrget in fauorem communis assertionis: nam & ea Iurisconsultus ipse in d. l. cum haeres. vtitur in eiusdem responsi principio: procedit tamen quo ad actiones, & obligationes personales, ex quibus haeres tenetur ex persona defuncti, non tamen quo ad vitia personalia ipsius defuncti, quae in heredem non transeunt, nec ei nocent in his, quae heres ipse agere velit ex sua persona: etenim in his, quae heres expedire, & peragere vult, vsus defuncti possessione, vel contractu, necesse est, vt particeps sit vitiorum personalium ipsius defuncti, cuius personam repraesentat. Quamobrem etiamsi haeres teneatur quandoque ex delicto vel mala fide, vitio, & crimine defuncti, non ex hoc sequitur, quod ipsum vitium in haeredem transeat, vt personam haeredis inficiat. Quod palam probabitur, si ostenderimus, malam fidem defuncti non transire in personam haeredis, in eum sensum, vt eam vitio personali afficiat. Hoc vero constat argumento sumpto ab absurdis euitandis. Nam si ratione repraesentationis mala fides defuncti transit & in haeredem, & eius personam, afficit saltem per fictionem quo ad effectum praescribendi: profecto sequeretur nullo vnquam tempore, nullo vnquam casu posse haeredem praescribere rem mala fide possessam a defuncto, nec spacio longi, nec longissimi temporis, etiam vbi titulus ad praescriptionem necessarius non sit: quod perquam durum, & asperum videtur his, quorum opiniones statim explicabimus: cum mala fides, etsi ficta sit apud haeredem, praescriptionem impediat ob repraesentationem, attenta generali communis assertionis ratione, nec enim fictio semel a iure inducta absque contraria iuris decisione deficere potest, quippe quae veluti certa res sit iure statuta. Deinde si verum est, quod Doctores pro communi adnotarunt, malam fidem defuncti in haeredem transire ob repraesentationem, sequitur plane, quod si defunctus debitor sit alicuius quantitatis, & ratione huius obligationis sit in mala fide constitutus, eius haeres bonam fidem habens non poterit vel statuto, vel lege municipali, que dictat actionem personalem decem annis praescribi, hanc actionem praescriptione temporis excludere ob malam fidem, sicuti nec defunctus posset, quod ipse falsum esse censeo. Denique vt haec breuiter absoluam, ni fallor minime procedit argumentatio ista: defunctus non poterat rem istam praescribere ob malam fidem, quam habebat, ergo nec poterit eius haeres, quia personam defuncti repraesentat. Haeres equidem bonam fidem habens plerumque praescribere valet res, quae a defuncto vsucapi non poterant, mala fide impediente: sicuti Doct. in aliquot casibus fatentur: cum tamen repraesentatio semper adsit, omnibusque casibus conueniat. Igitur qui aduersus communem tenere velit, is necessario intelliget repraesentationem, cuius meminit dict. l. cum haeres, in eo casu, quo haeres vti vult accessione, & sic iure haeredis. Sed & communi opinioni adhuc adstipulatur text. in l. nec vsumfructuarium. [art. 2] C. de vsufruct. cuius hic est contextus: Nec vsumfructuarium ad obtinendam proprietatem rerum, quarum vsumfructum habet, neque successores eius vlla temporis ex ea causa tenentes praescriptio munit. quo in loco Paul. de Castro scribit, quod si is, qui possidebat precario nomine mortuus est, & haeredes eius per triginta annos, & vltra etiam precarium ignorantes possederunt proprio nomine, non propterea rem ipsam praescripserunt ea ratione, quod cum defunctus nomine precario tenuerit rem, eius heredes censentur eodem modo tenuisse, licet tenuerint vt domini, quia non superueniente noua causa non interuerterunt possessionem: sicuti nec defunctus potuisset mutare causam possessionis. l. nemo. C. de acquir. poss. Haec Paul. Castrens. opinio etiam probatur in d. l. cum haeres. & sequuntur Paulum Balb. de praescript. 4. part. 4. part. princi. q. 11. columna 2. & Andre. Tiraquel. in libr. de con stitut. 2. part. ampliat. 13. num. 5. & sequentibus. facit optimus text. in l. cum in plures. in fine princip. ff. locat. vbi apparet, haeredem coloni, quamuis colonus non sit, nihilominus domino possidere, vnde etsi haeres bonam fidem habeat, non potest praescribere, licet velit ipse praescriptionem incipere: quia non potest mutare causam possessionis, qua defunctus possidebat. Hic tamen adnotandum est communem sententiam duabus rationibus defendi ab his, qui eam sequuntur. Prima quidem ratio deducitur a mala fide defuncti: qua si haeres non possit mutare illam malam fidem defuncti, nec vitium illud resarcire: & haec ratio constat in dict. l. cum haeres. si diligenter eius verba pensitentur. Altera ratio in eo versatur, quod si defunctus ex aliqua causa possidebat, quae non poterat esse sufficiens ad praescriptionem, cum nomine alterius possideret, eius haeres ex eadem causa intelligitur possidere, & ideo vsucapere non potest deficiente ea possessione, quae ad praescriptionem requiritur. Prior ratio tollitur ex his, quae modo explicuimus in responsione, & intellectu dict. l. cum haeres. quasi haeres ipse incipiens a se praescriptionem minime vsus accessione defuncti, ac bonam fidem habens nequaquam impediatur praescribere: quippe qui non vtatur in hac praescriptione iure haereditario. Posterior ratio tunc deficiet, cum probatum fuerit possessionem interuersam esse ab haerede, amissamque a vero rei domino, quod poterit iure resolui ex his, quae in hac Relectione part. ista. §. 1. tradita fuere. nu. 3. Et praeterea si consideremus tex. in l. si de eo. §. si forte. vbi Bar. & Aret. ff. de acquir. poss. cuius auctoritate dabitur fortasse insignis intellectus ad d. l. cum in plures. ff. locat. in fine prin. atque in vniuersum, quoties quis nomine alterius possideat ex eo contractu, [art. 3] qui ad eius haeredem non transit, eo quidem mortuo possessionéque apprehensa per haeredem titulo domini, si verus dominus eam neglexerit repetere, ac habere, perdit sane possessionem, ab eóque tempore haeres proprio nomine possidere intelligitur. Hinc denique si post mortem constituentis se precario alterius nomine possidere haeres rem occupauerit, diuque steterit prior possessor absque eo quod apprehenderit possessionem, eámque neglexerit recipere, profecto possessionem amittit, & haeres proprio nomine incipit possidere: sicuti in specie voluerunt Anchara. in cap. cum venissent. de restit. spolia. 5. notab. Corne. cons. 280. lib. 3. col. vltim. Carolus Ruinus cons. 127. col. 5. libr. 5. quibus accedit Tiraquell. in dict. amplia. 13. numer. 7. cum precarium in haeredem constituentis non transeat. l. cum precario. §. precarij. ff. de precar. cap. vlt. de precar. Etenim is, cuius nomine res possidetur precario, si mortuo constituente sciat ab alio rem occupatam, eamque neglexerit repetere per modicum tempus, amittit possessionem, quam habebat. l. quamuis. l. quod meo. in fine. ff. de acquiren. posses. Si vero ignorat rem ab alio occupatam, vel scit vacantem esse, tunc non perdit possessionem ciuilem, nisi ex eo tempore, quo obliuio inducitur. l. si id quod. in princip. ff. de acquirend. posses. l. furtum. §. 1. ff. de vsucap. Qua distinctione vtuntur Bart. in d. l. si de eo. §. si forte. Panormi. in dict. cap. cum venissent. col. pe. & vltim. Paul. Cast. cons. 10. col. 2. lib. 1. Matthae. Afflict. decisio. 40. colu. penult. vers. praeterea ex negligentia. Andre. Tiraquel. in tertia parte, de constitut. limitat. 21. num. 8. Quo fit, vt minime impediatur praescrip. ex ratione Pauli Castrensis in dict. l. Nec vsumfructuarium. saltem eo ex tempore, quo haeres proprio nomine inceperit possidere. idcirco communis sententia dubia videtur adhuc. Nam & opinionem Dini in hac regul. praeter supra citatos sequuntur Alex. in cons. 110. num. 7. & ibi Carol. libr. 1. idem Alexan. in cons. 39. nume. 2. lib. 2. & alij per Balbum relati. licet idem Alexand. in alijs responsis communem fuerit sequutus. Imo nullam esse inter ius Canonicum & Ciuile hac in re differentiam, asserit Carolus Molinae. in dict. cons. 4. col. 1. sentiens etiam iure Ciuili admittendam fore opinionem Dini. Tandem ex hac disputatione sunt aliquot explicanda, quae ab omnibus ad examen huius quaestionis adducuntur. Primum, an haeres incipiens ab eius possessione praescriptionem, possit rem a defuncto mala fide [art. 4] possessam praescribere triginta annorum praescriptione? Siquidem hanc praescriptionem iure procedere non obstante mala fide ipsius defuncti, asserit gl. in reg. cum quis. de regulis iuris in 6. quam sequuntur Bald. in l. nihil. C. de vsucap. Aretin. & Crot. in dict. l. Pomponius. §. cum quis. Paulus Castrens. in l. 2. C. de fructi. & liti. expens. idem Paul. in cons. 81. num. 12. & cons. 258. libr. 2. ea ratione, quod haec praescriptio triginta annorum titulum non requirat: sed tantum bonam fidem, quae vero adest haeredi toto praescriptionis tempore: titulus autem haeredis, qui vitium habet ratione malae fidei defuncti, minime nocet: cum sine eo praescriptio procedat. Haec tamen opinio falsa quibusdam videtur, & praesertim Panormita. in cap. Si diligenti. columna octaua. de praescript. Alexand. Vincent. & Iasoni dict. §. cum quis. & Balb. in dict. quaestione duodecima: nam hi opinionem communem sequuntur omissa Baldi distinctione. Francus item in dict. reg. cum quis. glos. ibi reprobat. Et profecto si vera est opinio communis ratione representationis, quia haeres repraesentat personam defuncti, & ideo ex hac repraesentatione fictam habet malam fidem: non video qua ratione haec representatio & fictio a iure inducta cesset in vsucapione, & praescriptione triginta annorum. Etenim quod praesumpta mala fides cesset ex tempore triginta annorum, mirum non est, tamen quod mala fides ficta ex representatione haeredis, extincta sit ob annorum triginta possessionem, mirum videtur: cum etiam post quinquaginta annos representatio, a qua fictio procedit, obtineat. at si dixeris Iurisconsultum in d. l. cum haeres. tantum agere de praescriptione decem, vel viginti annorum: siquidem triginta annorum praescriptio iure Digestorum nondum erat cognita. glos. in l. Iulianus. ff. ex qui. causis maior. & in l. qui occiderit. ff. ad l. Aquiliam. Barto. in l. tutor qui repertorium, in fine. ff. de administra. tutor. atque ideo communem sententiam, quae in d. l. cum haeres. fundamentum habet, solum obtinere in praescriptione decem, vel viginti annorum, non autem in praescriptione triginta annorum: respondebitur fortassis, rationem dict. l. cum haeres. ita procedere in praescriptione triginta annorum, sicuti in ordinaria praescriptione decem vel viginti annorum, cum mala fides ita impediat vnam sicuti alteram, praesertim iure Canonico. Adhuc tamen illud non incongrue in defensionem glos. in dict. regul. cum quis. & Bal. adduci potest, quod iure Ciuili mala fides non impediat praescriptionem triginta annorum: quemadmodum iure satis compertum est. nec item iure Canonico in hac specie, in qua non de vera, sed de ficta mala fide tractatur. Ficta vero mala fides, quae in haerede ob veram defuncti malam fidem constituitur, nullum peccatum haeredis praescribentis habet, idcirco iure Pontificio haeres ipse bonam fidem habens vsucapere poterit: quod & alibi hac in Relectione disputabitur. Igitur in ea praescriptione, quae iure Ciuili bonam fidem non requirit, nec ob malam fidem impeditur, ea mala fides, quae iure Pontificio minime improbatur, quippe quae ficta sit, nihil oberit vsucapioni, nec obtinebit Iurisconsulti responsum in d. l. haeres. Secundo ex suprascripta disputatione apparet, an verum sit quod Alexand. in dict. §. cum quis. opinatur, scribens, haeredem defuncti posse praescribere rem a defuncto mala fide [art. 5] possessam, si nolit vti accessione possessionis defuncti, & inuentarium fecerit, ac praescriptio sit tricennalis, quae titulum non requirat. ita sane Alex. in dict. §. cum quis. nume. 22. cui Iason inibi. Fel. in dict. cap. si diligenti, numer. 6. & Balb. in dict. quaestio. 12. accedere videntur. Etenim praemissa communi sententia, quam ipse Alexand. veram esse censet, ego non video quid referat haeredem inuentarium fecisse vt liber ex hoc sit a vitio personali ipsius defuncti: cum haeres rem ipsam habuerit ab eo, qui malam fidem habuit, titulo haeredis eum repraesentantis. Imo inuentarium ad hoc haeredi nocet: siquidem haeres id conficiens, profitetur, rem illam titulo haeredis velle obtinere. Et praeterea constat, rem illam haereditariam fuisse. Quo fit, vt minime probari possit haec Alexandri sententia. Praesertim quod restrictio ad tricennalem praescriptionem non omnino congrua est. Nam titulus haeredis sufficiens, & iustus est ad praescribendum. l. tertia. cum similibus. ff. pro haerede. vnde responsio textus in dicta lege, cum haeredes. non habet rationem a defectu tituli, sed a vitio personali, & sic a mala fide defuncti, quem haeres repraesentat. Quod probatur: nam titulus alioqui iustus ad praescribendum non ideo repellitur, quod malam fidem habeat is, qui titulum eum dedit, & a quo titulus processit: sicuti passim in hoc tractatu adnotatum a nostris est. Et ideo nec in hac conclusione, nec in praecedenti agendum est de titulo, nec de eius effectu, sed tantum de mala fide defuncti, quem haeres repraesentat. Quamobrem si vitium istud malae fidei per inuentarium solenniter confectum remissum foret, titulus haeredis sufficiens esset ad praescribendum etiam spacio longi temporis, decem vel viginti annorum. Sic sane deficiat prorsus isthaec Alexandri adnotatio. Tertium hac in controuersia illud constat, haeredem vniuersalem, etiam si velit incipere a seipso praescriptionem, non posse praescribere rem a defuncto mala fide possessam, etiam si defunctus titulum habuerit, qui seclusa mala fide sufficeret ad praescriptionem: haeres etenim nec ex eo titulo praescribere poterit, tametsi nolit ad hanc praescriptionem vti titulo pro haerede. Eadem enim ratio, quae iuxta communem sententiam excludit haeredem ob malam fidem defuncti a praescriptione titulo pro haerede incepta, excludit item & ab ea praescriptione, quae procedit amisso titulo pro haerede a titulo, quem defunctus habuit: sicuti adnotauit Ioan. Crot. in dict. l. Pomponius. §. cum quis. idem voluit Paul. Cast. in consil. 81. num. 12. libr. 2. & cons. 258. eod. libr. licet idem Paul. contrarium responderit in cons. 158. eod. libr. Cuius opinio ex eo falsa in hoc vltimo responso videtur, quod haeres vsus eo titulo, quem defunctus habuit, debet eo vti simul cum vitijs, quae titulus ille ratione malae fidei habebat. d. §. cum quis. atque ideo verior est prior sententia, quam idem Paul. & Crot. veram esse censent. Quartum ex his aperte deducitur, haeredem posse rem a defuncto mala fide possessam omnino praescribere, si aliunde quam a defuncto titulum iustum habuerit, ex quo praescribere coeperit. text. optim. in l. an vitium. §. vlt. ff. de diuers. & tempo. praescri. quem ad hoc censet sing. esse Areti. in d. §. cum quis. quo in loco idem tenent qui post Aret. ibidem scripsere commentaria, praecipue Ias. col. 4. Alex. consi. 181. libr. 1. & Balbus in d. q. 12. ad finem. Quintum ab his deriuatur ratio eius quod Accursius asseuerat in l. tutor rerum. ff. de administrat. tutor. scribens, haeredem [art. 6] non posse praescribere rem a defuncto mala fide possessam, vbi mala defuncti fides fuerit vera, secus si fuerit praesumpta, aut ficta mala fides: quia in eo casu poterit eius haeres a seipso incipiens praescriptionem bona fide vsucapere. Hanc opinionem Accursij sequuntur Paul. Castren. in l. nunquam. ff. de vsucap. in prin. Alex. in d. l. Pomponius. §. cum quis. col. 7. & ibi alij Doc. Etenim cum sola mala fides defuncti praestet impedimentum praescriptioni haeredis ob repraesentationem, quae fictione quadam a l. inducitur, profecto aequum est, quod haec fictio repraesentationis locum habeat in vera mala fide defuncti, non in ficta, nec praesumpta, ne demus in haerede quo ad vnam & eandem rem, ex vno, & eodem capite, nempe quia haeres, duas fictiones aduersus omnem aequitatem, quam lex ciuitatis in his fictionibus prae oculis habuit. l. postliminium. in princ. ff. de captiuis. l. sciendum. ff. ex qui. caus. maior. Bar. in l. si is qui pro emptore. ff. de vsucap. col. 3. & ibi Iason nume. 72. atque ideo duae fictiones in vno, & eodem negocio ex vna causa nequaquam constituuntur. l. 1. C. de dot. promi. tradit Barto. in d. l. si is qui pro emptore. q. vltim. Sexto subinfertur, haeredem haeredis praescribere posse rem a defuncto mala fide possessam, licet haeres primus eam praescribere non posset, propter malam fidem veram ipsius defuncti. Quia primus haeres, si quam malam fidem habuit, non equidem veram, sed fictam malam fidem habuisse videtur: eáque ratione eius heres non obstante hac ficta mala fide prescribere poterit, quod satis dubius explicat Ioan. Crot. in d. §. cum quis. ad finem: dicens se nullibi legisse huius quaestionis decisionem. Nam quod Alex. notat in d. cons. 181. lib. 1. col. 2. & Fel. in c. si diligenti. num. 6. de praescr. non pertinet ad haeredem haeredis, sed ad successorem singularem successoris singularis, de quibus in hac prima conclusione agendum non est, sed in sequenti, ad intellectum tex. in Auth. malae fidei. C. de praescri. long. temp. decem vel viginti annorum. Septimo apparet, si premissa diligenter obseruentur, successorem in dignitate, vel officio, qui personam defuncti, aut antecessoris, minime repraesentat, posse iure optimo praescribere rem a defuncto, vel antecessore mala fide possessam, modo non vtatur accessioue possessionis ipsius, cui successit, quod communi omnium sententia receptum est authoritate gl. in c. cura. de iure patro. & in c. de quarta. de praescript. & in c. in primis. 2. q. 1. in verb. quia leuioris. Quae etsi praescriptionem istam simpliciter permittant, in hunc tamen sensum accipiendae sunt secundum Abb. & Feli. in d. c. de quarta. nu. 23. Alex. Vincent. Ias. & Crott. in d. l. Pomponius. §. 1. Francis. Balb. in d. 2. part. 3. part. princip. q. 12. num. 60. Secunda hac in quaestione principalis conclusio. Mala fides [art. 7] authoris singulari successori nocet, etiam si is aliqua accessione vti nolit, quo ad praescriptionem decem, vel viginti annorum, vero rei domino ignorante. tex. optimus in d. Authent. Malae fidei. C. de longi temporis praescript. Cuius intellectum hic minime expendam, cum eum latissime, & diligenter tradiderint glos. Panor. & Felin. in c. si diligenti. de praescript. Bar. Alex. colu. 4. & alij in d. l. Pomponius. §. 1. ff. de acquir. poss. Oldra. cons. 19. Ias. in §. sed istae. nu. 80. de actionibus. Franc. Balb. in d. q. 12. num. 6. Angel. Aretin. in §. Furtiuae. Instit. de vsucapionibus. optimus tex. in l. 19. tit. 27. par. 3, Verum his, quae longe, lateque hactenus examinauimus, vt constitueremus, nullam praescriptionem posse mala fide procedere, obstat responsum Iurisconsulti in l. & generaliter. ff. de noxalib. quo in loco Africanus respondit, seruum datum [art. 8] pro noxa ex decreto Iudicis praescribi iuste posse, etiam ab eo qui scit seruum illum alienum esse, & non illius, qui eum pro noxa conuentus noxali actione dederat: a quo quidem text. adnotarunt quidam missum in possessionem decreto iudicis ob rei conuenti contumaciam alicuius rei, quam ipse missus scit non esse illius contumacis, sed alterius, posse eam praescribere, non obstante hac mala fide, quam opinionem Paul. Castrensis reprobat in l. praetoris. in principi. ff. de damno infect. Et sane meritissime: cum mala fides huius praescribentis minime remittatur decreto Iudicis, qui rem contumacis tradere voluit: non autem alienam. idem adnotauerunt Roma. in l. si per errorem. ff. de vsucap. Imol. in c. vlti. de praescrip. col. 19. in repetitio. idem in l. sequitur. §. si viam. ff. de vsucap. numer. 26. Alexand. in l. si finita. §. si de vectigalibus. ff. de dam. infect. nu. 11. & ibi Paul. Castren. text. opt. in l. qui fundum. §. qui bona. ff. pro emptore, ad finem, cuius meminere Paul. in l. iuste possidet, & Bart. in l. Pomponius. §. si iussu. ff. de acqui. poss. Denique hi Doct. conueniunt in hoc, quod missus in possessionem ex causa noxali, vel damni infecti, non possit rem praescribere mala fide iure Canonico. Nam in alijs causis omnium consensu absque vlla controuersia receptum est, Iudicis decretum, & auctoritatem minime defendere praescribentem mala fide, nec iure Canonico, nec Ciuili, ex d. §. qui bona. vnde praescriptioni locus non erit, si quis missus in possessionem, etiam ex secundo decreto malam fidem habeat: quippe qui possideat rem, sciens eam alienam esse. Sed missum in possessionem ex causa damni infecti, vel noxali posse rem mala fide praescribere, etiam si sciat alienam esse, non illius, aduersus quem missio facta fuerit, asserunt gl. in hac regula possessor. glo. item in d. c. si diligenti. & ibi Anton. nu. 12. Panor. nu. 28. Imol. nu. 12. Bald. in d. l. & generaliter. 1. & 2. lect. glos. & Bar. col. 1. in d. §. si de vectigalibus. Bal. in l. 2. ff. si ex nox. caus. aga. nu. 10. idem Bald. in Auth. ei qui iurat. col. pen. & ibi Saly. q. 9. C. de bonis auth. iud. possi. Specul. titul. de 2. decret. §. iuxta. nu. 8. quorum opinio etiam quo ad ius Pontificium communis est, vt testantur Alex. in d. §. si de vectigalibus. nu. 11. Imol. in d. c. vlti. col. 19. quasi speciale sit in causa damni infecti, per ea, quae notantur in d. l. praetoris. & in noxali causa, quia res ipsa cuiuscunque sit, ad illud onus damni infecti, & noxae tenetur, qua ratione missus in possessionem videtur causam habere a vero domino, quia si vellet propriam rem petere & consequi, teneretur aestimationem damni soluere, vel de damno infecto cauere. Adhuc tamen prior sententia mihi verior apparet. Nam etsi verus dominus his actionibus omnino teneatur, non ex hoc sequitur, missum in possessionem, qui scit rem non esse possidentis, praescribere posse rem alienam mala fide: cum hic maximam culpam contraxerit, qui verum dominum in iudicium non vocauerit, vt rem defenderet: nec ab eo petierit noxe aestimationem, nec damni infecti cautionem. Etenim res inter alios acta, alijs non nocet, secundum vtriusque iuris constitutiones. Fit igitur, vt missus in possessionem ex causa noxali, vel damni infecti, quoties ante perfectam vsucapionem sciuerit rem, in cuius possessionem missus fuerit, alienam esse, non illius, quem in iudicium vocauerat, teneatur ipsum dominum interpellare pro aestimatione noxae, vel pro ipsa damni infecti causa, dominusque tenebitur ex his causis misso satis facere. # 10 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Intellectus c. cura, de iure patronat. -  2 Ius patronatus in ecclesia libera praescriptione a laicis acquiri non potest. -  3 Parochiani possunt praescribere ius praesentandi rectorem in ecclesia libera. -  4 Patronus etiam praescriptione potest acquirere ius praesentandi rectorem in ecclesia collegiali. -  5 Catholici Hispaniarum Reges quo iure possint Episcopos nominare, & eligere. -  6 Expenditur Canon in c. cum longe. 63. dist. -  7 Praescriptio iuris patronatus quantum temporis requirat? -  8 Ius patronatus praescribi a laicis potest in ecclesia, quae patronum habet, & olim habuit, atque inibi tractatur de tempore huic praescriptioni necessario. -  9 Titulus beneficij canonicus an possit praescriptione acquiri, & an teneatur quis episcopo exigenti illum ostendere. -  10 Examinatur breuiter Regula Cancellariae de triennali possessore. §. DECIMVS. HVic praeterea regulae iuris Pontificij, qua definitum extat nullam praescriptionem mala fide posse obtinere, obstat responsio Summi Pontificis in c. cura. de iure patronat. [art. 1] Etenim cum ex iuris errore mala fides praesumatur, sicuti hac in Relectione iam satis probauimus, nec possit ius patronatus ecclesiasticum a laicis in alteram ecclesiam, vel in personam ecclesiasticam, vel in laicos transferri, absque licentia, & consensu Episcopi: responsum est a Romano Pontifice, posse laicos vel clericos ius patronatus ecclesiastici praescriptione temporis obtinere titulo translatoris, licet consensu Episcopi minime accesserit ad eiusdem translationis auctoritatem: igitur prescriptio cum mala fide adhuc iure Canonico admittitur. Cui obiectioni gl. & Doct. in d. c. cura. respondere conantur varijs modis, quibus constat, ad illius capitis decisionem omnino aduertendum esse, eam praescriptionem admitti non alias, quam si eidem bona fides accesserit, vel quia quasi possidentes ius patronatus existimarunt, consensum episcopi translationi auctoritatem dedisse, vel in ea specie, & casu, de quo actum fuit iuri non fuisse necessarium consensum Episcopi: eaque opinio iure satis probari poterat ob varias interpretum sententias, ex quibus dubium erat, & ambiguum, an esset in eo casu Episcopi consensus necessarius, iuxta ea, quae de errore iuris superius a nobis adnotata fuere, vnde constat bonam fidem in specie d. cap. cura. necessariam esse ad praescriptionem, & ideo praemittendum est, eam in ea praescriptione contigisse vel ex errore facti, vel exignorantia iuris, quae quandoque bonam fidem inducit. Superest tamen ad illius responsi interpretationem explicare, an in acquirendis ecclesijs quo ad ius patronatus, vel quo ad beneficij, & sacerdotij titulum, praescriptioni locus sit? Nam & huic tractatui maxime haec disputatio conuenit, qua de re aliquot constituam conclusiones, ex quibus huius quaestionis resolutio constabit compendio quodam, cum apud alios longa lataque sit ad vtramque partem disputatio. Prima conclusio, In ecclesia, quae olim libera fuit, ius patronatus [art. 2] ecclesiastici praescriptione acquiri non potest a laicis. Huius conclusionis auctores sunt Archi. in c. hortamur. 71. dist. Card. in Cle. 2. quaest. 5. de iure patronat. Panormitan. in capit. querelam. de elect. colum. 3. super gloss. in verbis, consuetudine. Cardi. item ibi huic opinioni subscribit, idem Alexand. cons. 75. lib. 4. Panormit. in disputatione incipienti, Augerio. col. 6. ver. & ex his sequor Archid. Idem Abb. & Felin. in c. causam. 3. col. de praescript. Ioan. Andr. in regu. quod alicui. de regulis iuris, in 6. iuxta intellectum, quem ex illo refert, & sequitur Rochus Curti. de iure patronat. in verb. ipse vel is. quaest. 36. atque eundem sensum applicuerunt Ioan. Andre. in vltimis verbis huius disputationis. Abbas in d. c. querelam. nume. 9. & fere omnes, qui post eum scripsere, quorum statim mentionem faciemus: vnde cum eiusdem Ioann. Andre. opinio communis sit secundum Abb. in d. num. 9. & in alijs locis paulo ante citatis, Rochum in d. q. 36. Dec. in cap. cum venerabilis, de exceptio. num. 36. Felin. in tract. quando literae apost. noceant patro. colum. vltim. Franc. Balb. de praescript. 1. part. 5. part. principal. quaest. 9. Deci. consil. 124. & consil. 117. & cons. 134. constat & hanc primam conclusionem communem esse, & absque vlla controuersia tenendam fore, sicuti latissime probat Lamberti. de iure patr. 1. lib. 1. part. q. 10. art. 5. Ego sane tametsi videam frequentiori Doctor. consensu receptum esse, quod praescriptio iuris praesentandi non admittatur in ecclesia libera, vt ius istud a laicis praescriptione obtineri valeat: scio tamen Ioan. And. in dict. reg. quod alicubi, ad finem, hanc opinionem non ita indistincte asseuerare, sed eam intelligere quo ad ecclesiam, quae vere apparet libera, & quam constat nec a laicis constructam, nec dotatam fuisse, quod si res ista in dubio sit, inquit Ioan. Andre. ecclesiam praesumi a parochianis constructam: atque ideo posse praescribi ius praesentandi per ipsos parochianos. Ex contrario Archid. quique eum sequuntur, distincte probare nituntur, & asseuerant, in ecclesia libera ius praesentandi non posse a laicis praescriptione acquiri, praesertim Car. in dict. Clem. 2. q. 5. arbitratur, in eo dubio, an ecclesia sit libera, vel fuerit a parochianis constructa, vel dotata, idem esse, vt praescriptioni locus non sit, nisi ea fuerit immemorialis. Qua de re latissime disputat Lamber. in d. art. 5. cuius quidem omissa disputatione, quae lectori facillime obuia erit, illud expeditum est apud me, conclusionem hanc, quam primo loco constituimus, magis communem esse: siquidem & qui contentionem istam Archid. & Ioan. Andre. post eos examinare conati fuerunt, in hanc primam assertionem conuenisse videntur: idcirco in praxi non mediocrem auctoritatem, sed sane maximam obtinebit, non obstantibus his, quae varie vtrinque adduci solent. Posset tamen is, qui habet quasi possessionem praesentandi ex tempore immemoriali, titulum huius iuris, & ecclesiastici patronatus allegare, ad eiusque probationem inducere tanti temporis quasi possessionem: quemadmodum Fel. tradit in d. cap. causam. col. 3. de praescript. Sic enim temporis immemorialis quasi possessio non habet auctoritatem iure prescriptionis, sed tituli probati vel praesumpti. ex c. super quibusdam. de verb. signific. l. hoc iure. §. ductus aquae. ff. de aqua quot. & aestiua. Caeterum auctore Panor. in d. disputatione, Augerio. potissima ratio, cui Archidiaconi sententia innititur, ea est, quod ius patronatus est spiritualibus annexum, & quasi spirituale, atque ideo laici sint capaces ciusdem iuris, nec id possidere possint, nisi ex priuilegio speciali, vel iuris communis: nempe constructionis, aut dotationis alicuius ecclesiae ratione. c. quanto. de iudic. c. 3. de iure patro. vnde prescribere laici non possunt ius istud, quod nec possidere valent, eiusdem possessionis incapaces iure communi: cum praescriptio absque possessione minime procedat. c. sine possessione. de reg. iur. in 6. Etenim ex multis, quae pro Archid. traduntur, hoc est, ni fallor, praecipuum fundamentum. Haec autem ratio profecto parum vrget. Nam vtcunque sit, siue ex gratia iuris communis causa dotationis, aut constructionis ecclesiarum, laici capaces sunt huius quasi possessionis iuris patronatus ecclesiastici. cap. consultationis. de iure patro. cap. piae mentis. 16. q. 7. quod satis est ad quasi possessionem istam obtinendam. Nec refert dicere, quod illi tantum laici sint capaces, qui construxerint, aut dotauerint ecclesias. cap. 3. de iure patron. id etenim non negat, imo concedit absolute, laicos esse capaces huius iuris, nec inde recte deducitur laicos, eo quod laici sint, huius quasi possessionis fore incapaces. Hoc ipsum constat perpensa frequentissima Doctor. sententia, dum ipsi opinantur. laicos posse acquirere praescriptione ius patronatus in ecclesia patronum habente, ita vt praescriptio procedat aduersus alium patronum: non enim haec praescriptio procederet, si laicus, qui ecclesiam nec construxit, nec dotauit, incapax foret huius iuris, eiusque quasi possessionis. Quamobrem fortassis iure verius est, quod ius praesentandi possit praescribi per laicos, etiam in ecclesia libera, quod probatur in c. generali. de elect. in 6. & in cap. querelam. eod. titul. vbi Ioan. Andre. & aucto. indistincte id tenuerunt. Imo Doct. ipsi, qui Ioan. Andre. sequuntur simpliciter, & adhuc illi, qui eius sententiam ita temperant, vt ad hanc primam conclusionem eam deduxerint, plane fatentur, & fateri coguntur, laicos capaces esse quasi possessionis huius iuris patronatus, de quo disputamus, praesertim Frederic. consilio 234. Deci. consil. 117. & 134. Nam & Panor. hoc inficiari non poterit, dum admittit iuris patronatus praescriptionem in Ecclesia non libera, & quae olim patronos habuerit. Vtcunque sit, licet opinionem Archid. admittamus iuxta hanc primam conclusionem intellectam, quia communis sit, tamen opinio contraria etiam in praxi recipienda est omnino in duobus casibus. Prima quidem in parochianis [art. 3] praescribentibus ius praesentandi in ecclesia parochiali, saltem vbi non appareat ecclesiam ab alijs quam parochianis constructam esse, sed simus in dubio: tunc sane propter obsequia, quae parochiani ecclesiae impendunt & alia onera, quae ad eius vtilitatem praestare quotidie solent, admittenda est praescriptio iuris praesentandi. Hoc expressim constat auctoritate Ioan. Andr. in dict. regul. quod alicui. quem in hac specie sequuntur Panormit. in consilio 76. libro 2. Bald. in dicto capit. querelam. 4. colum. Deci. in dicto consil. 117. & consil. 134. vbi respondens in hoc casu fatetur opinionem Ioan. Andre. communem esse. eandem opinionem sequitur Brunellus in tractat. de legato. q. 23. versic. secunda est opinio. nec ipse dubito hanc sententiam magis communem esse. Alter casus, in quo admittenda est praescriptio iuris praesentandi a laicis obtenta, quo ad ecclesiam liberam, cuius praesentationem nullus antea habuerat, praemittit, & requirit illius quaestionis decisionem: an laicus construens, vel dotans ecclesiam collegialem acquirat ius praesentandi clericos ad eius ministerium, sicuti acquisisset, si ecclesia collegialis non foret? & iure Pontificio expeditum est, patronum ecclesiae collegialis non habere ex constructione vel dotatione ius praesentandi rectorem, vel prelatum. tex. est in c. nobis. de iure patronat. c. cum terra. c. sacrosanctae. de electio. Etenim eo ipso, quod ecclesia collegialis constituitur, datur, & competit ipsi collegio ius eligendi sibi praelatum. capit. 1. de elect. Patronus igitur ecclesiam collegialem instituens sibi imputet: nam legem illam recipere tenetur, quae ipsi actui iure inest. Et ideo licet in ecclesia collegiali locus sit iuri patronatus, quo ad honores, & similia, non tamen quo ad praesentationem Rectoris, sicuti explicant Abb. & alij, in d. c. nobis. Card. in c. suggestum. eod. tit. Alexan. consilio 74. lib. 4. Rochus Curt. in tractat. de iure patron. in verb. in ecclesia. q. 2. Caesar Lambert. de iure patron. 1. parte 2. libr. 5. quaestio. principali. tex. sing. in l. 1. titul. 15. part. 1. ex quibus & illud constat, ad alia beneficia eiusdem ecclesiae collegialis, patronum habere ius praesentationis, quod in specie notant Abb. in cap. cum ecclesia Vulterana. 3. colum. de elect. idem in c. quod sicut. colum. 3. & in cap. sacrosancta. eod. titul. & est communis opinio, secundum Imol. in cap. vlt. de concess. praeb. vlt. notab. Rochum in d. q. 2. & Lambert. d. q. 5. artic. 3. Quaquidem adeo vera sunt, vt nec consuetudine, aut prescriptione possit patronus laicus ius eligendi Rectorem ad collegialem ecclesiam acquirere. gloss. in d. c. nobis. & in d. c. quod sicut. quas Doct. communi omnium consensu probarunt: quemadmodum Lambert. & Rochus tradidere: ac latissime Ioan. Selua de beneficio. 2. part. quaest. 23. Est etenim necessarium priuilegium Romani Pontificis, vt hoc ius laicis possit competere, quod & Regia lex. 1. titul. 15. part. 1. insinuat. Ius autem praesentandi Praelatum ad ipsam ecclesiam collegiatam patronus laicus habere potest, si tempore constructionis ecclesiae; aut dotationis id ius ex consensu Episcopi exceperit sibi, secundum Card. in Clem. plures. §. vlt. ad finem. de iure patron. Rochum Curt. in d. verb. in ecclesia. q. 2. Lambert. in dict. q. 5. in princip. col. vlt. text. opt. in d. cap. nobis. ibi, ex sua iurisdictione. Item, vt propositam controuersiam expediamus, poterit patronus laicus habere ius praesentandi praelatum in ecclesia collegiali ex praescriptione. Nam in hac specie admittendam esse opinor Ioan. And. opinionem, quae communis est. Cum haec ecclesia collegialis patronum habeat laicum, qui eam erexit, dotauit, & construxit, in cuius obsequij & muneris remunerationem mirum non est, quod ius praesentandi praelatum, legitimo tempore patronus laicus acquirere possit, sicuti in parochianis, quorum impensis & opera ecclesia constructa fuerit. Ioan. And. censuit in d. reg. quod alicui. & nos paulo ante adnotauimus. Eritque ex hoc optimus applicandus intellectus ad text. in d. cap. nobis. ibi, nisi ex sua iurisdictione. Ex quo infertur, catholicos Hispaniarum reges, [art. 5] etiamsi nullum priuilegium a Romanis Pontificibus habuerint ad praesentationem Episcoporum, qui ecclesijs Cathedralibus praesint, posse iure optimo, vt ecclesiarum patronos ius istud ex praescriptione obtinere, licet ecclesiae, quarum patroni sunt, collegiales, vel cathedrales existant. Hoc enim corollarium deducitur ab his, quae proxime probata fuere: siquidem Hispaniarum reges patronatus ius obtinent in ecclesijs Cathedralibus, cum eas erexerint, construxerint, & amplis patrimonijs dotauerint. Quod satis constat ex veterum Historicorum monumentis, atque ex l. 18. titul. 5. part. 1. l. 3. titul. 3. lib. 1. ordin. Imo & iure communi Reges sunt patroni maiorum ecclesiarum sui principatus. quod notant Archid. in cap. lectis. 63. distinctione. Bal. in c. quanto. de iudic. colum vlt. Et in prooemio, Rex pacificus. colum. 2. Anton. Corsetus in tractat. de excellen. Regis. quaestio. 34. Hoc idem ius possunt & reges defendere, iureque tutari, allegato priuilegio Romanorum Pontificum, quod probare potuerunt immemorialis temporis quasi possessione, etiamsi expeditum esset hac in re praescriptioni locum non esse, iuxta ea, quae paulo ante tradidimus. Tertio idem ius, etiam si Reges Hispaniarum patroni ecclesiarum episcopalium minime forent, probaretur auctoritate eius opinionis, quam ex Ioan. Andrea superius defendimus, asserentes ius patronatus adhuc in ecclesia libera posse a laicis praescriptione adquiri: ex eo, quod laici sint huius iuris, eiusque quasi possessionis capaces. Vnde Hispaniarum reges potuerunt praescriptione hoc ius praesentandi acquirere, secundum Ioan. Lup. in tractat. de benefic. vacan. in Curia. §. 10: Olim apud Hispanos consuetudo obtinuit, vt Canonicorum collegium, cui munus eligendi Episcopum iure incumbit, statim mortuo pastore, regi eius obitum nunciaret, ab eoque peteret licentiam & facultatem eligendi Episcopum, qua per Regem concessa; ipsi Canonici eligebant praelatum, quem ante missionem in possessionem regi exhibebant, vt ab ipso bonorum administrationem obtineret. Regia lex 18. titul. 5. part. 1. & d. l. 3. titul. 3. lib. 1. ordinat. cuius rei testimonium peti solet a capit. cum longe. 63. distin. Nam & iure aequum est, & honestati conueniens, quod in Ecclesia cathedrali, vel collegiali prelatus electus ante institutionem, patrono ipsi cuicunque, etiam priuato exhibendus sit, vt ipse patronus videat, sitne is conueniens, & idoneus ecclesiae administrationi. c. nobis. & ibi Doct. de iure patronat. tex. optimus in capit. lectis. 63. distin. quo definitum est Episcopos electos non esse a Romano Pontifice instituendos, nisi epistolam approbationis ab Imperatore obtinuerint. Etenim & regis interest, nosse, qui sint, qui ecclesias intra eius prouinciam sunt administraturi: sicut colligitur ex his, quae adnotarunt Innoc. & Abb. in cap. super his. de accusatio. Idem Abb. in capit. ex parte A. de testi. & in c. quod sicut. de electio. glo. in c. 1. 62. dist. Corset. in tract. de excellent. regis. q. 11. text. singul. in pragmat. sanct. titul. de electio. c. licet. §. verum tamen. & ibi Chosmas Guimier. Ioan. a Selua in tract. de benef. 2. part. q. vlt. Gulielm. Benedict. in c. Raynutius. in verbo, Et vxorem nomine Adelasiam. numero 367. de testam. Ioan. Ign. in rep. l. necessarios. §. non alias. num. 331. & sequentibus. ff. ad Sylleia. Ioan. Ferrald. in tract. de insignib. peculiar. reg. Franc. 9. iure. Carolus Degrassalius lib. 2. Regalium Franciae, iure 3. Chassan. in catalogo gloriae mundi. part. 5. considerat. 24. num. 294. qui diligenter examinarunt ius hoc regibus ad praesentationem Episcoporum pertinentes, praesertim Gallici auctores multis auctoritatibus probarunt, regem Gallorum eam habere auctoritatem, vt absque eius nom inatione, & consensu, nullus Ecclesiae cathedrali praeficiendus sit. idem plerique ex his fatentur de Hispaniarum rege, ac fere omnes hi auctores id adnotarunt ex c. cum longe. 63. dist. Caeterum absque vlla controuersia Hispaniarum reges ius, & quasi possessionem habent ab eo tempore, cuius initium memoriam hominum excedit, eligendi & nominandi eos, qui a Romano Pontifice Episcopatibus sunt praeficiendi, ita quidem, vt nisi a rege nominatus nemo possit his dignitatibus insigniri. Hoc vero ius [art. 6] seclusa praescriptione, semoto item Romanorum Pontificum priuilegio, deducitur a concilio Toletano duodecimo. c. 6. Etenim sub Agathone, aut Leone secundo Romano Pontifice, anno primo Heruigij Gothorum regis, qui Hispanias obtinebat, Natiuitatis domini Iesu Christi anno sexcentesimo octuagesimoquinto, auctore Roderico Archiepiscopo Toletano lib. 3. c. 12. qui ex Aera Caesaris annum computauit septingentesimum vigesimum tertium, Toleti celebratum est concilium Toletanum duodecimum, quo decretum est, quod Rex ad episcopalem dignitatem promouendos eligeret: ipse vero Toletanus Antistes praeuia morum examinatione institueret. Huius canonis Gratianus meminit in d. cap. cum longe. 63. dist. vnde constat ius istud vetustissimis canonum decretis, moribusque Hispanorum obtinuisse: temporis item rationem huius concilij Toletani obseruauit Alfonsus a Carthagine episcopus Burgensis in Anacephaleosi regum Hispaniarum cap. 40. quo in loco annum primum Heruigij Regis, salutis humanae commemorat sexcentesimum octuagesimum quintum, in quo conuenit computationi Roderici, si obseruemus Aeram Caesaris, Christi natale trigintaocto annis praecessisse, quod alibi a nobis adnotatum est. Nec controuersum est, hanc synodum celebratam fuisse anno primo Heruigij, mense Ianuario, quia id ex ipsius concilij actis manifestum extat. Quod vero quidam concilium hoc conditum & celebratum fuisse sub Agathone, aut Leone secundo, Romanis Pontificibus scripserunt, non admodum rationi temporum congruit, siquidem ipse Alfonsus Burgensis Benedictum secundum, Apostolicam sedem eo tempore tenuisse meminit, atque idem mihi magis arridet, cum ex Matthaeo Palmerio in Eusebij Chronico, Benedictus secundus, annis octuagesimoquarto, & octuagesimoquinto, supra sexcentesimum a natiuitate Christi, nondum duodecim mensibus summum Pontificatum obtinuerit. Igitur concilium Toletanum anno octuagesimoquinto institutum tempori, & regimini Benedicti secundi conuenit, quod verosimilius est, aut saltem Ioanni Quinto, qui eodem anno octuagesimoquinto electus est in summum ecclesiae Catholicae praesulem. Nisi quis existimet primum annum Heruigij fuisse sexcentesimum octuagesimumprimum, & eodem celebratum Toletanum hoc concilium, sicuti doctissimus ac diligentissimus Ioannes Vasaeus priori parte Chronicorum Hispaniae deducit. Id vero palam constat ex actis concilij Toletani decimitertij & decimiquarti. Etenim iuxta hanc rationem Synodus ista Agathonis summi Pontificis tempori aptius conueniet. Nam & Platina, etsi diligenter Romanorum Pontificum vitas scripserit, non satis exacte rationem temporum habuit. Nos vero non temere haec expendimus: sed vt quibusdam obuiam iremus, aequo quidem animo ob eorum insignem eruditionem, & in perscrutandis vtriusque iuris sanctionibus non inutilem diligentiam, quam tamen aliquando parum propitio in Hispanos animo iniuriosis profecto verbis, a quibus abstinere omnino debent viri doctrina praesertim insignes, & deinde commentis quibusdam non omnino gratam lectoribus studiosis effecere. Ioan. etenim Igneus in d. §. non alias. num. 336. ita inquit Non etiam gloriari debent Hispani propter d. c. cum longe. ead. 63. dist. Quoniam Hispani Reges ex concessione Carolo facta obtinent, qui postquam Adrianum huius nominis primum Pontificem a tyrannide Desiderij Longobardorum regis liberauerat, Hispanias Mahumetica prauitate imbutas Christianas fecit, potitis eis Hispaniae rex insinuatus est: eo medio ius istud Regaliae consequuti sunt. Hactenus Ioan. Igneus: cuius sententiam ante eum probare conatus est Ioann. Ferrald. in tract. de insigni. reg. Franc. 9. iure. a quo Carolus Degrassalius, & ipse Gallici nominis, dissentit, minime citato Igneo, lib. 2. Regalium Franciae, iure 3. verum quam foede lapsi fuerint Ioan. Ferrald. & Ioann. Igneus hac in re, satis apparet ex ipso concilio Toletano, a quo ius istud reges Hispaniarum obtinuerunt. Quod denique concilium Caroli magni natiuitatem fere sexaginta annis, eius autem principatum plusquam octuaginta praecessit, quemadmodum ex ratione temporum, quam Gaguinus tradidit, palam constat. Fit igitur, vt falsissimum sit reges Hispaniarum ius eligendi, & nominandi Episcopos habuisse ratione concessionis, quae Carolo Magno facta fuerit, cum ante ipsum, & ante Arabum in Hispanias expeditionem Gothorum reges id ius obtinuerint. Deinde vt par est, Carolum Magnum Regem, & Caesarem Christianae religionis fide, ac pietate, armis & potentia militum instructissimum, in Saracenos, qui tunc Hispanias occupabant, Galliae finitimos, incursiones aliquot fecisse: ita verosimile non est, ipsum tot bellis in Italia & Germania imminentibus deditum, cum exercitu in interiora Hispaniarum penetrasse, Prouincias & Vrbes insignes ab Arabum tyrannide liberasse. Nam & Gaguinus huius est sententiae, vt haec minime verosimilia esse censeat. Nec rem istam auctores fidei syncerae tacuissent, potissimum historici Hispani, qui continua serie rerum gestarum speciatim meminere regum Hispanorum, qui post cladem illam Hispaniae paulatim singulas vrbes & oppida Saracenis fugatis & expulsis in pristinum Christianorum dominium vindicauerint, tametsi non desintauctores, & hi non contemnendae inter Historicos fidei, qui scripserint, Carolum Magnum cum exercitu Nauarram, Aragoniam, Cathaloniam, & adhuc, quod omnino a vero abhorret, ad Galleciam vsque per Mediterraneam Hispaniarum penetrasse, easque prouincias a Saracenis bello abstulisse. Nam & a Gratiano 11. q. 1. in cap. volumus. adducitur Caroli Magni Decretum, vbi ipse Carolus asserit Hispanos sibi subditos esse. Quod testimonium nullam fidem habet, quia eiusdem Decreti auctor obscurus & incertus est, aut de Hispanis Galliae finitimis, & Pyrenaeum habitantibus debet intelligi. Diximus autem auctorem illius decreti obscurum esse, & incertum, quia nondum Caroli Magni capitularia legerimus, ex quibus Gratianus Decretum praedictum adducit, tametsi Carolus Molin. ad edictum Henrici Regis Francie, eadem capitularia diligentissime perlegisse videatur, & eorundem meminerint Balduinus in prolegomenis. Rhenanus ad Tertullianum lib. de corona militis. & Ioan. Trithemius de scriptoribus ecclesiasticis in Angesiso. Id vero fere apud omnes receptum est, & Hispani Historiographi testantur, eundem Caesarem a Saracenis in ipsis Pyrenaeis saltibus magna cum iactura & clade fugatum, fusumque fuisse. id enim & qui ex Gallis, exterisque eius vitam monumentis tradidere, plane fatentur: ac nostri, eam victoriam militibus Alfonsi Castellae regis, qui cum Saracenis pacem inierat, tribuendam esse censent. Sed & Paulus Aemilius scribit, huic praelio interfuisse Bernardum Carpiensem, qui Dux erat Bardulorum, hi enim Castellani sunt. Etiamsi Gaguinus, alijque exteri Chronographi, Arabum tantum & Saracenorum in eo conflictu meminerint. Haec alijs examinanda dimittimus, illud quidem hinc deducentes, Carolum Magnum Hispaniarum prouincias minime obtinuisse bello, nec eas Catholicis Hispaniarum tradidisse regibus, qui auxilio diuini numinis post illam Roderici Gothorum regis cladem maximis laboribus deuictis Saracenis strenue Christianae religioni Hispanias restituerint. Quo fit, Reges Hispaniarum ius nominandi & eligendi Episcopos nequaquam habuisse ex concessione, & priuilegio Carolo Magno concesso. Id enim & Carol. Molinae. ad edictum Henrici Regis, parte vlt. numer. 31. & sequentibus plane fatetur, scribens, & ante Carolum Magnum idem ius Gallorum Reges habuisse. Hactenus de praescriptione iuris patronatus, praesentandique rectorem in ecclesia libera. Nam haec praescriptio procedit quandoque, sicuti superius adnotauimus. Est vero necessaria praescriptio [art. 7] quadraginta annorum cum titulo, vel immemorialis: Quod probatur ea ratione, siquidem in hac specie vehemens iuris communis praesumptio est aduersus praescribentem: cum omnes ecclesiae praesumantur liberae, & in omnibus ecclesijs iuris communis praesumptione collatio libera beneficiorum & ministrorum institutio ad Episcopum pertineat. c. omnes basilicae. 16. q. 7. c. ex frequentibus. de instit. c. cum venerabilis. de exceptio. Idcirco inspecta decisione text. in c. 1. de praescrip. in 6. omnino respondendum erit, fore necessariam quasi possessionem quadraginta annorum cum titulo, vel temporis immemorialis ad acquirendum ius patronat. aduersus ipsam ecclesiam, quae libera olim fuerit, missas enim facio aliorum hac in controuersia rationes: huic tantum ego subscripserim, quod in hac praescriptione praesumptio iuris, & quidem grauis, ac specialis sit contra scribentem. Sic sane hanc opin. tenuerunt Panorm. in consilio 106. 2. col. lib. 2. Alex. consil. 75. col. 3. lib. 4. Balbus de praescript. 1. part. 5. par. princ. q. 9. versic. Tertia conclusio. & Dom. consil. 123. col. 2. quorum sententiam ipse veram esse censeo in hoc casu, cum tractatur de praescribendo iure patronatus in ecclesia, quae olim fuerit libera. Nec quicquam refert quod Frederic. consilio 234. Corn. consilio 47. libro 3. colum. 2. & Dec. consil. 134. col. 3. asseuerent in hac praescriptione titulum minime fore necessarium, quia ius commune non resistit quasi possessioni praescribentis, cum ius patronatus obtineri a laicis possit. Iam enim semel admonui ad intellectum constitutionis dict. cap. 1. de praescript. in 6. aliud esse ius commune resistere quasi possessioni, aut possessioni alicuius rei: aliud iuris communis praesumptionem specialem, & vehementem esse aduersam & contrariam praescribenti. In primo casu nulla potest constitui praescriptio: quippe quae absque possessione procedere nequit: vnde iure praescriptionis nullius temporis vsus, etiam cum titulo, sufficit ad acquisitionem illius rei, quae possideri non potest per eum, qui praescriptionem allegat: tametsi possit is titulum legitimum allegare, & ad eius probationem inducere tempus immemoriale. At in secundo casu licet praescriptioni locus sit, & praescribens quasi possessionis illius iuris capax censeatur, attamen propter iuris contrariam praesumptionem, quae grauis, & vrgens constituitur, necessaria est quadraginta ann. possessio cum titulo, aut eo deficiente immemorialis temporis vsus, iuxta elegantem responsionem Rom. Pont. in d. c. 1. cuius rationem & interpretationem ipse examinaui lib. 1. Variar. resolut. c. 17. quo in loco tractaui, quonam iure decimae a Christianis debeantur. Secunda conclusio. In ecclesia, [art. 8] quae libera non est, nec olim fuerit, sed patronos habuit, ius patronatus etiam a laicis potest praescriptione acquiri aduersus priorem, & verum patronum. Hanc opinionem constat asseruisse, & probasse omnes auctores, vno dempto Archidiacono, quorum mentionem feci ad comprobationem & auctoritatem primae conclusionis: atque ideo eam esse communem, omniumque consensu receptam opinor. & probatur in d. c. cura. de iure patro. alijsque rationibus, quas commemorat Caesar Lambert. de iure patron. 2. parte 1. lib. 11. q. art. 1. quamuis Archid. sententiam velit defendere Panor. in d. cap. querelam. de electio. col. 3. Verum in specie huius conclusionis quoties agitur de praescribendo iure patronat. a laico aduersus alium patronum, non contra ipsam ecclesiam liberam, adhuc requiri annos quadraginta, & titulum, vel immemoriale tempus, respondet Domin. in d. consil. 123. colum. 2. cuius opin. profecto dum titulum requirit, non omnino iure probatur, cum in hoc casu nulla sit praesumptio iuris aduersus praescribentem pro libertate ecclesiae: siquidem ecclesia patronos habuit ab eius initio, & habere iure debet. Vnde Rochus Curt. in tractatu iuris patronatus, in verb. ipse vel is. q. 36. num. 86. ex aduerso censet, hoc ius patronatus aduersus patronum laicum praescribi 10. ann. inter presentes, & 20. inter absentes. Idem sentiunt Floria. in l. seruitutes praediorum rusticorum. ff. de seruit. Ioan. Andr. & Dom. in c. vnico. ad fin. de iure patronat. in 6. Goffred. in q. 18. quorum opin. minime placet, quia etsi aduersus laicum patronum praescriptio procedat, interest tamen ipsius ecclesiae non mutare patronos, quamobrem ob praeiudicium ecclesiae verius est ac tutius, quod ad hanc praescriptionem exigatur 40. ann. quasi possessio absque titulo tamen, secundum Fred. consil. 234. Corn. in consil. 47. lib. 3. Deci. consil. 134. Lambert. de iure patr. 1. lib. 2. par. q. 11. art. 5. Paul. a Citadinis in tract. iuris patron. in 6. parte 3. art. q. 17. Alex. consil. 75. lib. 4. in vltimis eiusdem responsi verbis. Idem sensit Balb. in l. 2. colum. 2. C. de seruit. & aqua. Tertia conclusio. Quamuis ad sacerdotia, [art. 9] ecclesiastica beneficia titulus praescriptione acquiri non possit, legitima tamen praescriptio ipsum possidentem aduersus eum, qui etiam legitimo titulo beneficium petierit, iure defendit. Prior conclusionis pars probatur in c. ex frequentib. de inst. & in reg. 1. de reg. iur. in 6. vbi gl. communiter recepta hoc ipsum asserit. Idem fatentur omnes auctores statim citandi, ea ratione, quod ecclesiastica beneficia aliter quam canonica institutione obtineri nequeant. Posterior pars constat auctoritate gl. in c. contingit. de dolo & cont. in gl. magna. quam sequuntur inibi Doct. praesertim Panor. & idem in d. c. cura. de iure pat. & in c. capitulum. col. vlt. de rescrip. colligens ex ea, quod possessor beneficij ecclesiastici bonam fidem, & titulum, vt aiunt, coloratum habens 10. ann. inter presentes, & 20. inter absentes, poterit seipsum defendere aduersus alium, qui ad idem sacerdotium & beneficium in iudicio agere iure Canonici tituli velit. Idem tradunt Fel. in c. sicut. de re iud. num. 30. & Franc. Balb. de praescrip. 1. part. 5. par. princ. q. 10. Ioan. de Selua in tract. de benefic. 3. part. q. 21. ad finem. Praescriptionem igitur legitimam hic appello eam, quae ex tempore lege definito, bona fide, & titulo colorato processerit. Hinc & illa solennis q. definiri poterit, an quis teneatur Episcopo exigenti titulum beneficij, quod possidet, ostendere & exhibere? Nam etsi verum sit, in rebus temporalibus neminem cogi posse, vt ostendat titulum suae possessionis. l. cogi. C. de pet. haer. quam praeter Bart. Bal. & alios ibi examinat Matthae. Affl. in rub. de controuer. inuest. num. 79. tamen in ecclesiasticis beneficijs Episcopus, vel Iudex ordinarius inquirere optime potest, quo iure & titulo quisque ea possideat, atque ideo poterit exigere a possessoribus titulos, quos ad obtinenda beneficia habuerint. c. graue. de praeb. c. 1. vt eccle. benef. c. ordinarij. de offic. ordin. in 6. tex. ex concilio Basiliensi in Prag. sanct. tit. de pacificis possessor. §. ordinarij. glo. & Doct. in reg. 1. de iur. in 6. & in d c. contingit. Igitur dubium est, an possessor beneficij possit ab hac exhibitione tituli excusari longi temporis possessione. Et in hac dubitatione vtar ea distinctione, quae receptior est. Nam si possessio est breuis temporis, tenetur possessor titulum Praelato inquirenti ostendere, nisi praelatus eius possessionem iam expresse vel tacite approbauerit. Quippe qui titulum examinauerit ad tradendam possessionem, aut possessorem sacri ordinis munere ad eius beneficij titulum donauerit. arg. sumpto ex c. dilecto. de praebend. & c. ex ore. de his quae fiunt a maio. par. cap. not. Innoc. in c. veniens. de filijs presbyt. Ioan. Andr. Anch. & Franc. in d. reg. 1. & alij statim nominatim citandi. Quod si possessio continua fuerit longi temporis, satis erit proprio iuramento titulum probare, nec opus erit illum exhibere. arg. l. si arbiter. ff. de probat. hanc denique distinctionem deduximus a gl. in prag. san. tit. de pacif. pos. §. ordinarij. in verb. inquirant. ad fin. Fel. post alios in c. illud. col. pen. de praesum. & in c. licet Heli. n. 7. de simonia. Selua de benef. 2. par. q. 25. Dom. in d. c. ordinarij. de of. or. in 6. verum in 2. dist. par. Doct. controuertunt quo ad definitionem longi temporis. Etenim Anania in d. c. licet Heli. triennium exigit ad hunc effectum. Fel. vero ibidem decennium requirit. idem in d. c. illud. nunc triennium, nunc decennium necessarium esse censet. Ego hanc q. opinor arbitrio iudicis definiendam fore, non ignarus quid regula Cancellarie 33. de triennali possessore statuerit. Nam ea institutum est, quod qui per triennium pacifice absque vlla lite quodcunque beneficium ecclesiasticum & sine simoniaco ingressu possederit, nequeat super eodem beneficio molestia vlla impeti, modo titulum coloratum habuerit, nempe a Roman. Pont. vel ab eo, ad quem huiusmodi beneficij collatio pertineat: nec sit in idem beneficium aduersus reseruationem aliquam iuris communis intrusus. Eadem triennalis possessio eodem priuilegio munitur in concilio Basil. de quo in Pragm. sanct. tit. de pacif. poss. ad cuius interpretationem, quia frequentissime in praxin ius istud triennalis possessionis adducitur, eandem materiam prosequutus aliquot adijciam conclusiones. Quarta conclusio. Possessio triennalis iuxta regulam Cancellariae [art. 10] obtenta, tam quo ad proprietatem quam possessionem, defendit possessorem, eique tribuit aduersus agentem exceptionem tantum. huius assertionis auctores sunt Fel. in d. c. sicut. de re iud. num. 31. Cassado. in regul. de triennali. decis. 7. & 8. & Lud. Gomez. in eadem reg. q. 58. & 60. ac probatur haec sententia in d. pragm. sanct. tit. de pacificis poss. & est haec interpretatio ad regulam Cancellariae omnium consensu recepta, vt testantur Cassado. & Gomez. Nec quo ad hanc defensionem est necessaria bona fides possidentis, sicuti ex Rotae decreto asserit Ludo. Gomez. in quaestione 42. dictae regulae. Quinta conclusio. Possessio triennalis non defendit possessorem, contra quem agitur de spolio, siue spolium per violentiam, siue absque ea contigerit. Probatur haec conclusio in spoliatore violento, in d. concil. Basil. quo in loco hac de re est text. satis apertus: in vtroque vero hanc assertionem late defendit Lud. Gomezi. in dict. reg. quaest. 11. eum legito. Sexta conclusio. Possessio triennalis, etiam bona fide obtenta, minime dat canonicum titulum possidenti. gl. insignis, in c. contingit. de dolo & contu. in glo. mag. in specie Chosmas, in prag. sanct. tit. de pacificis pos. in verb. molestari. & in verb. triennio. Fel. Cassad. & Lud. Gomezi. paulo ante citati ad quartam conclusionem. Idem notat Ioan. de Selua, 3. part. de benefic. q. 21. ad fin. Atque ita Gonsalus a Villadiego, ex consensu Auditorum iudicauit, quemadmodum refert glo. in d. reg. Cancel. 33. tametsi eadem gl. & Rebuff. in tract. de pacificis poss. nu. 7. & seq. contrarium defendere conentur. Septima conclusio. Triennalis possessio etiam bona fide obtenta, & titulo colorato non reddit possessorem tutum in animae iudicio: imo tenebitur is beneficium dimittere, quoties sciuerit sibi Canonicum titulum ad id obtinendum deficere. Hanc conclusionem ex proxima deducimus: nam & illius auctores hanc veram esse opinantur, licet huic contrariam elegerint. Rebuffus in d. tract. de pacific. poss. & Probus in scholijs ad gl. pragm. sanctionis, in verbo, coloratum. num. 13. Octaua conclusio. Triennalis possessio etiam titulo colorato, & bona fide procedens, ac continuata, minime impedit Episcopum, nec ordinarium, quin possint titulum beneficij exigere, & de eo inquirere. tex. optimus in d. pragm. sanct. titul. de pacificis poss. §. ordinarij. vbi glo. in verb. Triennio. in priori illius tituli parte. & ibi Probus num. 4. Fel. in d. c. sicut. Gomez. in d. q. 58. Cassadorus decis. 7. num. 9. super regulas Cancell. idemque ex praenotatis assertionibus colligitur, quamuis Rebuffus in tractat. de pacif. poss. num. 20. contrarium adnotauerit. Haec sane de praescriptione iuris patronatus, & beneficiorum ecclesiasticorum breuiter explicuimus, vt aliqua ex parte tractatui, eiusque materiae subseruiremus, obiterque reg. Cancellariae de triennali possessore perpendimus, eius diligentiorem examinationem omittentes, quam lector poterit petere a Cassadoro, Gomez. Rebuffo, Felin. & Chosma in d. pragm. sanct. Paulo Parisio consil. 81. lib. 4. Boerio, decisione 24. Ripa lib. 1. respons. c. 17. rursus Cassador. decis. 2. 3. & 4. titul. de caus. poss. & propriet. qui aliquot quaestiones in praxi saepissime obuias tractauere, praesertim maxima cura & solicitudine negotium istud expediuit Ludouicus Gomezi. in commentarijs ad eandem regulam. Igitur praescriptio potissimum iure Pontificio, non obstante decisione praedicti capituli. Cura. de iure patron. mala fide procedere non potest: imo ad eius vim necessario bonam fidem requirit. de legibus autem secularibus statim tractabitur. # 11 -  SVMMARIVM. -  1 Regia lex 3. & 4. tit. 13. lib. 3. ordin. explicatur. -  2 Regia lex. 63. Tauri examinatur. -  3 Leges ciuiles praescriptionem inducentes cum mala fide, an possint procedere iure Pontificio, & quid de actionibus personalibus. -  4 Leges ciuiles praescriptionem cum mala fide, inducentes, ac permittentes, an & in foro Pontificio exclusae, saltem in foro seculari obtineant. -  5 Actiones redhibitoriae, & quanto minoris, an tempore legibus definito excludantur, etiam in foro Pontificio. -  6 Publiciana etiam iure Pontificio admissa censetur. -  7 Intellect. l. 1. tit. 13 lib. 3. ordinat. -  8 Intellectus ad tex. in c. 1. de praescrip. & in c. placuit quicunque Episcopi. 16. quaest. 3. §. VNDECIMVS. PRaeter alia, quae huic regulae bonam fidem ad praescriptionem omnino exigenti, obijciuntur, maxime adduci solet ex iure Cesareo constitutiones, quae statuerunt praescriptionem triginta vel quadraginta annorum, etiam cum mala fide procedere, & vim praescriptionis obtinere. l. si quis emptionis. §. 1. & l. cum notissimi. C. de praescription. trigint. vel quadragint. anno. l. 21. titul. 29. part. 3. quae in personalibus & realibus actionibus loquuntur. Huc pertinere videntur Regiae quaedam constitutiones, quae de actionibus personalibus praescriptione temporis excludendis tractauerunt: praesertim l. 3. & 4. titul. 13. libr. 3. ord. Regal. l. item 63. Tauri. tametsi hae posteriores constitutiones palam malae fidei praescriptionem nec admittant, nec refellant. Sed tamen priusquam aggrediamur harum legum, quo ad bonae fidei causam, examinationem, oportet expendere sensum earum, quas ex iure Regio adduximus. Nam [art. 1] in d. l. 3. statutum est, quod actio personalis praescriptione decem annorum tollatur, cui statim adhaeret l. 4. quae definiuit, post illos decem annos non posse fieri exequutionem actionis personalis, sed tamen posse iudicio ordinario debitam pecuniam peti actione quidem personali. Etenim si actio personalis primo decennio sublata fuit, non videtur, quod possit pecunia debita personali actione rursus in iudicio exigi. idcirco Regia l. 4. apparet vel contraria, vel inutilis, aut sane perplexa nimis. Rodericus Xuarez in repet. l. post rem. ff. de reiud. sexta limitatione ad legem Regiam, ita conciliat has leges, vt existimet, legem quartam esse intelligendam eo casu, quo ob aliquod impedimentum iuris, vel facti, actio personalis 10. anno. tolli, & extingui non potuit, eo enim casu ius exequendi contractum summario iudicio ipso decennio sublatum est. Erit igitur sensus l. 4. quod ius exequutionis paratae tollatur primo decennio a tempore contractus, etiamsi actio personalis eo decennio extincta, ob aliquod impedimentum non sit, & addit, ac testatur ipse Roderic. ita in praxi seruari, & intelligi praedictas leges Regias. Ego vero non video, qua ratione hic sensus possit conuenire dictis constitutionibus. Nam l. 4. inquit, saluum esse ius actionis personalis, quo ad iudicium ordinarium post decennium, prescriptio iam iure agendi ex contractu, iuxta formam l. proximae. & tamen in l. 3. quae proxima est, expressim constat, decennio actionem quamcunque personalem, & ius exequendi ita sublatum esse, vt creditor ipse audiendus nullo pacto sit, nec iure exequutionis summariae, nec iure actionis personalis, & iudicij ordinarij. Quamobrem conueniens non est haec Roderici interpretatio. Vnde ad planiorem intellectum harum constitutionum oportet praemittere, quandoque ex aliqua obligatione oriri actionem personalem simplicem, quandoque actionem personalem simul, & ius summariae exequutionis, vel hypothecae. Item, & illud obseruandum est, iure regio ius exequutionis tolli prius praescriptione temporis, manente adhuc obligatione, & actione personali, quod probatur in l. 2. tit. 9. in Ordinationibus institutis a Rege Alfonso Compluti, anno ab Aera Caesaris Millesimo trecentesimo octuagesimosexto: qua decisum extat, ius exequendi contractum a Christiano in fauorem Iudaei conuentum, extingui, & tolli sex annorum praescriptione. Quo quidem anno in eisdem Comitijs Compluti habitis, statuta fuit d. l. 3. tit. 13. lib. 3. ordi. ex quib. vero simile est, ius exequutionis summariae ex aliquo contractu competens Christiano aduersus Iudaeum, vel alterum Christianum decem annis tolli, sicuti quod Iudaeo aduersus Christianum competebat, sex annorum spacio tollebatur. Demum his praemissis constitutionibus, Henricus secundus Burgis Aera Caesaris Millesima quadringentesima vndecima. l. 9. mentionem faciens suprascriptae l. 2. Alfonsi Regis, eiusdem Henrici patris, in specie statuit praescripto iure summarie exequutionis adhuc manere saluam actionem personalem, quo ad iudicium ordinarium. Hinc sane fit, vt licet primo decennio sublatum sit ius summariae exequutionis, tamen iudicio ordinario actio personalis possit aduersus debitorem, per creditorem in iudicium deduci, sic l. 3. intelligenda erit, quo ad ius exequutionis summariae. lex vero 4. quo ad actionem personalem, quae adhuc salua manet, etiamsi ius exequutionis tempore decem annorum perierit. Sed & haec interpretatio non omnino dissoluit nodum difficultatis, quia d. l. 3. satis in specie definierit, etiam primo decennio actionem personalem sublatam fuisse. Nam tractat eadem constitutio de actione personali, quae absque contractu publici instrumenti competit, & item de ea, quae simul deducitur & oritur cum iure exequutionis ex vi instrumenti publici. Erit denique alia querenda interpretatio, quae controuersiam istam distinguat. Etenim potest responderi, actionem personalem simplicem absque iure exequutionis summariae competentem, decennio extingui, & tolli: at si ius exequutionis simul adiunctum sit actioni personali, ipsum ius exequutionis primis decem annis tollitur, eo vero extincto, manet actio personalis salua in aliud decennium. Ergo l. 3. dum respondet primo decennio actionem personalem, & ius exequutionis tolli, ita est accipienda, vt actio personalis simplex absque iure exequutionis competens, decem primis annis tollatur, non sic actio personalis simul cum iure summariae exequutionis contingens. Nam in hac vltima specie primo decennio tollitur ius exequutionis per l. 3. decisionem, manet tamen adhuc salua in aliud decennium actio personalis, quemadmodum in l. 4. probatur. Alioqui si quis dixerit indistincte tolli actionem personalem primis decem annis, profecto eodem tempore tolleretur actio personalis, cui adhaeret ius summariae exequutionis, quo ipsa actio personalis simplex, quod apparet contrarium menti legislatoris in d. l. 4. & in dict. l. 2. titu. 9. ex legibus Alfonsi Regis. His accedit ex veteribus monumentis, quod auctore Dione Cassio, & interprete Georgio Merula, Adrianus Imperator decennium praescripserit, a quo tempore debere quis desineret, nec postea debiturus esset. Superest modo inquirere verum sensum constitutionis Taurinae 63. qua sancitum est, [art. 2] quod ius exequutionis summarie ex actione personali procedens, praescriptione 10. anno. tollatur, & in hac parte prima conuenit cum veteribus huius regni constitutionibus. Deinde eadem l. est in secunda eius parte statutum, quod actio personalis, & exequutionis decretum super ea datum, tollatur 20. an. non quidem minori spacio temporis. Quod videtur refragari aliquantulum Regijs ordinationibus, quarum modo mentionem fecimus. Qua ratione quibusdam visum est, hac Taurina constitutione correctam & antiquatam esse d. l. 3. qua ex parte inibi cautum fuit, actionem personalem simplicem tolli, & extingui 10. proximis annis. Existimant enim quidam lege Taurina statutum esse, quod actio personalis etiam simplex non tollatur minori, quam 20. an. tempore. Quibus & illud omnino placebit, quo actio personalis tollatur 20. an. quoties mota lite super ea, sequutaque condemnatione, sit datum mandatum, & decretum exequutionis. Quod plane absurdum esse, ex eo constat, quod aequali tempore tollatur actio simplex personalis, & ea item, quae semel deducta in iudicium, decretum exequutionis iudicialis habuerit, cum tamen actio etiam simplex, & que alioqui decennio tolleretur, semel deducta in iudicium, perpetua efficiatur per litis contestationem, sicuti in materia interruptionis examinabitur. & in specie adnotauit Iason in §. poenales. de actio. nu. 113. deinde ex hoc intellectu sequeretur eodem tempore tolli actionem personalem habentem ius exequutionis, quo tollitur actio personalis simplex, cum actio personalis habens ius exequutionis, maiorem vim habeat quo ad praescriptionem. Fortassis eadem Taurina constitutio condita fuit ad interpretationem legum antiquarum in hunc sensum, quod ius summariae exequutionis competens actioni personali tollatur 10. annis, manente adhuc salua personali actione in aliud decennium, idque constitutum est in d. l. 3. & 4. titu. 13. lib. 3. ordi. & in d. l. Taurina. in princip. At si actio personalis habeat ius summariae exequutionis ex his, que modo diximus, vtrumque tollitur viginti annorum praescriptione. Subdit nunc secunda Taurinae legis pars actionem personalem in iudicium deductam, & exequutionis iudiciales literas habentem, non tolli minori viginti annorum tempore, quo ad vtrumque, id est, quo ad ius exequendi ex decreto iudiciali personalem actionem, & quo ad ipsammet actionem personalem, sicuti constat ex d. l. 63. Tauri, in secunda parte. Nisi dixeris per hanc legem minime tolli actionis personalis perpetuationem ad triginta annos, atque ideo secundam legis partem ita accipiendam esse, vt actio personalis simul habens ius exequutionis summariae, tollatur viginti annis, decem quidem primis quo ad ius exequutionis, & alijs decem vsque ad viginti, quo ad actionem personalem, tandem quo ad vtrunque tollendum sufficiunt, & sunt necessarij viginti anni. Satis sit quo ad institutum nostrum his regijs constitutionibus probatam, & receptam esse praescriptionem actionum personalium, quae raro absque mala fide potest contingere. Ad idem spectat Caroli Quinti Caesaris, primi Hispaniarum Regis catholici & inuictissimi constitutio, quam Madritij anno millesimo quingentesimo vicesimo octauo, dum publicum huius regni conuentum & Comitia Hispanorum haberet. cap. 157. statuit. Etenim ea lege sancitum extat, quod merces a famulis, & seruientibus exigi non valeat post triennium ab eo die, quo a famulitio cessarunt, vel a dominis ipsi famuli recesserint, nisi intra id triennium a dominis stipendium petijsse probauerint, ecce legem, que permittit, & approbat praescriptionem illam, quae profecto absque mala fide rarissime constitui potest. Sic & apud Gallos. Ludo. duodecimus eorum Rex anno Millesimo quingentesimo duodecimo, legata definiuit, quod famuli mercedem pactam, aut debitam a dominis petant intra annum a die, quo seruire cessauerint, & tantum triginta annorum praecedentium. Post annum autem, secundum eam legem famuli salarium petere non possunt, nisi scripturam producant in iudicium, qua probetur petitio, cuius legis meminere Curtius Symphori. in Aresto amorum. 44. & Rebuffus 2. tomo in l. Regias. tractat. de famulorum salarijs. Quo in loco col. 1. scribit Carolum Caesarem Catholicum Hispaniarum regem idem statuisse apud Bruxellas Brabantiae anno 1540. duorum annorum tempus ad hoc definientem. Sunt & plerisque in locis statuta, quae permittunt praescriptionem actionum personalium decem quidem annis, etiamsi malam fidem debitor habuerit. Quamobrem cum omnes istae leges in laesionem animarum tendant saltem in effectu, quippe quae malam fidem foueant, & iure praescriptionis prosequantur, opportune tractabitur hic articulus huius tractatus, an sint in republica Christiana tolerandae. Primum etenim quibusdam placuit [art. 3] leges ciuiles, quibus praescriptio cum mala fide permissa est, non esse iure pontificio sublatas, nec correctas, sed vim legum in foro ciuili, & Laicorum omnino habituras, quoties in iudicium fuerint pro litigantium iure adductae: ita tamen, vt nihilominus in animae iudicio, & in foro pontificio teneatur, qui mala fide prescripsit ad restitutionem. Sic sane refertur opinio ista a glos. in c. vltim. de praescript. Quae tamen frequentissimo omnium consensu improbatur. Etenim si peccatum ob malam fidem in hac praescriptione committitur, proculdubio nec in foro Pontificio, nec in foro Caesaris, & seculari admittenda est. text. optimus in dict. c. vlt. de praescript. c. vigilanti. eod. tit. c. nouit. de iudic. Idcirco aliter tolli solet isthaec obiectio proposita, scilicet dictione actionum realium a personalibus, ita quidem, vt actiones reales, nec iure Pontificio, nec ciuili, nec in foro seculari tolli possint per praescriptionem triginta, aut quadraginta annorum, actiones vero personales omnino tollantur praescriptione inducta iure ciuili, nempe triginta annis, etiam mala fide. Huius opinionis & distinctionis auctores sunt Hostiens. in summa de praescrip. rerum immobil. §. que res. col. 1. versi. actiones personales. Barto. in l. sequitur. §. si viam. ff. de vsucapio. & ibi Roma. Aegidius Bellamera in dicto cap. vltim. numer. 6. Bald. in consil. 437. lib. 1. Bonifac. in Clemen. colum. 3. de re iudic. decisio Tholosana 73. Corne. consil. 206. lib. 2. & consil. 296. lib. 3. idem Bart. in l. hec autem iura. ff. de seruit. vrba. praedior. quorum opinionem sequuntur Petrus Ferrariensis in practica, in forma responsionis rei conuenti. super verb. praescriptionis. & Carol. Molinae. ad Alex. consil. 99. libr. 4. col. 2. asseuerantes eam veriorem, & communem esse, atque in praxi seruari. Huic sententiae suffragatur ratio, quae dictat, debitorem non soluentem pecuniam, quam scit creditori debitam esse, non habere malam fidem interim dum nec creditori eam negat, nec in solutione tergiuersatur, vnde cum mala fides deficiat, praescriptio non poterit ex eo refelli, nec improbari, quod debitor sciat, se pecuniae illius debitorem esse. Sic sane iuxta rationem istam vere dici non potest praescriptionem hanc cum mala fide procedere. His accedit, quod Romanus Pontif. in d. c. vlt. ad reprobandam praescriptionem ex mala fide inductam, considerat iniustam praescribentis possessionem, haec autem iniusta possessio non contingit in debitore actionem personalem prescribente, siquidem in realib. actionibus praescriptio procedit a possessione ipsius rei, quae debet esse omnino iusta saltem opinione possidentis, in personalibus vero praescriptio deducitur a negligentia non petentis, denique in praescribendis rebus factum iustum praescribentis est necessarium, in prescribendis actionibus personalib. solum requiritur negligentia creditoris non petentis, & ideo parum nocet praescriptioni, quod debitor sciat se verum debitorem esse, & actione personali teneri ad illius pecuniae solutionem. Verum aduersus hanc opinionem adest ratio plurimum vrgens, quae deducitur ex d. c. vlt. de praescript. quo damnantur praescriptiones, que cum peccato, & mala fide propter peccati labem procedunt, & inducuntur, ille vero qui scit se alteri debere centum actione personali, semper habet conscientiam laesam, quod ea quantitas pecuniae alteri debita sit, & licet non teneatur sub peccati crimine, & culpa, statim, & semper soluere, nec offerre pecuniam debitam creditori, semper tamen tenetur eam petenti dare, quia scit alteri debitam. Quocunque ergo tempore ab eo pecunia debita exigatur, tenetur eam dare creditori, alioqui a peccato mortali liber non est, quippe qui sciat eam pecuniam alteri debitam esse. Deinde hic debitor quasi possidet debitum interim dum ab eo non exigitur. l. etiam. §. primo. ff. de petitio. haereditatis. Quibus tandem constat Bartol. opinionem, eiusque distinctionem falsam esse, atque ita etiam actiones personales praescribi non posse a debitore, qui scit se debitorem esse, nec eas praescriptiones admittendas esse cuiuscunque temporis sint, asserunt, aduersus Hostiens. & Bartol. Panormit. Doctor. in d. c. vlti. de praescriptio. Anchara. & Francus in regula ista, possessor. columna 2. post gloss. hic Alexand. in dicto consil. 99. lib. 4. columna 2. & consil. 102. lib. 1. ad finem. Anchara. consil. 5. Paul. Cast. consil. 98. libro 2. quorum sententiam sequuntur, & fatentur communem esse, Ioannes Imola, numero 19. & Felin. 2. columna. in dicto capi. vltim. idem Imola in dicto §. si viam. Balbus in secunda parte, tertiae part. principal. quaestio. 13. Ioan. Crottus in l. omnes populi. conclusione 11. ff. de iustit. & iure. Idem Crottus in l. nemo potest. folio antepen. columna 4. & inibi Ripa numero 116. ff. de legat. 1. Ludouic. Gomez. in princip. de actionib. num. 68. Hierony. Gratus consi. 41. columna vlt. lib. 1. Hanc item opinionem doctissime defendit Fortuni. in tract. de vltimo fine. illat. 2. eandem tenet Mathesilla. notab. 23. probat & Bartolus sibi contrarius in dicta l. omnes populi. nume. 24. dum asseuerat, statuta Italie, leges item Imperiales de praescribendis actionibus personalibus ab his, qui sciunt se veros debitores esse, minime valere, nec vim vllam obtinere ob peccatum, & malam fidem ipsius praescribentis, quod & Balb. iterum repetit in dicta secunda parte, quaestio. 14. Hinc sane deducitur alia quidem hac in controuersia opinio, quae profitetur, nec in actionibus realibus, nec in personalibus, nec in foro Pontificio, nec ciuili, praescriptionem cum mala fide admittendam esse. Etenim ipse debitor scit se debitorem esse, atque ideo laesam habet conscientiam, eaque ratione minime praescribere poterit libertatem, aut immunitatem a solutione eius, quod ipse scit alteri deberi. Sic leges ciuiles, si quae sunt, quae praescriptionem cum mala fide approbent, iure Pontificio sublatae sunt ob peccatum euitandum. Nam vbi de peccato vitando agitur, lex secularis cedit, & subijcitur Pontificiae, quo ad vtrumque forum. gloss. ordinaria in hac regul. Possessor. quam hic sequuntur Francisc. & Doctor. Felinus in capit. 1. columna 8. & in capitu. Ecclesia. columna 16. de constit. Idem Felinus in cap. in causis. colum. 2. de testibus. vnde subdeducitur hanc opinionem magis communem esse. Caeterum ne leges Caesareae, & Regiae omnino antiquate, & sublate censeantur, aut iniquitatis vitio notentur, quibusdam placuit eas constitutiones defendere, aliquot explicitis interpretationibus, quibus possint ab accusatorum calumnia vindicari. Quod pium est, modo causae iustitia id permittat. Adrianus igitur in quarta sententia tractatus de restitutione c. hoc supposito scribit, has leges Caesareas non esse iure Pontificio in totum correctas, imo eas procedere opinatur, quando possessor, aut is, qui praescribere tentat, habet scientiam rei alienae, immunis tamen est a peccato, etiamsi rem illam non restituat. Quasi summus Pontifex in d. c. vlt. a praescriptione malam fidem, id est, rei alienae scientiam tunc excludat, cum ea simul cum peccato possidentis contigerit. At si possessor sciat alienam esse, & tamen differt iustissime aliquot ex causis rei restitutionem, eo casu praescribere poterit, quippe qui rem non detineat cum peccato. Hunc Adriani intellectum ipse etiam colligo ex Panor. in d. c. vlt. num. 13. & 21. qui idem adnotauit in praescribendis actionibus personalibus, imo in eis tantum loquitur, scribens actionem personalem posse a debitore sciente praescribi, quoties nulla ipse fuerit in mora, quia non tenebatur pecuniam debitam offerre, & ea nusquam tempore praescriptionis fuit petita. Etenim ex sola negligentia creditoris tunc praescriptio vim assumit, quam rationem pro sententia Hostiens. & Bartol. superius expressim adduximus. Et eandem tenent ipse Panor. in c. ecclesia sanctae Mariae. nu. 36. de constitu. idem in c. quod clericis. de foro compet. num. 44. Corne. consil. 176. colum. 3. libr. 1. & consil. 277. lib. 4. Socin. consil. 203. colum. 2. lib. 2. Andre. Tiraquel. in l. si vnquam. C. de reuo. donat. in gloss. reuertatur. nume. 310. Sed ipse hanc rationem indistincte intellectam falsam esse censeo, & subinde Adriani & Panorm. sententiam opinor non esse admittendam. Nam apud me certissimi iuris est, non posse constitui praescriptionem, nec procedere cum scientia rei alienae, etiamsi possessor nullum crimen, nec culpam mortalem contraxerit, ex eo, quod non restituit rem, & differre possit eius restitutionem. Sic & debitor sciens pecuniam debitam esse creditori, quamuis non teneatur statim restituere, nec eam offerre, praescribere non potest, cum scientia rei alienae impediat praescriptionem: item & scientia pecuniae debitae. text. optimus in d. c. vlti. de quo ipse aliqua adnotaui libr. 1. Variarum resolut. c. 9. numer. 5. Vnde rationem Panormi. qua & Adrian. vtitur, reprobant Imol. colum. 21. & Felin. nu. 3. in d. c. vlt. de praescript. Rursus idem Adrian. quodlib. 6. articu. 3. aliter Caesareas, & seculares leges intellexit, scribens, eas constitutiones [art. 4] in foro tantum seculari seruandas in hunc sensum, vt ille, contra quem praescriptum fuerit, minime audiatur in iudicio a seculari iudice, imo ei denegetur actio, & ius nequaquam reddatur. Etenim ad Reipub. vtilitatem possunt humanae leges negare actionem, & ius ad petendum id, quod iuste, & lege iustitiae debetur: & id quidem ob vitandas lites, ob vitandam hominum vecordiam, ac negligentiam. Sic deceptus intra iusti precij dimidiam, apud iudicem exteriorem nullam actionem habet ad petendum id, quod ratione deceptionis illius re ipsa contingentis vere, & recto iustitiae tramite sibi debetur. Siquidem eidem a legibus humanis actio negatur ob effugiendam litium multitudinem, quemadmodum ipse probaui lib. 2. Variarum resolut. c. 4. nume. 11. Eadem ratione leges humanae pacto nudo actionem ad obtinendum, & exigendum in iudicio pecuniam promissam negarunt, & tamen promittens lege iustitiae, & sub reatu mortalis criminis tenetur promissum seruare. cap. 1. de pact. quod & nos adnotauimus in cap. cum in officijs. numer. 10. de testament. sunt & plura ex legibus humanis his similia. Igitur praescribens mala fide secundum Hadria. post ipsam praescriptionem non potest in iudicium adduci, nec ab eo res praescripta peti, manet tamen adhuc in conscientiae iudicio, atque in foro Canonico vere debitor, & tenetur rem omnino restituere, quae quidem sententia conuenit primae opinioni, quam retulit glo. in d. c. vltim. de praescript. Haec vero concordia latissime improbatur a Fortunio in d. tract. de vltimo fine. illat. 2. sunt enim dissimilia, que paulo ante de legibus humanis tradidimus. Aliud siquidem est, actionem negari a lege humana ob aliquam causam, quae absque vllo dolo contigerit, vel ob defectum solennis stipulationis a legibus requisitae ad promissionis cautionem, aliud fomentum a lege exhiberi ad occupandas res alienas cum mala fide, & maxima conscientiae laesione: item ad detinendum id, quod quis scit vere alteri debere, & iuxta legum humanarum sanctiones reddere tenetur. Quorum prius etsi ad vtilitatem Reipublicae permitti possit, posterius tamen nulla ratione patitur, quod id in Christiana Republica tolleretur. Quamobrem illud opinor certissimum esse. & ita quidem in praxi seruandum fore in vtroque foro, quod nulla praescriptio, nec in realibus, nec in personalibus cum mala fide admittatur, ex quo plura deducuntur simul, & ex vera legum secularium interpretatione. Primum, leges ciuiles, & seculares permittentes praescriptionem cum mala fide, vel actionum, realium, vel personalium iure Pontificio antiquatas, & correctas esse: ita quidem, vt nec in foro seculari seruandae sint. Secundo, ex praemissis deducitur, per leges has seculares, etiamsi forent admittendae, debitores, aut rerum alienarum possessores, minime titulum, aut ius aliquod consequi, quibus ex ratione rectae iustitiae liberentur a restitutione eius, quod vel alienum est, vel alteri debetur. Etenim quamuis lex humana hac in specie iudicialem exactionem prohibeat, & repellat, nequaquam tamen ius tribuit possessori, nec debitori, ad rei alienae acquisitionem. Tertio infertur, harum legum secularium decisiones praescribentibus, ac possidentibus prodesse, vt in dubio non probata ab actore eorum mala fide, praesumatur in iudiciali foro bona fides, ea quidem praesumptione, quae sit iuris, & de iure, nec vllam admittat contrariam probationem praeter eam, quae ex confessione aduersarij deducatur, iuxta communes omnium traditiones in materia praesumptionum. Sic sane non probata mala fide ipsius rei ad iudicium vocati per ipsum actorem, in dubio praesumetur bona fides, probari autem mala non poterit aliter, quam ex confessione praescribentis, sicuti sensere Roman. in consil. 102. col. 3. Felin. in d. c. vlt. nu. 7. Hieron. Gratus in consi. 41. col. 3. Qui quidem effectus maximus erit, cum etiamsi velit creditor aliter probare malam fidem, quam per confessionem debitoris, admittenda non sit probatio huiusmodi. Sat scio, non ita expressim colligi hanc opinionem a Romano, & alijs, & praeterea satis dubiam esse, licet ex eorum mente deducatur. Quia licet presumptio sit pro praescribente actionem personalem, quod bonam fidem habuerit, non tamen ita expeditum est, quod contrarium aliter quam per confessionem praescribentis probari non possit, maxime in prescriptionibus breuioris temporis, quam 30. an. Etenim Rom. Felin. & Grat. loquuntur de statuto, secundum quod non censetur prescripta actio personalis omnino, sed tantum sancitum fuerit, quod elapso decennio, stetur super solutione debitae pecuniae iuramento debitoris, nam in eo casu existimant Rom. & alij, posse contrarium probari per confessionem debitoris, alióue legitimo modo. Adhuc tamen quantum ad hanc illationem attinet, arbitror post completam legalem prescriptionem actionis etiam personalis, praesumi bonam fidem praescribentis, ex eaque praescripsisse. Deinde constat, posse probari malam fidem praescribentis confessione. Quod autem possit aliter probari dubium est, & fortassis ob auctoritatem legum secularium quibusdam pars negatiua verior videbitur, mihi tamen tutius apparet, posse malam fidem probari alijs legitimis probationib. praeter prescribentis confessionem. Quarto, si post finitam prescriptionem legalem ipse praescribens fateatur pecuniam solutam non fuisse, vel rem possessam alienam esse semota praescriptionis vi, licet non fateatur se tempore praescriptionis laesam habuisse conscientiam, nihilominus praesumendum erit, ipsum malam fidem habuisse, nisi ab eo bona fides probata fuerit, vel saltem aliqua iusta, & vrgenti praesumptione bonae fidei, contrariam malae fidei coniecturam euerterit. Quinto, illud est adnotandum, etiam in praescribendis actionibus personalibus facilius bonam fidem praesumi in haerede debitoris, cum is iustam habeat ignorantiae causam, an debitum sit solutum, atque ideo haeres debitoris in dubio, allegans praescriptionem actionis personalis, absoluendus erit a petitione actoris, iuxta leges seculares, secundum Philipp. Corneum in consil. 277. libr. 4. colum. 3. Quo quidem casu bona fides praesumpta prescribentem defendit. Sexto, leges seculares procedere poterunt, etiam data mala fide praescribentis actionem personalem, non quidem quo ad ipsam actionem, sed quantum ad ius exequutionis paratae, & summariae, ipsi actioni adhaerens, hoc enim ius tollitur tempore a legibus definito, manetque actio personalis, licet debitor malam fidem habuerit. Nam ex hoc creditor non amittit pecuniam creditam, sed tantum ius illud summariae exequutionis datum a legibus, quibus & id tolli potest, sicuti adnotauit Francis. Balbus in 2. part. 3. part. princip. quaest. 14. Septimo, fere eadem ratione praescriptio actionum personalium iure optimo procedit quoad vtrumque forum, Pontificium scilicet, & seculare, etiam cum mala fide praescribentis, quoties agitur de actionibus a lege ciuili inductis, & ab initio per eandem legem certo tempore definitione quadam restrictis. Siquidem eadem lex ciuilis ad illud tempus eas actiones concessit, ac restrinxit, etiam si Reus malam fidem habuerit: quod ita visum est Paul. Cast. in l. sequitur. §. si viam. ff. de vsucap. Panor. col. 3. & Felin. col. 2. Francisc. Balbo in 2. part. 3. part. princ. q. 13. Io. Crotto in l. omnes populi. conclus. 11. ff. de iusti. & iur. & in l. nemo potest. fol. antepe. ff. de leg. 1. Nec tamen ex hoc excluditur actio de dolo, si is, qui actionem temporariam praescripsit, eo vsus fuerit, sicuti sensere Pan. & alij. Et praeterea extincta actione temporaria, qualis est redhibitoria, quanto minoris, & similis, adhuc manet obligatio in anime iudicio ad damni compensationem, iuxta distinctionem S. Th. 2. 2. q. 77. artic. 3. Io. Maior. in 4. senten. dist. 15. q. 40. art. 3. Syluest. in verb. Emptio. q. 19. & 20. Conra. de contract. q. 54. Caieta. in d. artic. 3. Ioan. a Medina de restitu. q. 34. quibus adde Cice. lib. 3. de Off. & Valer. Maxi. lib. 8. c. 2. in princi. Nam & hi tractauerunt, an teneatur venditor detegere vitia rei, quam vendit. Apud Iurisconsultos idem tradiderunt l. Iulianus. in princip. ff. de actio. empt. l. qui sciens. ff. commodat. Regia lex 64. titu. 5. part. 5. Abb. in c. iniustum. de rerum permut. l. 1. §. si intelligitur. ff. de aedil. edict. l. pen. tit. 5. part. 5. Cynus in l. 1. C. de aedil. actio. Abb. in c. cum contingat. nume. 24. de iureiur. Angel. & Rom. in l. si quis cum aliter. num. 28. ff. de verbo. oblig. optimus textus in l. quaero. ff. de act. empt. Specul. in tit. de emptio. §. nunc videndum. versic. quid si venditor. Ex quibus hac in re deducitur congrua & iuridica resolutio, illud enim satis sit modo adnotasse, actiones istas [art. 5] quanto minoris, & redhibitorias, competere etiam contra eum, qui bona fide contractum fecerit. l. tenetur. ff. de actionib. emp. atque item tolli, & extingui tempore legibus definito etiam aduersus eum, qui malam fidem habuerit, secundum communem. Datur autem actio redhibitoria, quando emptor si sciuisset rei venditae vitium, eam nullo pacto emisset, ideo agit is intra sex menses ad redhibitionem, vt venditio rescindatur omnino. l. redhibere. ff. de aedi. edict. l. 2. C. de aedil. actio. l. sciendum. §. tempus. ff. eodem titu. l. 65. titu. 5. part. 5. Quod si emptor empturus nihilominus foret, sed non tanti agit, quanto minoris intra annum, quod in precitatis locis probatur. Quinimo si quis egerit redhibitoria, & succubuerit, aget deinde intra annum, quanto minoris. Bald. in l. penult. 2. colum. C. de edilit. actioni. Cremensis singul. 164. & Catelli. Cotta in memorialibus in dictione, actio redhibitoria. Octauo, si rationem aequitatis obseruemus, illud verum esse constabit, praescriptionem actionis realis, vel personalis optime procedere, etiam cum mala fide praescribentis, quoties aduersus poenalem legem prescriptio tendit, quam conclusionem ipse tradidi in Epitome ad quartum lib. Decret. 2. part. capit. 6. §. 8. numer. 17. Nono, legum ciuilium, & secularium decisio, quae approbat praescriptionem cum mala fide procedentem, secundum quorundam opinionem, obtinet aduersus legatarium in fauorem haeredis. Nam et si haeres scientiam habeat legati, poterit nihilominus aduersus legatarium non petentem rem legatam praescribere tempore legibus definito, non obstante mala fide, quemadmodum voluit Anch. in reg. sine possessione. fol. 3. colum. 2. versi. item intelligas. cuius sententiam & nos post alios examinauimus lib. 1. Variarum resolu. c. 9. nu. 5. Tandem iuxta resolutionem istam expendi poterunt leges seculares, quibus admissa fuit mala fides in praescribendis actionibus realibus, & personalibus. Decimo, ex praenotatis deduci poterit, falsam esse Bald. opinionem. Is enim in d. c. vltim. de praescrip. existimat posse praescriptionem admitti, etiamsi praescribens malam fidem habuerit, modo fiat lex, qua statuatur, leges omnes prescriptionem aliquam inducentes habere vicem, & vim consensus ipsorum priuatorum, qui legumlatorib. subijciuntur, quia in hac specie non datur mala fides propter consensum illius, contra quem praescribitur. Haec namque opinio procedere iure non potest, siquidem lex non potest consensum alicuius priuati inducere, vbi is absit, ac deficiat, nec potest humana constitutio ex hac fictione purgare conscientiam malae fidei possessoris, cum syncera fides, non simulata requiratur. Vnde haec opinio Bald. merum commentum est, ac denique impostura quaedam minime admittenda, contra Ius naturale, & diuinum. Sic Ioan. Oldendorp. in lib. 2. Variarum lect. titu. de praescript. ad fin. Bald. eiusque nouum inuentum iniquitatis insimulat. Vndecimo, quo ad leges seculares, pretermittendum non est, an Publiciana [art. 6] actio iure Pontificio sit admittenda? Et quidem, vt Publiciana competat, exigitur etiam Iure ciuili bona fides emptoris, & agentis eadem actione, tempore saltem traditionis, ita quod crediderit tradentem dominum esse, vel habuisse ius transferendi dominium, quamuis ipse venditor, qui tradidit, malam fidem eo tempore habuerit. l. eum qui. §. pretor. ff. de Publicia. gloss. in c. Abbate sane. in princip. de re iudica. in 6. alia in §. sed istae. Institu. de actio. Sed si emptor tempore traditionis non haberet bonam fidem, nec malam, imo dubius esset, minime competit ei Publiciana, secundum Bart. in dict. §. praetor. eundem in l. Pomponius. §. si iussu. ff. de acquir. poss. Nam cum bona fides a lege exigatur, constat dubitationem non sufficere, quod probauimus superius in hac 2. part. §. 7. nume. 3. Haec autem Publiciana, que Iure ciuili datur, non obstante mala fide tradentis, minime tollitur ex constitutione & Authen. malae fidei. C. de praescrip. longi tempo. 10. vel 20. annor. quia illa decisio ex mala fide auctoris non tollit praescriptionem, sed eam in longius tempus producit: ita quidem, vt maiori spacio temporis sit peragenda. Igitur cum Publiciana tunc obtineat, & admittenda sit, cum praescriptio continuo tramite procedit, constat non obesse Publicianae mala fides auctoris tradentis. gloss. in dict. c. Abbate sane. Cuius opinionem Doctor. inibi sequuntur, & fatentur eam communem esse & veram, Alex. in d. §. si iussu. colum. penul. Balb. de praescrip. 2. part. 3. part. princip. q. 12. Anto. Burgens. in Rubri. de empt. & vend. colum. 3. Ias. in d. §. sed istae. num. 79. & ibi Gomezi. nume. 41. Quorum item ea est resolutio concors, atque vnanimis, quod Publiciana iure Pontificio admissa, & recepta sit, idque probatur in d. c. Abbate sane. vbi gl. in verb. dominij vel quasi. ea etenim ratione defenditur, quia agens Publiciana, non debet, nec tenetur in libello asserere, quod credit se tunc non esse dominum illius rei, secundum Fabrum & communem. Imo id omittere omnino debet, quidquid dixerit Ias. in d. §. sed istae. numer. 82. Quamobrem sicuti agenti Publiciana non obstat dubitatio, an res tradentis fuerit, an aliena, siquidem praescriptio semel bona fide incepta, non interrumpitur dubitatione, sed adhuc procedit, & continuatur. quod ad Publicianam satis est, ita scientia rei alienae ipsam actionem Publicianam impedit, iure Canonico, & ciuili, ex eo, quia tunc non datur quasi dominium, cum nec praescriptio procedat, habeatque Publiciana fundamentum ab ipso quasi dominio, quemadmodum deducitur ex traditis per Gomezi. in d. §. sed istae. ad fin. licet Bald. in l. ancillae. C. de fur. 1. colum. & Balb. de praescriptio. 2. part. 3. part. principal. quaest. 8. falso existiment, malam fidem superuenientem etiam iure Pontificio non impedire Publicianam. Caeterum in hac materia est inter Regias constitutiones [art. 7] l. 1. tit. 13. lib. 3. ordin. quae statuit, rem immobilem possessam ab aliquo, titulo quidem & bona fide, inter presentes omnino praescribi, nec posse in iudicio ad eiusdem rei restitutionem possessorem conueniri. Vidi profecto saepe controuerti de illius legis viribus, & quaeri, cur ea in praxi recepta non sit. Et sane ea lex deducta fuit a l. 1. tit. 9. ordinationum, & legum, quas tulit rex Alfonsus Aera Millesima trecentesima octuagesima sexta, sicuti apparet ex suprascriptione d. l. 1. tit. 13. Rex vero Alfonsus non tulit legem in eum sensum, quod res possessa per annum & diem, titulo & bona fide inter praesentes praescribatur, nec hanc decisionem induxit, sed praemisit, aliquot in ciuitatibus moribus, & forensi vsu inductum esse, vt possessor rei etiam immobilis inter praesentes per annum & diem pacificus, non posset postea in iudicio conueniri, nec conuentus teneretur respondere, imo se defendere prescriptione. Et tandem hac lege fori praemissa, quae quidem habetur l. secunda. titu. 1. libr. 2. fori. ad eius interpretationem. Rex Alfonsus statuit, non aliter legem illam forensem procedere, quam si possessor titulum, & bonam fidem habuerit. Ecce qualiter Rex Alfonsus noluit inducere legem nouam, nec eam statuere, sed fori leges interpretari. Idem, ni fallor, fecerunt, Catholici Reges, qui ordinationum regiarum libros compilari iusserunt, & eisdem ordinationib. legum auctoritatem dedere, alioqui mirum est, quod vnica lege non quidem nouiter statuta, sed ab ordinationibus Alfonsi regis deducta, praeter mentem veteris legislatoris, qui nihil tale cogitauit, voluerint tot leges Partitarum, & aliarum ordinationum de prescriptione tractantes tollere & antiquare. Lex autem styli 242. refert forensis praxis vsum circa d. l. interpretationem. ac primum quidem exigit, quod ille, contra quem praescribitur in eodem oppido, vbi res est, habitationem habeat, vel assiduum commercium. Deinde hanc praescriptionem admittit, etiam quo ad proprietatem, si possessor titulum habuerit. Quod si titulum non habuerit, refert, vsu obtentum esse, quod praescriptio anni, & vnius diei prosit quo ad possessionem, salua tamen maneat proprietas apud antiquum dominum, qui eam in iudicio petere poterit. Haec sane ad intellectum d. l. tradidimus. Etenim satis constat, minime in iudicio admitti praescriptionem anni, & diei, etiam cum bona fide, & titulo, nec in rebus mobilibus, nec in immobilibus. Postremo, aduersus hanc regulam iuris, que prescriptionem cum mala fide reijciendam esse statuit, adducitur [art. 8] tex. in c. 1. de prescript. ex quo Episcopus partem alienae dioecesis triennio praescribit, sciens eam alienam esse. Nam ea praescriptio iniqua videtur, presertim inter prelatos, quibus maior recti, & iusti cura incumbit. Sed ad huius obiectionis solutionem erit omnino prenotandum, olim in concilio Mileuitano cap. 24. statutum fuisse, quod si quis Episcopus loca ad eius dioecesim, & curam pertinentia, quae a Catholica fide defecerant, admonitus a vicinis Episcopis per sex menses ab admonitione, in catholice fidei vnitatem reducere neglexerit, vicinus Episcopus, qui potuerit ea ad catholicam fidem inducere, & induxerit, sibi ea loca acquirat, nec possit ab Episcopo, cuius ea loca prius fuerant, impeti. Idem repetitum fuit in concilio Carthaginensi septimo, quod Gratianus appellat Aphricanum nonum. Cum tamen in eo concilio Carthaginensi septimo fuerint fere omnes recitati, & renouati Canones diuersorum conciliorum Prouinciae Aphrice, vnde Antonius Demochares in diligentissima illa ad omnia Gratiani decreta inscriptione tribuit c. placuit, vt quicunque Episcopi. 16. q. 3. Mileuitano concilio. Et potuisset, quod Gratianus insinuat, Aphricano tribuere. c. 88. quo in loco eadem refertur constitutio, que in d. cap. placuit. & c. 24. Mileuitani concilij continentur. Rursus & illud constat, in eodem concilio Aphricano capitu. 86. sancitum fuisse decretum aliud in hec verba: Item placuit, vt etiamsi quisquam post leges aliquem locum ad catholicam vnitatem conuerterit, si eum per triennium nemine repetente retinuit, vlterius ab eo non repetatur. Quam quidem constitutionem Gregor. 9. ex Aphricano concilio retulit in dict. cap. 1. de prescriptionibus. ex quibus manifestum est, iuxta literalem sensum repugnantia in predictis Canonibus statuta fuisse. Nam in dict. c. 1. triennium requiritur. Et tamen in dict. c. C. placuit. 16. q. 3. sex menses sufficere, decisum extat. Ego etsi videam Hostiens. & Doct. in d. c. 1. non satis exacte rem istam perpendisse, opinor tamen hunc esse verum predictorum Canonum sensum, vt Episcopus, qui voluerit locum ad alterius dioecesim pertinentem, & a fide catholica segregatum, ad ecclesiae vnitatem reducere, prius admoneat verum illius loci Episcopum, vt eum locum religioni restituat: si vero is id facere, aut curare intra sex menses ab admonitione neglexerit, alter, qui eum monuit, poterit operam dare, vt locus ille ad vnitatem ecclesiae redigatur, atque ita restitutum, si eundem per triennium a die conuersionis pacifice non repetente proprio Episcopo possederit, postea locus repetitioni non datur, imo locus hic catholicae fidei restitutus manet penes restituentem. Sic sane Canones hi conciliantur, nam sex menses a concilio Mileuitano praefiniti, a die admonitionis currere incipiunt, & dantur ad hoc, vt constituatur verus, & proprius Episcopus in mora, ac negligentia, ex quibus alteri liberum sit, illius loci ad catholicam fidem reductionem procurare. Triennium vero, cuius meminit textus in d. c. 1. a die reductionis incipit, & datur Episcopo vero illius loci patrono ad ipsius repetitionem. Hunc sensum colligo ex gloss. Hostien. & alijs in d. c. 1. tametsi quaedam ipsi addiderint, quae mihi non probantur. idem intellectus deducitur ex eodem concilio Aphricano c. 86. dum inibi dicitur: Placuit, vt quicunque post leges, locum ad Catholicam fidem, etc. Haec enim verba, post leges, etiamsi omissa fuerint a Gregorio 9. ego sic interpretor, id est, post leges admonitionis seruatas, vel post leges admonitionis, & post conuentionem, & admonitionem factam Episcopo, ad quem locus ille pertinebat, quemadmodum legibus eiusdem concilij, & Mileuitani decretum fuerat. Fortassis tex. in d. c. 1. de praescript. & in c. 86. concil. Aphrica. plane procedunt, vbi Episcopus vicinus locum alienae dioecesis a fide Catholica alienatum, non requisito proprio Episcopo ad vnitatem Ecclesiae reducere curauerit, & reduxerit: hoc enim casu triennium sufficit ad praescriptionem illius. At si monitio precesserit, tunc sufficiunt sex menses ad constituendum in mora proprium Episcopum, ita quidem, vt si eum locum alienus pastor ad vnitatem ecclesiae reduxerit, non teneatur Episcopo, ad quem prius pertinebat, restituere. Hinc verum esse opinor, quod modo adnotabam, nempe, sex menses incipere a die monitionis, triennium autem a die conuersionis, etiamsi gloss. in dict. capit. 1. haec aliquantulum obscure explicuerit, sentiens triennium incipere a die admonitionis. Hanc vero prescriptionem horum Canonum interpretes cum scientia rei alienae, & sic cum quadam mala fide ex eo procedere censent, quod de fauore fidei hic tractetur, vnde vt qui semel Catholicam fidem dimisere, eidem diligenter, & sedulo restituantur, obtinuit praedicta praescriptio, quae vere malam fidem non habet, quamuis adsit rei alienae scientia, quia legibus Canonicis ex causa iustissima permittitur loca ad alium pertinentia occupare, & retinere. Verum horum Canonum decisio iustificatur maxime, ex eo, quod Episcopus negligens restituere Christianae religioni loca ad eius dioecesim pertinentia, & quae a fide catholica discesserunt, videtur ea deserere, aut habere quasi derelicta, atque ideo mirum non est, si acquirantur alteri Episcopo, qui sedulo conuersioni operam dederit. iuxta notat. in l. 1. & sequen. ff. pro derelict. His accedit text. singul. in l. locorum. C. de omni agro desert. libr. 11. & in l. qui agros. eod. tit. Quibus responsum est, quod si quis praedium tributarium Reipublicae excolere neglexerit, nouusque cultor, & agricola id colere curauerit, post biennium sibi acquirit nouus hic cultor veteri excluso, cui biennium istud datur a lege ad repetendum praedium, quod videtur quasi dereliquisse. Nec quidquam oberit scientia noui cultoris, qui alienum praedium occupauerit, quia cum id praedium sit Reipublicae tributarium, desertumque fuerit a cultore veteri, praesumitur quasi derelictum, & in fauorem Reipublicae permittitur cuilibet idem praedium colere, qua ratione bonam fidem habet nouus colonus auctoritate dictae l. qui agros. cuius vltra Bartol. ibi meminit Ias. in §. omnium. de actio. nu. 72. Eamque Cesaream responsionem fere omnes intelligunt in predijs tributarijs principi supremo, vel Reipublice habenti ius supremi principatus, sicuti not. Ang. & Are. in l. si de eo. §. si forte. ad fin. ff. de acquir. poss. quidquid Bart. ibi dixerit. atque hec quidem adnotantur ex dict. l. qui agros. quam & Corset. commendat in singula. verb. occupatio. ex l. 1. item locorum. deducitur intellectus ad l. qui agros. vt ea procedat nulla premissa admonitione, etenim tunc requiritur biennium. Quod si admonitio premissa fuerit, sex tantum menses habet vetus colonus ad colendum, & repetendum predium, quod incultum dimiserat. tex. singul. in d. l. locorum. a cuius responso potest maximam rationem habere interpretatio secunda, quam superius exposuimus ad text. in dict. c. 1. de prescript. cum alijs Canonibus similibus. In summa illud est obseruandum, quod mala fides minime datur, nec admittitur in precitatis Canonib. nec admitteretur etiam fauore fidei, que ita a summo, pijssimoque Iesu statuta est, vt nulla ex parte opus sit peccatum & crimen admittere, nec permittendum sit ad eius defensionem. Que enim, obsecro, vtilitas fidei, aut religionis Christianae tractari potest, si Deo eius institutori offensa fiat? profecto nulla, vnde dicendum est, in dictis Canonibus prescriptionem admitti cum mala fide fauore Catholice fidei, & religionis Christiane. Nam etsi prescribens habeat scientiam rei aliene, non omnino ex hoc malam fidem habere videtur, modo rem alienam legis auctoritate iustis ex causis capiat, vtque a domino desertam, vel quasi derelictam sibi acquirat. # 12 -  SVMMARIVM. -  1 Interruptio praescriptionis, qualiter distinguatur ab alijs fere similibus terminis. -  2 Mala fides quocunque tempore ante perfectam praescriptionem contingens, interrumpit praescriptionem. -  3 Bona fides quo tempore sit necessaria ad praescribendum? & inibi locus Dyni insigniter vitiosus emendatur. -  4 Ciuilis interruptio, quae sit? Et ibi eius vires explicantur. -  5 Praescriptio contra Romanam ecclesiam, non interrumpitur per excommunicationem a Rom. Pontifice latam die Iouis sancti. -  6 Actio temporalis, qualiter perpetua fiat. -  7 Praescriptio semel interrupta, cessante interruptione, iterum noua potest institui, & continuari. -  8 Regia Taurina l. 65. examinatur. §. DVODECIMVS. OMNIBVS his, quae ad praescriptionem iam praemisimus, fore necessaria, examinatis, illud est expediendum, [art. 1] quod ad interruptionem praescriptionis spectat. Sunt etenim hac in re, quae distinctam habent cognitionem, & ea quidem ita praenotantur a iuris vtriusque interpretibus, vt sciamus, quandoque praescriptionem non currere, nec procedere, quandoque eam cessare, ac dormire, quandoque interrumpi. Non procedit, nec currit praescriptio, quoties ob malam fidem, similémue causam non incipit, nec incipere potest. Dormit, & cessat, quoties semel incepta praescriptio aliquo tempore intermittitur, vt in ea, quae contra ecclesiam ante vacationem, & pastoris obitum procedebat, siquidem vacante ecclesia & ea praelato destituta, cessat quidem praescriptio, ac demum electo praelato, quae prius inceperat, continuatur, sic sane tempus vacationis ecclesiae subdeducitur. Interrumpitur autem praescriptio, cum omnino extinguitur aliqua ex causa, licet iam coepisset procedere. Haec colliguntur ex gloss. in l. cum notissimi. §. sed & si quis. in verb. innouatur. C. de praescriptio. triginta vel quadraginta anno. & in cap. illud. & cap. ex transmissa. de praescript. De interruptione quaedam hic breui compendio tractabimus, tantum ad quandam nostri instituti maiorem enucleationem. Interruptio praescriptionis quaedam est naturalis, quaedam ciuilis. Naturalis interruptio contingit, cum deficit aliquis ex his, quae necessario ad praescriptionem requiruntur. Nempe, vel possessio, vel bona fides, vel titulus. Ciuilis vero interruptio fit, quando actus aliquis acciderit, qui ex lege ciuili interruptionem inducat, patet isthaec distinctio in dicto capitu. illud. vbi gloss. & in dicto §. sed etsi quis. in verbo, innouatur. Bona fides adeo ad praescriptionem est necessaria, quod minime sufficiat praescriptionem bona fide coeptam esse, nisi & ea toto praescriptionis tempore a prescribente habeatur, sicuti ex regula ista colligunt Dynus & Docto. Barto. in l. naturaliter. 2. col. ff. de vsucap. Abb. & alij in c. vltim. de praescript. Balb. de praescriptio. 2. part. 3. part. principal. q. 7. idcirco l. 1. C. de vsucapio. transfor. quae ab initio tantum praescriptionis bonam fidem exigit, nec eam accedente mala fide periclitari statuit, iure Pontificio antiquata censetur. idemque dicendum est de l. sequitur. §. de illo. ff. de vsucap. l. bone fidei. ff. de acquir. rerum dom. Regia l. 12. titu. 29. part. 3. tametsi Iuris ciuilis in hoc meminerit glos. in hac regu. Dubitari tamen solet, an semel coepta praescriptione a bonae fidei possessore [art. 2] mala fides postea contingens, ita praescriptionem interrumpat, vt etiam recedente hac mala fide, possit possessor bonam fidem iterum habens praescriptionem coeptam continuare, vel omnino coepta prescriptio interrupta sit? Et quibusdam videtur, malam fidem post coeptam praescriptionem contingentem, non interrumpere praescriptionem, sed eam durante eo vitio suspendere, vt tandem si vitium id cessauerit, praescriptio coepta continuetur, vtaturque prescribens accessione prioris temporis. huius opinionis auctores sunt gl. vlt. in 2. quaest. Inno. & late Felin. colum. penult. in dicto cap. vltim. de praescript. vbi Imol. eandem probat sententiam, quam sequitur asseuerans eam communem esse, Balb. 3. part. 6. part. princip. quaest. 4. idem admittere videtur Adrian. quodlibet. 2. vers. ad primam confirmationem. Quin & ipse Dynus in hac regu. num. 13. non dicit, malam fidem interrumpere praescriptionem, sed eam impedire. vnde illud fortasse sensit, quod interim durante mala fide praescriptio dormiat, & cesset, vt tandem bona fide accedente continuetur. Ego sane hanc opinionem falsam esse censeo, atque iure verius esse opinor, malam fidem interrumpere omnino praescriptionem, eamque extinguere, ideoque cessante mala fide, bonaque accedente, necessarium erit iterum ab initio prescriptionem incipere, nec erit locus accessioni prioris temporis, cum id mala fide accedente omnino extinctum sit: huius sententiae veritas constat, quia mala fides vere & naturaliter interrumpit praescriptionem, interruptio autem inducit necessitatem incipiendi nouam vsucapionem, iuxta communem omnium traditionem in dicto capitulo illud. atque ideo malam fidem post incoeptam praescriptionem contingentem, non tantum prescriptionem impedire, sed & extinguere omnino, ita, vt etiam accedente bona fide non possit prior praescriptio continuari, sed sit opus noua, & integra praescriptione. asserunt Hostien. Io. And. Card. Anto. & Abb. in d. c. vlti. Syluest. in verbo, praescriptio. 1. §. 3. ad fin. idem tenet Claudius in d. l. naturaliter. nu. 11. Et inibi Io. Hannibal. nu. 148. Nam & hi Doct. expressim tenent Hosti. opinionem, vbi prescribens post coeptam bona fide praescriptionem habet rei alienae scientiam, eo modo, quo in mala fide constituitur. Quasi opinio prior procedere possit, quoties scientia rei alienae ita leuis est, quod malam fidem non inducat, quod in controuersiam minime incidit, siquidem tantum hic tractamus de mala fide, idcirco si mala fides non accesserit, nulla est hac de re disputatio: fit igitur, posteriorem sententiam veriorem esse, nec ipse certum habeo, quod prior sit magis communis. Ceterum [art. 3] bona fides, secundum Iuris ciuilis responsa tempore traditionis regulariter necessaria est. l. si aliena res. in princip. ff. de vsucap. l. si is pro emptore. §. vlti. l. sequitur. §. de illo. eod. titu. l. 2. ff. pro empto. l. existimans. ff. pro solut. Quibus in locis communi omnium consensu excipitur a regula contractus emptionis, in quo, vt ab eo procedat praescriptio, bona fides exigitur tempore contractus, & tempore traditionis. Eandem resolutionem tradidere gloss. & Docto. in l. Celsus. ff. de vsucapioni. Barto. & Docto. in dict. l. 2. ff. pro empto. Regia l. 12. titu. 29. part. 3. Balbus de praescript. 2. part. 3. part. principal. quaestio. 7. Dynus in hac regula, numero 36. cuius ideo mentionem fecimus, quod existimemus non satis explicuisse, quid in hoc articulo iure Pontificio dicendum sit, ita enim scribit: Sed de Iure Canonico non requiritur bona fides tempore contractus in his, quae de Iure communi possunt possideri, cum sine titulo praescribantur, vt dictum est, sed tempore traditionis, & continuatae possessionis, vsque in finem completae praescriptionis, vt patet per verba regulae. Hactenus Dynus, sentiens praemissam Iuris Ciuilis distinctionem, quam & ipse probauit, minime procedere Iure Canonico in his, quae Iure communi possideri possunt, quasi titulus necessarius non sit ad praescriptionem, & praeterea Ius Ciuile requirat bonam fidem tempore contractus in his tantum casibus, quibus titulus ad praescriptionem exigitur. Haec vero a Dyno subintellecta ego non ita certa fore censeo, sicuti Dynus sensit. Nam, vt alibi ostendimus, inter Ius Canonicum, & ciuile, quo ad praescriptionis titulum, nulla potest vera ratio differentie constitui, nec item vllum adest inter haec iura discrimen. Quo fit ita Iure Pontificio, vt ciuili, titulum ad prescriptionem requiri. Deinde Ius ciuile non semper requirit bonam fidem tempore contractus, etiamsi titulum exigat. Etenim in alijs titulis, praeter emptionem ac venditionem satis esse statuit, quod tempore traditionis bona fides adsit, tametsi Ius idem ciuile voluerit, in titulo emptionis, bonam fidem adesse tempore contractus: tunc quidem, cum ad praescriptionem titulus necessarius sit. Quamobrem quidquid scripserit Dynus, existimo distinctionem praenotatam in hoc versicul. caeterum. adhuc iure Pontificio admittendam esse, & ea ex causa distinguendum esse titulum emptionis a reliquis titulis, secundum ea, quae a Iurisconsultis responsa sunt. Subdit & ipse Dynus: In his vero, que non possunt de Iure communi possideri, in quibus praescribendis requiritur titulus, dicendum foret, quod bona fides non requiratur tempore contractus, & tempore traditionis, & continuate possessionis in titulo emptionis, in ceteris vero requiritur tempore contractus, & tempore traditionis, & continuatae possessionis, nisi post tempus contractus mala fide celebrati error facti probabilis interueniat, qui malae fidei praecedentis suspicionem remoueat. Hactenus Dynus. Cuius commentaria hac in parte maximo impressorum vitio laesa fuisse censeo, Iure siquidem ciuili & Canonico, quoties titulus ad praescribendum est necessarius, in emptionis titulo est item necessaria bona fides tempore contractus, & traditionis: quemadmodum iuri Caesareo, quod in hoc casu iure Pontificio admittendum esse, expeditum extat, & a Canonibus additur tempus praescriptionis totius, donec ea perfecta sit. Quo igitur pacto fieri potest, quod vbi titulus est ad praescriptionem necessarius Iure ciuili & Canonico, non fit item necessaria bona fides tempore contractus venditionis? Et praeterea, si Iure ciuili in caeteris contractibus non requiritur bona fides tempore contractus, sed sufficit, quod ea detur tempore traditionis, ac Iure canonico tantum adijcitur tempus continuae prescriptionis, cur obsecro Dynus in his titulis requirit bonam fidem tempore contractus, & traditionis, & continuae praescriptionis? Quibus ex causis apud Dynum ita legendum esse opinor: In his vero, quae Iure communi non possunt possideri, in quibus praescribendis requiritur titulus, dicendum foret, quod bona fides requiratur tempore contractus, & tempore traditionis, & continuatae possessionis, in tit. emptionis. In caeteris vero requiritur tempore traditionis, & continuate possessionis, atque etiam tempore contractus, nisi post tempus contractus mala fide celebrati error facti probabilis interueniat, qui male fidei praecedentis suspicionem remoueat. Haec Dynus. Et hoc vltimum iure etiam ciuili est necessarium, nempe, quod mala fides cesset, nouaque adsit tempore traditionis, cum alioqui praescriptioni locus non sit. Atque haec dicta sint de mala fide, quae praescriptionem interrumpit. Sic & possessio, quae omnino exigitur ad praescriptionem, quemadmodum in hac Relectione tradidimus, si ea deficiat quocunque tempore ante completam & perfectam praescriptionem, vsucapio interrumpitur, qua de re hic parum immorabimur, cum eam quaestionem latissime examinauerint Doct. in d. l. naturaliter. & Balb. in 3. part. 6. part. princip. in tract. de praescript. Fit item praescriptionis interruptio, si titulus deficiat, quod satis manifestum est, & traditur a Barto. in d. l. naturaliter. colum. 2. Panor. in d. c. illud. Franc. Balb. in eodem tracta. de praescript. 3. part. 6. part. principal. versicu. tertio principaliter quaero. Nunc de ciuili [art. 4] interruptione agendum est, atque ad eiusdem articuli resolutionem praemittendum, praescriptionum quandam esse in odium tantum negligentis inductam, vt est ea, quae mala fide iure Caesarum admittitur ex triginta annorum tempore: quandam vero esse mere fauorabilem, nempe inductam a iure in fauorem tantum possidentis, qualis est vsucapio triennalis, quae omnino fauorabilis est, aliam autem esse praescriptionem mistam, id est iure institutam in odium negligentis, simul & in fauorem possidentis. Et haec est praescriptio decem, vel viginti annorum, quae cum titulo, & bona fide procedit. sicuti explicat text. in c. placuit. §. potest. 16. quaest. 3. cuius meminit in hac specie Iason in §. poenales. Institut. de actionib. num. 126. post alios, praesertim Abb. & Doctor. in d. c. illud. Est item mista praescriptio ea, que absque titulo, bona tamen fide, procedit ex tempore triginta annorum, secundum Dynum, qui haec optime tradit in hac regu. numer. 8. Prima tamen de interruptione ciuili sit conclusio. Prescriptio triennalis, quae a Doctoribus vsucapio dicitur, non interrumpitur, etiam litis contestatione, imo procedit, & perficitur durante lite, in qua possessore condemnato, fit rei restitutio. l. 2. §. vlti. ff. de vsucapio. pro empt. l. Iulianus. §. quantum. ff. ad exhib. l. si post acceptum. ff. de rei vendicat. ex quibus vnanimi omnium suffragio haec opinio constituta est, in dicta l. naturaliter. & in d. c. illud. Secunda conclusio. Praescriptio decem, vel viginti annorum, quae partim est fauorabilis, partim odiosa, interrumpitur litis contestatione. l. motae litis. C. de rei vendi. §. potest. in d. c. placuit. Bart. & alij communiter in d. l. naturaliter. colum. penul. Abb. & alij in d. c. illud. vbi Felin. & Balb. in 3. part. 6. part. princip. Ioan. Hannibal in d. l. naturaliter. numer. 344. plura hac in re tradidere. Praesertim est adnotandum, hanc conclusionem tunc obtinere, cum litis contestatio fiat apud iudicem competentem, & habentem causae & litis eiusdem cognitionem, sicuti visum est glos. in d. c. illud. & in d. c. placuit. §. potest. versic. interrupta. & in c. vt debitus. de appella. quibus est & similis in l. penul. C. ne de stat. defunctor. quarum opinionem sequuntur Doct. praesertim Feli. in d. c. illud. & Balb. in dicta 3. part. Ioannes Lup. in c. per vestras. 4. notab. num. 28. per tex. in d. l. penult. Hanc item secundam conclusionem quidam veram esse opinantur, modo ipse agens in causa non succubuerit, eo enim succumbente, non interrumpitur praescriptio per litis contestationem, quasi ea vim, quam semel habuit, amiserit actore victo. sic sane adnotarunt Felin. & Balb. post alios. probat tex. optimus in l. euidenter. ff. de except. rei iudic. idem asserit Socinus consil. 47. lib. 3. ad finem. Tertio, eandem conclusionem ita intelligendam esse opinantur Abb. & quidam alij in d. c. illud. vt procedat, quoties litis contestatio facta fuerit animo prosequendi litem. Nam litis contestatio alioqui hunc effectum interrumpendi non habet, si Actor nullum habens impedimentum litem omiserit, & eam desertam dimittat. gloss. in d. §. potest. versic. interrupta. quam sequuntur Roman. in l. si vero. §. de viro. 34. Fallent. ff. solut. matrimo. Capycius decisione Neapol. 11. ex argumento sensus contrarij. l. vlt. C. de praescrip. triginta vel quadraginta anno. quo in loco glos. prima tenet contrarium, quam sequuntur Doct. communiter, sicuti eam approbans asseuerat Francis. Balb. in dicta 3. part. 6. part. principalis. Quae quidem sententia verior apparet. tametsi Felin. d. c. illud. nume. 10. mentionem fecerit gloss. in d. §. potest. dicens, eam esse auream. Qui tamen dubitat, an ea vera sit. Tertia conclusio. Praescriptio triginta annorum, aut quadraginta, bona tamen fide procedens, non aliter interrumpitur, quam litis contestatione. Haec enim praescriptio propter bonam fidem similis censetur praescriptioni decem, vel viginti annorum, & mixta iudicatur, quemadmodum constat ex d. §. potest. cuius autoritate hanc conclusionem tenuerunt Abb. & Felin. colum. 2. in d. c. illud. Balb. in d. 3. part. 6. part. principal. q. 1. secundae speciei, licet contrarium placuerit Ant. in d. c. illud. Quarta conclusio. Prescriptio mere odiosa, quae mala fide procedit, ob segnitiem ac negligentiam alterius, sola citatione interrumpitur. Hanc conclusionem late probant Bart. & Doct. in d. l. naturaliter. & in d. c. illud. Balb. in d. q. 1. Ias. in l. vlti. ff. de eo, per quem factum erit. tex. optimus in d. §. potest. & in l. cum notissimi. §. imo. & in princip. C. de praescript. 30. annor. atque idem erit in quacunque alia prescriptione, que mala fide possit procedere, cuiuscunque temporis sit. His adijciendum est, quod Felinus scribit in c. cum non liceat. de praescrip. colum. vltim. existimans, aduersus [art. 5] Romanam ecclesiam nullam procedere praescriptionem, quippe que quolibet anno interrumpatur per excommunicationem a Romano Pontifice die Iouis sancti ex Bulla Coenae pronunciatam aduersus occupantes, & detinentes res ecclesiae Romanae. Quod satis est singulare, si iure defendi possit. Ego hanc sententiam falsam esse opinor. Nam etiamsi illa excommunicatio interrumpere posset praescriptionem, id obtineret quo ad malae fidei possessores, quos Romanus Pontifex sententia excommunicationis notat. siquidem bone fidei possessores, qui etsi rem ecclesiae Romanae possideant, iuste tamen opinantur, eam propriam esse, minime praedictis censuris afficiuntur. Quod si dixeris, Felin. sequutus, admonitionem Romani Pontificis, etiam extraiudicialem, ita interrumpere praescriptionem, sicuti eam litis contestatio interrumpit, cum ipse Roman. Pontifex sit iudex omnium maximus, nec habeat iudicem, coram quo agere, aut alterum conuenire debeat, quemadmodum in hac specie ex illo text. deduxerunt Innocent. Ioan. And. Abb. colum. 3. Felin. colum. penulti. in cap. nihil cum scandalo. de praescript. Aretin. in l. si seruum. §. sequitur. colum. 2. ff. de verb. obliga. Petr. Perusi. in rep. cap. si diligenti. de praescript. numer. 35. id procedit in speciali monitione ipsius Romani Pontificis, qui speciali quadam requisitione, ac nominatim possessores admonuerit, vt res occupatas ecclesiae Romanae restituant, cum ex hac admonitione censeantur possessores in mala fide constituti, non sic erit dicendum in monitione illa generali, que fit per excommunicationem Romani Pontificis. Vnde opinio Felin. in dicto capit. cum non liceat. dubia est, & mihi falsa videtur. Eamque reprobat Carol. Ruinus in consil. 37. numero 12. & 17. libro 4. Superest modo effectum interruptionis tradere, & quidem in [art. 6] actionibus temporalibus, quae vel sex mensibus, vt redhibitoria, vel anno, vt quanto minoris, & alijs, de quibus in l. sciendum. in fine. & l. cum fex. ff. de aedilit. edict. l. 65. titu. 5. part. 5. & in l. in honorarijs. ff. de actionib. & obligat. atque in omnibus actionibus, quae tricennali praescriptione tolluntur, per litis contestationem fit earum perpetuatio ad quadraginta annorum tempus. l. vlti. C. de praescript. triginta vel quadraginta annorum. Idem traditur in l. vltim. in princip. ff. de eo, per quem fact. erit, maxime per Iasonem inibi, & eundem in §. poenales. de actionib. numero 113. & Alexand. in l. nam & postea. §. si is qui temporali. ff. de iureiuran. atque hoc ita receptum est iure perpetuationis. Quid igitur respondendum erit, quoties praescriptio interrupta extitit, an possit iterum cessante interruptione procedere, nouo quidem initio, siue sit interruptio ciuilis, siue naturalis? Bernardus enim in dicto capit. illud. hanc 16. quaestionem omisit, alia hac in materia tradens. gloss. vero in capit. 1. quaest. 3. & in regu. sine possessione. de regulis iuris. in 6. & Antoni. in dicto cap. illud. existimant, post ciuilem interruptionem non posse iterum ab [art. 7] initio praescriptionem procedere, nec incipi, vt tandem noua, & integra instituatur. Quia mala fides inducta ex hac interruptione minime patitur, quod praescriptio procedat. qua de re tractauerunt glos. Bart. & Salyc. in l. 2. C. de fruct. & lit. expens. etiam quo ad alios effectus. hanc opinionem glos. in dicto capit. 1. asserit communem esse Panormit. in dicto cap. illud. numero 20. Sed haec opinio tunc vera erit, quoties ex hac interruptione mala fides adhuc perseuerat apud praescribentem, haec autem quaestio, quam modo tractamus, proponitur in eo casu, quo bonam fidem habet, qui vult praescribere post interruptam praescriptionem, noua, & integra praescriptione, tandem in naturali interruptione constitutissimum est, quod iterum possit noua, & integra constitui, & continuari praescriptio, nempe, possessione semel amissa, iterum accedente. idem de titulo, idem de bona fide dicendum erit, secundum communem in dicto cap. illud. textus optimus in l. penulti. titu. 29. part. 3. At in interruptione ciuili frequentiori interpretum suffragio receptum est, quod in realibus, & personalibus actionibus semel interrupta praescriptio non possit iterum ab initio procedere, nisi tempore quadraginta annorum perfecta fuerit. l. vlti. C. de praescript. triginta vel quadraginta annorum, vbi glos. & Cynus. glos. in l. 1. C. de longi tempor. Abb. & Felin. in dict. cap. illud. colum. 5. textus optimus in l. 1. §. 1. C. de annali exceptio. tradit Balb. in dicta 3. part. 6. partis principal. quaest. 4. atque esse hanc opinionem communem fatetur Ioannes Hannibal. in dicta l. naturaliter. ff. de vsucap. nume. 370. verum Salycet. in d. l. vlt. & in l. cum notissimi. §. Imo. colum. vlt. C. de praescri. triginta vel quadraginta annorum, aduersus communem sententiam existimat, interrupta ciuiliter praescriptione in realibus actionibus, tantum requiri ad nouam praescriptionem decem annos vltra eos, qui ab initio iure ordinario, si nulla contigisset interruptio, forent necessarij, cuius sententia admitti poterit. Imo fortassis illud iure probari poterit, in actionibus realibus, & in rebus praescribendis semel interrupta praescriptione etiam ciuili interruptione, posse iterum ea interruptione cessante, nouam praescriptionem institui, & continuari bona fide, & possessione, alijsque accedentibus circumstantijs, quae iure ad legitimam praescriptionem requiruntur per id tantum tempus, quod nulla data interruptione sufficeret ad praescribendum. Nam leges in contrarium pro communi allegatae, intelligendae sunt, quoties mala fides manet apud possidentem, vel praescribentem: tunc enim necessaria est noua quadraginta annorum praescriptio, secundum iura ciuilia, quae iure Pontificio in hoc sublata censetur. vnde fortassis in actionibus personalib. si vero praescribens habeat bonam fidem, mala enim presumitur ex ciuili interruptione, idem erit. Super quo maturius cogitandum esse censeo. Est praeterea in hoc tractatu [art. 8] Regia l. 65. Tauri, quae palam statuit, interruptionem praescriptionis factam quo ad possessionem, censeri itidem habere effectum, ac factam fuisse quo ad proprietatem, & e contrario. Cum tamen interruptio praescriptionis ratione vnius actus, non habeat effectum quo ad alium. c. auditis. ad fin. & inibi Panor. & Docto. de praescr. Nihilominus Regia constitutio elegans est: nec loquitur de naturali interruptione, sed de ciuili: habetque hunc sensum, quod mota lite quoad iudicium possessorium, non tantum fiat interruptio praescriptionis quo ad possessionem super qua controuertitur, sed & quo ad proprietatem, quae in iudicium deducta non est. Sic sane ex hoc interrumpitur praescriptio, qua tolli poterat, & excludi remedium possessorium: item & ea praescriptio, quae actionem ad proprietatem tempore posset extinguere. Ex contrario si aduersus praescribentem actum sit ad proprietatem, non tantum interrumpitur prescriptio, quae tolleret actionem realem ad proprietatem actori competentem, sed & ea praescriptio, qua interdicta possessoria, quibus actor agere posset, extinguerentur. Hocetenim conueniens est ex eo, quod in hac potissimum materia de praescriptionibus maxime coniuncta sit possessionis causa proprietati, cum absque possessione proprietas praescriptionis titulo acquiri non possit. Illud vero non est praetermittendum, quod si quis praescribentem in iudicium traxerit, agens possessorio, & praescribens victus fuerit, certissimi iuris est, etiam quo ad proprietatem praescriptionem interrumpi, cum possessio a praescribente auferatur: atque ideo is continuare non possit praescriptionem absque possessione, regul. sine possessione. de regul. iur. in 6. nisi victus agens postea de proprietate rei allegauerit praescriptionem, & velit ad eius perfectionem vti eo tempore, quo pendente lite possedit: tunc equidem Regia constitutio plane illi iustissime obijcietur. Sed si agens possessorio aduersus praescribentem in eo iudicio victus fuerit, ac succubuerit, & denique proprietatem in iudicium deduxerit: quaeritur an reus possit praescriptionis iure se defendere, ad eamque praescriptionem vti eo tempore, quo possedit post motam litem super possessorio? Et videtur non esse locum in hac specie Regiae constitutioni: siquidem ex litis contestatione non fit interruptio praescriptionis, cum actor succumbit: quemadmodum superius in hoc ipso §. probauimus. & tamen vidi frequenter, nisi immemorialis praescriptio probetur, non admitti ad continuationem praescriptionis tempus, quo reus possederit post motam litem super possessorio iudicio, latamque in eo sententiam: quasi id sit consonum Regiae & Taurinae constitutioni, quod apud me dubium est. Hec quidem de ciuili interruptione, nam naturalem interruptionem diximus non omnino pertinere ad Tauri legem. Id vero probatur plane de interruptione procedente a defectu possessionis: ea etenim dubio procul & ad possessionem & proprietatem pertinet, nec illa constitutio huic aptari potest. At interruptio procedens a defectu tituli, vel bonae fidei, etsi naturalis sit, fortassis conueniet praedictae legi. Interrumpitur enim praescriptio proprietatis ob malam fidem, item ob deficientem titulum, & tamen interdicta possessoria, quae lege vel statuto temporalia sunt, ac tempore tolluntur, hac in specie praescriptione huius temporis absque titulo & bona fide, & denique mala, iure Ciuili hac in parte minime antiquato, extinguuntur: sicuti diximus de iure summariae exequutionis. Igitur iuxta legem Regiam interruptio praescriptionis quo ad proprietatem ex defectu tituli, aut ex mala fide, cum alioqui minime prescriptionem aduersus interdicta possessoria interrumperet, ad hec interdicta extenditur: atque ideo horum interdictorum prescriptionem interrumpit. Qua de re adhuc oportet maturius perpendere, ac diligentius cogitare. # 3 SVMMARIVM. -  1 Vsucapio & praescriptio, an sint ratione iusta legibus humanis introductae? -  2 An ex praescriptione acquiratur dominium vtile, vel directum, latissime disputatur. -  3 Vsucapionem triennalem a longi temporis praescriptione perperam distingui, quo ad dominij directi, vel vtilis acquisitionem -  4 Intellect. ad text. in l. si duo patroni. §. Julianus. ff. de iureiurand. -  5 An per vsucapionem vel praescriptionem, etiamsi ex eis transferatur dominium directum, fiat iniuria, aut derogetur iuri naturali? -  6 Dominium vtile acquisitum praescriptione maximos effectus habet. TERTIAE PARTIS RELECTIONIS INITIVM. HVius operis initio enunciata partitio nos iam admonet, vt vsucapionis vim & effectum exponamus. Cuius rei controuersia necessario deducitur ab ea questione, qua disputari solet, sitne iusta lex, quae vsucapionem instituerit in Republica? cum ex ea dominia ab vno in alium absque consensu prioris domini, sola humanae legis auctoritate transferantur. Hic tamen de praescriptione, quae mala fide procedit, minime tractabitur, saltem in specie: sed in genere de vsucapione, eiusque iustitia agendum erit: Idcirco hanc proponimus conclusionem. Potuit lex humana iustissime dominium priuatum ab vno in alterum transferre [art. 1] vsucapionis, aut praescriptionis ratione. Haec probatur. Etenim humana lex potest ob vtilitatem publicam dominium priuatum ab vno tollere, & in alium transferre. Lex vero id agens ex causa vsucapionis, maximam reipublicae vtilitatem affert, ac semper attulit: igitur constat quod in hac assertione constituimus. Atque huius argumentationis vltima pars, quae ex prioribus rem deducit, manifesta est. Maior vero propositionis pars ex eo apparet, quod lex humana eo tempore, quo res omnes erant communes ante particularem rerum occupationem, potuit eius sola auctoritate priuatis dominia rerum concedere & tradere, quod apertissime probatur a Conrado de contract. quaestio. 9. & 11. Ergo eadem lex post illam diuisionem rerum priuatis factam itidem poterit ex iusta causa dominium vnius, eique acquisitum ab eo tollere, & in alterum transferre, quia non minor est legis potestas ad tollendum dominia praemissa causa vtilitatis publicae, nunc post rerum communium particularem dominij acquisitionem, quam fuerit tunc, cum omnia erant communia & indiuisa, atque auctoritate legis facta fuere priuata. Habuit enim tunc lex auctoritatem concedendi aliquot ex rebus communibus ob iustam causam aliquibus, reliquis ab earum vsu exclusis. Eadem ergo habet & nunc potestatem easdem res ab his, qui earum dominium habent, ratione publicae vtilitatis tollere, & alijs adijcere. Deinde lex humana, quae iusta sit, inter subditos vim habet ex eo, quod subditi consenserint in imperium & administrationem legislatoris, eademque ratione subditi consenserunt in legem iuste a principe latam, quod satis manifestum est: idcirco lex iusta, quae vsucapioni vim dederit, eamque induxerit, consensum habet tacitum omnium subditorum, qui quidem consensus tacitus sufficiens est, vt virtute legis iustae dominium ab vno in alterum absque consensu expresso transferatur. Minor huius argumentationis pars tangit iustitiam legis inducentis praescriptionem: nempe vtrum iustam habuerit legislator causam transferendi dominium ab vno in alterum ratione temporis? Et quidem haec iustitia constat ab vtilitate Reipublicae, cui conuenit dominia rerum non esse incerta: item quod lites, quae alioqui frequentissime contingerent, aliqua ex parte a Republica exterminentur. Item euidentius ostenditur, si paulo latius rem istam repetamus. Nam vsucapio in primis videtur refragari naturali aequitati, cui conuenit, quod nemo cum alterius iactura fiat locupletior. l. nam hoc natura. ff. de condictionibus indebit. l. iure naturae. ff. de regul. iuris. Tamen ex aduerso obijcitur, eam aequitatem quandoque incommodam, & sane pernitiosam esse communi hominum societati, cui lege naturali omnes inseruire tenemur, cuiusque ratione vt ea conseruetur, passim leges humanae instituuntur, quarum finis non alius est, quam humani conuictus, & humanae, communisque societatis conseruatio. In hoc denique vsucapio instituta legibus humanis est, vt Reipublicae, communique hominum societati consultum sit. Ea etenim cessante, incertus semper esset possessor, an res, quam ab alio emit, alioúe titulo habuit, suasit, nécne. Quod minime Reipublice commodum est. imo damnum infert. l. 1. ff. de vsucapio. quod si nullo tempore certa sint rerum dominia, hominum commercia facile intermittentur, atque inculti iacebunt agri, quorum cultura Reipublicae vtilis omnino censetur: timens namque possessor, ne quando dominus verus fundi, eum sibi auferat, illius curam abijciet, & incultum manere sinet, quemadmodum scribit Theophilus in princip. Instit. de vsucap. Et praeterea vsucapionis lex alia ratione iustificatur a Iurisconsulto, in l. vlt. ff. pro suo. ergo inquit Neratius, vsucapio rerum constituta est, vt aliquis litium finis esset. Sic & Cicero pro Cecinna, vsucapionem inquit esse finem solicitudinis, ac periculi litium. His tandem rationibus introducta vsucapio minime infringit regulam illam iuris naturalis, quae cum alieno detrimento nos locupletari vetat, sed eam potius moderatrice ratione interpretatur, ne ab alia lege, quae conseruationem & quietem communis societatis iniunxit, discederetur. Sic legibus duodecim tabularum fundi, & agri biennio vsucapiebantur, caeterae autem res anno tantum, cuius legis meminere Iustinianus in l. 1. C. de vsucapioni. transform. Cic. lib. 2. Topicorum. Idem in oratione pro Cecinna. Plato item lib. 12. de legib. ad eius Reipublicae, quam ipse instituebat, regimen statuit, rem mobilem palam & publice possessam, anno vsucapi: si clam possideatur ea res, triennio quidem, & id in vrbe. At in agro palam, quinquennio: occulte vero, decennio vsucapi. Laudat Cicero de Officijs, libro secundo, Aratum Sycionium, quod is, cum patriam suam tyrannide multis annis oppressam liberasset, exulesque reduxisset, possessiones iustas triginta iam & quadraginta annis obtentas mouere, atque exulibus restituere, ideo iniquum esse censuit, quod tam longo spacio multa haereditatibus, multa emptionibus, multa dotibus tenebantur sine iniuria. Hinc sane fit, vt nulla Christiana Respublica sit, quae proprijs statutis legibus vsucapionem mobilium & immobilium rerum non probauerit, easque leges iustas esse ostendit Scotus in 4. sententia. distinctio. 15. conclusione 2. & sequentibus. Thomas in quodlibet. 12. quaestione 24. quorum opinio communis est apud Theologos: sicuti eam sequutus asserit Hadrian. in 4. sententia. tractat. de restitutione. eodem capite, quo de praescriptionibus agit. Ex hac vsucapionis iustitia plura possent deduci, quorum aliquot, quia maiorem hactenus habuerunt controuersiam, breui quadam resolutione abijciam. Primum hinc facilime, ni fallor, expendi poterit ea quaestio, qua dubitari solet [art. 2] an ex praescriptione acquiratur dominium directum, vel vtile? Nam frequentiori nostratium sententia illud obtentum est, quod ex triennali vsucapione transferatur dominium directum: at ex praescriptione decem, viginti, vel triginta annorum, tantum translatum sit in praescribentem dominium vtile, directum vero maneat penes illum, aduersus quem praescriptum fuerit. Hanc opinionem veram esse censent gloss. in authent. nisi tricennalis. C. de bonis mater. gloss. in l. traditionibus. C. de pact. & in princip. Institut. de vsucapi. quas sequuti sunt Bartol. & Doctor. in dicta authent. nisi tricennalis. & in praecitatis locis. Panormitanus in rubric. de praescriptio. Idem in cap. caeterum. de iudic. num. 20. & Deci. ibi. numer. 17. Eandem sententiam fatentur communem esse passim vtriusque iuris interpretes, praesertim Ias. in d. l. traditionibus. Felin. & Alciat. in d. rubric. de praescrip. Francis. Balb. in tract. de praescript. 2. part. principal. 2. quaest. Aret. in dict. principal. Instit. de vsucapio. Ioannes Hannibal in rubr. ff. de vsucapio. num. 113. & probatur in l. si duo patroni. §. Iulianus. ff. de iureiurand. vbi vtilis actio datur praescribenti. Idem in l. 1. ad finem. ff. de aqua pluuia arcend. deinde praescribenti competit exceptio: ergo priori domino competit actio. l. super longi. C. de longi tempor. praescript. l. si quis emptionis. C. de praescript. triginta vel quadraginta annorum. Quibus & alia ratio accedit, quod dominium iure naturali quaesitum, quodque directum est, non potest humana & ciuili lege tolli. l. eas obligationes. ff. de cap. diminut. ergo per praescriptionem lege humana inductam non potest dominium istud directum tolli. his sane auctoritatibus & rationibus potissimum haec opinio comprobatur: & item auctoritate Iurisconsulti in l. si quis diuturno. in princip. ff. quemadmod. seruit. vendic. vbi Iurisconsultus acquisita seruitute inquit, vtilem actionem praescribentem habere ad ius seruitutis. Caeterum contrariam sententiam, imo quod vsucapione decem, vel viginti annorum dominium directum transferatur auctoritate legis humanae ex vsu, probare conantur Martinus, Petrus a Bella Pertica, & Iacobus Butricarius in dicta authent. nisi tricennalis. gl. in summa. 16. q. 3. Faber, & Portius in princip. Institu. de vsucap. Alciat. in rubr. de praescript. num. 33. & in l. vt sunt. ff. de verborum signif. Deci. in l. vlt. C. de edict. diui Adrian. tollend. col. 1. Ioann. Igneus in l. 1. §. domini. el 1. ff. ad Syllani. Idem latius in l. contractus. ff. de regul. iur. num. 130. cuius rationes aduersus Deci. defendit Rogeri. de Mota. in l. traditionibus. C. de pact. num. 94. Eandem opinionem fatentur veriorem esse, & tenent Eguinarius Baro, Instit. de vsucap. colum. 2. Ioan. Corasi. in l. seruitutes. in 4. num. 13. ff. de seruituti. Idem Corasius. lib. 6. Miscellan. cap. 20. & Conrad. de contract. q. 15. conclusio. 3. Quae quidem opinio probatur ex eo, quod plurium Iurisconsultorum testimonio constet, vsucapione & praescriptione dominium acquiri praescribenti. l. 3. ff. de vsucap. l. acquiritur. §. non sokum. ff. de acquir. rer. dom. l. traditionibus. C. de pact. auth. nisi tricennale. C. de bonis mater. dominij autem verbo directum esse in dubio intelligendum. l. 1. §. qui in perpetuum. ff. si ager vectig. cum potentior sit adsumenda significatio in dubio. l. quaeritur. ff. de statu hom. l. domum. ff. de contra. empt. c. penult de senten. excom. Secundo loco huic sententiae adstipulatur ratio satis congrua. Lex etenim humana ex iusta causa habet potestatem transferendi dominium ab vno in alterum, sicuti modo probauimus, non tantum vtile, sed & directum: quod negari non potest. alioqui dominium, quod in poenam criminis transfertur ab vno in alterum, directum non esset, sed tantum vtile: quod omnino falsum est. Igitur certum sit, humanam legem posse causa vsucapionis transferre dominium directum in praescribentem. Huius autem dominij directi translationem fecisse legem inducentem vsucapionem & prescriptionem, satis apparet ex locis proxima ratione citatis. & praeterea, quia manifesti iuris est, auctoritate legis praescriptionis causa dominium in praescribentem transferri: nec distinctio alicubi in ea specie fit dominij directi ab vtili, quod lex minime indistinctum dimitteret, si voluisset tantum dominium vtile in praescribentem transferri. Tertio eadem sententia habet auctoritatem a lege duodecim tabularum: item a Iustiniano Caesare in princ. & §. 1. de vsucapioni. Quibus in locis pariter statuitur acquisitio dominij ratione praescriptionis rerum mobilium & immobilium: additque Iustinianus ex praescriptione rerum dominium acquiri, cum mentionem fecisset rerum mobilium & immobilium: ergo vt par sit vtriusque prescriptionis conditio, ob eandem legis parem, vnamque vtriusque determinationem. l. nam hoc iure. ff. de vulga. par est, quod dominium directum rerum etiam immobilium in prescribentem transferatur. Haec eadem argumentatio fieri potest ex l. traditio. C. de pact. vbi paria censentur, quod dominium transferatur traditione & vsucapione, & tamen palam est traditionib. dominium directum, non tantum vtile transferri. Quarto aduersus communem opinionem vrget text. in c. inter memoratos. 16. q. 3. quo in loco dominium acquisitum praescriptione, appellatur aeternum. Sic & in c. clerici. ead. q. dominium hoc proprietas dicitur, vnde coniectare licet, & deducere, directum dominium praescriptione acquiri. Quinto, vt partem istam iustiorem esse ostendam, aut saltem minime conuinci auctoritate tot doctissimorum virorum, qui contrariam magno conatu admittendam esse opinantur: libenter quaeram, quo iure hi doctores [art. 3] vsucapionem triennalem distinxerint a longi temporis praescriptione, censentes ex triennali directum dominium acquiri: non ita ex praescriptione longi temporis? Etenim si responderint in vsucapione Iurisconsultum hanc conclusionem palam probare in l. 3. ff. de vsucapio. vt Dinus in hac reg. censet, num. 10. profecto mirabor maxime, viros eruditione insignes hac auctoritate sententiam istam probasse. Nam Iurisconsultus in d. l. 3. non tantum tractat de vsucapione rerum mobilium, sed & de immobilium praescriptione: nam & haec vsucapio dicitur. l. 4. §. si tu vi. l. si per errorem. ff. eod. tit. Nec vllibi in tract. de vsucapionibus, Iurisconsulti, quorum responsa in Pandectas Iustinianus retulit, hanc distinctionem fecere. Imo ab eis rerum immobilium & mobilium praescriptio, dicitur vsucapio: & a Cicerone, & alijs veteribus latinae linguae auctoribus, quorum dictiones in his, quae ad vsucapionem pertinent, non aliae sunt, quam hae, quibus & Iurisconsulti vtuntur, nusquam mentio fit rei immobilis prescriptionis sub alio nomine & titulo, quam vsucapionis. Praeterea licet non desint rationes, quibus moti legumlatores potuissent inducere, quod directum dominium ex vsucapione rerum mobilium acquiratur, vtile vero tantum ex praescriptione rerum immobilium: nempe ob vilem & abiectam rerum mobilium possessionem. l. peregre. in prin. & l. si rem mobilem. ff. de acquir. possess. & quia facilius ac firmius res mobiles acquirantur. l. 3. §. Nerua filius. ff. de acq. possess. tamen legislator ex his, & alijs rationibus statuit, minus tempus sufficere ad vsucapiendum res mobiles, quam immobiles: nec in qualitate dominij & distinctione directi ab vtili quidquam definiuit: imo pariter, cum vsucapio tam de mobilibus quam immobilibus sit necessaro accipienda, ex ea generaliter acquiri dominium censuit in dicta l. 3. tametsi iam lege duodecim tabularum sancitum esset, minori tempore acquiri mobilia, quam immobilia. Nec distinctionem istam ita vtilem, & maximi effectus tacuissent Iurisconsulti, si ea lege ciuili Romanorum alicubi facta fuisset. Non oberunt huic opinioni ea quae contrariae sententiae authores adducunt. [art. 4] Et primo l. si duo patroni. §. Iulianus. ff. de iureiur. Cuius hic est contextus literae: Iulianus ait, eum qui iurauit fundum suum esse, post longi temporis praescriptionem, etiam vtilem actionem habere debere. Haec Iurisconsultus. Qui varie a doctoribus intelligitur. Nam quidam arbitrantur longi temporis praescriptionem in ea specie allegari ab eo, contra quem iuratum est. Vnde qui semel iurauit ex aduersarij delatione fundum suum esse, habet ex iuramento actionem vtilem, non obstante quod aduersarius post hoc iuramentum longo tempore fundum possederit. Quasi tunc non sufficiat longi temporis praescriptio, sed sit necessaria maior praescriptio perpetua actione per delationem iuramenti: atque non tantum habet qui iurauit actionem realem, quam priusquam iurasset habebat, quae perpetua fuerit per litis contestationem: sed etiam actionem vtilem ex iuramento, quae quidem actio perpetua est vsque ad quadraginta annos. l. nam & postea. §. si is qui temporali. ff. de iureiur. de quo tractat Regia lex 14. titulo vndecimo. Partita tertia. Hippo. in singul. 141. Rodericus Xuares in repetit. l. post rem. ff. de re iudic. versic. considera vltimo, & singulariter. & secundum gloss. & Alex. in dicto §. Iulianus. ac Rodericum in dicto versic. considera. locus hic Iurisconsulti, tractat de praescriptione iam coepta tempore delationis iuramenti: vel de vsucapione post iam delatum iuramentum incipienda: quem sensum Regia lex admittit, atque post alios Iason in d. §. Iulianus. Potest aliter locus Iurisconsulti adsumi in eum sensum, vt interpretemur, post ipsam vsucapionem finitam, possessorem in iudicium vocatum opposita exceptione ac praescriptione longi temporis, iuramentum actori detulisse, eumque ex delatione iurasse. Habet enim tantam vim iuramentum ex delatione praestitum, quod & aduersus longi temporis praescriptionem actionem vtilem iuranti acquirit: nec tantum extinguit ius praescriptionis, quo extincto actor habet pristinam actionem directam iure dominij, sed & vtilem ex iuramenti vi acquirit ipsi iuranti. Haec quidem interpretatio, licet Iasoni non admodum placeat, cum is existimet non conuenire textui, deducitur a gl. ibi, in princ. & Bartol. in §. si quis iurauerit. eiusdem l. si duo patroni. tandem iuxta has interpretationes minime obstat Iuliani responsum opinioni, quam vltimo loco aduersus communem probauimus: nec communi sententiae suffragatur. Quod si dixerit quis Iuliani sententiam procedere in praescriptione eius, qui iurauit, vt sit sensus, quod is, qui iurauit ex delatione alterius fundum suum esse, si postea praescripserit rem ipsam longo tempore habere eum etiam vtilem actionem: quemadmodum eum textum intellexere Iacob. Butr. Richard. Alber. Bar. & Iason. tunc ipse respondeo, actionem illam vtilem dari ex iuramento, non ex prescriptione: nam de viribus iuramenti agitur in eo titulo, non de viribus prescriptionis: idcirco inibi responsum est, post iuramentum habere iurantem, qui etiam ratione tituli iuramenti praescripserit fundum bona fide, actionem vtilem ex iuramento sibi delato, non tantum actionem directam ex praescriptione: huiusque responsi non est leuis effectus, sicuti Iason post alios ibidem tradidit. Quamobrem potius probatur in dicto responso posterior opinio, quam prior. Mihi sane potius placet, quod in d. §. Iulianus. praescriptio allegetur ab eo, qui iuramentum detulerat. Id enim magis consonum est Iurisconsulti menti, quam quod ab eo, qui iurauit, eadem non ita vtiliter proponatur: & iuxta hunc intellectum, si intellexerimus iuramentum praestitum fuisse post praescriptionem perfectam, oportet comma, & duo puncta post dictionem illam, Prescriptionem, apponere. Item non obest tex. in l. 1. ad fi. ff. de aqua pluuia. arcend. & in l. si quis diuturno. in princ. ff. quemad. seruit. amitta. nam in praedictis locis tantum tractatur de vtili actione pro vtili seruitute, aut quasi seruitute: non de vtili dominio, quae quidem distinctam habent rationem ex eo, quod in seruitutibus agatur de re incorporali, quae vere & proprie non possidetur, sed quasi possidetur. l. seruus. §. incorporales. ff. de acquir. rerum dom. l. sequitur. §. si viam. ff. de vsucapionib. Idcirco mirum non est, quod seruitus acquisita praescriptione, differat ab ea, quae consensu domini constituta conuentione sit: & appellatur quasi seruitus, vtilemque actionem habet. illa etenim, quae pacto & conuentione sit constituta, proprie seruitus dicitur: at ea, quae vsu temporis sit acquisita, quasi seruitus appellatur, quippe quae non fit continuata, propria & vera possessione. Deinde leges omnes, quae praescribenti exceptionem competere asseuerant, non probant actionem eum non habere directam: nec ex eis constat, illum, contra quem praescriptum est, habere adhuc post praescriptionem, actionem directam. loquuntur enim de exceptione intentionis & facti, cuius meminit glo. in l. qui se debere. ff. de cond. cau. dat. de qua & nos disputauimus in principio huius Relectionis. Vltima vero ratio prorsus est fragilis, licet ea vtantur Abb. in cap. caeterum. de iudic. nu. 20. & Dec. ibi, num. 17. ex l. eas obligationes. ff. de cap. diminutio. dicentes, legem humanam non posse per vsucapionem [art. 5] dominium directum a priori domino tollere & transferre in vsucapientem: quia dominium directum competit iure naturali, cui lex ciuilis humana derogare non potest. Profecto satius esset viris doctrina praestantibus his rationibus abstinere, quam ita leuiter argumentari. Quid obsecro refert quo ad iuris naturalis rationem, quod per vsucapionem dominium directum, vel vtile potius acquiratur? cum etiam vtile tantum dominium sit sufficiens, vt iuste vsus ipsius rei, vtilitas & commodum libere in vsucapientem sint translata. Deinde si lege humana non potest ab aliquo dominium directum auferri, non poterit nec in poenam delicti rerum dominium directum a delinquente in principem lege humana transmitti, quod falsum est, & manifeste erroneum. Sic denique aduersus ipsum Panormitanum & communem, nec per triennalem vsucapionem dominium directum lege humana posse acquiri: & tamen dubio procul id acquiritur. Nec video rationem congruam, qua probari possit, dominium vtile non ita esse penes alicuius rei verum dominium iure naturali, sicut directum: quo fit, vt si directum sit iuris naturalis, ita erit & vtile. Maxime quod & si fateamur dominum verum alicuius rei habere ius in ea, ac dominium naturali ratione & iure: id plane procedit, modo intelligamus dominium, sicut & libertatem ipsius hominis, quae iure naturali competit cuique, subditum esse Reipub. & eius administrationibus, qui ad vtile regimen subditorum possint legibus statutis de dominio rerum, & de ipsorum subditorum personis disponere. In hoc enim palam consensere hi, qui se reipublicae, & principibus subdidere. Hinc etenim deducitur, ius illud naturale, quo dominium propriae rei quis habet, quodque dictat, dominium hoc a nemine auferendum fore, habere, & assumere interpretationem ab alia eiusdem iuris naturalis ratione, qua obtentum est, homines ipsos, eorumque res subditos esse reipublicae, eiusque principibus, vt vtilitati communitatis subueniant: atque ita in his, quae ad eiusdem communitatis vtilitatem necessaria sunt, parere debent subditi, nec recusare possunt legum, vel principum imperia. Leges vero vsucapionem inducentes iusta ex causa, in totius communitatis vtilitatem statutae sunt: Idcirco in controuersiam iniquitatis trahi non debent, & praeterea posset dici dominia rerum non omnino esse distincta iure naturali, sed humano per particularem earundem rerum communium applicationem, de quo in reg. peccatum. tractantes de venatione, disputauimus: quamuis iuris naturalis principium sit, nemini faciendam esse iniuriam: nemini nocendum esse, & ea ratione res propria alicuius non est ab eius dominio, cum iniuria auferenda: sic etenim dominium per vsucapionem in aliquem translatum, iure potius quam iniuria, aufertur a priori domino. Ex quibus patet responsio ad argumentationem. Nam etsi dominia rerum sint iuris naturalis, & ea quae sunt iuris naturalis humana lege non possint auferri, non sequitur ex hoc, praescriptione, aut vsucapione dominia auferri contra ius naturale: nec ex hoc ius naturale violari, quia id potius interpretationem adsumit a ratione moderatrice, quae & ipsius iuris naturalis pars est. Igitur, quicquid Nostrates velint, ego constitutissimum esse propono, praescriptione quacunque, quae iusta lege probata, & instituta sit, dominium directum vsucapienti acquiri, nec penes priorem dominum id manere: atque ideo non solum praescribenti vtile dominium competere, sed & directum. Verum prior sententia, quae frequentiori suffragio recepta fuit, plures habet interpretationes ac restrictiones, quibus eiusdem auctores eam perstringunt, & limitant. eas tradidere Felin. in rubric. de praescriptio. Ias. & alij in d. l. traditionib. Idem §. omnium. de actio. num. 72. Ioan. Hannib. in d. l. naturaliter. in repet. Rub. de vsucapio. num. 84. & sequentibus. Ioan. Igneus in d. §. domini. l. 1. ff. ad Syllania. Preter hec illud est adnotandum, quod dominium directum non potest esse penes duos insolidum: & ideo iuxta communem sententiam dominium directum manet adhuc post praescriptionem penes ipsum priorem dominum: dominium autem vtile acquiritur praescribenti. At secundum opinionem communi contrarium dominium directum acquiritur praescribenti, nullumque manet apud priorem dominum ex ratione l. si vt certo. §. si duobus. ff. commodat. Vnde si alicubi scriptum sit, eum, contra quem praescriptum fuerit, dominum directum esse, id intelligendum est, olim, scilicet ante perfectam praescriptionem, vtcunque sit, etiam si obtineat ea sententia, quae habet, [art. 6] dominium tantum vtile acquiri praescribenti: hoc tamen dominium vsucapione acquisitum verum dominium est, ac directo praefertur. glo. in l. si aedes. in 1. ff. de seruitu. vrban. praed. & in l. 3. §. ex pluribus. ff. de acquir. poss. Bart. in l. 1. & ibi Iason, num. 57. ff. eod. tit. Sic & qui agit rei vendicatione obtinere debet in ea actione, si probauerit se rem illam, quam petit, legitime praescripsisse, secundum Spec. titul. de loca. §. nunc aliqua. versic. Quinquagesimosexto quaeritur. Bart. in l. minor. §. 1. col. penul. ff. de euictio. Innocent. in cap. caeterum. de iudic. colum. pen. Felin. in rubric. de praescript. colum. 3. Abb. in c. cum contingat. notab. 1. de decimis. Alexan. consil. 90. lib. 2. col. 3. Paulum Paris. consil. 104. lib. 31. num. 93. Bald. & Paul. Castrens. in l. cum res. C. de proba. Panor. in d. c. caeterum. col. penult. Balb. de praescript. 2. parte princ. colum. 3. Quorum opinio communis est. Quamobrem illud sit absque controuersia, hoc dominium vtile sufficiens esse ad agendum, & obtinendum rei vendicatione: item & ad excludendum veterem dominum agentem ex directo, sicuti & Alex. explicat in d. §. ex pluribus. colum. 3. # 1 SVMMARIVM. -  1 Praescriptio bona fide & titulo procedens, tribuit praescribenti actionem ad vendicandam rem ab ipso veteri domino, & an idem sit in praescriptione bona fide absque titulo tamen praecedenti. -  2 Praescriptio, an det ius proprietatis praescribenti: & an ipse habeat rei proprietatem? -  3 Vetus dominus rei praescriptae ratione dominij directi poterit agere contra tertium possessorem, qui non habet causam a praescribente. -  4 Praescriptione per in integrum restitutione extincta, an sit natiua, vel datiua actio, quae veteri domino competit. -  5 Dominium acquisitum per praescriptionem, an possit tolli per principem? -  6 Dominus directus, an possit impedire confiscationem rei praescriptae ob delictum praescribentis? His etiam adduntur alij effectus a domino directo procedentes. §. PRIMVS. SAtis in initio huius tertiae partis exposuimus contrarias Doctorum sententias in ea quaestione, qua solet discuti, an dominium directum acquiratur praescribenti: ac tandem ostendimus frequentiori auctorum consensu in eam itum esse opinionem, quod dominium directum maneat penes veterem possessorem: vtile tantum praescribenti acquiratur. Idcirco oportet expendere, quid operetur illud dominium directum manens apud veterem possessorem: & quid referat vsucapienti acquiri dominium tantum vtile, non directum: subijciam enim aliquot huius disputationis vtilitates. Primum quidem, licet verum sit, & saltem crebriori Doctorum sententia receptum, eum qui rem aliquam bona fide & titulo, decem, aut viginti annis vsuceperit [art. 1] habere actionem realem ad vendicandam eandem rem a veteri domino, contra quem prescripsit, quique eam rem demum finita praescriptione possidet. l. si quis emptionis. in princ. C. de praescript. trigint. vel quadragint. ann. iuncta glo. ibi, quae huius opinionis auctores citauit Ioann. & Bulgarum: quorum sententiam fatentur communem esse Salic. ibi & Balb. de praescript. 2. part. 3. partis princ. quaestio. 6. colum. 1. Attamen qui vsuceperit rem alterius 30. ann. absque titulo, bona quidem fide, habet actionem aduersus quemcunque possessorem ad rei vendicationem, modo non sit priori rei dominus. Nam ab hoc non poterit rem istam vendicare: idque procedit propter dominium directum, quod manet apud ipsum priorem dominum, contra quem praescriptio processerat. textus optimus in d. l. si quis emptionis. §. 1. iuxta opinionem gloss. quam sequuntur Iacobus Butr. Baldus, Angelus, & Salicetus. Quorum opinio communis est, sicuti Salicetus ibi, & Balbus in dicta quaestione sexta, expressim fatentur, eandemque sententiam probat textus in specie in l. 21. tit. 29. part. 3. Ego sane, nisi Regia lex hanc opinionem probaret, contrariam potius eligerem, veramque esse censerem, sequutus Placenti. Cynum, & Alber. in d. §. 1. ea praesertim ratione, quod praescriptio haec tricennalis bona fide perfecta, eandem vim habet, quam praescriptio decem, vel viginti annorum, quae cum titulo, & bona fide processerit. text. singul. in c. placuit. §. potest. 16. q. 3. Dinus in hac reg. nu. 9. Abb. in cap. illud. de praescript. colum. 3. Balbus in 2. parte princip. quaestion. 2. Idemque apparet in dicta l. si quis emptionis. §. 1. vbi simile praesidium inquit Imperator dari huic praescriptioni ei, quod dederat in initio, dicta l. si quis emptionis. praescriptioni decem vel viginti annorum cum titulo, & bona fide. Nec obstat textus in dicto §. 1. versic. ita tamen: quia referendus est ad praescriptionem triginta annorum mala fide continuatam, quae tantum acquirit praescribenti exceptionem iure Ciuili. Hanc item opinionem Placentini sequuti sunt Petrus & Raynerius in dicto §. 1. quorum meminit Alexan. in consil. 238. lib. 6. colum. 1. vltimo loco referens hanc sententiam, dubius tamen: sed & eam sequitur Corneus in consil. 14. col. 6. lib. 3. Ex quibus non ita est auctoritate Doctor. haec posterior opinio destituta, quod omnino videatur improbata. Secundo, etsi verum sit, quod habens dominium vtile, & agens rei vendicatione, possit in libello dicere, se dominum esse rei petitae, ac defendi possit ea libelli asseueratio, intelligendo de vtili dominio, secundum Bar. & communem in l. sed si possessori. §. item si iurauero. ff. de iureiur. Abb. in c. Caeterum. de iudic. num. 20. tamen [art. 2] si habens dominium vtile, dixerit in libello se habere proprietatem, talis libellus non procedit, nec admittendus est, nec defendi potest, quia verbum, proprietas, nusquam accipitur oblique, vt de quasi proprietate intelligatur, auctore Baldo, in l. cum res. ad finem. C. de probat. cuius opinio communiter recepta videtur ex traditis ab Alex. in l. si quis vi. §. differentia. ff. de acquir. posses. col. penult. defenditurque a Decio in d. c. caeterum. nume. 17. aduersus Iason. qui in d. §. item si iurauero. numero 27. a Baldo discedit, leui profecto ratione. Errat enim Iason, dum probare vult, emphyteutae libellum, quo se asserit proprietarium esse, defendi posse, si intelligamus ratione vtilis dominij proprietarium esse. Quod falsum est, habet siquidem emphyteuta vtile dominium debilius profecto, quam acquisitum per praescriptionem: nam illud non vincit directum, istud vero directo praefertur. nec emphyteuta dici potest quasi proprietarius, cum quasi proprietas dicatur in rebus incorporalibus. c. vlt. de iud. quam ob rem falsam esse censeo Iasonis opinionem, & tamen itidem falsa est Baldi, sequaciumque decisio, dum ipsi existimant, non posse procedere libellum, quo is, qui praescripsit, agens rei vendicatione, asserit se proprietarium esse, siquidem iure optimo is libellus defenditur. Est etenim text. in c. clerici. 26. q. 3. vbi dominium acquisitum per praescriptionem, proprietas appellatur: vnde obiter si Bald. opinio admittenda sit, cum censet dictionem istam, Proprietas, non accipi oblique, nec posse intelligi de dominio vtili, sed omnino intelligendam esse de directo dominio: infero ex d. c. clerici. manifeste reprobari communem sententiam, quae existimatione auctorum definiuit, praescriptione dominium vtile tantum acquiri. At nihilominus ipse opinor dictionem istam oblique adsumi quandoque pro quasi proprietate, quemadmodum constat in rubric. de causa possessionis & proprietatis, sub qua in ipsius tituli tractatu de quasi proprietate agitur. Tertio ab ipsa communi sententia deducitur, [art. 3] quod vetus possessor dominus directus rei vsucaptae & praescriptae, ratione dominij directi penes ipsum remanentis agere contra eum, qui non praescripsit, nec ius habet a praescribente, obtinet tamen, & possidet rem praescriptam: nec hic ea conuentus actione poterit excipere de iure praescribentis: sicuti respondent Dinus in hac regul. num. 21. Petrus in dicta authent. nisi tricennale. quem ibi sequuntur alij. & Balb. de praescriptio. secunda parte princ. 2. quaestio. Quorum opinio communis est, secundum Alciatum in rubric. de praescript. nu. 10. Qui censet hanc sententiam procedere, etiam si teneamus per praescriptionem acquiri dominium directum praescribenti, quia non inconuenit, quod dominium directum sit apud duos: apud vnum auctoritate legis, apud alium naturalis cuiusdam traditionis iure. Idem repetit ipse Alciatus in l. traditionibus. C. de pactis. quod apud me dubium est: scio etenim idem dominium non posse penes duos insolidum esse. d. l. si vt certo. §. si duobus. ff. commodat. Nisi dixerit quispiam dominium directum acquiri praescribenti ad effectum, vt is possit rem ipsam defendere etiam a veteri domino & possessore, & eam vendicare ab eodem, & ab alio quocunque. Hoc autem ius dominij directi non est penes alium, qui nullam habet causam a praescribente: idcirco conuentus is in iudicio actione reali ab eo, qui probat eiusdem rei dominium, non potest allegare dominium illud extinctum esse praescriptione, cum reus iste nec praescripserit, nec ius habuerit a praescribente. Non inficior adhuc difficillime posse hanc opinionem defendi, si vera est conclusio, quam aduersus communem probauimus, asseuerantes, dominium directum praescribenti acquiri: non enim habet vllum ius agendi antiquus possessor, cui non suffragatur. l. si quis emptionis. §. 1. de praescrip. 30. vel 40. annor. quia is text. procedit in praescriptione mala fide continuata. Fortassis poterit obtinere haec opin. Petri, & aliorum, inspecta quadam aequitate, quae dictat, veterem dominum, & possessorem agentem rei vendicatione, minime posse excludi ab alio quam a prescribente, vel ab eo ius & causam. Quarto, hinc colligitur interpretatio receptae cuiusdam sententiae, qua obtentum est, actionem datiuam minime transire ad haeredes, quamuis natiua bene transeat. glo. celebris in l. cum precario. ff. de precario. quam dicit peregrinam esse Ias. in l. iuris gentium. col. 2. ff. de pact. tametsi eam esse falsam probare conatur Fortun. in d. l. iuris gentium. ex eo, quod cum a lege detur actio, nulla ratio dictat, quin & ea ad haeredes transeat. l. a Titio. ff. de verb. obli. Et preterea actio, cuius meminit l. quoties. C. de donat. quae sub modo ad haeredes transit: quod inibi apparet, & tamen datiua est, secundum Bar. in l. 1. ff. de actio. & obli. probatur igitur [art. 4] actionem datiuam ad haeredes transire, contra praedictae gl. conclusionem: qua vero praemissa infertur actionem competentem illi, aduersus quem fuerit vsucaptum & praescriptum, concessa contra vsucapionem restitutione in integrum, ad haeredes eius transire, quia natiua sit, propter dominium directum, quo nondum per praescriptionem fuerat priuatus antiquus possessor, quod in specie declarat Bartol. in l. vlt. C. ex quib. caus. maior. quem ibi Doctores sequuntur, & Iason in §. rursus. de actionib. num. 80. Hinc subinfertur, propter actionem istam natiuam, quae per rescissionem competit, fructus etiam restitui ei, cui conceditur in integrum restitutio: quod minime obtineret, si actio foret datiua, tunc enim fructus non restituerentur, cum actio noua modo detur, sicuti Salic. adnotauit in l. vlt. col. penult. C. ex quib. caus. maior. cuius opinio quo ad partem vltimam, mihi dubia videtur: ex ea enim sequeretur, quod si actio omnino sublata per restitutionem in integrum restituatur, nequaquam fructus erunt restituendi: quod est contra Iurisconsultum, in l. quod si minor. §. restitutio. ff. de minori. a quo satis aperte colligitur, concessa in integrum restitutione, non tantum rem ipsam, aut actionem restitui, sed & fructus. deducitur enim qui restituitur ad illum statum, quem habuit ante laesionem perfectam. Haec refert actionem omnino iam extinctam a lege dari beneficio restitutionis, vel natiuam restitui: hoc manifeste patet. Nam per contractum, & spontaneam traditionem titulo venditionis transfertur dominium directum: nec apud venditorem manet, & tamen si venditor aduersus contractum restituatur, is habebit actionem ad rem ipsam, & ad fructus, cum ante restitutionem nec directam, nec vtilem actionem haberet. Quin & contra Salicet. vrget, quod si quis nactus sit restitutionis beneficium aduersus vsucapionem triennalem, quae directum dominium transtulit in vsucapientem, nullo quidem iure actionis, nec dominij manente apud veterem dominum & possessorem, restitutionis ratione res ipsa cum fructibus redditur: his ergo constat opinionem Salic. dubiam esse. Illud tamen ex hac disputatione deducitur, maximum esse discrimen, an rescissoria actio per praetoris restitutionem data, ac restituta, sublata praescriptione, detur, & competat. domino directo, qui ante restitutionem directum habebat dominium, an nullum habenti rei dominium, quia priori casu datur actio directa, posteriori vtilis: nec par ius est vtriusque, imo dissimilium, vt constat ex notatis per Bart. in l. 1. ff. de actionib. & oblig. col. 3. Iasonem in l. cum fundus. §. seruum tuum. nu. 15. ff. si cert. peta. quo in loco tractat, vtilem actionem non habere priuilegia directe. Quinto, hinc etiam patet, illum, contra quem, sit prescriptum absque restitutione in integrum habere actionem rescissoriam, si verum est, quod is habeat directum dominium: nam si non retinet dominium illud directum, restitutio necessaria est, vt actio rescissoria competat, iuxta resolutionem Bart. in l. in honorarijs. ff. de action. & obligat. Salic. in l. vlt. C. quibus ex caus. maior. 2. colum. Angel. in d. §. rursus. de actio. Sed haec illatio non procedit ex eo, quia communis opinio Bart. distinctionem reprobat, sicuti fatetur Iason, eum sequutus in dict. 1. rursus. num. 82. Sexto, ex his quibusdam placet, dominium acquisitum per praescriptionem [art. 5] tolli posse per principem sine causa, quia vtile est, non directum. sic Bald. censuit in l. vltim. colum. 2. C. senten. rescind. non poss. quem sequitur Deci. in c. quae in ecclesiarum. de constit. num. 26. verum Felinus ibi. numer. 49. tenet contrariam sententiam. Etenim quamuis modus acquirendi dominium hoc sit de iure humano, & illum modum princeps possit tollere, dominium tamen ex hoc iure acquisitum, iustum censetur, nec illud poterit princeps sine causa tollere: nam maximam irrogaret iniuriam ei, qui rem acquisiuit lege humana, & iusta permittente, quod Felin. probat, alios allegans, cui etiam patrocinantur, quae eleganter tradit Fortun. in l. Gallus. §. & quid si tantum. ff. de liber. & posthum. col. 132. Septimo non inutiliter infertur, quod licet alioqui legatum rei propriae ipsius legatarij, non teneat tanquam inutile. l. 1. C. com. de leg. & in §. si rem. Instit. de lega. tamen si legatarius rem praescripserat aduersus legantem, tenet legatum, ac valet, vtileque censetur propter directum dominium, quod mansit penes ipsum testatorem, & propter alia, quae superius commemorauimus. Octauo eadem fere ratione hinc datur & constituitur intellectus ad communem Iurisconsultorum conclusionem, qua traditum est, quod testator legando rem alienam, etiam si ea sit haeredis, non transfert in legatarium dominium, secundum ea, quae adnotantur in l. 1. C. communia de lega. nos item explicuimus in c. Raynaldus. de testa. §. 1. in prin. Nam si rem legatam haeres aduersus testatorem prescriptione acquisierat, transfertur in legatarium dominium illud directum, quod testator habebat: cui non praefertur dominium vtile haeredis, quia ipse tenetur ad legatum. Nono ab eadem radice constat, non esse inutile legatum, etiamsi extraneus ante aditam haereditatem legatam rem vsuceperit per praescriptionem: potest enim esse vtile ratione directi dominij, secundum Bald. in l. 1. C. com. de legat. num. 23. Decimo, eodem iure defenditur quod adnotauit Ripa in l. nemo potest. numero 103. ff. de legat. 1. qui expressim, & in specie scribit, veterem dominum, & antiquum possessorem, contra quem est res iusta praescriptione acquisita vsucapienti, posse eandem rem absque peccato, & iustissime retinere, si post perfectam vsucapionem ad eum deuenerit. Hanc tamen opinionem ipse dubiam esse opinor. Etenim videtur, quod teneatur hic, qui modo rem possidet, eam restituere vsucapienti, si verum est ipsum ex humana, & iusta lege dominium eiusdem rei adhuc vtile tantum acquisisse. Nam si hoc dominium eius proprium est, etiam in animae iudicio, sicuti §. seq. probabitur, nulla ex causa iusta poterit id eo inuito alter retinere. Vndecimo ex suprascripta Doctor. resolutione probari potest, dominium directum, aduersus quem est vsu captum ex longo tempore, posse impedire [art. 6] confiscationem rei praescriptae, ne ea fiat ob delictum praescribentis: sicut posset illam rem iam vsucaptam ratione directi dominij a tertio possessore vendicare: quod in specie ita visum est Ioanni de Platea, in l. vlt. 2. quaest. C. de bonis vacant. lib. 10. cuius opinio mihi dubia semper visa fuit. Nam licet dominus hic directus, cuius res praescriptione longi temporis acquisita fuit praescribenti, possit illam a tertio possessore, qui nec praescripsit, nec ius habet a praescribente, vendicare. Fiscus tamen causam habet a praescribente, & succedit in ius praescribentis: idcirco non poterit impediri ratione directi dominij confiscatio. Deinde alia ratione iustissime refellitur Plateae sententia. is enim qui praescripsit, poterat rem illam libere alienare, sicuti iuris apertissimi: confiscatio vero non impeditur nisi eo casu, quo non poterat criminis reus alienare libere bona, quorum confiscatio tractatur. Bart. communiter receptus in l. si finita. §. si de vectigalibus. ff. de dam. infect. num. 12. quibus rationibus existimo non posse Plateae opinionem veram esse. Duodecimo ex distinctione communi omnium consensu recepta deducitur, triennali vsucapione actionem tolli ipso iure, ita quidem, quod priori domino nulla competit actio ipso iure, secundum Fel. in cap. ad aures. de praescr. num. 4. tametsi longi temporis praescriptione actio ipso iure non tollatur, sed ope exceptionis. text. optim. in d. c. ad aures. Et est communis opinio, vt testatur Balb. de praescript. parte 1. q. 8. qui, & Fel. in d. c. ad aures. in specie asserunt, posse nihilominus iudicem agentem ex officio repellere, argumento deducto ex glos. in l. vbi pactum. C. de transact. Decimotertio hinc poterit perpendi pulchra decisio Baldi in c. 1. §. si quis per triginta. si de feudo fuerit controuer. col. vlt. qui auctoritate Gulielmi de Cuneo, in l. si quis emptionis. C. de praescript. triginta vel quadrag. ann. q. 2. scribit, dominum directum, aduersus quem res est praescripta, posse ratione directi dominij eandem rem praescribere titulo pro suo, absque alio speciali titulo, si possessionem rei bona fide obtinuerit. quam sententiam Balbus sequitur de praescriptio. 3. part. quaest. 12. atque hic dubio procul est huius controuersie insignis effectus. Decimoquarto, ab hoc directo dominio, quod secundum opinionem communem manet apud veterem dominum & possessorem, infertur, quod si quis rem ab alio primo praescriptam demum tempore legibus definito praescripserit, & res illa ad tertium quendam possessorem non habentem causam ab vltimo praescribente peruenerit, ac simul aduersus eum actionem ad iudicium deduxerit antiquus eiusdem rei dominus, & possessor: item is, qui rem primo praescripserat, praefertur dominus directus ratione dominij directi, quod nondum amisit: quemadmodum voluit Petrus a Bella Pertica in d. l. si quis emptionis. 2. col. de praescriptio. triginta vel quadraginta annorum. Haec sane tractauimus, vt plane ostenderemus plurimum referre, quod praescribens dominium directum, an vtile, vsucapione acquisierit, siquidem dominium directum manens penes veterem possessorem, contra quem praescriptio processit, maximam habet atque affert vtilitatem, tametsi, quod ingenue fateor, veriorem esse censeam opinionem illam, quae dictat, etiam dominium directum acquiri praescribenti. # 2 -  SVMMARIVM. -  1 Praescriptio iuxta leges humanas perfecta, etiam in animae iudicio praescribentem defendit, quamuis ipse post completam praescriptionem habeatur scientiam rei alienae. -  2 Ratio legis inducentis praescriptionem, an in animae iudicio cesset? -  3 Quid de praescriptione aduersus eum, qui nullam negligentiae culpam habuit? -  4 Praescriptionis exceptio etiam ab arbitratore admittenda est. §. SECVNDVS. PRaeterea, quae de viribus praescriptionis tractata fuere in proximis paragraphis, illud non infrequenter quaeritur [art. 1] an in animae iudicio qui rem aliquam praescripsit titulo, & bona fide, ac tempore legibus definito, teneatur eandem rem restituere, si post perfectam praescriptionem habeat scientiam, & sciuerit, rem illam alienam fuisse: vel an possit eam rem tute quo ad Deum possidere, & retinere? Etenim Ant. in c. vigilanti. de praescript. Bartol. in extrauag. ad reprimendum. in verbo, denunciationem. Ioan. Andr. in hac regul. possessor. Alciat. in l. quinque pedum. in princ. C. finium regundo. Summa Rosella in verb. praescriptio. in ea sunt sententia, vt existiment, non posse iuste in animae iudicio retineri rem legitimo tempore, & bona fide praescriptam, si is, qui praescripsit, post perfectam iure praescriptionem, sciuerit rem illam alienam fuisse ante praescriptionem. Quasi in conscientiae iudicio illud obtineat, quod nemo cum aliena iactura locuples efficiatur. regul. locupletari. de reg. iuris, in 6. Et praeterea, quia humana lex vsucapionem & praescriptionem inducens, eam tantum induxerit quo ad hoc, vt praescribens in iudicio exteriori eo titulo praescriptionis sit munitus, nec tamen per hoc quicquam iuris lex tribuit praescribenti. Caeterum contrariam sententiam possumus non admodum difficili probatione veram esse ostendere, quamobrem in hac quaestione vnicam constituimus conclusionem. Qui rem alienam iuxta legis humanae constitutiones vsuceperit, aut praescripserit, potest iustissime eam possidere in animae iudicio, nec tenetur eam veteri domino restituere, etiam si sciat rem alienam fuisse. Haec assertio praemittit ad eius veritatem praescriptionem iure humano perfectam titulo, bona fide, & tempore legibus definito: & deinde quod scientia rei aliene habita sit post iam perfectam prescriptionem. Probatur conclusio ex eo, quod lex iusta in animae iudicio vim obtinet, ac seruanda est. glo. communi omnium consensu recepta in c. quae in ecclesiarum. de constitut. S. Thomas 1. 2. q. 96. artic. 4. lex vero inducens praescriptionem iusta est, sicuti iam probauimus: & ea transfert dominium in vsucapientem: igitur haec dominij translatio, & in animae iudicio seruari, & rata haberi debet. Deinde si vera foret prior opinio, sequeretur, comperta veritate rei, posse iudicem interioris fori, & iudicem exteriorem contraria pronunciare, & vtrunque iuste: quod adeo absurdum est, vt quiuis mediocri praeditus eruditione hoc minime posse contingere palam testetur. Siquidem vterque Iudex tenetur ius suum vnicuique reddere, ac iustitiam in pronunciando amplecti, vt iudicium aequum sit. Idcirco impossibile iure censetur contrarias sententias ex iustitia ferri in eadem re, & iuxta eandem cognitionem: vnde vel altera necesse est quod sit iniqua, vel parem vtraque habere debet definitionem. At si is, qui praescripsit rem aliquam bona fide, & titulo, eam in iudicio petierit ab eo, qui olim fuerat illius rei dominus, iustissime per iudicem damnatur possessor olim dominus ad restitutionem rei petitae, eaque res adiudicatur praescribenti, qui iudicis & legis auctoritate potest eam obtinere. Mihi profecto, vt libere quid in hac quaestione, & similibus sentio, expressim, & ingenue fatear, satis certum est, eum, qui habet auctoritatem legis humanae, & iustae, minime procedentis ob praesumptionem, sed ad rationem illius veritatis, quae & in animae iudicio cognita est, tutum esse quo ad Deum, nec teneri ad restitutionem: quod in c. cum esses. de testamentis. itidem in simili controuersia probare conatus sum. Denique hanc principalem conclusionem, quam in hoc articulo exposuimus, veram esse censent, gl. Panor. Collectari. Aegidius & alij in d. c. vigilanti. Innoc. in c. cura. de iure patronat. Bald. in consilio 315. lib. 3. Thomas quodlib. 12. art. 24. Conrad. de contract. q. 15. concl. 3. & 4. Scotus, Paluda. & Maior in 4. sent. distin. 15. quaest. 11. Adria. in tract. de restitutione. c. de praescriptione. Ioan. Medina de restit. q. 18. Dominic. Soto lib. 4. de iustit. & iur. q. 5. artic. 4. Dec. in c. 1. de constit. num. 18. Francis. Balbus de praescript. 2. part. 3. part. princip. q. 9. quam opinionem communem esse fatentur eam sequuti Florent. 2. part. titul. 1. cap. 15. §. vltimo. & Syluest. in verbo, praescript. 1. §. 13. Non oberit huic opinioni, quod Alciat. comminiscitur, scribens, in animae iudicio cessare potissimam rationem, ex qua praescriptio iure humano instituta est, scilicet, vt lites exterminentur, quae alioqui forent in Republica frequentissimae, nisi lex vsucapionis & praescriptionis introducta foret. [art. 2] Nam licet hec ratio in anime iudicio non obtineat, sed tantum in foro exteriori, quo ad Reipublice administrationem, id tamen sufficit ad iustitiam legis humane, que quidem iustitia efficit, vt lex quecunque non solum in foro iudicij exterioris, sed & in foro conscientie seruanda sit, cum vtrobique iustitia legis obtineat. Quod secus esset, quando in anime iudicio cessaret iustitia legis humane, que apud exteriorem iudicem vigorem habet: sicuti constitutissimum est de lege humana procedente a presumptione: ea enim lex iusta est in foro exteriori & interiori, propter presumptionem, & tamen si de veritate constet, vbique deficit: sed frequentissime in foro anime, vbi veritas semper est tractanda, nec locus est presumptionib. Et adhuc in hac specie non est lex iniusta, nec eo nomine censetur, sed ab ea receditur, quia deficit ratio, ex qua iustitia legis deducitur. Quamobrem satis est ad iustitiam humane legis aliquid vt certum statuentis, eius rationem foro exteriori, & reipublicae conuenire, vt ipsa lex iusta vtrobique & in foro animae censenda sit: tametsi in anime iudicio plerunque seruari lex non debeat ob varias causas, praesertim ob materiam subiectam, ex qua legislatoris mens constat, quae eo dirigitur, vt in interiori foro minime ad praxim eius lex admittatur. Sic sane lex humana agens de praesumptionibus, vel poenam delinquentibus statuens, & his similes, iustae quidem leges sunt in vtroque foro, & apud Deum, & apud homines, non tamen sunt omnino seruandae in iudicio interiori propter subiectam materiam, secundum quam humani & diuini legislatoris intentio in id tendit, vt in eo iudicio leges istae minime seruentur. Quo fit, vt lex humana etiam in foro animae admittenda sit, quamuis ratio, ex qua originem habuit, propria sit fori exterioris, nec foro interiori conueniat. Etenim tunc deficiente ratione legis, deficit & ipsa lex, quando deficiente ratione legis, deficit & ipsius legis iustitia. Hoc vero longius repetam ad huiuscemodi examen, ne quis statim in quancunque argumentationem impingat. lex equidem praescriptionem & vsucapionem inducens, varias rationes ad eius iustitiam habuit, quae in id tendunt, vt Reipublicae tranquillitas statuatur. Nam vsucapio introducta est, vt certa sint rerum dominia, vt lites, & contentiones in Republica effugiantur, vtque negligentia dominorum, qui res proprias tanto tempore repetere non curant, aliqua ex parte puniatur: quo diligentior quisque sit, videns sibi nocere negligentiam. Hic est finis a lege humana praetensus in vniuersum. Nec tamen statim cessabit lex, si aliquo tempore, aut aliquot casibus hae rationes deficiant, nisi in vniuersum defecerint. Ratio siquidem legis, quae vniuersalis est, & in finem vniuersalem tendit, legem ipsam integram, & omnino inuiolatam tutatur, nisi in vniuersum cessauerit, etiam si aliquot casibus, aliqua ex parte defecerit. vnde leges humanae vsucapionem statuentes minime deficient, quamuis earum rationes aliquando defecerint, nisi in vniuersum deficiant: quia ratio vera huius legis, eiusque finis vniuersalis est. Sic etiam si in anime iudicio non sit locus litibus, nec dominiorum incertitudini: attamen adhuc manet lex vsucapionis inconcussa, cum eius ratio non cessauerit in vniuersum: quod semper est hac in re considerandum, maxime quia iustitia legis adhuc defenditur, & perpetua est quo ad forum exterius, idcirco & perpetua esse debet quo ad animae iudicium, quicquid Alciat. excogitauerit. Ex his primo constat, opinionem glo. Imol. & Panormit. veram esse etiam in eo casu, [art. 3] quo antiquus rei possessor, & dominus nullam negligentiae culpam contraxerit: etenim & in hac specie praescriptio lege humana perfecta tutum reddit in animae iudicio eum, qui praescripsit. quam sententiam probant Innoc. in c. quia plerique. de immunit. ecclesiae. & Syluest. in verb. praescriptio. 1. q. 14. dum tenent, eum qui rem aliquam praescripserit, tutum esse in animae iudicio, etiamsi possit dari aduersus praescriptionem restitutio in integrum, interim donec prescriptio per restitutionem in integrum rescindatur, & tamen aduersus praescriptionem tunc restitutioni locus est, cum ipse dominus, aduersus quem praescriptio procedit, nullam culpam habuit, nec vllam negligentiam contraxit, quemadmodum statim explicabimus, praesertim si dominus maior sit vigintiquinque annis: nam minoribus propria negligentia non nocet, quia eis restitutio concedatur ad laesionem vitandam. Sed & hoc Corollarium probatur aduersus Maiorem, & Adria. alia ratione, qua constat, rationem illam vsucapionis, vt negligentes puniantur, non esse principalem, nec vnicam introducendae prescriptionis, vt constat. Imo etsi esset vnica, cum sit vniuersalis, vt cesset lex, deberet & ipsa ratio in vniuersum cessare. Sententiam contra Adrianum defendit, & probat Domini. Soto. libr. 4. de iust. & iur. q. 5. artic. 4. Secundo infertur, legem humanam, quae praescriptionem induxit, non esse poenalem, nec conditionem legis poenalis habere, quod patet: quia etsi inter alias huius legis rationes ea vna sit, vt puniatur negligentia, quam habuit dominus in repetendo, & negligendo rem suam, eamque procurando, adsunt tamen huius legis potiores rationes, nempe, vt dominia rerum certa sint, litestque e Republica exterminentur, quamobrem non fuit principaliter statuta vsucapio in poenam negligentiae. Nam & vsucapio, praescriptioque aduersus ignorantem, & eum qui nullam commiserit negligentiam, imo fuerit diligentissimus in procurando propriam rem, procedit, & vires obtinet. text. optim. in d. c. vigilanti. l. vltim. C. de longi temp. praescript. Regia l. 18. titul. 29. partic. 3. siue haec ignorantia sit circa ipsam praescriptionem, quia dominus ignorat possidentem praescribere: siue circa ius & titulum ipsius rei, quia ignorat se ius in re per alium possessa habere: siue ignoret factum, ex quo competit ius in re illa, quam alius, qui praescribit, possidet: sicuti probatur in d. l. vlt. & gloss. in d. c. vigilanti. in verb. latentibus. vbi Felin. colum. 4. Balb. de praescript. 4. part. 4. partis principal. q. 28. Socinus in l. cum filius. §. in hac. colum. 5. ff. de verborum obligationib. qui expressim improbant, & falsum esse ostendunt, quod in hac re tradit Petrus Perusinus in tract. de quarta episcopali. c. 2. ad finem: scribens, praescriptionem procedere aduersus ignorantem, quando is ignorat alterum praescribere, scit tamen se ius in re habere, sed minime procedere contra eum, qui ignorat ius in re habere: vel etsi sciat se ius habere, ignorat tamen factum & initium, ex quo ius illud sibi competat. Etenim hec distinctio Petri falsa est, nec potest subsistere propter generalem decisionem text. in d. l. vltim. C. de longi temp. praescript. Tertio ab eadem radice colligitur, non esse admitten dam denunciationem Euangelicam contra illum, qui rem alienam bona fide, & iuxta legis humanae conditiones praescriptione acquisiuit: cum is nequaquam peccatum committat rem illam detinendo, etiam si habuerit scientiam rei alienae post perfectam praescriptionem: quod late tradunt Doctores in c. nouit. de iud. vbi Dec. optime. num. 11. & Balb. de praescript. 2. part. 3. part. princ. q. 10. Quarto hinc deducitur, falsam esse opinionem Ioannis Andre. in hac regul. possessor. quem Collectarius sequitur in capit. vltim. de praescript. dum vterque existimat, eum qui praescripsit rem aliquam bona fide, & titulo, alijs legis humanae seruatis conditionibus, non posse absque animae laesione eam contra priorem dominum defendere. Etenim si iuxta receptam sententiam potest illam rem in animae iudicio possidere, nec tenetur ad eius restitutionem, profecto dubio procul constat, eandem posse iustissime ab exactione prioris domini defendere. Quinto subdeducitur ex his priorem dominum, contra quem res est iuste praescripta, minime posse absque laesione conscientiae, & peccato, rem hanc furto, aut alio modo clam ab illo, qui praescripsit, rapere, nec vti aliqua compensatione. Nam lex iusta dominium ab eo transtulit in praescribentem: & ideo rem alienam auferet a vero domino: quod in specie admonet Alfonsus a Castro lib. 2. de potest. legis poenalis. cap. 5. tametsi verus dominus possit propriam rem ab alio inique detentam, quam alio modo non potest consequi, furto vel rapina, aut compensatione sibi habere. gloss. in capit. ius gentium prima distinct. cuius nos mentionem fecimus in cap. 2. libr. 1. Variarum resolut. Sexto hinc perpendi poterit decisio Angel. in l. 1. C. de praescriptio. trigint. vel quadragint. annor. quo in loco existimat [art. 4] non esse admittendam exceptionem praescriptionis, etiam iustae, coram arbitratore, qui procedere tenetur de aequitate, vt bonus vir. idem tenet Bal. in d. l. prima. vers. item si causa. Haec equidem sententia falsa est, cum arbitrium boni viri debeat instrui a iuris vtriusque constitutionibus, iuxta notata per Alexand. in l. si sic legatum. in princip. ff. de legat. 1. Felin. in capit. 1. col. 2. de constitu. Et praeterea iustissima est prescriptionis exceptio, & maxime vtilis Reipublicae, sicuti superius explicuimus: igitur ab arbitratore admittenda omnino est, atque ita Bart. notat in Extra. ad reprimendum. in verbo videbitur. in fine. Imola & Doctor. in dict. l. si sic legatum. Matthes. notab. 14. Aretin. in cap. dilecti filij. colum. secunda. de iudic. Ioan. Crot. in l. nemo potest. folio penultim. colum. 1. ff. legat. 1. Catellia. Cotta. in memorialibus, dictione, praescriptio. Roman. in Rubric. de arbitris. colum. prima. Felin. in d. capit. dilecti. colum. 2. & in dict. capit. 1. de constitu. col. penultim. quorum opinio communis est. Est ergo hoc in tractatu potissimum obseruandum, vsucapionem & praescriptionem, iustitiae atque aequitatis rationem habere: ex qua praescribens etiam apud diuinum tribunal ius illaesum habere valeat. # 3 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Maioribus aetate aduersus praescriptionem datur in integrum restitutio ex causa iustae, & probabilis ignorantiae. -  2 Quid de praescriptione quadragenaria, centenaria, & tricennali? -  3 Quadriennium ad petendam in integrum restitutionem non currit ignoranti. -  4 Ecclesia, & minor, restituuntur aduersus praescriptionem, etiam quadragenariam. §. TERTIVS. OBiter ad probationem eius conclusionis, quam in proximo §. probauimus, itidem explicuimus, praescriptionem aduersus ignorantem optime procedere, secundum frequentissimam Doctorum sententiam, atque ideo agendum est de ea quaestione, qua quaeri solet, an detur contra praescriptionem restitutio in integrum maioribus aetate ob clausulam generalem, si qua iusta causa videtur, ex capite iustae ignorantiae? Qua de re conclusionem vnicam exponam, aliquot declarationibus eidem adiunctis. Maioribus aetate [art. 1] aduersus praescriptionem datur in integrum restitutio ex causa iustae, & probabilis ignorantiae. Haec conclusio probatur in l. prima. §. vlt. ff. ex quibus caus. maior. text. item in l. prima. §. si quis autem. ff. de itinere actuque priuat. vbi Bart. hanc conclusionem tenet. idem gloss. in l. si partem. §. primo. in verb. non vtendo. ff. quemadmodum seruit. amit. Abbas & Fel. in c. vigilanti. de praescriptionibus. Iason in §. rursus. Inst. de actionib. num. 59. quorum opinio communis est secundum Ias. in l. 2. num. 185. C. de iure Emphyteuti. Dec. in consil. 29. Balb. de praescript. 4. part. 4. part. princip. quaest. 29. & Socin. iuniorem in consi. 70. nu. 21. lib. primo. Horum omnium ea est vnanimis sententia, vt conclusio suprascripta obtineat, quo ad praescriptionem decem vel viginti annorum. At in praescriptione quadrag. annorum plerique dubitarunt, an restitutio sit concedenda contra istam praescriptionem ex capite probabilis ignorantiae. Etenim quibusdam visum est [art. 2] etiam aduersus quadragenariam prescriptionem concedendam fore in integrum restitutionem, ob easdem causas, nempe ob ignorantiam iustam, & probabilem. Sic sane censent respondendum esse, Imol. in cap. vltimo. folio penultim. de praescript. Alexand. consil. 71. numer. 3. & consil. 84. numero 3. libro 1. Socin. in l. cum filiusfamilias. §. in hac. col. vlti. ff. de verb. obligat. quam opinionem fatentur eam sequuti communem esse Feli. in d. c. vigilanti. 2. colum. Balb. in d. quaest. 29. Nicol. Boeri. in quaest. 39. numer. 6. & Alexand. in consi. 169. lib. 2. num. 15. quibus obstat text. in l. omnes. C. de praescriptio. trigint. vel quadragin. annorum. & in l. vltim. C. de fund. patri. libr. 11. vbi expressim probatur, praescriptionem quadragenariam plenissimam inducere securitatem. Et tamen quoties plenissima inducitur securitas, locus non est restitutioni in integrum. gloss. in l. ait praetor. §. permittitur. in verb. imputandum. ff. de minoribus. Huic rationi accedit gloss. in Clemen. 1. in verbo, lapsum. de in integrum restitu. quae asseuerat, non esse dandam in integrum restitutionem aduersus tempora quadraginta annorum. vnde Bart. opinio in quadragenaria prescriptione minime erit admittenda, imo in integrum restitutio neganda est maioribus, qui iustam habuerunt ignorantiam, quemadmodum tenuerunt Alexand. in consil. 151. lib. 2. colum. vltim. idem Alexand. in l. 3. §. Labeo. ff. de acquirend. possessio. in fine. & Areti. consi. 103. 1. & 2. colum. idem in l. qui vniuersas. §. vlti. ff. de acquiren. posses. Deci. in dict. consil. 29. idemmet consil. 154. & in l. 2. C. qui admitti. Curtius senior cons. 82. col. 4. Barbat. cons. 41. nume. 18. in volum. 1. Carol. Molinae. in d. Alexand. consi. 151. col. vltim. eandem opinionem sequuntur, dicentes communem esse, Socin. consi. 2. colum. penult. libr. 3. Antonius Rube. consil. 56. Socin. iun. consil. 54. libr. 1. & consil. 76. numer. 102. libr. eodem. & consil. 145. numer. 76. eiusdem volum. Vnde manifeste constat rem hanc dubiam esse admodum, tam quo ad conclusionis veritatem, quam quo ad auctorum Catalogum, ex quo possit deduci, quae sit in hac controuersia magis communis opinio. Nihilominus ego censeo posteriorem sententiam iure veriorem esse, in praxi potiorem, inspectis his, quae de iustitia praescriptionum paulo ante tradita fuere. Caeterum quo ad praescriptionem centenariam, & eam, quae immemorabilis sit, quidquid de quadragenaria fuerit controuersum, expeditissimum est, non admitti in integrum restitutionem aduersus has praescriptiones, sicuti adnotarunt Barb. in d. cons. 41. lib. 1. numer. 18. Iason consil. 209. lib. 2. Socin. iun. in d. consil. 76. nume. 102. & sequentibus. Paul. Parisi. cons. 23. num. 221. libr. 1. penes quos res ista videtur nullam habere dubitationem. Adhuc tamen non desunt, qui quantum ad centenariam praescriptionem, contrarium probauerint, asseuerantes, aduersus eam restitutionem in integrum concedendam esse. Etenim de immemoriali praescriptione non potest iuste controuerti, ob difficilimam probabilis, & iustae ignorantiae probationem. Sed indistincte aduersus quamlibet praescriptionem, etiam centenariam, restitutionem concedendam esse maioribus, ex capite iustae ignorantiae, probare conatur Aymon Sauilli. in tract. de antiquit. tempo. 4. part. cap. materia ista. num. 44. quo in loco numer. 56. defendit opinionem illam, quam paulo ante retulimus, quaque assertum a quibusdam est, etiam aduersus quadragenariam praescriptionem dari restitutionem in integrum maioribus etate ex causa iustae ignorantiae, atque vtitur ratione quadam, quam ipse censet fortissimam esse. Scribit sane Bald. in l. falsam. C. si ex falsis instrumentis, [art. 3] quod quadriennium datum a lege ad petendam restitutionem in integrum, vtile est ab initio, nec currit ignoranti, licet petita non fuerit restitutio centum annis. Idem adnotarunt Alexand. consil. 89. lib. 2. num. 10. & cons. 150. lib. 7. colum. 2. Ias. in Authen. quas actiones. C. de sacrosanctis ecclesijs. colum. 9. Dec. in consi. 36. col. vltim. Card. in Clem. 1. de in integrum restitut. 25. q. Paul. de Castro in l. vltim. C. de dolo. optimus text. in l. vltim. C. de tempo. in integr. restitu. Pet. Boeri. in dict. decis. 39. numer. 4. Iason & alij, quorum meminit hanc opinionem sequutus Aymon in dict. cap. materia ista. numer. 45. ex quibus & alijs, quorum latissime mentionem fecit Tiraquel. libr. 1. de retract. §. 35. glos. 4. numer. 43. apparet Baldi sententiam communem esse, eamque probauerunt Panorm. in c. 1. de praescript. col. vltim. & inibi Felin. hac denique opinione praemissa vrget Aymon aduersus posteriorem sententiam, dicens, non posse vllo pacto probari, quod praescriptio quadragenaria excludat restitutionis in integrum auxilium. Nam illud compertum est, aduersus triginta annorum praescriptionem hanc restitutionem concedi, vt fatentur hi, qui de quadragenaria praescriptione hoc ipsum negarunt. Ergo & ea concedi debet contra praescriptionem quadraginta annorum, cum ratione quadriennij dati ad petendam restitutionem in integrum, ius petendi eam, illaesum, & saluum sit post triginta annos, & alios triginta, ac quadraginta, ex ignorantia laesionis, iuxta Baldi sententiam. Fit igitur, si verum est quod Bald. adnotauit, hanc argumentationem fortissimam esse, ad probandum priorem sententiam, quae asseueranter probauit, aduersus praescriptionem quadraginta annorum, restitutionem in integrum concedendam esse, possetque Aymon admissa Baldi opinione non solum a praescriptione triginta annorum argumentari, sed etiam a praescriptione decem, vel viginti annorum, quod satis manifestum est. Ad huius tamen quaestionis examen, quia ea difficilimam habet resolutionem, aliquot distincte, ac separatim exponam. Primum, illud est considerandum, restitutionem istam, quae maiorib. ex capite ignorantiae probabilis, & iustae, secundum Bartol. opinionem concedenda est, tunc locum habere, cum ante perfectam praescriptionem dominus rei nullam habuit scientiam huius prescriptionis, & laesionis: quae ex ea ei imminebat, ita quidem, quod non potuit prescriptionem ipsam impedire. Alio qui si habuit huius praescriptionis, & laesionis sibi imminentis scientiam eo tempore, quo iure ordinario agere potuit, & praescriptionem interrumpere, opinor non esse locum restitutioni in integrum, idque probatur, quia ea causa, cui hanc restitutionem maioribus aetate iura concesserunt, cessat quidem, cum isthaec restitutio petatur ex clausula generali, si qua mihi iusta causa videtur, & tamen satis constat, deficere iustam causam ex eo, quod dominus rei per alium possesse scientiam habuit praescriptionis eo tempore, quo iure ordinario potuisset rem illam vendicare, aut prescriptionem interrumpere. text. ad hoc insignis in l. ab hostib. §. Sed quod simpliciter. & in l. seq. ff. ex quib. cau. maio. Etenim quidquid gl. & Doct. inibi scripserint de contentione Martini & aliorum. atque item Ias. in §. rursus. nu. 57. de actionib. illud obtinebit quo ad absentes Reipublicae causa, aliáue simili. nam quo ad ignorantes mihi non omnino placet, non esse locum restitutioni ex ea causa, si ignorantia cessauerit eo tempore, quo commode dominus agere potuisset, ac praescriptionem interrumpere. atque ita opinor sensisse omnes, qui aduersus praescriptionem ex capite iuste ignorantiae restitutionem admittant, vnde tempus quadriennij a tempore scientiae computandum erit. Secundo aduertendum erit, in ecclesia, & in minoribus aliud fore obseruandum, nam his conceditur restitutio ex causa minoris aetatis, & ordinaria, idcirco licet his scientibus praescriptio perfecta sit, & scientiam habuerint praescriptionis ante eius perfectionem, nihilominus restitutio eis iure aequissimo concedenda erit, etiamsi potuissent agere, & praescriptionem interrumpere, quia haec restitutio tantum laesionem ob facilitatem aetatis, & non ita diligentem rerum administrationem respicit, non aliam iuste & probabilis ignorantiae causam, quod plane deducitur ex his, quae statim adducentur. Tertio est obseruandum [art. 4] ecclesiae, & minoribus aetate dari auxilium istud restitutionis in integrum aduersus praescriptionem etiam quadragenariam. gloss. Bartol. & Docto. in Authen. quas actiones. C. de sacrosanct. eccle. in verb. excluduntur. Cardi. Imol. & Abb. in Clem. 1. de in integr. restitut. contra gloss. ibi rursus. idem Abb. in cap. 1. de praescript. & est communis opinio, secundum Abb. in c. auditis. de praescrip. & Deci. consi. 29. colum. 2. quae probant in l. penul. titu. vltim. part. 6. & l. 7. tit. 29. part. 3. tametsi contrarium responderit gl. in dict. cap. auditis. Quadriennium autem ad petendum hanc restitutionem in integrum a tempore finitae praescriptionis currit, iuxta communem horum auctorum sensum. Quarto adnotandum erit, omnes auctores, quorum mentionem fecimus ad probandum, quod aduersus praescriptionem quadragenariam nulla concedi debeat in integrum restitutio maioribus aetate ob ignorantiam probabilem, & iustam: eam item sequi opinionem, quae dictat, aduersus triginta annorum praescriptionem restitutionem in integrum dari maioribus aetate ex causa iustae, ac probabilis ignorantiae, sicuti constat ex Bar. in d. l. 1. §. si quis autem. ff. de itinere actuque priuato. Deci. in d. consi. 29. Andr. Tiraquel. in d. §. 35. glo. 4. nume. 37. licet non desint, qui idem probare conati fuerint de prescriptione triginta annorum ob eandem rationem, que ex longissimo tempore deducitur, & quia officium iudicis triginta annorum tempore tollitur. gloss. singul. in l. sicut. in verb. persequutione. C. de prescript. trigin. vel quadrag. anno. quam Docto. inibi probant, & sequuntur. Bart. in l. pretor ait. §. vlti. vbi Imol. Roma. & Ias. ff. de noui oper. nuncia. Oldra. cons. 156. Afflict. in decisi. Neap. 245. ad finem. Deci. con. 267. col. 3. Huic vero rationi obuiam itur, si consideremus, hanc temporis exceptionem, que officio iudicis opponenda est, tunc demum procedere, cum officium iudicis iam ortum fuerit, & sic a tempore finite prescriptionis, sicuti ratione manifesta apparet, siquidem prescriptio aduersus officium iudicis, quod datur ad petendam in integrum restitutionem, non potest prius incipere, quam ipsum officium iudicis potuerit in iudicium deduci, & sic a tempore lesionis, & perfecte, finiteque principalis prescriptionis, cuius causa restitutio in integrum petenda est. Quamobrem etiamsi verum sit, officium iudicis competens ad petendam in integrum restitutionem excludi triginta annorum tempore, tamen hi triginta anni computandi forent ab ipso die, quo lesio contigerit, & sic a die perfecte & finite prescriptionis, igitur non omnino conuincit hec ratio pro ea opinione, quae dictat aduersus prescriptionem triginta annorum, non esse admittendam in integrum restitutionem. Etiamsi Socin. in d. l. cum filius. §. in hac col. vltim. scripserit aliquibus eam placuisse. Quinto, quicquid sit de sententia Baldi in dict. l. falsam. que communi omnium consensu probatur, id verum est, quod ea est intelligenda intra annos triginta. Nam annis triginta tollitur officium hoc, quod competit ad petendam in integrum restitutionem, licet is, qui id habet, fuerit ignorans. Etenim sciens quadriennio excluditur, atque ita est intelligenda Baldi opinio, alioqui in praxi profecto nusquam ei locus erit. Sic sane Andreas Tiraquellus in d. §. 35. glos. quarta. numer. 43. postquam Baldum & sequaces retulit, scribit, vix eam decisionem recipi in praxi, ne tamdiu maneat rerum incertitudo, nullaque sit securitas bonae fidei possessoribus. Sexto constat, si vera sunt, quae praemisimus, satis vrgere argumentationem Aymonis pro ea sententia, quae habet, aduersus quadragenariam praescriptionem etiam maioribus aetate dari restitutionem in integrum ex causa iustae ignorautiae. Nam si aduersus tricennalem praescriptionem locus est restitutioni, & Bald. opinio in d. l. falsam. admittenda est, dubio procul manifeste deducitur, etiam aduersus quadragenariam prescriptionem dandam esse restitutionem ex capite iustae ignorantiae, cum nondum post tricennalem praescriptionem vere lapsum sit quadriennium propter probabilem, & iustam ignorantiam. Septimo, mihi potius placet ea sententia, qua obtentum est, aduersus quadragenariam prescriptionem non dari in integrum restitutionem maioribus aetate causa iustae ignorantiae, atque in hoc sequor Alexan. & alios, quos paulo ante nuncupatim auctores huius opinionis citaui. Nec oberit ratio Aymonis, si consideremus ea quae statim exponam. Etenim & Tiraquel. in dict. glos. 4. numer. 37. pluribus relatis hanc sententiam probare videtur, licet Regia lex penultim. titul. vltim. parte 6. contrarium probet, sed tamen ea constitutio de minoribus tractat. Octauo, idem respondendum esse arbitror de prescriptione triginta annorum. Nam aduersus eam non erit in integrum restitutio concedenda maioribus aetate, etiam ex causa iustae ignorantiae, non enim video congruam rationem discriminis inter hanc & quadragenariam praescriptionem, quidquid alij dixerint, probaturque optime haec opinio in l. vlti. C. de longi tempo. praescrip. decem vel vigint. annor. quamuis & illa constitutio non solum de tricennali praescriptione tractet, sed & de ordinaria, decem vel viginti annorum. Adhuc tamen ob Doctorum auctoritatem inconcussam dimittamus eorum opinionem, quo ad praescriptionem decem, vel viginti annorum, & quo ad tricennalem adducatur text. in l. sicut. C. de praescriptio. trigint. vel quadragint. annorum, qui satis vrget pro hac opinione, ex qua asseueranter defendimus negandam esse maioribus aetate restitutionem ex causa iustae ignorantiae, aduersus tricennalem prescriptionem. Nono, fortiori ratione restitutio ista neganda erit aduersus centenariam praescriptionem, quae nullo pacto etiam ex causa iustae ignorantiae rescindetur beneficio restitutionis in integrum, maioribus aetate ex clausula generali, competenti. Decimo & vltimo potissimum est animaduertendum, quod etiam si aduersus praescriptionem maioribus sit concedenda restitutio ex causa iustae ignorantiae, tamen quadriennium in hac specie a die finitae praescriptionis computandum est, hoc ex eo verum esse constat, quod maxima sit auctoritas praescriptionis, quae & aduersus ignorantes procedit, vt superius adnotatum est, ideoque satis erit, quadriennium hoc a die finitae praescriptionis computari, vt tandem post finitam praescriptionem iustae ignorantiae causa detur inter quatuor annos restitutio, alioqui profecto plurimum detrahitur auctoritati praescriptionis, nec in hoc casu admittenda erit sententia Bal. in dict. l. falsam. imo a die finite praescriptionis etiam ignoranti quadriennium currit, ex quo tollitur Aymonis argumentatio. Ignorantia vero in hoc tractatu plenissime erit probanda, nec sufficiet iuramentum ignorantis, cum sit aduersus eum maxima iuris praesumptio ex longi temporis praescriptione, quemadmodum ipse Aymon adducit in d. tract. de antiq. temp. 4. part. cap. materia ista. numer. 62. ex his, quae notantur in c. proposuisti. de prob. & per Bar. in l. inter omnes. §. recte. ff. de furt. Haec de vsucapionibus, & praescriptionibus ad intellectum huius regulae attigimus, non ignari, quam late pateat vsucapionum campus, sed quo satisfaceremus his, qui a nobis enixe postularunt, vt quae Salmanticae hac de re olim publice magistra voce tradidimus, in publicum emitteremus. Lector candidus eo animo accipiat ista, quo a nobis fuere elaborata, ita quidem, vt censuram equam, ac beneuolam in his euoluendis exhibeat. Trium Relectionis de Praescriptionibus partium D. COVARRVVIAS, FINIS. # 4 REGVLAE, PECCATVM. DE REGVLIS IVRIS, LIBRO SEXTO, RELECTIO. AVCTORE DIDACO COVARruuias, Toletano. AD ILLVSTREM ADMODVM AC REVERENDISS. D. DOMINVM IOANNEM FERNANDVM TEMINIVM, LEGIONENSIS ECCLESIAE ANTIstitem dignissimum, Didaci Couarruuias a Leyua Toletani, in Granatensi Praetorio Regij Consiliarij, Archiepiscopi Sancti Dominici designati, in regulae Peccatum. Commentarios, Praefatio. OPTAVERAM MAXIME, AD MODVM JLLVSTRIS, AC reuerendissime Praesul, inter tot Iuris vtriusque professionis labores, eosque indefessos, te iam diu moribus, prudentia, & Reipub. singulari regimine toto in Hispaniarum Principatu insignem, vel exiguo munere: nec enim magnum, nisi animum spectes, a me prodire potest, incunctanter adire. Vrgebat sane hoc ipsum cogitantem domus illa Salmanticensis, tui, & similium virorum causa toto pene orbe celebratissima, quae me sub maximi Saluatoris tutela ita souerit, vt plane ipse absque graui proditionis nota diffiteri non valeam, qualescunque meos in hac Iuris disciplina conatus ei tribuendos fore. His accedebatur, quod multis argumentis compertum satis haberem, quanta in me tibi e conspectu ignotum hominem, nec vllis quidem obsequijs demerentem, semper vsus fueris beneuolentia. Sed & cunctantem impediebat, quod nequaquam teipsum interpellare his leuibus negotijs auderem: te, inquam, magnae dioecesis tunc Curiae incumbentem, & Tridentinae Synodi deinde actionibus satis aeque ac pie, grauioribus nempe Reipublicae deliberationibus occupatissimum. Is etenim palam Christianae religioni inuideret, qui in tanto rerum conatu, alioqui fatalibus bellorum diris, magna cum iactura intercepto, Praesulem infracto animo oecumenicis Christiani orbis causis studium, vel corporis, atque animi vires exhibentem, vel breuis libelli, eiusque facili lectione auerteret. Verum postquam in Hispaniam, vt tibi commissum gregem salubri disciplina institueres: tot vndique iactatus procellis, non absque graui vitae periculo redisti, mihi plane videor debiti muneris officium cum egregia honoris ac nominis iactura, paulo negligentius exequi, nisi tot omnifariam titulis antistitem ornatissimum, alicuius Operis nuncupatione salutauero. Nam & praeter dedecoris labem, etiam sero, tua tamen comitate, atque animi candore denique remissam, quis non vel caligantibus oculis intelliget, mihi meisque laboribus, tui numinis protectione decus maximum imminere? Olim quidem dum Salmanticae honesto desiderio, & ingenuo animo cupientis studiosae iuuentuti prodesse, & placere, Iuris Pontificij Regulam e diuo August. a Bonifacio 8. in ordinem tituli de Regulis iuris deductam, quatuor fere mensibus ordinaria lectione interpretari nitebamur: hanc auditoribus polliciti sumus operam, vt paulo accuratius, quae tunc voce dictabamus, in breuis Relectionis Commentarios digesta publico praelo committerentur: ne me dictante in codicillos, aut pugillaria minus distincte, &, vt solet, non omnino certis, nec veris allegationibus conclusiones quaestionésue referre cogerentur. Nec tamen potuimus publico huius regij Praetorij munere, & quarundam aliarum nostrarum Commentationum editione impediti, statim promissum exoluere, quin & ad diem hanc procrastinantes nondum eam operam praestitimus, quam te patrocinante, ornatissime Praesul, etsi sero, confidenter tam en praestamus. Nam etsi nequaquam ipse tantum fauoris, & gratiae promereri possim, vt haec nostra scripta fouenda suscipias: pro tuo tamen liberali candore, quo cuiusque studiosi optimos conatus amplecteris, illud vltro mihi tribui postulabo, vt me ipsum, qui haec elaborauerim, in tuam, mihi diu optatissimam, clientelam humanissime suscipias. Multis enim coniecturis non suspicor, sed constanti fide compertum habeo, hoc beneficium, ingens profecto, a te mihi impetrandum fore. Quod reliquum est, Optimo Maximo, ac rerum omnium conditori Deo vota supplex ex animo facio, vt te moribus egregijs, eruditione insigni, & in Rem public. Christianam feruentissimo zelo institutum, ad multam aetatem incolumem conseruet. Vale. Ex inclyta Granata. Calendis Nouembribus. Anno Domini 1553. HVIVS RELECTIONIS SVMMA. -  PRIMA pars tractat aliquot causas, quibus quis a restitutione statim facienda excusatur. -  SECVNDA pars radices restitutionis expendit: deque vsuris restituendis agit. -  §. Primus de restitutione, quae a furti crimine procedit, late disserit. -  §. Secundus, quaerit de obligatione restituendi ea, quae data sint meretrici, vel alterius turpitudinis ratione. -  §. Tertius, In hoc examinatur obligatio restituendi ea, quae alicui dantur, vt iustam sententiam ferat: rem inuentam domino restituat, vel ob agendum id, quod gratis tenebatur facere, aliaque quae traduntur de contractibus, qui vel rescindi possunt ex beneficio aetatis, vel ratione metus, vel ex defectu solennitatis legalis. -  §. Quartus, De acquisitis per ludum illicitum. -  §. Quintus, De gabellis & vectigalibus, an in foro animae soluenda sint. -  §. Sextus, An ratione acceptionis iniquae teneatur quis ad restitutionem re ipsa extincta! -  §. Septimus, An ratione iustitiae distributiuae teneatur quis ad restitutionem? -  §. Octauus, De his quae per venationem adquisita sunt. -  §. Nonus tractat de iustitia, & iniustitia belli. -  §. Decimus, De bello aduersus infideles, an id iustum sit? -  §. Vndecimus, De rebus in bello captis, & de seruitute personarum iure belli inducta. -  §. Duodecimus, De consilio, auxilio, vel fauore, quando ex his oriatur obligatio ad restitutionem? -  TERTIA Relectionis pars: de restitutione, quae ratione rei inducitur, & de emptore furtiua rei. -  §. Primus. De rebus inuentis, cui sint restituendae? -  §. Secundus, De thesauris qualiter sint in animae iudicio diuidendi. REGVLAE, PECCATVM. DE REGVLIS IVRIS, LIBRO SEXTO, RELECTIO. AVCTORE DIDACO COVARruuias, Toletano. PROOEMIVM. DIVVS AVGVSTINVS CELEBRATISSIMVS ECCLESIAE Doctor, quo inter tot praeclarissima sanctimoniae, & eruditionis testimonia, Christianam plebem erudiret: ne proximus iniuria aut damno affectus, laesionem aduersus institutam a Christo Iesu, & natura ipsa charitatem patiatur, in Epistola ad Macedonium 54. maximo conatu admonet, ea quae fraude, dolo, vi, vel scelere quaesita sint, omnino fore restituenda, comminatus alioqui peccatum non dimitti. Nam cum & iustitia ipsa, quae potissima moralium virtutum est, manifeste violetur, cum quis proximo damnum intulerit: palam consequitur, peccatum istud minime dimitti, nisi damni illati compensatio fiat, aliter etenim non seruatur ipsius iustitiae lex. Si enim res aliena, inquit Augustinus, propter quam peccatum est, cum reddi possit, non redditur, non agitur poenitentia, sed fingitur: si autem veraciter agitur, non remittetur peccatum, nisi restituatur ablatum. Hactenus Augustinus, cuius verba a Gratiano referuntur in cap. primo. 14. quaestion. 6. a summis Pontificibus in dict. regul. peccatum. de regul. iur. in sexto. & in cap. cum tu. de vsuris. Huius sane regulae interpretationem aggressurus, eam distribuendam esse in tres partes operaeprecium duxi. Primum equidem de restitutione quaedam generaliter adnotabimus: deinde secunda parte regulam quandam constituemus, ex eaque plurima ad hunc tractatum pertinentia statim exponentur. Tertio denique loco alteram regulam, quo restitutionis vis apertius tradatur, itidem cum aliquot illationibus subijciemus. Qua in re & si a Theologis, qui tractatum istum radicitus conati sunt explicare, multa sint a nobis mutuanda, iuris tamen vtriusque decisiones passim in medium adducemus, quippe qui opinemur ex eis potissimum restitutionis obligationem vel probari, vel induci, praeterquam quod ea iuris naturalis rationem habet ab aequalitate, quae iustitiae virtuti proprie conuenit. Censet itaque Augustinus, non esse veram, nec perfectam peccati poenitentiam absque illati damni restitutione. Cui accedit pulchra Iurisconsulti sententia, in l. Nam in hoc natura. ff. de condit. indeb. Nam hoc, inquit, natura aequum est, neminem cum alterius detrimento locupletiorem fieri. Sic & Cicero libr. 3. de officijs, inquit. Nam, vt sibi quisque malit quod ad vsum vitae pertineat, quam alteri acquirere concessum est, non repugnante natura. Illud natura non patitur, vt aliorum spolijs nostras facultates, copias, opes augeamus. Nec vero hoc solum natura, id est, iure gentium, sed etiam legibus populorum, quibus in singulis ciuitatibus Respublicae continentur, eodem modo constitutum est, vt non liceat sui commodi causa nocere alteri. Hoc enim spectant leges, hoc volunt, incolumen esse ciuium coniunctionem, quam qui dirimunt, eos morte, exilio, vinculis, damno coercent. Atque hoc multo magis efficit ipsa naturae ratio, quae est lex diuina, & humana, cui parere qui velit (omnes autem parebunt, qui secundum naturam viuere volunt) nunquam committet, vt alienum appetat, & id quod alteri detraxerit, sibi assumat. Hactenus Cicero. # 1 EX PRIMA RELECTIONIS PARTE. SVMMARIVM. -  1 Restitutio statim fieri debet, congruo tamen loco & tempore. -  2 Pro parte inopiae excusatur quis a restitutione. & ibi intell. gloss. in c. cum tu. de vsuris. -  3 Traditur late intellectus ad textum in c. officij. de poenit. & remissio. de muliere adultera, an teneatur crimen detegere, ne filius spurius alienam habeat haereditatem. -  4 Scandali materia longe discutitur ad intellectum regul. qui scandaliz auerit. de regul. iuris. -  5 Superioribus obediendum non est, quoties sequeretur alioqui scandalum. -  6 Praelatus an possit differre bonorum ecclesiae repetitionem ob vitandum scandalum. -  7 Cuius expensis sit facienda restitutio. -  8 An debitor possit differre solutionem, eo quod creditor sit excommunicatus. PRIMA RELECTIOnis pars. CVM illud certissimum sit, lege naturali, diuina, & humana restitutionem ablati necessariam esse ad peccati dimissionem, primum oportet inquirere, sitne statim restitutio facienda? Et videtur, quod haec restitutio statim necessaria sit, nec differri possit absque peccati labe. Etenim nunquam licet nec momento temporis rem alienam Domino inuito detinere, siquidem ea possessio, seu retentio peccatum est, nec vnquam peccare licuit, [art. 1] igitur tenetur alienae rei possessor, statim rem eandem domino restituere. huic rationi accedit text. Leuitici capit. 19. non morabitur opus mercenarij apud te vsque mane. ex quibus ita visum est Diuo Thomae, quaest. 62. articul. vltimo. Florentino. 2. parte, titul. 2. capit. 8. in princip. Syluest. in verb. restitutio. 5. §. primo. verum quo res ista commodius elucidetur, adnotandum erit, non idem esse, centum aureos statim Titio deberi, & eos statim ei omnino restituendos esse. Siquidem in omnibus obligationibus, in quibus dies non ponitur, praesenti die debetur, & statim obligatur debitor creditori. l. in omnibus. ff. de regul. iur. l. eum qui calendis. §. quoties. ff. de verbor. obligat. §. omnis. Instit. de verbo. oblig. non tamen tenetur debitor statim praesenti die pecuniam debitam reddere: imo huic necessariae restitutioni a iure inest tempus quoddam boni viri arbitrio diffiniendum, quo praecise debeat fieri eius pecuniae restitutio, possitque a creditore exigi, sicuti sensit Iurisconsultus in l. si quis filium. §. stipulatio. ff. de collat. bon. notant glos. in dict. §. omnis. & in dict. l. in omnibus. gloss. in §. si impossibilis. Institut. de inuti. stipulat. tradunt vbique Doctores, & Alexand. in l. prima. §. Item si ita. ff. ad leg. Falcid. colum. secunda. Regia l. 13. titul. 11. part. 5. Sic & per sententiam iudicis condemnatus in actionibus personalibus, non statim cogitur soluere, sed habet ad solutionem quatuor menses. l. 2. l. debitoribus. ff. de re iudicat. l. 2. & 3. C. de vsur. rei iudica. notatur in cap. quaerenti. de offi. delega. & in cap. quo ad consultationem. de reiud. iure autem Regio decem dies. l. 5. titu. 27. par. 3. quemadmodum qui in iure debitum fatetur, intra decem dies cogitur soluere. gloss. in l. si debitori. ff. de iudic. quam tantum vi consuetudinis obtinere scribunt Barto. & Docto. ibi glos. in cap. dilectus. de procurato. Panormi. in dict. cap. consultationem. colum. 5. Bal. & idem Abb. in dict. cap. quaerenti. citat eandem glos. Abb. in dict. c. dudum. colum. 9. de electio. in primo. Et probatur eadem opinio in l. 7. titu. 3. part. 5. quod si ex causa iudici visum fuerit aequum esse, confestim compellet condemnatum ad solutionem, idque moribus, ac forensi praxi receptum est, secundum Roman. in singul. 459. fit tandem ex his, non recte consequi, debitorem teneri statim restituere, ex eo, quod praesenti die res debita alteri sit, quamuis etiam viri doctissimi hac argumentatione vtantur quandoque. Tenetur denique qui alienum detinet deliberato animo secum constituere, quod restitutio fiat, hoc etenim necessarium est, vt abstineat a prauo animo rem alienam detinendi, confestimque debet ab eo animo cessare, delib erando constanti voluntate restitutionem ipsam. Praeter haec statim tenetur vere restituere ea ratione, quod licet alioqui in actibus virtutum regulariter circumstantia temporis determinata omnino non sit, sed committatur rationi & prudentie, tamen in actu restitutionis rei alienae, circumstantia temporis definita est, vt statim fiat, cum eius omissio, quocunque tempore procedat, aduersa sit ipsi iustitiae, quia res aliena eo momento inuito domino detinetur, non sic in alijs virtutum actibus. Nam etsi omittantur aliquo tempore, non ex hoc ipsi virtuti leditur. Etenim non agit contra iustitiam, qui aliquo tempore differt publicam accusationem, seu publicum priuatúmue iudicium, eius sane iudicio iuxta prudentiae rationem committitur tempus, quo actum virtutis exercere debeat, nihilominus adhuc non semper statim est necessaria, praecise restitutio alieni ad remissionem peccati, cum possint species, & casus aliquot constitui, quibus boni viri arbitrio differenda sit restitutio, secundum Thom. & Caie. 2. 2. q. 62. arti. vlt. quorum opinio consensu omnium Theologorum recepta est, & sequentibus probatur. Primum constat [art. 2] propter inopiam, & paupertatem excusari quem a restitutione, cum alias non teneatur quis restituere eo casu, quo non potest restitutionem animo deliberatam, exequutioni mandare, auctore Diuo Augustino in dict. Epistola 54. probatur idem in cap. quanquam. de vsur. in sexto. vbi glos. in c. cum tu. eod. titul. glos. in hac regula Peccatum. & ibi Dynus atque Anchar. colum. 9. optimus text. in cap. breui. & in c. querelam. de iureiu. Diuus Thomas in dict. quaest. 62. articul. vltim. nemo enim ad moraliter impossibile obligatur, nec tenetur ad id, quod proprias vires excedit, cum sit satis quo ad diuinam maiestatem, quod quis faciat, in emendationem criminis & iniuriae, id, quod iuxta proprias vires efficere valet, atque hoc ipsum receptissimum est, tametsi frequens hac in specie controuersia contingat, an teneatur quis alienum restituere, cum rebus alienis indigeat ad propria ipsius alimenta. Nam quibusdam placet, non teneri quem ad restitutionem, quoties re aliena indiget ad subleuandam propriam necessitatem, siquidem ex ea ratione posset rem alienam inuito domino capere. capit. si quis propter necessitatem. de furtis. de quo statim agemus. Et profecto haec sententia vera est data ipsius debitoris extrema necessitate, ea denique, quum locum faciat. cap. si quis propter necessitatem. idem erit vbi necessitas extrema non est, sed tamen debitor habita ratione status, & dignitatis, grauissimam pateretur ex restitutione iacturam. Poterit enim differre alienae rei restitutionem, modo leue detrimentum ex ea dilatione immineat creditori: sic sane iuste differtur restitutio, si ea fieri nequeat tunc absque maximo debitoris damno vero, quia oporteret res proprias ad restitutionem vili precio vendere, nec ex hac dilatione creditori laesio fit, cum non patiatur ex hoc detrimentum aliquod, graue saltem, sicuti docent Scotus & alij in quarto sentent. distinct. 15. Florenti. 2. part. titul. 2. cap. 8. Syluest. in verb. restitutio. 5. quaest. Caieta. in dict. quaestio. 62. articul. vlti. Anchar. in hac regul. Peccatum. colum. 9. Ioan. Lupi. in Rubr. de donationibus. §. 65. num. 5. tametsi Adrian. in quarto sentent. tracta. de bello. cap. incipienti. Aggredior. quaest. 6. Ioan. a Medina. de restitutione. quaest. 5. tantum videantur excipere ab obligatione statim restituendi ratione necessitatis, ipsam extremam inopiam, quae cogeret ad eleemosynam creditorem, secundum ea, quae & nos scripsimus libr. 3. Variarum resolut. cap. 14. numer. 5. non equidem diffiteor opus esse sincero, acerrimoque iudicio ad discernendum hoc grauissimum debitoris nocumentum a leui creditoris iactura, vt hinc licita iudicetur debitae restitutionis dilatio, inordinataque censeatur creditoris petitio. legito tamen Dominicum Soto lib. 4. de iusti. & iur. quaestio. septima. articu. 4. qui hoc ipsum distinctius explicat. Hinc etiam & illud intelligendum est, quod scribit glos. in dict. capi. cum tu. existimans, vsurarium, qui semel immunis fuit a praesenti restitutione propter inopiam, si demum pinguiorem nactus sit fortunam, cogendum fore ad vltimum vsque quadrantem restituere, quamuis ex hac restitutione maneat in grauissima egestate, addit. gloss. licet secundum leges, qui bonis cesserit, si peruenerit ad pinguiorem fortunam, possit sibi necessaria alimenta retinere, ab ea glos. Panor. Card. & Rauena. collegerunt, vsurarium, etiam qui bonis cesserit, si ad pinguiorem fortunam deuenerit, cogendum esse restituere integras vsuras, absque deductione alimentorum. Secundo adnotarunt, in foro conscientiae non esse admittendum priuilegium id, quod leges concessere his, qui bonis cesserint, imo eos fore compellendos integre omnia restituere, minime deductis alimentis. Tertio Ioan. Ana. ibidem opinatur sensum gl. non alium fuisse quam quod vsurarius, qui ob paupertatem non potuit statim vsuras soluere, nec reddere, si tamen fortunam mutauerit, teneatur eas integre soluere, etiam absque deductione alimentorum. Et ideo secundum Anani. glo. non tractat de eo, qui bonis cesserat, mihi vero haud dubie constat. gloss. non magis loquutam esse in foro poenitentiali, quam in exteriori Pontificio. Et preterea sensim voluisse opinionem, quam tenuia, & in eo, qui bonis cesserat, adnotare. Quod autem Panor. Raue. & Car. censent, priuilegium datum a lege omnibus his, qui prae inopia bonis cesserint, circa deductionem alimentorum, cum deuenerint ad pinguiorem fortunam, in conscientiae iudicio non obtinere, a nobis improbatum fuit lib. 2. Variar. reso lut. c. 1. num. 6. sed & id quod ex gl. primo loco post Abb. & alias obseruauimus, non video quod in praxim deduci valeat, nisi premittamus, debitori ex causa vsuraria competere ius cessionis bonorum, de quo in dict. cap. 1. disputauimus. numer. 8. superest tamen praemissa cessione bonorum quaestioni respondere, & idem esse censeo in vsurario, quod in alijs, quibus ius concessit bonorum cessionem: ea etenim, si vsurario permissa fuerit, eandem vim habebit, quantum attinet ad deductionem alimentorum. Quod si vsurarius non cesserit bonis, tunc auctore Anania, glos. sententia vera est. idem ipse censeo, modo & in vsurario admittamus quae proxime in vniuersum tradita fuere praecedenti versiculo de his, qui ob inopiam a restitutione excusantur. Nec enim ad hanc excusationem attenditur, quod quis teneatur restituere ratione delicti, sed quod egestate grauetur, quae apud Deum sufficiens est excusatio, dum ipse debitor ab animo aliena detinendi vere abstinuerit, secundum Augustini sententiam in dicta Epistola quinquagesima quarta. Secundo fere ab eadem ratione, creberrimo omnium consensu responsum est, mulierem adulteram, quae ex adulterio filium peperit, non teneri id reuelare marito, vt hoc modo filium excludat a mariti haereditate, & ea veris haeredibus restituatur. Nam ipsa mulier adulterium committens, & ex eo concipiens filium, graue damnum intulit marito, & eius veris ac legitimis haeredibus, teneturque damnum istud resarcire, & compensare, atque restituere ad peccati remissionem, que nequit contingere aliter quam illati damni reparatione. Ab hac tamen obligatione restituendi, mulier ipsa liberatur ex eo, quod ea restitutio fieri non potest absque manifesta iactura famae, & mortis periculo, maiusque damnum sequeretur restituenti, quam commodum ipsi, cui restitutio facienda est: qua ratione creditor, cui haereditas debetur, secundum ordinatam charitatem, obligatur magis velle seipsum haereditate carere, quam quod tanto cum damno famae, & periculo vitae ea sibi restituatur, ergo debitor iuste poterit ob id restitutionem omittere. Deinde huic opinioni suffragatur ratio admodum fortis, siquidem constitutus in extrema vitae necessitate ad conseruationem vitae potest aliena retinere. c. si quis propter. de furtis, ergo mulier adultera constituta in periculo famae, & mortis, poterit tacere proprium crimen, & permittere quod mariti haereditas a legitimis haeredibus in extraneos deferatur, aduersus legum sanctiones, & mariti voluntatem. Consequens optime probatur, quia sicut pauper indiget rei alienae retentione ad conseruationem vitae, ita mulier adultera pro sua vita & fama seruandis indiget omissione reuelationis adulterij, & sic omissione restitutionis, & compensationis damni illati. Praeterea ex duobus malis, quorum alterum necessario imminet, minus omnino eligendum est. cap. duo mala. 13. distinct. cuius rationem nos expendimus in Epitome de sponsalibus. 1. parte. cap. 4. num. 9. mulier autem adultera inter haec duo mala constituitur, vt vel aliena retineat, vel seipsam infamet. igitur potius debet eligere alienarum rerum occupationem, & retentionem, quam famae propriae dispendium, cum maior sit laesio famae, quam diuitiarum, sicuti maius malum est, famam proximi quam illius diuitias rapere. Et quemadmodum quis magis tenetur se quam proximum diligere, ita magis debet famam propriam, quam famam proximi illaesam seruare. Vnde necessario deducitur supradicta consequentia, mulierem hanc adulteram potius debere in hoc discrimine constitutam, famam propriam seruare integram, quam aliena restituere. [art. 3] Huius opinionis est Romani Pontificis manifesta definitio in cap. officij de poenit. & remiss. vbi Papa scribit, non esse negandampoenitentiam mulieri adultere, aut que falsum supposuit partum, sed illi fore tanti criminis satisfactionem congruam iniungendam, etiamsi non proponat, nec velit crimen proprium reuelare. Quae quidem responsio varias habet apud Theologos, nedum apud Canonistas, interpretationes, quarum examen breuiter attingam, quibusdam aduersus eam decisionem praemissis obiectionibus. Illud sane primo loco eidem responso, satis valide opponitur, Quod restitutio rei alienae sit ad salutem necessaria, quemadmodum hac regula manifestum est, atque ita ad vitae veritatem pertinet, sed veritas vitae omittenda non est propter scandalum, quodcunque id sit, vtilius etenim scandalum nasci permittitur, quam veritas relinquatur, auctore Beda, cuius dictum relatum est in regul. qui scandalizauerit. de regul. iur. igitur ob scandalum imminens ex infamia, & morte adulterae, veritas vitae, id est, damni dati compensatio, & satisfactio permittenda non est. Aliter item argumentatio constat, siquidem scandalum fratris postponendum est veritati vitae, quae inest satisfactioni laesionis, ergo & fortiori ratione fama, & mors pro eadem vitae veritate posthabenda sunt: cum ea pro vitando scandalo sint offerenda, & nihili facienda: est equidem scandalum, quod fratri praebet occasionem ruinae, mortale crimen: si ex propria vi ad mortale crimen proximum allicit. Qui scandalizauerit, inquit Christus. vnum de pusillis istis, qui in me credunt, expedit ei, vt suspendatur mola asinaria in collo eius, & demergatur in profundum maris: ac rursus, vae homini illi per quem scandalum venit. Docet Thom. 2. 2. quaestion. 43. articul. quarto. vnde scandalum quod mortale crimen est, vt & alia peccata mortalia, effugiendum & vitandum ita est, quod potius omnia mala patiatur quis, quam peccato huic consentiat, cum nullum sit maius malum, quam peccatum. Et auctore Arist. 3. Ethic. capitu. primo. propter quaecunque durissima non est turpiter agendum. textus optimus in capit. sacris. de his, quae vi. quo in loco idem. & de veniali culpa adnotatum est per Panormitan. cui alios item auctores addidimus, & nos in Epitome de sponsalib. secunda parte, capit. tertio. §. quarto. numer. tertio. fit igitur, vt mulier adultera iuste excusari non valeat, si ob vitandam mortem, ob effugiendam infamiam, missam faciat damni per eam illati satisfactionem, quae absque mortalis culpae labe omitti non potest. Verum ad intellectum huius obiectionis, quae poterat longius comprobari ex his, quae passim traduntur in hoc tractatu, dum plura congeruntur, quae fieri itidem cum scandalo minime prohibentur, imo fieri debent, nec omittenda sunt: [art. 4] oportet scandali vitandi rationem altius repetere. est vero scandalum dictio Graeca, & ea est iuxta latinam traductionem, offendiculum, & significat mali quandam occasionem, quae ruinae causam det, quasi cadendi occasio, si quid obstet eunti: & impactio pedis. capit. diffiniuimus. decimaoctaua quaest. secunda. explicat diuus Hieronymus Matthaei, capit. decimoquinto. Hoc autem bifariam distinguitur, quia aut est datum, aut acceptum. Scandalum datum est, auctore Hieronymo, dictum vel factum minus rectum, quod ex se alteri occasionem praebet ruinae: hoc dicitur scandalum actiuum ab scholasticis: & semper est peccatum in eo, qui scandalizat. Cum ipsum opus sit peccatum, vel habens speciem peccati: qua ratione propter proximi charitatem, & hoc ipsum opus habens mali speciem, agendum non est, ne proximus pedem ad id impingat & labatur. Nam in hac via spirituali nihil ex se potest disponere, aut occasionem praebere spiritualis ruinae, nisi habeat aliquem defectum rectitudinis: id etenim quod est perfecte rectum, potius instruit, & munit proximum ad tutum viae progressum, quam ei praebeat ruinae occasionem. Sic & Tertullianus libr. De virginibus velandis: Scandalum, inquit, non bonae rei, sed malae exemplum est, aedificandi ad delictum: Bonae res neminem scandalizant, nisi malam mentem. Haec ille. De hoc scandalo accipiendum est, quod Christus Iesus in Euangelio praedixit, Matthaei capit. decimooctauo: Vae homini illi, per quem scandalum venit. Est aliud scandalum, quod dicitur acceptum, seu passiuum, & hoc est peccatum proueniens ex bono alterius opere, aut saltem ex facto, quod mali speciem non habet, contingitque proprie scandalum hoc in eo, qui scandalizatur. quod constat ex his quae late traduntur per Felinum in capitul. nihil. de praescriptionibus. post Archidia. in capit. prima actione, de consecra. distinct. secunda. Dominic. in capitul. licet. 45. distinct. Card. in Clement. prima de offic. ordin. Hostiens. in Summa de renunciatione. §. penult. versicul. est autem scandalum. Diuum Thomam secunda secundae quaestion. 43. articul. primo & secundo. de hoc duplici scandalo acturus, illud in primis adnotabo: scandalum actiuum semper vitandum esse, ea ratione & cura, quibus tenemur caetera peccata effugere. Est etenim peccatum ex eo, quod in via spirituali opponitur obex alteri: id vero contingit dupliciter. Vno modo, si praebens scandalum directe, & ex intentione, seductione, inductione, vel exemplo contendit proximum in ruinam conijcere, atque illum ad peccatum allicere. Quod sane peculiare peccatum est in propria per se specie scandali constitutum, idque virtuti correctionis fraternae suapte natura contrarium, quae virtus in hoc exposita est, vt bonum spirituale fratris promoueamus. Vnde scandalum istud ex intentione speciali sortitur rationem specialis peccati. Altero modo contingit scandalum per accidens, hoc est, praeter intentionem agentis, cum quis peccatum, vel opus, quod illius figuram habere potest, alia intentione faciat, quam vt fratrem praecipitet: tametsi is ob eius imbecillitatem inde in praecipitium ruat, & scandalizetur. Tunc enim hic non constituitur speciale scandali peccatum, cum minime constituat peccati speciem, quod est per accidens. habet tamen negligentia incaute agentis generalem, ex accidenti scandali rationem, iuxta ea, quae docet pulchre Thomas, d. q. 43. art. 3. Peccatum vero scandali potest esse veniale, cum vel inductio non fit nisi ad veniale peccatum, vel quis ex veniali negligentia, vel leui in consideratione quid facit, vnde alter scandalizetur: mortale tamen potest esse, si quis vel ad mortale peccatum alterum inducit, aut per grauem negligentiam talem praebet occasionem. ita quidem, vt scandalum ex intentione agentis procedens, mortale sit, vbi intentio ad mortale tendit, veniale tandem, cum agens intendit proximum in venialem culpam dare precipitem. At scandalum per accidens contingens, peccatum est mortale, si actus, a quo procedit, mortalem culpam habeat, vel si quis per grauem negligentiam salutem proximi contemnat, non praetermittens ea, quae proximo nocere possint. Sic & veniale peccatum erit scandalum per accidens, cum actus habeat venialem culpam, vel specialem mali, modo veniali negligentia hic posterior actus, & in consideratione quadam fiat, quae quidem resolutio traditur a diuo Thoma in dict. q. 43. art. 4. Ex quibus aliquot ad euidentiorem rei cognitionem colliguntur. Primum, quod is proprie peccat speciali peccato scandali, qui fratrem inducit ad consensum fornicationis, furti, adulterij, & similium criminum, vt consentiens incurrat malum culpae. Hoc etenim opus directe tendit aduersus correctionem fraternam, cum ex eo laesio animae contingat: idcirco hoc est speciale peccatum scandali. Nam hic, qui alterum prouocat ad peccatum, non propter hunc finem, vt is malum culpe contrahat, sed vt ipsius inductoris libidini, & voluntati satisfiat, nempe, qui mulierem verbis, donis, & blanditijs inducit in adulterium, vt secum fornicetur, non peccat peccato scandali: sed haec inductio ad id pertinet crimen, quod per eam persuadetur, sicuti Caiet. explicat super Thomam, d. q. 43. art. 1. Secundo constat ex his scandalum vtrunque per accidens, scilicet, & ex propria, & formali intentione contingens, alteri prestare & praebere occasionem peccandi, non per accidens, sed per se, quia etiam si deficiat operantis intentio ad occasionem ruinae alterius, ipsum opus sui ratione, & natura propria inducit proximum ad peccandum, & peccato occasionem dat, auctoribus Thoma, & Caiet. dict. art. 1. in responsione ad quartum. Tertio subdeducitur, quod licet in vtroque scandalo actiuo ex propria natura, & per se, contingat, & detur occasio ruinae. ipsum tamen scandalum potest recte distingui in scandalum per se, & in scandalum per accidens, sicuti superius adnotatum est. Quarto infertur, occasionem ruinae & peccati posse contingere & praeberi dupliciter. Per se quidem & per accidens: per se inquam, contingit, cum quis malum, vel quod speciem habeat mali, operatur: intendens ipse alium inducere in ruinam: aut hac intentione deficiente, ad peccatum ipsum opus tendat alium allicere propria natura, quia speciem habet mali. per accidens datur occasio peccandi, cum opus aliquod nec prauum est, nec mali speciem habet, & tamen frater ex eo assumit occasionem peccandi. Haec etenim occasio per accidens, non propria vi, & natura operis contingit. Quod explicat Thom. in d. responsione ad quartum. Quinto apparet, scandalum tunc esse speciale peccatum, vel ad id reduci, cum actus fit directe, & ex intentione operantis dirigitur ad labefactandum proximum, quo quidem casu scandalum per se speciale peccatum est. reducitur item scandalum ad speciale peccatum, quando absque intentione alliciendi opus fit, quod tantum habet speciem mali: malum tamen non est. Quod si scandalum contingat per accidens ex opere malo alia intentione perpetrato, quam vt quis fratrem praecipitem det, tunc non constituitur speciale scandali peccatum. Sed inest circunstantia grauitatis huic operi, ex eo, quod ita incaute quis peccauerit, vt occasionem ruinae proximo dederit, quemadmodum subtiliter explicat Caiet. d. q. 43. artic. 1. & in summa, in verb. scandalum. Hoc vero scandalum actiuum semper omnino vitandum est, & summopere vti peccatum effugiendum, nec vlla ratione permissum extat: idcirco Bedae sententia in eo accipienda non est, dum edisserit, vtilius scandalum nasci permittitur, quam veritas relinquatur. Etenim si permittamus hoc scandalum nasci, veritas manifeste relinquitur: & si id euitemus, veritatem ipsam, rectam rationem ac diuina praecepta sequimur, cum peccatum satis pernitiosum effugiamus. Postremo ex supra dictis colligitur, veram rationem scandali actiui non in hoc consistere, quod alij actu accipiant scandalum, & delinquendo in praecipitium labantur, sed in hoc quod offeratur causa vel occasio peccandi. vnde potest esse scandalum actiuum, & sic offendiculum in habitu absque scandalo passiuo, id est, absque ruina & offensione. Quod radicitus deducitur ab his, quae Thomas dict. quaest. 43. scribit, & docet eleganter Dominicus a Soto in eruditissimis super Epistolam Pauli ad Romanos commentarijs, cap. 14. idem ostendit Alfonsus a Cast. & probat subtiliter in lib. 1. de iust. haeret. punit. cap. 20. Est & aliud scandalum, quod dicitur proprie acceptum, & non datum, & id passiuum appellatur speciali quadam ratione. Est etenim peccatum proueniens ex bono opere, vel dicto alterius, aut saltem ex eo dicto vel facto, quod nec malum est, nec mali imaginem habet. Dicitur acceptum, & non datum, quia ex ea re, quae apta non est ad dandam occasionem mali, aliquis peccandi occasionem accipit. Hoc autem scandalum passiuum non potest esse, nisi peccatum, etenim nihil aliud est scandalizari, quam peccare exemplo vel causa alterius, qua ratione passiuum scandalum semper est peccatum in eo, qui scandalizatur, secundum Thomam dict. q. 43. art. 2. speciale vero peccatum non est, nec esse potest, quia ex dicto vel facto alterius, contingit aliquem incidere in quodcunque genus peccati: sumere autem peccandi occasionem ex opere alterius, non constituit specialem rationem peccati, cum non inducat vitium speciali virtuti oppositum, vt idem Thomas explicat, art. 3. In hoc tandem scandalo passiuo intelligendum est quod Beda docuit, scribens, vtilius scandalum nasci permittitur, quam veritas relinquatur, quae regula omnino accipienda in eum sensum est, vt de triplici veritate eam intelligamus, videlicet, vitae, iustitiae, & doctrine. Nec enim veritas vitae, nec doctrinae, nec iustitiae, omittenda est, propter vitandum scandalum proximi: lex namque charitatis, quae dictat, vt plus te quam proximum ames, eadem praecipit, vt plus in te, quam in proximo peccatum vites. Peccaret autem quis omittens veritatem vel vitae, vel iustitiae, vel doctrinae, igitur veritas omittenda non est vt scandalum, & sic peccatum proximi euitemus. ita quidem interpretantur eam regulam, glo. & Canonistae, in dict. cap. qui scandalizauerit. Thom. diligenter in dict. q. 43. artic. 7. & 8. Alex. Halensis 2. part. q. 189. membro 6. Adrianus quodlib. 1. art. 2. & 3. Alfonsus a Cast. lib. 1. de iust. haeret. punit. cap. 20. Quamobrem oportet praenotare, quod veritas dictat, & intendit ad aequationem rei ad intellectum: omne quidem illud, quod intellectui recto seu ratio ni conforme est, & adaequatum, dicitur verum: adaequatum item dicitur intellectui, omne id quod est tale, quale debere esse ratio ipsa dictat: sic sane rectitudo operis procedentis ab anima, veritas vitae appellatur, & ideo veritas vitae, id est, quicquid in propria specie est conforme rationi, & adequatum intellectui recto, propter scandalum omittendum est. Quia vtilius scandalum nasci permittitur, quam quod veritas relinquatur, vnde plura deduci poterunt, quae huius quaestionis faciliorem reddant examinationem. Primum inde apparet, nun quam omittendam fore veritatem disciplinae ob euitandum scandalum, intelligendo veritatem doctrinae, quo ad id, quod docetur. non enim licet, nec licuit vnquam falsum docere, nec id conuenit rationi, nec intellectui recto, vtcunque scandalum etiam maximum immineat, nec possit aliter vitari, quam si falsum praedicetur, & doceatur: hoc corollarium probat Thomas in dict. q. 43. art. 7. ad 2. idem sensere Alex. Alensis. Adrianus, & alij, cum ad salutem necessarium praecise sit, non docere falsam doctrinam: ea vero quae sunt necessaria ad salutem, nullo pacto debent omitti ob scandalum proximi vitandum, esset profecto tunc inordinata charitas, siquidem peccaret quis ob euitandum in proximo peccatum, quod non licet. Secundo subinfertur, veritatem doctrinae quantum ad actum docendi, posse ad tempus omitti propter scandalum, quod oriretur ex ignorantia pusillorum. actus namque docendi inter misericordiae opera computatur, & est eleemosyna spiritualis, quae quidem opera differri possunt ob euitandum pusillorum scandalum ad tempus, donec aptiori loco, & congruo magis tempore fieri cum maiori vtilitate possint, cum rationi conueniat haec opera congruo loco, & tempore fieri: ne quis teneatur ex necessitate salutis ad actum docendi, nisi opportuno tempore, quo magis docere, quam irritare pusillos valeat. Iuxta ea, quae de correctione fraterna tradit Thomas in 4. distinct. 19. q. 2. artic. 3. Quod si iam ita processum fuerit, vt scandalum hoc ex actu docendi malitiosum sit, procedatque & oriatur ex malitia potius, quam ex ignorantia, non est doctrina ob scandalum omittenda: praesertim vbi docendi actus necessario incumbit alicui, vel ratione officij, vel propter necessitatem ignorantis. Sic eleemosyna propter vitandum scandalum omittenda non est, quoties proximus habet extremam necessitatem, secundum Thomam, dict. art. 7. sicut nec vllo pacto licet innocentem occidere ob scandalum vitandum, quod fatetur Bart. in l. penult. ff. de sicar. non enim ipsa prouidentia diuina ita constituit genus humanum, vt posset contingere, necessarium fore ad Reipublicae salutem, innocentem occidi, nec potest rationi, aut recto iudicio congruere, quod innocens occidatur ob scandalum effugiendum. Tertio hinc apparet, posse quempiam & debere omittere diuinarum missarum solennia, & abstinere ab auditione missae, etiam diebus festis, ob euitandum scandalum eorum, qui censent, & existimant eum esse excommunicatum: tametsi vere excommunicatus non sit, quod probatur argumento text. in cap. illud. de cleric. excomm. minist. & praeterea rationi consentaneum est, minime expedire, imo potius nocere, quod quis audiat missam cum scandalo eorum, qui absque malitia iustis quibusdam causis existimant eum esse excommunicatum, & ideo abstinere debet is a diuinis, donec palam fiat eum excommunicatum non esse. Quarto ex his deducitur falsum esse, quod ad d. reg. Qui scandalizauerit. scribit Panorm. asseuerans Bedae dictum, & eam regulam procedere in iudice, & teste, non in alijs, cum extra iudicium & testimonium veritas omitti possit ob scandalum vitandum: ita ipse Panormit. post Innocent. in dict. cap. officij. de poenit. & Felin. in capitul. nihil cum scandalo. de praescription. 3. colum. Nam ex praemissis apparet tam in iudicio, quam extra, & vbique in actibus mortal. l. cum esset regulae: vt vtilius scandalum nasci permittatur, quam quod veritas relinquatur: quandoquidem nullum possit vere discrimen constitui inter actus iudiciales, & extraiudiciales: cum plerunque iudex ob vitandum scandalum aliquid diffinire & decernere possit, aut omittere, quae alioqui cessante scandalo iniuste fierent, vel omitterentur, sicuti statim manifestum fiet: qua ratione interpretatio Panormit. omnino aliena est a sensu eius actoris, quem interpretatur. Beda etenim Marci capitulo nono, ita scripsit: Nota quod in bono opere nostro aliquando cauendum est scandalum proximi, aliquando pro nihilo habendum. in quantum sine peccato possumus vitare proximorum scandalum, debemus. Si autem pro vitare scandalum sumitur, vtilius nasci permittitur, quam veritas relinquatur. Hactenus Beda. a quo nihil magis alienum est, quam quod eius verba tantum in iudice & teste accipiantur, quae Theologis & viris doctissimis passim omnium consensu in vniuersum accepta fuere. atque ita Panorm. & aliorum sententiam falsam esse censent Adrian. in 4. sentent. tract. de restit. fol. 7. Ioan. a Medina. de contract. q. 3. 4. caus. & Castr. de potest. legis poenalis. lib. 2. c. 11. Quinto manifeste colligitur, non esse congruam, nec defendi posse eam distinctionem, qua hac in re quidam vsi fuere, existimantes, precepta iuris naturalis, vel diuini, praetermittenda non esse, ob scandalum vitandum: praecepta autem iuris positiui ea ratione omitti posse: ita sane post Innocent. visum est Antonio in c. nisi cum pridem. §. pro graui. de renunciat. Caro. & Imol. in Clem. 1. de immunit. eccles. Dec. in cap. cum teneamur. de praebend. Felin. in d. capit. nihil. colum. 3. nam si veram regulae rationem pensitemus, & praecepta iuris diuini ac naturalis ob scandalum euitandum praemitti poterunt, quoties ratio dictat id ita conuenire, & salubre esse. & item praecepta iuris positiui plerumque non erunt omittenda ob scandalum vitandum, si rationi & recto intellectui minime congruit eorum omissio, quia secundum scandali circumstantiam, & praecepti vtilitatem, vtilius sit scandalum nasci, quam quod praeceptum omittatur. Sexto, hinc aperitur sensus glo. in dict. reg. qui scandalizauerit. quae ad interpretationem illius regulae censet, ea praecepta, quae sunt adeo firma, vt nullam admittant dispensationem, non esse propter scandalum euitandum omittenda. cap. etsi illa. 1. q. vltim. at ea, quae dispensationem admittunt, ob scandalum praetermittenda fore. Est etenim gloss. sensus, quod ob euitandum scandalum nemini est facienda iniuria, nec omittendum id quod rectum est, ac rationi & recto intellectui conuenit. Nam praecepta quatenus continent inter homines communem vtilitatem & iustitiae ordinem, vt nulli fiat iniuria, cuilibet reddatur debitum. item vt rectum, & reipublicae vtile fiat: immutabilia sunt, nec dispensationem admittunt, etiam ab ipso Deo, qui secundum Apostolum fidelis permanet, & negare seipsum non potest, secundum Paulum, secunda ad Timotheum capit. 2. Negaret vero seipsum, si ordinem iustitiae auferret: & ideo nec Deus ipse dispensare potest, vt homini liceat ab ordine iustitiae declinare, vel inordinate se habere ad Deum: sicuti docet diuus Thomas 1. 2. q. 100. art. 8. Sic secundum eundem praecepta Decalogi, quo ad rationem iustitiae, quam continet, immutabilia sunt, nec dispensationem admittunt etiam ipsius Dei, tametsi quo ad applicationem praeceptorum actibus particularibus, eadem praecepta admittant diuinam & humanam interpretationem. Diuinam inquam in his, quae secretam habent diuinae prouidentiae dispositionem, vt mandatum occidendi innocentem Isaac. Deus etenim, qui dominus est vitae & mortis, quique iustos & iniustos ob primi parentis peccatum, mortis supplicio punire potest, is peculiari quadam ratione nobis occulta potest permittere, & praecipere innocentis occisionem. Nec per hoc violatur praeceptum illud, non occides, quia non est haec iniuriosa occisio. Sic & Osee accedens ad mulierem fornicariam iussu Dei, moechatus non est: quippe qui accesserit ad eam, quae propria erat vxor, secundum mandatum Dei, qui fuit matrimonij institutor & auctor. Explicat optime distinctionem hanc Dominic. Soto. libr. 2. de iust. & iur. q. 3. art. 8. & versic. & per haec. Humana autem interpretatio praeceptorum Decalogi tunc contingit, cum in actibus particularibus detentio rei alienae iudicatur licita & debita, cum hominis occisio censetur iusta, & minime iniuriosa. In quibus sane casibus ipsius iustitiae ordo, qui per praecepta Decalogi significatur, & proponitur obseruandus, nequaquam violatur. vnde quae pertinent in specie, & in actu particulari ad debitam iustitie rationem, cum immutabilia sint, nec dispensationem admittant, ob scandalum vitandum omitti non possunt. Quo fit, vt actus mali, qui nulla circunstantia licere possunt, qualia sunt adulterium, fornicatio, falsum testimonium, innocentis occisio, & his similia, ob vitandum scandalum minime permittantur. idem ipse in tractatu iusti metus, probaui, in epitome, de sponsalib. 2. part. c. 3. §. 4. num. 5. Septimo ab eadem radice constat ratio tex. in cap. 2. de noui oper. nunciat. cuius haec sunt pulcherrima & insignia verba, cum sacrae scripturae testimonio debueras didicisse, quod licet opera illa, quae sine mortali peccato omitti non possunt, non sint pro vitando scandalo dimittenda, nec ea debeant pro vitando scandalo committi, quae sine mortali peccato committi non possunt: ab his tamen quae sine mortali peccato committi possunt pariter, & dimitti, sit pro scandalo tollendo cessandum, & eis etiam pro vitando scandalo resistendum. Hactenus doctissimus ille vir, & Theologiae eruditione, & summi Pontificatus vere pastorali cura insignis Innocentius Tertius, a quo plane constat vera interpretatio tex. in dict. regul. qui scandalizauerit. vt tandem quod ita peccatum est, vt nullo pacto absque mortali culpa, vel omittatur, vel committatur, minime sit nec committendum, nec omittendum ob vitandum scandalum, ne quod rectum est, & rationi consonum, turpiter praetermittatur. Octauo, quamuis iure naturali, & diuino praelatis, & [art. 5] superioribus obediendum sit sub peccati poena, Prouerbiorum cap. octauo. cap. quo iure. 8. distinct. capitul. quod praecipitur. decimaquarta. quaestion. 1. capit. secundo. de maior. & obed. cap. omnis anima. de censib. c. 13. Roman. tamen propter scandalum vitandum omitti iuste potest obedientia haec. quod probat text. optimus in capitulo, si quando. de rescript. Et in l. si vindicari. C. de poenis. quae quidem constitutio habuit originem ab eo, quod de Caesare Theodosio scriptum est libro 11. Ecclesiast. Historiae capit. 18. & capitul. tum apud Thessalonicam. 11. q. 3. a diuo item Augustino lib. 5. de ciuitat. Dei, cap. 26. cuius & nos meminimus lib. 2. Variar. resolut. cap. 8. numero primo. Cum enim apud Thessalonicam seditio esset exorta, & quidam ex militaribus impetu populi fuisset extinctus, Theodosius ex improuiso plebem ad ludos congregatam, a militibus obtruncari iussit, atque cum a Sacerdotibus redargueretur, agnouit culpam, legemque sanxit, vt sententiae Principum super animaduersione prolate, in diem tricesimum ab exequutoribus differrentur: quo locus misericordiae, vel poenitentiae non periret. fuit namque Theodosius clementi ac misericordi animo praeditus, seueraque praecepta dilatione modica interdum molliebat, auctore Paulo Diacono, libr. 13. Nec tantum est supersedendum obedientiae superioris ad vitandum scandalum, cum ipse superior quid iniquum praecipiat, sed & cum aliquid iustum praeceperit, ratio siquidem vitandi scandali operatur, vt tunc cesset lex illa, quae dictat superioribus obtemperandum fore. hoc probatur in capitul. cum teneamur. de praebend. iuxta expositionem Cardin. ibi, dum solam rationem scandali sufficere censet Romanus Pontifex in specie illa, vt eius literis minime obtemperetur. facit optima gloss. in cap. 2. 52. distinct. quae probat, electionem alioqui iuste factam, irritam fieri, & reuocari ob vitandum scandalum, not. Abb. in c. 1. colum. 2. de elect. Felin. in d. c. nihil. 2. col. Decius in dict. c. cum teneamur. quibus adstipulatur text. singul. in c. nisi cum pridem. §. pro graui quoque scandalo. de renunciat. & in capit. quaesitum. vbi Panormitan. de rerum permutatione. Hinc sane fit, vt ratione vitandi scandali, possit Romanus Pontifex aliquem priuare beneficio ecclesiastico, cuius titulum Canonicum habebat: si commode fieri potest, dato alio itidem beneficio, vel damni laesione compensata, tradunt Romanus in singulari 794. Hippolitus in singulari 683. & 634. Innocent. in dict. capit. nisi cum pridem. gl. in c. Episcopus de loco. 7. quaestione prima. & ibi Archidiacon. Frederic. de permutatio. benefic. quaestione vigesimaquinta. & Card. Clem. prima quaestione quarta. de rerum permutation. potius quidem expedit Reipublicae, quod quis re propria priuetur, quam quod scandalum oriatur, cum id aliter vitari nequeat: nec ex malitia procedat. Scandalum namque malitiosum nequaquam est considerandum, quoties tendit in laesionem eorum, qui malitiam & iniquum animum habent. Hic sane fit, vt cum scandalo minime sit obediendum superiori, etiam Papae, quoties rectitudo rationis dictat potius expedire quod non obtemperetur, quam quod scandalum oriatur, etiam si superior praeceperit obedientiam, non obstante scandalo. nec enim potest id superior praecipere, cum sit contra charitatem, quae finis debitus est praecepti, prima ad Timoth. cap. primo. & praecipue cauere debeant praelati subditorum scandalum, c. cauendum. decima quaestione tertia. vnde superior potestatem non habet aliquid praecipiendi etiam dato scandalo, sicuti censent Bald. in leg. rescripta. C. de preci. imp. offer. col. secunda. & Decius cap. si quando. de rescript. colum. 2. quidquid ipse, & Abb. senserit in d. cap. cum teneamur. His omnibus accedit, quod licet alioqui praeceptum superioris in dubio praesumatur iustum, cap. si quid culpatur. 23. q. 1. glos. in c. ad aures. de temp. ordin. cap. in praesentia. de renunciat. c. itane. 32. q. 5. gloss. in cap. ex tenore. & ibi Docto. de sent. excom. gloss. in c. 2. de maior. & obed. notat Paluda. in 4. distin. 19. q. 4. col. 3. attamen poterit differri eius exequutio, quoties maius damnum timeretur ex ea, quam ex dilatione, quae fit, donec appareat de vera praecepti iustitia, secundum Adria. quodlib. 2. vers. pro solutione. Domini. a Soto in relectio. de secreto. 2. membro. q. 3. conclus. 1. & 2. & Mart. Azpilcueta in c. inter verba. 11. q. 2. corol. 53. Nono a supra dictis deducitur vera interpretatio tex. in c. nihil cum scandalo. de praescript. quo responsum est, praelatos posse iuste omittere rerum ecclesiae repetitionem, ob scandalum vitandum. Nam [art. 6] praelati tenentur bona & patrimonium ecclesiae repetere ab iniquis possessoribus, & ea illaesa seruare, alioqui mortaliter peccant. text. in cap. in canonibus. in verb. iniquum. 16. q. 1. gloss. in c. ea. de offic. Archid. notat diuus Thomas dict. q. 43. art. vlt. est etenim praelatis necessaria necessitate salutis, rerum ecclesiae repetitio & defensio. & sic Thomas Cantuariensis Archiepiscopus laudatur, qui cum scandalo regis, & totius regni bona ecclesiae repetere conatus est. text. in c. sicut dignum. de homi. vnde non est omnino expedita responsio text. in dicto capitul. nihil. quamobrem est adnotandum, quod si scandalum hoc procedat ex ignorantia vel infirmitate, tunc scandalum istud tollendum est per congruas admonitiones: & interim differri poterit repetitio rerum ecclesiae ad tempus. sed si scandalum ex malitia procedat, repetenda sunt ecclesiarum bona non obstánte scandalo, sicut Thomas explicat, dict. quaest. 43. art. vltim. & adnotarunt Doct. in d. c. nihil. ac colligitur ex his, quae modo exposita fuere in hoc scandali tractatu, quibus duo addenda sunt. Primum, quod licet rerum ecclesiae repetitio minime sit differenda ob euitandum malitiosum scandalum in illis, qui ex malitia scandalizantur: differenda tamen est propter temporale, vel spirituale damnum, quod alijs imminet, si repetitio fiat. etenim si praelato repetente res ecclesiae a principe, qui ex malitia scandalizatur, sequeretur, aut timeretur auersio populi a fide ex persuasione principis imperantis, aut graue dissidium in ipsa plebe: tunc consultius est, repetitionem rerum ecclesiae in tempus commodius differri, quam tanta cum iactura modo repeti, secundum Caiet. in d. artic. vlt. Alterum quod diui Thomae resolutioni additur, rectam quandam rationem prae se ferre videtur. Quia si praelatus speret, & suspicetur minori cum scandalo res ecclesie posse alio tempore repeti, differenda est repetitio in illud vsque tempus, etiam si scandalum sit malitiosum: quod sentiunt Abb. & Doct. in d. c. nihil. argu. text. in cap. quando. 11. q. 3. Sic denique Thomas Cantuariensis Archipraesul laudatur, vel quia scandalum a malitia procedebat, nec sperabat posse res ecclesiae alio tempore commodius repeti: imo suspicabatur ex repetitione etiam maximo cum scandalo, occupatores, & violentos rerum ecclesiae detentores labente tempore ad frugem melioris vitae redituros, sicuti & Adrian. explicat in d. quodlib. 1. art. 3. Decimo, vt ad propositam a nobis quaestionem, a qua longius digressi fuimus, tandem redeamus: hinc aperitur intellectus ad text. in d. cap. officij. de poenit. & remiss. tolliturque fortis, quam illi opposuimus, obiectio. recta siquidem ratio dictat, quod res aliena domino reddatur, damnumq; alicui illatum resarciatur: modo id fiat absque proximi maiori laesione corporis, vel famae. nam alieni retentio tunc illicita est, & iure naturali, diuino, & humano reprobatur, cum inuito domino contingat. at si voluntas adsit domini expressa, praesumpta, debita, vel licita, retineri alienum absque salutis spiritualis periculo potest, in hac vero specie dominus iuxta rectae rationis iudicium debet velle, quod cum tam graui damno, quale est mortis periculum, aut famae dispendium: res propria sibi non restituatur, ex quibus consequitur, non esse in hoc casu necessariam rei alienae restitutionem praecise ad salutem animae: cum mulier adultera non teneatur de necessitate salutis reuelare proprium crimen, & ideo cum regul. qui scandalizauerit, intelligenda sit de veritate, vitae, iustitiae & doctrinae, quoties veritas est ad salutem necessaria, non est inconueniens, veritatem hanc ab adultera ob effugiendam necem propriam, & vitandam infamiam, ac mariti scandalum, relinqui & omitti. Tandem ad formalem responsionem obiectionis negandum est, non esse necessarium ad salutem, nec pertinere ad veritatem vitae, aut iustitiae, aut doctrinae: de quibus iuris regula tractat, quod adultera proprium crimen reuelet cum periculo mortis vel infamie, etiam si reuelatio vtilis futura sit ad illati damni reparationem. ad haec facit text. in cap. ne quis arbitretur. vers. illud. 22. q. 2. vbi propter vitandum scandalum non est alicui propria res restituenda, nempe gladius: si illum habens suspicetur dominum cum eo peccaturum, aut malum commissurum. textus ad idem in l. bona fides. ff. deposit. nec ex hoc iuris naturalis praecepto iniuria fit, cum id ad specialem istum actum minime possit applicari, vt constat rectae rationis examinatione: quod & nos probauimus 2. parte Epitomes de sponsalib. cap. 6. §. 9. num. 2. Sed & secundo loco aduersus decisionem tex. in d. c. officij. opponitur. Fama etenim & si sit res quaedam admodum preciosa, maximumque omnium bonorum exteriorum. c. deteriores. 6. quaestione 1. Aristot. lib. 4. Ethicor. cap. 3. vere tamen inter res exteriores connumeratur, & temporalis quaedam res censetur, & ideo licet maximae aestimationis sit, pecunia tamen potest compensari & aestimari, sicuti ipse adnotaui lib. 1. Variar. resolut. cap. 2. numero 8. ergo poterit contingere maius damnum dari mariti haeredibus ex occulto adulterio, quam ipsi adulterae ex eiusdem criminis reuelatione. Consequens hoc probatur, quia si constituamus adulteram extra periculum mortis cum solius famae iactura, quae non ita grauis sit, inspecta foeminae qualitate: ac demum sit ex aduerso patrimonium mariti amplissimum, satis apparet maiorem esse haeredum mariti iacturam, quam ipsius foeminae, quae adulterium commisit, quo ad famae laesionem. Nam licet aurum sit preciosius argento, potest sane argentum esse tantae quantitatis, aurumque minoris multo, vt maioris valoris sit argentum quam aurum. Tertio: Adultera, eam enim iterum constituamus a periculo mortis liberam, & immunem, propter crimen adulterij, culpa eius non est digna fama illa quam habet, dum occultum est adulterium. digna siquidem est poena saltem infamiae ob adulterium, iuxta notata in l. 1. ff. de his qui notantur infamia. igitur tenebitur adulterium prodere, praesertim ad vitandam proximi laesionem in patrimonio, etiam si eidem detrimentum famae immineat ex reuelatione, cum iuste mereatur famam amittere, quae tantum crimen commiserit, sicuti qui proximum infamia affecit, tenetur insontem ab hac ignominia, retractatione liberare, etiam cum periculo propriae infamiae, sicut & tenetur quis innocentem eius culpa, in vitae discrimen adductum a periculo vitae eximere, etiam cum propriae vitae dispendio. Huic tamen obiectioni satis respondetur, si illud adnotemus, neminem teneri se ipsum prodere, & infamare, etiam si crimen commiserit: textus in cap. si quis aliquando. §. non tibi dico, de poenit. dist. 1. Thomas 2. 2. q. 69. artic. 2. Quod si sit aliquis debitor alterius, quem insontem & innocentem falso testimonio infamauit, tenebitur etiam cum periculo similis infamiae, idem damnum illatum restituere: non tamen cum maiori damno, & periculo. oportet igitur examinare, an debitoris & creditoris equalis sit famae iactura, & tunc tenebitur debitor ad famae restitutionem. Sed si maior sit debitoris detrimentum, tunc omittenda est famae restitutio, ne fiat cum maiori damno debitoris, qui in maiori, & extrema honoris, & famae necessitate est constitutus. Nam licet teneatur quis famam restituere alteri aeque indigenti, etiam cum aequalis boni iactura, non tamen tenebitur famam alteri restituere cum maiori restituentis laesione, quam sit commodum eius, cui est facienda restitutio: aut saltem, cum is non patitur ex dilata vel omissa restitutione damnum ita graue, sicuti alter pateretur, vel ratione necessitatis extremae, vel ex eo quod alter passurus sit ex restitutione damnum famae, & honoris: dominus vero, cui est facienda restitutio, ex eius omissione tantum patiatur laesionem in diuitijs. esset etenim inordinata domini voluntas, & ideo minime obseruanda, si restitui sibi velit pecuniam, aut patrimonium cum graui debitoris iactura in rebus, quae maximae aestimationis censentur, qualis est fama. quamobrem non omnino vrget Romani Pontificis responsum, quod vltimo loco adducebam. plura tamen, quae hac in quaestione poterant examinari, omittens, aliquot adnotabo ad suprascriptae decisionis faciliorem interpretationem. Primum quidem Theologi & Canonistae in hoc conuenire mihi videntur, quod adultera habens patrimonium, ex quo valeat commode legitimis mariti haeredibus illatum damnum resarcire, tenetur id omnino facere: cum ea restitutio satis fieri possit absque iactura famae, vel honoris ipsius adulterae. qua ratione ad eius salutem spiritualem debet mulier adultera curam huius satisfactionis habere, secundum Abb. & alios in d. cap. officij. & Syluest. in verb. adulterium. quaest. 1. Secundo illud est obseruandum, quod si adultera non possit probare proprium adulterium, & sciat nihil pro futuram, & inutilem fore eius reuelationem, nec possit damnum patrimonio, & rebus proprijs resarcire, minime tenebitur crimen detegere. Nam praeterquam quod esset haec temeraria reuelatio & famae prodiga dissipatio, nequaquam obligatur adultera facere id, quod nihil ad damni illati reparationem conducit. atque ita in hac sententia persistunt omnes, qui quaestionem hanc tractauere. Sed quaeritur oportune an teneatur adultera filio spurio secrete adulterium detegere? sane quibusdam visum est, eam ad hoc non teneri, quia nec filius matri hoc asseueranti credere tenetur. iuxta gl. in d. c. officij. & in l. si posthumus. §. vltim. ff. de lib. & posth. etiam si sciat matrem adulterium commisisse, quod omnes fatentur. in c. per tuas. de probat. & in l. filium. ff. de his qui sunt fui. cum non sequatur necessario filium esse conceptum ex adulterio, eo quod mater fuerit adultera, text. elegans in l. miles. §. defun. ff. de adult. quo fit, vt mater adultera minime teneatur nec filio reuelare secreto adulterium, nisi viderit eam reuelationem vtilem certo futuram ad damni satisfactionem, nec inde timeat famae dispendium. Etenim quod probare conantur Paluda. in 4. senten. disti. 27. quaestion. 2. artic. 1. & Adria. in materia de restitutione, Fol. 7. existimantes, matrem adulteram teneri occulte filio spurio crimen adulterij detegere, etiam si certo sciat, filium minime illi crediturum, falsum est, & a rectitudine iustitiae alienum: & ideo improbatum a viro doctissimo Alfonso de Castro lib. 2. de potesta. legis poenal. capitu. 11. Fortassis tamen Paludani sententia posset admitti in hunc sane sensum, quod mater adultera in mortis discrimine constituta, dum ipsa instat mors, praestito iuramento, & adductis rationibus, quae possint filium persuadere, idem filio secrete denunciet, ipsum ex adulterio conceptum fuisse. poterit enim contingere, vt filius matri rem ita asseueranti, credat, abstineatque mariti haereditate. Fateor equidem adhuc & in hoc casu dubiam esse Palud. opinionem. cum & si possit ita accidere, vt filius matri credat, tamen credere non tenebitur: idcirco mater cogenda non est, crimen proprium in hoc ancipiti remedio cuiquam prodere, praesertim quod Paluda. & Adrianus eorum sententiam veram esse censent, etiamsi mater certo sciat, filium eidem non crediturum, quod non video posse iusta ratione defendi. Tertium constat omnium sententia, mulierem adulteram, quae adulterium detegere potest absque mortis & infamiae periculo teneri id reuelare: modo vel probare possit filium spurium esse, vel sciat eius reuelationem futuram vtilem ad illati damni restitutionem, quod minime controuersum est. Quartum hac in disceptatione negocium facessit: cum adultera non potest crimen prodere absque pericu lo mortis, vel infamiae, & certo scit, criminis reuelationem futuram vtilem, vel probare potest filium spurium esse: an teneatur hoc ipsum detegere? & sane Adria. d. tract. de restitutione in hanc iuit sententiam, vt censeat, adulteram teneri ad huius criminis reuelationem. idem Adria. quodlibet. primo articulo tertio, ad 2. respondit, posse adulteram differre ad aliquod tempus huius criminis proditionem: non tamen perpetuo eam omittere. cui obstat profecto text. in dicto capitulo, officij, qui difficilem habet alioqui interpretationem. Et ideo verius est, & his quae modo dicta fuere, magis consonum, in hac proposita specie, adulteram non teneri nec cum periculo mortis, nec cum discrimine famae se ipsam prodere, etiamsi certo sciat futuram vtilem eius criminis proditionem ad reparationem damni illati: nec filius spurius inique patrimonium mariti habet. quam conclusionem veram esse censent Innoc. Panor. & Doct. in dicto capitulo officij. per eum text. Scot. in 4. sent. d. 15. q. 2. Caiet. in 2. 2. q. 62. art. 6. super responsione ad 2. idem in opere 16. quaestionum. quaest. 14. Ioann. a Medina de restit. quaest. 3. in 4. causa. & Alfonsus a Castro lib. 2. de potesta. legis poenal. c. 11. Sylu. in verb. adulterum. q. 1. quorum opinio praeter auctoritatem Romani Pontificis in d. c. officij. probatur rationibus, quas paulo ante explicuimus. Ex quibus dubia sunt, & falsa videntur ea, quae hac in re Adr. & Maior. scripsere. primum etenim censet Adrian. in quodlibet. 1. art. 3. ad secundum, adulteram teneri ad huius criminis reuelationem aliquo tempore: licet eam possit quandoque non perpetuo differre. Nam si adultera propter periculum mortis, & infamiae, immunis est ab hac criminis proditione: nulli dubium esse potest, quin ipsa tuta sit a peccato, & libera, dum haec ipsa pericula immineant, instent, & appareant. Sic quod idem Adria. adnotauit asseuerans, non excusari adulteram a reuelatione, si periculum mortis instet ex malitia cognatorum ipsius mariti, qui eum forte minime iracundum ad vxoris occisionem commouebunt. eadem ratione corruit, quia parum refert, periculum adulterae immineat vel ex ira mariti, vel ex eius consanguineorum malitia, & persuasionibus: cum semper adsit periculum mortis, & sic ipsa causa, quae adulteram a reuelatione excusat. deinde nec Ioan. Maior in 4. dist. 15. q. 17. & in 3. distin. 37. quaest. 34. quaestionis huius veritatem attigit, dum existimauit, adulteram viduam iam, vel liberam, a periculo mortis, teneri adulterium detegere, etiam cum famae grauissima iactura: siquidem licet maius sit vitae, quam famae dispendium, attamen frequentissimo omnium consensu receptum est, satis sufficiens esse periculum, aut discrimen famae ad hoc, quod adultera interim excusetur a proprij delicti reuelatione. Sed si ad amussim examinetur secunda obiectio, quam ad textum in dicto cap. officij. excogitauimus: poterit, ni fallor, semoto vitae periculo constitui species quedam, in qua adultera teneatur crimen detegere, etiam cum famae iactura, si sciat vtilem futuram hanc reuelationem, & ei creditum iri: nempe cum tantum, ac tam ingens est patrimonium mariti, quod a legitimo successore inique aufertur adulterio vxoris, & spurio filio traditur, vt rectitudine pensata, arbitrio discretissimi viri, maius sit eius quam famae ipsius adulterae dispendium, quod mature, & diligenter est cogitandum. idem scribit Dominicus Soto, lib. 4. de iust. & iur. q. 7. artic. 2. ipse tamen etiam in mortis periculo hoc arbitrium admittendum censet. eum legito. Nec mihi placet cautela, qua vsam fuisse viduam quandam refert Andr. Alciat. lib. 3. de praesumpt. 37. praesump. & idem libr. 9. Parerg. cap. 12. Ea equidem vidua cum plures liberos haberet, quorum vnus esset adulterio conceptus, eis accersitis ad mortem veniens dixit: Filij mei, vnus vestrum est natus ex adulterio, & ideo bona mei mariti detinet indebite: ego vero priusquam ex hac vita migrem, ne moriar in hoc peccato, eum vobis nuncupare intendo: nisi vos inuicem remiseritis omne ius, quod habet alter aduersus alterum: tunc filij, cum quilibet de se ipso dubitaret, mutuo seipsos ab eo onere absoluerunt, & liberarunt, iusque inuicem sibi remiserunt. Nam licet eiusdem cautelae obiter meminerit Ioan. Maior. d. q. 17. tamen per eam minime tollitur damnum illatum ex adulterio: nec fit liberatio sufficiens, siquidem mutua haec absolutio spontanea non est, sed coacta, is etenim filius, qui legitimus est, nullum ex ea commodum habet, sed adhuc damnum patitur, nec id remisisset, si certo sciret, alterum fratrem adultero conceptum fuisse. imo coactus metu, ne forsan ipse a matre spurius manifestaretur, eidem liberationi consensit, qui consensus sufficiens non est. Quaeritur praeterea, [art. 7] cuius expensis fieri debeat restitutio, quoties creditor, cui est facienda, longe abest a loco vbi debitor habitat, & domicilium habet? Et glo. in c. cum tu. de vsucap. expressim tenet, restitutionem faciendam esse expensis creditoris absentis, quo in loco Panormit. Anan. Rauenna, & Doctor. communiter hoc verum esse opinantur, quando creditor abest a loco, vbi damnum illatum fuit, vel quo debitor inique rem ab eo extorsit: cum ipse debitor non mutauerit domicilium: tunc etenim expensis creditoris est restitutio facienda. Quod si debitor ipse a loco, vbi rem extorsit, vel damnum dedit, ibidem manente creditore, discesserit, tenebitur is proprijs expensis restitutionem ipsam ad exequutionem deducere, argumento l. cum res. ff. de legat. 1. quae in solutione legati hoc sane modo distinguit. Et tamen quoties restitutio expensis creditoris absentis fieri debet, omitti profecto poterit, aut suspendi, ac differri: si plus, vel tantundem expendendum est in restitutione ipsa facienda, quantum res ipsa principalis iuste valet, & aestimari potest. glos. in d. cap. cum tu. quam Doctores inibi communiter probant, & Syluest. in verb. restitutio. 4. §. vlt. ceterum haec distinctio locum obtinet in eo, qui iuste, & voluntate domini debitor est: & ideo qui inique habet rem alienam, & ratione acceptionis iniustae ad restitutionem tenetur, subiturus est expensarum onus, & omne damnum, quod ex ea restitutione processerit: cum absque vlla distinctione obligetur dominum possessorem facere rei propriae: idcirco parum refert, quod creditor post furtum, vsuram, aliámue iniquam acceptionem, a loco, vbi damnum illatum est, discesserit: secundum Caieta. in 2. 2. quaestione 62. articul. 5. sed praetermittendum non est ad huius opinionis examen, quod perfecta restitutionis ex equutio in hoc tendit, vt creditori nullum damnum sequatur ex iniqua occupatione alterius, hoc etenim vere est restituere. Nec tamen eidem debetur lucrum aliquod, sicuti manifestissimi iuris est. qua ratione si creditor nullas facturus esset expensas in exportandis rebus quibus expoliatus fuerit, vel quia absque vllis expensis eas secum tulisset, vel ante discessum, nisi damnum ei illatum per iniuriam foret, eas venditurus esset: tunc quidem debitor tenebitur ad expensas, quaecunque illi necessariae sint ad restitutionem: at vbi creditor ipse in exportandis rebus, etiamsi eis priuatus non fuisset, expensas facturus nihilominus esset: ad has certe tenebitur ipse creditor, non ad maiores: quod Ioan. a Medina explicat in tractatu de restitution. folio septimo. & sequentibus. Hinc fit, quod ipse debitor tenebitur certiorem facere creditorem huius sibi debitae restitutionis, vt ipse creditor certus de ea respondeat, quid velit agendum esse de rebus, quae sunt restituendae. atque ita sunt intelligenda, quae diuus Thomas scripsit in dicto articulo 5. Illud vero adnotandum est, quod quidam opinantur, [art. 8] debitorem posse omittere, ac differre aeris alieni solutionem, si creditor sit excommunicatus. idque probare conantur ex c. intelleximus. de iudi. vbi constat, excommunicatum non esse admittendum ad agendum in iudicio. item ex c. nos sanctorum. & c. iuratos. 16. quaest. 5. & c. vltim. de haeret. quibus auctoritatibus hanc sententiam veram esse opinantur, Abb. & Fel. in cap. inter alia. de senten. excomm. Abb. in c. veritatis. de dolo & contum. colum. 12. Decius in dict. c. intelleximus. ad finem Probus in cap. cum quis. 1. colum. de sentent. excom. in 6. Adrian. in 4. sent. q. 3. de clauibus. Nos tamen contrariam opinionem absque vllo dubio tenendam esse censemus, existimantes, minime excusari debitorem a restitutione, ex eo, quod creditor sit excommunicatus: ea etenim communio, quae leuis est, & contingere potest in solutione aeris alieni, nequaquam est prohibita. quemadmodum deducitur ex d. c. inter alia. c. quoniam multos. 11. q. 3. atque ita huius opinionis auctores habeo glo. Archid. & Doct. c. penult. 15. q. 6. Innocen. in dicto cap. veritatis. Ioan. Maior. in 4. senten. distinct. 18. q. 4. Syluest. in verbo, excommunicatio. 5. quaest. 12. Francus in capit. primo. de except. in 6. & Ioan. a Medina in tracta. de restitutione. quaest. 3. causa. 9. quibus non oberit text. in dicto capitul. intelleximus. quia loquitur in iudiciali exactione. textus autem in dicto capitul. iuratos. & in dicto capitul. vlti. de haeret. tractauere tantum de iuramento fidelitatis: a quo ecclesia absoluit subditos, propterea, quod eorum princeps sit excommunicatus: vnde non erit idem dicendum in debito aeris alieni, cuius solutio facillime creditori fieri potest abque vlla censurae ecclesiasticae laesione. idque maxime admittendum est, quandoquidem vsu forensi apud seculares iudices minime receptum sit, quod in d. c. intelleximus. fuit statutum. vt nos obiter attigimus libro 1. variarum resolutionum capite 18. numero. 5. # 2 SVMMARIVM. -  1 Quid sit restitutio, atque vnde procedat, quásque radices habeat? -  2 Tenetur quis ablatum restituere ratione acceptionis iniustae. -  3 Vsurarius tenetur restituere rationem acceptionis iniquae, id est proximo iniuriosae. -  4 Vsurarius mentalis, an teneatur restituere quod ei datum fuerit a debitore? -  5 Remissio libera vsurarum liberat omnino creditorem a restitutione, etiam si is non habeat animum restituendi. -  6 Quo iure, humano ne, an diuino sit facienda pauperibus restitutio? -  7 Humana constitutio non punit, nec punire potest actus interior es mentis. -  8 Mentalis vsurarius quis sit, & quo pacto possit in foro exteriori cogi ad restitutionem? SECVNDAE PARTIS RELECTIONIS INITIVM. REstitutio laesioni opponitur, nam & ea illud reddit, quod laesio abstulerat. l. quod si minor. §. restitutio. ff. de minorib. l. 1. C. si aduers. trans. l. sed si per praetorem. §. si feriae. ff. ex quib. caus. maior. Bart. in l. qui proprio. ff. de procurat. ideo in hac materia, quam tractamus, [art. 1] restitutio est illius rei redditio, quae ablata est, secundum Thom. 2. 2. quaestion. 62. arti. 1. qui probat eam ad iustitiam commutatiuam pertinere. Etenim sicut acceptio rei alienae actus est iniustitiae circa commutationem, ita & restitutio, quae ei opponitur, erit actus iustitie commutatiuae: cum per intelligentiam vnius contrariorum cognoscatur alterius intellectus, & percipiatur eius vis: auctore Aristotele 1. Topic. & 4. Ethi. capit. 1. sic idem Aristoteles libro secundo Rhetor. ad Theodecten scribit, quod contrariorum eadem est disciplina, sed contraria vis: id est, eadem est ratio cognoscendi contraria. quod & Dinus adnotauit in regula, possessor. de regulis iuris. in 6. in commutatiua autem iustitia potissime attenditur damni per acceptionem illati compensatio per redditionem, & aequalitatem: quemadmodum ex eodem Aristotele constat libro quinto Ethicorum: damnum vero infertur alicui varijs modis, per occupationem inquam propriae rei, per eiusdem rei detentionem, atque item per impedimentum, ne quis assequaur, quod ei debitum est: in summa reducitur laesio his modis contingens alicuius boni priuationem, cum is, qui detinet alienam rem, aut alteri debitam, eam videatur ab altero abstulisse: & eadem ratione, qui impedit, ne quis adsequatur bonum aliquod, plane dicitur bonum hoc ab altero auferre. Restitutio autem duas radices habet, a quibus omnino deducitur, ab acceptione scilicet, aut a re accepta. ab acceptione tunc procedit, quando quis ratione solius acceptionis tenetur alteri reddere quod suum est, aut ei debitum, vt in causis mutui, depositi, furti, rapinae, & similibus: in quibus adhuc obligatio restituendi regulariter datur, etiam si nec res mutuata, deposita, furto ablata penes accipientem sit. a re accepta, tunc deducitur restitutio, quoties quis rem alienam, aut alteri debitam habet: & ea quidem amissa cessat restituendi obligatio, sicuti diligenter tradidere Thomas & Caietanus, secunda secundae, quaestione sexagesima secunda, articulo sexto, & Dominicus a Soto libro quarto, de iustitia & iure, quaestione septima, articulo secundo. De acceptione licita hic minime agemus: ea etenim expedita est, praesertim quod data mora restituendi id, quod debetur alteri ratione acceptionis licitae, iam ea acceptio illicita fit, ob contrariam alterius voluntatem. de illicita vero acceptione regulam quandam constituere libet ad huius tractatus apertiorem cognitionem. REGVLA DE ILLICITA ACCEPTIONE. TEnetur quis [art. 2] ablatum restituere ratione acceptionis iniustae, siue ea sit iniusta in iniuriam proximi, siue quia lege prohibita. Prior pars regulae constat ex traditis per diuum Tho. & Caiet. 2. 2. quaest. 62. art. 1. 2. & 6. probatur, quia iniusta acceptio, quae proximum laedit, virtuti iustitiae opponitur, ac peccatum est: sicuti ratione manifesta constat: laesio autem aliter quam per ablati redditionem tolli nequit: igitur necessaria est ipsa restitutio, cum quis per acceptionem iniquam proximum laeserit. posterior regulae pars probatur in l. non dubium. C. de legi. in l. quemadmodum. C. de agricol. & censit. libr. 11. & in cap. qui contra iura mercatur. de regul. iur. in 6. in hac autem regula nomen acceptionis continet, non tantum ablatum illud, cum quid a proximo ex proprijs eius rebus aufertur, sed & damni illationem in eo, quod proximus habet, vel habere sperat, aut sibi debetur, lege iustitiae: tametsi damnum inferens nihil ex hoc vtilitatis, ac commodi accipiat. Nam qui alteri damnum in hac specie dat, procul dubio auferre censetur ab altero id, in quo eum laedit. auctore Thoma, d. q. 62. artic. 4. & Caiet. art. 6. opt. tex. in l. damnum. ff. de damn. infect. Primum ab hac regula procedit ratio: [art. 3] quare vsurarius ad restitutionem eius, quod per vsuras extorsit, omnino teneatur: fuit etenim ea acceptio iniuriosa proximo, & iniqua, atque ideo iure naturali, diuino & humano prohibita, sicuti & nos adnotauimus libro 3. varia. resol. c. 1. qua ratione immunis non erit a restitutione, etiam si quod extorserit perierit prorsus, nihilque vtilitatis ex eo habuerit, secundum Thomam d. art. 6. Ex hoc item deducitur examinatio tex. singularis in c. consuluit. de vsur. quo decisum est, vsurarium, quem vulgus mentalem appellat, teneri ad restitutionem eius, quod a debitore vltra sortem absque vlla pactione tacita, vel expressa habuit. Ex ea namque decisione plerique adnotarunt, quod libera donatio debitoris, occasione mutui facta creditori, nihil prosit ei habenti prauum animum: nempe recipiendi aliquid vltra sortem ab ipso debitore absque pactione vlla dante: cum alioqui si hanc spem non haberet, minime foret mutuaturus sortem. hanc conclusionem tenent Innocent. Abb. Anan. & Doctor. in dicto capitulo consuluit. Adrian. in 4. senten. in tract. de vsu. Iaco. Almain in 4. d. 15. q. 2. Ioan. Andr. in hac reg. peccatum. asseuerantes hoc, quod ita a creditore, hac sub spe, receptum sit, omnino esse restituendum. Quibus praeter auctoritatem text. in d. c. consuluit. suffragatur id, quod Bar. adnotauit in l. 1. ff. de donationibus. scribens, non esse donationem veram, nec perfectam, etiamsi donans sciat & existimet, nullam subesse dandi causam, modo recipiens opinetur id, quod datur, sibi debitum esse. idem notat Paul. Castr. ibi & in l. absenti. ff. eod. tit. fit igitur, vt in hac specie, [art. 4] cum mentalis vsurarius recipiat quid vltra sortem mutui ratione: alioqui non mutuaturus. non sit libera donatio ipsius debitoris, etiam si is absque vllo pacto, sciens nullam subesse dandi causam, id dederit. verum huic rationi responderi potest, dissimilimum esse Bart. casum ab eo, quem modo tractamus. siquidem mentalis vsurarius, cum recipit aliquid vltra sortem absque pacto certo, scit sibi illud non deberi, & gratuito dari: licet ea spe mutuum debitori dederit. & praeterea quamuis in specie per Bart. definita non sit donatio, est tamen irreuocabilis datio, vnde is, qui dedit, donatum repetens etiam re extante, submouebitur exceptione doli. Paul. de Castro in l. si tibi dederim. per textum ibi. ff. de donat. gloss. Bartol. Angel. Alexand. & Deci. in l. si ego. ff. si cert. peta. etiam si contrarium in hoc responderint Bald. Odofr. Oldrad. Fulgo. & Ias. in d. l. si ego. asserentes, posse rem donatam adhuc extantem repeti. Nam opinio gl. magis communis est. Deinde maxime differunt haec duo: nam vsurarius cum recipit datum sibi vltra sortem, habet animum id acquirendi, & voluntatem recipiendi, vt gratuito datum. at donatarius hanc voluntatem, nec animum non habet: quippe qui recipiat id, quod sibi datur, vt vere debitum. Sed & in vsurario mentali quem tractamus, quod is ad restitutionem teneatur, etiam tenuerunt Henric. in c. in ciuitate. colum. vltim. de vsur. gloss. in c. vlt. de simonia. & inibi Card. Ancha. in reg. peccati venia. q. 1. col. 6. de regu. iur. Lauren. a Rodulphis in tract. de vsur. q. 3. Card. in Cle. vnica. q. 24. de vsuris. Alex. cons. 93. lib. 6. cui vero sit haec restitutio facienda, non admodum inter huius opinionis assertores conuenit. ex eis etenim quidam censent, restitutionem pauperibus faciendam esse, non ei, qui dederit: ita quidem visum est Rainerio in summa tit. de vsur. versi. sed nunquid voluntas. Iacob. Almain. dict. q. 2. Caiet. 2. 2. q. 78. articul. 1. & Guidoni Papae, in tract. de contra. illicitis. numer. 15. Contrariam sententiam: imo quod hic mentalis vsurarius non teneatur ad restitutionem eius, quod libere datum fuerit absque vllo pacto a debitore: licet ob prauam intentionem debeat erga Deum agere poenitentiam. probat text. in simili quaestione in c. vlt. de simonia. cuius argumento ita tenent Paul. Eleazar in Clement. 1. de vsuris. Syluest. in verbo, vsuras. §. 3. Caiet. in quodlib. de vsura. c. 3. Richard. in 4. sen. distin. 15. q. 5. articu. 5. & ibi Scot. & Gabriel. quaest. 11. dubio penult. Bald. in l. penultim. ff. de condit. ob turpem caus. Alex. in l. si non sortem. §. 1. ff. de condi. indeb. Carol. Molin. de contract. nu. 6. quo in loco testatur hanc opinionem magis communem esse apud Theologos, vt tandem nulla hic constituatur obligatio restituendi nec ipsi debitori, nec pauperibus. Cui sententiae vere accedit Card. in d. q. 24. dum censet, hunc vsurarium mentalem inducendum esse ad restitutionem in foro interiori: non tamen compellendum. Nec praecise Innocen. priorem opinionem probat, sed eam esse tutiorem asseuerat. Non obstat decisio tex. in d. c. consuluit. quia ea intelligenda est, vbi sumus in dubio, an debitor vltra sortem dederit aliquid creditori libere, an coactus quadam occasione mutui accepti. est etenim tunc praesumendum, eam dationem omnino liberam non esse, sed procedere a causa, & radice mutui, secundum Syluest. in d. q. 3. licet in hac specie Caieta. in d. c. 3. contrarium teneat. ipse tamen asserit, vsurarium mentalem recipientem aliquid a debitore vltra sortem, si credat id sibi, nec gratis, nec libero animo dari, teneri ad restitutionem propter conscientiae laesionem, etiamsi vere animo libero datum sit: & haec obligatio manet donec laesio conscientiae per scientiam, aut alias cessauerit. in quo idem tenet Catharinus lib. 6. aduersus Caiet. eum nihilominus erroris arguens, eo, quod eius sententiam non satis recte intellexerit. Alioqui si constet de libera datione debitoris, locus non est obligationi restituendi, etiam pauperibus. Hoc item comprobatur ex eo, quod [art. 5] remissio libera vsurarum iam quidem inique extortarum facta per debitorem creditori habenti animum non restituendi eas, sed retinendi, absoluit eum ab obligatione restituendi. glo. & inibi Ancharan. & Franc. in hac reg. peccatum. in verbo, restituatur. Laurent. a Rodulphis in d. c. consuluit. q. 7. Alex. cons. 91. libr. 2. colum. 1. Floren. 2. part. titu. 2. c. 6. col. 3. Frederic. consi. 22. optimus text. in l. si rem. §. omnis. ff. de pig. acti. l. certe. §. Iulianus. ff. de precar. l. item liberatur. in princ. ff. quib. mod. pig. vel hypo. solua. licet contrarium & in hoc teneant Dinus & Ioan. Andreas in d. reg. peccatum. Abb. & Anan. in d. c. consuluit. & in cap. cum tu. eo. tit. nam & priorem sententiam iure veriorem esse censent idem Frederi. consil. 18. Cald. consil. 10. de vsur. And. Tiraq. libro 2. de retract. in fine. q. 28. num. 151. Carol. Molin. de contract. num. 8. & Ioannes a Medina de resti. quaest. 3. causa 2. quorum opinio profecto verior est, & fere communi omnium consensu recepta. Illud vero quod de restitutione facienda pauperibus ab hoc mentali vsurario adnotarunt Rainerius, Guido, & quidam alij, iure probari non potest. [art. 6] Nam vel haec restitutio fieri debet de iure diuino, vel humano. Diuino quidem iure restitutio ei qui dedit facienda est, non pauperibus, vel nulli. Siquidem acquisitum ex vsura, ideo restituendum est, quia acceptio fuerit iniusta, id est iniuriosa proximo, a quo vsurae extorquentur: quique minime peccauerit soluendo vsuras: cum ea datio non sit illicita: idcirco restitutio, quae iure diuino fieri debet eorum, que per vsuram acquisita sunt: omnino si fieri potest, facienda est ei, qui dedit, aut in eius vtilitatem, non autem alteri. Et praeterea iure diuino nusquam est necessario restitutio facienda pauperibus, nec item naturali: his etenim iuribus solum tenemur pauperibus ob extremam necessitatem subuenire, & dare eleemosynam, non sane res, quas illicite acquisiuimus: nam has tenemur reddere his, a quibus eas habuimus, quod in hac relectione inferius probabitur. fit igitur, vt iure diuino, vel naturali minime sit praecepta restitutio pauperibus facienda earum rerum, quae illicite acquiruntur: sicuti docet post alios Ioannes a Medina. de restitutio. quaestione 3. causa 11. quod si pauperibus restitutio facienda est, ea tantum iure inducitur [art. 7] humano, quod non ligat actus interiores mentis, qui ex propria natura minime possint apud iudicem exteriorem probari, secundum Caietanum 2. 2. quaestione 11. articulo 3. Archiepiscop. Florent. 3. part. titul. 23. cap. 4. Syluest. in verbo, excommunicatio. 7. §. 2. notab. 1. Maiorem in 3. sentent. distinctione 25. quaestione tertia. Almainum in tractatu de potestate ecclesiae. capit. tertio. Martin. ab Azpilcueta in princip. de poenit. distinctione 5. numero 19. Driodonium in tract. de libert. Christi. libr. 3. pagina 60. Alfonsum a Castro libro 2. de iust. haeret. punit. cap. 18. & libro 5. de potestate legis poenal. cap. vltimo, conclusione 1. Quorum ea est concors sententia, quod humani legislatoris auctoritas & potestas ad ea sola se extendit, quae licet sint occulta, & incognita, tamen ex natura sua possunt ab eo cognosci, non autem ab ea, quae ex se, & propria natura occulta sunt, nec possunt aliter quam per cogitantis reuelationem cognosci: vt sunt illa, quae sola mente perpetrantur. Quae quidem nec puniuntur, nec puniri possunt lege humana, cum humanae non subsint iurisdictioni, nec potestate, quod alibi longius tractabitur. lege igitur humana, qua quis obligatur restituere pauperibus, non comprehenditur, nec potest comprehendi mentalis vsurarius. Et ideo manifeste constat, mentalem vsurarium non teneri ad restitutionem ipsis pauperibus faciendam, nec ipsi, qui dedit eo casu, quo apparet libero animo aliquid vltra sortem datum esse. Tametsi gloss. in Clementina 1. §. verum. de haeret. asserat, per constitutionem humanam posse puniri crimen omnino occultum ex natura sua, & intra mentem ipsam latens, quam sequuntur Panormitanus in capitul. 2. de offici. ordin. columna tertia. & in capitulo, extirpandae. §. quia vero. columna octaua. de praebendis. Felinus in c. Porro. colum. 1. de sent. excommun. Arelat. in tractatu de haeresi. quaestione 9. Adrian. quodlibeto 8. artic. 1. quo in loco inquit, hanc esse communem sententiam. eandem veriorem esse censet Alber. Pignius libro sexto de ecclesia. Hierar. capit. 16. Ioannes a Medina in tractatu de oratione, capit. de potestate eccles. & Ambros. Cathari. contra Caietan. super summula verb. & notat de excommunicatione. & in verbo, haereticus. Sed prior opinio probatur in c. cogitationis poenam, de poenit. distinc. 1. & profecto potior est quia minime vrgent, quae in contrarium adducuntur, cum vel procedant in crimine occulto per accidens: nempe quod ex propria natura probari potest: licet nullis testibus presentibus commissum sit, vel in actibus exterioribus. Siquidem in dicto §. verum. non imponitur poena propter odium, vel spem intra cordis secreta latentia, sed propter persequutionem, afflictionem, & torturam innocentis ex odio, aut spe lucri procedentem: & sic propter actus exteriores, qui iniqui, & aduersus iustitiae legem perpetrantur. ita quidem cum quis punitur ex eo, quod fatetur se credere, & animo tenere, Deum non esse trinum & vnum, non punitur is propter haeresim mentalem, sed quia haeresim, quam animo, & mente concepit errore intellectus, qui interior est, satis significauit exterius per confessionem. Nec ista heresis exterius significata mentalis est. significatur enim hic interior error intellectus per confessionem exteriorem eo modo, quo constat iam confitentem haereticum exteriorem esse. cum & si is non asseuerat, Deum non esse trinum, & vnum expressim, id tamen satis quo ad sensum tacitum profitetur: cum asseuerat, se ita credere. deinde in c. dolentes. de celebratione miss. non punitur iure humano indeuotio latens intra cordis secreta, sed ea, quae per confabulationes, & alia exteriora signa manifesta est, & cultum diuinum, atque horarias preces interturbat. vnde fit vt opinio prima facilius defendi possit: quam probare videtur Thom. 1. 2. quaestione 100. artic. 9. & Paluda. in 4. distinctio. 17. quaestione 2. column. 3. vbi Alma. in quaestion. 1. asserit, hanc esse communem opinionem. omnium tamen consensu receptum est, haereticum occultum per accidens, ex natura rei: nempe qui haeresim mente conceptam verbo, vel facto exterius etiam sine vllis testibus enunciauerit, excommunicatum omnino esse, ea excommunicatione, quae in haereticos a canonibus lata est. quod praeter alios tenuerunt Caietan. Syluest. de Castro in praecitatis locis, Panormitanus in cap. absolutos. de haereticis. quicquid ibi dixerit Ioann. Andr. Hic vero haereticus si secreto confiteatur inquisitori crimen istud, & poeniteat eiusdem, erit ab eodem inquisitore absoluendus, quo ad poenitentiae iudicium: sicuti censet Ioan. Lup. Segouiensis Decanus in tractatu de haeresi, quaestione 11. quem tractatum suis in Partitarum leges commentarijs interseruit Montal. in tit. 26. part. 7. quod etiam ita agendum esse admonet prima instructio Hispalensis capit. 5. debet autem secreto quis abiurare hanc haeresim, vt idem Ioann. Lup. explicat. Habent enim inquisitores a summo pontifice potestatem absoluendi ab hac canonis excommunicatione, vt testantur Archid. Ioann. Andre. Dominic. & Franc. per textum inibi in c. vt officium, de haeret. in 6. & Consalus a Villadiego in tract. de haeresib. quaest. 20. de illo autem, qui vere mentalis haereticus fuerit, & tamen resipiscens, & ab errore discedens, vel in foro poenitentiali, vel alioqui, sano quidem consilio confiteatur, se mente haeresim concepisse, quod ex hoc non afficiatur excommunicatione, adnotauit ex Francis. Victoria Salmanticensis Academiae Theologo, magni quidem nominis, Iacob. Septimancensis in Catholicis simul & eruditissimis institutionibus, cap. 42. Ex praemissis, vt ad vsuram mentalem redeamus, infertur, [art. 8] vsurarium mentalem non esse aliter cogendum in foro exteriori, quam in interiori animae restituere ea, quae a debitore habuit. Nam si constat, debitorem animo omnino libero aliquid vltra sortem dedisse creditori, non erit cogendus creditor id restituere debitori, nec pauperib. Alioqui cum appareat, vel presumatur datio coacta, vel minime voluntaria, iudex poterit creditorem compellere ad restitutionem: etiamsi non constet ei, creditorem mentalem vsuram animo concepisse: ex eo, quod in hac specie non possit donatio presumi: sed potius praesumatur datio causa mutui: & ideo quasi indebite solutum repetitur quod datum est. At si in iudicio constet animus prauus ipsius creditoris, & mentalis vsura, opinor adhuc non esse a iudice seruandas leges contra vsurarios latas, quantum ad poenas per easdem statutas: licet restitutio sit per eum percipienda: quicquid dicat Cardin. post alios in dict. Clem. 1. quaestione 24. de vsur. Vltimo illud obseruandum, non esse mentalem vsurarium creditorem, qui mutuat debitori pecunias ea spe, vt aliquid ab eo animo omnino libero dante percipiat, alioqui non mutuaturus: sicuti Caieta. opinatur in quodlibet. de vsura. cap. tertio, quod ipse verum esse arbitror, vbi haec spes non fuerit causa principalis ad mutuandum, sed impulsiua. nam si ea spes fuit causa principalis & vltima, ac finalis mutui, non video, qua ratione creditor a mentali vsura possit excusari, iuxta ea, quae ipse adnotaui libr. 1. Variarum resolutionum capit. vltim. numero 4. # 1 SVMMARIVM. -  1 Quid sit furtum: & inibi Iurisconsultorum definitio examinatur. -  2 Quid sit rapina, & an sit distincta species a furto, intellectusque ad gloss. in capi. poena lib. 14. quaestio. 5. -  3 Necessitas extrema quando licitam faciat rei alienae acceptionem. -  4 Acceptum ratione necessitatis extremae restituendum erit, si accipiens pinguiorem nactus fuerit fortunam. -  5 Necessitas extrema non excusat a peccato fornicationis: & quae sit ratio, late examinatur. -  6 Partus ancillarum non sunt in fructu. -  7 Jure diuino & naturali prohibita & illicita, an aliqua circumstantia fiant licita. SECVNDAE PARTIS RELECTIONIS §. PRIMVS. SEVCNDO, ex hac prima regula consequitur acquisita furto vel rapina restituenda fore: atque item furem & raptorem teneri ad restitutionem ratione acceptionis iniquae & iniuste: nempe in iniuriam proximi. quod euidentius apparebit, si furti & rapinae definitiones examinauerimus. Paulus enim Iurisconsultus in l. 1. ff. de furt. inquit, [art. 1] furtum est contrectatio fraudulosa lucri faciendi gratia, vel ipsius rei, vel etiam vsus eius, possessionísue. huic accedit Iustinianus in princ. Instit. de obligat. quae ex delict, nascuntur. quibus in locis & etymologia dictionis adducitur a Graeco & Latino sermone: sicuti restituerunt eam Budeus in dicta l. 1. Anton. Augustinus libro 4. emendatio. capit. 4. & Andreas Alciatus libro 1. dispunction. capi. 10. potuitque integra lectio restitui ex Gellio libro 1. capit. 18. contrectatio rei dicitur non amotio, nec acceptio: quia, etsi res aliena non tollatur, nec surripiatur, furtum fiat, si depositarius aut commodatarius vtatur re deposita aut commodata inuito domino. §. furtum autem. Institu. de obligatio. quae ex delict. nascun. dicitur fraudulosa, quod ad rationem furti necessarium sit, contrectationem fieri dolo, fraude, & sic expressim vel tacite domino inuito. qui enim rem alienam fraude vel dolo contrectat, intelligere debet, se id inuito domino facere. vnde minime oportet Iurisconsulti definitioni addere illa verba, inuito domino: cum autem delicta ex animo delinquentis accipienda sint, & pensanda, non ex alterius voluntate. text. in l. diuus. ff. ad leg. Cornel. de sicarijs. capit. cogitatio. de poeniten. distinctio 1. l. aut facta. §. delinquunt. ff. de poenis. constat profecto satis esse, vt furtum vere dici possit, quod ipse alienam rem contrectans, existimet, domino inuito fieri eam contrectationem: tametsi dominus inuitus non sit. l. inter omnes. §. vltimo. ff. de furtis. fur siquidem est, qui dominum inuitum esse credit, cum sit permissurus. presertim, quod fieri non potest, quin in quouis furto inuitus sit dominus, non enim putandus sit dominus, non enim putandum est, quenquam ita liberalem esse, quod si sciat, alterum furandi & contrectandi rem eo inuito animum habere, sit hoc permissurus. Hinc fit, satis commode Iurisconsulti definitionem intelligi posse, si interpretemur verbum illud, fraudulosa, id est, inuito domino: siquidem vt vere furtum sit, necessario exigitur quo ad animum furantis contrectationem fieri domino inuito: alioqui si rem alienam contrectans iuste possit existimare, & absque fraude existimet, dominum consentire, nec inuitum esse, furtum ab eo minime committitur: quod probatur in dict. l. inter omnes. §. vltim. id vero, quod addit Iurisconsultus, lucri faciendi gratia, non omnino pertinet ad propriam huius criminis definitionem, nam furtum nihilominus fit, etiamsi fiat non animo lucri faciendi, sed rem ipsam proijciendi in flumen. quamuis Iurisconsultus defendi possit ex eo, quod considerauit animum praesumptum ipsius furis. Presumitur enim furem non animo nec gratia rem ipsam comburendi, sed potius eam sibi habendi furtum fecisse. Et denique in his iurisperitorum definitionibus frequenter non attenditur substantia tantum definiti, sedid, quod ad faciliorem legum interpretationem conducit. Caeterum diuus Thom. 2. 2. q. 66. artic. 3. diligentius furtum definiuit, dicens, furtum est occulta rei aliene acceptio, quo in loco acceptio generis vim habet. cum & Rapina acceptio sit rei alienae: & item vsura. dictio autem, occulta, speciem definiti attingit. Est etenim proprium furti, quod sit occultarei aliene acceptio. probatur hoc auctoritate Iurisconsulti in l. 1. ff. de furt. & in princ. Instit. de oblig. quae ex delict. nasc. dum inquit, furtum a furuo dictum esse: id est, a nigro, vt Labeo ait: quod clam & obscure fiat, & plerunque nocte, vel a fraude, vt Sabinus ait. Idem asserit Isidorus libr. 5. etymolog. capit. 26. scribens, furtum est clandestina aliene rei contrectatio. Nam ex hac occulta rei alienae contrectatione siue acceptione constat, domino inuito id fieri: quia ignorantia efficit inuoluntarium, secundum Aristot. 3. Ethico. vnde sub dictione Iurisconsulti fraudulosa, & diui Thom. occulta, continetur, quod rei alienae isthaec occupatio fiat domino inuito. Imo apud Iurisconsultum, vt propriam speciem furti ab eo definitam esse constet: dictio fraudulosa occultam acceptionem significat: sicuti in eadem l. 1. probatur in princip. ad rationem vero furti, & eius speciem proprie pertinet occulta rei aliene acceptio, vt ab alijs peccatis, quibus proximo in rebus iniuria fit, distinguatur. Cum & rapinae, vsurae, & similibus conueniat, quod domino inuito rei alienae occupatio fiat. ex quibus ego censeo definitionem diui Thomae magis aptam fore ad furti specialem cognitionem, nec alienam esse a mente Iurisconsulti: nisi quod Iurisconsultus longius latiusque furtum descripsit subseruiens Iuris Ciuilis peculiari discipline. Hinc deducitur vera [art. 2] definitio rapinae. est etenim rapina manifesta ac violenta rei alienae acceptio. vt ipse Thomas explicat dicta quaest. 66. artic. 4. quod sit alienae rei acceptio, commune est illi, & furto, atque vsurae. quod vero sit violenta, & ideo manifesta, proprium id est rapinae. Idcirco ex mente diui Thome sat erit apponere in definitione dictionem violenta. ex qua significatur, acceptionem fieri domino sciente & inuito: aut, quod proprius idem Thomas sensit, manifesta acceptio est scribenda: cum ex ea satis appareat, fieri acceptionem domino sciente & contradicente. Item colligitur ex his, furtum & rapinam differre vt distinctas species, ita quidem, vt nec furtum rapina sit, nec rapina furtum. Idque omnino constat ex eo, quod furtum a rapina differat, tanquam species ab ea distincta: siquidem rapina manifestam acceptionem, furtum occultam exigit, autore Aristotele libr. 5. Ethico. c. 2. ad fin. qua ratione Thomas ab omnibus Theologis receptus in d. q. 66. articu. 4. expressim probat, furtum & rapinam specie differre. Ex hac etiam diui Thomae definitione infertur intellect. ad text. in l. si vendidero. §. cum raptor. ff. de furt. & in principio Institu. vi bonorum raptor. quib. probatur, rapinam esse speciem furti: & raptorem furem esse, ac furti actione teneri. Id etenim verum est, secundum impropriam furti definitionem ea ex parte, qua raptor etiam inuito domino rem alienam contrectat. Cum frequentissima Iurisconsultorum definitio furtum esse constituat, contrectationem rei alienae inuito domino, at iuxta propriam specierum, & ipsarum rerum distinctionem, nec rapina species est furti, nec furtum rapinae. extat egregius hac de re locus apud diuum Augustinum libro secundo quaestionum super Exodum, questione 71. a Gratia no relatus in capi. poenali. 14. quaestione 5. furti nomine, inquit Augustinus, intelligitur omnis illicita vsurpatio rei alienae. Non enim rapinam permisit, qui furtum prohibuit, sed vtique a parte totum intelligi voluit, quicquid illicite rerum proximi aufertur. Hactenus Augusti. aliquot additis & mutatis per Gratianum citatus, qui eum sensum habuit, quod cum furtum & rapina ad eundem tendant finem, nempe ad occupationem & acceptionem rerum alienarum: lata quadam interpretatione propter eundem, quem habent, finem, idem esse videantur: & tamen quia is finis remotus est non propinquus, minime efficit eandem in vtroque speciem peccati, nec item genus & speciem constituit: ipse vero finis propinquus speciem distinguit. atque ideo, quia ex propinquo fine raptor vult per potentiam propriam, & vim aliena obtinere: fur vero per astutiam constituitur diuersa criminis species: prout eleganter explicat diuus Thomas non citato Augustino d. q. 66. art. 4. ad 2. His accedit, quod Augustinus furtum appellat partem totius, id est, illicitae acceptionis & occupationis rei aliene: quasi secundum eum genus sit illicita rei alienae acceptio, huic autem generi subsint variae species, scilicet furtum, rapina, vsura, & similes, que ad eundem finem etsi remotum tendunt, videlicet ad rerum alienarum illicitam occupationem. Et subdit idem autor in praecepto decalogi prohibita vna specie acceptionis iniquae rei alienae: omnem rerum alienarum occupationem prohibitam esse ex eo, quod omnes species tendant in eundem sinem, ad quem tendit ipsa prohibita species: atque omnium specierum sit vna & eadem ratio prohibitionis: & ideo sub ipso furto significatur rapina: & eadem prohibetur, non, quod sit species furti, nec idem cum furto, sed propter eandem prohibitionis causam. Ab eadem interpretatione colligitur, non recte verba Augustini intellecta fuisse a glossa in dicto capitulo poenali. dum glo. inquit, furtum esse partem rapinae, & rapinam esse speciem furti. Cuius quidem glossae is est sensus, vt furtum sit pars rapine integralis compositione praedicamentali speciei, quae integre constat ex genere & differentijs: rapina autem sit furti pars subiectiua, quia est species furti. Vnde furtum est pars rapine, secundum glossam, vt genus est pars speciei, rapina vero est species furti: quod ita intelligendum est ex adnotatis per Bartol. in l. qui vsumfructum. ff. de verborum obligationibus. etenim licet hic sit sensus gloss. non tamen is ab Augustino adnotari potuit. siquidem diuus Augustinus furtum partem esse dicit non rapine, sed generis, nempe acceptionis inique rei alienae: nec vnquam insinuat, rapinam furti speciem esse. Postremo illud est considerandum, plerunque furtum, & rapinam non ita proprie accipi, quin aliquoties eorum significatio mutetur, atque ob id impropria fiat interpretatio: sicuti palam probatur in capit. si quid inuesti. 14. quest. 5. vbi Gratianus ex Augustino, sermone 19. de verbis domini, inquit, Si quid inuenisti, & non reddidisti, rapuisti. Nam in ea specie rapina non committitur proprie: sed ea dictio est exponenda, id est, illicite accepisti, secundum Archidiaco. ibi, quem Cardina. Sancti Sixti sequitur: idemque Paulus Castrensis obseruauit in l. sed eximendi. ff. ne quis eum qui in ius vocat. est. Igitur ex his satis constat, quid furtum sit, quid item rapina: & an furtum & rapina differant tanquam genus & species, vel tanquam species distincte & separatae. Ex furti definitione poterit examinari ratio, cur ob [art. 3] necessitatem extremam liceat absque furti vel rapine vitio, res alienas accipere ad subleuandam eam necessitatem? Nam ratio ab eo deducitur, quod propter necessitatem, & ad eam subleuandam omnia sunt communia. Siquidem natura ipsa institutum est, vt res inferiores sint ordinatae, & destinatae ad hominum necessitatem. quamobrem diuisio rerum, quae post institutionem Iuris naturalis facta est, non derogat rationi naturali, quae dictat ex rebus temporalibus subueniendum esse hominum necessitati extremae. Esurientium panis est, inquit Ambrosius sermone 81. quem tu detines: nudorum indumentum est, quod tu recludis: & miserorum redemptio & absolutio est pecunia, quam tu in terra defodis. capitul. sicut hi. 47. distinctio. gloss. in capit. si quis. de furt. & ibi Docto. Thomas in 2. 2. quaestio. 66. articu. 7. quib. suffragantur ea, que de eleemosyna diximus in libro 3. Variarum resolutionum, capite 14. numero 5. & in huius relectionis parte prima. nume. 2. quibus recte perpensis, apparet in hac specie furtum non committi, etiamsi domino inuito res auferantur: quia cum vrget extrema necessitas, res ille, quae proprium dominum habere videntur, communes sunt, non alienae. Nec quidquam impedit contraria possessoris voluntas, quippe, quae inordinata sit, & iniqua: & ideo, qui patitur extremam necessitatem, si rem alienam accipiat, propriam, aut saltem communem accipere videtur, & ex consensu saltem debito possessoris, sicuti communi omnium sententia traditum extat. Et notatur in capit. discipulos. de consecratione, distinctione quinta. Discipulos, inquit Apollonius, cum per segetes transeundo euellerent spicas, & ederent, ipsius Christi vox innocentes vocat, quia coacti fame hoc fecerunt. Id probatur Matthaei capit. duodecimo. Vnde apparet, extra casum necessitatis non licere ex vinea alterius, etiam viatoribus, vuas ad vescendum colligere. quod Ripa in l. damnum. column. secunda. ff. de damn. infect. verum esse censet, vbi viator vuas colligit, vt secum ferat. Secus tamen, vt statim eas in vinea, vel in ipsa via comedat, nam hoc licite fit, etiam seclusa necessitate famis. & probatur Deuteronomij capit. decimotertio. cuius meminit hac in specie Guandinus in tracta. maleficiorum. Rubric. de poenis. columna antepenultima. Necessitas autem extrema tunc dicitur, quando imminet vitae periculum, cui aliter quam per hanc acceptionem subueniri non potest. vt explicat Thomas dicto articulo 7. & quodlibet. 5. articu. 16. quod cuiusque rectum & syncerum arbitrium definire oportune & pie poterit. Hinc vera interpretatio deducitur ad text. in dicto capi. si quis propter necessitatem. cuius hec sunt verba, Si quis propter necessitatem famis, aut nuditatis furatus fuerit cibaria, vestem vel pecus, poeniteat hebdomadas tres: & si reddiderit, non cogatur ieiunare. Hactenus ille textus. Ex quo patet, occupantem rem alienam, vel eam accipientem propter necessitatem, peccare quidem, & debere peccati poenitentiam agere. quod contrarium est his, quae modo tradidimus. Et ob id ea decisio tunc obtinet, cum necessitas extrema non est, sed aliquando remissior, nam eo casu peccatum, rem alienam accipiens committit, & poenitere debet: quemadmodum asserunt gloss. & Doctor. in dicto capitu. si quis. Panormita. in capitu. quoniam. de Simonia. diuus Thomas in dicto articu. septimo. ad primum. & Syluest. in verbo, furtum. quaesti. 3. Sed tunc quaeritur, qua ratione in eodem cap. responsumest, quod si reddiderit, non cogatur ieiunare. aut etenim is peccauit, accipiendo rem alienam: & tunc etiam si restituat, poenitere debet ob crimen commissum, aut non peccauit, & tunc poenitentia necessaria non est. Huic vero obiectioni respondendum erit, hanc poenitentiam agendam esse non propter peccatum commissum in accipiendo rem alienam, nam ea maior esse debet, sed propter moram commissam in restitutione: atque ideo erit capitis sensus, quod accipiens rem alienam causa necessitatis, quae extrema non sit, debeat poenitere ob moram commissam in restitutione, & ideo si statim restituerit, liber erit ab hac poenitentia: non tamen ab ea, que iniungi potuit propter ipsius acceptionis peccatum. Item & aliter eadem decisio intelligenda erit in hunc sane modum, vt cum necessitas extrema sit, accipiens alienam rem, teneatur ex quadam supererogatione tribus hebdomadis poenitere, eo, quod illa acceptio imaginem furti habeat: & tamen ab ea poenitentia sit liber per accepti restitutionem. Vel tandem constituamus eum textum loqui, cum ob necessitatem grauem, non tamen extremam, res aliena accipitur: etenim eo casu minor est culpa, & ideo leuis iniungitur poenitentia, quae pretermitti potest, si fiat accepti restitutio. itaque intellectus admodum conuenit his, quae glo. Thom. & Panorm. tradidere, & quae ipse notaui in d. ca. 14. num. 5. Quid tamen erit agendum, cum is, qui ob extremam necessitatem rem alienam accepit, [art. 4] pinguiorem nactus fuerit fortunam, an ad restitutionem teneatur? & gloss. communiter inibi recepta in hac regul. peccatum. argum. textus, & eorum, quae adnotantur ibi in capi. Odoardus. de solut. probare videtur, hunc teneri ad restitutionem rei aliene, quam acceperit ad subleuandam extremam necessitatem. quin & in hac specie hanc opinionem tenuerunt Doctores in dicto capit. si quis propter. Ioan. Lup. in Rubr. de donatione. §. 65. numer. 47. Adrian. in quarto. in tracta. de restitutione. capit. quia dictum est de aliquo. Almain. in 4. sentent. distinct. 15. quaestio. 2. Ioan. Medi. de restitu. quaestio. 3. in princip. quibus adstipulatur secundum aliam interpretationem textus in dicto capit. si quis propter. vt ex eo cogatur quis ieiunare, & poenitentiam agere, quod rem alienam acceptam ob extremam necessitatem, accipiens feliciorem nactus fortunam, non restituerit. hoc idem ratione probatur. is etenim, qui extrema laborat necessitate non habet maius ad rem alienam ius, quam quod dominus in eum transferre tenetur: dominus autem non tenetur inopi rem propriam donare ad subleuandam inopiam: sed satis erit, quod inopi eam det, & tradat titulo, & causa mutui, ea protestatione, vt & inops bona, & patrimonium postea nactus, teneatur mutuatam pecuniam soluere, secundum Adrian. quodlib. 1. articul. 2. columna 3. tametsi contrarium probare conetur Ioannes a Medina in tract. de elecmosyna. capit. an extreme indigenti sit necessario facienda eleemosyna donando. Igitur & in hoc casu rem acceptam ob extremam necessitatem tenebitur quis feliciorem adsequutus fortunam restituere. Quod vero diximus, quenquam non teneri ad donandum libere aliquid existenti in extrema necessitate, patet. Quia non tenetur ad aliud, quam ad subueniendum pauperi, & subleuandam eius necessitatem: quae quidem tollitur per dationem mutui, modo ea datio verisimili coniectura nequaquam tendat in pauperis oppressionem. Sic edicto Regis sancitum est, quod pauperes litigantes nihil teneantur soluere, nec vllum stipendium reddere Tabellionibus, alijsque tribunalium ministris: modo iuramento prestito promittant ea stipendia se soluturos, cum ad pinguiorem deuenerint fortunam. atque ita opinionem istam veram esse censeo, modo absit fraus & oppressio pauperum. Tametsi Scotus, Ricardus, & alij in quarto sententiarum. distinctio. 15. contrarium teneant. & eos sequutus post Angel. Syluest. in summa. in verb. furtum. quest. 5. asseuerans eorum sententiam communem esse: & probari ex eo, quod tempore necessitatis extremae res omnes communes sint, & vt propriae ab inope patienti extremam necessitatem possint accipi, & accipientis efficiantur. quae quidem ratio infirma est, & minus conueniens, quam par erat huius opinionis necessarie probationi. siquidem tempore extreme necessitatis omnia sunt communia, iuxta recti moderaminis rationem, scilicet ad subleuandam necessitatem: que tollitur & subleuatur, etiamsi bona aliena accipiantur eo titulo & causa, vt postmodum prospera fauente fortuna domino restituantur: ita etenim satisfit precepto dandi eleemosynam, & eius fini: nec necessaria est ad huius precepti obseruationem, datio omnino liberalis, modo ita fiat, vt vere pauperi nullum afferat dispendium. Non me latet, Scoti, & aliorum opinionem satis piam esse, & a plerisque viris doctissimis probatam fuisse: sed & prior sententia rationibus atque auctoritatibus etiam probari poterit. Quaeritur hoc in loco non immerito, cum preceptum furtum prohibens, interpretationem hanc accipiat, vt minime violetur, si res aliena capiatur ad subleuandam extremam vitae necessitatem, [art. 5] cur preceptum fornicationem prohibens, itidem non habeat eundem sensum, vt licita sit fornicatio ad euitandum mortis periculum? Etenim adulterium nec fornicatio minime licent, nec licere possunt ob famis, nec ob vite periculum effugiendum: sicuti certissimum est, & probatur in l. palam. versic. non est. ff. de ritu nupt. & gloss. in dicto capit. si quis, inquit, eam esse rationem, quod propter necessitatem extremam res aliena communis efficitur: non sic in fornicatione, quia debet quis potius omnia mala pati, quam peccato consentire. Quae sane ratio satis incongrua est: quippe, que nequaquam explicet, cur non liceat ob effugiendum mortis periculum, & propter vitae necessitatem extremam fornicari: & denique non aperit, cur malum hoc fornicationis non fiat licitum, & amittat propriam malitiam ex circumstantia necessitatis extreme ad vitae periculum effugiendum. Quamobrem Panor. in d. c. si quis propter necessitatem. aliam rationem comminiscitur, dicens, ideo tempore extreme necessitatis minime licitam esse fornicationem, [art. 6] quod humana creatura non veniat fructuum appellatione, nec fructus censeatur: sicuti censet Iurisconsultus in l. in pecudum. ff. de vsur. §. in pecudum. Instit. de rer. diuisio. eandem rationem tradit Ioan. Andr in dict. cap. si quis propter. vnde licet permissum sit naturali iure rem alienam accipi ad extremae inopiae necessitatem subleuandam, id obtinet in rebus, que fructuum appellatione veniunt, & fructus reddere solent, non in his, quae fructuum nomen non habent. Verum isthec ratio inutilis est, nec dubitationi aliqua ex parte satisfacit. Etenim ipse non diffiteor ancillarum partus & foetus, fructus non esse, nec eorum appellatione comprehendi: & ideo ad proprietarium, non ad vsufructuarium pertinere. idque obtinuit apud Iurisconsultos quadam reuerentia diuine pulchritudinis, ad cuius imaginem homo creatus est, & vt ei mundus, omniaque animalia subseruirent, & famularentur: atque ita ob hanc hominis excellentiam, ne partus humani brutis animalibus pares & aequales censerentur, ea sententia recepta fuit, qua diffinitum est, partus ancillarum fructus non esse, nec eorum appellatione venire: qua de re non satis apud veteres Iurisconsultos conueniebat, auctore Cicerone libr. primo. de finibus bonorum & malorum. statim in initio, dum inquit: An partus ancillae sit ne in fructu habendus, disseretur inter Principes ciuitatis. P. Sceuolam, Marcumque Manilium: ab hisque M. Brutus dissentiet: quod & acutum genus est, & ad vsus Ciuium non inutile: nosque ea scripta, reliquaque eiusdem generis & legimus libenter, & legemus, hec, que vitam continent omnem, negligentur? Haec Cicero. & tamen non ex hoc congrua ratio datur in quaestione proposita, cum ab eisdem Iurisconsultis receptum sit, vsum & vsumfructum in ancillis constitui posse. Et preterea ob necessitatem extremam famis licet patri filios vendere. l. 2. C. de patr. qui filios distr. item sicut potest existens in extrema necessitate ad eam subleuandam accipere nummos alterius, ita & seruum alienum, vt eum vendat, queratque ex precio victum. Fit igitur non esse Ioan. Andr. & Panormit. rationem sufficientem. Imo ni fallor, ea est satis inconcinna, & inutilis. Philippus Deci. in l. quae propter. ff. de regul. iur. eam esse rationem huic quaestioni aptam censet, quod per coitum minime periculo mortis, quod ex fame imminet, obuiam eatur. & ideo fornicatio etiam ob extremam necessitatem & inopiam, licita non est, nec vllo iure permittitur. Sed & hic autor alioqui subtili praeditus ingenio, acrique iudicio, dubio procul hac in re fallitur. Nam etsi per coitum fornicarium immediate minime subueniatur necessitati famis, & periculo vitae, mediate tamen subuenitur ex precio ipsius fornicationis, quod sufficit, vt necessitas excuset: sicuti excusatur, qui patiens extremam necessitatem non accipit alienum partum, sed argenteum vas, & id vendit ad emendum ex precio cibos sibi necessarios, licet argentum directe non tollat, nec immediate famem. Praesertim deficit ratio Decij, cum hic non tantum agatur de accipiendis rebus alienis ad vitandam famem, nec tantum tractatur de vitando periculo mortis imminentis ex fame: sed & de effugiendo periculo mortis aliunde vtcunque imminentis, & de constituto in extrema necessitate vitae, vel ratione famis vel homicidij: iuxta ea, quae iam adnotauimus in huius relectionis parte 1. ad interpretationem text. in capit. officij. de poeniten. & remiss. huic autem rationi, quam Decius tradit, suffragantur verba sancti Thome secunda secundae question. 64. articu. 7. ad 4. ita scribens: Actus fornicationis vel adulterij non ordinatur ad conseruationem propriae vitae ex necessitate. quarta igitur ratio huic controuersie offerri solet, quae dictat, licitum esse ob effugiendum mortis periculum ei, qui patitur extremam necessitatem, rem alienam capere, non tamen fornicari, quia dispensatione diuina opus est ad hoc, vt precepta & leges diuine praetermittantur: in lege vero diuina, quae furtum prohibet, dispensatio diuina omnino apparet ex causa necessitatis. capit. discipulos. de consecrat. distinctio. 5. at circa preceptum illud, non moechaberis. nullibi reperitur diuina dispensatio, nec ratione extreme necessitatis, nec ex alia causa. Et ideo non est licita fornicatio ad vitandum mortis periculum absque diuina reuelatione. Hec ratio deducitur a gloss. quam ibi notat Cardinal. Alexand. in capit. quoniam. 48. distinctio. & sensere idem Syluest. in verb. metus. quaest. 7. & Almain. in moralibus. quaest. de metu. proposit. 3. imo coitus cum foemina, quae vxor non est, si ex diuina reuelatione permittatur, coniugalis est vere, quia Deus matrimonij institutor & auctor eam foeminam in coniugium & matrimonium tradit coeunti cum ea, secundum Thomam 1. 2. qu. 100. articu. 8. Hec vero ratio adhuc non placet, quippe que non definiat, qua ex causa in hoc praecepto, non moechaberis: non sit quandoque ex necessitate saltem extrema dispensatum, sicut in illo, non furtum facies. idcirco quinta ratio reddi poterit, si animaduertamus, acceptionem rei alienae ideo reprobatam, & illicitam esse, quia est proximo iniqua & iniuriosa: haec vero iniuria cessat plane ex consensu domini expresso vel tacito, dato quidem vel debito: qualis contingit tempore extreme necessitatis, quo tenentur rerum domini consentire, quod pauperes eorum res accipiant ad subueniendum inopiae & necessitati, quibus ipsi opprimuntur: & ideo praeceptum illud, quo prohibetur acceptio rei alienae, nequaquam hanc continet acceptionem, quae fit absque iniuria proximi cum ipsius domini consensu saltem debito. At praeceptum, quod fornicationem prohibet, ideo eam prohibet, quia malum est adulterium ipsum, item mala est ipsa fornicatio, quorum malitia voluntate & consensu humano tolli non potest: ideoque nec mariti consensus, nec ipsius foeminae voluntas sufficit ad tollendam adulterij, nec fornicationis simplicis malitiam: qua ratione extrema necessitas vitae minime efficit, nec efficere potest fornicationem licitam: sicut efficit acceptionem rei aliene: siquidem circumstantia extremae necessitatis in acceptione ista, tollit ab ea malitiam, quam alioqui actus ipse habere solet. atque ita rem hanc distinxit Ioan. a Medina de restitut. quest. 19. vltim. colum. Sexta nihilominus huic disputationi additur ratio in hunc sane modum. Precepta enim, & leges naturales habent velut moderatricem, & interpretem rectam rationem, secundum quam pronunciandum est, actus humanos sub legibus & praeceptis contineri, vel non, recta vero ratio preceptum hoc, non furtum facies, interpretatur ita plane, vt acceptio rei alienae tempore necessitatis extremae nequaquam sub prohibitione legis comprehendatur. Nam recta ratio praeceptum diuinum interpretatione quadam ita moderatur, quasi necessitas omnia faciat omnibus communia, furtique rationem excludat, cum melius sit, diuitem rei vnius priuationem pati, quam vt pauper fame pereat: hoc etenim iudicat, & interpretatur recta ratio. Non sic eadem rectitudo rationis interpretatur praeceptum prohibens fornicationem, cum Reipublicae, & rationi naturali magis conueniat, & consonum sit, quenquam mori, quam quod cum ea foemina commercium carnale habeat, que propria vxor non sit: quemadmodum & in epitome in 4. adnotaui 2. par. c. 3. §. 4. nu. 5. Septima fortassis ratio [art. 7] non omnino videbitur inconcinna, nec absurda, si diligenter ac mature pensitemus ea, que legibus naturalibus ac diuinis prohibita sunt, malitiam quandam habere ob fragilem humanae creaturae sensualitatem, quae ratione, qua nos Deus ipse muniuit, destituta, quotidie nos ipsos vrget, & discrutiat. Quod si haec malitia attenta circumstantia contingenti cessauerit, haud dubie praeceptum ipsum hoc in actu cessat, ipsaque prohibitio diuinae legis minime casum istum complectitur. Et ideo e contrario si malitia actus lege diuina prohibiti, ratione contingentis circumstantie non cessauerit, nec ipsa praecepti prohibitio cessat, nec diuina lex in eo actu minorem obligationem & vim habet, quam si circumstantia illa non contigisset. Sic acceptio rei alienae prohibita est Iure naturali & diuino, propter malitiam, quam actus hic habet ex eo, quod fit iniuria proximo, eique damnum infertur: at malitia ista omnino cessat aliquot casibus, in quibus praeceptum nec violatur, nec legi diuine aut naturali contradicitur: nempe cum quis rem a domino aufert: ensem inquam, ne vel seipsum, vel alterum occidat. idem si res a domino auferatur ad subueniendum extreme inopie, quam accipiens patitur. Malitia etenim, quae acceptioni rei alienae solet adhaerere, tunc procul abest, quia nec iniuria domino fit, nec damnum ei infertur: imo ea acceptio fit eius consensu saltem debito, & quem dominus teneretur adhibere. eadem ratione oportet expendas praeceptum illud, non occides: siquidem homicidium priuata perpetratum auctoritate, quod inibi prohibetur, malitiam habet ex eo, quod proximus innocens occiditur, eique fit ex ea occasione iniuria: siue occidatur a priuato, siue a iudice, qui non publica, sed priuata vtitur auctoritate, cum innocentem & innoxium occidit. At tunc occisio hominis erit ob vitandam mortem, & periculum vitae licita, quoties haec extrema necessitas auferat malitiam actus: & ideo aggressorem occidens aliter mortem effugere non valens, minime peccat contra preceptum legis naturalis, nec diuinae: cum ob extremam hanc defensionis propriae necessitatem cesset malitia actus homicidij, ex quo nulla fit iniuria proximo, qui nocentissimus propter aggressionis causam occiditur ab eo, qui iure defensionis potuit eum occidere, aliter propriam mortem & iniuriam non euasurus. Non erit idem, si quis innocentem occiderit, cum non posset alioqui mortem effugere, scilicet ad vescendum corpus innocentis, ne fame periret occisor. Nam haec extrema necessitas non tollit malitiam actus homicidij: cum adhuc vtcunque vrgeat fames, innocens alter est, qui occiditur. Sic denique fornicatio lege naturali & diuina prohibita eam malitiam habet, quod ex appetitu ac sensualitate aduersus rationem quis carnale commercium habeat cum ea foemina, quae vxor non est. Siquidem lege Naturali coitus tantum coniugalis licet hominibus, & sic animalibus ratione praeditis, iuxta l. primam. §. Ius Naturale. ff. de iustitia & iure. ca. Ius naturale. 1. distinct. quorum interpretationem explicuimus in Epitome ad 4. Decretal. parte 2. princip. num. 6. Expendamus igitur, an fornicationis malitia tollatur ex circumstantia necessitatis extremae, imminenti fame, vel mortis periculo: a quo nisi quis fornicetur euadere nequit. & profecto patet, non tolli tunc malitiam huius actus, quia propter hanc circumstantiam non efficitur vxor ea, quae non est, nec coitus efficitur coniugalis, & ideo minime licet, ob extremam necessitatem fornicari: cum & si Deus possit peculiari ratione foeminam aliquam viro in coniugium tradere, & ea ratione permittere coitum cum foemina, quae ex contractu humano vxor non erat, attamen Deus ipse nunquam dispensat, nec dispensare potest, quod seclusa ratione coniugij, & absque vxoria lege quis fornicetur. siquidem manente malitia actus, non potest Deus eundem actum permittere, quemadmodum manifeste deducitur a diuo Tom. 12. quaestion. 100. articul. 8. Ex quo palam deducitur, nec Deum ipsum posse super diuinis praeceptis decalogi dispensare, si proprie & vere quid sit dispensatio intelligamus. tradit hoc ipsum latius Domini. Sot. libro secundo, de iusti. & iur. quaest. 3. artic. 8. Hanc ipse arbitror esse veram rationem constituendi differentiam inter haec duo praecepta: non furtum facies: & non moechaberis. Ex quibus etiam colligitur, an actus lege diuina, & naturali prohibiti, secundum propriam eorum malitiam illiciti, possint aliqua ex causa, ob aliquam circumstantiae rationem esse liciti, & absque peccati culpa fieri, & licere, quod potissimum ad mores pertinet. # 2 SVMMARIVM. -  1 Meretrix petere potest apud iudicem exteriorem, mercedem sibi promissam ob fornicationem. Et ibi intellectus l. 4. §. sed quod meretrici. ff. de condic. ob turp. caus. -  2 Donatio fieri potest concubinae, praeterquam a milite, & clerico. -  3 Nihil refert, quantum ad donationem, nec quo ad precium fornicationis, sit ne publica meretrix, an occulta fornicatrix. -  4 Datum meretrici, an ab ea retineri possit, seclusa causa donationis? -  5 Promissum parasitis ob verbera, vel alapas, an peti possit. -  6 Expenditur text. in l. 4. in princip. ff. de condic. ob turpem caus. -  7 Datum causa maleficij, & turpitudinis, an sit necessario restituendum danti, qui in eadem turpitudine versatur: an pauperibus: vel an possit retineri ab accipiente? -  8 Intellectus ad textum. in cap. veniens. de Simonia. §. SECVNDVS. PRoxime actum est de fornicatione, an ea licita sit, ob extremam famis necessitatem: idcirco tertio loco a prima, quam constituimus, regula, colligitur, sitne restituendum, quod ex fornicatione, ac meretricio acquisitum fuerit, & an ea acceptio sit iniusta, siue in iniuriam proximi, siue quia lege prohibita? Cui quaestioni praemittendum est, [art. 1] an meretrix apud iudicem exteriorem petere possit, sequuta copula, mercedem ob eam sibi promissam? Et quod agere non possit foemina ad pecuniam ob fornicationem promissam, probatur primo ex l. 3. & 4. in princip. ff. de condict. ob turp. caus. quibus decisum est, in pari causa turpitudinis potiorem esse possidentem. Sed in hac specie par est causa turpitudinis: igitur qui nondum conuentam pecuniam soluit, & eam retinet, potiora habet iura. Secundo, conditio turpis vitiat contractum, & vitiatur: promissumque ob agendum maleficium peti non potest. l. mercalem. C. de condict. ob turp. cau. l. iurisgentium. §. si ob maleficium. ff. de pact. l. si plagij. l. generaliter. ff. de verbo. obliga. ergo cum promissum meretrici detur propter maleficium, nec promissio tenet, nec ex ea agere meretrix poterit. Tertio, nemo est dominus membrorum suorum, praesertim ad vsum illicitum. l. liber homo. ff. ad leg. Aquil. c. contingit. de sentent. excom. meretrix igitur, quae sui corporis domina non est, nulla ratione mercedem pacisci valet ob vsum venereum, vsum inquam, proprij corporis illicitum. Quibus tandem pars ista probari poterit, quam veram esse censent, gloss. dict. l. 4. §. sed quod meretrici. & in l. 2. C. de condict. ob turp. causam. & in l. affectionis. ff. de donat. Imol. ibi. Angel. Bald. Paul. & Ias. in dict. §. sed quod meretrici. Zasius in l. generaliter. superius citata. Fortuni. in d. §. si ob maleficium. verum contraria sententia rationibus, & auctoritatibus probatur. Nam & Iurisconsultus in d. §. sed quod meretrici. expressim scribit, meretricem turpiter agere, non tamen turpiter data, & promissa accipere. Vnde licet actus venereus, ob quem datur pecunia, illicitus sit, & turpis, ipsa tamen acceptio pecuniae turpis non est, nec iure improbata, qua ratione sicuti data turpitudine vtriusque dantis, & accipientis, non est locus repetitioni: ita cum ex parte accipientis turpitudo in ipsa acceptione minime datur, non tantum locus non est repetitioni, sed & locus datur exactioni: vt differat Iurisconsulti responsum in d. §. sed quod meretrici. a responso l. 3. & 4. in princip. deinde quamuis fornicatio praua sit, & iure diuino vetita, ipsa tamen meretrix domina est sui corporis. & materia vendibilis est, nec ipsa venditio actus venerei illicita censetur: & licet actus venereus ex seipso malus sit, eius tamen venditio non est prohibita, nec illicita, ratione materiae. etenim dare mulieri aliquam pecuniam pro vsu venereo, antequam is sequatur, malum est, quia datio illa imperatur a luxuria, & a praua sensualitate procedit: at datio pecuniae meretrici promissae, cum ea fit post actum venereum, mala non est, sed actus iustitiae, a nullo vitio imperatus, quia materia vendibilis in hanc dationem adducitur: sicuti explicat eleganter Caieta. 22. quaest. 32. articul. 7. Rursus ex hoc, vt magis vrgeat argumentatio, adsumo propositionem hanc, videlicet in hac pactione, quae cum meretrice fit, materiam adductam in conuentionem, & precij commutationem, vendibilem esse. quod probatur praeter auctoritatem Caietan. ex ipsius Iurisconsulti loco, vbi fatetur in hac specie meretricem licite mercedem accipere, & acquisitionem ipsam licitam esse, immunem quidem a turpitudine. idem fatetur Thom. in d. q. 32. articul. 7. sed si materia vendibilis non foret, profecto dubio procul meretrix ipsa turpiter acciperet: cum ipse actus venditionis ex propria natura esset illicitus, nec necessario sequeretur, dationem & receptionem procedentes ab ipsa venditione, secundum propriam naturam illicita, itidem illicitas esse, & turpes: vt in Simonia, & in conuentione, quae cum aliquo fit, vt iniquam sententiam ferat. quod satis constat ex diuo Thoma in d. articul. 7. & Iurisconsulto in dicta l. 3. latiusque a nobis in sequentibus explicabitur. At si materia vendibilis est, non video, qua ratione conuentio ista, quantum ad commutationem pertinet, ex seipsa turpis sit, nec ex parte dantis, nec ex parte recipientis: siquidem qui dat, vel promittit precium ob eam rem, quae vendi potest, legem sequitur commutatiuae iustitiae, recipiens eodem pacto, eandem legem seruat, ac iuste recipit mercedem, & precium rei, quam vendere potuit. igitur pactio haec seruanda est, & promittens cogendus erit promissam mercedem soluere. Non obstat Iurisconsulti responsio, qua asseuerat dantem turpiter agere. Nam actus ipse venereus vtriusque maris & foeminae turpitudinem habet, atque ita pactio ipsa contingens inter virum & meretricem ratione huius actus, & quatenus ex appetitu, & libidine fit, etiam turpis est, non tantum ex parte viri, sed & ex parte meretricis: sed quatenus datio, & receptio mercedis eiusque promissio & stipulatio seorsum possunt censeri, turpitudinem non habent. dati inquam vel promissio, quia fit in compensationem, & mercedem, ac precium corporis ipsius meretricis, quo ad vsum venereum, qui vendibilis est: & ideo ad iustitiam commutatiuam pertinet, acceptio vero, quia meretrix mercedem & precium recipit eius laboris, & vsus, qui vendibilis est, & tamen nihilominus dantis, vel promittentis turpitudo versatur, quia datio meretricem prouocat ad fornicationem, & procedit ab appetitu & libidine coitus, non sic receptio meretricis, vel mercedis pactio: quippe quae non procedat ab appetitu actus venerei, sed vt habeat ipsa mercedem, & precium vsus corporei ad actum fornicationis. quo fit, vt nec ipsa datio turpis sit, quatenus ea tendit ad stipendium, & mercedem actus venerei, & vsus corporis, quem ipsa praestat meretrix, & ob quem precium habere potest. igitur qui meretrici mercedem promisit, iam post ipsum actum venereum, cogendus erit eam soluere, etiam si ante coitum pactum fecerit, quum in hac specie non sit tractandum de promissione aut datione, quatenus turpitudinem habet, sed de ea, qua ex parte iustitiam respicit commutatiuam, hic etenim est verus sensus Iurisconsulti in d. §. sed & quod meretrici. Secundo eadem sententia, qua asseritur, promissionem factam meretrici seruandam esse, etiam apud iudicem exteriorem & promittentem cogendum fore ad promissi solutionem, probatur Geneseos cap. 38. quo in loco Iudas mercedem promissam Thammar, quae habitum meretricium assumpserat ob fornicationem, eidem soluit, & misit post ipsum actum venereum: profecto non alia ratione, quam quod teneretur mercedem promissam meretrici soluere. Tertio, eadem opinio satis apud Iurisconsultum probatur in l. affectionis. ff. de donat. qui censet, donationem [art. [2]] posse fieri meretrici, & ei factam validam esse: non tantum quo ad exceptionem, sed & quo ad actionem, secundum magis communem Doct. interpretationem contra glos. ibi. ad idem optimus tex. in l. donationes in concubinam, in prin. ff. eo. tit. & id constat argumento ab speciali: nam si minor & miles non potest donare meretrici, secundum notata in d. l. Affectiones. ob specialem quandam rationem, qui minor non sit, nec miles donare meretrici poterit. l. miles ita. §. 1. ff. de milit. testam. vbi itidem probatur, eum, qui miles non sit, non tantum donare posse meretrici, & concubinae, sed etiam legare in testamento, & eam haeredem instituere, quod Anto. Butri. consi. 14. & eleganter Ias. cons. 37. lib. 3. adnotarunt. tradunt hac de re plura Bartol. & Doct. in d. l. affectionis. Roma. cons. 43. Anch. cons. 247. Capycius in decisi. Neapolita. 102. qui & de concubina clerici loquuntur, examinantes, quando ei donari a clerico possit. quibus adde l. 22. cum sequentib. tit. 3. lib. 1. ordinat. & Ioan. Lupi. in Rubric. de donat. inter vir. & vxor. §. 39. Nam & Raphael Cum. in dict. l. miles ita. §. 1. Bald. consil. 437. libr. 5. & Ias. in dict. cons. 37. col. 2. libr. 3. existimant, etiam pagano minime licere donationem facere mulieri, cum qua habet adulterium, incestúmue commercium. fit tandem ex his, vt constitutissimum sit, mercedem meretrici ob fornicationem promissam, modo absit dolus, & fraus, eidem soluendam esse, promittentemque a iudice compellendum fore ad eius solutionem. quam opinionem tenent Cynus, & Saly. in l. 2. C. de cond. ob turp. caus. Bart. & Alex. in d. §. sed & quod meretrici. idem Bart. in d. l. affectionis. Alex. in d. l. generaliter. Abb. in c. quia plerique. nu. 14. de immunit. eccle. Rippa. in l. si plagij. ff. de verb. oblig. col. penul. Ioan. Lupi. in d. Rub. §. 40. Salyc. in l. ea quae. C. de donat. ant. nup. Bart. & Aretin. in d. l. generaliter. quo in loco Ias. & Zasius, nu. 29. testantur, hanc opinionem communem esse. Nec oberunt ea, quae ad probationem prioris sententiae adducta fuere: siquidem l. 3. & 4. tunc obtinet, quando datio, & receptio vtrinque est illicita, & reprobata: at in hac specie acceptio licita est, imo & ipsa datio quatenus procedit a lege iustitiae, & a promissione dati in mercedem eius operis, quod precium habere potest iuxta ea, quae modo adnotauimus. Item Iurisconsulti responsum in d. §. si ob maleficium. ita intelligendum est, vt procedat in maleficio, quod lege exteriori punitur, quantum ad ipsum recipientem actionem: siquidem ratione eius actus, qui iure humano ponitur, nemo potest iure quidquam pacisci, nec stipulari. l. mercalem. C. de condictio ob turpem caus. qua ratione, etiamsi ex propria natura materia vendibilis sit, quia lex ipsa humana actum ipsum punit, propter quam pactio fit, vere dici non poterit, eadem lege humana pactionem istam validam esse, qua quidquam promissum fuerit ob maleficium committendum. Sic sane cum lege humana actus puniatur, nullo pacto potest valida censeri pactio, quae tendit vt precium constituatur ob actionem illius actus, qui lege ipsa punitur, atque ideo tunc versabitur vitium, & turpitudo, non tantum in ipso dante aliquid ob maleficium, sed & in ipso accipiente, qui paciscitur mercedem pro eo, quod apud iudicem puniri debet, vel pro ea re, quae vendibilis non est. optimus textus in d. l. 4. Vltima ratio ex lege, liber homo. ff. ad legem Aquil. non nocet huic conclusioni. Nam licet nemo dominus sit membrorum suorum, est tamen dominus vsus proprij corporis: siquidem vsum corporis locare potest propter mercedis precium: sicuti manifeste probatur apud Iurisconsultos, qui locationem operarum passim permittunt, & probant. Quod si dixeris hoc tunc obtinere, cum locatio fit ad vsum licitum, non ad illicitum, id facillime tollitur, quia vsus illicitus operatur, quod ipsa locatio illicita sit: item quod non sit cogendus locator conuentioni stare: nec tamen ex hoc sequitur, non esse locatori soluendam mercedem, quoties ipse quod in locationem duxit, prestiterit omnino absque iure reuocationis. Assertio autem vltima, quam frequentiori calculo probatam esse diximus, vera est: modo merces huius vsus venerei sit moderata, sicut & hoc necessarium est ad omnium commutationum iustitiam, & propterea oportet quod ipse promittens habeat ius dandi & promittendi: ita quidem, vt proprio consensu possit obligari, quemadmodu tradidere Henric. in capitul. peruenit. de adulte. Ioan. Lupi. in dicta Rubrica. §. 41. Ex his plane deducitur, non recte hac in quaestione constitui differentiam [art. 3] inter meretricem publicam & foeminam, quae occulte fornicatur, cum ratione suprascripta diligenter examinata, satis appareat ita esse vsum corporis ad venereum actum, vendibilem in foemina occulte fornicaria, sicut in ea, quae publice meretricium exercet: tametsi Cynus in l. 2. & ibi Angel. C. de condict. ob turpem caus. Abb. in dicto capitul. quia plerique. numer. 14. & sequent. Ioan. Lup. in dicta. Rubr. §. 41. teneant in foemina occulte fornicaria, quae publica meretrix non est, quod nec ipsa petere possit mercedem promissam, & precium fornicationis, nec si datum fuerit, illud possit retinere, imo potius restituere teneatur, etiam in animae iudicio. hanc sententiam Cyni & aliorum scribit communem esse Adrianus in 4. sentent. in tracta. de restitutione. oritur alia quaestio, eam hi Doctor. probant auctoritate text. in l. Lucius. ff. de iure fisci. quo probari videtur, res datas his occultis fornicarijs ad fiscum pertinere, & eas fisco adiudicandas fore. Ego equidem, vt modo adnotabam, opinor hanc opinionem, nec communem esse, nec veram: quamobrem eam in duas partes distinguam, quo facilius intelligatur. Prima etenim pars tractat, an promittens aliquod precium foeminae propter occultam fornicationem, & eam, quae meretricia non est, sit cogendus id etiam in foro exteriori soluere. Secunda pars agit de ea quaestione, an acceptum a foemina, quae meretrix publica non est, ob fornicationem possit ab ea in iudicio animae retineri, ita vt ad eius restitutionem minime teneatur. Quo ad primum fateor Cyni sententiam in foro exteriore, ob eius & aliorum doctissimorum virorum auctoritatem, frequentissime admitti, & a plerisque iudicibus eam admittendam fore. At non video qua ratione opinio ista vera sit: cum nihil referat, foeminam esse publice, vel occulte fornicariam, ad iustam ipsius venerei vsus mercedem. Nam Iurisconsulti responsum in dicta lege, Lucius, in his, quae scelere quaesita sunt, & a fisco repeti possunt, ob crimen a recipiente commissum, poena temporali, iudicialique dignum, non in acquisitis ex fornicatione locum obtinet: atque ita in his casibus, quibus receptio est illicita, & in specie Iurisconsultus ibi tractat de receptione illicita, ex eo, quod bona sunt auferenda ab haerede, ea ratione, quia propter scelus commissum in morte testatoris, efficitur ipse heres indignus, vel incapax haereditatis iuxta distinctionem Docto. in dicta l. Lucius. idcirco satis est distincta Iurisconsulti species, & eius responsio ab his, quae in praesentiarum de meretricio lucro tractantur: vnde mirum est, cur Cynus & alij dicta l. Lucius. ad hanc quaestionem induxerint: cum hic de mercede promissa, ob coitum fornicarium tractemus, qui quidem coitus minime punibilis est, lege exteriori, & humana. Quod si coitus fornicarius punibilis foret apud iudicem exteriorem, tunc plane probatissimi iuris est, non posse mercedem promissam nondum solutam peti, sicuti probatur in l. mercalem. C. de condict. ob turp. caus. & id verum est, quoties actus, cuius precium petitur, punibilis est, quo ad ipsum petitorem: ne lucrum, & praemium is consequatur ex eo, vnde poenam iure habere debet. Secunda quaestionis pars edisserit, quod receptum a foemina, quae publica meretrix non est, minime potest interiori animae iudicio retineri, sed ab ea restituendum est, quia sit ob turpem causam illicite receptum: quemadmodum Cynus, & qui eum sequuntur, asseuerant, Quorum sententia falsa est omnino & contraria, ex praedictis manifeste deducitur. Nam si materia hac in specie vendibilis est, parum refert vendatur publice, vel secrete: nec item differt venditio fiat ab ea, quae vendendi officium publice habet, vel ab alia. cum ex propria natura rei materia fit vendibilis, nec eius venditio ratione publici officij permittatur, sed ratione materiae. Imo secundum Cyni & sequacium opinionem, sequeretur, ipsam meretricem turpius accipere precium pro primo actu, quam pro sequentibus: quod nemo doctus fatebitur. Sic sane aduersus priorem Cyni sententiam hanc vltimam probant, & sequuntur Monaldus in summa titu. de restitutione male acquisitorum. Henric. in capitul. peruenit. de adulter. Florent. 2. part. titul. 2. capitul. 5. colum. 2. Syluest. in verb. restitutio. 2. col. 2. Adrian. in dicto §. oritur alia quaestio. idem post primam huius operis editionem video tenere ac probare Dominic. Sot. lib. 4. de iustit. & iure. quaest. 7. artic. 1. & probatur idem ex eo, quod haec acceptio mercedis coitus venerei, non fit rei alienae occupatio: cum data sit pecunia ex consensu domini absque vlla fraude. Nec ipsa receptio sit illicita, nempe lege prohibita: siquidem licet peccatum ipsum manifestam culpam habeat, quo ad vsum venereum, non tamen quo ad receptionem mercedis: sicuti paulo ante traditum est. Hinc fit, vt nec monacha recipiens ob mercedem coitus absque vllo dolo pecuniam aliquam, teneatur eam in foro animae interiori restituere: quod expressim Henric. adnotauit.. idem & in foemina, quae maritum habet. etenim si quid ab adultero accipiat ob fornicationem, restituere id non tenetur: tametsi iniuriam faciat monacha religioni, & adultera viro. Item ex suprascriptis apparet, quid dicendum sit de opinione, quam hac in quaestione probare conantur Ioan. a Medina in tract. de restit. q. 20. is etenim scribit, [art. 4] datum meretrici, nec licite recipi, nec posse retineri alia ex causa, quam donationis liberae, & ideo putat, datum meretrici, non posse retineri, nec recipi titulo mercedis, & precij actus venerei. Primum quidem opinor hoc esse contrarium eleganti Iurisconsulti responso in d. §. sed quod meretrici. vbi probatur, meretricem licite recipere, quod datum ei fuerit ob fornicationem: non alia profecto ratione, quam quod detur in precium, & mercedem coitus venerei. Alioqui, si Iurisconsultus donationis causam in hac datione considerasset, nequaquam distinxisset datum meretrici ab his, quae alijs ob turpem causam dari solent: cum in his donationis liberae titulus receptionem faceret licitam ex propria natura: tametsi causa, quae ad donandum induxerit, fuerit turpis. Non enim ex hoc ipsa donatio libera in vniuersum a lege reprobata censetur, sicuti & ipse Ioannes a Medina fatetur, posse datum propter homicidium, lenocinium, vel aliud turpe crimen, aut propter iniquam iudicis sententiam retineri licite ob donationis causam. Praeterea cum hae dationes ob causam fiant, non potest dici eas donationes esse. quod probatur in l. 1. ff. de donatio. & in l. vltim. ff. de condict. caus. dat. Secundo, probatissimi iuris esse censeo, datum meretrici ob ipsam fornicationem, vel ratione conuentionis expressae, vel tacitae, in precium vsus venerei, iuste posse ab ipsa recipi, & retineri, etiam si constet, dantem non omnino libere, sed coactum, vel a iudice, vel lege pactionis dedisse, hoc enim satis deducitur ab his, quae paulo ante tradita fuere: modo absit fraus in ipsa acceptione, nec sit excessus aliquis in ipsa receptione: nam is arbitrio boni viri donationis titulum exigit, vt datum recipi, & retineri tute valeat. Quamobrem existimo eum, qui cum meretrice publica, vel ea foemina, quae sui corporis quaestum facit, coierit absque expressa conuentione, cogendum fore a iudice lege taciti pacti eidem foeminae consuetam venerei vsus mercedem soluere. Quibus satis probatum est non esse necessariam donationis causam, nec veram, nec presumptam, ad hoc, vt meretrix tute retineat, aut licite recipiat, quod ei ob meretricium datum fuerit, atque ita hanc quaestionem diffiniendam esse arbitror. Nam & in specie opinionem Ioan. a Medina improbat Domi. Sot. lib. 4. de iust. & iur. q. 7. arti. 1. Hinc etiam infertur, [art. 5] an promissum alicui parasito, vel ioculatori, vt is inter ludicra & iocos patiatur aliquot alapas, & verbera: sit ei necessario soluendum, & promittens soluere cogatur per iudicem: & quamuis Zasius in d. l. generaliter. num. 31. velit, nullam hic posse dari coactionem iudicis: ego tamen contrarium censeo, quo ad moderatam actus mercedem. Non inficior parasitum ita conuenientem, & paciscentem malefacere, & peccare quandoque mortaliter. Nam haec ludicra & parasitorum ars licita quidem est ad hominum delectationem: modo ea exerceatur absque proximi praeiudicio, & laesione honestatis, vt explicant Diuus Thomas & Caieta. 2. 2. q. 168. articu. 3. & praeced. Syluest. in verb. ars. q. 7. tradunt Doct. in c. 1. de vit. & honest. cleric. libr. 6. tamen & si male faciat parasitus locando vsum sui corporis ad haec verbera, nihilominus ex hoc nulla lege exteriori punitur, nec turpiter recipit huius laboris mercedem. Qua in re oportet viros nobiles admonere, has cum parasitis pactiones esse omnino contrarias verae nobilitatis legibus: idcirco ab eis abstinendum fore: cum sint aliae ludicrae artis, & parasitici muneris partes, quae absque vllo vitio possint magis ad risum, & iocos prouocare, & ad honestam delectationem pertinere: & etiam si apud Romanos eo tempore, quo propter Asiaticam luxuriam in perditissimos itum est mores, id in vsu erat. Ita etenim in hunc sensum quidam accipiunt illud Martialis lib. 2. ad posthum. " Os tibi praecisum, quanto non ipse Latinus Vilia panniculi percutit ora sono. " Caeterum prius quam quaestionem istam aggrediamur, ob seruandum est [art. 6] ad intellectum l. 3. & 4. ff. de condict. ob turp. caus. distinctionem quandam praenotari posse, aliquot expositis conclusionibus. Prima quidem. Apud iudicem exteriorem nemini licet agere ad mercedem, vel precium eius operis, quod habet crimen, ab eodem iudice poena exteriori puniendum, text. optimus in l. mercalem. C. de condi. ob turp. caus. Secunda, in pari turpitudinis causa lex humana denegat actionem & repetitionem eius, quod propter aliquod scelus committendum, datum fuerit. dicta l. 4. in princ. l. 4. artic. 14. part. 5. Tertia, vtcunque humana lege denegata sit repetitio eius, quod ob crimen, & maleficium datum fuerit, non tamen ex hoc accipiens tutus erit in animae iudicio, si aliqui vel ratione materiae, quae vendibilis non erat, vel ex eo quod conuentio fuerit iniqua, teneretur ad restitutionem: lex enim, quae negat danti repetitionem in hac specie, nullum ius tribuit recipienti, nec plus iuris in eum transfert, quam is ex receptione acquisierit, sicuti in simili argumento docet Thom. 2. 2. q. 77. articul. 1. ad primum. igitur quoties tractabitur de obligatione ipsius recipientis ad restituendum ea, quae ob maleficium acceperit, apud iudicem interioris iudicij res erit ita examinanda, ac si humana lex, quae repetitionem danti ob parem turpitudinem negauit, quidquam hac in re non statuisset. Nisi aliqua ex lege probatum sit, aut probari iusta ratione queat, per denegationem actionis in poenam turpitudinis, dantem priuatum esse lege humana, eo quod dedit. Nam & tunc erit diligenter examinandum, cui lex ipsa tribuendum esse censeat id, quod datum est, ipsi ne recipienti, an fisco, an pauperibus, vel ecclesiae, quod latius probabitur inferius, & in materia de Simonia, & in tractatu eorum, quae ob maleficium lege exteriori punibili data sint. Quarta conclusio. Etiamsi propter parem turpitudinis causam, quoties datio, & receptio est illicita, minime competat danti repetitio: tamen vbi ipsa receptio est licita, non tantum repetitio negatur, sed & retentio ipsa iustissima est: quod constat ex ratione text. in d. §. sed quod meretrici. Ex tertia conclusione deducitur resolutio illius quaestionis, qua solet controuerti, an sit necessario facienda restitutio eorum, quae turpiter data, & accepta fuerint, & cui, an ei, qui dedit, vel pauperibus? Qua in re quibusdam visum est, restitutionem faciendam esse necessario, non tamen danti, sed vel fisco, vel pauperibus. quod ea ratione probatur, quia receptio iniqua est, & a lege reprobata: idcirco non potuit datum ipsi recipienti acquiri, iuxta regulam primam, quam in hac relectionis secunda parte constituimus. Idem adnotari potest ex capit. de hoc. de Simonia. vbi satis manifeste scriptum, & responsum est, acceptum ratione Simoniacae conuentionis absque periculo animae, retineri non posse. Et ita Doctores inibi adnotarunt, atque in vniuersum propositae quaestioni respondent Paluda. in quarta sententia. distinctio. 15. quaestione tertia. articulo 5. versicul. 3. conclusio. gloss. penult. in regul. ista. quam interpretamur: quae quidem sententia frequentiori Doctor. consensu recepta est: quemadmodum fatetur Ioan. a Medina. de restit. quaestio. 2. capit. 2. incipienti, de eo quod. Nam & nostrates idem praemittunt, dum gloss. eandem sequuntur. quibus adstipulatur text. in l. iurisgentium. §. si ob maleficium. ff. de pact. in l. generaliter. & in l. si plagij. ff. de verbor. obligationibus, & in §. praetor ait. ac §. generaliter. d. l. iurisgentium. vbi pacta turpia, contra bonos mores, aut contra leges, irrita sunt, & nulla. Consequitur igitur harum conuentionum ratione nullum ius recipienti acquiri. siquidem titulus acquisitionis nullus est. l. non dubium. C. de legibus. Adrianus tamen in 4. senten. tract. de restitutione. capit. restat inquirere. ad finem. fatetur plane, accipientem omnino teneri ad restitutionem, sed contendit posse arbitrio eius eam fieri danti, vel pauperibus. Ioannes a Medina de restitutio. dicto capitulo secundo, aliter quaestionem istam diffinire tentat, existimans, acceptum ob maleficium, & turpem causam non esse necessario restituendum danti, sed pauperibus, causa ipsa sequuta, & sic maleficio commisso, quia iam qui dedit ob eam causam, quae sequuta est, rem donauit, eámque a se abdicauit, & ideo ei non est restituenda: causa vero non sequuta censet restitutionem faciendam esse ei, qui dederit: cum voluntas donationis cesset causa non sequuta. addit praeter haec in Simoniae causa datis & acceptis, non esse restitutionem faciendam danti, praeterquam in casu text. in capitulo veniens. de Simoni. At Caieta. in summa, in verbo Simonia exterior, opinatur, temporale datum propter Simoniam, non sequuta spirituali traditione, in animae iudicio ante iudicis sententiam, restituendum esse danti: ea ratione quod in poenam criminis, & iniquae pactionis lex Canonica priuat dantem ea re, quam dedit: poena vero ante condemnationem iudicis non debetur, nec omnino restituenda est, iuxta resolutionem gloss. in capit. tua fraternitas. duodecima quaestio. 2. quam rationem & Ioannes a Medina in vniuersum pro eius responsione validam esse censuit. Item Syluest. post Ioan. in summa confessorum, fatetur, in verbo, restitutio. 4. §. 1. hoc tamen dimittens arbitrio accipientis: sicut & Adrianus paulo ante citatus existimat. ipse quidem quantum attinet ad recipientem, & si communis sententia definierit, eum teneri ad restitutionem eorum, quae ex iniquis vtrinque conuentionibus acquisierit, vel acceperit. Video tamen posse in hunc sane modum distingui. Aut etenim pactio fuit iniqua ex eo, quod materia vendibilis non sit, nempe in crimine Simoniae, cum res spiritualis, cuius venditio Simoniam inducit, aestimari, aut vendi non possit, & in pactione, qua aliquid promittatur, vt iniqua sententia feratur, vel iustitia ministretur: in his casibus recipiens tenebitur omnino restituere, quippe qui nihil dederit, aut fecerit, quod ex propria natura sit precio aestimabile. Quod si materia vendibilis sit, quia vsus corporis, & labor humanus conducitur ad delictum, & ob id conuentio iure improba est, & illicita ratione turpitudinis vtrinque commissae: fortassis accipiens poterit datum retinere, in anime iudicio in compensationem arbitrio boni viri, ac iustam mercedem laboris impensi, & industriae praestitae ad maleficium. inducor etenim in hanc sententiam: primum quod licet a lege istae conuentiones reprobae sint, & censeantur: id procedit ad hunc sane effectum, vt ex eis agi non possit, nec teneatur quis promissa seruare, non autem ad hoc, vt datum ratione laboris impensi, restituendum sit ante condemnationem, si qui dedit, potuit propriae rei transferre dominium. Deinde quamuis conuentiones istae indistincte reprobentur, quo ad omnes iuris effectus, hoc in poenam criminis commissi paciscendo fit: sed poena non est necessario ante condemnationem restituenda. Item si verum esset, quod Doctores communiter adnotarunt, sequeretur inde, artificem aut fabrum conductum ad fabricandum id, quod iure vetitum extat, & in maleficium perniciosum fabricatur, teneri ad restitutionem eius, quod ob fabricam in mercedem laboris acceperit: sic & miles conductus ad bellum iniustum, quódque ipse iniquissimum esse certo scit, teneretur restituere mercedem iure conductionis, sibi ob militiam praestitam: & tamen nec artificem, nec militem ad restitutionem in propositis speciebus ipse non damnarem, nec compellerem in animae iudicio, nec opinor cogi posse. mille profecto possent ad haec exempla proponi, vnde mihi non admodum placet communis Doctorum opinio, quae dubio procul obtinet, cum accipiens nihil laboris, vel industriae impendit. Scio tamen frequentissimam omnium sententiam in contrarium probatum iri ex eo, quod conuentiones istae iure sint reprobatae, & nullae censeantur: & ideo acceptio sit illicita, eáque ratione inducat obligationem restituendi, tametsi huic rationi possit responderi, veram esse, quoties contractus ita lege reprobatur, quod nec actionem, nec retentionem pariat, tunc scilicet, quando reprobus est vel ex defectu solennitatis iure requisitae, vel ob deficientem legitimum consensum paciscentis, ad perfectam rei promissae translationem, quod impraesentiarum minime contingit. Et ideo in hoc casu restitutio necessaria non est. Quod vero pertinet ad dantem, an ei sit facienda restitutio, quoties recipiens restituere tenetur, est obseruandum, sit ne ea lex, quae repetitionem negat ob parem turpitudinem, poenalis: ita quidem vt in poenam iniquae conuentionis expressim, vel tacite efficiat inhabilem eum qui dedit, ad repetendum. Nam si inhabilis efficitur in poenam, haec poena nullam requirit iudicis exequutionem, atque ipso iure absque vlla iudicis sententia infligitur: idcirco in animae iudicio obtinebit plane, secundum ea, quae nos tractauimus in Epitome ad quartum librum Decretal. secunda parte, capitu. sexto. §. octauo. & ideo restitutio non erit necessario danti facienda, etiam si causa, ob quam datio facta fuerit, sequuta non sit. Etenim vbi causa sequuta fuerit, non diffiteor communi omnium sententia absque dubio, licet materia vendibilis non sit, nec precio aestimabilis, danti restituendum non esse. sed & si dixeris in priori specie, vbi causa dationis sequuta non fuerit, legem denegantem repetitionem non procedere, aut saltem obtinere quo ad simplicem denegationem actionis, non tamen ex hoc priuare in poenam ipsum dantem iure, quod habet ad repetendum causa non sequuta: vtrunque opinor falsum esse. Nam lex Ciuilis negans repetitionem eius, quod datum [art. 7] turpiter fuerit ob turpem causam, locum habet, etiam ante causam ipsam sequutam, & eadem in poenam tanti criminis dantem priuat iure exigendi, quod dederat. Non obstat huic resolutioni textus in dict. capit. veniens. de simonia. qui respondit datum causa simoniae restituendum esse danti. Id etenim procedit, vel quia ipse dedit bona fide monachis exigentibus id praetextu consuetudinis, ad prandium monachorum. capit. cum Apostolicam. eodem titu. vnde non omnino manifesta est, nec aperta dantis turpitudo: vel pecunia inibi restituitur danti, vt is translatus ad aliud monasterium, eam secum in id monasterium deferat, ad alimenta sibi necessaria. Quo fit, in eo textu minime posse probari, quod datum causa simoniae sit restituendum ei, qui dederit: ac tandem ex his, que modo adnotauimus, palam constat, qualiter sit intelligenda Iurisconsulti responsio in dicto §. sed quod meretrici. & in eiusdem l. quarte parte prima. Et nihilominus proximo §. adhuc hanc ipsam quaestionem tractantes, explicabimus veram cognitionem & interpretationem textus in l. secunda. ff. de condictio. ob turpem causam. # 3 SVMMARIVM. -  1 Datum iudici, vt iustam sententiam pronunciet, an possit repeti, & an is, qui dedit, perdat litem? -  2 Testis an possit proferendo testimonio aliquid accipere? -  3 Rei alienae inuentor, an iuste possit aliquid capere ob eiusdem rei restitutionem? -  4 Intellectus l. solent. ff. de praescript. verb. & l. 4. §. si tibi. ff. de condict. ob turpem caus. -  5 An teneatur ad restitutionem, qui potuit proximum a damno illato defendere? -  6 Examinatur argumentatio glo. in l. 4. §. si tibi. ff. de condict. ob turpem caus. -  7 Acquisitum per metum etiam leuem, an sit necessario restituendum metum passo? -  8 An sit restituendum, quod obtinetur ex contractu beneficio restitutionis in integrum rescindendo? -  9 Acquisita ex contractu nullo ob defectum solennitatis legis humanae, restituenda sunt in conscientiae iudicio. -  10 Jntellectus Regiarum constitutionum, quae prohibent vxorem absque licentia viri contrahere. §. TERTIVS. QVARTO ab eadem regula dissoluitur ea dubitatio, que passim discuti solet, [art. 1] sitne restituendum id, quod iudex acceperit, vt iustam sententiam ferat, inprecium quidem iustissimi iudicij? & Iurisconsultus in l. secunda. ff. de condict. ob turpem causam. ita obscure hanc quaestionem definiuit, vt ob eius incertam sententiam, itidem & Interpretes varie responderint. Sed si dedi, inquit Vlpianus, vt secundum me in bona causa iudex pronunciaret, est quidem relatum, condictioni locum esse: sed hic quoque crimen contrahit. iudicem enim corrumpere videtur, & non ita pridem Imperator noster constituit litem eum perdere. Hec Iurisconsultus, qui expressim asserit, dantem iudici pecuniam, vt iuste in eius causa sententiam dicat, turpiter agere, & crimen contrahere, propter quod causam ipsam vtcunque iustissimam perdit. Idcirco videtur non esse huic dandam repetitionem: siquidem constat, eum, qui ob hanc causam dederit, puniendum fore, & litem perdere. gloss. communiter recepta in dicta l. 2. textus in lege prima. C. de poena iudi. qui male iudic. & in Authentic. vt litigantes iurent, in exordi. lit. Regia l. 52. titulo 14. parte quinta. qua ratione quidam existimarunt, non esse dandam in hac specie repetitionem. Quod verum est, actionem danti hic denegari ad dati repetitionem, manifesti iuris erit, secundum ea, que paulo ante dicta sunt proximo §. non esse necessario eidem restituendum quod dederit, sed vel fisco vel pauperibus. Sed & haec non omnino conuincunt, quin contrariam sententiam probare possimus. Etenim licet qui dat iudici pecuniam, vt pro eo in bona causa sententiam pronunciet, ob hoc crimen, quod praesumptam corruptionem iudicis prae se fert, puniatur perditione cause: non tamen ex hoc sequitur ei negari repetitionem eius, quod dedit, cum sit ex eius parte crimen hoc leue, & procedens a zelo iustitiae. Presertim quod poena legis Ciuilis, statuentis hanc causae perditionem, tunc locum obtinet, cum habens bonam causam, iudicem pecunia inducit, vt pro eo sententiam dicat. Corrum pit etenim fortasse iudicem, qui secundum conscientiam, & proprij iudicij dictamen contrarium alioqui foret pronunciaturus. Secus denique dici posset, vbi quis iudici pecuniam daret, vt iustitiam ministraret, litemq; iuxta iustitiae tramites definiret: eo sane casu non tendit pecunie datio in iudicis corruptionem: & ideo frequentiori iudicio, & interpretum suffragio receptum est, competere danti repetitionem, secundum Alexandrum in dict. l. 2. quoties datum quid fuerit iudici, vt iustitiam celeriter ministret. Idem tenent in dicta l. secunda, Fulgosius & Ias. Bal. in capit. vltimo. colum. vltima. appellat. gloss. in capit. qui recte. 11. quaestio. 3. Panormit. in capit. cum ab omni. de vita & honest. Cleric. numero 8. gloss. singularis. & inibi Archidia. in capit. non sane. decimaquarta quaestione quinta. quo in loco Gratianus Diuum Augustinum refert hanc opinionem satis aperte asseuerantem in Epistola 54. ad Macedonium. Et quamuis Alexander, Iason, & alij in dicta l. secunda existiment, in hoc posteriori casu, cum pecunia datur, vt iudex iustam sententiam celeriter ferat, causamque iure expediat, causam ipsam dantem in poenam perdere, atque habere dati repetitionem: in priori autem casu, cum suspicio corruptionis maior est, quia pecunia datur iudici, vt pro dante, qui priora iura habet, sententiam dicat, nec competere danti repetitionem, & in poenam causam perdi: ego tamen opinor, tunc nec danti competere dati repetitionem, cum ob dationem causam amittit, secundum leges hac in re poenam statuentes, siquidem perditio cause nulla alia ratione instituta est, quam quod is, qui dedit iudici pecuniam, grauiter deliquerit: delictum autem propter parem turpitudinem inducit denegationem repetitionis. sicuti expressim responsum est in l. 4. in princip. & in l. 3. ff. de condict. ob turpem causam. vnde deducitur, minime habere dati repetitionem, eum, qui dederit, vt iudex pro eo sententiam pronunciet, quamuis is bonam causam habeat, quia dantis animus tendat saltem ex presumptione ad corruptionem iudicis: hoc profecto Iurisconsultus respondit in dict. l. secunda. At si pecunia iudici detur, vt iustitiam absque mora litiganti exhibeat, tunc, ni fallor, causa nec amittitur, nec repetitio danti negatur. Tandem illud ex his certissimum esse censeo, quod datum iudici absque crimine corruptionis, vt iustitiam ministret, est danti restituendum. Idque confirmat auctoritas Augustini in dicto capit. non sane. tenet in specie Syluest. in verbo, restitutio. 2. §. 1. & restitutio. 4. §. 1. qui constituit regulam hac in controuersia certissimam, qua definitur, datum ob causam necessariam, ad quam tenetur recipiens necessitate praecepti, quod ad iustitiam pertinet, est omnino restituendum: & quidem danti, nisi & is propter aliquam admistam dationi turpitudinem lege humana iure repetendi priuetur. eandem regulam adnotarunt alij, praesertim Adrianus in quarto sentent. tractatu de restitutione capi. restat inquirere. Ioannes a Medina. de restitutio. quaestione 25. colu. 10. & probatur, quia opera iustitie venalia non sunt, nec iustitia est materia vendibilis: idcirco datio & acceptio sunt contrariae rationi verae venditionis, quae fieri non potest de rebus istis, quibus nulla conuenit aestimatio. quod & Caieta. asseuerat in secunda secunde questione 32. articul. 7. text. in cap. cum ab omni. de vita & honesta. Clericor. iniquissimum enim est hoc communicationis genus. Nam & Cicero libr. primo de legibus inquit, iniustissimum est, iustitiae mercedem quaerere. Qui mercede bonus vir est, mercede erit malus, cum iustitia debeat esse gratuita. Qui enim recte iudicat, auctore Gregorio, & premium remunerationis expectat, fraudem in Deum perpetrat, quia iustitiam, quam gratis impartiri debuit, acceptione pecuniae vendidit. capit. qui recte. 11. questione 3. siquidem iustus non est, qui iuste agit, non ob ipsam virtutem, sed ob aliam causam. vt tradit Aristot. libr. 6. Ethico. capit. 12. pulcher text. in capit. 1. de re iudic. in 6. quem poteris ornare multis, quae hac in re traduntur a Valerio Maximo. lib. 6. capit. 5. & capit. 3. quo in loco meminit Cambysis Persarum Regis, qui atroci ac noua poena iudicis, ne quis postea corrumpi posset, prouidit: dum iudicis cuiusdam iniqui ex corpore pellem detractam, selle intendi, in eaque filium eius iudicaturum considere iussit: is autem iudex dictus est Sisannes priori Asiae parti prefectus, eius autem filius fuit Otans. lex item duodecim Tabularum iustissime decreuit, iudicem, qui ob rem dicendam pecuniam accepisset, capite puniendum fore: cuius meminit Gellius libro 20. capit. 1. idem fere probatur in speciali casu in l. lex Iulia. §. vltim. ff. ad legem Iuliam repet. multa Ludouic. Caelius de iustitia. tradit libro 12. lect. antiq. capit. 46. & sequentibus. in hac specie Adrian. quodlib. 10. Primus autem Athenis pecuniam iudicibus contulisse dicitur Anytus Anchenionis filius, cum circa Peloponnesiaci belli ferme exitum proditionis Pyli causam diceret, autore Plutarcho in Martio Coriolano. hanc preterea regulam probat eleganter Iurisconsultus in l. vltim. ff. de cond. ob turpem causam. qui pluribus propositis speciebus constitutissimum esse censet, repetitionem dandam fore in id, quod turpiter acceptum fuerit ob ministerium eius operis, quod accipiens lege iustitiae ministrare tenetur. Primo hinc deducitur, an possit testis [art. 2] pro testimonio ferendo precium aliquod recipere: & sane id recipere non potest, tenebiturque restituere, quod huius ratione datum fuerit, ipse quidem, qui dedit. Nam ad iustitiam pertinet, quod quis verum testimonium dicat, quoties a iudice vocatus in testem fuerit. Idque tenetur dicere omnino, etiam non requisitus, ex lege tamen charitatis ad liberandum proximum ab iniquo damno. & libere tex. singular. in c. nolite timere. 11. q. 3. & in c. intimauit. de testibus. vbi Abb. & Felin. Inn. in c. qualiter. in 1. de accusa. Tho. & Caiet. 2. 2. q. 70. art. 1. Domi. a Soto in relect. de secreto membro 2. q. 7. idem lib. 5. de iust. & iure. q. 7. artic. 1. Martinus Azpilcueta in c. inter verba. 11. q. 3. corol. 63. a quibus apertissime probatur, quempiam ratione iustitiae vel charitatis teneri ad ferendum testimonium, quoties id necessarium sit ad vitandum damnum iniquum alterius. Quamobrem gratis id praestari & exhiberi debet, quia venale testimonium veritatis non est, secundum August. in d. c. non sane. pro labore tamen & expensis factis, is ferendo testimonio iustam mercedem potest testis exigere & recipere. c. statutum. §. pro ferendo testimonio. de rescrip. lib. 6. l. quoniam liberi. C. de testib. §. venturis. 4. q. 3. sub c. vlt. tradunt Albe. in tract. de testib. fol. 14. & Io. Crott. de testib. q. 15. sicut & iudex, qui non potest, vt iustam sententiam ferat, pecuniam accipere, poterit iustissime laboris mercedem, cum salarium publicum non habet, iuste recipere. l. 4. §. in iudicio. ff. fini. regundo. l. ex part. in princip. ff. famil. hercisc. notatur in dicto capitu. statutum. §. assessorem. & in capit. cum ab omni specie. de vita & honesta. Clericor. sic in hac specie quo ad anime iudicium hanc quaestionem definiendam censet Adrian. quodlibet. 10. artic. 1. Ioan. a Medina de restit. quaestio. 25. colum. 10. & sequentibus, post alios, qui regulam premissam, a qua hanc decisionem deduximus, constituerunt. idem erit & in tabellionibus, alijsque munera & officia publica habentibus: nam & hi licet ex officio teneantur litigantibus, & alijs ministerium iustitiae exhibere: pro labore tamen possunt petere mercedem aliquam, vel consuetudine, vel lege definitam. quicquid tamen vltra quantitatem legibus pretaxatam acceperint, restituere danti tenentur, secundum Anto. & Abb. nu. 13. in c. quia plerique. de immunit. Eccle. Adrian. in d. c. restat in quirere. Ioan. a Medina in d. q. 25. contra Inno. in dict. c. quia plerique. qui falso intellectu text. d. c. non sane. contrarium probare, auctoritate Augustini, tentauit. Secundo hinc deducitur, [art. 3] an ob restitutionem rei aliene inuente possit eius inuentor mercedem aut praemium ex pacto vel alias accipere. Hostiens. quidem in c. dudum. el 2. de elect. existimat, posse aliquid iuste recipi, & retineri ab eo, qui rem alienam inuenit ob eius restitutionem. Sed ab Hostiensi discedit ibi Panorm. nu. 18. non immerito: etiam tenetur quis rem alienam inuentam domino restituere lege iustitiae. cap. si quid inuenisti. 14. quaesti. 5. igitur gratis id facere debet, secundum regulam paulo ante a me propositam. idem probatur in l. falsus. §. qui alienum. ff. de furt. vbi Iurisconsultus scribit, eum, qui rem alienam inuenerit, non probe petere inuentionis premia. Quid ergo, inquit, si quae Graeci dicunt ἑυρετρα, petat? nec hic videtur furtum facere, & si non probe petat aliquid. ita sane legit dictionem Graecam Holoander. at Budeus ibidem, & in titu. de officio praef. praetorio. μήνυτρα, legendum esse censet. quae vxor idem significat, nempe inuentionis praemia. Hispani dicimus Hallazgos. vnde Bart. in d. §. qui alienum. scribit, propter restitutionem rei aliene, quae inuenta fuerit, nihil iuste peti posse, nec accipi, pro labore tamen impenso in ea requirenda, & inuenienda, iuste mercedem aliquam recipi, & retineri. idem adnotarunt Alberi. & Iaso. in l. quarta. §. si tibi indicium dedero. ff. de condi. ob turp. caus. colum. 2. Felinus in cap. dilecti. nume. 7. de accusatio. & Chassanae. in consuetud. Burgund. Rubr. 1. §. 3. num. 1. tametsi apud me certissimum sit, posse recipi iuste, & retineri, quod fuerit datum ob rei inuentae restitutionem, modo saltem coniecturis quibusdam appareat dominum id libere dedisse, & sponte. Verum aduersus suprascriptam regulam sunt duo Iurisconsultorum responsa in d. l. 4. §. si tibi indicium dedero: [art. 4] & in l. solent. ff. de prescrip. verb. quibus constat, nec repeti posse, quod datum est ob indicandum seruum fugitiuum, aut furem: imo ex pactione & conuentione posse peti, actionemque in id exigendum dari: & tamen lege iustitie saltem charitatis precepto tenetur quis furem indicare, & itidem seruum fugitiuum: quemadmodum adnotatum est communi omnium sententia, in c. qui cum fure. de fur. & in c. dilectus. de excess. prelat. gloss. & Bartol. in l. ciuile. C. de furt. & adnotatur in c. nerui. 13. distinctione. igitur non tenetur quis gratis facere id, quod ratione praecepti ad iustitiam pertinentis agere tenebatur. preterea tenetur quilibet, si possit, absque proprio periculo, & commode id valeat efficere, alterum ab iniuria defendere, non tantum Iure Pontificio. textus in capit. quantae. & ibi gloss. & Doct. de sentent. excommunic. & in c. dilecto. eodem titu. in sexto. cuius & Ias. meminit in consil. 86. libro 3. sed & Iure Ciuili. quod probatur a contrario sensu text. in l. culpa caret. ff. de regu. iur. sicuti adnotarunt Alberi. in l. metum. ff. sed licet. ff. quod met. cau. Dec. in cap. 1. colum. 3. de offic. deleg. Fortunat. in l. vt vim. ff. de iustitia & iure. ad finem. Ioannes Igneus in l. 1. §. serui appellatione. numero 125. ff. ad Sylla. Grattus in consilio 1. numero 47. libro 1. Adrianus quodlibet. primo, articulo 2. colum. 4. etiamsi communiter quo ad Ius Ciuile contrarium receptum sit ex l. 1. §. sed in eo. ff. ad Syllani. gloss. in dicta l. culpa caret. sicuti constat ex Doctor. ibi. & in dicto cap. 1. & in dicto §. sed licet. & Ludoui. Carrerio in practi. crimin. de homicid. §. 4. nume. 19. & §. 6. nu. 63. sed prior sententia verior est, quamuis Iure Ciuili non sit puniendus, qui alterum ab iniuria non defenderit, cum posset commode id facere, saltem poena ordinaria criminis regulariter. Et nihilominus licet teneatur quis alterum ab offensa, & iniuria defendere, lege quidem iustitie vel charitatis praecepto. non tamen tenetur id gratis agere. optimus text. in l. si pater. §. 1. ff. de donat. vbi Iurisconsultus scribit, iustam esse in hac specie laboris mercedem. idem notat Adrian. d. quodlib. 1. artic. 2. colum. 3. Cui accedit Ioan. a Medina in dict. quaestione 25. colum. 12. huic posteriori rationi respondendum esse censeo id procedere in laboris stipendium & mercedem, ita tamen, vt ex mora non dati stipendij opus hoc pium & iustum minime impediatur: cum & post praestitum auxilium iudex cogere debeat alterum ad iustae mercedis solutionem. Illud vero praetermittendum non est, eum, qui a damno [art. 5] commode potuerat illesum alterum seruare & defendere, minime ex hoc teneri ad illati damni restitutionem, & si grauiter peccauerit, maximamque damni dati culpam contraxerit, nisi quis ex officio publico teneatur criminibus & iniurijs obuiare, aut testimonium dicere: quia in testem ad iudicium iussu iudicis vocatus fuerit. priori etenim casu contra legem tantum charitatis fit, posteriori vero contra legem iustitiae commutatiuae, quarum prior obligatio non inducit restitutionis necessitatem, sed posterior: sicuti in specie, quam tractamus, tradidere eleganter Tho. & Caiet. 2. 2. q. 62. art. 7. Alex. de Hales. tertia par. qu. 87. Adria. quodlibet. 11. quaestione 1. idem quarto sentent. tractat. de restitutio. questio. 1. ad finem. Syluester in verbo, restitutio. 3. quaestione 5. Ioannes a Medina de restitutione, qu. 9. vbi testatur, hanc esse communem Theologorum resolutionem. vnde etiam si in dict. ca. qui cum fure. furti conscius, id non reuelans possessori & domino, fur appelletur: id verum est quo ad furti culpam, non tamen quo ad obligationem restituendi, nisi iuxta distinctionem hanc, quam modo ex Theologis exposuimus. idcirco hac in re, caute circa restitutionem respondendum erit Caeterum prior obiectio ex l. solent. & §. si tibi iudicium dedero. Bartol. in eodem §. si tibi. non fuit incognita: atque ideo existimat, non teneri quem ad furem indicandum, licet teneatur furtum detegere & ostendere: vnde secundum eum, furem non tenetur quis priuate persone manifestare: & ob id poterit aliquid capere ob hanc manifestationem. idem fere tenent ipse Bart. in d. l. ciuile. C. de furt. & Panor. in d. c. qui cum fure. scribentes, teneri quempiam indicare furtum, non furem priuato domino rei furtiuae. Haec tamen responsio palam imperfecta est: siquidem quoties agitur de indicando furem ad consequendam rem furtiuam, quae aliter domino reddi non potest, quam si fur indicetur, profecto etiam priuato ipse fur indicandus est, & eum tenetur in hoc casu sciens indicare. Praesertim, quod cum tractetur in dictis Iurisconsultorum responsis de indicando seruo fugitiuo, certissimum est, inibi tunc tractari de indicando ipso furto. ergo Bartoli solutio non est sufficiens. Sic & Adrian. in 4. sent. in tract. de restitu. cap. restat inquirere. in specie harum legum probat, quod tenetur quis furem indicare priuato, quando res aliter eidem restitui non potest. Quamobrem fortassis aptior est solutio difficultatis, si interpretemur apud Iurisconsultos, licet receptum fuisset praemium indicij ob laborem & industriam inquirendi furem, non ob ipsius furis manifestationem: quod probatur in d. l. solent. dum ibi Iurisconsultus appellat mercedem, id, quod datum est causa indicandi furem. merces autem respectu laboris proprie dicitur, sicuti notissimum est. Atque ita opinor Bart. intellexisse Iurisconsultorum responsa in d. §. qui alienum. Idem & alij responderunt, presertim e notiorib. Ioan. Ferrarien. in §. vlt. Insti. de rer. diuisio. vnde si quis sciat, quonam in loco sit res furtiua, vel ipse fur, aut rem ipsam inuenerit absque labore & expensis, non poterit quicquam recipere ob restitutionem rei furtiuae, nec ob indicandum furem, vel ex eo pacto, vel alias, nisi id datum fuerit libere, & gratuito ab ipso domino rei inuentae. Hinc profecto expendenda erit argumentatio quaedam, qua vti Doct. frequenter solent. valida etenim est haec collectio, [art. 6] tenetur quis gratis quid facere legis precepti: ergo si quicquam eo iure receperit, turpiter recipit, & restituere tenetur. ita quidem argumentatur glo. in l. 4. §. si tibi indicium. ff. de condict. ob turp. caus. quae singularis est, secundum Ias. ibi & Bald. in cap. super eo. de transactio. idem sensit glo. in d. c. qui cum fure. & in dict. c. dilectus. de excess. praelat. & glo. in d. l. Ciuile. qua ratione & hec argumentatio valet: potest quis ob aliquid agendum pecuniam accipere seclusa libera dantis donatione: ergo non tenetur id gratis facere. Rursus non recte sequitur: tenetur quis aliquid facere ex precepto, ergo non potest ob id agendum pecuniam accipere: nec item sequitur, ergo tenetur id gratis facere. Nam plerunque propter laborem & industriam, iustam mercedem recipit: sicuti paulo ante adnotatum est. Sic nec valida est collectio ista: potest quis ob aliquid agendum pecuniam licite recipere: ergo non tenetur id facere ex praecepto. constat siquidem ex suprascriptis, falsam esse hanc collectionem, cum possit quis pecuniam recipere licite ob agendum id, quod ex precepto facere tenetur. idcirco hanc argumentationem destruit gloss. in cap. quantae. de senten. excommu. diligenter Adrianus quodlibet. 1. articu. 2. colu. 3. tametsi glo. & Docto. in dicto cap. qui cum fure. & in d. l. quarta. §. si tibi. has argumentationes peruertant, & simul confundant, eas minime intelligentes. Deducitur etiam ex his, non posse aliquid iuste recipi ob eam causam, ne maleficium fiat: imo si quid receptum fuerit, restituendum est. l. 4. in princip. & in §. vltimo. ff. de condi. ob turpem caus. l. iurisgentium. §. si ob maleficium. ff. de pactis. quo in loco Fortun. probat nec naturalem obligationem nasci ex promissione alicuius pecuniae, ne maleficium fiat. idem notat Socynus in Rubr. ff. de verbo. oblig. numer. 12. contra glo. in dicto §. si ob maleficium. tametsi Dominic. Sot. lib. 4. de iusti. & iur. q. 7. art. 1. teneat, in hac specie non esse aliquam restitutionis obligationem in anime iudicio, etiamsi detur repetitio danti. Quinto, ex prima huius relectionis regula poterit responderi ad quaestionem, qua quaeri solet, [art. 7] an acquisita per metum non cadentem in constantem virum, sint in anime iudicio restituenda? Et profecto propter minus liberam voluntatem dantis: & quia receptio processerit ab iniuria proximi: atque ideo turpis est, dicendum erit, recipientem teneri ad restitutionem: quod expressim adnotarunt Syluest. in verbo, metus. in fin. & Adrian. in 4. senten. in tract. de restitutione. cap. aggredior. versic. ex quibus omnibus. idem probatur auctoritate Hostiens. & Ioan. Andr. in c. verum. de iureiur. qui asseuerant, esse dandam absolutionem a iuramento praestito per metum etiam leuem, quia recipiens hoc iuramentum turpiter, & cum iniuria iurantis id receperat. capit. debitores. de iureiuran. sic & Panorm. in capit. ad nostram. in tertio colum. 1. de iureiu. existimat, dandam esse absolutionem a iuramento per metum prestito, etiamsi quis coactus fuerit iurare, & iuramento promittere id, ad quod tenebatur. Nam hoc iuramentum ab eo turpiter per metum & iniuriam extorquetur, cum is iurare non teneretur. Non oberunt huic sententiae leges Ciuiles, negantes rescissionem contractus metus causa, quoties metus leuis est: nec cadit in constantem virum, quia licet leges Ciuiles non dent in hoc casu ob metum leuem repetitionem, nec rescissionem contractus: non tamen approbant eam receptionem, nec eam iustam esse censent. presumit etenim lex contractum metu leui gestum, consensum habuisse liberum & sufficientem ad hoc, vt validus is iudicetur: atque hec praesumptio iuris est, & de iure, nam, & si constet de metu, qui tamen leuis sit, non permittit lex huius contractus rescissionem ex ea quidem causa, ne passim commercia humana impediantur, & ne tot lites ad contractuum rescissiones in Republica constituantur, cum facilimum sit, cuicunque petenti contractus rescissionem metum leuem probare. vnde lex non censet esse sufficientem probationem deficientis consensus per probationem metus leuis, nisi appareat metus cadens in virum constantem. quod deducitur ex titulo ff. quod met. causa. Sexto, hinc aperitur intellectus ad textum in c. 1. & 2. de adult. quibus traditum est, quonam pacto satisfaciendum sit foeminae, que ab aliquo vitiata fuerit, & corrupta: siquidem corrumpens virginem, in animae iudicio tenetur damnum illatum resarcire: atque ideo restituere debet corruptae id tantum, quod ad illati damni aestimationem pertinet: non autem id, quod in poenam stupri per leges exteriores reddere cogeretur, iuxta ea, quae a me tradita fuere in Epitome ad 4. librum Decret. 2. par. c. 6. §. 8. numero 11. Septimo ex eadem radice constat, etiam in animae iudicio cogendum fore eum, qui alterum percusserit aut occiderit, restituere aestimationem damni, quod per eam percussionem aut homicidium dederit. textus in cap. 1. de iniur. cuius intellectum in hac specie ipse adnotaui libro 2. variarum resolut. cap. 10. nume. 7. Octauo ab eadem regula, quae ratione iniustae acceptionis obligationem restituendi inducit, oritur responsio ad eam quaestionem, qua dubitatur, [art. 8] an acquisitum ex contractu valido quidem ipso iure, qui tamen beneficio restitutionis in integrum rescindi poterit laesionis causa, sit necessario in animae iudicio restituendum? Et sane quoties quis aduerterit etiam absque dolo se lesionem intulisse alteri, tenetur quidem ad eius laesionis reparationem, sub hac distinctione, vt ratione doli teneatur, etiamsi ipse nullum commodum ex laesione alterius habuerit: secluso vero dolo, tantum teneatur ad restitutionem eius, quod ipse acquisiuit, & obtinet, vel in propriam vtilitatem expendit, propter laesionem alterius, quod obtinet respectu laesionis, & damni dati: at respectu ipsius rei acquisitae per contractum suprascriptum, non tenetur acquirens eam restituere, donec petatur, & concedatur in integrum restitutio. quemadmodum ipse probaui & explicui libr. 1. variarum resolutio. capit. 3. numero 5. ex Inno. in c. quia plerique. de immunita. Eccle. vnde apparet, possidentem aliquam rem titulo alicuius contractus, qui potest rescindi beneficio restitutionis in integrum, bonae fidei possessorem esse, etiam intra quadriennium, modo absit fraus in ipsa conuentione. quod in d. c. 3. nume. 5 adnotandum est. Nono hinc deducitur, [art. 9] an res acquisita ex contractu nullo ob deficientem iuris solennitatem, non deficiente consensu contrahentium sit in foro animae restituenda? Et idem proponitur in beneficio Ecclesiastico acquisito ex consensu eorum, qui ius habent eligendi: non tamen seruata forma iuris Pontificij in electione? Cui quaestioni respondet Inno in c. quod sicut. de elect. in anime iudicio interiori, contractum & electionem tenere omnino, nec vllam esse in hac specie restituendi obligationem. idem tenent Panor. in d. cap. quia plerique. nu. 28. & in cap. primo. de in integr. rest. ad finem. Ias. in l. 2. colum. 2. C. de fideicom. colu. 2. & in l. si post diuisionem. C. de iur. & fact. ignor. 2. colum. Ancha. in regul. 1. de regul. iur. quaestione 7. in princip. colum. 34. Felin. in capit. 1. nume. 39. & Decius prima lect. nume. 19. de constit. Tiraq. post leges connubiales. gloss. 2. nume. 20. Boerius decis. 1. nume. 13. denique omnes alij a me citati in capit. cum esses. de testam. nume. 5. §. ad eam sententiam. qua decisum extat, testamentum minus solenne in conscientiae foro validum esse. verum quia hec acquisitio illicita est, & iniusta, ex eo, quod lege prohibita sit, & iure prohibente contingat, non video qua ratione hec opinio defendi queat, sicuti & in testamento minus solenni diximus in dicto c. cum esses. idcirco sequutus eos auctores, qui censent testamentum minus solenne in foro conscientiae, vt in iudiciali nullum esse opinor, rem acquisitam ex contractu, vel ex titulo nullo ob defectum solennitatis iuris humani, restituendam fore, & dimittendam in conscientiae iudicio. Nam & in contractu, testamento, & electione par ratio extat: & ideo Doctores, qui hanc opinionem in testamento minus solenni probant, quorum mentionem feci in d. c. cum esses num. 8. eandem & in contractibus & electionibus minus solennibus probare videntur plane, si eorum rationes obseruentur. Ex quo constat, [art. 10] contractum factum ab vxore sine licentia mariti, qui iuxta leges Regias iure ipso nullus est in foro exteriori, secundum Rodericum Xuares in repetitione l. 13. titulo de las deudas. libro fori. quaestione 1. & Andr. Tiraquell. in dicta gloss. 2. nume. 21. & in principio, qui alios ad hoc in specie allegat. in iudicio animae nullum esse, nec ex eo rem acquisitam iuste obtineri potuisse, nec retinere posse. lex etenim iusta, nec a praesumptione fraudis praecipuam, & vltimam ac finalem rationem in vniuersum habens, quemadmodum in exteriori iudicio, etiamsi constet nullam subesse in actu contractus, vel testamenti fraudem, seruanda est, ita & interiori animae iudicio, quod satis probauimus in dict cap. cum esses. quamobrem miror Andre. Tiraquell. iudicium, qui in d. num. 21. dum contrariam sententiam in hoc tenet, concedit hec duo iure vera esse. Primum, quod vxor in hac specie non teneatur in foro conscientiae contractui stare, etiamsi certa sit, nullam ei fraudem factam fuisse. Secundum, posse eum, qui cum vxore absque viri licentia contraxit, rem acquisitam ex contractu iuste in foro interiori habere & retinere. eadem concedit doctissimus Do. Sot. lib. 4. de iusti. & iur. qu. 8. art. 3. in verisimili, & generali controuersia. Haec, ni fallor, contraria sunt, cum lex eadem, que iustissima ratione vxori permittit a contractu dissentire, & eam ab eius obligatione liberam reddit, ipsum cum vxore contrahentem obligat ad rei acquisitae ex eo contractu restitutionem, quia nullum iustum titulum habet is, qui cum vxor absque viri licentia, contraxit saltem ex ea conuentione, nisi vel ex vtilitate conuentionis, vel aliunde possit praesumi legitima ratihabitio viri, vel eo mortuo vxoris aut heredum, ipsius quidem contractus ab initio inualidi, quod caute considerandum & obseruandum erit. # 4 SVMMARIVM. -  1 Acquisita in ludo etiam illicito, non sint in animae iudicio restituenda. -  2 Conuentio conditionalis relata in futurum fortunae euentum valet. -  3 Restitutio acquisitorum in ludo, quae humana lege statuta est, potest consuetudine tolli. -  4 Fraus in ludo commissa, quando inducat obligationem restituendi? & inibi de ludente, qui non habet ius alienandi id, quod ludo apponit. -  5 An is, qui certo scit se potiores ludi, & chartarum partes habere, & augeat sponsionem, teneatur lucrum restituere? -  6 Bart. in l. quaero. ff. de act. empt. decisio examinatur. -  7 Tenetur ad restitutionem, qui alterum inuoluntarium attraxerit ad ludum. -  8 Ludens pecunia credita, an teneatur promissam pecuniam lucranti soluere animae in iudicio. §. QVARTVS. DECIMO huic loco conuenit ad eiusdem regulae sententiam expendere, quánam ratione teneatur quis ad restitutionem eorum, quae ludo acquisierit? quae quidem questio varijs in locis a plerisque disputata compendio quodam a me examinabitur, vnica tantum conclusione proposita, & constituta: ex qua fere omnes casus, qui hac in re contingere solent, definiri valeant. sit igitur in ludi tractatu constitutissima conclusio. Etiamsi ludus illicitus sit, [art. 1] legeque humana poena exteriori, & lucri restitutione plerunque puniatur: ex eo tamen acquisita in anime & conscientiae iudicio non sunt necessario restituenda: modo absit fraus, legesque ludi seruentur, habeantque ludentes administrationem liberam rerum, quas in ludi conuentionem deduxere. Huius conclusionis plures sunt partes, quarum aliquot obiter attingam & expediam ea ex parte, qua earum intellectus ad huius tractatus scopum pertinet. Etenim qui ludi liceant, plane legibus secularibus facile constabit: & itidem quibus poenis ludentes efficiantur, presertim in l. 1. ff. de alee lusu & aleat. & in Authentica alearum vsus. C. de relig. & sumpt. funer. cap. inter dilectos. de excess. prelatorum. vbi glossa & Panormitanus numero sexto. gloss. & idem Abbas in capit. Clerici. secundo, de vita & honestate Clericorum. glossa in Pragmatica sanctione, titulo de spectaculis. versicu. ludibria. l. secunda, titulo decimo. l. prima, titulo quinto. l. prima, titulo nono, in libro octauo ordinat. passimque in huius Regni Pragmaticis, & alijs legibus iudices admonentur, vt diligenter lusores ipsos puniri curent, cum in Republica Christiana haec sit profecto maxima pernicies. Praecipua, & vltima conclusionis pars probatur, quia ludus alearum quidem est inter ludentes, contractus conditionalis, quo inter eos conuenit, vt cui alea hoc vel illo modo contigerit, & euenerit, teneatur alter appositam pecuniam reddere. igitur, quod ex libera conuentione quis acquisierit, non tenebitur restituere, etiamsi conuentio ludi causa fiat, cum acquisitum ex pacto vel contractu non sit necessario restituendum. l. prima. §. si conuenerit. ff. deposit. capit. primo. de pact. qua ratione Theologi omnes vtuntur, qui quaestionem hanc tractauere. Et ne fortassis obijcias, conuentionem hanc referri ad conditionem pendentem a futuro fortune euentu, atque ideo illicitam esse, nec vim aliquam obligationis habere, textus singularis in l. solent. cum lege sequenti. ff. de aleae lusu. vbi constat, licitam esse sponsionem conditionalem, si quis certet hasta, vel pilo iaciendo, currendo, luctando, vel pugnando: illicitam vero, vbi fit ea sponsio ex alijs causis, que virtutis certamen corporale non habent, ipsam hanc probationem fortiorem reddam: [art. 2] siquidem conuentio licita fieri potest sub conditione omnino pendenti a fortuna, & futuro euentu, vt si nauis ex Asia venerit, si Titius factus fuerit Consul hoc anno, si Sempronius intra mensem non moriatur. l. si quis ita stipulatus fuerit. ff. de verborum obligatione. l. si pater. C. de inofficio. testamento. Nam dubius euentus a fortuna non facit contractum illicitum, textus, & ibi Paulus Castrensis in l. in naue Saupheli. ff. locat. capit. nauigant. de vsur. l. a Titio. ff. de verborum obligat. quo in loco ex eo responso adnotarunt, Paulus & Alexander esse licitas conuentiones istas, omnino pendentes a futuro euentu fortunae, quas Hispani Apuestas appellant. idem eleganter tradit Decius, dicens, hanc opinionem communem esse in consilio 115. Non obstat textus in dicta l. solent. cum sequenti. Etenim Iurisconsultus inibi reprobat sponsiones, que fiunt circa corporis certamina, nisi illae fiant causa exercendarum virium, aut virtutis corporalis instruende: siquidem corporum certamina, que causa libidinis, odio, aemulatione, aut contentione fiant, iure & ratione reprobantur. Et ideo Iurisconsultus non improbat ceteras sponsiones, quae secluso corporali certamine fiunt sub futuro euentu fortunae. Quibus tandem fit, sponsiones istas, que inter ludentes contingunt, iure validas esse, & obligationem inducere: atque ideo ex eis acquisita non fore necessario ex propria natura restituenda. Lex etenim humana, quae de acquisitis ex ludo restituendis tractat, non efficit, nec definit hanc conuentionem nullam esse, nec prohibet dominium a ludente acquiri, sed in poenam actus illiciti inducit acquisitorum restitutionem. denique contractus hic inter ludentes contingens ex propria vi & natura, non est iure naturali, diuino, vel humano illicitus: nec item acceptio ex ludo iure prohibetur ratione inique receptionis: sed quia solent plura vitia in ludi exercitio contingere ob eius varias circumstantias, iustissime per humanas constitutiones prohibetur, & poenis quibusdam adhuc non satis coercetur. & nihilominus lex ipsa non vetat acquisitionem dominij ratione ludi: solum quidem poenam statuit aduersus ludentes, vt ex ludo quaesita restituere cogantur sententia iudicis: quae sane poena in interiori animae iudicio, non producit restituendi obligationem. Extat ergo conclusio, quae asseuerat regulariter, quesita ex ludo in conscientiae foro non esse necessario restituenda: quam assertionem tenent Diuus Thomas secunda secundae, quaestione 32. articulo septimo, ad secundum. & ibi Caietanus. Ioannes Maior in quarto sententia. distinctione 15. quaestione 13. & Palud. ibi quaestione tertia, articulo quinto. Adrianus in quarto sentent. tractatu. & de restitut. capit. quia in superioribus. Ioannes a Medina de restitutionibus. quaestione vigesimasecunda, glossa in Pragmatica sanctione, titu. de spectaculis. in verbo, ludibria. Alfonsus a Castro, libro 2. de potesta. legis poenal. capit. 2. corollario tertio. Doctores communiter in cap. penultim. de vita & honesta. Clerico. penes quos & illud expeditum est, acquirentem aliquid ex ludo, non teneri ante iudicis condemnationem, id ex lege humana perdenti danti repetitionem, restituere, quamuis Syluest. contrarium teneat in verbo, ludis, q. 13. Imo licet consuetudine non possit alearum ludus fieri licitus, propterea, quod tot mala ex eo sequantur, [art. 3] poterit tamen consuetudine tolli poena restituendi ludo quaesita, quae lege humana statuta est, secundum Thom. d. artic. 7. ad secundum. Cardin. & Imol. in dict. c. Clerici. de vita & honest. Cler. Pari. de Puteo. tract. de ludo. fol. 4. & Ioan. Baptistam de ludo quaest. 17. quorum opinio communis est, vt testantur Adrian. in d. c. quia in superioribus. secunda colum. & Rochus Curtius in c. vltim. de consuetu. fol. 15. col. 2. etiam quo ad Clericos, quicquid contrarium sentiant Cardin. Imol. & Rochus. per tex. in c. inter dilectos. de exces. praelat. qui tantum probat, non posse ludi exercitium consuetudine reddi licitum, presertim inter Clericos: non tamen ex hoc sequitur, non posse consuetudine tolli obligationem restituendi ludo quaesita: quae quidem obligatio inducta est lege humana, nempe Authen. alearum vsus. C. de religio. & sumpt. funer. quam constitutionem etiam seruandam fore inter Clericos magis communiter receptum est a glo. & Doct. in d. c. Clerici. sicuti fatentur in tracta. de Ludo. Stephanus Costa folio 7. & Paris. de Puteo, fol. 2. Atque haec vera sunt, licet Panor. in d. c. Clerici. nu. 14. existimat, non posse consuetudinem derogare obligationi restituendi ludo quaesita. Oportet tamen, [art. 4] vt ludo quaesita in animae iudicio non sint restituenda, nullam in eo ludo fraudem fieri, cum alioqui, si quid fraude fiat, & inde lucrum euenerit, id omnino restituendum sit, absque iudicis condemnatione, in conscientiae foro, quod fatentur Thomas, & omnes, qui principalem hac de re conclusionem admiserunt. dolus enim & fraus nemini patrocinari debent. Sed & illud adnotandum est, fraudem non fieri in ludo, cum quis cautelis, que iuxta ludi leges licite sint, vtatur, vt id faciat, quod natura ludi permittit, qua ratione, quoties fuerit controuersum, an fraus in ludo contigerit, obseruandae sunt leges ludi, vt si quid aduersus eas arbitrio & iudicio peritorum actum fuerit, id fraude actum fuisse iudicetur: & ideo tunc restitutio acquisitorum erit necessaria. Quod, si leges ludi non violentur, que tacito consensu ludentium receptae sunt, vtcunque eorum alter dolo & cautelis vtatur: nihil id pertinet ad obligationem restituendi pecuniam lucro acquisitam, cum is dolus bonus sit. l. 1. ff. de dolo. Nam licitum est legibus ludi vti. gloss. in l. in exequutione. §. vlt. & ibi Docto. ff. de verb. obliga. glo. in l. si rem. §. vlt. ff. de praescript. verb. alia in l. si ex plagis. §. fin. ff. ad l. Aquil. glo. & ibi Decius in l. Iure Ciuili. ff. de regu. iur. tradit Iaso. in d. l. in exequutione. §. vlt. Sic denique sunt interpretanda conclusionis verba, quae fraudem & dolum excludunt, poteritque quispiam ex his plura dubia definire, & quaestiones dissoluere, hoc in tractatu frequentissime contingentes. Deinde illud exigitur, quod ludentes habeant rerum administrationem liberam, ita quidem, vt possint res proprias saltem eas, que aleae periculo & ludo apponuntur, alienare: alioquin adquisitio nulla est ipso iure. & inde obligatio restituendi oritur, quemadmodum frequentissimo omnium consensu expeditum est. Quibus addit eleganter Alfonsus a Castro in dicto capit. secundo. Corollar. secundo, quod si aliquis eorum, qui ludere ex praemissa causa non possunt, lucratus fuerit aliquid ab eo, qui ludere potest, nec id impedimentum habet, eum esse obligatum ad restitutionem lucri, perinde vt alter illi restituere teneretur, si quid ab eo ludo acquisisset, cum natura huius conuentionis aequalis sit, & hanc legem habeat, vt vel neuter, vel vterque conuentionis iure ligetur. Nam & in hoc contractus pacto, consensus vtriusque considerandus est, qui denique is est, vt non aliter in conditionalem pactionem conueniant, quam si vtrinque fuerit conditio aequalis, & esse possit: idcirco, qui cum minore filiofamilias ludit, ita conuenisse cum eo videtur, superappositis rebus amittendis, si & minor habeat parem cum maiore in hoc conditionem. ergo deficiente consensu maioris conuenientis cum minore, minor ipse iniuste recipit, & acquirit ludi lucra, & aduersus conuentionis leges ea retinet: vnde tenebitur omnino ad restitutionem. Quod aequissimum est, tametsi digni forent, qui cum minoribus, similibusque personis ludere conueniunt hac & maiori poena. Hinc pulchra definitur dubitatio. Contigit sane, quod alter ex ludentibus, [art. 5] qui primas & potiores partes ludi habet, quique necessario victor euasurus est: obuenit enim illi ludi sors, que certo certius omnibus, que alteri obuenire possunt, potior est ad victoriam, sponsionem auget, appositaque pecuniam certus de illius lucro duplam efficit, altero ob ignorantiam minime recusante sponsionem illam, eiusque additionem, an in hac specie acquisitum, sit necessario in anime iudicio restituendum, opportune queritur? & videbitur, ita receptum & acquisitum restituendum esse, [art. 6] ex eleganti Bartoli sententia in l. quaero. ff. de actione empt. qui scribit, vendentem alteri frumentum certo precio, & eo tempore iusto, scientem tamen occulte & secrete a Senatu decretum esse, vt minori precio vendatur, si emptor inscius sit huius decreti, teneri emptori ad id, quod eius intersit, frumentum illo precio emisse. idem sensit gloss. in l. contra legem. ff. de legibus. Romanus in singul. 282. ea ratione, quod emptor, si sciret, quod venditor sciebat, non tanti frumentum emisset. idem & in animae iudicio quo ad restitutionem tenent Conrad. de contractibus. quaestione 62. & Ioannes a Medina de restitutioni. quaestione 35. Nam & venditor certus de diminutione valoris rei, quam vendit, tenetur emptori ignoranti damnum illatum restituere propter malam fidem, a quibus & illa species expenditur, cum quis frumentum habens, inopia Rempublicam opprimente, sciat, naues paulo post frumentum aduecturas, quo vilitas annonae consequutura sit, viliorique precio frumentum sit vendendum, an teneatur is, ciuibus ignorantibus hoc ipsum praenunciare, ne tanti emant frumentum, quod ab eo venditur, cuius quaestionis disputationem Cicero tradit eleganter libro 3. de Officijs, fraudem existimans subesse huic venditioni, nisi venditor quod ipse scit, emptoribus manifestum fecerit: & ideo non esse honesti ciuis officium ita dolose conuentionem istam tractare. Igitur & in proposita ludi questione, eadem ratione dicendum erit, teneri ad restitutionem, qui lucrum ex ea causa habuerit. Sed contrariam sententiam ipse veriorem esse censeo, potissimum ob naturalem ludi legem, quae consensu vtriusque hanc conditionem habet, vt, qui meliorem ac potiorem ludi partem habuerit, is possit, etiam certus de lucro alterum ad augendam sponsionem inuitare, appositamque pecuniam augere, modo alia fraus minime lateat: atque ita in specie adnotauit Ioan. a Medina. de restit. q. 22. pulchre Dec. in cons. 115. respondens idem in his pactionibus, quas Hispani Aquestas vocamus. Nam & is scribit, conuentionem validam esse, liciteque ex ea acquiri, etiamsi alter sciat, certo iam euenisse illud, de cuius euentu pactio fit. Non obstat Bart. opinio, nam in quaestione per eum tradita scientia alterius ad decipiendum ignorantem, non est de natura contractus: imo ei refragatur propter fraudem saltem re ipsa contingentem, quae ab eo contractu abesse debet. At in hoc ludi tractatu natura conuentionis est, lexque ludi hoc habet, vt sciens se certum habere lucrum, & potiores ludi partes, possit alterum ignarum ad appositae pecuniae augmentum prouocare. Sicuti & secundum ludi leges, qui iam scit appositam pecuniam certo perdidisse, quia habet peiorem euentum, poterit caute & simulate sponsionem augere, vt cogat alterum inscium & ignarum cedere, & eam recusare: & tandem ex hoc consequitur, pecuniam appositam, quam si non auxisset, alter habiturus tuto esset, quamuis & hic in hac specie augens sponsionem periculum subit amitten de pecuniae, quam modo addit, si alter minime cedat, imo prouocationi consenserit. Sed & in quaestione Bart. quo ad conscientiae iudicium scribit Thomas 2. 2. quaesti. 77. articu. 3. non teneri venditorem ad restitutionem, quamuis malefecerit, & ob id possit aliqua poena puniri. Quia venditor merces vendit eo precio, quo iustissime aestimari poterant communi hominum iudicio, vnde nulla fit iniuria, quantum ad commutationem, emptori, & ideo venditor liber est ab obligatione restituendi, quippe qui iuxta precium praesens rem vendiderit, nec vllam culpam habeat, si non enunciet, quae aliunde futura sunt, licet hec denunciatio perfectioris hominis esset, adque virum bonum vbique sanctum, honesti cultorem, non tantum ciuilem pertineat, cuiusque muneris sit, vt docuere Thomas in dicto articulo 3. & Alexand. ab Alexand. dierum Geniali. lib. 6. cap. 1. Datur preterea obligatio restituendi in animae iudicio ludo quesita, [art. 7] quoties quis alterum ad ludum cupiditate lucri inuoluntarium attraxerit, secundum Thom. 2. 2. questio. 32. articul. 8. quem caeteri communiter sequuntur, modo hec attractio leuis non sit, sed tanta, que inuoluntarium alterum efficiat, nempe conuicia, opprobia, preces adeo vehementes, quod his ausus non sit alter contradicere, quemadmodum a mente Thomae deducitur: & fatentur Caiet. in d. art. 7. Canoniste in c. Clerici. de vita & honesta. Clerico. Alfonsus a Castro, & alij, qui hanc materiam tractauere: ac praeter hos Alciatus hunc sensum habuit libro octauo parerg. capit. 16. quamuis Adrian. non satis iuste interpretatus diui Thome sententiam, contrarium ab eo adnotauerit: atque ideo indefinite eius opinionem falsam esse dixerit. Superest tamen & illud hac in re discutere, [art. 8] an Iure diuino vel humano teneatur perdens in ludo aliquam pecuniam eam restituere alteri, cui promisit eam soluere tacita vel expressa lege ludi, cum promissa pecunia tantum, non ea apposita luderetur. Et Adria. in 4. senten. in dict. capit. quia in superioribus. probare conatur, non teneri hunc ad restitutionem: ex ea ratione, quod leges pecuniam in ludo perditam, & ludenti quaesitam iure contractus, in poenam auferant ab eo, qui acquisiuit, iusque eam repetendi concedant perdenti, vti manifestum est. Igitur, qui potest solutam iam pecuniam repetere legis decreto, poterit eam nondum solutam iuste retinere. Frustra enim quis petit, quod statim restituturus est. l. dolo. ff. de doli except. Deinde si dixeris, has leges poenales esse, nec in animae iudicio obtinere ante iudicis condemnationem, id verum est, quoties ad legis poenam est necessaria iudicis exequutio: nam vbi poena eius est nature, vt nulla indigeat iudicis exequutione, tunc & in foro conscientiae poenalis lex omnino seruanda est, vimque & obligationem habet. Fit igitur, vt in hac specie nulla detur restituendi obligatio. Rursus contrariam sententiam veriorem esse censent Ioan. a Medina. dict. quaestione 22. & Alfonsus a Castro in dict. corollar. 3. quibus suffragatur, quod lex concedens perdenti in ludo repetitionem, non aufert ex hoc dominium, nec ius ab eo, qui iuxta leges ludi pecuniam lucratus est: sed tantum in poenam ludentium permittit, & concedit repetitionem, & statuit, quod iudex cogat eum, qui ex ludo pecuniam habuit, eam perdenti reddere. ex quibus per legem ipsam non liberatur promittens a solutione pecunie, quam alteri soluere promisit, ergo tenetur soluere ante iudicis condemnationem. Praeterea non sequitur, perdens potest solutam pecuniam repetere: ergo eam nondum solutam non tenetur soluere, nam promittens cum iuramento soluere vsuras, tenetur eas soluere omnino: & tamen habet is repetendi ius. c. debitores. de iureiuran. deinde si perdens potest iuste non soluere pecuniam promissam, ergo alter, qui eam lucratus est, nullum ex ratione ludi acquisiuit dominium in re, quam lucratus est, nec ius aliquod habet ad illam, quia si habet dominium, aut ius ad illam, inde conuincitur euidenter, perdentem teneri ad solutionem pecuniae promissae, quam perdidit, quia tenetur reddere alienum. Quibus tandem fit, vt huius quaestionis decisio satis dubia videri possit. Praesertim, quia restitutio lucri contingentis in ludo, quae in poenam a iure inducta est, non ipso iure, sed per sententiam, & iudicis condemnationem fieri debet: atque ita ante hanc condemnationem minime tenetur, qui lucratus est, restituere, nec potest, qui perdidit ius sibi dicere propria auctoritate. Facit ad haec, quod quandoque licet humana lex actionem minime concedat ad petitionem alicuius rei, non ex hoc alterum liberat vel absoluit ab obligatione illam rem restituendi, sicut diuus Tho. adnotauit in 2. 2. quaestione 77. articul. primo, ad primum. Ego sane in hac difficili questione certo scio Adriani sententiam veram esse apud nos, qui huius regni constitutionibus tenemur obedire, propter legem a Carolo Caesare latam, qua vetuit etiam ludos licitos pecunia credita, statuens neminem posse ludere, nisi pecunia praesenti & apposita. quod & ipse vir doctissimus Alfonsus a Castro in d. Corol. 2. fatetur. Nam hac ipsa lege promissio facta inter ludentes nulla efficitur, & inutilis, & ideo etiam in iudicio anime nullam habet vim, nec obligationem inducit, sicuti nec in foro iudiciali: idque apud me certissimi iuris est. Sed & semota Regia constitutione mihi magis applaudet Adriani sententia. Nam licet sciam, nec negare possim, acquirendum aliquid ex ludo tutum esse in animae iudicio ad eius retentionem, quia ratione conuentionis, & mutui consensus iure Naturali vere id acquisierit, nec Lex Ciuilis, quae inducit restitutionem in poenam ludi prohibiti, ante iudicis condemnationem obtinet: video tamen, iustissimam humanam legem non tantum lucranti negare actionem ad petendam pecuniam causa ludi promissam, sed & concedere perdenti pecuniae iam lucranti tradite, & acquisitae repetitionem. vnde signum est profecto maximum, lege humana non solum non habere lucrantem ius ad petendum, sed & competere perdenti ius ad pecuniam perditam repetendam, & inde fit, vt in poenam ipso iure absque vlla sententia iudicis, is, qui lucratus est promissam pecuniam, constituatur incapax & inhabilis iuris petendi eam, & id ius transferatur in perdentem. Quamobrem cum isthaec poena ipso iure nullam requirat iudicis sententiam, nec condemnationem, statim etiam in iudicio animae iuste potest ille, quem lex Ciuilis liberum reddit a solutione pecuniae promisse, & preterea dat ei, si soluerit, repetitionem, retinere pecuniam promissam, cum promissio nulla sit, nec eam teneatur promittens seruare. Eandem opinionem probat regula iuris, que dictat, exceptionem, & retentionem ei competere, cui actio datur. l. inuitus. §. cui damus. ff. de regul. iur. l. creditori. C. de pact. l. 1. §. his autem. ff. de superficiebus. capi. quid ad agendum. de regul. iur. in 6. sed promittens ludi causa habet actionem ad repetendum, quod dederit, vt plane fatentur, qui Adriani sententiam improbarunt: ergo si nondum soluerit, habebit exemptionem, & ius retinendi rem promissam. Idem probatur, quia, si perdens in ludo potest iuste lege humana repetere rem ludo amissam, profecto poterit iustius eam nondum solutam retinere. Nam vtcunque sit, ac dubitari possit, an ex eo, quod lege negatur actio ad aliquid petendum, eius rei possessor iuste eam valeat retinere, quod ex varijs causis definiri poterit: tamen quoties lex humana eadem & iusta negat actionem ad aliquam rem petendam, & simul concedit eiusdem rei repetitionem ipsi possessori, si eam petenti dederit: tunc procul dubio existimandum est, iustissime eam rem a possessore detineri, quia lex ipsa ei ad hanc possessionem, auctoritatem approbatione quadam prestat. Nec mihi persuadere possum, quod Titius iuste valeat centum Sempronio soluta petere ab eo, & idem Titius eadem centum teneatur saltem in conscientie iudicio Sempronio nondum soluta omnino soluere. etenim hic circuitus vitandus est: quippe, qui nullam in Republica vtilitatem afferat, exceptis quibusdam casibus, qualis est, qui in contrarium adducitur ex capitul. debitores. cum illud sit speciale ratione iuramenti, quemadmodum alibi docuimus. Nam ex vi simplicis promissionis absque iurisiurandi religione, nemo doctus negabit in eo casu dari repetitionem post solutam pecuniam promissam, & fortiori ratione ius eam retinendi promittenti competere. vnde argumentatio ab eo capite deducta facillime tollitur. Sic & spoliatus ante omnia restituendus est, licet sit praedo, & licet post restitutionem detur spolianti ius repetendi res illas, quibus alterum spoliauerat, idque fit in odium spoliantis. Et tamen in conscientiae iudicio ego non compellerem spoliantem ad restitutionem rerum, quae vere ipsius sunt, & quibus alterum propria auctoritate spoliauerit, tametsi eum dignum esse poenitentia, & poena censeam, ob id, quod illicite iuris decisionibus & constitutionibus refragantibus, iudicis partes assumpserit: de quo aliquid tradidimus libr. 1. vari. resolut. ca. 2. numer. 15. Hinc tolluntur plura, que aduersus Adrian. opinionem adduci solent. Potissime illud, quod de iure & dominio lucrantis in re ludo acquisita, traditum est: siquidem, qui rem aliquam ludo acquisiuit, dominium & ius in ea habet post eius traditionem ratione tacite, vel expressae conuentionis consensu perdentis factam, donec per sententiam iudicis ea re priuetur. at ante traditionem profecto nullum ius habet ad illam rem, quia iure illam exigendi per legem priuatur ipso facto absque vlla iudicis declaratione in poenam delicti, quod ludendo commisit, imo Ius Ciuile, & humanae leges hanc priuationem inducentes expressim approbant perdentis retentionem: cum tandem, & si is tradiderit rem ludo amissam & perditam, concedant ei ius eam repetendi. Quod secus est in specie, quam tradit Thom. 2. 2. questione 77. articul. 1. in tractatu laesionis intra dimidiam contingentis. quia, & si humana lex decepto actionem negauerit, non tamen ex hoc approbat decipientis retentionem, nec eum tutum reddit, quemadmodum alibi latius explicuimus. Sed & post primam huius operis editionem legi Domi. Sot. qui libr. 4. de iust. & iur. q. 5. art. 2. idem, quod Adrianus respondit. Ceterum ex hac disputatione illud erit adnotandum, eum, qui promissam in ludo pecuniam lucranti soluerit, & tradiderit ratione promissionis emisse absque apposita pecunia, posse post hanc solutionem iuste lege humana eandem pecuniam repetere: quam soluit ex vi promissionis & conuentionis cum altero contractae: & fortassis existimans se teneri ad eam solutionem, etiam in animae iudicio, cum habuerit ad hanc opinionem doctissimorum virorum auctoritatem. # 5 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Quid sit vectigal, & item ius Regale, quod Hispani dicimus Alcaualla? -  2 Lex humana aliquid prohibens vel praecipiens cum poenae adiectione, an obliget transgressorem ad culpam mortalem, vel venialem? -  3 Lex humana obligat transgressorem ad culpam quandoque mortalem, quandoque venialem. -  4 Lex pure poenalis an ex se ipsa inducat obligationem, an culpam mortalem, vel venialem? -  5 Non potest quis licite fraudare vectigal Principis debitum: imo tenetur in iudicio animae ad restitutionem. §. QVINTVS. VNDECIMO ad huius tractatus elucidationem oportet inquirere, an teneatur ad restitutionem is, qui Regem, aut eos, qui eius nomine vectigalia iuraque Regia ex mercibus recipiunt, iurib. his fraudauerit, omittens per fraudem aut simulationem hec iura Regi reddere? Quibusdam visum est, non teneri hunc ad restitutionem, cuius quidem opinionis disputationi premitto, inter alios reditus, qui Principibus a subditis hominibus debentur, duo iura praecipua esse. Primum, vectigal, [art. 1] quod pro rebus Ciuitati aut prouinciae inuectis, vel euectis soluitur, olim octaua pars debita erat. l. ex praestatione. C. de vectigalibus. Regia l. 5. tit. 7. part. 5. hodie autem decima est omnium rerum pars. dicitur etiam vectigal tributum, quod Reipublice ex fundis & praedijs a conductoribus prestatur. l. 1. ff. si ager vectiga. l. eum, qui vectigal. & ibi Alciat. ff. de verbor. significat. & idem Alciat. libr. 3. dispunct cap. 10. atque hinc fundi vectigales dicuntur hi, qui Reipublicae tributum pendere tenentur. Alterum ius, quod modo Principibus apud Hispanos competit, & redditur, ad decimam precij partem attinet, omnium quidem rerum, quae venduntur publice, vel priuatim, siue res sint mobiles, siue immobiles: hoc tributum vulgo appellamus alcauala, quidam apud exteros gabellam dicunt: Quanquam & ea dictio magis in vniuersum accipiatur: sicuti tradit post alios Bertachinus in tractatu de gabellis in principio. His denique constitutis Angel. in summa, in verb. pedagium. quaest. 6. opinatur in conscientiae iudicio non esse condemnandum ad restitutionem eum, qui hec iura & tributa Principi aut Publicanis non reddiderit, quoties lex quae ea indixit, & si iusta sit, poenam tamen temporalem non reddenti ob hanc causam imponit. Huius sententiae ea est ratio, quod vel hic agimus de poena legis, & hec non debetur in conscientie iudicio. gloss. in capitul. tua fraternitas. 12. quaestione secunda, vel de seipsa principali, & praecipua legis vi & obligatione ad soluendum hoc tributum, & haec non obligat quenquam ad mortalem culpam, quoties lex ipsa humana poenam addit praecepto legis itidem humane, quasi satis censeat legislator transgressorem humanae legis poena temporali puniri, nec eum velit ad mortalem culpam obligare, Hanc etenim sententiam, [art. 2] quod humana lex aliquid praecipiens, & poenam addens temporalem, non obliget transgressorem ad mortalem culpam, cum satis sit, transgressorem ipsum se obtulisse periculo poenae, tenent, & veram esse existimant Matthae. Matthesil. notab. 78. Cepola consilio. ciuili. 13. columna secunda. Decius parum sibi constans in capit. nam concupiscentiam. 2. lectione. de constitut. & Ludouic. Gomez. in cap. 2. nu. 60. de constit. libr. 6. Quorum opinio a plerisque probatur auctoritate Hostiens. & Ioan. Andr. in cap. relatum. de Cleric. non resid. qui idem tenent. & eos sequuntur Ias. in l. secunda. numero 143. C. de iure emphy. idem in §. item, si quis postulante. numero 78. Institut. de actionibus. Haec vero conclusio iure defendi non potest, praeterquam quod si vera esset, fere tota humanarum legum vis periret, parumque vtilis esset legumlatorum cura & diligentia, si poena, quam ipsi legum conditores legibus ad maiorem earum vim addidere, eas imbecilliores redderet: obiter tamen contrariam sententiam vti verissimam constituemus, & probabimus: idque breuiter agemus, quandoquidem omnium eruditissime disputationem hanc peregerit Alfonsus a Castro, libro primo de potestat. legis poenalis. capit. 8. & sequentibus. Sit igitur conclusio dubio procul certissima. [art. 3] Humana lex, quae iusta sit, vi humani praecepti ad culpam eius transgressores obligat, quandoque mortalem, quandoque venialem, etiamsi poenam humano praecepto legis conditor addiderit. Prima huius assertionis pars constat ex eo, quod humana potestas a diuina deriuetur. Prouerb. capit. octauo scriptum est: Per me Reges regnant, & conditores legum iusta decernunt. Hoc ipsum & Paulus docet ad Romanos capit. decimotertio. Omnis, inquit, anima potestatibus sublimioribus subdita sit. Non est enim potestas, nisi a Deo, quae autem sunt, a Deo ordinatae sunt: itaque qui resistit potestati, Dei ordinationi resistit. Qui autem resistunt, ipsi sibi damnationem acquirunt. Qui quidem locus manifestam reddit huius partis probationem. Sed & hoc apparet Deuter. capit. 17. Qui superbierit nolens obedire Sacerdotis Imperio, qui eo tempore ministrat Domino Deo tuo, ex decreto iudicis morietur homo ille. poena vero mortis lege Mosaica nunquam inflicta est, nisi pro mortali culpa: sicuti Theologi frequentissime fatentur, & probant. Ergo apparet, transgressorem humanae legis ad mortalem culpam quandoque obligari. idem deducitur ex eo, quod filius non obediens patri, mortalem contrahit culpam: quemadmodum eadem, qua proxime vtebamur, argumentatione colligitur ex capit. 21. Deute. dum inibi sancitum est, filium non obedientem patri, lapidibus occidendum fore. At non minor est potestas Principis in Republica, quam patrisfamilias in priuata domo: imo tanto maior, quanto maius est bonum totius communitatis bono particulari & domestico: quod ordinatur ad bonum totius ciuitatis & Reipublicae, auctore Aristot. libr. 1. polit. capit. 1. igitur legi humanae obediendum est sub mortali quandoque culpa. est etenim Iure Naturali in omni humana societate suus ordo necessarius, in omni ordine suum caput, cui reliqui subesse, obedireque tenentur. tandem ne in re ab alijs admodum probata diutius immoremur, ita tenendum est, humanam legem, siue Ecclesiasticam siue secularem quandoque ad mortalem, quandoque ad venialem culpam obligare: quod satis ostendunt Diuus Thom. 12. q. 96. artic. 4. & ibi Caiet. Gabriel. in 4. sentent. dist. 16. quest. 3. notab. 6. Florent. 1. part. titu. 18. capit. 1. §. 2. Adrian. quodlib. 6. art. 1. Ioan. Maior. in 4. sentent. dist. 15. q. 4. & in 3. sentent. dist. 37. quaest. 16. Driedoni. de libertate Christi. libr. 1. Alfonsus a Castro. libr. 1. de potest. legis poenalis, cap. 4. & 5. tradunt Abb. & inibi Fel. & Dec. in cap. 1. gloss. & Doct. in capit. quae in Ecclesiarum. de constit. idem Panormita. in capit. quia plerique. de immunit. Eccles. & in prooemio. Rex pacificus. colum. 4. Iaso. in l. nemo potest. ff. de legat. 1. numer. 106. Abb. in capi. 2. de maiorita. & obedi. Secunda conclusionis pars dictat, non semper legem humanam obligare eius transgressorem ad mortalem culpam, sed quandoque tantum ad venialem. hoc enim habet quaecunque lex: siquidem nec lex naturalis, nec diuina semper obligat transgressorem ad mortalem culpam: sicuti post alios docent Caiet. 2. 2. quaest. 186. articu. 9. ad 2. idem latius libr. 27. questionum, question. 21. Adrian. dict. quodlib. 6. articu. 2. Albert. Pighius libr. 4. de Eccles. Hierarchia, capit. 2. & Alfonsus a Castro dict. libr. 1. capit. 5. documento 4. lex siquidem naturalis mendacium prohibet, non tamen mendacium est semper mortale crimen, sed passim veniale, vt docet Thomas 2. 2. quaest. 110. artic. 3. & probatur in cap. primum. 22. q. 2. Sic & lex naturalis praescribit nobis in cibo & potu obseruare medium, ac regulam temperantiae, quae in eo consistit, vt tantum, & non vltra sumatur, quantum exigit necessitas aut vtilitas corporis, cuius transgressio gula dicitur, & inter septem capitalia crimina connumeratur. Attamen non semper gula peccatum est mortale, imo veniale crimen est, nisi excessus sit plane immodicus, vel excedentem obijciat periculo peccati mortalis, quod omnes fatentur. Quando autem humana lex obliget illius transgressorem ad mortalem culpam, colligitur ex ipsius legislatoris intentione & voluntate, que ex verbis legis deduci poterit, & praeterea inde praesumitur, quod finis a lege pretensus, & in quem lex dirigitur, maxime est Reipublicae vtilis. Nam hinc constat, eius transgressionem esse Reipublicae perniciosam: & propterea satis consonum est, quod tunc interpretemur, legislatorem voluisse transgressores mortalem contrahere culpam: sicuti adnotauerunt fere omnes, qui paulo ante nominatim fuere citati: & presertim Adrianus quodlib. 6. artic. 2. Dec. in cap. nam concupiscentiam. colum. vltim. de consti. Ioan. Dried. de libert. Christ. pagi. 266. quod ex varijs causis cautissime est diffiniendum. Nec interim omittendum est, transgressorem legis humane cuiuscunque, siue inducentis culpam venialem, siue mortalem, semper mortalem contrahere culpam, si ex contemptu eam transgrediatur: siquidem contemptus ipse mortalem culpam semper habet, secundum omnium Theologorum, & Canonistarum Resolutionem, quae colligitur ex Thom. 2. 2. quaestione 186. articul. 9. Adria. dict. artic. 2. Altisiodor. libr. 2. tract. 19. & 20. & libr. 3. tract. 9. Gersone lect. 5. de vita animae spirituali. Ioan. Andr. & Doct. in c. sacris. de his, quae vi metúsue caus. fiunt. Vltima conclusionis pars dictat humanam legem aliquid sub poena temporali prohibentem, quod nec diuina, nec naturali prohibitum erat, ad culpam quandoque mortalem obligare. nec enim ex eo obligatio ad mortale crimen cessat, nec tollitur, quod a legislatore poena fuerit transgressori imposita: cui sententiae aduersus prioris opinionis assertores subscripsere Domini. a S. Geminiano, & Francus in c. perpetuae. notab. 6. & in capitul. commissa. 2. notab. de elect. in 6. glos. & idem Domini. in cap. 2. de constit. lib. 6. in verb. sententijs. Felin. & Deci. in 1. lect. c. Nam concupiscentiam. de constit. Syluest. in verb. inobedientia. Ioan. Dried. lib. 1. de libert. Christia. articul. 3. Ioan. a Medina de restitution. quaest. 12. & quaest. 36. ad sextum. omnium dubio procul diligentissime Alfonsus a Castro libr. 1. de potest. leg. poenalis. cap. 8. & sequentibus. Eandem opinionem probat Domini. Sot. lib. 1. de iust. & iur. quaest. 6. art. 5. probatur haec pars. Nam humana lex potest obligare, etiam si laica sit, eius transgressorem ad culpam mortalem, & simul poenam aduersus eum statuere, ita quidem, vt transgressor huius legis teneatur ad culpam simul & poenam: cum poena non sit culpae contraria, vt non possit simul cum ea stare, ergo lex humana praecipiens aliquid poena statuta, obligat transgressorem ad culpam. Quod si dixeris verum hoc esse, sed ex intentione legislatoris probat priorem sententiam: cum is statuens poenam aduersus transgressores, nolit ad culpam eos obligare: quasi non desit hac in parte potestas, sed voluntas, certe miror, nec possum ita rem hanc perpendere, vt existimem legis conditorem, qui poenam addit legi ad eius maiorem vim, & exequutionem, velle imbecilliorem legem ab eo conditam ex hoc reddere, & efficere, tollendo ab ea culpa obligationem. Praesertim quod plerunque ex poena, legi & praecepto addita colligitur, legislatorem habuisse voluntatem obligandi ad mortalem culpam. etenim ex poena excommunicationis a lege indicta, constat eam legem ad mortalem culpam obligare: cum alioqui non debeat excommunicari quis, nisi ob mortalem culpam. cap. nemo. & capitul. certum. 11. quaestion. 3. sic & Scotus notauit in 4. senten. dist. 1. q. 6. in leg. Mosaica nusquam statutam fuisse poenam mortis, nisi vbi ex transgressione legis culpa mortalis constitueretur. Et profecto iniquam ipse censerem humanam legem, quae poenam mortis aut mutilationis membrorum imponeret pro transgressione alicuius legis, quae ob publicum, leue tamen incommodum, non esset digna mortali culpa: tametsi fatear, posse legislatorem humanum aliquid prohibere graui apposita poena, & tamen expressim insinuare se nolle obligare transgressorem ad mortalem culpam. Ex his patet nihil referre, an ipsa lex poenalis fuerit simul statuta cum ipsa lege morali, quae prohibet id, cuius transgressio poenam legis habet, an separatim: ab eodem, an ab alio legislatore. eadem enim ratio, quae posteriorem opinionem probat, cum lex simul prohibet, & poenam statuit, probat itidem veram esse: cum ex interuallo ab eodem, vel ab alio poenalis lex statuitur contra legis iam latae transgressores: & econuerso, licet Ias. in dicta l. 2. C. de iure emphyteut. nume. 143. existimauerit, priorem sententiam veram esse, vbi constitutio vel sit facta simul prohibens, & poenam addens transgressioni, vel ab eo, qui praecipit, aut prohibuit, ex interuallo condita fuerit poenalis pura lex poenam adijciens priori constitutioni: quod cogitandum dimisit Ludouic. Gomezi. in dict. capit. 2. numer. 60. de constitutio. in sexto. Hinc constat an verum sit, quod plerique adnotarunt, priorem sententiam admittentes, [art. 4] vbi lex poenalis esset pure poenalis, quae nihil praeciperet, aut prohiberet, sed tantum poenam statuerit hoc vel illud facienti. Nam in hac specie legem istam non obligare ad mortalem nec venialem culpam, responderunt Henric. a Gandauo, quodlib. 3. q. 22. & Ioann. Driedo. in dicto libro, de libert. Christian. qui legem pure poenalem distinguunt a lege mixta, quae simul certum statuit, praecipiendo vel prohibendo, & transgressorem poena puniendum esse censet. Sed quia Henric. hanc responsionem non ita simpliciter proponit, sed in hunc sensum, vt lex pure poenalis ex se ipsa & ex verborum forma non obliget ad culpam, sed vel ex eo quod promittat id, propter quod poenam imponit esse, vel prohibitum iam, vel praeceptum lege diuina, vel humana: & deinde concedit, legem pure poenalem ex intentione legislatoris poenam statuentis ad culpam obligare, non ex se ipsa, huius conclusionis auctor est Alfonsus a Castro libr. 1. de potestat. legis poenal. cap. 9. post Caiet. quem ipse citat 2. 2. quaest. 187. arti. 5. eo etenim capite doctissimus ille vir, maximis rationibus probare nititur, legem pure poenalem ex seipsa, nisi alia praecesserit naturalis, diuina, vel humana lex, minime obligare ex forma verborum, & quatenus poenalis est, ad culpam, mortalem nec venialem: addit praeterea non recte colligi a legislatore intentionem obligandi transgressorem ad culpam ex eo solum, quod poenam simpliciter, & pure statuerit, qua in re discedit ab Henric. Gandauensi, cum quo secundum eum conuenit Sylue. in verb. inobedientia. licet Syl. ipse non satis percipiens quid Henric. scripserit, eum reprehenderit. Ego sane fateor, legem pure poenalem ex ipsa verborum forma non obligare ad culpam: quamuis culpam ipsam praemittat frequentissime lex ista, ex alia lege diuina vel humana: quemadmodum sensere Driedo. & Caiet. idque eruditissime ostendit, ac neruose Alfonsus a Castro in dict. c. 9. concedo. item non semper recte, nec necessario colligi legislatoris intentionem obligandi transgressorem ad culpam, ex eo quod legem pure poenalem statuerit. Scio etenim non esse hanc collectionem necessariam. Attamen opinor plerunque ex lege pure poenali, quae poenam infert pro eo, quod alia lege, nec prohibitum est, nec praeceptum, quod raro contingit deduci posse conditoris intentionem ad obligandum eum, qui vel fecerit, vel agere omiserit id, pro quo poenam statuit, ad mortalem, aut venialem culpam. Nam ex subiecta materia poenalis legis, quandoque constabit, legislatorem talem legem statuentem intendere, vt fiat, vel omittatur id, propter quod poenam imponit: quid enim si quod id fiat, vel omittatur, expedit Rei publicae: & haec ratio manifesta sit apud ipsum legislatorem? profecto censerem ipse tunc intentionem legislatoris legem pure poenalem statuentis, eam esse, vt id fiat, vel omittatur. Sic denique si id fieri vel omitti, non tantum est simpliciter vtile communitati, cuius legis conditor curam gerit, sed & maxime interest eius ad bonum commune id fieri, vel omitti: quod praesumitur ob grauem poenam lege pure poenali statutam, non admodum alienum ratione videbitur, in hac specie coniecturae, intendisse legislatorem ad mortalem culpam obligare transgressorem eius, quod in hanc legem mere poenalem pro eius materia deduxit. Quamobrem iuxta hunc sensum admitti fortasse poterit, quod Henric. Gandauensis & Syluest. adnotarunt. Sic sane post huius operis primam editionem prodijt in publicum opus elegans de iust. & iur. auctore Dominic. Sot. quodlib. 1. quaestion. 6. articul. 5. hanc posteriorem opinionem sequitur scribens, legem pure poenalem obligare ad culpam. Postremo ex hac disputatione apparet, non esse iustam, nec congruam rationem opinionis eius, qua quibusdam placuit, vectigal, tributum, aut decimam rei venditae aestimationis & precij partem non esse necessario in animae iudicio regi soluenda, nec teneri haec iura fraudantem ad restitutionem, quod leges regiae non soluentibus haec regalia iura, poenas a iudicibus exigendas imponant. constat etenim fragilem omnino esse hanc rationem, minimeque veram efficere hanc tam audacem, & proteruam conclusionem. Idcirco quaestioni propositae respondentes hanc omnino veram conclusionem edimus. tenetur in animae iudicio praeter mortalem, quam contrahit, culpam, ad restitutionem is [art. 5] qui tributum, vectigal, aliaque regalia iura principi reddere per fraudem, aut simulationem omiserit: modo haec ipsa tributa iusta sint, nec legem iuste exactionis egrediantur. Huius assertionis ratio ea est, quod princeps iuste tributa, ac vectigalia exigat, modo haec tributa tyrannidem ob excessum grauem non sapiant. Probatur haec ipsa totius veritatis basis & fundamenti pars potissima auctoritate ac testimonio Saluatoris, qui interrogatus, an liceret censum dari Caesari? respondit Matth. c. 22. Reddite ergo quae sunt Caesaris Caesari, & quae sunt dei deo. quo in loco secundum Hieronymum, & Theophylactum praecipit Deus dari, ac reddi tributa Caesari, & principibus. idem facit dum Matth. c. 17. iussit Petro, vt staterem pro se, & ipso Petro solueret. item Paul. ad Rom. c. 13. inquit. Ideo enim & tributa praestatis, ministri enim dei sunt, in hoc ipsum seruientes. Nam multi sunt labores, quos principes pro populo tolerant, cum eius curam gerunt, rebusque publicis prospiciunt, ac laborant in exequutione iustitiae, vt suum cuique ius reddatur, vt nemo alterum ledat, prouinciamque bello, & armis tutantur, ne a finitimis gentibus opprimatur: qua ratione iuste principes tributa & vectigalia exigunt a populo. siquidem dignus est mercenarius, qui operatur, mercede sua: ita sane diuinum eloquium dictat, Luc. c. 10. Dignus est operarius mercede sua. Igitur sicut principes cauere debent ab iniustis exactionibus, quae potius ad luxum, & delicias, quam ad expensas necessarias defensioni, & administrationi Reipublicae, iustamque laboris mercedem pertineant: ita & subditi abstinere debent a fraude, & simulatione, quibus principem ipsum debitis iuribus, & tributis defraudent, cum potius teneantur ea reddere principi, eiusque publicanis. Reddite, inquit Paulus, omnibus debita, cui tributum, tributum, cui vectigal, vectigal, cui timorem, timorem, cui honorem, honorem. Hanc igitur sententiam, quod teneatur quis in animae iudicio principi reddere tributum, vectigal, & alia iura regalia, quae iusta sint, asserunt Panormit. & ibi Docto. in c. innouamus. de censib. & pleríque alij, quos referunt & sequuntur, dicentes, hanc opinionem communem esse, Bertachinus in tract. de Gabellis part. 9. in princip. & Sylue. in verb. Gabella. 3. q. 8. eandem sententiam defendunt Ioan. a Medina in libr. de contract. q. 13. & Alfonsus a Castro lib. 1. de potest. legis poenalis. cap. 11. Dominic. Soto libr. 3. de iust. & iure. quaest. 6. art. 7. Hinc infertur, eos qui simulatione & fraude occulte contrahunt, mercesque inuehunt in ciuitatem, vel prouinciam, aut euehunt, quo publicanos effugiant, ipsosque debitis iuribus, & vectigalibus defraudent, peccare quidem mortaliter, & teneri ad integram vectigalium restitutionem, etiamsi vectigalia non petantur. Nam hi, qui merces inuehunt, aut euehunt, tenentur eas perviam publicam consuetam, & regiam transmittere, easque non occultare. l. 5. titul. 7. part. 5. l. 96. 97. & 107. inter leges de las alcauallas. Secundo ex his deducitur intellect. ad text. in l. fi. §. diui. in vltim. ff. de publicanis. quo iuxta quorundam interpretationem probatur, transuehentem merces per locum publicum, & consuetum, absque vlla fraude, errore potius, mercium professionem omittentem, teneri ad dupli poenam. Nam id obtinet in iudicio exteriori, at in animae iudicio solum tenebitur ad vectigalis simplicis solutionem. Sic regia l. nona, & 10. titul. 10. lib. 6. ordina. statui transmittentem merces per loca publica, & consueta, si ibi nullus sit portitor, nec custos qui vectigal exigat, nulla poena puniendum fore, etiam si absque vectigalis solutione transierit cum mercibus, teneri tamen ad solutionem, & redditionem vectigalis. Tertio hinc infertur interpretatio vera ad text. in l. Regia 120. de las alcauallas. qua constitutum est venditorem cuiusque rei, ex qua regi precij pars decima debita sit, teneri sub poena alterius decime notam facere publicano illam venditionem. Etenim licet dupli poena in iudicio interiori nequaquam debita sit, tamen quo ad idem iudicium venditor profecto peccat, & tenetur ad restitutionem decimae ipsis publicanis. Hoc probatur ex eo, quod venditor tenetur decimam precij partem regi, vel eius publicanis reddere tanquam eis debitam: ergo tenetur publicanis notam facere venditionem. Consequens hoc manifeste patet, & colligitur, Quia vel tenetur soluere debitam pecuniam, vel saltem creditori ignoranti debitum, notum id facere, vt vel creditor remittat debitum, vel ad diem soluendi dilationem concedat, cum interim creditore ignorante, pecunia eo inuito retineatur: siquidem ignorans, inuoluntarius sit. deinde venditor, qui non denunciat publicanis venditionem, damnum eis dat circa rem sibi debitam, quam publicani ob ignorantiam petere omittunt: & praeterea tenetur decimam precij partem iure obligationis legalis regi soluere, vel eius nomine publicanis, etiam qui notam habuere venditionem. Igitur tenetur venditor etiam in iudicio interiori animae soluere pecuniam lege iustissima debitam etiam publicano scienti: & ignoranti denunciare venditionem factam fuisse, lege ad hanc denunciationem teneatur: alioqui eam omittentes ex capite damni dati tenebitur ad restitutionem, praeterquam quod & ipse ratione decimae debitae ex precio rei venditae, itidem tenebitur ad restitutionem. Sic etenim sunt intelligendae leges Regiae, quae de hac materia tractauerunt. Caeterum sicubi consuetudine obtentum fuerit, quod dicta venditionis denunciatio non sit necessario facienda publicanis: & quod haec decima precij, vel vectigalia eis non soluantur, donec fuerint petita, tunc fortassis in animae iudicio non tenebitur quis ad vectigalium, nec ad decimae solutionem ante publicanorum petitionem: modo nulla facta fuerit fraus ad hoc, vt occulta sit venditio, vel vt publicanos lateat mercium transmissio, quod probatur ex his, quae de decimis ecclesiasticis tradidimus lib. 1. variar. Resolut. c. 17. num. 8. Quod si vectigalia iniusta sint, nempe ab eo indicta, qui ius ea indicendi non habeat, vel absque vlla causa praeter iustam laboris, & regiminis mercedem a principe instituta, non tenebitur quis in conscientiae foro ea soluere: ac poterit absque vllo crimine, eiusque labe eorum solutionem cautelis, alijsúe modis omittere, secundum Bart. in l. vectigalia. ff. de publica, & vect. quem alij Doct. frequentissimo omnium consensu sequuntur. In his vero rebus, quae a prouincia in prouinciam transmittuntur, illud obseruandum erit, quod si nullum vectigal sit pro earum transmissione institutum, nec debitum, sed tantum poena sit statuta aduersus transmittentes res vetitas: haec ipsa poena in iudicio conscientiae, & interiori exigenda non est, nec necessario soluenda: quod tenuit Ioan. a Medina de rest. quaest. 15. ad finem. # 6 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Fur, seu violentus rei alienae occupator, tenetur in animae iudicio restituere rem, etiam sica perierit absque eius culpa: modo non foret eodem pacto apud dominum peritura. -  2 Fur an teneatur rem extinctam iam restituere eius aestimationis, cuius maxime fuerit a die commissi criminis. -  3 Fur, & iniquus rei alienae inuasor, an possint in animae iudicio retinere expensas vtiles, & meliorationes deducere. -  4 Fur, & iniustus possessor, qualiter in iudicio conscientiae teneantur ad restitutionem fructuum perceptorum: & eorum, qui potuere percipi? §. SEXTVS. DVodecimo libet ab eadem regula adnotare iure naturali, & diuino neminem teneri ex acceptione rei alienae iniuriosa, vel ratione illati damni ad aliud quam illati damni reparationem, & eius, quod alterius vere intersit, restitutionem. Hoc etenim dictat ratio, quae inducit obligationem restituendi: sicuti in principio huius relectionis ostendimus, vnde plura in huius regulae tractatu dubia definiri poterunt. Primo hinc constabit vera resolutio ad eam dubitationem, qua controuertitur, an fur, raptor, & violentus rei aliene possessor, teneatur ad restitutionem, postquam res ablata, absque eius culpa perierit? Nam glos. hic Diuus Thomas 2. 2. q. 62. art. 6. Syluest. in verb. furtum. §. 16. & caeteri huius regulae interpretationem examinantes, passim asseuerant, iniquum rei alienae occupatorem teneri omnino ad restitutionem rei per iniuriam ablatae, quo ad aestimationem, etiam post eius interitum absque culpa occupantis contingentem. idem ipse censeo verum esse. Etenim & ad forum conscientiae praeter suprascriptam rationem poterunt induci ea, quae apud iudicem exteriorem sufficiunt ad huius aestimationis condemnationem: siquidem cum hic occupator alienae rei ob crimen, & malam fidem, quam ab initio habuit, semper est in mora. l. in re furtiua. de condict. furt. lege vltima. C. eo. titul. & alibi passim. moroso autem semper imputatur rei interitus, etiam absque eius culpa contingens. l. nemo. §. vltimo. & l. si seruum. ff. de verbo. obligat. lege 1. §. rectissime. & l. merito. ff. de vi & vi armat. & in l. vltima. ff. de cond. fur. cuius meminit Bal in Rubr. de re iud. in prin. idem probatur in l. prima. C. quod met. caus. & in l. cum res. §. vltim. ff. de legatis primo. Atque ita in hac specie mihi placet Iuris ciuilis responsio, vt & ea in animae iudicio seruanda sit, ea ratione, quod fur per iniquam acceptionem alterum in illius re peremptae aestimatione laeserit: quae quidem res etsi perierit penes furem, absque eius culpa, fortassis non ita penes dominum perisset: cum eam ante interitum alienare potuisset, vel alijs remedijs ab interitu liberare. Sed huius questionis controuersia maior tendit in eum casum, quo certum est, dominum rei furto ablatae, eam ante interitum non fuisse alienaturum, & eodem modo apud ipsum rem illam perituram, sicut & apud furem perijt, an in iudicio animae teneatur fur ad aestimationem? Anchar. hic quint. oppositione, respondet, furem in hac specie teneri ad aestimationem in conscientiae iudicio. tandem Ancharanus eandem distinctionem admittendam esse censet in iudicio animae, quae & apud iudicem exteriorem seruanda foret. Nam in foro exteriori receptum est frequenti omnium consensu, occupantem rem alienam mala fide per crimen, & delictum, teneri omnino ad eius restitutionem, & aestimationem re perempta apud ipsum: eodem penitus modo, quo & apud dominum foret peritura. glo. in dict. §. rectissime. Bartol. communiter receptus post gloss. ibi in l. quod te mihi. numero decimo. ff. si cert. petat. gloss. in l. item si verberatum. §. vltim. ff. de rei vendicat. glossa communiter approbata in dicta l. nemo. §. primo. in verb. homo. quam opinionem fatentur communem esse, Alexand. in dicta lege, cum res. §. vltimo. ff. de legatis primo. & Iuniores in dict. lege, quod te mihi. atque Alexand. in dicta lege, nemo. §. 1. eandem sententiam, & in foro animae dicit esse iustam Ioan. a Medina, de restitutione, quaestione sexta. Ego tamen contrariam veriorem esse opinor in animae iudicio: quippe qui videam ratione naturali furem, raptorem, & denique rei alienae occupatores teneri tantum domino iniuriam passo restituere damnum, quod per acceptionem iniquam eis illatum fuerit. Haec etenim est vera aequalitatis, & iustitiae ratio, ne quis ex alterius iniuria damnum in proprijs rebus patiatur: quod Diuus Thomas docet secunda secundae quaestione sexagesima secunda, & alij Theologi restitutionis obligationem a iure naturali deducentes, idem permittunt. quo fit, vt raptor, fur, vel violentus rei alienae occupator, ad rei aestimationem minime teneatur, post eius interitum, si eadem res eodem modo foret apud dominum peritura, nec eam ante interitum dominus esset venditurus. Nam & iure Ciuili apud iudicem exteriorem, non est omnino certa communis opinio: quemadmodum constat ex disputatione huius quaestionis tradita per Franciscum a Ripa in dict. lege, quod te. numero vigesimo octauo. Imo re perempta penes iniustum eius occupatorem, quique eam iniuria, & scelere a domino habuit, eodem modo, quo penes dominum fuerit, peritura, restitutionis obligationem extingui etiam quo ad aestimationem, probat textus elegans in l. item si cum exceptione. §. sed & si quis. versicul. sed & si non culpa. ff. quod met. caus. cui non satis apte hactenus responderunt communis sententiae auctores. idem probat textus in lege, si plures. §. vltimo. ff. de depositio. quibus auctoritatibus aduersus communem sententiam tenuerunt Martinus ex antiquioribus & quidam alij, quos sequuntur Fulgosius, Iason, numero vigesimo octauo, Decius numero decimosexto, & Curtius Iunior, num. trigesimo tertio, in dicta l. quod te mihi. Et profecto ex pluribus iuris locis, quae pro communi sententia citantur, adducuntur etenim plures, nullum ego legi, a quo communis opinio vel aperte, vel per congruam argumentationem deduci valeat. idcirco licet obiter etiam in foro exteriori Martini sententiam admittens, opinor saltem in animae iudicio eam esse veriorem: siquidem & si per humanas leges in hoc casu adhuc debitor teneretur ad restitutionem, id potius ad poenam criminis, quam ad damni illati compensationem pertineret. Poena vero in conscientiae iudicio minime debetur, sed tantum damni dati compensatio. fit igitur hanc partem non tantum aequiorem esse, quod Ioan. a Medina fatetur, sed & iustiorem. Secundo [art. 2] eadem ratione constat vera interpretatio textus in lege, in re furtiua. digestis, de condicti. furt. si ex causa, inquit Vlpianus, furtiua res condicatur, cuius temporis aestimatio fiat, quaeritur? Placet tamen id tempus spectandum, quo res vnquam plurimi fuit: maxime cum deteriorem rem factam fur dando non liberatur: semper enim moram fur facere videtur. Ex quibus verbis adnotauit Bartolus, quod re perempta succedit obligatio, contra furem, ad aestimationem, quanti res plurimi fuerit, eo tempore, quo dominus ea caruit. Enimuero iuxta leges iustitie commutatiuae satis est, quod res furto ablata domino restituatur, vel ea perempta, iusta eius aestimatio, que iustissimam efficit damni dati compensationem. Nec ad hanc pertinet aestimatio, quanti ea res plurimi fuerit a die furti commissi, vbi dominus eo tempore, quo pluris valuerit, non foret eam venditurus, nec furis culpa valor ipsius rei fuerit diminutus. quod Syluester sensit in verbo, furtum, quaestione decimasexta. & esse hanc humaniorem sententiam asserit Ioannes a Medina dicta quaestione sexta, licet opinetur contrariam iustam esse. quod si res a fure ablata esset apud dominum vendibilis ita quidem, vt eo die quo plurimi valuit ab eo venderetur, ea temporis huius aestimatio ad verum damnum pertinet, & ad eius satisfactionem. Tertio infertur [art. 3] qua ratione seruandae sint in animae iudicio leges humanae, quae de sumptibus ac meliorationibus a fure in re furto ablata factis, tractauere, an & Iurisconsultorum responsa sint, & in foro animae admittenda? Ego quidem leges dantes furi, & cuicunque malaefidei possessori expensarum, & meliorationum retentionem, aut repetitionem: non ambigo esse in animae iudicio exacte custodiendas, & secundum eas a sacerdote restitutionis materiam examinandam: atque ideo mente ab eo tenendam esse distinctionem, Bartolus in lege, in fundo. ff. de rei vendic. per textum. ibi. & in l. Domum. C. de rei vendicat. vbi Salycetus, optimus textus in lege, plane. ff. de petition. haereditat. & in paragrapho, ex diuerso. Institut. de rerum diuisione. Regia l. quadragesimatertia, titul. vigesimooctauo, parte tertia. Sed quae possunt in conscientiae iudicio dubitationem, & scrupulum mouere, circa eas contingunt leges, aut interpretum responsiones, quae furi, & malefidei possessori expensarum, & meliorationum repetitionem, & retentionem negant. In quibus, cum bonaefidei possessoribus hoc non negetur, vel est adsumenda ratio a praesumpta malaefidei possessoris donatione, vel a legali poena ob malam fidem, & iniuriosam rei alienae occupationem, statuta. vtroque vero casu in conscientiae iudicio aliter est accipienda res ista: cum in eo, nec locus sit praesumptionibus, nec legali poenae saltem ante iudicis condemnationem, sed tantum in materia restitutionis agatur de damni illati reparatione, & de re aliena, vel iure non quaesita restituenda: quemadmodum superius adnotatum est, vnde erit quo ad animae iudicium examinandus textus in lege, ex argento. ff. de condit. furt. Ex argento, inquit Paulus, surrepto pocula facta condici posse, Fulcinius ait. Ergo in condictione poculorum etiam caelaturae aestimatio fit, quae impensa furis facta est, quemadmodum si infans surreptus adoleuerit, aestimatio fit adolescentis: quamuis cura, & sumptibus eius furis creuerit. Hactenus Iurisconsultus: ex quo apparet etiam expensas necessarias non deducere furem ab aestimatione rei, quam furto habuit. Sed hoc quoad expensas necessarias, tantum obtinet in alimentis, quae seruo surrepto praestita fuerint. lege prima. C. de infant. exposit. notat Salycetus in dicta lege, domum, penultim. columna, probatur item furem, & malaefidei possessorem, nec per actionem, nec per retentionem posse consequi expensas vtiles in re aliena factas: ex quibus res ipsa meliorata fuerit, & maioris sit aestimationis: tametsi malaefidei possessor possit has expensas deducere, per deductionem aedificij, & materiae, seruato illaeso pristino rei statu, lege, domum. C. de rei vendic. vbi Salycetus, & communiter Doctores. notatur in lege, si area. ff. de condition. indeb. dicto §. ex diuerso. & in dicta lege, in fundo. Regia lege, quadragesima tertia, paulo ante citata. Imo in fure illud constat, quod re perempta tenetur is in foro iudiciali reddere aestimationem eius, & iustum valorem: quo aestimari posset, ita vt erat meliorata expensis furis: textus in dicta lege, ex argento. Sic & ob malam fidem possessor expensas voluptatis, & ornatus causa factas, non quidem vtiles, nec poterit petere, nec retinere per deductionem materiae, seruato etiam illaeso pristino rei statu. gloss. frequentissimo omnium consensu probata in dicta lege, in fundo. textus & inibi Salycet. in dicta l. domum. dict. regia. l. quadragesimatertia. Haec sane omnia in iudicio animae non ita vt in exteriori obtinere debent: quippe quae minime sint necessaria ad illati damni compensationem. Quamobrem in iudicio interiori, qui alienum seruum surripuerit, in eiusque alimentis aliquid impenderit, poterit eas impensas retinere, cum de seruo restituendo tractauerit. has etenim dominus facturus esset omnino: & ideo aequissime a malaefidei possessore retinentur, qui tamen & fructus serui restituere debet, si quos ab eo percepit, aut percipere potuisset: quod statim examinabimus. Sed tamen etiam si nullos fructus perceperit a seruo, poterit nihilominus retinere alimenta, quae seruo praestitit. Eadem ratione malae fidei possessor in animae iudicio poterit retinere impensas vtiles, quas in re aliena fecerit, & ex quibus res ipsa melioris, maiorisque sit effecta aestimationis, ipseque dominus ex hoc sit locupletior. Nam in poenam criminis, & malaefidei lex humana statuit, non posse has impensas repeti, nec retineri: poena vero haec licet in foro iudiciali obtineat, non ita in animae iudicio procedit, quod in hac specie notat Ioannes a Medina dicta quaestione sexagesimasecunda, parte dum contendit, tantum esse in restitutione, damni illati compensationem obseruandam. ergo poterit fur vtiles expensas in conscientiae iudicio retinere: cum ex eis res sit modo maioris estimationis. Praesertim quod & has posse in foro iudiciali repeti, & retineri a malaefidei possessore. censuit Martinus, cuius opinionem defendit Carolus Molinaeus, in consuetudin. Parisiens. titulo primo. §. primo. glossa quinta, numero octuagesimoseptimo. Hinc apparet responsum Iurisconsulti in dicta lege, ex argento, in priori eius parte, non esse recipiendum in foro interiori: cum id non pertineat ad veram iustitiam commutatiuam: & idcirco re perempta fur tenebitur ad eius aestimationem simplicem, non ad eam qua poterat aestimari in eo statu prout res erat expensis, & cura furis meliorata, nisi eo casu, quo verisimili coniectura eam meliorationem fecisset dominus, ni res foret ab eo oblata: etenim tunc tenebitur fur ad aestimationem meliorationum, deductis expensis, quas dominus in hoc fecisset: quia & in hac melioratione videtur per furtum dominus ipse laesus. Postremo & illud constat, furem, vel malae fidei possessorem posse in iudicio animae deducere, per subtractionem materiae ab aedificio absque laesione ipsius rei, & eius pristini status expensas, quas in re ornatus, & voluptatis causa fecerit: cum in hoc dominum rei minime laedat, nec ei damnum inferat, Quarto ex supra scriptis constat, quae ratio sit habenda in restituendis fructibus rei furto ablatae: siquidem de fructibus a bonae fidei possessore perceptis hic agendum non est. igitur quo ad fructus, quos malae fidei possessor reddere tenetur, obseruandum est in iudicio conscientiae, quod damni dati per iniuriosam acceptionem rei alienae reparatio fiat: quemadmodum iam adnotatum est. Et profecto fructus percepti a malae fidei possessore, restituendi sunt omnino, licet eos perceperit propter eius industriam, & solicitudinem, deducta huius solicitudinis iusta mercede, etiam si dominus fructus istos non percepisset, quod notat in foro exteriori Bart. in l. ratio. §. primo. ff. de action. empti. distinguens, an fructus veniant in restitutionem vt fructus, an vt interesse: priori casu scribit hos fructus venire, non sic in posteriori, secundum notata in l. videamus. §. si actionem. ff. de vsuris. vnde ipse in animae iudicio ab hac sententia Bartol. infero, fructus istos, si ex eis malae fidei possessor effectus sit locupletior, vel eos habeat modo extantes, debere restitui domino rei, non ratione illati damni, vel acceptionis iniquae, sed quia domino debentur, eo quod fuerint e re propria illius percepti, atque ita vt fructus extantes sunt domino rei restituendi, ex decisione Iurisconsulti in l. si me & Titium. ff. si certum petat. Quod si fructus isti singulari industria possessoris percepti, iam fuerint consumpti, nec ex eis fuerit possessor malae fidei factus locupletior, tunc cum ratione damni illati peti non possint, nec vt interesse lucri cessantis: siquidem eos dominus non percepisset, opinor non teneri ad eorum restitutionem ipsum possessorem, etiam malaefidei. Sic & eadem ratione in animae iudicio tenebitur fur, vel iniustus alienae rei possessor ad fructus, etiam percipiendos: quos tamen vel attenta singulari eius industria, vel communi hominum cura, & diligentia dominus percepisset, nam & ita in foro exteriori ad hos fructus tenetur possessor malae fidei. l. si nauis. ff. de rei vendicat. secundum Abb. in capitu. grauis, de restitut. spoliat. & ibi Doct. Alexand. & Iaso. in l. apud Iulianum. §. primo. ff. de legat. primo. quam opinionem fatetur esse communem Deci. in l. generaliter. ff. de regul. iuris. atque ita tenendum est, quidquid ipse Decius inibi ab hac opinione communiter recepta dissenserit, existimans, non esse attendendam singularem domini industriam, sed eam quae omnibus conueniat. Sed communis opinio ex Bart. colligitur in l. domum. C. de rei vendicatione. qua ratione in conscientiae foro idem seruandum erit: cum haec restitutio pertineat ad dam ni dati satisfactionem, ex eo, quod si res non fuisset iniuria, & furto occupata, eius verus dominus commodum hoc ab ea percepisset: quo quidem commodo fraudatur ob iniustam rei propriae occupationem, nec in fructibus percipiendis etiam apud iudicem exteriorem attenditur singularis ipsius possessoris industria: quod notat Bartolus in dict. l. domum. & est communis opinio teste Deci. in dict. reg. generaliter. quidquid contrarium post alios adnotauerit Mathesilla. notab. 160. maxime Cynus in l. certum. 1. q. C. de rei vendi. # 7 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Iustitia distributiua a commutatiua differt. -  2 Beneficia ecclesiastica, muneraque publica indignis conferentes tenentur ad restitutionem illati damni, ac mortaliter peccant. -  3 An dignior sit eligendus quo ad beneficia, & munera publica? & an iure humano electio digni omisso digniori valida sit. -  4 Intellectus ad textum in c. 3. de iure patronat. -  5 Patronus tenetur digniorem praesentare episcopo ad beneficij institutionem. -  6 Eligens dignum omisso digniori an teneatur ad restitutionem? -  7 Pater ex lege Regia meliorans filium dignum, vel indignum praetermittit digniori: an peccatum ex hoc commiserit? -  8 Impediens quod beneficium, aut officium publicum alteri detur, an teneatur ad restitutionem? Et quid de impediente legatum, dationem, vel haeredis institutionem. §. SEPTIMVS. DEcimotertio quaeritur satis congrue ad huius materiae tractatum, an teneatur in animae iudicio ad restitutionem is, qui alterum laeserit, vel ex eo, quod ei digniori iuxta distributiuam iustitiam non contulerit officium, aut beneficium, ex quibus ipse munere publico seruire valeat Reipublicae simul & reditum percipere ad eius alimenta, sumptusque necessarios: vel ex eo quod impedierit, aut curauerit, ne ei beneficium vel officium publicum a principe detur? Huic controuersiae [art. 1] praenotandum est, maximum discrimen constitui inter iustitiam distributiuam, & iustitiam commutatiuam. Etenim iustitia distributiua tractat de distribuendis bonis communibus alicuius, nempe communitatis, inter eos, qui eiusdem sunt communitatis: commutatiua autem agit de bonis priuatis vnicuique, cuius ea propria sunt, dandis, atque ita in hoc tendit, vt vnusquisque habeat a priuatis & particularibus, quod suum est, vnde prior iustitia constituitur respectu communitatis ad priuatos, posterior vero respectu priuati ad priuatum: sicuti Aristot. docet lib. 5. Ethicor. capit. 2. & post eum eleganter Tho. 2. 2. q. 61. art. 1. Florentinus 4. parte, titul. 5. cap. 2. & 3. Est aliud obseruandum, [art. 2] quod qui munera publica, & Reipublicae magistratus, & officia indigno ex crassa ignorantia, vel scienter contulerit, praeter peccatum graue, quod per acceptionem personarum aduersus iustitiam distributiuam committit in eos, qui digni sunt, maximum damnum Reipublicae & his, qui ex iniqua electi administratione leduntur, palam infert, & ea ex causa tenebitur ad restitutionem illati damni, quod probatur, quia qui causam damni dat, damnum dedisse videtur, cap. vltimo, de iniur. idem constat ex Rubric. C. & ff. de magistrat. conuenien. l. 1. §. nunc tractemus. ff. de Tutel. & ratio. distra. glos. in cap. primo de sup. neglig. praelat. adnotarunt in specie Anchar. in Clem. prima. de aetate & qualit. in fine. Felin. in cap. si quando. de rescriptis. numer. 7. Ioannes Lupi. in cap. per vestras. notab. 3. §. 26. num. 11. & Adrianus in quarto sententiarum tract. de restitutione cap. quia iam determinatum est. vers. 2. concludo. Idem notat Domini. Sot. libr. 4. de iust. & iur. q. 6. ar. 3. ad sertum probans, hoc in casu quo ad iniuriam Reipub. peccatum committi aduersus commutatiuam iustitiam. quod latius ipse probauerat, lib. 4. q. 6. ar. 2. & 4. Quod si dixeris, fortasse nullum damnum imminere ecclesiae, aut Reipublicae ex indigni administratione, quia indignus nullum damnum intulit, quippe qui varijs ex causis commode, & prouide officium gesserit: adhuc opinor mortale crimen contraxisse eum, qui indignum praeposuit. c. hi quoscunque. 1. q. 1. quia praeficiens indignum, ecclesiam, rempublicam, pupillorum bona, & patrimonium maximo exponit periculo. quo fit vt ex sola indigni praelatione grauiter peccet, qui eum scienter eligit: cum iniustissime hoc eligendi munus, quod iuxta rectam rationem expedire tenetur, aduersus diuinam, naturalem, & humanam legem exerceat. His demum optime accedit ea disputatio: [art. 3] an teneatur quis digniorem eligere, & praeficere, vel ecclesiae, vel publicis muneribus? Et quibusdam visum est, satis esse quod dignus eligatur, aut praeficiatur: etenim hoc ita verum esse dictat tex. in cap. monasterium. 16. q. 7. & in cap. cum nobis. de electio. quibus auctoritatibus hoc asseuerant gloss. in capitul. constitutis. de appellat. in verb. magis. & in capit. licet ergo. 8. quaest. 1. alia in cap. 3. de iure patron. & in capit. 2. de offic. custod. quas Doct. vbique veras esse censent. Sed hoc in hunc sensum accipiendum est, vt collatio beneficij, electio, & muneris praelatio valida sit, nec in foro iudiciali, nec in interiori animae iudicio possit iure rescindi, non tamen ex hoc sequitur praeficientem dignum omisso digniori tutum esse, & immunem a peccato. Nec enim dubitandum est, electionem istam iure validam esse, adeo, vt retractari nequeat: siquidem praeter alios ita profitentur Diuus Thom. 2. secund. quaest. 63. artic. secundo. ad tertium. idem quodlib. 8. artic. 6. & quodlib. 6. articul. 9. Syluest. in verb. electio. in 1. q. 16. Adrian. in dicto capitulo, quia iam determinatum est, conclus. 1. Dominic. Soto. libr. 3. de Iustit. & iur. quaest. 9. articulo primo, conclus. octaua, omnium latissime Lamberti. de iure patronat. secundo libro, parte prima, quaestion. 10. articul. 3. probat textus in d. cap. constitutis. vbi post Abb. & alios Phili. Franc. hanc opinionem tenet. ad idem tex. optimus in c. quia propter. iuncto c. cum id cunctis, de elect. cap. nisi cum pridem. §. ne pro defectu. de renunciat. atque haec est communis opinio, quae tamen fallit, vbi ante electionem, quae de certis facienda est, denunciatur electoribus, vt digniorem ligant, & a contraria electione, si facta fuerit, ab initio appellatio proposita fuerit. Nam in hoc casu electionem factam contra appellationem, nullam esse, & reuocandam probare conantur Panormitanus & Decius, in dict. c. constitutis. gloss. in pragmat. Sanct. titulo, de electionibus. §. ego N. in verbo, vtiliorem. & Lamberti in d. articulo 3. contra Imol. & Fran. dict. capitul. constitutis. qui & in hoc casu existimant electionem validam esse, nec reuocari posse, etiamsi facta fuerit omisso digniori, digno quidem electo. eorum sententiam in praxi admittendam fore censeo aduersus Panormitan. alioqui omnes electiones maximum discrimen, & periculum patientur: eritque locus mille litibus, si permissum fuerit relectiones reuocari ea ex causa, quod dignior electus non sit. Hoc vero permittendum non est, nec permitti Christianae Reipublicae conuenit, modo dignus eligatur. Hinc constat intellectus [art. 4] ad textum in capitu. tertio, de iure patronat. vbi Bernard. quem Doct. sequuntur, censet, praesentatum a maiori patronorum parte, si idoneus, & dignus sit, ab episcopo instituendum esse omnino, etiam si praesentatus a minori patronorum parte dignior sit. idem adnotarunt Imol. & Cardin. in Clementina plures. quarta col. & §. fi. q. 1. de iure patronat. Panormitan. in capitul. cum autem. de iure patronat. Nec in hoc casu potest episcopus digniorem instituere, cum is vere presentatus non sit, sed potius alter qui maiorem patronorum partem, eiusque suffragia habuerit. quod & iuniores fatentur statim a me nuncupatim citandi. At si plures fuerint episcopo presentati ab vno eodemque patrono, vel aequali patronorum suffragio, tenetur episcopus, etiam in foro iudiciali, digniorem instituere, alioqui ab eo poterit dignior appellare, & eo appellante institutio reuocabitur, secundum Abb. in d. c. cum autem. Rochum Curti. in tract. iuris patro. in verb. honorificum. q. 13. Imo. & Card. in dict. Cle. plures. 4. col. in princi. quibus suffragatur tex. in c. si forte. 63. dist. qui tamen in eo sensu accipiendus est, vt episcopus teneatur secundum rectitudinis tramitem, digniorem ecclesiae praeficere: alioqui male vtatur episcopi officio. Sed si idoneum contempto digniori elegerit ad sacerdotium, non sequitur inde eam electionem, aut institutionem reuocandam fore: qua ratione contraria sententia placuit Host. Ioan. Andr. Anto. & Card in d. cap. cum autem. Philip. Franco in dict. c. constitutis. post glos. 3. Deci. in consil. 129. col. 1. Caesari Lambert. de re patro. 2. libr. par. 2. q. 7. art. 26. & 3. part. quaest. 5. art. 2. quorum sententia mihi, ni fallor, magis communis est, atque ita Dec. in dict. consil. 129. col. 1. expressim profitetur. Igitur iura humana maiorem ad tranquillitatem Reipublicae, ne tot lites super his praelationibus tractarentur, statuerunt electionem, collationem, & institutionem sacerdotiorum validas esse, nec debere discrimen reuocationis adduci ob eam causam, quod dignior fuerit praetermissus electu digno. Etenim si locus esset contrariae opinioni, & electiones istae hac ratione possent reuocari, nulla in Ecclesiastica Republica electio fiet, quae litibus, & controuersijs maxime perniciosis non vexetur, is vero qui dignum elegerit, eiúe sacerdotium, aut munus publicum contulerit praetermisso digniori, plane peccatum commitit, & perpensa qualitate mortale quidem, quippe qui teneatur digniorem praeficere: sicuti communi omnium consensu extat adnotatum in dicto capitulo, constitutis. vbi Panormitanus & Rochus de iure patronat. in verb. honorificum. q. 15. Ludo. Gomez. in cap. 2. de consti. in 6. numer. 22. probat text. in dict. cap. licenter go. & tradidere eleganter Thomas 2. 2. q. 63. art. 1. & quaest. 185. art. 3. & quodlibet. supra citatis. Caiet. in commentarijs ad Thom. Flor. 2. par. titul. 1. c. 20. §. 1. Ioan. Maior. in 4. sent. dist. 24. q. 8. & 9. Adrian. in dict. capitul. quia iam determinatum est. conclus. 1. Syluest. d. q. 16. Ioan. Lupi. in d. §. 26. num. 12. Caiet. in Summa. verb. acceptio. & in ientaculo. 12. q. 4. Dominic. Sot. in d. q. 6. art. 1. conclus. 9. Caesar Lambert. de iure pat. dict. q. 10. art. 3. rursus Caiet. in 2. 2. q. 62. art. 2. Haec opinio instruitur fortius. Nam vel haec publica munera conferuntur, vt onera Reipublicae, quae priuati ad eius ministerium subire tenentur, vel, vt bona, & honores ipsius communitatis, quae inter priuatos eidem subditos communitati distribuenda sunt, priori quidem casu peccat rector communitatis, quia non seruat in ipsius regimine illam iustitiae, & rectitudinis rationem, qua vti debet erga ipsam rempublicam. tenetur enim digniorem muneribus publicis praeficere. tex. in dict. c. licet ergo. c. vnico. vt eccles. benef. c. vilissimus. 1. q. 1. Diuus Augustinus super illud Iacob. 2. fratres mei, nolite habere in acceptionem personarum fidem Iesu Christi, inquit: Quis ferat eligi diuitem ad sedem honoris ecclesiasticae gloriae contempto paupere instructiore, & sanctiore: posteriori autem casu peccat princeps communitatis aduersus iustitiam distributiuam, iuxta quam tenetur Reipublicae honores, bona subditis distribuere, & impertiri secundum cuiuscunque dignitatem, vt dignior digno, melior bono in his adsequendis praeferatur. inquit sane Aristot. lib. 5. ethic. c. 3. ius enim, quod est in distributionibus, pro dignitate quadam esse oportere omnes fatentur, dignitatem autem non esse eandem omnes asserunt. Hactenus Arist. quibus tandem haec sententia satis firmis rationibus, & auctoritatibus probata manet. Dignior vero in hac quidem disputatione non simpliciter dicitur ille, qui doctior sit, vel qui sanctior, sed is, qui iuxta munus, & rem cui praeficiendus est, aptior eius ministerio apparet: siquidem quandoque qui sanctus vir, virtuosus & bonus est, ac praeterea diligentior ad curam praeferendus est viro sanctiori, qui non ita diligens est: eaque ratione non ita aptus sicuti prior, administrationi eius muneris, cui est praeficiendus. quod Diuus Thom. ac caeteri passim adnotarunt. idemque obseruandum erit circa doctrinam, & eruditionem, nam frequentissime, qui doctior est, non ita conuenit muneri publico, sicuti alter qui doctus est, & doctrinam habet satis sufficientem ad munus quod ei confertur. quae vero exigantur, vt quis sufficiens sit administrationi dignitatum ecclesiasticarum, & sacerdotiorum, tradit text. & ibi Doct. in c. cum in cunctis. de elect. glos. in cap. pen. de praeb. omnium latissime Caesar Lamber. de iure patro. 2. lib. 1. part. 10. q. Ex his autem, quae modo explicuimus, satis euidenter constat, dignum & idoneum, cui munus publicum collatum fuerit praetermisso digniori, non tantum in foro iudiciali, sed & conscientiae iudicio tutum esse, ac posse iustissime & sine peccato munus id possidere, tametsi qui eum praefecerit sacerdotio, peccauerit etiam mortaliter: quemadmodum censent Scotus, & Ricard. in 4. distin. 15. & Ioan. Maior ibi. q. 8. & 9. Caiet. in 2. 2. q. 185. art. 3. Secundo probatur ex praemissis electionem factam praetermisso digniori, si dignus electus fuerit, validam esse, nec reuocari posse. etiamsi electores iuramentum de digniori eligendo praestiterint. hoc etenim iuramentum pertinet ad periurij crimen, si electores existimantes quendam ex candidatis dignitatem postulantibus, aut qui ad eam eligi poterant, digniorem esse, eo praetermisso, alterum etiam dignum elegerint: non tamen ob id electio nulla est, nec debet reuocari: quod expressim voluit Chosmas in pragma. Sanct. tit. de electionibus. §. ego N. in verb. vtiliorem, & inibi Philippus Probus in additionibus, numer. 6. Ioann. de Selua. 3. part. de beneficio. q. 27. Tertio plane ex praedictis deducitur, episcopum, qui iure pontificio tenetur clericum praesentatum a patrono ad beneficium ecclesiasticum instituere, modo is dignus, & idoneus sit, sicuti satis expressum est, sub Rubrica de iure patron. minime peccare, nec crimen aliquod, etiam quo ad animae iudicium, contrahere, si dignum a patrono praesentatum instituere, praetermisso digniori, quem patronus non praesentauerit: potuisset tamen ad institutionem episcopo exhibere, & instituendum offerre. cum episcopus idoneum, & dignum a patrono nominatum secundum Canonicas sanctiones non potuerit non instituere: ideoque nullam contrahit culpam: ita sane in specie adnotarunt Caie. in Summa in verb. beneficium ecclesiasticum. Ioan Maior. in 4. sentent. dict. q. 8. & 9. Quarto eadem ratione, quam paulo ante praenotauimus, examinandum est, quod Caesar Lambertinus in tract. de iure patro. libr. 2. 1. part. q. 10. artic. 3. nu. 17. scribit, existimans [art. 5] patronum non obli gari, nec teneri ad praesentandum digniorem: sed satis esse, si dignum praesentet, vt liber sit ab omni culpa. textus optimus in cap. monasterium. 16. quaest. 7. qui probat, patronum posse nominare quem voluerit, modo is malus non sit, & nominato deberi ab episcopo institutionem. Etenim haec opinio apud me falsa est. Nam licet praesentatio patroni, quoties dignus ab eo nominatur, valeat, sitque ab episcopo admittenda, non ex hoc sequitur, patronum non presentantem digniorem, immunem esse a culpa peccati in animae iudicio contrahenda: siquidem tenetur patronus, cui pontificiae constitutiones ius hoc dedere, inquirere diligenter, qui sint ad sacerdotia digniores, & eos episcopis exhibere, vt ipsis beneficia iuris patronatus conferantur: secundum Frederic. cons. 95. non obstat textus in dict. capit. monasterium. Nam is eum sensum habet, vt sufficiat a patrono praesentari, & nominari dignum, praetermisso digniori, ad effectum validae nominationis: non tamen ad excusandum a peccato ipsum patronum, qui digniorem potuit nominare, vel sat erit dignum ab eo nominari: cum dignior non reperiatur praemissa mediocri, ac diligenti nominandi inquisitione. Quinto hinc aperitur, quo nam modo sit intelligendum, quod Ioan. Maior in d. q. 6. vers. quinto, asseuerat scribens, ecclesia ab aliquo constructa, doteque congrua eius ministris constituta cum ea lege, & conditione, vt ad ecclesiae ministerium electio, nominatio, & praesentatio fiat ex certo genere personarum, vel ex instituentis familia: semper digniorem a patrono nominandum fore, vt eum episcopus instituat: & clausulam a primo institutore additam tunc obseruandam esse: cum plures sint dignitate aequales: quo quidem casu locus erit gratiae, & liberae nominationi. Nam si Ioan. Maior sensit digniorem eligendum esse ex genere personarum, a primo institutore ecclesiae speciatim nominato, eius sententia vera quidem est: atque ita patronus sub mortalis culpae reatu inspecta materia subiecta tenebitur digniorem ex illis episcopo exhibere: hoc enim & Frederi. in dict. cons. 95. probat. quod si Ioan. Maior. voluit, digniorem esse a patrono episcopo nominandum & exhibendum, etiam si is non sit ex illis, quos primus ecclesiae conditor nominari, & ecclesiae praefici mandauerit. eius opinio admittenda non est. Quod in specie adnotauit Domini. Sot. libro tertio, de iustitia & iure, quaestione sexta, articulo primo, conclusione vltima. potuit sane qui Ecclesiam instituit, iuste legem hanc institutioni addere: idcirco ea seruanda erit: modo satis dignus possit ex eo personarum genere ecclesiae praefici. Sexto illud non est in hac disputatione praetermittendum, cum eius causa haec tradiderimus, [art. 6] an eligens dignum praetermisso digniori, teneatur ad restitutionem, & damni satisfactionem ipsi quidem digniori faciendam? & quibusdam visum est in hac specie praeferentem dignum digniori teneri ad restitutionem eidem praetermisso faciendam. Huius sententiae auctores sunt Palud. in 4. senten. dist. 15. quaest. 2. art. secundo. & Caiet. secunda secundae q. 62. art. 2. vers. ad confirmationem. Probatur aliquot rationibus horum auctorum opinio. Primo, tenetur episcopus hoc sacerdotium dare Titio digniori: ergo non satisfacit huic obligationi, nisi id, vel aequiualens dederit: consequens patet, antecedens vero satis constat ex his, quae iam praenotauimus, Secundo hoc ipsum ostenditur, episcopus tenetur ex iustitia distributiua facere, quod commune bonum, id est ecclesiastica dignitas, aut beneficium sit proprium Titij dignioris, quod notissimum est, ergo tenetur ad hoc vel aequale, & sic ad restitutionem. Etenim si ego teneor facere, quod equus detur Titio, nec id faciam nulla causa iusta impeditus: teneor profecto id in quod Titium intersit equum illum habuisse. Praeterea qui obligatur ex bonis communitatis mihi dare centum, nec det cum ea dare possit, plane infert mihi damnum in centum, & per hoc iustitia commutatiua violatur: siquidem supposita distributionis lege, ex qua centum mihi debentur, qui haec mihi cum possit, & teneatur, non dederit, iustitiae commutatiuae refragatur, auctore Thoma 2. 2. quaest. 62. artic. primo ad 3. igitur ad restitutionem tenetur ratione violatae iustitiae commutatiuae, sicuti omnes fatentur, deinde paria sunt ab aliquo auferre quod suum est, & eidem non dare quod ei debetur, sed qui digniori non dederit munus, & res communitatis, quae ei debentur, negat rem debitam ei soluere, ergo tenetur ad restitutionem ac si ab eo abstulisset, quod eius proprium erat. eandem denique opinionem tenet idem Caietan. in summa, in verb. Acceptio, cui accedit quod scribunt Thom. 2. 2. quaest. 62. art. 2. ad quartum: & Syluest. in verb. restitutio. 3. q. vltim. qui censent, quod impediens, ne detur beneficium digniori, teneatur illi ad restitutionem, quo fit, vt & ad eandem teneatur qui potuit, & tenebatur dare, & non dedit. Atque ita Diuus Thomas hanc Caietani sententiam probare videtur, praesertim in dict. art. 1. ad 3. cuius haec sunt verba: Ad tertium dicendum, quod recompensatio, quam facit distribuens ei, cui dedit minus quam debuit, fit per comparationem rei ad rem: vt si quanto minus habuit, quam debuit, tanto plus ei detur. Et ideo iam pertinet ad iustitiam commutatiuam. Hactenus Thomas. Verum Adria. in 4. sentent. tract. de restitutione, in cap. quia iam determinatum est, contrariam sententiam proponit, constanter asseuerans in hac specie praelatum non teneri ad restitutionem: cuius opinio dubio procul benignior est, & fortassis verior, ad cuius probationem vtar duabus rationibus, quibus fere adductis in contrarium respondetur. Enimuero si in hoc casu restitutionis obligatio constituitur, non alia contingit ratione, quam quod digniori damnum illatum fuerit in re sibi debita: sed id obtinet, quando damnum alicui fit in re priopria, vel ei debita vt propria, non autem in ei debita vt communi. Nam res debita vt communis, non est proprie nec vere debita, praesertim cum debetur ad vtilitatem communitatis, quemadmodum contingit in sacerdotijs, & publicis muneribus. Alio enim modo, inquit Thom. 2. 2. quaest. 16. articulo primo, ad quintum, debetur alicui id, quod est commune, alio modo id, quod est proprium: deinde princeps, aut praelatus conferens digno, praetermisso digniori, publicum munus, quod ei debitum erat, solum peccat respectu dignioris aduersus iustitiam distributiuam, quippe qui acceptor sit personarum, non concedens digniori ex bonis communitatis id. quod iuxta eius dignitatem, & potius quam digno debitum erat. At obligatio restituendi non procedit a iustitia distributiua, sed a commutatiua, quod Diuus Thomas asserit in 2. 2. q. 62. articul. 1. in corpore quaestionis. igitur non tenetur Reipublicae administrator qui dignum praetulit digniori ad restitutionem, non inficior Diuum Thom. in d. articul. 1. ad quintum, alium sensum habere, qui Caietani opinionem minime improbet: vt sane constituat Tho. discrimen inter debitum vt commune, & debitum, vt proprium: debitum priori modo non debetur iuxta quantitatem rei acceptae, & occupatae, sed iuxta eam partem quam quis perpensa eius dignitate habere debet ex communibus bonis, debitum posteriori modo, solum debetur inspecta re, quae ablata fuerit ab altero, vel in qua damnum ei datum fuerit. Pro Adriani sententia respondetur ad illud, quod de impediente tradidimus, secundum ea, quae statim explicabuntur. Ad verba diui Tho. in respons. ad 3. difficilis est responsio, & tamen quoties praecipue agitur de bonis communibus distribuendis in eos, qui communitati subsunt, & eius partes sunt iuxta cuiusque dignitatem, & proportionem: tunc fortasse iam ad iustitiam commutatiuam pertinet, si detur alicui minus quam ei debitum sit: idcirco locus erit obligationi restituendi: ac poterit admitti Caiet. opinio. Quod & ipse explicat 2. 2. d. q. 62. ar. 1. At in praesentiarum non agitur de bonis communitatis distribuendis saltem principaliter, sed de magistratibus, & muneribus Reipublicae ad eius regimen, & vtilitatem conferendis: vbi ex praua munerum collatione precipue Respublica laeditur: eique damnum infertur. quod nequaquam contingit, vbi digno magistratus confertur: atque ideo obligatio restitutionis nulla in hac specie dari potest, vnde diui Thomae sententiam in priori casu intelligendam fore opinor: maxime, quia constat inter hec duo maximum discrimen. priori enim casu, si apud principem superiorem querela foret proposita inferioris distribuentis: profecto distributio reuocaretur lege iustitiae: non sic in posteriori casu: sicuti a nobis paulo ante traditum est, fit tandem, vt in re adeo controuersa, & dubia, potior appareat Adr. opinio, quae praxi conuenientior est, quam Dominic. Sot. probauit. libr. 4. de Iust. & iur. q. 6. art. 3. ad sextum. Septimo hac in parte sese offert excutienda quaedam Ioan. Lupi. sententia: is inquam in repet. c. per vestras. 3. not. §. 26. in prin. eleganter scribit patrem lege regia habentem facultatem meliorandi vnum ex filijs. in 3. & 5. bonorum partibus, debere digniorem ex filijs, & meliorem ad hanc meliorationem eligere: alioqui eum peccare [art. 7] quia licet regia lex patri permittat hanc meliorationem inter filios, est tamen haec permissio intelligenda iuxta rectitudinem rationis, secundum quam qui ex filijs melior est caeteris, debet in hoc praeferri: idem probatur ex his, quae modo scripsimus, existimantes & definientes, electores, qui digniorem praetermiserint digno etiam electo, peccare: & profecto grauiter attenta rei, & negocij qualitate, ad idem ipse Ioan. Lup. citat textum in l. foeminae. C. de secund. nup. quae statuit foeminam secundo nuptam debere quae lucro a priori coniugio habuit filijs eiusdem matrimonij relinquere mortis tempore: ita tamen vt possit eadem lucra conferre cuilibet ex filijs, in quem contemplatione meritorum liberalitatis suae iudicium mater crediderit dirigendum. Cuius equidem legis auctoritate propriam instruit opinionem ipse Ioannes Lupi. quo non citato ex dicta l. foeminae. idem conatur persuadere Lud. Gomezi. in c. 2. de constit. in 6. num. 23. eam vero non posse iure probari crediderim: quod palam erit, si rem istam vrgenti argumentatione perstringamus. primum etenim illud constitutissimum sit, meliorationem factam a patre filio malis moribus praedito, atque omnium filiorum indignissimo, iure regio validam esse, nec irritam censeri, nec reuocari posse. hoc sane, ni fallor, adeo certum est, vt opinor a nemine negari potuisse, modo is filius talis sit, qui per leges capere possit: cum habeat patris voluntatem eum meliorantis lege permittente. Secundo adnotandum est in hac quaestione tractari de iniuria, & iniustitia particulari patris erga filium caeteris digniorem super ipso patrimonio, & rebus patris distribuentis, quod satis manifestum est. Nunc autem aduersus Ioan. Lupi. ita argumentor: Pater meliorans filium, siue dignum, siue indignum, qui tamen cadere potest, digniori praetermisso, vel iniustus est, aut peccat contra iustitiam commutatiuam, aut contra distributiuam: etenim de alia hic non tractamus, nulla vero harum per patrem violatur: ergo is nullam ex hac melioratione culpam contrahit. consequens istud patet, antecedens probatur. iustitia etenim commutatiua tunc infringitur, cum ab aliquo aufertur, aut ei non redditur, quod suum est, vel ei necessario debetur vt proprium & priuatum, ac particulare bonum: ex his quae docet Thomas dict. quaestio. 61. artic. 1. & 62. artic. 1. post Aristotelem libr. quinto ethico. capit. secundo, in praesentiarum autem haec bona, quae per meliorationem pater in filium transfert, nec sunt propria dignioris, nec ei vt propria debentur necessario. Nam si ei forent necessario debita, non permitteret lex alterum ea possidentem ex melioratione, iuste ipsa obtinere, quin melioratione reuocata eadem ab ipso tolleret, & digniori concederet. quod quidem regia lex permittit, dum hanc meliorationem nec reuocat, nec censet melioratum filium inique possidere: imo statuit eum iustum esse, vt vere est, bonorum possessorem, quemadmodum omnes fatentur. Nec in animae iudicio posset cogi filius melioratus haec bona digniori fratri restituere, qui cogendus esset dubio procul, si melioratio facta foret aduersus iustitiam commutatiuam. dices tandem hoc verum esse: sed tamen hanc meliorationem contrariam esse iustitiae distributiuae, secundum quam bona vnius familiae communia distribuenda sunt inter eos, qui sint eiusdem familie auctoritate alicuius priuati, iuxta cuiusque dignitatem & merita, auctore Diuo Thom. 2. 2. quaest. 61. articul. 1. ad 3. Ad haec ratio parum vrget, quandoquidem Diuus Thomas de bonis alicui familiae communibus loquitur, non de bonis quae propria sunt alicuius: licet is habeat certos, & lege sibi necessarios successores. Pater sane dominus est verus, & solus earum rerum, quae ad eius patrimonium pertinent: & de his libere disponere valeat, modo legibus humanis vtatur, nihilque eis contrarium statuerit de rebus proprijs agendum: idcirco aduersus iustitiam distributiuam non peccat, si lege permittente bona propria alicui ex filijs donauerit, aut testamento reliquerit, digniori praetermisso. Nec dici pater hic potest acceptor personarum, cum de rebus patrimonialibus disponat: quae quidem rei patrimoniales non debentur, quo ad meliorationem filio digniori: ideóque, vbi nulla ratio debiti subest iustitiae distributiuae locus non est: namque iustitiae ratio debiti rationem praemittit. Praeter haec & contra Ioan. Lupi. sententiam est optimus text. in l. decimaoctaua Tauri. quae permittit parentibus beneficium hoc meliorationis in quemlibet ex filijs, aut nepotibus. Quo fit, vt liberum eisdem parentibus sit indignum digno praeferre: quod adnotauit glo. elegans in l. ex facto. §. si quis rogatus. in 2. ff. ad Trebel. Nam & Diuus Tho. 2. 2. q. 63. art. 1. ad 1. itidem addit, in datione pertinenti ad liberalitatem, nullam contingere personarum acceptionem nec iustitiam aliquam infringi. Hoc vero maxime huic rei conuenit, cum in hac melioratione tertiae & quintae partium bonorum, pater inter eius liberos omnino liberalis sit. Non diffiteor ad honestatem quandam, & moralem obligationem pertinere, quod pater digniorem filium caeteris praeferat in remunerationem, & praemium virtutis, atque vt caeteri filijfamilias hoc exemplo ad bene rectéque viuendum inuitentur, & alliciantur: hucque pertinet, quod Imperator scripsit in dict. l. foeminae. cuius ratio non est iure Authenticorum abrogata. Haec tamen moralis obligatio, non imponit transgressori culpam: siquidem culpae reatus ad regalem obligationem attinet, secundum Thomam 1. 2. q. 71. artic. vlt. quamobrem & in foro iudiciali. quamuis hodie seruanda foret. l. foeminae. constitutio nihilominus praeferre posset mater filium dignum digniori in distribuendis lucris prioris matrimonij. quod censeo iure verissimum esse. Octauo ex proxime adnotatis illius quaest. disputatio aliqua ex parte deducitur: [art. 8] an impediens, ne detur beneficium ecclesiasticum, aliúdue publicum munus, digniori, vel digno, teneatur ad restitutionem? & idem erit de impediente legatum, haeredisúe institutionem. Adria. equidem in quarto senten. tractatu de restitut. cap. consequenter quaero vtrum impediens. asserit, impedientem, ne alteri digniori sacerdotium, aut munus publicum detur, non teneri ad restitutionem. idque probatur etiamsi dolo, & fraude impedierit, ex rationibus, quibus praecedentis quaestionis responsionem probauit de episcopo praeferente dignum digniori in collatione sacerdotiorum: addit tamen contrariam sententiam esse tutiorem, iuxta diui Thomae distinctionem. ego sane propter variam auctorum concertationem quaestionem istam aliquot propositis conclusionibus absoluam. Prima conclusio, impediens vtcunque & quomodocunque ne beneficium detur alicui, etiam digno, vt id detur digniori, non tenetur ad restitutionem, hanc deducimus ex diuo Thom. 2. 2. q. 62. art. 2. ad 4. & Palu. in 4. sent. distin. 15. q. 2. art. 2. Sylu. in verb. restitut. 3. q. vlt. & probatur: quia impediens in hoc casu minime violat iustitiam distributiuam: imo curat, vt ea custodiatur, atque ideo nulla est ratio, quae inducat restituendi obligationem. Secunda conclusio, Impediens beneficij, aut publici muneris collationem, ne ea fiat digno, vt detur & fiat aeque digno, non tenetur ad restitutionem. Haec probatur ex eo, quod nec hic iustitiae distributiuae ius stringitur, vnde sententiam istam tenuerunt Caiet. dict. art. 2. vers. ad primum. Paluda. in 4. senten. distin. 15. quaest. 2. artic. 2. & Syluest. in verbo, restitutio. 3. §. vlti. Huic opinioni & ea ratio accedit, quod licite quis possit procurare, vt sibi vel amico beneficium detur, aut aliud munus publicum. l. 1. §. denique. ff. de aqua pluuia arcen. eandem sententiam absque vlla distinctione Caietan. asseuerat veram esse: dum diui Thomae distinctionem intelligit in impediente digniorem, non de eo, qui aeque digno impedimentum praestat: quasi Caietan. velit secundam hanc conclusionem procedere, etiamsi ex odio, vel vindicta, & malitia impedimentum praestitum fuerit: idemque praemittunt Paludan. & Syluest. siquidem ad obligationem restituendi parum momenti affert odium: cum animus odio affectus non sit causa restitutionis, vt explicat eleganter Adrian. in dicto c. consequenter quaero vtrum impediens. Fortassis tamen in specie huius secundae conclusionis locus erit obligationi restituendi, si impedimentum contigerit per vim, fraudem, aut dolum: haec etenim reddunt conferentem publica munera inuoluntarium, vnde mutatio voluntatis ipsius conferentis, in hunc sane modum dolo, fraude, vel vi coacta, nisi fallor, obligat mutantem ad restitutionem faciendam, etiam si is mutationem istam fieri curauerit in fauorem aeque digni: propterea quod iniuriosa sit, ac per iniuriam alteri damnum intulerit. Tertia conclusio a praecedenti colligitur, impediens dolo, fraude, vel vi, quod beneficium detur digniori, vt id digno conferatur, tenetur ad restitutionem eo modo, quo diuus Thomas distinguit: & sequenti assertione probabitur. Imo si quis absque vi, dolo, & fraude impedierir beneficij collationem digniori fieri: nempe precibus, & solicitudine, aduertens tamen, & sciens ex his digniorem impediri, tenebitur ad restitutionem. quia legem infringit iustitiae distributiuae, & praeterea damnum alteri aduersus commutatiuam iustitiam infert in re prope iam ei quaesita. quod probatur ex ratione, qua in hac quaestione vtuntur Thomas & alij. Quarta conclusio, impediens, ne detur beneficium digno, vel digniori, etiam sine dolo, vi, & fraude, precibus tantum, aduertens tamen, id impedimentum ab eo praestari, vt indigno & immerito detur, tenetur ad restitutionem ipsi digno, vel digniori faciendam, in quo omnes conueniunt. Haec vero restitutionis obligatio non semper est adaequale precise, sed arbitrio boni viri, qui damnum aestimabit ex varijs circunstantijs distinguens negocium istud, cum non ita aequale damnum hic fuerit illatum ab eo, qui impedit Sacerdoti collationem digniori, dignoúe fieri eo tempore, quo eadem nondum erat facta: ac si impedierit collationem iam factam, eius reuocationem precibus & solicitudine procurans, secundum Thomam & Caiet. d. q. 62. art. 2. ad 4. Syluest. Adrian. & Palud. modo citatos, ac Florent. 2. par. tit. 2. ca. 1. §. 26. Quinta conclusio. Impediens alterum a consequutione legati, haereditatis, vel gratuite donationis, dolo, vi, vel fraude: tenetur ad restitutionem arbitrio boni viri. a qua quidem obligatione immunis est, si absque vi, dolo & fraude, etiam odio, vel vt sibi consulat, ac prospiciat alterum, ad mutationem voluntatis induxerit. Prior conclusionis pars probatur, quia impediens eo casu damnum per iniuriam infert alteri in re fere ei quaesita: idcirco ex ratione iustitiae commutatiuae, tenebitur ad restitutionem, posterior pars probatur ex eo, quod libere & licite potest quis in his gratuitis propriam voluntatem mutare ante eius perfectionem: ergo poterit quis seclusa fraude id eidem persuadere, quamuis peccet, si odio hoc fecerit, aut vindicta. & licet Paluda. in dict. articu. 2. Caietan. d. q. 62. articu. 2. ac Syluest. q. vlt. tenuerint, quod impediens quem a consequendis his gratuitis bonis, quae sola & libera dantis voluntate acquiruntur, non teneantur ad restitutionem, eorum tamen sententiam ipse admitterem, nisi dolo, vi aut fraude, donationem quis ad mutationem voluntatis induxerit, tametsi Syluest. nimis generaliter hanc conclusionem accipiat, sentiens in his gratuitis etiam suggestionem non esse causam restitutionis, nam si suggestio fiat absque dolo, id verum erit, quod si dolo facta fuerit, eius opinio apud me dubia est satis. Nec hic de legibus ciuilibus in tractat. prohibentium liberam testandi voluntatem statutis quicquam agitur, cum illae praeter illati damni restitutionem poenales sint. # 8 SVMMARIVM. -  1 Venatio an possit per Principem, aut iudicem inferiorem in locis publicis prohiberi. -  2 Venatores acquirunt animalia, quae nullius propria sunt, etiamsi venatio fuerit iusta ex causa prohibita. -  3 Clericus venator contra Canonis prohibitionem, acquirit animalia, quae venatus fuerit. -  4 Capta per venationem a iudice prohibitam, non sunt in animae iudicio restituenda. -  5 Venator ingrediens fundum domino prohibente, an acquirat sibi feras, quas acceperit. & numero 9. -  6 Intellectus Regiae legis 16 tit. 28. part. 3. -  7 Simonia qualiter impediat acquisitionem beneficij Ecclesiastici, quod simoniace collatum sit. -  8 Collatio beneficij facta simoniace ignoranti, an teneat ipso iure. -  9 Quid de eo, qui a Romano Pontifice habuit beneficium per simoniam cum ipsomet Papa conuentam. -  10 Jntellect. l. si quisquam. ff. de diuers. & temp. praescript. -  11 Prohibentes venationem, & venatores, tenentur restituere damnum illatum alienis agris. -  12 Piscaturae, & venationis interesse etiam dari potest. -  13 Fera ab vno percussa, & ab alio capta, cuius efficiatur? -  14 Venator tenetur restituere in animae iudicio animalia per venationem capta, quae propria erant alterius. -  15 Interpretatio l. 3. §. item feras. ff. de acquir. poss. §. OCTAVVS. DECIMOQVARTO ab eadem radice procedit restitutionis obligatio, quae inquiri solet in his, que per venationem aut piscationem a priuatis acquiruntur, praesertim in locis, vbi venatio aut piscatio vetita est. Cuius quaestionis examen & illam exigit, an iuste possit venatio per Principes prohiberi? Et quibusdam visum est, non posse a Principe venationem iuste prohiberi. Qui vero huic opinioni subscripsere, ea ratione mouentur, quod Princeps [art. 1] non possit ea, quae sunt iuris gentium & naturalis, tollere. §. sed naturalia quidem. Instit. de Iure natur. gent. & ciuili. text. in principio. 5. distin. & cap. vlt. distinct. 6. Huius vero Iuris Naturalis & gentium propria est venandi libertas: igitur ea per Principem tolli nequit. Consequens manifeste patet, minor autem argumentationis pars probatur in l. 1. & 3. & in l. quod in littore. ff. de acquir. rerum dom. §. fere. Institut. de rerum diuisi. l. 1. in princip. ff. de acquiren. possessio. quibus etiam constat, in his, quae nullius sunt, natura ipsa dominium acquiri per priorem occupationem, cuiusmodi sunt ferae, volucres, pisces, & similia his animalia. Idem probatur in l. 16. titul. 28 partita. tertia. Etenim summus Deus omnia animalia creauit in hominum vsum, & cibum. Genes. capit. 1. Quod & ex Chrysippo Cicero docuit libro 3. de Finibus. cumque haec animalia communia ipsa natura fecerit, plane licet per eandem naturae legem cuilibet primo capienti, ea sibi acquirere, sicuti Iurisconsulti adnotarunt, & praeter hos libro primo de Officijs, inquit Cicero, similisque est priuatorum possessionum descriptio. Ex quo quia suum cuiusque fit eorum, quae naturae fuerant communia, quod cuique obtigit, id quisque teneat. Haec Cicero. Sic & Aristoteles libro 1. Politic. capit. 5. venationem inter antiquissima vite genera retulit. Atque ita venationem per Principes prohiberi non posse voluerunt Hostiens. Ioan. Andr. Cardinal. & Anton. in capit. non est. de decimis. Decius consilio 197. & consilio 271. Matthae. Afflict. in constituti. Neapolit. libro 3. Rubr. 1. numero nono. textus optimus in capitulo 1. §. nemo retia. de pace tenenda, & eius violat. Idem tenent Gulielm. Benedict. in cap. Raynuntius. de testamentis. in verbo, & vxorem nomine Adelasiam. numero 868. cum sequentibus. Andreas Tiraquell. de nobilitate, capit. 37. nume. 140. Thom. Grammat. decisione 67. nume. 9. Rebuffus in l. vnica. C. de venat. fera. lib. 11. Stephanus Bertran. consilio 255. libro 1. numero 8. Iacobus a S. Georg. in tracta. de feudis. §. & cum venationibus. Chassan. in consuetud. Burg. Rubr. 13. §. 7. & Iaso. consilio 119. libro 4. quo in loco scribit hanc sententiam communem esse. & licet in contrarium possit induci text. in dict. §. nemo retia. tamen iuxta quorundam interpretationem hanc partem probat, dum in eo, ne pax violetur, prohibita est venatio, que non fiat ad vrsos, & apros capiendos. Nihilominus vtcunque illa constitutio accipiatur, palam significat, posse ex causis varijs a Principe venationem prohiberi. sic etenim inibi adnotare videntur Martin. Lauden. & Cardi. Alex. caeterique Doct. idemque tenuerunt Rebuff. Steph. Bertrand. Chassa. Thom. Gram. Guliel. Benedi. num. 869. Andr. Tiraq. ac fere omnes paulo ante citati. & Boeri. in consuetudine Bituricen. titu. de consuetud. prediorum. §. 5. qui fatentur, ex causa iusta venationem prohiberi posse, quib. adstipulatur gl. in c. qui venatoribus. 66 distinct. & ibi Card. a Turre Crema. Caieta. in tract. 17. quaestionum. c. 12. Ioan. a Medina de restitutione. quaestio. 12. & Domini. Sot. lib. 4. de iustitia & iur quaestione 6. artic. 5. vnde plures Regiae constitutiones ex varijs causis prohibentes in locis publicis venatione iure & rectitudine iustitiae defenduntur. Nam & Ioan. Faber in §. flumina. Institut. de rerum diuis. licet contendant Principibus inferioribus non competere ius prohibendi venationem, id tamen proprium esse Principis supremi manifeste fatetur. Nec dubito, hanc posteriorem sententiam itidem frequentiori Doctorum calculo receptam esse: atque inde colligitur, non admodum inter se Doctores hac in re dissidere. Illud vero pretermittendum non est, eam rationem, qua contra prohibitionem venationis nostrates vtuntur, incongruam ac fragilem esse, minimeque aptam huic disputationi, nam licet Iure naturae omnia sint re ipsa communia, possunt tamen a Republica & Principibus, qui eorum, quae in nullius bonis sunt, dispensationem habent, quaedam priuatis ita concedi, vt in posterum ea priuata non communia sint. §. singulorum. Institut. de rerum diuis. l. 1. ff. de acquiren. rer. domin. etiam absque corporali occupatione. quod Caiet. concedit in dicto capit. 12. ad haec facit, quod sicut occupatio rerum, quae nullius sunt priuatim, Iure Naturali efficit illud, quod prius commune erat proprium ipsius occupantis. l. 1. ff. de acquirend. possess. cuius modo mentionem fecimus, ita ipsa res publica, eiúsue Rector poterit, que communia prius erant, nulliusque in bonis habebantur, in priuatum Iure dominij transferre, Iure siquidem naturali omnia fuere ab initio communia, & tamen humana lege facta est rerum distinctio inter priuatos, post quam distinctionem non licet cuiquam occupare dictam rem, & alicui priuata lege humana addictam. sicuti eleganter tradit Conrad. in lib. de contractibus. questio. 10. & seq. His accedit, quod humana lex vel Princeps facere potest, vt dominium rei priuatae, quae dominum habet, absque traditione transferatur in alterum ipsius domini consensu, qui exigitur ad tollendam iniuriam. l. vltim. C. de sacrosanct. Eccles. l. raptores. C. de Episcop. & Cleric. notatur in l. traditionibus. C. de pactis. ergo earum rerum, quae nullius sunt, & Principis dispensationi subiacent, poterit Princeps dominium absque apprehensione corporali in priuatum transferre. Hinc etiam constat, Principem posse harum rerum, quae communes sunt, ex causa occupationem priuatis interdicere, & sic venationem ipsam prohibere. Ad rationem autem respondetur, feras, volucres & cetera animalia iure naturae non esse communia positiue & affirmatiue, quia omnium propria sint communis domini causa. Sed negatiue, quia nullius sint, & Iure Nature nulli sint applicate, secundum Thom. 1. 2. questione 94. articu. 5. & Caieta. dicto capit. 12. ideo lex humana potest ea vni potius quam alteri ex causa concedere. ex quibus infertur, venationem Iure naturali omnibus permissam, ex varijs causis posse per Principes prohiberi: quemadmodum auctores proxime citati fatentur, & praeter eas Syluester, in verbo, venatio. Hec denique collectio seu argumentatio parum valida est, hoc est, Iure Naturali permissum: ergo per legem humanam prohiberi non potest, cum multa sint Iure Naturae licita, quae inspecta Reipublicae vtilitate, & iuxta aequissimum communitatis regimen per legem humanam prohiberi possunt. Quod si ita argumentemur: Hoc est Iure naturae prohibitum, ergo lege humana permitti non potest, valida omnino est, & firmissima probatio. Igitur Princeps habens potestatem legis condende, venationem prohibere ex varijs causis poterit, secundum omnes. Inferior autem a Principe iurisdictionem habens, idem agere poterit ad tempus aliquod, & ex causa iustissima, non quidem per legem, quam statuere non valet, sed per edictum. Perpetuo vero non potest Princeps, qui superiorem habet prohibere venationem, nisi ius id per immemorialem prescriptionem legitime acquisierit. quod sentiunt Ioan. Andr. Anton. & alij, quorum meminimus superius. atque ex Theologis Caiet. in summa, in verbo, venatio. quae quidem prescriptio caute est recipienda, & seruanda in iudicio exteriori, item & in conscientie foro, praesertim si ea initium a Tyrannide habuerit. His equidem praenotatis ad quaestionis proposite definitionem, duas constituo conclusiones, ex quibus poterit facillime haec controuersia dissolui. Prima conclusio. Prohibita [art. 2] venatione ob venatoris vel temporis rationem, aut propter aliam causam publicam, vel priuatam, non tamen ex eo, quod animalia propria sint alicuius, acquisitum ex ea non est in conscientiae iudicio restituendum. Hec assertio constat, quia leges prohibentes venationem in his casibus, non prohibent, nec vetant acquisitionem ipsam ferarum, sed vsum venationis causa honestatis, vel simili: idcirco nulla oritur a venatione prohibita, obligatio restituendi. Sicuti & acquisitum ex meretricio non est necessario in animae iudicio restituendum, licet Iure diuino & naturali vsus meretricius damnatus sit, & prohibitus. deinde manifesta est conclusionis ratio, nam si qua obligatio restituendum per venationem prohibitam contingere in hac specie potest, ea deducenda est a commutatiua iustitia, que per venationem infringatur: at haec minime infringitur, cum nullum damnum detur alteri, siquidem capte fere nullius sint, nec ex venatione auferatur alicui, quod eius sit proprium, vel ei debitum: igitur nulla est obligatio ad restitutionem. Primum, ex hac conclusione deducitur interpretatio earum constitutionum, quae Clericis venationem interdicunt, nam quamuis suapte natura venatio [art. 3] honesta sit, & vtilis, tamen Clericis ea est interdicta. cap. quorundam. 74. distinct. cap. qui venatoribus. 86. distinctio. Cle. 1. §. porro. de stat. mona. l. 47. titu. 6. part. 1. cap. 1. & per totum titulum de Cleric. vena. vbi Docto. Innoc. & Abb. in c. dudum. in 2. de electio. Felin. in c. auditis. colum. penult. de praescript. Quicquid vero captum fuerit a Clericis, etiam illicite venantibus, proprium capientium fit, nec in iudicio anime restituendum erit. Idem adnotandum erit quo ad Laicos, quibus etiam est interdicta venatio tempore festo, ne impediantur, & retrahantur studio venandi ab officijs diuinis. glossa & Doctores in c. Esau. & in dicto c. qui venatoribus. 86. distin. etenim si eo tempore quis venationem exerceat, male quidem agit, sed non tenetur ad restitutionem eorum, quae per venationem habuerit. Secundo hinc apparet variarum Regiarum constitutionum intellectus. Sunt enim plures leges huius regni, quae venationem certis ex causis prohibent adhuc in locis publicis & communibus. lege namque Regia 40. titul. vltim. libro 8. ordin. prohibetur venatio leporum tempore niuium. tunc etiam non licet perdices aucupari. l. 165. apud Madritium condita anno M. quingentesimo, vicesimooctauo. vtrunque veteri lege interdictum erat Tauri ab Henrico tertio, anno M. quadragentesimo secundo, a qua deducta fuit dicta lex 40. sic & Regia constitutione inter pragmaticas sanctiones vetitum est, ne quis feras venetur cum retibus, alijsúe instrumentis aptis ad ferarum depopulationem, vel hominum periculum. quod potuit adnotari ex dicto §. nemo retia. & l. qui foueas. ff. ad l. Aquiliam. Platea in l. vnica. C. de venat. ferar. vbi Rebuffus. quem sequuntur alij, praesertim Stephanus Bertrandus in dicto consilio 255. libro primo. & Chassanae. in consuetudine Burgund. Rubr. 13. §. 7. numero 3. scribit, posse per Principes interdici venationem, quae fit cum instrumento Tone, quia eo plures extinguuntur & capiuntur ferae: atque inde sequitur animalium syluestrium, & ferarum innumera extinctio, quae Reipublicae incommoda est. lex item vigesimaoctaua Pintie statuta, anno millesimo, quingentesimo, tricesimoseptimo prohibet, ne quis cum sclopo venetur, cum propter tonitrua arcabusiorum fugentur, & terreantur aues & ferae. omnibus etenim his casibus, si quis aduersus legis prohibitionem venetur, licet punire per iudicem, valeat, non tamen tenebitur ad restitutionem auium & ferarum, quas aucupio, vel venatione acquisierit, aut ceperit: quod & in specie adnotauit Ioannes a Medina, dicta quaestione 12. Tertio ex hoc falsum esse opinor, quod Ioan. Faber, & Claudi. Cantitium in dict. §. ferae. Chassa. in dicto §. 7. & Iacobinus in tractatu de feudis. §. & cum venationibus, scripsere asseuerantes, capta [art. 4] per venationem a iudice prohibitam non effici ipsorum capientium. Etenim in hunc sensum, vt per iudicem possint ea tolli a capientibus in poenam criminis, plane procedit: at ex hoc non sequitur, venatores ipsos eas feras & animalia per venationem, propria non fecisse: atque ideo in animae iudicio non tenentur hi ad restitutionem, tametsi grauiter peccauerint contemnendo iudicis praeceptum. Quarto ab eadem conclusione fit, vt licet grauis iniuria fiat domino fundi priuati, si venator quis eum ingrediatur ipso domino prohibente. l. iniuriarum. §. vltimo. ff. de iniur. l. Diuus. ff. de seruit. Rustic. praedio. §. fere. versicu. plane. Institut. de rerum diuisio. non tamen ex hoc tenebitur ad restitutionem auium, aut ferarum venator ipse, qui domino venante fundum alienum ingressus fuerit, secundum gloss. Angel. & Paul. Castren. in dict. l. diuus. gloss. in l. 4. ff. de acquirendo rerum dominio. Bart. in l. 1. §. omnia. ff. eod. titu. Dynum in dict. l. 3. Plateam in d. l. vnica. Felin. in capit. omnes leges. 1. distinct. colum. vltim. quorum opinio communis est, vt fatentur Ange. & Cantiuncula in d. §. ferae. ac Iacobinus in d. §. & cum venationibus. horum est potissima ratio, quia, & si lege humana ob iniuriam domini vetitum sit, ne quis eius agrum eo inuito ingrediatur: non tamen ex hoc acquisitio ferarum, [art. 5] quae intra eum agrum in nullius bonis sunt, est impedita, nec per hanc prohibitionem ferae ipsius agri domino applicantur, nec eius propriae efficiuntur: imo adhuc liberae manent Iure Naturali, vt primo occupantis fiant. Probatur hoc euidentius, nam si in hac specie ferae ipsius agri priuati essent propriae domini fundi, vel id contingeret per applicationem legis, vel per occupationem, nullum horum hic datur: igitur adhuc ea animalia communia manent, nec in vllius bonis sunt, iuxta propriam Iuris Naturalis dispositionem. Lex equidem humana prohibens ne quis inuito domino agrum alienum ingrediatur ad venationem exercendam, non impedit animalium, quae nullius sunt, primo occupantis acquisitionem, nec ea animalia applicat domino fundi, donec & ipse dominus ea occupauerit Iure Naturali. idcirco venator ad restitutionem non teneatur eorum quidem animalium, que a domino fundi non fuere preoccupata. huic sententie in foro conscientiae subscribit Ioan. a Medina d. quaest. 12. & ita iure respondendum erit, tametsi glo. in d. §. ferae. & Alber. in d. l. diuus. teneant quo ad iudiciale forum in hoc casu feras captas non effici capientis, sed ipsius domini priuati fundi: quam opinionem probat [art. 6] textus singularis in l. 16. titul. 28. part. 3. cui tamen respondet Ioannes a Medina, eam constitutionem poenalem esse: atque ideo in animae iudicio minime seruandam fore, nec obligare, donec per iudicem exteriorem quis cogatur ad restitutionem lata sententia. idem asseuerat dubius tamen Dominic. Sot. in dict. quaest. 6. artic. 4. Ego sane non puto hanc responsionem congruam, aut sufficientem fore, si admittamus per legem Regiam impeditam esse in hoc casu ferarum acquisitionem, siquidem manifesti iuris est, posse legem humanam ex causa impedire rerum, quae in nullius bonis sunt, acquisitionem, easque res alteri applicare, vel communia ipsi communitati dimittere: ac tunc res istas contra legem occupans, nequaquam sibi acquirit. vnde necessario ad restitutionem obligatur. Alioqui sequeretur, quod posset quis iuste retinere ea, que scit ad ipsum non pertinere, vel quod humana lex ex iusta causa non possit prohibere quarundam rerum acquisitionem: vtrunque sane falsum est, & ipsi naturali rationi contrarium. Quod de lege poenali dicitur, eam quidem in animae iudicio seruandam non esse: ita, ni fallor, accipiendum est, vt poenalis lex, quae in poenam criminis sanxit priuationem dominij quarundam rerum, postquam illae res iam acquisite priuatis fuerint, & in eorum dominium transierint: minime in animae iudicio recipienda sit in hunc sensum, vt delinquens teneatur bona illa dimittere, & fisco reddere, propter rationes, quas alibi huic sententiae aptauimus, donec per iudicem eadem bona, vt per legis exequutorem auferantur. ea vero lex, quae vel in poenam, vel ob aliam causam, impedit alicuius rei primam acquisitionem, eiusdemque dominij translationem in eum, qui antea nullum ius priuatim ad ea habuit, profecto in conscientie iudicio seruanda est, nec hac lege constituta poterit priuatus eandem rem retinere, quippe qui nullum dominium nec ius in ea habeat lege impediente eius acquisitionem: que quidem lex etsi poenalis sit, nullam requirit hominis exequutionem quo ad poenam istam, cum lege ipsa fiat plena & integra exequutio. huc pertinet, quod Caiet. scribit 2. 2. questi. 62. artic. 3. existimans, poenas censure & irregularitatis, hisque similes, quibus negatiue in poenam quis efficitur indignus ipso iure, aut incapax alicuius rei, in foro anime vim & effectum habere, quia nullam requirunt positiuam actionem iudicis, ad earum exequutionem. huius ego sententiae mentionem feci in Epitome ad 4. librum Decret. part. 2. capit. 6. §. 8. numero 16. & capit. 8. §. 5. numero 8. Quo in loco respondi, filium spurium, qui a lege humana, eademque iustissima incapax ipso iure constituitur paterne haereditatis, non posse parentis bona etiam ex eius consensu post ipsius obitum obtinere in animae iudicio. Non alia profecto ratione, quam quod lex humana constituens & efficiens aliquem ipso iure incapacem alicuius rei, eiusque acquisitionem impediens, siue id statuerit in poenam, siue ob aliam causam, in foro conscientiae vim & obligationem habeat. Ad idem tendit, quod si beneficij collatio fiat ei, qui ob poenam, vel ob aliam causam irregularis sit, ac Sacerdotiorum incapax ipso iure, nempe quia illegitimus, nulla est ab initio, nec vllum ius tribuit in beneficio: imo tenetur quis beneficium dimittere, & fructus ab eo perceptos in anime iudicio restituere: quippe qui nullo titulo nec iure beneficium acquisierit, secundum Dynum in regul. iur. in 6. Innocent. in c. cum nostris. de concess. praeb. Felinus in cap. 2. colum. 3. de rescript. Lampert. de iure patronat. libro 2. part. 1. quaestione 9. artic. 4. Milis in repet. in verbo, irregularis, vt homicida. Paulus Parisi. consilio 136. numero 40. libro 4. & Rebuffum in tract. de pacificis poss. numero 226. textus optimus in capi. dudum. in 1. de elect. quicquid contrarium voluerit Francus in d. reg. 1. Sic, qui beneficium habuit per simoniam ab eo, vel ab altero eo sciente commissam, nullum ius ab initio in Sacerdotio acquisiuit, ac titulus nullus est ipso iure, & ea ratione tenetur etiam in anime iudicio beneficium dimittere, fructusque omnes restituere, etiam iam consumptos: quod tenet diuus Thomas 2. 2. quaestione 100. art. 6. ad 3. & sequuntur eum communiter Theologi. probatur in capit. de simoniaco. & c. de regularibus. de simon. capi. ordinationes. 1. quaestione 1. c. si quis Episcopus. eadem causa. & q. hac de re est apertior Romani Pontificis constitutio in extrauag. 2. tit. de simon. inter communes. quae vere tunc obtinet, quo ad poenam priuationis ipso iure & excommunicationis, cum datio spiritualis & temporalis iam praecesserit, quasi non sufficiat quo ad illius constitutionis poenas, simoniam commissam esse per traditionem rei spiritualis, & temporalis promissionem: sicuti adnotarunt Chassador. decis. 5. Ludouicus Gomez. in regul. de triennali. quaest. 12. & Martinus Azpilcueta in cap. si quando. de rescript. colum. 11. Quod si quis beneficium habuerit per simoniam ab alio eo ignorante commissam, tenetur postmodum, cum hoc sciuerit, illud beneficium dimittere, fructusque non consumptos bona fide reddere adhuc in conscientiae foro, auctore diuo Thoma dicto artic. 6. ad 4. & probatur haec sententia quo ad iudiciale forum, in c. pen. de electio. c. nobis. & c. ex insinuatione. notat vbique Panorm. sed presertim in cap. de simoniaco. de simo. nec quo ad hunc ignorantem admittenda est Pauli Veneti constitutio in d. extraua. valet etenim collatio ipso iure, licet sit rescindenda ratione iniquae & illicitae acquisitionis: quemadmodum in dictis Canonibus expressum est. quod potest quo ad forensem praxim non paruam quandoque vtilitatem adducere. quod tradit Ludoui. Gomes. in dicta quaestione 12. Ceterum praedicte constitutionis Pauli Veneti in dict. extrauag. 2. vt hoc obiter adnotemus, meminere preter Chassa. Gomez. & Martin. in praecitatis locis. Felinus in capit. de caetero. colum. vltim. de re iudicat. idem in cap. in nostra. Corol. 2. de rescript. Rochus Curti. de iure patronat verb. & vtile. quaestione 3. Ioan. Bernard. in practica criminali. capit. 85. Florent. 2. part. titu. 24. capit. 65. Syluest. in verbo, excommunicatio. 7. casu 42. & in verbo, simonia. quaest. 9. ex quibus Syluest. & Florent. existimant totam eam constitutionem, etiam quo ad excommunicationem, latam in non reuelantes crimen simoniae, ante Paulum Venetum tribuendam Martino quinto in Concilio Constantiensi, & in extrauaganti eiusdem constitutione. de hac vero sententia dicere non possum, qui eam non legerim. at in Concilio Constantiensi, sessione 43. prior pars extrauagantis secunde statuta est. nempe inibi sancitum fuit, simoniacum etiam occultum ipso iure beneficio priuatum esse, ita quidem, vt nullum in eo ius ab initio acquisierit: atque ideo nec fructus facere suos, & praeterea excommunicatum esse ea excommunicatione, quae a solo Romano Pontifice tolli valeat. Posterior autem pars constitutionis Pauli Veneti inibi non continetur, que quidem tractat de excommunicatione lata contra non reuelantes crimen simoniae: ab eaque excommunicatione non posse quenquam absolui ab alio quam Romano Pontifice, statuit. atque hec posterior pars secundum Syluest. obtinet contra existentes in Romana curia, qui summo Pontifici, aut illi, cui vices suas commiserit ipse, crimen simonie non reuelauerint. Quin & hanc excommunicationis poenam iam per desuetudinem quandam abolitam esse, adseuerant idem Syluester & Florent. in d. titu. 24. c. 66. Apud veteres ante eam constitutionem satis controuersum erat, an collatio beneficij per simoniam contingens, ipso iure nulla esset, ita quidem, vt ex hoc impediretur Sacerdoti acquisitio, quippe, que simoniaco ob crimen incapaci minime conueniret, nam Doct. in cap. per tuas. in 2. de simo. Abb. in capi. cum Clerici. de pact. Anchar. cons. 293. senserunt collationem beneficij simoniace factam ipso iure nullam esse. Idque alij admiserunt quo ad simoniam publicam, non tamen quo ad occultam. de quibus Gomes. tractat in dicta qu. 12. Sed sane constitutio Concilij Constantiensis, & Pauli Veneti expressim hanc soluit ambiguitatem, cum ea statutum sit, simoniam etiam occultam nullum ius ab initio acquirere in beneficio, quod per simoniam habuit, idque meritissime, siquidem in poenam criminis lege humana fit simoniacus eiusdem beneficij incapax ipso iure. Vnde non tantum in foro exteriori, sed in iudicio animae huius beneficij, & fructuum ex eo perceptorum restitutio necessaria est ea ratione, quam aduersus Ioan. a Medina pro intellectu Regiae legis adnotauimus. Non inficior me in hac obiectione dissoluenda longius fortassis, quam venationis tractatui par erat, progressum fuisse: id tamen mihi condonandum est, cum propter expeditiorem & interiorem huius disputationis cognitionem, tum ex eo, quod & nostra digressio satis conueniens sit huius regule peccatum, interpretationi. Imo & eadem causa nihilominus adhuc libenter quaeram, quam ob rem collatio [art. 8] simoniace facta ignoranti valeat ipso iure, donec in poenam criminis a iudice rescindatur. & tamen diuus Thomas in animae iudicio censeat, hunc, qui beneficium habuit ex simonia ab alio eo inscio commissa, teneri etiam ante sententiam ad restitutionem, cum poenali legi locus non sit in foro conscientie ante iudicis exteriorem exequutionem. Huic dubitationi facillime respondebimus, si diui Thomae sententiam hac de re sequamur: is, inquam, in dicto artic. 6. ad tertium, haec scribit: Ad tertium dicendum, quod hoc, quod aliquis priuetur eo, quod accepit, non solum est poena peccati, sed etiam quandoque est effectus acquisitionis iniustae, puta, cum aliquis emit rem aliquam ab eo, qui vendere non potest. rursus idem Thomas scripserat in responsione ad questionem in hunc sane modum, respondeo dicendum, quod nullus potest licite retinere id, quod contra voluntatem domini acquisiuit, puta, si aliquis dispensator de rebus domini sui daret alicui contra voluntatem & ordinationem domini sui, ille, qui acciperet, licite retinere non posset. Dominus autem, cuius Ecclesiarum praelati sunt dispensatores & ministri, ordinauit, vt spiritualia gratis darentur, secundum illud Matthae. 10. gratis accepistis, gratis date: & ideo, qui muneris interuentu spiritualia quaecunque adsequitur, ea licite retinere non potest. Hactenus Thomas, cuius verba in specie retuli, vt ex eis valeat lector satis percipere, simoniacam Sacerdotiorum collationem, & itidem aliarum dignitatum & beneficiorum concessionem nullam esse, nec ius aliquod inquisitionis tribuere ei, cui facta fuerit, non quidem in poenam criminis, sed quia ex natura rei iure ipso naturali haec acquisitio impediatur diuina voluntate, sine qua spiritualia vendi non possunt. Idcirco qui ea ex venditione habuerit, iure iustitiae commutatiuae dimittere tenetur, & restituere ipsis Ecclesijs particularibus, vel Ecclesie vniuersali: materia etenim vendibilis non est, atque ex eo titulo emptionis acquiri nequit, vnde restitutionis obligatio merito deducitur. Inde palam consequitur beneficium acquisitum per simoniam, inscio eo, cui collatum est, commissam, etiam in foro animae dimittendum fore, cum illud habens perceperit, & cognouerit vitium simoniae, quia ipsa acquisitio peccat propria natura rei, quae in venditionem deduci nequit absque consensu diuino. qua ratione beneficium hoc acquiri non potuit, nec fuit acquisitum ei, cui collatum est. Sicuti nec res vendita alicui ignoranti venditorem eam non potuisse vendere, ei non acquiritur ab initio. Et idem probatur, quia si materia vendibilis non est, vt constat, parum refert, quod emptor bona fide emerit, aut quod quis bona fide eam habuerit, si tamen emptionis conuentio praecesserit, vt ea daretur. quod maxime est notandum. Sed iuxta hunc sensum diui Thome, dubium est, quamobrem iura Pontificia in hoc casu statuerint, collationem beneficij non ipso iure irritam, sed rescindendam esse, cum ex diui Thomae opinione ab initio ex propria natura fuerit ipse actus nullus, nec potuerit vim aliquam habere lege humana, que diuinum consensum supplere nequit? Nam & bona fides ementis rem alienam absque domini consensu, vel possidentis rem aliquam ex titulo nullo, tantum eum defendit, dum ipsa bona fides manet: at accedente mala fide statim restituere ipsam possessor tenetur, nec est expectanda iudicis sententia, quae videtur in hac nostra specie requiri ad rescissionem collationis. Ego, si vera est sancti Thomae ratio, arbitror, etiam iure humano hanc simoniacam collationem factam alicui simonie vitium ignoranti ab initio, nullam fuisse, & ideo per iudicem exteriorem cogendum eum fore beneficium dimittere cum fructibus a die scientie, & male fidei perceptis, & percipiendis, & qui eo tempore nondum fuerant consumpti: atque item ab eo die statim teneri ad dimittendum beneficium sibi collatum secundum omnes. Quod minime procederet saltem quo ad fructus perceptos, si titulus ab initio iure humano foret validus, cum fructus nequaquam debeantur apud iudicem exteriorem ante sententiam, vel saltem ante malam fidem, vbi quis per sententiam priuandus est, non priuatus ipso iure, secundum varias opiniones, quas hac de re tradidimus in Epitome in 4. decreta. 2. parte. capit. 6. §. 8. numero 7. vnde fructus percepti ante scientiam criminis, licet nondum consumpti, profecto si titulus ab initio validus foret, minime essent restituendi, cum fuerint percepti eo tempore, quo quis titulum ipso iure validum, & bonam fidem habuit. Igitur Pontificiae decisiones, quae hanc simoniacam collationem rescindendam per sententiam fore statuerunt, referendae sunt ad reuocationem facti, que potius declaratio quaedam est, quam reuocatio iuris, vt tandem iudex pronunciet, eam collationem, quatenus ita facta est, reuocandam esse, & reuocari, ac declaret ab initio nullam fuisse. Saepissime etenim hae declarationes apud iura Pontificia nouae quaedam reuocationes appellantur. Hinc sane deducitur titulum hunc simoniacum nullum ipso iure fuisse, & ea ex causa per iudicem reuocari, non in poenam criminis. Quod si contendat quis, titulum hunc ab initio ipso iure validum fuisse: sed tamen in poenam delicti reuocari debere per iudicis sententiam, tunc sane ipse possessor beneficij nullum crimen commisit, nec culpam aliquam contraxit, donec scientiam habuit simoniae, etenim tenebatur statim id dimittere: ideoque non dimittens beneficium ita acquisitum, ratum habere videtur simoniae crimen, eaque ratione ad fructus tenebitur, ab eo die perceptos, iuxta eam opinionem, quae probat, delinquentem priuandum per sententiam aliqua re, teneri ad fructus perceptos a die commissi criminis, atque ad eorum restitutionem posse per Iudicem condemnari. Et tamen diuus Thomas pronunciauit, etiam in iudicio anime hunc teneri ad fructus perceptos ante scientiam criminis, modo hi consumpti non sint bona fide. vnde vel haec sententia diui Thomae falsa est, vel certe minime conuenit opinioni, quam modo tractamus, & quae dictat, in poenam criminis hunc possessorem beneficij eo priuandum per sententiam Iudicis fore. Mihi profecto verior videtur Thome opinio, propter ipsius rei naturam, & rationes ab eo adductas. Et fortassis iura humana hunc habere poterunt sensum, vt collatio beneficij facta per simoniam ignoranti, sit ex propria vi, & natura nulla, quamuis statim huic ignoranti per iura humana noua fiat, & a labe simoniae immunis collatio, ad tempus vsque scientiae & malae fidei, atque ad effectum vt percipere valeat eiusdem beneficij fructus, eosque absque fraude consumere. Ex eadem diui Thomae ratione probatur habentem beneficium per simoniam, cum ipso Romano Pontifice conuentam, vel commissam ipso sciente, nullum ius in eo habere, nec acquirere, cum ex natura rei, lege naturali & diuina, quibus Papa derogare non potest, ipsa acquisitio impedita sit absque diuino consensu: nec Romanus Pontifex simoniae labem permittere valet, nec vitium & culpam simoniae remittere, imo & ipse simoniacus est, si simoniam commiserit, nempe si spiritualia, quae iure naturali & diuino vendi non possunt, vendiderit. quod notant Doctores in capitulo 1. de simon. Thomas in 4. distinctione 25. q. 3. artic. 3. Syluest. in verb. simo. §. 4. Card. a Turre cremata, in capit. latorem. 1. quaestio. 1. ad 3. & est omnium communis sententia. Etenim Papa non potest id permittere, quod iure diuino & naturali illicitum & prohibitum extat, quemadmodum satis manifestum est, & vbique a Theologis & Canonistis frequentissime receptum. Et licet quibusdam visum fuerit, Romanum Pontificem simoniam non committere per pactiones istas super beneficijs factas, nam ita hoc indistincte probant gloss. & Doctor. in capit. ex parte. in primo, de offic. delegat. Anto. Cardin. & Doctor. in capit. 1. de simo. Decius in consil. 141. & latissime Iacobati. in tractat. de Concilio. libro 4. articul. 5. quorum opinionem veram esse in beneficijs simplicibus: ita non curatis, cum in his simonia vetita sit iure diuino, existimant Panormit. in capit extirpandae. §. quia vero. colum. penultima. de praebend. & in dicto capit. ex parte. & in dicto capit. 1. Ioan. Maior. in 4. senten. distinctione 25. quaestione 3. columna penult. Syluest. in verbo, simonia. quaestio. 3. Carolus Molinae. in Alexand. consil. 93. lib. 6. tamen verior est ea sententia, qua diffinitum est, simoniam non tantum in ordinibus, sed & in beneficijs etiam simplicibus iure diuino, & naturali vetitam esse, siquidem simonia iure diuino prohibita est non tantum in spiritualibus, sed & in his, quae spiritualibus annexa sunt. Thom. secunda secundae quaest. 100. artic. 4. atque ita in specie late probat Caiet. in opusculo de simonia, quaestio. 1. cui suffragatur textus in capitul. ex multis. 1. quaest. 3. vbi legis diuinae prohibentis simoniam auctoritas, ad omnia ecclesiastica traditur. ad idem text. in capit. ex diligenti. de simonia. sic summus Pontifex etiam in simplicibus beneficijs simoniam punit in dict. extrauagant. 2. de simonia. permittens eam iure diuino damnatam esse. Non me latet frequentiori Doctorum sententia receptum esse, quod collatio beneficij simoniace facta, non ex natura ipsa conuentionis, sed in poenam criminis nulla sit, quasi voluntas accesserit conferentis, qui beneficium ecclesiasticum dare potuit, tametsi haec datio admistam habeat iniquitatem ob praetensam aestimationem spiritualis ad temporale. vnde secundum Doctor. iure diuino poena aeternae damnationis infligitur simoniacis, licet valeat eo iure collatio beneficij facta ratione simoniae. Quod maxime refragatur verbis sancti Thomae, quae & a Cardin. sancti Sixti referuntur in capit. statuimus. 1. quaestione prima. columna 1. & 3. in secundo. Hinc etiam expendi poterit, quod a plerisque in controuersiam adducitur, an Papa scienter conferens alicui beneficium [art. 9] ob aliquod temporale, videatur cum eo dispensare circa poenas iuris humani & Pontificij? & nisi expressim dispensauerit Romanus Pontifex, non censeri tacite ex hoc easdem poenas remittere, tenent Panor. in cap. 1. de simonia. Adria. quodlibet. nono artic. vltim. vers. ad 4. Ioan. Maior. in distinct. 25. quaest. 3. colum. penult. quam in partem, dubius tamen, inclinat Caiet. secunda secundae quaestio. 100. articul. vltim. idem colligitur ex Ioan. Andrea in regul. cui licet. de regul. iur. in 6. ex contrario remissas esse a summo Pontifice poenas iuris Canonici, si ex certa scientia beneficium alicui simoniace contulerit, tenent Syluest. in verbo, simonia. §. quarto. & 19. Paluda. in 4. distinct. 25. quaest. 4. Felin. in dicto capit. 1. de simo. & in capit. de caetero. colum. vltim. de re iud. & Cardin. a Turre cremat. in capit. latorem. 1. quaest. 1. num. 4. Dominic. Sot. de iustit. & iur. lib. 9. quaestio. 5. articul. 2. ad fin. & q. 8. artic. 2. quorum opinio probatur ex eo, quod Princeps sciens aliquem iure humano impeditum dignitatem habere, eam illi nihilominus conferens, videatur tacite & implicite eum capacem efficere, & cum eo dispensare: sicuti notant Bart. in l. Barbarius. num. 12. ff. de offic. praet. Alexand. in l. quidam consulebant. per text. ibi. ff. de re iudic. text. & ibi gloss. in l. 2. C. de crim. sacrilegij. Romanus consilio 327. Panorm. in cap. cum in cunctis. §. inferiora. 3. colum. & in cap. innotuit. col. 4. de electio. & idem in cap. 2. colum. 2. de schismat. Felin. in cap. praeterea. nume. 9. de testibus cogend. Ioan. Staphil. de literis gratiae & iust. folio 83. cui sententiae & ipse potius accedam, sequutus euidentem coniecturam voluntatis ipsius principis. quo fit, vt si teneamus, collationem simoniacam beneficiorum in poenam criminis nullam esse ipso iure, dicendum sit in hac specie poenam istam simul, & alias iuris positiui remissas esse a Romano Pontifice. At si sequamur opinionem diui Thomae, oportet presumere, tacita principis voluntate, denuo iterum collationem factam esse huius sacerdotij, & eam quidem immunem, ac liberam a simoniae vitio. Haec tandem eo tendunt, vt certissimum sit, legem humanam siue in poenam, siue ob aliam causam, impedientem primam alicuius rei acquisitionem, in animae iudicio locum habere, ac seruandam fore, nec posse eandem rem absque obligatione restitutionis iure obtineri, quod satis hactenus ostensum est, poteratque latius idem probari. Igitur Partitarum lex, quae de venatione tractat, aliam interpretationem patitur. Nam etsi ea constitutio statuerit, feras captas in fundo alieno a venatore, qui per dominum ingredi prohibitus fuerit, ad fundi dominum pertinere, non ex hoc impedit primam illarum ferarum acquisitionem, sed tantum sanxit eas feras domino fundi restituendas in poenam vetiti ingressus. vnde donec Iudex secundum eandem legem per sententiam condemnauerit venatorem ad restitutionem, legemque ipsam exequatur, minime in conscientiae foro venator tenebitur ad ferarum restitutionem. Quinto, ab eadem conclusione, quam de venatione constituimus, infertur venatores & capientes feras, aliaque animalia intra fundum alienum, non teneri in animae iudicio ad restitutionem, sibique acquirere capta animalia, etiamsi agri dominus ius venandi intra eum alicui locauerit, aut in vniuersum venationem in eo fundo prohibuerit, ea ratione, quod ipse capere velit easdem feras, intra proprium agrum enutritas, & pecunia vendere. hanc opinionem idem Ioannes a Medina probat in dicta quaestione duodecima, cuius ea est potissima ratio, quod sicut ante prohibitionem domini, ita & post eam dominus ipse nullum ius habet ad feras intra proprium agrum enutritas. Etenim vt ante prohibitionem illae ferae nullius erant: ita & post, nullius sunt: idcirco capientis efficiuntur, nec prohibitio domini eum effectum operatur, quod ea animalia, vel ipsius efficiantur, priusquam capiantur, vel postquam eo prohibente fuerint per alium capta, in ipsius domini, non capientis dominium transeant. atque ita hanc sententiam censeo veram esse, licet Florian. in dicta l. diuus Iacob. de feud. in capit. & cum venationibus. Chassanae. in dicto §. 7. rubrica 13. Felin. in capitul. omnes leges. vltim. colum. distinct. 1. & Claud. Cantiuncula, in dicto §. ferae. existiment, feras a venatoribus captas in eo agro, cuius fructus consistunt, & percipiuntur ex venatione, minime capientium effici, nec ad eos pertinere, sed esse domino fundi restituendas. per textum in l. item si fundi. §. aucupiorum. ff. de vsufruct. quo probatur, reditus venationis ad vsumfructuarium fundi pertinere. Nam & iure Caesareo dubia est etiam in exteriori iudicio ea opinio ex glossa, in dicta l. diuus. cuius superius mentionem fecimus. Sed etsi certa esset apud Iudicem exteriorem, in foro tamen conscientiae, non ita obtineret, sicuti apparet ex his, quae in praecedenti illatione adnotauimus. Etenim quod fundi fructus in venationem ferarum referatur, parum refert: aut profecto non plus, quam ipsius domini prohibitio, ne quis eius agrum vel fundum ingrediatur. Non obstat textus in dicto §. aucupiorum. dum Iurisconsultus inquit: Aucupiorum quoque, & venationum reditum Cassius ait libro octauo, Iure Ciuili ad fructuarium pertinere: ergo & piscationum. Hactenus Iurisconsultus. Etenim ex eo loco deducuntur plura. Primum, vsumfructuarium posse venari in eo fundo, in quo vsumfructum habet, nec posse a proprietario prohiberi, ne venetur ipse vsufructuarius. Quod item probatur in l. vsumfructuarium. ff. de vsufructu. deinde colligitur ab auctoritate Iurisconsulti, ad ipsum vsumfructuarium pertinere, quod is permittat, vel licentiam exhibeat venandi in fundo, cuius vsumfructum habet: eademque ratione vsusfructuarius poterit prohibere, ne quis fundum ad venandum ingrediatur. Tertio, inde apparet, pecuniam pacto promissam pro licentia venandi alicui concessa, ad vsumfructuarium pertinere: quia cum ipse possit, & ius habeat prohibendi, ne fundum quis ingrediatur, poterit iuste vendere facultatem & licentiam ingrediendi ad venandum, vel ad alium licitum vsum. Hinc tamen non sequitur, feras intra fundum enutritas, esse fundi proprium fructum, vel eas pertinere ad vsumfructuarium iure dominij, cum ipse in ijs, quae nullius sunt, & iure naturali communia censentur, non plus iuris habeat, quam quiuis alius. Sexto, deducitur vera interpretatio textus, in l. si quisquam. ff. de diuers. & tempor. praescript. quo responsum est, posse alicui competere ex vsucapione ius piscandi, aut venandi in aliquo fluminis publici diuerticulo, vel in aliqua publici agri parte, ita quidem, vt possit prohibere alijs piscationem & venationem. Idem probat textus in l. sane si maris. ff. de iniur. quod obtinet, vel praescriptione tanti temporis, cuius initium memoriam hominum excedat, vel consuetudine legitimo consensu populi statuta, quemadmodum late tradiderunt Bald. in rubr. ff. de rerum diuisione. colum. 1. Angel. Aret. in §. flumina. Institut. de rerum diuisione. Francis. Balb. in tract. de praescript. 5. parte. principal. 4. parte. quaestione 6. optime Aymon Sauil. in tract. de antiquita. tempor. 4. parte. cap. materia ista. num. 80. Sic & princeps potest priuilegium priuato concedere, vt ipse solus in aliqua parte maris publici, vel agri, piscari & venari possit, aliosque ne id faciant prohibere. glos. in dicta l. si quisquam. & in dicta l. sane si maris. & in l. venditor. in princip. per text. ibi. ff. commu. praed. vbi Iurisconsultus de Thynnarijs tractat, quas Hispani dicimus Almadrauas: & sic de piscatione Thynnorum. nam & thynnariam piscationem dixit Vlpianus. Vnde nos Thynnaria dicere possumus loca in ipso maris littore, in quibus capiuntur thynni. Sed & haec loca ita quidem parata & instructa, vt thynni, & alij huiusmodi pisces capiantur, Cetaria, aut cetariae dicuntur Latine apud Plinium libro 9. cap. 30. & cap. 15. quibus in locis meminit Plinius cetariarum apud Hispanos. Sic & Horatius lib. secundo Sermon. Satyra 5. inquit: "Plures annabunt Thynni, & cetaria crescent." Idem adnotauit post alios Accursium sequutus Carol. Ruin. consil. 28. & 29. num. 11. Etenim licet in his speciebus quis contra prohibitionem venetur, aut piscetur, in iudicio animae, nequaquam tenebitur ad restitutionem piscium, aut ferarum, quas habuerit: quod probatur ex rationibus, & conclusione praenotatis: in foro autem iudiciali cogetur restituere in hac specie, propter decisionem legis Partitarum, & propter opinionem gloss. in dicto §. ferae. quibus fere decisum est, venatorem cogendum esse restituere ea, quae venatus fuerit prohibente illo, qui prohibere poterat. Septimo, hinc probatur, venatione prohibita in locis adhuc publicis, per inferiorem a principe absque iusta causa, qui tamen praescriptione immemoriali, aut priuilegio, aut consensu communitatis, ius prohibendi acquisiuit, quae iura maxime sunt in iudicio animae, & quo ad Deum examinanda, ne Tyrannidem sapiant: quod si quis aduersus hanc prohibitionem venetur, sibi acquirit feras, quas venatione habuit, nec tenetur in conscientiae foro eas restituere: quod probatur si rationes, & conclusionem, quas modo praemisimus, diligenter obseruemus. Et fortassis in foro iudiciali, & si vera foret sententia glossae, in dicto §. ferae. quae lege Regia partita. comprobata est, ipse illam conclusionem seruandam esse censerem, cum quis habet ius prohibendi venationem ea ratione, quod fundus priuatus sit, non communis, vel quia ipsi soli ius venationis competit, & non alteri eo inuito. Alioqui vbi venatio prohibetur in vniuersum, quo ad loca publica alijs ex causis, tunc satis erit quod iudex condemnet ad poenam legis, vel statuti, aut edicti prohibentis, nec debet necessario ad restitutionem animalium condemnare. Illud profecto praetermittendum non est, quod prohibentes venationem, [art. 11] vel in locis publicis, vel priuatis, etiam proprijs, tenentur ad restitutionem damni vicinis illati ex multitudine animalium, quae in loco prohibito ob interdictam venationem enutrita exterius erumpunt, & messibus, ac segetibus exitium, ac deuastationem inferunt: sicuti eleganter respondit Caieta. in tract. 17. questionum, capit. duodecimo. Nec iusta est excusatio prohibentium venationem intra proprios agros, si permiserint eorundem animalium occisionem, quoties proprium fundum egressa in vicinorum agros diuerterint. Etenim tenentur hi, qui prohibita venatione causam dederint animalium multitudini, & deinde ex hoc vicinorum praediorum damno, vel illas feras includere, aut earum innumeram multitudinem extinguere, saltem diminuere, vel permittere liberam venationem, aut illatum damnum soluere. argumento textus in l. 2. §. vlt. ff. si quadru. paup. fecisse dica. l. item Mela. §. item cum eo. ff. ad legem Aquiliam. l. hi enim. l. & generaliter. & l. qua vulgo. ff. de aedilit. edict. & eorum quae notant Romanus singul. septingentesimoquarto. Innoc. Abb. & Doct. in cap. ad audientiam. de homicid. Praeterea licet secundum quorundam opinionem, quam modo probauimus, qui venatur in alieno fundo domino prohibente, non teneatur in animae iudicio ad restitutionem eorum animalium, quae per venationem habuerit, nec ad eorum aestimationem, tenetur tamen ad aestimationem damni, quod per eam venationem domino prohibenti dederit. In hac vero aestimatione habenda est ratio animalium, quae nisi extraneus venatus fuisset, dominus fundi, eiusúe conductor habuisset, suaque fecisset per apprehensionem. Item habenda ratio est venationis, quae in eo fundo per dominum solum exerceri solebat. Tandem hic venator, qui domino prohibente agrum alienum ingreditur, non tenetur ad restitutionem ratione captorum animalium, sed ratione damni illati per venationem ipsi do mino, qui venari iure, & iustitia solitus intra proprium agrum fuerat, quod in specie visum est Ioann. a Medina, in dicta quaestione duodecima. Imo & venatores omnino tenentur ad damnum, quod agri domino intulere in fructibus & segetibus, etiamsi expressa prohibitio non fuerit praemissa, cum sufficiat tacita, quo ad istud damnum. Sed proxime dictis obstat fortissime Iurisconsulti responsum, in l. quemadmodum. §. plane. ff. ad legem Aquiliam. plane, inquit Vlpianus, si culpa nautarum id factum sit, lege Aquilia agendum. Sed [art. 12] vbi dam ni iniuria agitur ob retia, non piscium, qui adeo capti non sunt, fieri aestimationem, cum incertum fuerit an caperentur. Idemq; & in venatoribus & aucupibus probandum. Hactenus ipse Iurisconsultus, a quo non posse incertum piscium, aut ferarum in venationibus & piscationibus aestimari, quia plura contingere possent, ob quae nec ferae, nec pisces caperentur, adnotarunt Paulus de Cast. in l. non vtique. §. vlt. ff. de eo quod cert. loco. Romanus in singulari. 681. Praeposit. in c. iuuenis. de sponsalib. tertia col. Boerius in additionibus ad Dinum, in rubric. de regulis iuris. secunda columna. & Scoliastes quidam Panor. in c. commissum. de deci. litera E. asseuerantes minime deberi aestimationem, nec interesse piscationis, aut venationis ab eo, qui alterum iniuria & inique piscari, aut venari impedierit, eiusúe retia ruperit. idem & in eo, qui piscatorem aut venatorem, qui victum inde quaerebat, percusserit vel occiderit, nam licet alioqui operae percussi, aut occisi praesentes, & futurae soleant aestimari. l. ex hac. ff. si quadrup. paup. feciss. dicat. piscatoris tamen, aut venatoris percussi operae minime aestimabuntur, vt omnino incertae. facit ad hoc textus in §. illud quaesitum. Institut. de rerum diuisio. Sed Iurisconsulti locus in dicto §. plane, ita accipiendus est, vt obtineat in littoribus & fluminibus, vbi piscatio certa non est, sed admodum rara, & incerta, quod plerumque contingere solet: siquidem piscatores hac ratione saepius eluduntur, quam capiant. At vbi piscatio, aut venatio vberrima & optima est, ac certissima, quae fallere non solet, profecto tunc amissio captus piscium, propinquum est interesse & probabile: vnde aestimari debet. l. ait lex. in fine. ff. ad legem Aquiliam. cum l. sequenti. sicuti eleganter explicat Carolus Molinaeus, in l. vnica. C. de sententia. quae pro eo quod interest. numero octuagesimoquarto. quo fit, vt impeditus piscari, aut venari ab eo, qui iure impedire non potuit, agere valeat non tantum ad retia rupta, eorumque aestimationem: sed & ad aestimationem piscaturae, quae iuxta tempus & locum certa imminebat. Quin & praeter hanc aestimationem potest & altera in his piscationibus & venatio nibus constitui aestimatio, si piscator aut venator certum quotidie lucrum habeat ex pacto, quod cum altero pepigerit, vel ei det centum pro cuiuslibet diei piscatura. Etenim ex hac pactione, piscator habere debet pro cuiuslibet diei piscatura centum, & ea certissima, siue piscatio vberrima sit, siue sterilis, textus singularis in l. si iactum retis. ff. de actio. empt. quo in loco Iurisconsultus illum approbat contractum, quo iactus retis emitur, quicunque is futurus sit. Idcirco inibi est etiam responsum, quod si piscator praemissa conuentione inita nolit remittere, emptor poterit aduersus eum agere ad aestimationem, atque aestimabitur incertum illius iactus, id est, alea illa, quae in venditionem deducta fuit, quod & Bartolus tradit in l. cotem. §. qui maximos. secunda columna. ff. de public. facit textus in l. nec emptio. ff. de contra. emptione. Nec ex Iurisconsulto intelligas, incertam esse huius rei aestimationem, sed esse aestimandam aleam illam, & iactum retis, qui ob varium successum & dubium, incertum quid dicitur a Iurisconsulto. Hinc & illud constat in praedictae l. exemplo, emptorem posse agere contra venditorem ad iactum retis, vel ad eius aestimationem, vt modo diximus, etiam si maior sit estimatio, quam precium conuentum: nam id plerumque euenire poterit, atque eadem ratione deducitur, posse venditorem impeditum iactum retis mittere, agere aduersus impedientem non tantum ad precium conuentum, sed etiam ad illam aestimationem iactus retis, quam emptori soluere coactus venditor fuerit. Ex quibus tandem apparet defendi posse opinionem Ioannis a Medina, cuius paulo ante mentionem fecimus. Inde etiam probatur, piscatoris & venatoris percussi, aut occisi, operas aestimandas fore, & posse iustissime aestimari: quidquid praecitati Doctores voluerint. Sic etiam patet error illius, qui Panormitano scholia adiecit, in dicto capitulo, commissum. dum scripsit: impedientem aliquem piscari, vel retia piscatoris rumpentem, non teneri ecclesiae ad aestimationem eius, quod ex piscatura decimae ratione poterat competere. Etenim falsa est haec opinio, quia & ipsi piscatori, aut venatori restituenda est aestimatio piscaturae arbitrio boni viri, & huius aestimationis pars decima Ecclesiae debetur, vbi ex piscationibus & venationibus decima soluitur. Postremo est hac in re animaduertendum ad textum, in dicto §. illud quaesitum. Instit. de rerum diui. quo responsum est, feram [art. 13] ab aliquo venatore, etiam letali, secundum Theophilum, vulnere, non aliter effici vulnerantis, quam si ab eo capta fuerit: & ideo si ea vulnerata fugiens per alium capta sit, ipsius capientis fieri. probatur hoc & in l. naturalem. §. illud. ff. de acquirendo rerum dom. notat Bart. in l. quo minus. quaestione quinta. ff. de fluminibus. & idem erit in fera per retia, & instrumenta venatoris illaqueata: nam si per alium, quam apponentem retia, fuerit capta ex ipsis laqueis, eius efficitur, non illius, qui rete posuit. Regia l. 20. titulo 28. part. tertia. quae quidem constitutio addit in aliquot huius regni locis contrarium seruari, vt sit ipsius feram percutientis, aut illaqueantis venationis instrumento, quod fori lex expressim aperit & refert libro tertio, titulo quarto, l. 17. hanc item opinionem, vt fera sit percutientis, seruari consuetudine, testatur gloss. in dicta l. naturalem. §. illud. Nam cum in hac specie minime tractetur de poena constituenda, etiam in foro conscientiae & animae iudicio, erit seruandum id, quod per leges humanas vel consuetudines legitime praescriptas, fuerit statutum. Secunda proponitur in hoc venationis tractatu conclusio. Venatio [art. 14] & piscatio ferarum & piscium, qui priuatim alicuius proprij sint, adeo natura rei prohibentur, vt non secus ad restitutionem venatores, piscatoresque teneantur, quam si domesticum, & mite alicuius animal capiant. Probatur haec conclusio ratione iustitiae commutatiuae, a qua deducitur obligatio restituendi ex causa acceptionis iniquae, quae processit in damnum & iniuriam proximi, cuius propria res capitur & aufertur. Vnde & in hoc casu potest dominus aduersus venatorem agere actione furti. §. Gallinarum. Institut. de rerum diuisio. l. Pomponius scribit. §. idem Pomponius. ff. famil. herciscun. l. vsumfructuarium. ff. de vsufruct. quae quidem Iurisconsultorum responsa hanc conclusionem & illationem praemittunt, sed & ipse aliquot ex hac assertione deducam, quo facilius percipiatur eius intellectus. Primum, hinc infertur, venatorem teneri ad restitutionem animalium, quae quis priuatim inclusa viuarijs, leporarijs, piscinis, aut stagnis habebat, etiamsi ab his locis animalia haec exire soleant, modo habeant consuetudinem eundi & redeundi: cum isthaec animalia non habeant libertatem omnino exeundi loca septa, saltem possit dominus exitum impedire facilime, occlusis viuarijs. Idem erit in apibus priuato alueo inclusis, & de ceruis priuatae syluae muro circundatae. Constatque hoc corollarium in l. tertia. §. item feras. ff. de acquirenda possessio. & in dicto §. ferae. cum sequentibus. & in l. 21. titul. §. 28. parti. tertia. Procedit tamen quando haec viuaria, leporaria, piscinae, & stagna facta fuerint priuata hominum opera, quod si ab ipsis animalibus naturaliter facta fuerunt absque industria priuatorum, secus erit. ex §. apium. Instit. de rerum diuisio. Secundo hinc colligitur, horum animalium restitutionem faciendam esse eorum priuato domino, etiam si capta fuerint extra locum illum, quo includuntur, modo non amiserint eundi & redeundi consuetudinem. Adhuc enim propria sunt illius, qui ea incluserit, quod expressim in conscientiae iudicio adnotauit Ioannes a Medina, dicta quaestione duodecima. & probatur in locis modo citatis, quamuis venator nulla arte, nec industria vsus fuerit ad deducenda illa animalia extra septa, & loca quibus includuntur, in locum sane publicum. At in casu primae conclusionis venator etiam arte, & industria educens feras, & animalia extra locum prohibitum, non tenetur ad restitutionem animalium, licet possit quandoque dici, eum obligari ad damni ex hac venatione illati compensationem, iuxta ea, quae tradidimus septimo prioris conclusionis corollario. ad nihilum autem teneretur venator, qui feras & animalia extra locum vetitum, absque vlla eius fraude digressa caperet & occideret, quod superius satis probatum est. Tertio, ex hoc manifesti iuris est, quod si quis arte & fraude columbas deducat ab alterius columbario, adque proprium attrahat, tenebitur is ad columbarum restitutionem, etiam in animae iudicio. Eritque in foro iudiciali puniendus, secundum ea, quae hac de re notauit Caepola de seruit. rusti. praedio. c. de columbario. & c. de venatione. Quarto, plane constat ex secunda conclusione ratio, quare prohibeantur venatores, & alij quicunque, balistis, similibúsue instrumentis vti ad occidendas columbas, quae in priuatis columbarijs nutriuntur, quod Caepola tradit in d. c. de columbarijs. Guido Papae, quaestio. 218. Regia lex 22. facit ad idem. tit. 28. part. 3. permissum tamen est quibuscunque, vt certo quodam spacio loci a columbarijs remoti columbas occidere possint, idque spacium iuxta decretum supremi Senatus vnius leucae limitibus definitum est. His vero quae diximus, partim refragatur text. singularis in l. tertia. §. item feras. ff. de acquirenda possess. quo in loco Iurisconsultus respondit, animalia in clusa [art. 15] viuarijs, & columbarijs priuatis, pisces item in piscinam congregatos a domino fundi possideri: non sic pisces inclusos in stagnis, nec feras in saltibus circumseptis degentes & euagantes: nam hae a domino fundi minime possidentur. Ecce igitur qualiter non omnino par ius sit in saltibus circumseptis, & stagnis, quod in viuarijs, piscinis, & columbarijs, atque ideo cum inter haec ratio differentiae a Iurisconsulto constituatur, patet in his non esse hanc secundam conclusionem omnino constituendam. Huic autem obiectioni primum respondetur, quo ad dominium, non esse discrimen vllum inter stagna & saltus, piscinas & viuaria, modo saltus & stagna, vtcunque longissimi spacij sint, manu hominum, & priuata industria fuerint circumsepta & fabrefacta: hancque sententiam olim Salmanticae publice veram esse probare conatus fuit, tametsi quo ad possessionem piscium, & ferarum in particulari, distinctio Iurisconsulti mihi maxime placeat: hancque arbitror esse illius responsi veram interpretationem, quam deduxi ab Accursio ibi, quem sequuntur Angel. Imol. Alex. & Doctor. communiter, & prae caeteris Vincenti. Hercul. in §. Nerua filius. nu. 2. eiusdem l. 3. sed licet quo ad possessionem manifesta sit, ac certissima Iurisconsulti & Interpretum differentia: eaque ex litera illius responsi expressim constet, tamen adhuc, & quo ad dominium eandem esse differentiam admittendam a priori discedens sententia nunc opinor, propter rationem, qua Iurisconsultus, eiusque interpretes vtuntur. ea enim, quod pisces stagnorum, & ferae in saltibus circumseptis enutritae, libertati naturali relictae sint, quae quidem ratio probat hos pisces, hasque feras nondum in vllius dominium transisse, donec per occupationem capiantur. oportet tamen, cum discrimen constitutum sit a Iurisconsulto inter viuaria, & saltus, etiam circumseptos, piscinam & stagna, diligenter perpendere harum dictionum proprietatem, secundum quam Iurisconsulti responsum accipiendum est. Viuaria quidem dicuntur loci, quibus vel aues, vel pisces, vel ferae continentur ad victum humanum, hominum quidem industria animalibus in ea loca immissis, vt nutriantur, aliaque progenerent ad mensuram delitias, ex l. vsufructuarius venari. §. viuarijs. ff. de vsufructuarijs. Plin. libr. nono, capitulo quinquagesimoquarto, & lib. 8. cap. 52. dicuntur etiam viuaria apud Columellam, lib. 8. cap. 1. loci, vbi nemoribus clausis pecudes syluestres custodiuntur. Stagna dicuntur, quod temporalem continent aquam inibi stagnantem, quae plerumque hyeme cogitur, nec fluit, nec refluit. l. 1. ff. vt in flumi. publi. nauig. lic. Piscina vero est ea, in quam pisces humana industria mittuntur, vt ibidem nutriantur. Igitur quo ad dominium & possessionem pisces piscinarum, & ferae viuariorum, pertinent ad dominum fundi, cui piscina & viuaria accedunt. At pisces stagnorum, & ferae in nemoribus circumseptis euagantes, non sunt ipsius domini, nec quo ad possessionem, nec quo ad dominium, quoties saltus, vel stagna natura loci, arborum densitate, aut rupibus circumsepta sunt. Quod si fuerint circumsepta nemora ipsa, & stagna, opera & industria hominum, tunc idem erit, ac si pisces & ferae nihilominus relictae sint in naturali libertate. Sed si hominum opera ita sint animalia circumsepta, vt naturalis libertas earum ex hoc impedita sit, profecto non video, qua ratione haec ad agri dominum non pertineant. Nisi velis ad literam obseruare Iurisconsulti responsum in dicto §. item feras. cuius haec sunt pulchra verba. Item feras bestias, quas viuarijs incluserimus, & pisces, quos in piscinam coniecerimus, a nobis possideri. Sed eos pisces, qui in stagno sunt, aut feras, quae in syluis circumseptis euagentur, a nobis non possideri, quoniam relicte sint in libertate naturali: alioqui etiam si quis syluam emerit, videri eum omnes feras possidere, quod falsum est. Haec Iurisconsultus. Qui coniectionem piscium in piscinam, & conclusionem ferarum in viuaria hominum industria, & opera facta, ne ferae vagari possint, exigit, vt earum possessio fundi domino competat, & acquisita sit. # 9 SVMMARIVM. -  1 Princeps superiorem minime recognoscens, ius habet indicendi bellum. -  2 Iustum bellum non tantum dicitur ex auctoritate indicentis, sed & causa. -  3 Iustum bellum est, quod fit ad defensionem, vel vindictam, vel punitionem. -  4 Rebellio est iusta causa gerendi bellum, & inibi traduntur aliae iustae belli causae. -  5 Jmperator, an sit totius mundi dominus, etiam quo ad protectionem? quo in loco quaestio latissime disputatur. -  6 Potestas spiritualis, in quo a temporali differat. -  7 Summus Pontifex an habeatur temporalem iurisdictionem, in actu, vel in habitu. -  8 Jntellectus Bart. in l. 1. §. per hanc. ff. de rei vend. & ibi dominiorum distinctio. -  9 Reges Hispaniarum immunes sunt, & liberi a Caesarum imperio. §. NONVS. DEcimoquinto potissimum a principali regula procedit disputatio de restitutione rerum, quae a militibus bello capiuntur: quae necessario illam praemittit, quod sit bellum iustum, & quae ad belli iustitiam requirantur. Nec tamen hic de bello ita longe tractabimus, vt videamur ex professo rem istam tractandam, & examinandam assumpsisse: sed obiter quae iustitiam belli attinent, compendio quodam expediemus. Igitur praecipue ad belli iustitiam primo necessaria est auctoritas principis, qui bellum indicere possit. Priuatus etenim, qui superiorem habet, apud quem possit iniuriarum agere, resque proprias ab alio captas exigere, bellum gerere nequit, praesertim quod principi, cuius imperio subditus est, iniuriam facit, si eo inuito, vel absque eius auctoritate bellum alteri indixerit. Habet autem ius indicendi bellum Princeps, [art. 1] qui superiorem neminem habet in eius principatu, secundum Augustinum libro 22. contra Faustum, capit. 74. capitul. quid culpatur. 23. quaestione prima. Isidorus libro decimooctauo Etymologiarum. & capitulo primo, vigesimatertia quaestione secunda. l. hostes. ff. de capti. & postlimi. reuers. l. hostes. ff. de verborum significatione. item adnotarunt Diuus Thomas & Caieta. secunda secundae, quaestione quadragesima, articulo primo. Innocentius in capitulo, olim. in primo de restitutione spoliato. idem & post alios Panormita. in capitulo, sicut. de iureiurand. numero septimo. gloss. & ibi Docto. in summa 23. quaestio. 2. Barto. in d. l. hostes. nume. 14. ff. de capt. & est communis opinio apud eos, qui hanc materiam tractauere. ac deducitur ex traditis per Adrian. in 4. senten. tract. de restit. cap. aggredior casus speciales. & Flor. 3. part. titu. 4. c. 1. §. 9. Syluest. in verb. bellum. primo. quaest. 1. Caieta. in 2. tomo opuscul. quaest. vlti. Maior. in 4. sentent. distin. 15. quaest. 20. Alfon. a Cast. lib. 2. de iusta haeret. punit. c. 14. Cardi. a Turre cremata in d. c. quid culpatur. Ioan. Andr. & Doct. in c. 1. de homicid. lib. 6. Ioan. Lignianus in tract. de bello. c. 13. glos. Bartol. 2. col. & post eum Iuniores in l. ex hoc iure. ff. de iustit. & iure. Oldrad. consil. 70. Ioan. Eckius Homilia vlti. Dominicae tertiae post Epiphaniam, ex quibus frequentiori eorum sententia ad iustitiam belli [art. 2] non tantum est necessaria auctoritas eius, qui potest bellum indicere, sed & iusta in dicendi belli causa: & praeterea recta bellantium, & indicentium bellum intentio, vt sane fiat, & bellum geratur animo propulsandi iniuriam a Republica, eidemque irrogatam vindicandi. Sed quia haec vltima causa non pertinet ad restitutionem captorum in bello, cum, etsi desit recta bellantium intentio, nihilominus capta in bello alioqui iusto, & indicto ab eo, qui indicere potuit, non ex hoc sunt restituenda: quod in specie notant Adrian. in d. c. aggredior. Caieta. dicta quaest. 40. articu. 1. ad fin. Maior. in dicta quaestio. 20. versic. istis notatis. Syluest. in verb. bellum. quaest. 1. & Ioan. Eckius in distinct. homilia vlt. colum. 4. siquidem restitutionis obligatio nunquam oritur a praua capientis intentione, auctore Thom. 2. 2. q. 66. arg. 8. versicu. ad primum. alias iustas belli causas persequemur, praeter eam quae semper ad iustitiam belli publici necessaria est, auctoritas scilicet principis. Inter alias belli causas, que iustissime censeri solent, illa est omnium probatissima, & ad quam fere omnes, quae tradi consueuere, referri possunt, quod bellum fiat ad [art. 3] defensionem Reipublicae, ne ea a Tyranno per vim opprimatur: item ad defensionem proprij imperij, & prouinciarum ad id pertinentium, quasi fiat ad defensionem personarum, & rerum. d. cap. olim. in primo. de restitu. spoliat. l. vt vim. ff. de iusti. & iure. c. 2. de homicid. l. furem. ff. ad leg. Cornel. de sicarijs. l. itaque. ff. ad legem Aquil. l. 3. tit. 8. part. 7. atque hanc esse iustam belli causam fatentur Thomas & praecitati Doct. qui & idem esse censent, quoties bellum geritur ad vindicandam iniuriam iniquissime illatam. quorum sententia probatur auctoritate Augustini. lib. 5. quaestio. 10. super Iosue. iusta, inquit, bella solent diffiniri, quae vlciscuntur iniurias. ad idem facit, quod scribit post Amazonem gl. in l. nullus. C. de Iudae. asseuerans, etiam priuatum posse iniuriam sibi factam vlcisci propria autoritate, quoties ei permissum non est, nec suppetit facultas vocandi offensorem ad iudicium, vt per iudicem is cogatur iniuriam compensare, & satisfacere iniuriam passo. cuius gl. meminere Felin. in d. c. 2. de homicid. Panor. in cap. 1. de iudic. numero 33. Alexan. & Ias. in l. miles. §. qui iudicati. ff. de re iudica. tametsi in priuato Azo in summa eam opinionem intelligat veram esse, modo vindicta fiat absque occisione, & percussione offensoris, quod quidem moderamen in principe, qui superiorem non habet, minime procedit. His accedit gl. in c. iusgentium. 1. dist. cuius ipse mentionem feci in lib. 1. Variar. resol. c. 1. ad fi. ex quib. constant duae causae iustae ad bellum indicendum. Etenim bellum iustum, vel est defensiuum, vel vindicatiuum. Defensiuum vero, etiam priuatis licet absque auctoritate superioris, vel principis, cum ad defensionem ipsa Iuris naturalis lex auctoritatem praestet. d. l. vt vim. qua ratione hec defensionis causa maxime iustificat bellum publicum, quodque publica auctoritate fit: tametsi itidem & absque ea ex legis naturalis auctoritate possit bellum publicum ad defensionem geri: quod satis manifestum est. Tertia proponitur belli causa, contumacia [art. 4] seu rebellio inique recusantis Imperium, cum subditi aduersus Principem insurgunt, nec volunt ei obedire, etsi fuerint ab illo saepe admoniti. haec probatur, quia grauis iniuria Deo, & principi fit, si eius Imperio subditi resistant. ad Rom. cap. 13. itaque inquit Paulus, qui resistit potestati, Dei ordinationi resistit. Sic Dauid rex bellum mouit aduersus Seba filium Bochri, propterea quod populum solicitauit, vt a Dauide Rege ad ipsum deficeret. 2. Regum capi. 20. vnde & August. d. lib. 22. contra Faustum, cap. 74. ait, aduersus violentiam resistentium, siue Deo, siue aliquo legitimo Imperio iubente, gerenda ipsa bella suscipiuntur a bonis: cum in eo rerum humanarum ordine inueniuntur, vbi eos vel iubere aliquid tale, vel in talibus obedire iuste ipse ordo constringit, capit. quid culpatur. 23. quaest. 1. idem Augusti. quaestio. 10. super Iosue. libro 6. quaestio. inquit, Iusta bella solent definiri, quae vlciscuntur iniurias. sic gens, vel ciuitas plectenda est, quae vel vindicare neglexerit, quod a suis improbe factum est, vel reddere, quod per iniuriam ablatum est. capit. dominus. 23. quaestio. 2. Hoc ipsum constat ex Aristote. libr. 7. Polit. capit. 14. ad fin. vbi bellum iustum esse censet, vt in seruitutem redigantur, quos seruire oportet, & vt his, qui seruitute digni sunt, legitime dominetur. Idem Aristot. dixerat 1. polit. cap. 5. ex nostris, Innocent. communiter receptus in dict. cap. olim. in 1. de restitut. spoliat. hanc esse iustam belli causam opinantur, tametsi existimet potius esse exequutionem iurisdictionis, & punitionem rebellium in hoc casu, quam bellum, & ideo captos in eo non effici seruos capientium, quod maxime est obseruandum. Nam & idem optime adnotauit Ioan. a Terra Rubea in tract. contra rebelles. 3. part. articu. 10. conclusi. 13. qui hanc tertiam iustam belli causam etiam tradit ex l. amissione. §. qui deficiunt. ff. de capi. diminut. l. si quis ingenuam. §. in ciuilibus. ff. de captiuis. Quarta causa huc referri poterit, cum bellum iustissime indicitur ad repetendas res, que per violentiam ab hoste detinentur, & hec constat ex Augustino in praecitatis locis, & 2. Reg. cap. 2. vbi Dauid mortuo Saule bellum gessit contra Isboseth filium Saulis, qui occupare nitebatur regnum Israel, quod Dominus per Samuelem Prophetam tradiderat Dauidi. Suntque passim hac de re innumera exempla, cum apud Fideles, tum apud Ethnicos, qui bella acriter gessere ad repetendas proprias res, quas alioqui repetere absque Iure ciuili minime potuissent Arma, inquit apud Lucanum Caesar, tenenti omnia dat, qui iusta negat. Vnde & haec causa ad praecedentes pertinet, cum sit vindicatio iniuriae ex eo illatae, quod res propriae inuito domino detineantur. Quinta etiam ex ratione iniuriae illatae traditur iusta belli causa, cum quis alium impedit, ne per aliquam prouinciam transeat, etiam propriam impedientis, modo transitus ille innoxius futurus sit. Etenim licitum est, tunc bellum impedienti mouere. Nam cum transitus innoxius, qui Iure humanae societatis debetur, negatus fuerit iuste, neganti bellum infertur. Quam quidem causam probat Historia sacra Numerorum. c. 21. quo in loco scriptum est, filios Israel pugnasse contra Seon & Og Reges Amorreorum, praeterea quod illis permittere noluerunt transitum innoxium in terram sibi a Deo promissam: qua de re diuus Augustinus libro quart. Quaestionum c. 44. super Numeros inquit, Notandum est sane, quemadmodum iusta bella gerebantur, innoxius enim transitus negabatur, qui Iure humanae societatis aequissimo patere debebat. refertur a Gratiano in cap. vltim. 23. quaestion. 2. tradit Ioan. Lup. quinta parte de regno Nauarrae. §. 3. Bartol. in l. 1. C. de Paganis. Iason in l. ex hoc iure. 2. colum. ff. de iusti. & iur. Albertinus in Rubr. de haeret. in sexto. q. 8. nume. 12. ad has fere causas plures aliae reducuntur, quas praecitati Doctor. & praesertim doctissimus Alfonsus a Castro in dict. libr. secundo, cap. 14. diligenter congessere. Hinc denique obseruandum est, quid de represalijs, vt vulgari dictione vtar, iure respondendum sit. Nam summus Pontifex in c. 1. de iniur. libr. 6. eas non omnino licitas esse insinuat, dum asseuerat a Iure naturali, & diuino aliquantulum dissidere, prius tamen illud praefari oportet, apud veteres morem ac legem fuisse vetustissimam quidem, quia sancitum erat in hunc sane modum, si quis violenta morte obierit, pro hoc gentilibus & cognatis androlepsiae sunto, quo ad iudicium sceleris, poenasque subierint, vel necis auctores dediderint. Androlepsia vero ad tres vsque, nec eo amplius esto. huius legis meminit Demosthenes in oratione aduersus Aristocratem: qui sensit, Androlepsiam istam lege permissam esse contra eos, apud quos caedes facta fuerat. Iulius vero Pollux, eam permissam fuisse scribit contra eos, qui homicidam profugum susceperint, nec eum petentibus dederint, nec ad criminis poenam, nec ad vindictam, nec ipsi iuste punierint: vnde moris antiquissimi fuit, vt qui homicidium perpetrassent, si cum in exteram vrbem profugissent, ad poenam expostulati non dederentur his, ad quos facinus admissum, eiusque vltio pertinebat, vt permitteretur iniuriam passis pignerandi potestas, quam Androlepsiam Graeci vocant. meminit huiusce rei Budaeus in annotationibus ad l. aut facta. §. euentus. ff. de poen. quo in loco scribit: quas vulgo barbare dicimus represalias, Latine dici posse pignerationes, quemadmodum & eas appellat summus Pontifex in dict. cap. 1. de iniurijs. in 6. vel Clarigationes, vt visum est Hermolao. Ad hunc etenim modum represaliae quotidie permittuntur, vt si qua ex gente latrones, aut piratae, vel quicunque alij, homicidia, rapinas aliáue scelera perpetrauerint, iniuriam damnúmue intulerint, nec iniuriam damnúmue passi potuerint eius obtinere vindictam, aut iustitiam consequi apud eam Rempublicam, cui scelerum auctores subijciuntur, & que eos susceperit, tunc liceat iniuriam passis pignerationibus vti aduersus illius Reipublicae homines, cuius moris iustitia communi omnium consensu deducitur ab auctoritate Augustin. q. 10. super Iosue. quem Gratianus retulit in dict. capit. dominus. 23. q. 2. eiusdem & nos paulo ante meminimus. is enim inquit, sic gens, vel ciuitas plectenda est, quae vindicare neglexerit, quod a suis improbe factum est. idem Regia l. 4. tit. 7. part. 5. vnde pignorationes istae licitae censentur, iuxta quorundam opinionem, quam late examinarunt Anchara. Dominic. Francis. & Iacobus de Canibus in relectione c. 1. de iniur. in 6. Bart. in tracta. de represalijs. Bal. & Salyc. in Authen. omnino. C. de actio. & obligat. Innocen. in c. olim. de resti. spol. Iacob. de Bellouisu in Authent. vt non fiant pignorationes, Syluest. verb. represaliae, quorum rationibus late perpensis, praesertim his, quae latius caeteris Iacobus de Canibus tradit, ego censeo, non aliter represalias licitas fore, quam eo modo, quo bellum licitum Iure naturali, & diuino, atque humano censetur. Nam a iustitia belli ad represaliarum ius argumentantur fere omnes, & maxime auctoritate diui Augustini vtuntur. vnde omnino requiritur auctoritas eius principis, qui bellum indicere potest: & praeterea causa illa, quae secundum Augustinum, iustum bellum efficere solet, nempe, quod illa Respublica, aduersus quam inducuntur pignerationes istae, neglexerit vindicare, quod a suis improbe factum fuerit. Hinc ni fallor, manifestum est, quod plerique hanc quaestionem disputantes probare conantur: nempe represalias istas, seu clarigationes non esse licitas, quo ad ostensionem personarum innocentum, & qui nullam culpam damni illati contraxerunt, quasi permissum sit, alium pro culpa alterius puniri in rebus, non tamen in personis, quod alibi a nobis disputatum est. etenim, cum istae pignerationes ad similitudinem iusti belli ex Augustino permittantur: sicuti in bello iusto non licet principali intentione, & opere, innocentes occidere: foeminas inquam, nec infantes: licet tamen per accidens, scilicet cum aliquod oppidum machinis, ignibus, & tormentis concutitur: id siquidem natura belli dictat, cum aliter geri non possit, sic in his clarigationib. publica & iusta in dictis auctoritate non licet principali intentione personas innocentes offendere eos occidendo aut percutiendo, quamuis liceat bona eorum capere: permittit tamen conditio rei, quod ex accidenti occidantur & percutiantur innocentes: siquidem aliter pignerationes legitime indictae non possint per milites exerceri, nec per eos qui ius publicum pignerandi habent: quia innocentes se & sua defendunt, vel ciuitas, quae causa pignerationis impetitur, aliter capi non potest, hanc sane opinor esse huius controuersiae breuem resolutionem: caetera possunt a praecitatis auctoribus longius peti. Caeterum non est hic praetermittendum, an Imperator Christianorum, iure valeat bellum indicere infidelibus, ex eo, quod eidem totius orbis domino, & omnium in profanis, & temporalibus principi, parere recusant: obedientiam, quam ei praestare, & exhibere tenentur, perfide negantes: vel ex eo, quod infideles idola colant, aut contra legem naturae multa scelera committant, vel religioni Christianae aduersentur? cuius quaestionis examini praenotanda est vera, ni fallor, etiamsi maxime sit controuersa conclusio. Imperator vtcunque sit legitime electus, & per summum Pontificem confirmationis corona [art. 5] insignitus, nec quo ad dominium, nec quo ad iurisdictionem, aut protectionem, totius orbis dominus est, sed eius tantum partis, quae Romano subdita fuit Imperio: probatur haec conclusionis ipsius Iuris humani, ac Caesarei responsis. primo in l. mercatores. C. de commer. & mercator. dum inquit Caesar, tam Imperio nostro quam Persarum Regi subiectos, quo in loco fatetur Imperator, Regem Persarum non esse subditum Romano Imperatori, & habere eum sibi subiectos homines, qui Imperio Romano minime subiecti forent. ad idem l. 2. C. de vet. iure enuclean. l. 1. C. de off. praef. praet. Afri. & l. postliminium. in princ. ff. de captiuis. ibi, inter nos, & omnes liberos populos, regesque moribus, & legibus constitutum, vbi mentio sit populorum, qui liberi essent ab Imperio Romano. Liberi autem hi dicuntur, qui nullius alterius potestati subiecti sunt: atque ita in ea specie populus liber is dicitur, qui subditus non est Romanae ditioni. l. non dubito. ff. de capt. & postlimin. reuer. vt hinc manifeste pateat error eorum, qui dicta Iurisconsultorum responsa ad factum, non ad ius retulere: quasi voluerint Iurisconsulti libertatem illam Persarum a Romano Imperio iniustissimam fuisse, & de facto potius quam de iure obtinuisse. Nam legumlatores nunquam de facto, sed de iure respondere consueuerunt. l. mora. in prin. de vsur. gl. in c. consultationi. de temp. ordi. nec licet profecto ita temerarie legum verba interpretari, vt ea ad vim, & iniuriam potius quam ad ius referantur, vnde responsionem istam DD. interpretationem, opinor satis futilem, & leuem esse. Secundo probatur eadem conclusio in l. 1. C. de summa Trini. l. omnibus. ff. ad Treb. l. vltim. C. de aedif. priua. quibus in locis quoties mentio fit Imperatoriae & Romane iurisdictionis, relatio dirigitur & tendit in eos, qui sub Romano Imperio sunt. Quasi expressim inibi concessum sit, esse in orbe innumeras nationes, quae liberae sint a Romanorum & Caesarum Imperio, & iurisdictione, protectionéue. Tertio, vt alia omittam, paucis enim huius conclusionis veritas constat, licet longe, lateque fuerit a quibusdam disputata, multis ad hanc controuersiam adductis, quae vel parum vrgeant, vel falsa sint, perstringam fortius huius assertionis probationem. Etenim si Imperator quo ad iurisdictionem dominus est totius, & vniuersi orbis, id non alia ratione contingit, quam quod hec potestas a natura ipsa, vel lege diuina, aut humana, vel a Christi vicario, maximoque Pontifice tradita fuerit. nullum autem ius ex his, Caesari, aut Imperatori vniuersi orbis iurisdictionem tribuit: igitur Imperator non est totius orbis dominus. Consequens satis euidenter constat. Maior vero patet, quia principibus non potest alio iure competere in inferiores Imperium, quam aliquo ex superius nominatis. Nec enim hic de populorum consensu tractamus, cum de eo minime appareat, nec natura ipsa possit ab vniuersi orbis populis praestari: & praeterea, quia res est satis nota, absque vlla probatione, quod populus liber possit Principem sibi eligere, & constituere, cui se ipsum submittat, minor vero probationis & collectionis pars sequentibus instruitur. Natura siquidem ipsa institutum non est, quod vniuersus orbis vni Principi subditus sit, quod a rei difficultate deducitur. autor enim est Aristoteles lib. 7. Politicorum, c. 4. difficile esse, & fieri non posse, vt praeclaris legibus regatur nimium celebris ciuitas, numerus, inquit, immensus, nec descriptione vlla, nec ordine contineri potest. Quod si ciuitatem ciuium multitudine frequentem existimat Aristoteles difficilime administrari posse naturali ratione, multo profecto difficilius vniuersus orbis ab vno Rectore & Principe, regi poterit. Praeterea, si a natura institutum foret, vniuersi orbis vnum esse Principem, aliquando ab initio mundi ab vno Principe fuisset vniuersus orbis rectus, & administratus, quod nunquam contigit: id etenim quod a natura institutum est in iure, praesertim adeo frequenti, etiam si quandoque ex hominum malitia, & hominum vitio infringatur, & violetur, alicubi tamen & quandoque sicut lumine naturali cognitum est, ita & eadem lege seruatum extat. Ad idem facit insignis diui Hieronymi locus, qui solet ad probationem contrariae opinionis induci, ex Epistola ad rusticum monachum de Viuendi forma. c. in apibus. 7. q. 1. & est locus is primo Epistolarum Tomo in haec verba: In apibus princeps vnus est, & Grues vnam sequuntur ordine literato: Imperator vnus, iudex vnus prouinciae. Sic etenim legitur apud Gratianum. At apud ipsum Hieronymum ita scriptum est, In apib. principes sunt, grues vnam sequuntur ordine literato, etc. Nam etsi naturae consonum sit, quod cuiuslibet familiae, & cuiuslibet Reipublicae vnum caput constituatur, sitque vnus rector, non tamen ita conuenit rationi naturali, quod omnium familiarum, omnium ciuitatum & rerumpublicarum vnus sit princeps. Nec enim omnium apum vnus & idem est rex, nec omnes mundi grues vnam sequuntur. Vnde palam est Diui Hieronymi locum huic opinioni, quam probamus, omnino suffragari, & temere pro contraria parte adduci. His accedit, quod si naturali iure totius vniuersi orbis vnus esset princeps, huic tenerentur omnes lege naturae subesse, & obedire, nec posset quisquam ab eius Imperio liber esse vlla temporis etiam longissimi praescriptione, nec vlla ex alia causa, quae ab ipso Iure naturali non procederet, & quae ipsi Iuri naturali derogaret, cum Iura naturalia immutabilia sint. Et tamen sunt in orbe Principes, qui Imperatori, & Caesari vtcunque maximo non submittantur, imo iustissime ab eo immunes, & liberi sunt, quod statim probabitur: ergo Iure naturali, & ab ipsa natura non est Imperatori concessa totius orbis iurisdictio, nec conueniens foret, vt eam vnus princeps haberet ob difficilimam Reipublicae administrationem. Ex diuino iure plura testimonia ab his, qui tenuerunt contrariam sententiam, citantur, quibus minime probatur ea opinio. & primo, dum Lucae 22. scriptum est: Ecce duo glagij. hic etenim non significatur, quod vnus Princeps, & sic Imperator sit a Deo vniuerso orbi in temporalibus constitutus, sed quod sint duae potestates in orbe: vna spiritualis, altera temporalis, sicuti & Genesis 1. fecit Deus duo luminaria magna, luminare maius, & luminare minus. Quem locum Romanus Pontifex in capit. solitae. de maiorit. & obed. rem istam pertractans ita interpretatur, vt eam Dei institutionem referat ad duas dignitates: Pontificalem quidem & Regalem, id est, spiritualem potestatem, & temporalem, quod satis ibidem exponitur. Nec temporalem potestatem expressit Pontifex sub nomine Imperatoris, sed Regis: non quod sit aequalis potestas regia potestati Imperatoriae: nam Imperator dignitate regem praecellit, sed quia & Rex potest habere eandem temporalem potestatem, sicut Imperator. Idem probat Romanus Pontifex eleganter, dum in eodem capite scribit, Imperatorem potestatem temporalem, & praecellentem habere, ac in ea praecellere illos duntaxat, qui ab eo suscipiunt temporalia. igitur est Pontificis summi auctoritas, quae probat Imperatorem non esse totius, & vniuersi orbis monarcham. Secundo adducitur ex lege diuina locus capit. 2. Lucae, Exijt, inquit, edictum a Caesare Augusto, vt describeretur vniuersus orbis: a quo conantur colligere partis contrariae defensores, Caesarem Augustum lege diuina habuisse principatum in vniuersum orbem, sed quantum valeat isthaec collectio, ipsi viderint. Ego vero non arbitror inibi probari eorum sententiam, quia Euangelista historiam refert verissimam quidem, & quod eo anno contigit, enarrauit: non tamen refert dominum Redemptorem humani generis Iesum Christum edictum illud auctoritate diuina stabilisse. Praesertim, quod etsi edictum illud diuina auctoritate probaretur, non exijt in vniuersum orbem, quemadmodum falso argumentantur quidam, sed in vniuersum orbem Romanum, & in eam orbis partem, quae Romano Imperio suberat: siquidem certissimum est, edictum illud in Persas, Parthos, & Indos minime exisse, cum hi tunc dictionis Romanae non forent. Eadem ratione interpretatio constat ad legem, deprecatio. ff. ad l. Rhodi. de iact. l. bene a Zenone. C. de quadri. praescript. & ad alias mille Iurisconsultorum, & Legumlatorum auctoritates, si quae sunt, quibus palam scriptum sit, Imperatorem dominum mundi esse. Nam id intelligendum est, quo ad eam mundi partem, que Romano Imperio suberat. Neque enim diuus Antonius, cuius epistola a Iurisconsulto refertur in d. l. deprecatio. cum asseruit & professus est se esse mundi dominum, de vniuerso orbe intellexit: quatenus is Indos, Parthos, & Persas, Tartaros, aliasque tunc incognitas ad Occidentem, & Meridiem gentes, & prouincias continebat. mera quidem insania est hunc sensum Imperatoris responso aptare, qui ab eo omnino alienus est: sed de ea parte mundi intellexit, quae eius Imperio subdita erat. sic & orbis Romanus apud Marcellinum libr. 16. & Spartianum, ac Lampridium dicitur ea mundi pars, quae ad Romanam ditionem pertinet: atque ita probari, & legendum fore apud Iurisconsultum in l. in orbe Romano. ff. de stat. homi. contendit Andr. Alciat. libr. secundo, dispunctio. cap. vigesimoprimo. Nam & Aegesippus li. 2. de excidio Hierosolymitano. c. 12. de Christiana lege inquit: Nec vlla natio Romani orbis remanserit, quae cultus eius expers relinqueretur. idem c. 9. dixerat, cum orbem iam Romanum Iesu discipuli repleuerint: qui ibidem scribit orbem terrarum, orbem Romanum appellari, quia fere omnes gentes Romanis suberant. Sic & illud Danielis cap. 2. ad Nabucdonosor, Tu rex regum es, & Deus coeli regnum, & fortitudinem, & imperium, & gloriam dedit tibi: & omnia in quibus habitant filij hominum, & bestiae agri, volucres quoque coeli, dedit in manu tua, & sub ditione tua vniuersa constituit: non sunt referenda ad vniuersi orbis principatum, nec imperium, sed ad reges, principes, & prouincias, quae Chaldaeorum imperio parebant. Nam reliquae mundi gentes, & prouinciae minime suberant Imperio Nabuchodonosor, secundum Nicol. Lyrani & doctissimorum, ac catholicorum virorum interpretationem. Tertio a Iure diuino proferuntur ad constituendam vniuersi orbis iurisdictionem in ipso Imperatore testimonia plura, quibus videtur, Iesum Christum Romanorum, & Cesarum imperium veluti iustissimum probasse: qualia sunt, quae sunt Caesaris, reddite Caesari, Lucae 20. Matthaei 22. Marci 12. & illud, "Non haberes potestatem aduersum me vllam, nisi tibi datum esset desuper". Ioan. c. 19. verum haec duo loca praeterquam quod penitiorem sensum habent, ad quaestionem istam vniuersi orbis, eiusque iurisdictionis Caesari conuenientis parum vrgent. Nam dum Iesus humani generis Redemptor censum iussit reddi Cesari, sub persona & nomine Caesaris, quemlibet iustum Principem, & Reipublicae rectorem intellexit, cui tributum, & censum dari censuit, ac praecepit, vt rem principi debitam in mercedem, & stipendium laboris per Principem impensi circa communitatis & Reipublicae administrationem, quemadmodum explicat Diuus Paulus ad Roman. capit. 13. non tamen ex hoc Christus approbauit, iustúmue esse definiuit Imperium Cesaris, qui forsan tyrannide potius, quam iure Rempublicam occupauerat: sed tandem vtcunque sit, etiamsi constituamus Romanorum Imperium iustissimum fuisse, ac Deum ob eorum egregias virtutes permisisse in mercedem temporalem Imperium illud augeri: quod probare nituntur Diuus Augustinus de Ciuit. lib. 5. cap. 12. & 15. Diuus Thomas libr. 3. de regim. princip. latissime Anto. de Rosellis in tracta. de consilijs fol. 96. non inde apparet iusta fuisse Caesarum Imperia: quorum plures ita per iniuriam, & tyrannidem Rempublicam sunt adepti, vt nihil vnquam iniurius, & iniquius excogitari poterit. Quod si & illud fateri quisquam velit, non tantum Romanae Reipublicae Imperium iustissimum fuisse, sed & Caesarum principatum non tyrannide, sed iure obtinuisse: profecto apparet, nec populum Romanum, nec Caesarem, vniuersi orbis Imperium, & iurisdictionem habuisse: nec enim populus Romanus habuit Imperium in Indos, nec in eas nationes, quae nunc ad Occidentem & Meridiem a nostris sunt maximis laboribus, Deo duce, in Christianae religionis cognitionem deductae. quo fit, vt etiamsi concedamus Iesum Christum, Romanorum, & Cesaris Imperium probasse, ac iustissimum esse definisse, ea quidem probatio ad ea pertinet, quae tunc Romanorum principes obtinebant: non quidem ad alia, quae nec iustis titulis, nec vlla occupatione acquisierant, alienaque a Romano principe omnino erant. Alter autem locus Ioan. 19. quamuis in hunc sensum accipiendus sit, illud quidem dictat, principum potestatem a Deo deriuari, & ab ipsa diuina maiestate principibus concedi, Prouerbiorum cap. 8. "Per me Reges regnant". & ad Rom. cap. 13. "Non est potestas nisi a Deo". non tamen inde constat, a Deo vnius principis Imperio totum orbem subditum fuisse. Ecce igitur quam parum conducant diuinarum scripturarum testimonia ad comprobationem eius opinionis, quae asseuerat, Imperatorem totius, & vniuersi orbis dominum esse, inque vniuersum orbem Imperium, & iurisdictionem habere. Quarto, ratione quadam a Iure diuino in fauorem contrariae conclusionis ita quidam argumentantur, in hunc sane modum: Iure diuino vtraque potestas, spiritualis & temporalis instituta est: potestas vero spiritualis quo ad totum, & vniuersum orbem, lege diuina ab ipso Saluatore vni tantum commissa est: ergo & temporalis eodem iure vni principi est delegata. Haec vero argumentatio maxime peccat, cum dispar sit vtrisque potestatis ius, quantum ad hoc: siquidem tota, & suprema potestas ecclesiastica atque spiritualis, non est immediate in tota republica Christiana, sed data est a Deo immediate cuidam certae personae, nempe Petro, & eius successoribus, qui primatum obtinent in ecclesiastica Republica, & quibus immediate a Christo potestas iurisdictionis data est super totam ipsam Rempublicam Christianam, quod latissime probarunt Card. a Turre Cremat. lib. 2. de ecclesia. cap. 54. cum sequentibus. Caiet. in opusculo de Primat. Romanae eccles. alijque viri Catholici, & doctissimi, qui hac aetate de primata Petri scripserunt, praesertim Io. Eckius libr. de Primat. Petri. & Albertus Pighius libr. 3. & 4. de ecclesi. Hierar. patet hoc ipsum Ioan. vltimo: Pasce oues meas. Nam quod refertur a Gratiano in capit. in nouo. 21. dist. ex Anacleto Epistola 2. ad Episcopos Italiae, Apostolos scilicet parem cum Petro a Christo honorem, & potestatem in vniuersum orbem accepisse: eosque Petrum sibi Principem elegisse, minime his refragatur, etenim iuxta catholicorum virorum auctoritates, & communem omnium traditionem, Apostoli parem ab ipso domino Iesu cum Petro potestatem ordinis, & iurisdictionis acceperunt, ita quidem, vt quilibet Apostolorum aequalem cum Petro habuerit potestatem ab ipso Deo in totum orbem, & ad omnes actus quos Petrus agere poterat. Ioan. 20. accipite spiritum sanctum, quorum remiseritis peccata, remittentur eis: quorum retinueritis, retenta erunt. & c. 18. apud Matthaeum. quaecunque ligaueritis super terram, ligata erunt & in coelis. Vnde Apostoli a Christo Iesu potestatem dimittendi. peccata, & iurisdictionem ad discernendas iudiciarias causas acceperunt. Sed tamen eam potestatem habuerunt a Petro, vt eorum capiti subordinatam, & subiectam. Petrus autem ab ipso Deo habuit supremam illam potestatem, & praecellentem supra omnes alios Apostolos, tanquam eorum Princeps, ab eis institutione & iussu Dei electus. quae quidem praecellens potestas super omnes alios Apostolos nulli alteri Apostolorum data fuit: & ideo eorum potestas in hunc sensum a Petro deriuatur, licet a Christo fuerit eis data. Sic denique est intelligenda Anacleti responsio, quemadmodum praecitati Docto. frequentiori suffragio adnotarunt: & Ioan. Maior. in 4. sentent. dist. 24. q. 3. Ioan. Lup. de reg. Naua. 2. part. §. 3. Selua de benefi. 1. part. q. 4. ex quibus apparet potestatem a Christo Iesu, quo ad spiritualia, datam fuisse Petro, vt Principi, & caeteris Apostolis, immediate quidem, sed tamen subordinatam dispositioni Petri Apostolorum principis, atque ita aliorum Apostolorum potestatem hac ex parte dici deriuatam fuisse a Petro, eoque mediatore datam a Christo Iesu. sic inquit Anacletus, c. sacrosancta. 22. distin. inter beatos Apostolos quaedam fuit discretio potestatis, & licet omnes essent Apostoli, Petro tamen a Domino concessum est, & ipsi inter se voluerunt id ipsum, vt reliquis omnibus presset Apostolus. ad idem text. in c. loquitur. 24. q. 1. & c. dominus. 19. dist. Nec vere dici potest, hanc potestatem [art. 6] spiritualem penes totam Christianam Rempublicam esse immediate. Quod manifestum est ea ratione, quia cum haec potestas supernaturalis sit, tendatque in finem supernaturalem, non potest ab humana Republica, nec ab humanis viribus deriuari: sed oportet fateri, eam a Deo datam lege diuina Petro & Apostolis, sicuti ex Euangelistarum testimonijs constat. At temporalis potestas tota, & suprema, penes ipsam Rempublicam est: idcirco is erit summus princeps temporalis, omnibusque superior toto in orbe, quem ipsa Respublica totius orbis elegerit, & constituerit. Quod discrimen inter Christianam spiritualem potestatem, & temporalem, exponit optime Caiet. c. 1. tract. 2. de potest. Papae & concilij, & 2. 2. q. 1. artic. 10. rursus idem Caiet. 2. part. Apologiae. c. 2. 9. & 10. versi. ad secundam confirmationem. Huic autem potestati temporali, que circa totum ipsum orbem apud totius orbis Rempublicam ex tanta natura ipsa, dominus Iesus nullum principem diuina lege praefecit, sed tantum significauit esse in orbe temporalem potestatem distinctam ab spirituali. Hac igitur ratione probatur, Iure diuino non esse Caesarem, nec Imperatorem vniuerso orbi praefectum ab ipso Deo. Alioqui si quis contendat ab ipso Deo lege diuina commissam esse totius orbis temporalem iurisdictionem Imperatori, eo modo, quo est spiritualis commissa Papae: is plane necessario fatebitur, nec vllo temporis spacio, nec consensu, & pacto cum ipso Caesare inito, nec vllo priuilegio, aliáue causa quenquam posse eximi a iurisdictione Imperatoris: sicut nec potest eximi a iurisdictione summi Pontificis, quod falsum esse, manifesti iuris est, & paulo post tradetur. Ergo satis ex praenotatis deducitur, summam vniuersi orbis iurisdictionem, & potestatem, nec Iure naturali, nec diuino Imperatori datam esse. Iure autem humano palam est non posse quaestionem istam diffiniri: siquidem Iure humano non aliter potest dari totius orbis iurisdictio, aut potestas vni Principi, & sic Imperatori, quam si totius orbis Respublica in eum, vt Principem, & rectorem consenserit. Nam quod leges humanae diffinierint, Imperatorem vniuersi orbis principem esse, etsi in hunc sensum accipiantur, vel sunt declarationes Iuris naturalis, & diuini, de quibus iam satis disputatum est, nullam huic controuersiae diffinitionem dedisse: cum ex eis non appareat Imperatorem totius orbis Imperium, & iurisdictionem habere. Idcirco leges humanae seculares possent in hoc errare: missam enim facio ecclesie auctoritatem, nam eius nulla extat hac de re declaratio, nec id vnquam Ecclesia diffiniuit. vel sunt, inquam, Cesareae leges, non quidem declarationem tractantes, sed statuentes, totius & vniuersi orbis principatum, iurisdictionem, & protectionem ad Caesarem pertinere: & tunc profecto parum hae leges auctoritatis haberent penes eos, qui existimant se liberos esse a Caesarum Imperio: qua obsecro ratione poterit Hispaniarum lex statuere, quis futurus sit Gallorum Rex? lex enim nullam vim habet in eos, qui legislatoris Imperio subditi non sunt. l. de quibus. ff. de legib. cap. 2. de constitut. in 6. l. vlt. ff. de iurisdict. omn. iudic. sic denique Romanorum lex non potest aequo iure sancire, totius & vniuersi orbis Imperium ad Caesarem pertinere: cum ipsa Romanorum Respublica non habeat iurisdictionem in totum orbem, & ideo nec habet autoritatem ferendi leges in eas gentes, quae Imperio Romano adhuc subditae non sunt. Quam ob rem necessarium est, aliunde quam ex lege humana probare, Imperatorem totius mundi dominum esse, & in eum iurisdictionem habere. Vltimo, qui probare conantur Imperatorem in totum orbem iurisdictionem, & Imperium habere, id ab auctoritate Romani Pontificis deducere tentant, asseuerantes, Romanum Pontificem habentem spiritualem, & temporalem iurisdictionem in vniuersum orbem temporalem in Imperatorem transtulisse. Et ideo ex translatione Romani Pontificis Caesar habet in vniuersum orbem iurisdictionem temporalem. Quantum hec ratio valeat, hi viderint, qui ei plurimum innituntur. ego sane etsi videam, maxime controuersum esse, an Romanus Pontifex habeat temporalem iurisdictionem, opinor tamen, vtcunque sit, Romanum Pontificem habere iurisdictionem in eos, qui Christianam religionem fuerint professi, & ex eo sub Ecclesia catholica contineantur, cui quidem ecclesiae ab ipso Deo praefectus constituitur Romanus Pontifex, quippe qui eius Vicarius sit, in eos vero, qui nondum catholicam fidem per baptismum suscepere, ius habet summus Pontifex praedicandi legem Euangelicam, non tamen iurisdictionem nec spiritualem, nec temporalem: nisi ea ex parte qua earum vsus necessarius sit, ne Christianae religioni iniuria ab infidelibus fiat: de his etenim, qui foris sunt, nil ad nos. 1. ad Corinth. capit. 5. cap. omnis Christianus. 2. quaestio. 3. capitulo, multi. 2. quaestione 1. capit. Gaudemus. de diuortio. cap. 1. de homicid. in 6. traditur in capitulo 1. de constitut. ergo summus Pontifex non potest in Imperatorem transferre aliam in vniuersum orbem temporalem iurisdictionem, quam ipse habeat, praesertim quod omnino certum non est, summum Pontificem temporalem iurisdictionem [art. 7] habere in habitu, nec actu, eo modo, quo temporalis potestas a spirituali distincta est: & regibus, ac principibus etiam iure diuino competit. Qua de re tractat eleganter Ioan. a Turre Cremata, libr. 2. de ecclesia. cap. 113. cum quatuor sequentibus, ex cuius disputatione vera constat huiusce quaestionis resolutio, vt salua semper Ecclesiae catholicae definitione, constituamus, Romanum Pontificem nec actu, nec habitu vniuersi orbis, nec in ipsos quidem Christianos temporalem iurisdictionem habere, nisi quatenus ea necessaria sit ad spiritualis iurisdictionis, & potestatis, vtiliorem, & faciliorem vsum. In hanc vero resolutionem tendunt que diligentissime tradit praeceptor meus ornatissimus Martinus Azpilcueta in c. nouit. de iudic. notab. 3. a frequentiori Doctorum opinione discedens. Haec quidem conclusio probatur ex auctoritatibus & rationibus, quae ad hanc disputationem vtrinque adduci solent, vnde aliquot inferuntur. Primum, an verum sit quod frequentiori nostratum calculo probatum est: nempe summum Pontificem etiam temporalem in toto Christiano orbe iurisdictionem, & potestatem immediate a Deo sibi commissam habere, habitu quidem: cum eius vsum, & exercitium in Imperatorem transtulerit, quam sententiam tenuerunt gl. in c. nouit. de iudic. & in c. causam, quae. in 2. qui filij sint legit. quas vbique Doct. sequuntur, & presertim Alexan. in c. quoniam. 10. dist. & in c. cum ad verum. 95. distin. Oldrad. consil. 81. Florent. 3. part. tit. 26. c. 4. §. 17. Ancha. in c. 1. de constit. 3. colum. in repet. Ioan. Lupi. in tracta. de reg. Nauar. 2. part. §. 6. Bart. in l. 1. §. 1. ff. de requir. reis. dicens contrariam opinionem esse haereticam, omnium latissime Aluarus Pelagius libr. 1. de planctu eccles. artic. 37. Alber. Pighius in libr. 5. de ecclesia. Hierarchia. Iacobatius in libr. 1. de concil. articu. 8. Aegidius a Bellamera in capit. solitae. num. 10. de maio. & obed. & in dicto cap. nouit. num. 9. & sequentibus. Augustinus de Anchona de potesta. eccles. q. 36. arti. 1. & sequentibus. ac rursus quaest. 39. artic. 1. quam itidem opinionem probabilem esse apparet ex his, quae tradit Iacobus Almain in tract. de potest. ecclesiast. & secul. parte 1. vbi cap. 9. plura pro hac parte adducit: & esse opinionem istam communem canonistarum fatetur Deci. in d. cap. Nouit. de iudi. Abb. in cap. si duobus. de appellat. §. denique. & Gastaldus in tracta. de imperat. quaest. 50. haec etenim sententia vera est in hunc sensum, vt Papa vere habeat potestatem temporalem, etiam supra ipsum Imperatorem, quatenus ea vtilis, & necessaria sit ad ecclesiae Catholicae regimen, & spiritualis potestatis vsum: non equidem aliter. Quamobrem haec potestas potius erit spiritualis, quam temporalis. sic sane sunt intelligendi text. in cap. 1. de homi. in 6. & in capit. per venerabilem. qui filij sint legitimi. & alij plures, quibus probatur, summum Pontificem posse quandoque exercere temporalem iurisdictionem: id etenim procedit, quoties eius vsus vtilis & necessarius est ad quietem ecclesiae, & spiritualem iurisdictionem: ac tunc adhuc Papa spirituali potestate vtitur. Non me latet, hunc sensum alienum esse a plerisque, qui in fauorem Romani Pontificis praecitatam opinionem probare conati sunt: sed tamen eum referendum esse censui ad hunc finem, vt eorum sententiam defendi aliquo pacto valeat. Secundo, ex his constat qualiter sit accipiendum, quod post alios maximo conatu defendere conatur Anton. de Rosellis in tractat. de potest. Pap. & Impera. in prin. scribens, Papam nullam habere ex summi Pontificatus officio iurisdictionem temporalem, nec actu, nec habitu, nec eam in Imperatorem transtulisse: sed eam penes ipsum Caesarem esse, vt distinctam a potestate spirituali: nam & idem late tradit Almain in dict. tract. de potesta. ecclesi. & laica. est etenim id intelligendum, ita quidem, vt potestas temporalis sit distincta ab spirituali penes ipsum Imperatorem, & principes seculares, habita denique ab ipso Deo, Reipublice electione, & consensu populorum intercedentibus & mediatoribus: quae tamen quo ad spiritualis potestatis vsum, & regimen, atque administrationem, subdita est Romano Pontifici: qui & ea quandoque vti potest, tunc scilicet cum Christianae Reipublicae id fuerit conueniens: quemadmodum probatur in dict. cap. nouit. & in dict. c. causam quae, & alijs plerisque iuris Canonici locis, quibus expressim cautum est, has iurisdictiones distinctas esse regulariter. Tertio, hinc colligitur verus sensus constitutionis, Vnam sanctam. inter extrauagan. communes. titu. de maio. & obed. qua Roma. Pontifex profitetur, vtrunque gladium, vtranque potestatem, spiritualem scilicet, & temporalem, esse penes Romanorum Pontificem, ac Petro a Christo datam fuisse, id profecto eam interpretationem habet, vt vtraque potestas sit in ecclesia, vterque gladius sit datus Petro, & Romanis Pontificibus in hunc finem, quod temporalis existens penes seculares principes spirituali ministret, subseruiat, subordinetur, & subditus sit, vnde inibi inquit Papa, temporalem gladium per principes, & Reges exercendum esse pro ecclesia. Nec tamen ex hoc necessario infertur, Romanum Pontificem a Deo habuisse potestatem temporalem, eo modo, quo a seculari principe exercetur: sed vere eam habuit Papa a Christo Iesu, vt subditam, & subordinatam potestati spirituali, vtque ea possit vti quoties necessaria sit, aut vtilis spiritualis iurisdictionis exercitio. Quarto plane inde colligitur, nimis audacter Bartol. in dicta lege prima. §. 1. ff. de requir. reis, dixisse contrariam opinionem communi sententia haereticam esse, hoc etenim falsum est. nec enim Bart. videtur recte intellexisse, quid sit haeresis, dum ita propere viros doctissimos hac nota dignos esse censuit. sic & Anto. a Rosellis in d. tract. de potestat. Pap. & Imperator. folio 8. §. ne prolixius. itidem errauit scribens, Haereticum esse asserere Romanum Pontificem temporalem potestatem a Deo habuisse, & habere, eamque Imperatori tradere. Modestius enim fecissent hi Doctores, si haeresis nomen & notam ecclesiae diffinitioni relinquerent, siquidem & si opinio communis falsa censeri possit, haeretica tamen dici, donec ab ecclesia contrarium fuerit diffinitum absque temeritatis nota minime valet. sic & Ioannes Lignianus, quem Bellamera refert in dicto capitulo, nouit. numero 18. existimans ab Ecclesia communem sententiam probatam, & diffinitione explicitam fuisse censet, contrariam opinionem haereticam esse. idem inibi probat ipse Aegidius a Bellamera. vterque tamen fallitur cum Bartol. Hactenus etenim nihil certum in hac controuersia Ecclesia catholica definiuit: proptereaque disputationi locus est, absque vlla haereseos suspitione. quod & in hac specie tradit Martinus ab Azpilcueta in dicto capitul. nouit. 3. notab. pa. 86. sed & aduersus communem tenuerunt indistincte gloss. in capit. quoniam. 10. distinct. Anton. a Rosellis in dict. tractat. Card. in dict. cap. nouit. Bald. in Rubri. ff. 2. colum. Alber. in lege, cunctos populos. numero 19. C. de summa Trinita. & in lege, bene a Zenone. numero 16. C. de quadr. praescrip. Almain in tracta. de potest. eccles. Ioan. Maior. in quart. sent. distinct. 24. quaest. 3. His tandem, ni fallor, probatur conclusio, qua constanter asserimus, Imperatorem non esse totius mundi dominum, etiam quo ad iurisdictionem, & protectionem. cuius sententiae auctores fuere Cardi. a Turre Cremat. in dict. cap. in apibus. colum. 1. & 2. Petrus & Ioan. Faber, in lege pri. C. de summa Trinit. & in dict. l. bene a Zenone. Alberi. num. 15. & Fulg. in dict. l. 1. Oldrad. consil. 69. Ioan. Igneus in quaestione, an Rex Franciae recognoscat Imperatorem. late Chassanae. in catalogo Glor. mundi. 5. part. considerat. 28. Alciat. in dict. l. 1. quorum opinio verior est, eamque post huius operis primam editionem multis rationibus probatam legi apud Domin. Sot. lib. 4. de iusti. & iur. q. 4. art. 2. tametsi contrariam tenuerunt gl. in d. l. bene a Zenone. & in c. per venerabilem. qui filij sint legit. & in c. venerabilem. de electi. & vbique Doctor. communiter eandem opinionem sequuntur, quorum Io. Igne. & Chassanae. meminere. est etenim apud Canonistas, & Iuris ciuilis professores haec receptissima sententia, quam etiam Bar. tenet in l. 1. §. per hanc. ff. de rei ven. in l. hostes. col. 2. ff. de capti. in prooemio. ff. in extrauaganti ad reprimendam. verbo, totius orbis. & alibi saepissime, maxime idem Barto. Paul. Bal. & Salyc. in d. l. 1. & ibi Iason. C. de summa Trinit. Et Castaldus in tract. de imperat. q. 52. vbi ex plurib. hanc esse communem opinionem fatetur. Hinc infertur, grauiter errare Bart. in d. l. hostes. num. 7. dum is censet haereticum fortassis esse, asseuerare Imperatorem non esse totius mundi dominum. etenim vt paulo ante dicebam, parum aduertit Bart. quid sit haeresis, quaeue sit haeretica assertio: cum, etsi falsa sit conclusio, quae dictat Imperatorem etiam quo ad protectionem non esse totius mundi dominum, quod negamus, heretica certe non est: siquidem nec est contraria manifeste catholicae fidei, nec diffinitioni Sanctae matris Ecclesiae, quod idem fere significat. Item, & ex his deducitur intellectus eorum, quae Barto. scribit in dict. §. per hanc. & in dict. verbo, totius orbis. [art. 8] quibus in locis Barto. censet, Imperatorem vere esse totius mundi dominum, & proprie quo ad verum dominium, non tantum quo ad protectionem, & iurisdictionem. sunt quidem distinguenda tria dominia, quorum quodlibet ab altero differt, dominium iurisdictionis: dominium locorum pertinentium ad vniuersitatem Iure vniuersitatis: dominium particulare, quod pertinet priuatis personis. dominium iurisdictionis, & protectionis, personae eam iurisdictionem habenti cohaeret. sicque habens iurisdictionem in prouinciam, dominus illius prouinciae est. dominium locorum pertinentium ad vniuersitatem, est dominium ipsius vniuersitatis, quod potest contingere absque iurisdictione, circa alicuius Castri, ciuitatis, & prouinciae territorium, & eius terminos, hoc vero penes ipsam vniuersitatem est, eiusque rectorem: nec repugnat dominio particulari priuatorum, qui possunt habere intra hoc dominium vniuersale, dominium particulare agrorum quorundam, & praediorum, quod dominium, & a dominio iurisdictionis, & a dominio vniuersali distinguitur: tamen comprehendit dominium, quod vniuersitas ad similitudinem priuatorum habere potest in aliquot locis, & rebus. potest enim domus, aut vinea ad ciuitatem pertinere iure eodem, quo ad priuati dominium spectat: quod eleganter explicat Socin. in l. 1. nume. 27. ff. de acquiren. posses. idem consil. 15. expressius consil. 95. colum. 4. libr. 3. deducitur idem a Regijs constitutionibus l. 10. titul. 29. parte secunda. l. 4. 5. & 9. titulo 28. parte tertia. sic denique si Bart. intellexit, Imperatorem esse totius mundi dominum primo dominio, praemissa communi Doctorum opinione, palam est, verum dixisse: item, si de dominio secundo sensit, adhuc eius assertio vera est: quatenus Imperator rector est communitatis, seu vniuersitatis: nam & hac ratione videtur, quod is habeat dominium rerum pertinentium ad vniuersitatem, vt communitatem saltem rationem administrationis: quod si Barto. de tertio dominio intellexit, plane eius opinio adeo falsa est, vt a nemine iure defendi valeat, atque ita ego existimo Bartolum de hoc tertio dominio minime sensisse, dum scripsit Imperatorem vere esse totius mundi dominum. Postremo ex praenotatis apparet, iustissime posse aliquot Christiani orbis principes immunes esse a suprema Imperatoris iurisdictione. Nam, vt Regem Gallorum praetermittamus, de quo ab alijs satis tractatum est, constat Hispaniarum Reges [art. 9] ab Imperatoris iurisdictione liberos, & exemptos esse, vel ex ea ratione, quod Hispanias maxima Reipublicae infelicitate ab Arabibus occupatas, ipsi Hispaniarum Reges absque vllo Caesarum auxilio, immensis laboribus, periculis, & impensis, effuso per septingentos annos proprio, & subditorum sanguine, a Christianae religionis hostibus liberauerint, & exemerint: vnde merito a Caesarum Imperio, quo in hisce laboribus destituti fuere, censentur exempti. glossa in capitul. Adrianus. 63. distinct. Oldrad. in consil. 69. probat textus, vbi glossa in capitulo, & si necesse. de donation. inter virum & vxorem. tenent Ioannes Lup. in introductione ad repetitio. de donationibus. numero 18. Gaspar Lusitan. in l. imperium. ff. de iurisdictione omnium iudicum, fol. septimo. plura ex hoc inferentes, sensit praedictam rationem Regia lex decimaoctaua, titulo quinto, parte prima, cui & alia ratio addi solet, quod ab Honorio Imperatore fuerit Hispania libera & immunis a Caesarum Imperio donata Gotthis: quemadmodum in hac specie tradit Ioannes Lupi. de regno Nauar. parte 6. §. 4. & de beneficijs vacantibus in curia. §. octauo, idque adnotare potuit ex Paulo Orosio, qui scribit Honorium Alarico Gotthorum Regi, Gallias, & Hispanias, quas iam pene perdiderat, pro pace optima oranti concessisse, sed & Procopius libro tertio, de bello Vandalico, commemorat, conuenisse cum Vandalorum Rege Gogidisco, vt sedes in Hispania habere, modo caeteris habitatoribus Vandali non nocerent, nec praescriptionis iure vti vllo vnquam tempore possent, idque contigit, si ratio temporis habeatur, anno Domini fere 412. Imo & praescriptione temporis, cuius initium memoriam hominum excedit, Hispaniarum Reges hanc immunitatem acquisisse, scribit Felinus in capitulo, cum non liceat. de praescriptionib. & est communis opinio, secundum Antonium Corset. in tractatio. de excellent. Regis, quaestion. 104. Balb. de praescriptio. prima parte princip. 2. part. quaestio. 2. & Aymonem in tractat. de antiquita. tempor. quarta parte, capitul. materia ista. numero 73. quae deducitur ex Bartol. in dicta l. hostes. ff. de capt. huic etiam Hispaniarum iuri, & priuilegio suffragantur plura, quae pro Rege Gallorum congessere Ioannes Igneus in dicta disput. Chassan. in considerat. 28. Carol. libro primo regalium Franciae, iure 6. pro vtroque Hispaniarum inquam, & Galliarum Rege praeter alios Castaldus in tractat. de Imperatore, quaest. 53. Quod si Imperator totius mundi dominus non est, nec, quo ad protectionem, manifeste fit, ab eo iuste bellum non posse indici gentilibus & infidelibus, ex ea causa, quod infideles parere & obedire recusent Caesaris imperio, cuius prouincias minime occupauerint. sunt igitur aliae causae examinandae, quae bellum aduersus infideles iustificent. # 10 SVMMARIVM. -  1 Infideles an possint a Christianis bello impeti, ex eo, quod infideles sint? -  2 Jnfidelitas non priuat quem Iure naturali, nec diuino: dominio rerum, nec prouinciarum. -  3 Infideles quatuor casibus possunt a Christianis bello impeti. -  4 Bellum iure moueri non potest aduersus eos, qui crimina contra naturam committunt. -  5 An idolatria sit iusta causa indicendi bellum idolatris? -  6 Bellum an possit esse vtrinque iustum. §. DECIMVS. SOLET a plerisque iusta belli causa censeri aduersus infideles, ipsa infidelitas: quasi ex eo solum quod infideles sint, nec Christianam religionem velint profiteri, possint [art. 1] a Christianis bello impeti: sic sane visum est Hostiensi, & Panormita. in capitulo, quod super his. de voto. Aluaro Pelagio de planctu ecclesiae, libro primo, articulo 37. litera l. Oldrad. consilio 72. Albertino in Rubric. de haeret. in 6. quaestio. 8. conclusio. 1. & conclusione vltima. His plura suffragantur, primum, quod ob crimen infidelitatis ab eis aufertur a Deo regnum, quod obtinent, & in Christianos transfertur. iuxta illud Matthaei 21. Auferetur a vobis regnum Dei, & dabitur genti facienti iustitiam. & Ecclesiastic. 10. Regnum a gente in gentem transferetur propter iniustitias: quod ad omnes iniquos, & impios, secundum Augustinum libr. 2. contra literas Petiliani, capit. 43. & capit. si de rebus. 23. quaestione septima. Secundo, diuus Thomas 2. 2. quaestione 66. artic. 8. ad 2. dum scribit, infideles res suas iniuste possidere, in quantum eas secundum leges terrenorum principum amittere iussi sunt, & ideo ab eis bona possunt per violentiam auferri publica auctoritate, non priuata. Hactenus Thomas. Ergo bellum licite eis infertur. Tertio, licet infideles cogendi non sint armis & vi, Christi fidem suscipere, cap. de Iudaeis. c. qui sincera. 45. distinct. c. sicut, de Iudae. notat prae caeteris Diuus Thomas 2. 2. quaest. 10. artic. 8. quo in loco illud Lucae 14. compelle intrare, non de his, qui nusquam Christi fidem susceperunt, intellexit, sed de his qui semel Christianam fidem professi ab ea diuertunt. Potest & ille locus intelligi de coactione, quae persuasionibus fit. qua de re tractat praeter alios Ioan. Arboreus libr. 1. Theosophiae, capit. 36. tamen tenentur infideles sub mortalis culpae reatu fidem Christi sibi praedicatam, magnis rationibus, & argumentis propositam, & probatam suscipere, & profiteri: sicuti docet Thomas 2. 2. q. 10. artic. 1. ergo irreuerentiae, & iniuriae peccatum, fidem sibi praedicatam detrectantes, in Deum Iesum Christum committunt, sed ratione auertendae iniuriae a proximis possumus bellum iure gerere, ne ipsi opprimantur a Tyrannis, iuxta notata in cap. quantae. de sentent. excom. & in cap. dilecto. eod. titul. in 6. l. culpa caret. ff. de regul. iur. l. 1. §. sed in eo. ff. ad Syllani. pulchre Ambrosius libro 1. de offic. cap. 27. & 36. cap. fortitudo. & cap. non inferenda. 23. q. 3. notat in hac specie Caieta. in 2. 2. q. 40. artic. 1. ver. in eodem articulo. ad idem illud, Eripite pauperem, & egenum de manu peccatoris liberate. ratione igitur fortiori bellum erit licitum ad propulsandas iniurias, & offensas, quae diuinae maiestati per infideles non accipientes eius fidem & religionem, irrogantur. Quarto, his accedit quod Diuus Gregorius libr. 1. epistolarum 73. epistola ad Gennadium scripsit. & c. si non ex fidei. 23. q. 4. mire laudans bella, que Gennadius gesserat aduersus infideles dilatande causa Reipublicae, quatenus Christi nomen per subditas gentes fidei praedicatione circumquaque discurreret. quibus sane verbis probatur, licite geri bellum a Christianis aduersus infideles, eo ipso quod infideles sint, vt tandem domiti, & iugo Christianorum subditi praedicationem legis Euangelicae accipiant, & patiantur libere exerceri. Sed nihilominus sit in hac re conclusio, quam veriorem esse censemus. bellum aduersus infideles, eo solum quod infideles sint, etiam auctoritate Imperatoris vel Papae iuste indici non potest. Haec probantur in l. Christianis. C. de paga. & sacrif. paga. & in c. dispar. 23. quaest. 8. vbi statutum est, bellum aduersus Sarracenos, tunc iuste geri a Christianis, quoties Sarraceni Christianos persequuntur, & eos ex vrbibus pellunt, ergo ex eo solum quod Sarraceni sint, & infideles, non geretur iuste aduersus eos bellum. item hoc probatur: nam infidelitas non [art. 2] priuat infideles dominio, quod habent Iure humano, vel habuerunt ante legem Euangelicam in prouincijs, & regnis, que obtinent. Nam & Danielis cap. 2. extat hac de re praeclarum testimonium. erat etenim Nabuchodonosor infidelis, & nihilominus ei a Daniele dicitur: Tu rex regum es, & Deus coeli, regnum & fortitudinem, & imperium, & gloriam dedit tibi. hoc ipsum Thomas adnotauit 2. 2. quaestione 10. articul. 10. & post eum Conrad. in tract. quaestione 7. parte prima. Imo in Concilio Constantiensi damnatus fuit error Ioannis Hus, & Vuicleff. asserentium, dominium rerum ipso iure amitti propter peccatum. idem error est Armachani in libro, cui titulum fecit, Defensorium pacis. quem errorem etiam improbarunt Ioan. Maior. in secundo senten. distinct. 42. & Iaco. Almain in 4. distinct. 15. quaestio. 2. colum. 10. ergo infideles ex eo, quod infideles sunt, nec volunt Christi fidem suscipere, minime amittunt dominium rerum, nec prouinciarum, quas obtinent, Iureque humano habuerint, quo fit, vt ex hac causa bellum aduersus eos a Christianis etiam auctoritate publica indici iuste non valeat: quam conclusionem in specie veram esse censent Innocen. & Card. in d. cap. quod super his. Domin. consil. 96. Syluest. in verb. infidelitas, quaestione 7. Caieta. 2. 2. q. 66. artic. 8. Florent. 3. part. tit. 22. cap. 5. §. 8. Diuus Thomas 2. 2. quaest. 12. artic. 2. & Cardi. a Turre Cremat. in dict. capit. dispar. 23. quaestione octaua. & idem in capitulo, quis nos. vigesima quarta quaestione quarta. Non obstat primum, quia illud pertinet ad punitionem diuinae Maiestatis, quae nobis occulta est: atque ideo licet Deus possit ob scelera & crimina gentium ab eis tollere regna & principatus: nos tamen interim dum haec Dei voluntas nobis occulta est, non possumus infideles, & sceleratos homines, qui nostro Imperio subditi non sunt, dominio rerum priuare: cum id adhuc post infidelitatem obtineant: sicuti superius adnotauimus. Item, nec oberit diui Thomae responsio in d. artic. 8. quia, vt inibi eleganter explicat Caieta. ea est intelligenda, vel de infidelibus, qui de iure tenentur Imperium Christianorum principum agnoscere, & admittere, cum eorum prouincias occupauerint: vel in infidelibus, qui iure & facto subsunt Christianorum iurisdictioni, & in prouincijs, quas Christiani Principes obtinent, inter fideles habitant. hi etenim infideles, dum infideles sunt, arbitrio principum Christianorum res possident, & ideo possunt eis priuari. praesertim poterunt Reges Christiani edicto cauere, quod vel Infideles Christianorum prouincias dimittant, & ab eis discedant, vel Christianam fidem suscipiant. Tertium itidem non obstat. Nam & si possimus, & quandoque teneamur iniuriam a proximo propulsare, & repellere, atque cum lege charitatis ab iniuria defendere: quia ipse proximus alioqui non poterit se defendere, & ideo ab inimicis & Tyrannis opprimetur: non idem esse in iniurijs, & offensis diuinae maiestati illatis: cum ipse Deus omnipotens facilime valeat eas iniurias auertere, propulsare, & sceleratos homines ea ex causa punire, iuxta illud, Mihi vindictam, & ego retribuam: vnde Thomas in dict. quaestio. 12. articu. 2. inquit, ad ecclesiam non pertinere punitionem infidelitatis in illis, qui nunquam fidem Christi susceperunt, secundum illud ad Corinth. Quid enim mihi de his, qui foris sunt iudicare? tametsi ecclesia valeat punire, & bello persequi eos qui semel Christianam religionem professi, ab ea discesserint, quod ibi sanctus Thomas probat. & de iustitia belli aduersus haereticos eleganter Alfonsus a Castro, libro secundo, de iust. haeret. punit. capitul. decimoquarto. & alij catholici, qui aduersus Lutherum scripsere. Quartum, quod ex Diuo Gregorio adducitur, de bello aduersus haereticos, & Apostatas intelligendum est: quemadmodum constat ex eiusdem Gregorij Epistola septuagesimasecunda, ad eundem Gennadium. & in c. sicut. 23. quaest. 4. nam illud bellum laudatum est multis de causis, & praemaxime, quod haeretici legis Euangelicae veram & catholicam doctrinam praedicari impediebant per subditas Romano Imperio nationes. Quod apparet ex ipsis diui Gregorij epistolis, si quis velit & hanc Gregorij Epistolam intelligere de bello gesto contra Infideles, qui nunquam nec fidem Catholicam professi sunt, nec subditi erant Imperio Romano: poterit eam intelligere in casibus, quos statim trademus, in quibus licet bellum iuste infidelibus indicere. Primus casus est, cum infideles occupant, [art. 3] & detinent prouincias, quae olim ad Christianorum principum iurisdictionem pertinebant, & ipsorum Christianorum dominio sub erant. etenim ad auferendas prouincias istas ab infidelibus, iustissime Christiani eos bello & armis impetunt. quod probatur in dict. c. dispar. vbi Cardi. a Turre Cremat. & idem tenet Thom. & Caie. in d. q. 66. art. 8. Innocent. Card. & Docto. in d. c. quod super his, de voto. Oldrad. in dict. consil. 72. Florent. in d. §. 8. Alberti. in dict. Rub. de haeret. in 6. quaest. 8. Secundus casus, qui bellum hoc contra infideles licitum facit, est, quando infideles Christianos offendunt, & eos persequuntur: licet etenim tunc eos impetere bello defensiuo, & praeterea bello vindicatiuo ad satisfactionem, & vindictam iniuriarum, & offensarum, quas infideles Christianis intulere, capit. dispar. 23. q. 8. Thomas 2. 2. q. 10. articu. 8. & tenent omnes paulo ante citati. Tertius item casus ex eo constituitur, quod infidelis subditus alicui principi, eius imperium, & leges recuset: nam in eo casu poterit Christianus Princeps eum bello persequi: Thomas in dict. q. 66. articulo 8. Quarto licitum est bellum aduersus infideles, quoties hi fidem blasphemijs, prauisque persuasionibus impediunt, atque item legis Euangelicae liberam praedicationem, etiam in eorum prouincijs: quod ipse colligo ex Thoma 2. 2. q. 10. artic. 8. & ibi Caietan. Notant Alberti. in dict. Rubr. de haeret. in 6. quaestio. 8. & Albert. Pius Carpensis contra Erasmum cap. 21. de bello. idem sensit Thom. 22. quaest. 10. artic. 11. & probatur: quia iniuria fit Christianis, qui habent ius predicandi legem Euangelicam per totum orbem: si praedicare Christianam fidem impediantur, quod quidem bellum ratione propulsandae huius iniuriae iustissimum erit. Caeterum, vt rationem iusti belli in summa habeamus, obseruandum est, bellum vel esse defensiuum, vel vindicatiuum, vel punitiuum. Defensiuum autem etiam priuatis licet. l. vt vim. ff. de iust. & iure. Vindicatiuum non licet alias, quam publica auctoritate. Punitiuum vero proprie bellum non est, cum id ad exequutionem iurisdictionis & Imperij pertineat contra subditos. sic & defensiuum bellum proprie dici non poterit, saltem publicum, nisi fiat auctoritate publica. & tandem ad belli punitiui rationem oportet praemitti iurisdictionem indicentis bellum in eum, cui indicitur: siquidem nemo possit punire eum, qui ei subditus non sit. l. vlt. ff. de iurisdict. omn. iudi. cap. vlt. de consti. in 6. l. 1. & totus ille tit. C. vbi de crimi. agi opor. tradit S. Thomas secunda secundae quaestion. 67. articu. primo. qua ratione bellum aduersus infideles defensiuum, aut vindicatiuum licite geritur a principibus Christianis: punitiuum vero in eos infideles, qui Christiano Principi subditi non sint, geri iuste non potest, etiamsi ipsi infideles peccauerint: punitio etenim horum peccatorum non pertinet ad eos, qui super infideles imperium non habent. Atque ita quaestio ista est definienda ex diuini & humani Iuris principijs. Verum, si iusta belli causa aduersus infideles non est ipsa infidelitas, quaeritur, an possit bellum hoc iustificari ex eo, quod [art. 4] infideles plura perpetrant crimina contra legem naturae, & contra ipsius naturalis appetitus inclinationem? Et hanc esse iustam belli causam auctoritate Imperatoris, vel Romani Pontificis, expressim asserunt Innocen. in dict. cap. quod super his. Florent. in 3. part. titu. 22. capi. 5. §. 8. Syluest. in verb. Papa. quaest. 7. Albert. in dict. Rubric. de heret. quaestion. 8. Aluarus Pelagi. de planctu eccles. libr. 1. articu. 37. colum. 5. quorum sententia ex praenotatis expendenda est. Hoc etenim bellum defensiuum dici non potest, vindicatiuum autem dicetur ratione offensae, quae fit Diuinae Maiestati per illa sceleratissima crimina: hec vero non est sufficiens causa belli, quemadmodum diximus de offensa, quae Deo fit per infidelitatem: nam cum ea maxima sit, profecto bellum eius vindictae ratione indici non potest infidelibus, secundum Thomam & sequaces. Et tamen infideles tenentur lege naturae vnum Deum colere: nam quemadmodum & lumine naturali eius cognitionem habent, ita naturalem cultum tenentur ei exhibere: cum in hac vnius Dei veneratione lege naturae teneatur quis ad agendum id, quod naturaliter cognitum erat. & ideo grauissime peccant infideles aduersus legem naturae, non colentes vnum Deum, quem lumine naturali cognoscunt. Sic & de lege Euangelica, quae supernaturalis est, nec lumine tamen naturali cognoscitur sine praedicante, aut speciali Dei auxilio mouentis intellectum: sicuti viri catholici & doctissimi tradidere ex illo ad Romanos capit. decimo: Aut quomodo credent ei, quem non audierunt? quomodo autem audient sine praedicante? cum infideles eam legem sibi praedicatam accipere recusant, graue scelus & peccatum in humani generis redemptorem committunt: quod paulo ante explicuimus, sed hac ratione bellum aduersus ipsos infideles iustum non est. At si dixeris, hoc bellum esse punitiuum, profecto id geri a Cesare non potest in infideles, qui Caesaris imperio subditi non sunt, quo ad temporalem iurisdictionem: cum sit iurisdictio necessaria ad punitionem, secundum ea, quae modo tradita sunt. Nec item auctoritate Romani Pontificis, qui in fideles iurisdictionem non habet temporalem, nec spiritualem, nisi quatenus ea necessaria est ad Christianae Reipub. quietem, & vtilitatem. Scribit etenim Paulus prima ad Corinthios capit. 5. Si is, qui frater nominatur inter vos est fornicator, aut maledicus, aut ebriosus, aut rapax: cum huiusmodi nec cibum sumere. quasi dicat Apostolus, secus autem si non sit frater, illum enim non debetis punire. & subdit rationem: Quid enim mihi de his, qui foris sunt, iudicare? nónne de his, qui intus sunt vos iudicatis? Haec Paulus. ad cuius interpretationem scribit Hieronymus: Nam eos qui foris sunt, Deus iudicabit. & Thomas inquit, Quod praelati acceperunt potestatem super eos tantum, qui se fidei Christianae subdiderunt. Quid autem de idolatria: [art. 5] an ea sola sit causa iusta indicendi bellum infidelibus? & probatur eam esse iustam belli causam, auctoritate diuina, capit. decimosecundo Deuteronomij, vbi constat, ob hanc causam Deum precepisse filijs Israel, vt gentes plurimas subuerterent, & dissiparent. quod ita praeceptum est, secundum Nicolaum a Lyra, ne ex templis idolorum remanentibus, & illis ritib. occasio idolatriae Iudaeis daretur: tantaque Dei iniuria in populo suo vitaretur. atque ita hanc esse iustam belli causam doctissimus vir Alfonsus a Castro censet, in lib. secundo, de iust. haeret. punit. cap. decimoquarto. idem adnotari & colligi potest ex Aluaro Pelagio, de planctu eccle. lib. 1. artic. trigesimoseptimo. colum. quinta. quibus suffragatur Thomas, secunda secundae quaestion. decima. artic. 11. dicens ritus Infidelium esse tollendos: & inibi dum hoc scribit, non de ritibus Iudaeorum, sed de ritibus aliorum Infidelium intelligit. Haec vero si quis pensitet diligenter, reperiet locum illum Deuteronomij esse intelligendum propter specialem, & expressam Dei iussionem. Potuit omnipotens Deus gentes illas punire, & ab eis prouincias & bona, propter eorum peccata auferre, quam diuinam punitionem imitari non debent principes humani, qui ius puniendi non habent in alios, quam sibi subditos. Praesertim quod Deus illam prouinciam filijs Israel promiserat, & ne Idolorum templa eis nocerent, iussit ea destrui, & radicitus dissipari: deinde idolatria, qua gentes illae vtebantur, non erat simplex, sed mista cum occisione innocentum, nam & filios idolis sacrificabant: vnde ad subueniendum illis innocentibus, qui iniquissime occidebantur, quorumque sanguis clamabat a proximis auxilium petens, iuste potuit illis gentibus bellum indici, & potuisset quidem etiam auctoritate humana & publica. Quod autem diuus Thomas scribit in d. artic. 11. intelligendum est de ritibus Infidelium habitantium inter Christianos in prouincijs ipsorum Christianorum, vel cum Infidelium ritus, & idolorum templa ac sacrificia praestant impedimentum religioni Christianae, & eius praedicationi. fateor plane aduersus gentes idolatras iuste quidem bellum geri, si monitae nolint abstinere ab idolorum cultu, quoties is impedimentum affert religioni Christianae, & legis Euangelicae praedicationi. At quod ob ipsum peccatum idolatriae, vel ad tollenda idola, quae non sunt impedimento legis Euangelicae praedicationi, quia fidei catholicae praedicatione, eiusque diligenti a viris catholicis sanctitate, & moribus, ac doctrina praeditis, instructione praemissa, idolorum cultus tolli poterunt, bellum licite contra idolorum cultores, gentesque idolatras geratur, dubium certe videri potest. Nam iustitia huius belli, vel est propterea, quod ipsum crimen idolatriae priuet gentes ipsas dominio rerum & prouinciarum: & haec ratio falsa est, vel ideo, quia liceat offensam & iniuriam diuinae Maiestati illatam hoc idolorum cultu bello vindicare, & id non sufficit aduersus eos, qui foris sunt, hoc etenim Deus puniet, secundum Hieronymum dict. capit. quinto ad Corinth. Ad defensionem autem hoc bellum non pertinet, cum tantum tractemus an ob ipsum idolorum cultum liceat indicere bellum his, qui fidelibus nullam iniuriam fecere, & ideo non agitur in hoc bello de defensione. Quod si dixeris esse bellum punitiuum, profecto id non pertinet ad eos, qui nullam in has gentes punitionis ratione iurisdictionem habent: quae quidem punitio iurisdictionem exigit, etiam in idolatras, quia hoc crimen minime Christianis submittit eum, qui foris sit, quod constat ex ipso diui Pauli testimonio, manifeste probante, non esse a nobis iudicandum eum, qui foris sit, tametsi is idolis seruiat. Haec denique adduximus aduersus priorem sententiam, quae fortassis ab his obiectionibus doctissimorum virorum ingenio, & iudicio facilime defensa potiores partes obtinebit. Solet hoc in tractatu examinari, an [art. 6] bellum esse possit ex vtraque parte hostium iustum. Nec tamen iustum hic accipio in ea significatione, secundum quam saepissime a Tito Liuio, & alijs auctoribus dicitur iustum praelium, iusta acies, iustus miles, iustum exilium, id quod omni ex parte plenum est, omnibusque numeris perfectum. Sic Iurisconsultus appellat iustam haereditatem in lege tertia. ff. pro Socio. eam, quae legitimo ac plenissimo iure obueniat: quod eleganter Budaeus ibi explicat. Sic & Hispani iustam vestem dicimus, quae ita corpori apta sit, vt nihil ei desit ad ipsius corporis mensuram. sed hic dictionem istam adsumimus pro eo, quod rationi, iuri, & aequitati, ac iustitiae conuenit. & Alciat. lib. secundo Parad. cap. vlt. post Fulgo. in l. ex hoc iure. ff. de iustitia & iure. censet, bella vtrinque posse licita esse: idque multis probat contra Doct. frequentissimam sententiam. Ego sane quantum ad rei veritatem & certitudinem ipsam, falsum esse censeo, quod Alciat. adnotauit, communemque sententiam probo: Nam cum hostes contrarij sibi sint, contraria iura necesse est habeant, quorum vnum iustum sit, alterum vero iniustum. Nec enim ex duobus principibus bello pugnantibus ob aliquam prouinciam, quam quilibet eorum sibi propriam esse censet, in veritate potest vterque iustitiam habere sibi fautricem: siquidem is iustam habet causam, cuius ea prouincia propria sit, ex quo necesse est, quod alter iniustam causam foueat, cum contraria hec duo sint, iustum & iniustum. vnde plane illud mihi constat, non posse quo ad veritatem iustum bellum vtrinque esse, opinione vero potest bellum ex vtraque hostium parte iustum esse. Nam etiamsi apud alterum tantum vere existat iustitia belli, bona tamen fide alter bellum id gerere potest, existimans iustissima ignorantia, se iustam fouere causam. Atque in hunc sensum probari potest, quod Fulgos. & Alciat. voluerunt. vnde Abulensis Iosuae cap. 11. adnotauit bellum illud, quod Iudaei gerebant aduersus Ammorraeos, & caeteras gentes, ex parte Iudaeorum iustum esse propter Dei voluntatem, quae eis erat manifesta: & itidem ex parte Ammorraeorum, qui iusta ignorantia ignorantes hanc diuinam iussionem se defendebant ab aggressione Iudaeorum, eaque ratione existimabant se bellum iustum gerere. Haec de iustitia belli compendio quodam praenotauimus, quo facilius intelligi valeat qua ratione capta in bello, vel efficiantur capientium, vel sint omnino in animae iudicio restituenda, quod sequenti §. non admodum prolixe tractabitur, solum etenim constituemus aliquot principia, ex quibus haec res longius tradi possit. # 11 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Capta in bello iusto efficiuntur capientis, & per totum paragraphum, maxime num. 6. -  2 Seruitus an sit inducta iure gentium contra ipsam naturam, late numeris sequentibus. -  3 Ius naturale an possit tolli in parte, vel ex causa. -  4 Ius gentium qua ratione a naturali iure distinguatur. -  5 Seruitus aliqua an fuerit ab ipsa natura instituta? -  6 Capti in bello apud Christianos non efficiuntur serui: & quid de Christianis captis a Sarracenis vel Turcis. -  7 Res ab hostibus captae, quae prius per hostes fuerant bello quaesitae, an sint priori domino restituendae. -  8 Regia l. penult. titul. nono. part. quinta. examinatur. §. VNDECIMVS. AD id vero quod attinet ad restitutionis obligationem eorum, quae in bello capta fuerint, sit constitutissima conclusio: Capta [art. 1] in bello iusto efficiuntur capientis. c. iusgentium. prima distinct. l. hostes. & l. si quid in bello. ff. de capt. l. naturalem. §. vltimo. ff. de acquirend. rerum domi. gloss. in c. sicut. de iureiurand. notatur in l. prima. in princip. ff. de acquirend. possessione. vbi Ias. numero 8. late hanc materiam tractat. eandem conclusionem probat Aristoteles, libro primo Polit. capitul. quarto. Thomas libr. tertio, de regimine princip. capit. 11. Theologi passim, praesertim Adr. in quarto sententiarum, tract. de restitu. §. aggredior casus speciales. Flo. 3. part. titul. quarto. cap. 1. Ioan. Maior. in 4. distinct. 15. quest. 20. Alfonsus a Castro, lib. secundo, de iust. haeret. puni. capitul. decimoquarto. Syluest. in verb. bellum. quaestio. prima. Bartol. in d. l. si quid in bello. & in l. hostes. Martin. Laudensis, in tractat. de bello. secunda col. Andr. Tiraquell. de legibus connubialibus. l. 1. num. 46. Hinc & illud obtinuit, quod capti in bello serui efficiuntur capientium, si bellum iustum sit. dict. l. naturalem. in fine. d. l. hostes. §. item ea. Instit. de rerum diuisio. pulchre Aristot. in d. c. 4. omninoq;, inquit, nonnulli iure quodam, vt putant, freti & adducti, lex enim quoddam ius est, seruitutem eam quae iure belli introducta est, & iustam esse aiunt, & negant, quoniam fieri potest, vt initium bellorum sit iniustum, & eum, qui sit indignus seruitute, nusquam quisquam seruum esse fateatur. Hactenus Aristot. atque de his plura Claudius Coteraeus, lib. 2. de iure milit. capitul. 24. quo fit, vt seruitus [art. 2] iusta inducta sit iure gentium, cum natura omnes sint liberi. l. manumissiones. ff. de iust. & iur. §. seruitus. Instit. de iure person. quo probatur seruitutem inductam fuisse contra naturam, secundum quam omnes liberi nascuntur. idem probat tex. in l. 4. ff. de stat. hom. Stophilus seruus apud Plautum in Aulularia, inquit: Omnes natura parit liberos, & omnes libertati natura student. Quod si contra naturam iure gentium est seruitus personarum inducta, profecto id iure obtinere nequit, cum iura naturalia immutabilia sint, nec iure gentium tolli possint. §. sed naturalia quidem. Instit. de iure natu. gent. & ciuili. textus in princip. quinta distinct. cui obiectioni Accursius respondet in d. l. manumissiones. dicens, ius naturale non posse in totum tolli iure gentium & humano: sed quo ad aliquam eius parte tolli posse. ego libenter quaero ab Accursio, an haec pars, quae tollitur, sit naturale ius: & si dixerit, non esse ius naturale, dubio procul quaestio [art. 3] non est, an tolli possit: siquidem quod non est, tolli non potest. Si vero haec pars quae tollitur, iuris est naturalis, sicut est libertas personarum, quae modo iure gentium tollitur, nondum responsum est obiectioni, ex qua probatur, & ita verissimum est, ius naturale tolli iure humano non posse: praesertim, quod si semel in specie fatearis aliquid esse a natura institutum, id nullo modo negare poteris, humano iure tolli nequaquam posse, cum superior sit ipsa lex naturalis hominum institutis, nec eis tolli possit. Quamobrem mihi semper displicuere duo, quae passim circa ius naturale, & diuinum a nostratibus traduntur. Primum, dum saepissime respondent, ius naturale posse partim tolli, licet non totum: Nam vere si in ea parte ius naturale viget, nullo modo defendi potest, quod eis iuris naturalis pars tolli humano iure valeat. Etenim dictat naturale ius, non esse innocentem occidendum: poteritne aliqua ex parte iure humano innocens occidi, vel in aliquo casu speciali? certe qui hoc assereret, demens prorsus esset, & rationis naturalis satis inscius. Alterum est, quo frequenter Doctor. vtuntur, dicentes, ex causa posse iure humano limitari, & tolli ius naturale, vel diuinum: hoc denique absurdum est, siquidem vel ea causa sufficiens est, vt opinemur, & constituamus ius diuinum vel naturale tunc minime obtinere, nec eum casu comprehendisse, & tunc ius naturale vel diuinum non tollitur ex ea causa, quia non permittitur, nec datur lex naturalis, nec diuina, vt ea tolli possit, sed tantum interpretatio fit legis diuinae vel naturalis: at si ea causa nihilominus admissa, ad huc viget lex naturalis vel diuina, & plane, nisi quis toto, quod aiunt, coelo aberret, non poterit inficiari, eam causam minime sufficere, vt humana auctoritate naturalis lex tollatur: & ideo Accursij responsio congrua non est. Bart. aliter respondere conatur in d. l. manumissiones. ac potius in l. ex hoc iure. ff. eodem titul. scribens, duplex esse ius naturale: primaeuum, secundeuum: & addit primum tolli per secundum, quod ius gentium appellatur, atque ita ius gentium quandoque est contra rationem, & ius naturale. vnde licet libertas iuris sit naturalis: potuit tamen ius gentium eam tollere. eandem Bartol. rationem tenuerunt idem Bart. Angel. Paul. & Doct. in l. si id quod. ff. de cond. indeb. Verum haec ratio defendi non potest, nec iure valida est. id etenim quod contra rationem naturalem statutum est, non potest firmum esse, nec validum, etiam si a principe supremo statuatur: deinde haec distinctio iuris naturalis primaeui & secundaeui falsa omnino est: ius siquidem naturale vnum est, & id temporis successu nec distinguitur, nec variatur, dict. §. sed naturalia quidem iura. Nam quod semel Deus omnia animalia docuit, quodque ideo naturali lumine cognitum est, nec vllo tempore tollitur, nec distinguitur, nec variatur, eius etenim variatio refragaretur naturae ipsi, atque ideo hanc Bart. rationem vere & eleganter Fortun. improbat in dict. l. manumissiones. Qua ratione duplicem sensum afferam ad id, quod primo constituimus, nempe, omnes homines esse natura liberos, & seruitutem esse contra naturam, ex quibus manifeste constabit huiusmodi dissolutio. Primum equidem libertas in hunc sensum est iuris naturalis, & natura homines liberi nascebantur, vt eo primo statu, quo sola lege naturae humanum genus vtebatur, nondum humana crescente malitia, decuerit omnino homines omnes liberos nasci, idque illi statui expediens fuerit. Non tamen ex hoc negatur, posse iure humano & gentium, hominum crescente malitia, statui seruitutem, vt capti in bello serui efficiantur. Imo id conuenit Reipublicae ad punitionem eorum, qui finitimas gentes bellis iniustis persequuntur, vnde quo iure ex consensu humani generis bella introducta fuere, eodem & captiuitates ac seruitutes constitute sunt, quod diuus August. explicat libro decimonono, de ciuit. Dei, cap. 15. Conditio, inquit, seruitutis iure intelligitur imposita peccatori. nomen itaque istud culpa meruit, non natura. & deinde subdit, nullus autem natura, in qua prius Deus hominem condidit, seruus est hominis, aut peccati, verum poenalis seruitus ea lege ordinatur, qua naturalem ordinem conseruari iubet, perturbari vetat, quia si contra eam legem non esset factum, nihil esset poenali seruitute coercendum: ideoque Apostolus seruos monet subditos esse dominis suis, & ex animo eis cum bona voluntate seruire. Haec Augustinus, citans Apostolicum ad Ephesios cap. sexto. vnde propter peccatum Chanaan seruus pronunciatur a Noe patre, vt seruiat fratribus suis, Genes. capit. 9. Sic & naturali iure non erant dominia distincta in ipso quidem statu naturae, & legis naturalis, secundum quam omnia erant communia, sed postea conueniens fuit fieri dominiorum distinctionem lege humana, idque ratione naturali factum fuisse ex eo apparet, quod vtile valde Reipublicae sit, quod Conradus doctissime tradit de contractibus, q. 10. & sequentibus. Igitur iuxta hunc sensum obiectio tollitur, sicuti probant Fortun. in d. l. manumissiones. & Ioan. Dried. de libert. Christ. pagina vigesimanona. Secundo loco alter sensus aptari potest his autoritatibus, quibus constat hominum libertatem esse lege naturali inductam, vt tandem distinguendum sit inter ius naturale positiuum, quod aliquid positiue praecipiat, vel prohibeat, & ius naturale negatiuum, quod nihil aliqua de restatuerit, nec percipiendo, nec prohibendo, sed id potius omiserit legis humanae dispositione. Nam libertas non est iuris naturalis, iuxta primum modum, cum eam nec preceperit, nec seruitutem induci prohibuerit. Est vero personarum libertas iuris naturalis, secundo modo accepti, quia ius naturale seruitutem non induxit, nec etiam libertatem prohibuit: imo liberos omnes homines creauit. quod autem obiecimus ius naturale esse immutabile, est intelligendum de iure naturali positiuo, non de iure naturali negatiuo, secundum Thomam, qui ita rem istam explicat in hac specie 1. 2. q. 94. artic. 5. & Praeposit. in cap. ius gentium. 1. distin. num. 9. Martinus Azpilcueta, quem post huius operis primam editionem legi, in cap. ita quorundam. de iudic. gloss. penult. ex his duabus solutionibus, quarum posterior a priori fere deducitur, plura colliguntur. Primum vera interpretatio Iurisconsulti, Iustiniani, & aliorum, qui vere dixerunt, omnes homines natura liberos nasci. ita etenim intelligendi sunt omnes homines eo tempore, quo sola lege naturae viuebatur, mundusque regebatur, liberos nasci, ac natos fuisse. At hinc non sequitur, hodie omnes liberos natura nasci, cum alijs legib. praeter naturales vtamur: idque maxime sit vtile Reipublice, ad reprimendam hominum malitiam. Nam vt auctor est Augustinus in d. cap. 15. Seruitus lege humana iustissime est statuta in poenam peccati, quod bello committitur iniusto. Secundo hinc deducitur alter eiusdem auctoritatis intellectus, vt omnes homines natura liberos esse intelligamus, ex prima naturae intentione, quae voluit homines liberos creare. At per accidens non prohibuit eos seruos fieri ex aliqua ratione conuenienti Reipublicae. Sicuti ex prima intentione naturae est, quod hominum vita conseruetur, & tamen legibus humanis naturali ratione statuitur ex accidenti, quod nocentes & criminosi occidantur. Tertio inde apparet verum esse, quod scripsere diuus Thomas in 4. sentent. distinct. 36. artic. 1. & Card. a Turre Crem. in d. c. ius gentium. 4. articul. qui existimant seruitutem institutam esse contra primam naturae intentionem, quia natura prima intentione tendit ad perfectiora: at seruitutem esse secundum naturam, iuxta eius secundam intentionem. Natura etenim prima intentione intendit, vt quis sit bonus: eius vero secunda intentio est, quod si quis non fuerit bonus, sed malus, ipsiusque legis naturalis rationem prauis moribus contempserit, puniatur quidem. Sic seruitus secundum naturam instituta est ad puniendum peccantem. & licet iure naturae non sit in specie haec poena definita, sed in genere: ius gentium & humanum potuit ex secunda naturae intentione definire poenam istam seruitutis in hac specie. Quarto a praenotatis patet verus sensus §. seruitus. Instit. de iure personar. quo probatur, seruitutem esse contra naturam. id etenim ita accipiendum est, vt sit seruitus contra naturam, id est, contra naturalem libertatem, quae vna fuit ab initio omnium ante corruptionem generis humani, & nunc quoque esset, nisi malitia hominum aliam conditionem exigeret omnium populorum consensu, qui seruitutem ex causa induxit ad puniendos hostes iniquos, quemadmodum & praeter diuum Augustinum tradit Aristoteles 1. Politicorum, capitulo 3. & 4. & probatur in l. naturalem, cum l. sequent. ff. de acquir. rerum dom. Quinto infertur seruitutem esse contra ius naturale, non ex eo quod tollat ius naturale affirmatiuum & positiuum, aliquid praecipiens, aut prohibens: sed ex eo quod additur iuri naturali id, quod ipsum ius non concesserat, atque ita per additionem inducitur seruitus contra ius naturale. Sexto hinc apparet, hanc personarum seruitutem iure gentium inductam, non esse contra naturalem rationem, imo ex ea procedere, sicuti probatur in d. l. manumissiones. & apertius in §. item quae ab hostibus, iuncto §. singulorum. Institut. de rerum diui. idque adnotauit Fortun. in d. l. manumissiones. col. tertia. & constat ex pluribus locis sacrae Scripturae, quibus ostenditur, dominium seruorum iustum esse, praesertim cap. 6. ad Ephesios, inquit Paulus: Serui obedite dominis carnalibus cum timore & tremore, in simplicitate cordis vestri, sicut Christo. Et ad Timoth. prima, capit. sexto: Quicunque sunt sub iugo serui, dominos suos omni honore dignos arbitrentur. Item 1. Petri cap. 2. Serui subditi estote in omni timore dominis, non tantum bonis & modestis, sed etiam discolis. vnde dominus in seruos naturali ratione dominium habet, sicut & in agros & fundos, qui ad eum pertineant. vti tamen debent domini hoc iure, quod in seruos habent, benigne, non seuere & crudeliter. quod admonet diuus Augustinus lib. 19. de ciuit. Dei. cap. 16. & iure Ciuili statutum est in l. vnica. C. de emen. seruo. & Instit. de iure person. & de his qui sunt sui vel alien. iur. §. in potestate. & §. sed & maior. vbi Theophilus l. 6. titul. 21. part. 4. & Caius Iurisconsultus lib. 1. Institutionum tit. 3. Septimo colligitur ex his, seruum a domino fugientem mortaliter peccare, & teneri ad eum redire, secundum glo. in d. c. ius gentium. 1. dist. quam Doctor. inibi approbant communiter, maxime Card. a Turre Cremat. artic. 4. Fortun. in d. l. manumissiones. col. 4. optimus text. in cap. si quis seruum. 17. q. 4. Caeterum hoc in loco admonendus lector est, me quidem in hac de seruitute controuersia, ius gentium intellexisse, prout id a iure naturali distinguitur, & humanum ac positiuum est. nam & Thom. 1. 2. q. 25. art. 4. ad primum, ius gentium, [art. 4] de quo Iurisconsulti quandoque tradidere, inter iura humana, & positiua censet: quod apertissime constat. Nam si quis perpendat exempla & casus, qui per Iurisconsultos sub tit. ff. de iust. & iur. iurigentium tribuuntur, plane fatebitur ea non esse iuris naturalis, sed humani, nec procedere necessario a primis iuris naturalis principijs in vniuersum, nec frequentius, tametsi a ratione propter Reipub. vtilitatem vario temporum successu deducantur & instituantur, vel instituta sint fere omnium hominum consensu: bella etenim non sunt iuris naturalis, nec manumissiones, nec seruitutes, nec dominiorum distinctio, nec venditiones aut locationes, que omnia Iurisconsulti iuri gentium tribuenda esse palam responderunt. Et tamen in l. 1. §. ius naturale. ff. de iust. & iur. Iusgentium naturale quidem dicitur, dum id non alia ratione a naturali distinguitur, quam quod illud omnibus animantibus, etiam brutis conueniat, hoc solis sit hominibus commune. vnde deducitur hoc ius gentium hominibus, & sic animantibus ratione praeditis naturale esse. Idem apparet euidentius auctoritate Caij Iurisconsulti, in l. omnes populi. ff. de iustit. & iur. Quod vero inquit, naturalis ratio inter omnes homines constituit, id apud omnes homines pereque custoditur, vocaturque ius gentium, quasi quo iure omnes gentes vtuntur. eadem verba repetit Iustinianus in §. ius autem Ciuile. Instit. de iure natur. gent. & ciuili. vnde diuus Tho. 2. 2. q. 57. art. 3. ad 3. inquit: Ea quae sunt iuris gentium, naturalis ratio dictat, putat ex propinquo habentia aequitatem: inde est quod non indigent aliqua speciali institutione, sed ipsa naturalis ratio eam instituit. Quasi velit Thomas hoc, quod Iurisconsulti ius gentium appellarunt, ius esse naturale: cui certe non conueniunt exempla iurisgentium, tradita ab Isidoro lib. Ety. 5. c. 5. & 6. pre sertim prohibitio nuptiarum inter alienigenas. Quibus praenotatis ego censeo iuris naturale vere esse illud, quod Deus omnia animalia docuit tam bruta, quam ea, quae ratione donauit. Hoc etenim ius lumine naturali hominibus ita cognitum est, vt & brutis instinctu quidem ipsius naturae: qua ratione quod lumine naturali animalibus ratione praeditis notum est, id vere ius naturale dicitur, sicuti & illud, quod brutis Deus per instinctum, & inclinationem propriam constituit. hoc probatur in l. 1. §. ius naturale. ff. de iustit. & iur. c. ius naturale. 1. dist. quo fit, vt principia lumine naturali ab hominibus cognita, & conclusiones, quae ab eisdem principijs necessario deducuntur, & quae animantibus ratione preditis conueniunt tantum, ius quidem gentium dici, quodammodo valeant, ad differentiam iuris naturalis, quod simul & brutis & hominibus datum, insitumque est ab ipsa natura. Vtrumque tamen vere est ius naturale: sicque intelligendum est responsum Iurisconsulti in d. l. 1. §. ius naturale, ad fin. vbi ius gentium a naturali distinguitur ex eo solum, quod illud hominibus tantum, hoc vero etiam brutis conueniat. Huc pertinet quod Thomas in d. art. 3. q. 57. distinguit ius gentium, quod quidem ratione naturali hominibus tantum competit, & id quidem naturale esse asseuerat, non secundum absolutam sui considerationem, sed secundum quid, id est, vt est conueniens & vtile humano conuictui, a iure naturali, quod omnibus animantibus commune est, & naturale dicitur absolute, iuxta sui ipsius considerationem, vt maris & foeminae coniunctio, filiorum educatio, & his similia. Quo in loco diuus Thomas de iure naturali & gentium, hanc doctrinam optime tradidit. Quamuis & haec Thomae sententia, eiusque distinctio alium sensum habere possit, vt ipse quidem distinguat ius naturale, quatenus omnibus animantibus etiam brutis commune est, & complectitur etiam prima iuris naturalis principia, continentia iustum naturale ex sui natura adaequatum, & commensuratum alteri a iure gentium, quod continet iustum naturale, non iuxta absolutam sui rationem, sed secundum vtilitatem, quae ex eo deducitur, vt alteri conueniens. Sensitque Thomas ad hoc ius gentium pertinere, seruitutes, bella, dominiorum distinctionem. hanc eandem differentiam constituit Card. a Turre Cremata, in d. c. ius gentium. prima distinctio. artic. primo. Sed huic sensui refragatur, quod prima principia iuris naturalis procedant a ratione, quae incognita est brutis. Nihilominus idem Card. in capit. humanum genus. prima distinctione, artic. quinto. post Albertum Magnum, quinto Ethic. respondet, ius naturale, quo ad rationem iuris, brutis minime conuenire, sed procedere a natura speciali, quae est ipsa ratio: sed ius naturale, quantum ad actus etiam brutis competere: & sic vt ipsius verbis vtar, ius naturale formaliter sumptum, id est, quo ad rationem hominibus tantum conuenit: materialiter vero, id est, quo ad actus, etiam brutis commune est, scilicet quo ad maris & foeminae coniunctionem, filiorum educationem, & similia. atque ita interpretatur d. l. 1. §. ius naturale. vt tandem Deus ius naturale materialiter omnia animalia etiam bruta docuerit: formaliter tamen ipsos homines tantum, quibus rationis cognitio tradita est. Hic vero sensus cum eo conuenit, quem paulo ante ad Iurisconsulti responsum tradidimus. Sed solum discrimen apud nos est, quanam ratione sit intelligenda Thomae responsio, in dicto artic. 3. & profecto aptior est vltimus hic sensus, si consideremus, ipsum ius naturale, quatenus absolute adsumitur, posse quidem assumi formaliter, sicut & materialiter, ita quidem vt formale ius naturale quo ad rationem, & vt continet prima principia, absolute iustum contineat, secundum sui considerationem, rationemque, non iuxta alterius vtilitatem, nec vt alteri conueniens sit: sic denique procedere illud, ratione viuendum est, nemini est malum faciendum, & similia. quae quidem iuris naturalis sunt secundum propriam sui rationem, quia continent iustum, & alteri commensuratum, secundum absolutam sui rationem, non iuxta vtilitatem, quae ex his contingit. Vnde ius naturale authore Thoma, a iure gentium distinguitur, quod procedit a naturali ratione non absoluta, sed quae alterius vtilitatem, vel quod conueniens sit, respiciat. ex quibus manifestum sit, quam ob rem ius gentium a Iurisconsultis ius naturale quandoque dicatur. Et quandoque a iure ipso naturale distinguatur. Deinde patet, ex his prima principia, & que ex eis necessario deducuntur, non esse proprie iuris gentium, sed naturalis, prout a diuo Thoma haec iura, dicto art. 3. distinguuntur. inde consequitur, religionem erga Deum, & parentum honorem, esse iuris naturalis, non iuris gentium, secundum Thomae distinctionem, quamuis a Iureconsultis haec exempla tradantur, & aptentur iuri gentium in d. l. 1. ad finem. & in l. sequenti. quae quidem Iurisconsulti responsio poterit defendi, si ius gentium interpretemur naturale ipsis tantum hominib. conueniens, de quo superius actum est. vere tamen negare non possumus vtcunque sit, exempla Iurisconsultorum, & Isidori, non omnia conuenire iuri gentium, quod maxime obseruandum est. Quamuis equidem iuxta praemissam adnotationem ius gentium ad humana iura pertineat, non proprie ad naturalia, attamen ob id quod ex diuo Thoma explicuimus, & quia ius gentium deriuatur a iure naturali, communique omnium gentium consensu constitutum est, conclusionibus quibusdam non multum remotis a primis iuris naturalis principijs, naturale dici quodammodo homini potest: etiam si a naturali iure, praesertim ab ea lege, quae communis est omnibus animantibus, differat & distinguatur, secundum Thom. 1. 2. quaest. 95. artic. 4. ad primum. His libenter addiderim quod post primam huius operis editionem legi apud Domin. Sot. lib. 3. de iust. & iur. quaest. 1. articul. 3. nempe hoc discrimen esse inter ius naturale, & ius gentium, quod ea quae inferuntur ex absoluta rerum natura, & consequentia necessaria, pertinent ad ius naturale: illa vero, quae non ex absoluta consideratione, sed modo exposito in ordine ad certum finem, & sub certis circunstantijs, sint de iure gentium, quam sententiam & nos paulo ante probauimus. Octauo principaliter ex praemissis infertur, an sit aliqua seruitus, quae vere iuris naturalis, & a natura ipsa instituta? Et sane constat esse [art. 5] natura ipsa quosdam seruos. Nam secundum Aristotelem 1. Polit. cap. 3. & 4. minus sapientes, minus profecti, natura ipsa serui sunt, & sapientioribus subditi, vt ab eis regantur. Etenim hominum genus Deus sic condidit, vt essent alij inscientes, & virtutibus superiores alijs. Plato item in dialog. 3. de legibus, cuius & Ioan. Stobaeus sermone 42. mentionem fecit, scribit, primam dignitatis rectam rationem esse, vt genitores vbique natis imperent: secundam, vt ignobilibus generosi: tertiam, vt iunioribus seniores: quartam, vt domini seruis: quintam, vt potentioribus imbecilliores seruiant: sextam quidem & omnium maximam esse, qua secundum naturam ignorantes sequi iubentur: prudentes autem ducere ac dominari. Haec Plato, cui & Arist. accedit. lib. 7. Pol. cap. 14. asseuerans, esse natura ipsa seruitutem iuuenis, ad senten. diui August. super Genesim. est etiam inquit ordo naturalis in hominibus, vt seruiant foeminae viris, & filij parentibus, quia & illic haec iustitia est, vt infirmior ratio seruiat fortiori. Haec igitur in dominationibus & seruitutibus clara iustitia est, vt qui excellunt ratione, excellant dominatione. Cic. 5. Paradoxo. proponit, prudentes esse liberos, stultos autem & insipientes seruos esse. quod & diuus Ambr. probat super epistolam Pauli ad Colos. notant ex nostris Dom. Prepos. in d. c. ius gentium. num. 9. & ibi Card. a Turre Crem. art. 4. Imol. in Prooemio Gregor. col. 2. & Caepol. de seruit. 2. col. Andr. Tiraq. de legibus connubialib. l. 1. num. 49. Haec tamen seruitus non est eiusdem conditionis, cuius illa, quae iure gentium ratione belli inducta est, qui enim iure belli seruus est, dominio alieno contra libertatem naturalem ita subiectus est, vt tanquam res quaelibet, quae sua est, a domino abalienari possit. l. 4. & 5. ff. de stat. hom. At seruitus, quam diximus natura ipsa constitui, non pertinet ad coactionem, nec necessitatem, nec dominium, sed ad honorem & reuerentiam, senioribus a iunioribus, generosis ab ignobilibus, parentibus a filijs: marito ab vxore debitam, vel ad vtilitatem ipsius seruientis: qualis est illa, quae imprudentis ad prudentem: minus sapientis ad sapientem dicitur. Qua de re Io. Driedo. de libert. Christ. lib. 1. pag. 8. in hunc modum scribit: Secundum ordinem conditionis naturae omnes in Adam a Deo conditi sunt aequaliter, liberi ab omni malo, ab omni seruitutis incommodo, mansissent quoque sub illo statu, omnes homines pares, secundum paritatem libertatis a culpa & miseria, sed non pares secundum paritatem in talentis naturae in perfectione iustitiae, scientiae & prudentiae. Siquidem alij magis, alij minus extitissent sapientes & prudentes, fuisset quoque dominium quoddam vnius super alios, non pro suo ipsius commodo dominantis in illos tanquam in seruos, nec vt prouidentis & consulentis illorum miserijs & imbecillitati: sed vt consulentis & dirigentis illos ad ampliorem sapientiam, disciplinam, iustitiam & prouidentiam, atque vtentis voluntarijs obsequijs illorum obedientium, non solum absque omni laboris molestia, sed cum gaudio, cordisque laetitia: quemadmodum & iusti praesides nunc imperant, non cupiditate dominandi, sed officio consulendi, & hoc naturalis ordo praescribit. Sic quoque Deus hominum genus condidit, vt essent alij in scientia & virtutibus superiores alijs, sed a coacta, & vili subiectione, a veroque dominio omnes fuissent aequaliter liberi. Hactenus Drie. cuius verba referre libuit, quia breuiter & compendio quodam retuli diui Thomae eruditissima responsa, part. 1. q. 96. art. 3. & 4. Sic & Arist. lib. 7. Polit. cap. 14. sensim insinuat, totam hanc seruitutem naturalem ad vtilitatem pertinere eorum, qui minus prudentes sint, vt a prudentioribus regantur, & instruantur perfectiori prudentia & scientia. Tho. item in 2. 2. q. 57. art. 3. ad secundum, inquit, quod hunc hominem esse seruum absolute considerando magis quam alium, non habet rationem naturalem, sed solum secundum aliquam vtilitatem consequentem, inquantum vtile est huic, quod regatur a sapientiori: illi, quod hoc iuuetur, vt dicitur in 1. Pol. & ideo seruitus pertinens ad ius gentium, est naturalis secundo modo, sed non primo modo. Hactenus Tho. qui hanc seruitutem minus prudentis ad sapientiorem institutam esse tradit ad vtilitatem ipsius imprudentis, non ad eius vilem subiectionem, & quamuis ipse hanc seruitutem ad ius gentium referat, ex eodem tamen Tho. in d. q. 96. art. 3. & 4. satis palam constat, hanc seruitutem minus prudentis ad prudentiorem, minus sapientis ad sapientiorem, iuuenis ad senem, vxoris ad virum, filiorum ad parentes, quae ad honorem & reuerentiam vel instructionem seruientium pertinet, institutam esse a natura, & statui innocentiae conuenisse. Quo fit, eam minime pertinere ad vilem seruitutis conditionem, quae postea iure gentium stabilita est, cum ea subiectionem & dominium contineat, vtile quidem ipsi dominanti, & molestum ac miserabile seruienti: igitur seruitus a natura ipsa ordinata, quae & in ipso innocentiae statu obtineret, & obtinuit, non est miscenda huic miserabili seruituti, quae iure gentium ob bella & captiuitates inducta fuit, quod & Cardin. a Turre Crema. in d. art. 4. explicat: vnde plane intelligenda sunt, & distinguenda, quae Plato in d. dialog. 3. de legib. veluti ex iure nature immiscuit. Illud hoc in tractatu praetermittendum non est, quod [art. 6] Christiani capti in bello, etiam iustissimo, a Christianis, non efficiuntur serui capientium. Et ideo nec opus est hoc in casu l. Cornelia, nec postliminij fictione propter charitatem, quae in Christo omnibus eius religionem professis communis est, sicuti expressim adnotarunt Bart. in l. hostes. ff. de capt. Abb. in c. sicut. in 3. de iureiur. col. 4. & inibi Egidius a Bellame. nu. 20. Salic. in l. ab hostibus. col. 2. C. de captiuis. Ioan. de terra Rubea, contra rebelles, tract. 3. art. 10. Regia l. 1. tit. 21. part. 4. sed apud nos capti bello seruantur, praestitaque pecunia in redemptionis praemium, quam Graeci λύτρον appellant, veniam recedendi impetrant facilime. sensere tamen Alciat. in l. hostes. ff. de verb. signi. & Claudius Cantiuncula, in §. item ea quae hostibus. Instit. de rer. diui. predictam communem sententiam inter Christianos obtinere, sicuti Bar. & qui eum sequuntur, probarunt. at secus esse in Christianis captis in bello a Sarracenis, vel Turcis, qui vere hostes sunt. Nam hi quidem Christiani, dum ab hostibus captiui detinentur, eius conditionis sunt, cuius iuxta ius Ciuile capti ab hostibus Romane Reip. censebantur. & ideo opus esse fictionib. legis Corneliae & postliminij, quod est maxime notandum. Nam & Ioannes de terra Rubea idem voluit, dum scribit: Sarracenos veros hostes esse, & cum his bellum geri vere: vt olim Romani aduersus hostes gerebant. Ego sane video maximam esse discriminis causam inter bella Romanorum, & ea, quae Christiani aduersus Infideles, qui nos vndique impetunt, gerimus. Quorum quidem infidelium aggressiones, non possunt aliqua ex parte esse licitae, nec itidem defensiones, cum prouincias Christiani nominis tyrannice & perfide, ac crudeliter occupauerint. Quamobrem nisi aliud lege humana statutum in specie sit, opinor erga Christianos captos a Turcis vel Sarracenis, non esse seruandas leges Romanorum, quae de captiuis apud hostes loquuntur, nec esse necessarias fictiones legis Corneliae & postliminij, quamuis in his, quae possint in fauorem cedere captiuorum, aequissimum sit, imo omni ex parte iustum, easdem leges seruari. Nec enim Reipub. Christianae conuenit, praeter ipsam captiuitatis afflictionem, damnum aliud, aut detrimentum Christianis apud Sarracenos aut Turcas, captiuis irrogari. Ex his etiam apud me dubia est, & falsa quidem opinio Anch. in hac reg. col. 13. vers. 3. quaero. Aretin. in l. qui a latronibus. 3. col. ff. de testam. dum asseuerant, Christiano apud Sarracenos captiuo non licere ab eis fugere, nisi cogatur ad infidelitatem. etenim ego censeo iuste posse captiuum Christianum indistincte fugere, licet non cogatur ad infidelitatem, cum tyrannice & iniustissimo bello captus fuerit. Imo & si captus esset apud hostes iustissimo bello, liceret ei ad suos redire, ac fugere, hostium limites transgrediendo, vt ipse notaui lib. 1. Varia. resol. c. 2. nu. 10. & haec quidem de seruis iure belli dicta sint, deque his, qui ab hostibus capti seruitutem seruiunt iure gentium, procedente a ratione ipsa naturali. Res autem captae in bello iusto, si immobiles sint, principi, & regi bellum indicenti acquiruntur, nec efficiuntur militis aut ducis capientis. l. si captiuus. §. 1. ff. de capti. gl. in l. diuus. ff. de iure fisci. Bart. in l. si quid in bello. ff. de capti. Alexand. & Iason post alios in dicta l. 1. ff. de acquir. poss. in prin. num. 10. & Mart. Laudensis in tracta. de bello. §. 4. quorum opinio communis est. Et probatur in l. 19. tit. 26. part. 2. res vero mobiles capientium efficiuntur, sicuti iam non semel adnotatum extat. debent tamen tradi duci exercitus, vt is ea diuidat inter milites, iuxta cuiuslibet dignitatem & merita. cap. ius militare. 1. distinct. l. si quis pro redemptione. C. de donation. gloss. in capit. dicat aliquis. 23. quaestio. 5. Bartol. & Doctor. modo hac in re citati. Regia l. 1. 17. & 19. titul. 26. part. 2. quo quidem iure regio quinta pars eorum, quae bello capta fuerint, regi debetur. l. 4. titul. 26. part. 2. l. vltim. titul. 1. lib. 6. ord. quandoque dimidia. l. 19. quandoque tertia pars. l. 20. dict. tit. 26. part. 2. denique in hoc erunt semper diligenter obseruandae leges, & consuetudines legitime indictae, secundum quas vel principum decreta, firmaque & iusta Ducum edicta res bello captae sunt diuidendae. Quid vero dicendum sit [art. 7] de rebus captis ab hostibus, quae tamen habuerunt dominum verum, priusquam hostes eum spoliauerint, an sint restituendae priori domino, vel efficiantur eorum, qui modo eas res abstulere a manu hostium? Et profecto quoties non virtute bellica, sed commercio, dato redemptionis precio res aliena fuerit ab hostibus redempta, dominus prior eam petere poterit, soluto precio redemptionis, & ei necessario restituenda est. l. ab hostibus. in 2. C. de capti. l. in bello. §. si quis seruum. ff. eod. tit. quod si res virtute bellica ab hostibus sit capta, & immobilis sit, priori domino est restituenda, text. insignis in l. si captiuus. §. expulsus hostibus. ff. de capti. l. Pomponius. ff. de acquirend. rerum dom. notat optime Francisc. a Ripa, in dicta l. 1. ff. de acquiren. possess. num. 5. sed si res sit mobilis, quibusdam visum est, eam non adquiri capienti: sed restituendam esse priori domino. tex. satis elegans in dict. l. ab hostibus. C. de capti. §. serui autem. cuius auctoritate ita responderunt Ioan. And. in speculo. rub. de raptorib. Alexand. in d. l. 1. idem Alex. in l. id quod apud hostes. ff. de legat. 1. Pirrhus post consuetudines Aurelianenses. cap. incipienti, in l. apud hostes. Contrarium alijs videtur verius, nempe rem mobilem captam ab hostibus, non esse restituendam priori domino, auctoritate Iurisconsulti in l. si quid bello. ff. de capti. si quid, inquit Labeo, bello captum, in praeda est, nec postliminio redijt. Paulus, imo si in bello captus pace facta demum fugit, deinde renouato bello capitur: postliminio redit ad eum, a quo priore bello captus erat, si modo non conuenerit in pace, vt captiui redderentur. haec Iurisconsultus, vbi Bar. hanc opinionem ex eo loco deducit, iuxta distinctionem ipsius legis. Quidam tamen distinguendum esse censent ita sane, vt prior sententia obtineat, vbi res ab hostibus captae recuperantur statim, [art. 8] priusquam hostes eas deferant tute intra praesidia: quasi in ea specie nondum fuerint factae res istae hostium eas capientium, & ideo cum ab hostibus auferuntur, sub domino priore sunt: eaque ratione debent ei restitui, argumento tex. in l. 3. §. cum igitur. ff. de vi & vi arm. & l. vl. C. vnde vi. Quod si ex interuallo res captae ab hostibus, fuerint ab eisdem denuo ablatae, tunc sit vera posterior sententia, secundum Angel. & Salic. col. 1. in d. l. ab hostibus. Iason in dicta l. 1. num. 11. & sequent. eundem Angel. in disputatione incipienti, renouata guerra. 1. dubio. & Marti. Laudens. de bello. §. 7. cui distinctioni suffragatur insignis regia constitutio penult. tit. 9. par. 5. Hanc tamen distinctionem Iason in dicta l. id quod apud Hostes, improbare conatur. & Francisc. a Ripa, in dicta l. 1. num. 5. veram esse censet in militibus non habentibus a Republica stipendium, quasi in militibus habentibus publica stipendia, seruanda sit prima Ioan. Andr. opinio, per l. ab hostibus. parte vltima. C. de capti. & haec quidem procedunt, nisi in rebus quae postliminij obtinent, de quibus agit l. 2. ff. de capti. nam hae res etiam ex interuallo ab hostibus receptae priori domino restituuntur. ex his patet huius quaestionis difficultas, quae nondum certam diffinitionem habet. Ipse denique video iure Ciuili Romanorum statutum esse, vt capta a latronihus, & piratis, quos non esse iustos hostes veteres censebant, minime efficerentur capientium. l. hostes. & l. latrones. & l. postliminium. §. a piratis. ff. de capti. l. qui a latronibus. ff. de testament. quo fit vt si res, quae per latrones captae fuerunt, a nostris militibus recipiantur latronibus fugatis, vel deuictis, priori domino, iure Romanorum restituendae sint, cum nusquam eas prior dominus amiserit. dicta l. latrones. & est euidens huius rei argumentum, quia nusquam hae res hostium capientium propriae effectae fuerint. Hinc mirum est, cur regiam Partitarum constitutio distinctionem praemissam probauerit in his rebus, quae non ab hostibus, sed a piratis auferuntur, cum in ea specie iure Romano ea distinctio fieri non posset. Deinde illud constat iure Romanorum ex iure fere omnium gentium, vt hi cum hostibus aequo marte certarent, ex alijsque rationibus, ac fortasse quod viri prudentissimi, etiam si existimauerint ab eis semper iusta moueri bella, & cum hostibus geri, censebant ex varijs causis opinione saltem, & bona fide ab ijs, quos vere hostes iudicabant, sibi bella indici, & ab eis indicta geri, statutum esse, vt homines & res a Romanis per hostes bello captae hostium efficerentur: vere, & statim earum rerum dominium a prioribus dominis ad hostes transiret, quemadmodum & idem erat in rebus, & personis per eosdem Romanos captis ab hostibus. Quod satis manifestum erit si diligenter responsa Iurisconsultorum de captiuis examinemus. Imo & Romani hoc ipsum ius captiuitatis, & postliminij obseruare constituerunt, cum his, qui nec latrones, nec piratae, nec hostes publici essent, modo cum eis nullam amicitiam, nullum hospitij ius contraxissent, qua de re est text. elegans in l. 5. §. in pace. ff. de captiuis. in pace, inquit Pomponius, quoque postliminium datum est. Nam si cum gente aliqua nec amicitiam, nec foedus amicitiae causa factum habemus, hi hostes quidem non sunt, quod autem ex nostro ad eos peruenit, illorum fit: & liber homo noster ab eis captus, fit seruus eorum. Idemque est, si ab illis ad nos aliquid perueniat. Hoc quoque igitur casu postliminium datum est. Haec Iurisconsultus. At hae leges apud Christiani orbis principes probatae quidem sunt, & stabilitae, quo ad res bello iusto captas, nec possumus qui Christianam religionem profitemur inficias ire, quin res bello captae per hostem inique & tyrannice bellum indicentem, minime a veris dominis, qui eas iure possidebant, ad hostes iure transferantur, nec lege diuina nec humana in hostium verum dominium transierunt. Omnium etenim consensu receptum est, capta in bello effici capientium, modo id bellum iustum sit. vnde licet in bello per Christianos principes secum inito ob presumptam bonam hostium fidem, leges Romanorum sint seruandae, quo ad opinionem, tamen ex hoc non arbitror in animae iudicio, res captas in bello, quod hostes sciunt iniuste indictum esse, & mala fide geri, ad eorum dominium pertinere. Nihilominus tamen mihi iure Romanorum magis probatur Angeli distinctio in hunc sane sensum, vt res a Romanis virtute bellica quaesitae, etsi ab hostibus iterum captae fuerint, rursusque a Romanis militibus e potestate hostium, etiam ex interuallo ablatae sint, priori domino sint omnino restituendae, iuxta l. si quid bello. ff. de capti. atque ea ratione non temere praedicta l. ab hostibus in seruis, qui virtute bellica quaesiti sunt, loquitur, eleganter adijciens horum, quae bellico labore quaesita sunt, militem Romanum defensorem esse, non dominum. Nec ad has Romanorum leges quidquam refert Francisci Repensis distinctio, cum hae decisiones de militibus tractent stipendio publico militantibus. In his etenim militibus, qui non habent publica stipendia, vel non tenentur ex publico stipendio eos defendere, a quibus hostes res acceperunt, opinor adhuc locum esse Angeli distinctioni, & Iurisconsulti responso in d. l. si quid bello. quod si non hostes, sed latrones, aut piratae in hac specie res habuerint, & ab his fuerint virtute bellica per milites non habentes stipendia publica, ablatae, tunc fortassis, cum res hostium aut capientium factae non sint, priori domino erunt restituendae, modo his militibus iustam soluerit laboris, & expensarum mercedem. Postremo, vt legem Partitarum examinemus, quae non tantum de hostibus, sed & de piratis, & latronibus publicis, quibus cum non est, nec esse potest bellum illud, quod veteres Romani iustum & publicum esse censebant, adnotandum erit, potuisse constitutionem illam statuere, non quod res illae factae fuerint piratarum, postquam hi in tuto eas habuerint, sed quod demum captae virtute bellica e potestate piratarum, fiant capientium, ob exercendos militum animos ad piratarum seu hostium publicorum punitionem, & persequutionem. Et licet Regia Partitarum lex admittere debeat iuris Caesarei interpretationem de rebus, quae ius habent postliminij, iuxta l. si quid bello, & l. 2. ff. de cap. & fortassis non procedat in militibus habentibus publica stipendia ad defensionem prouinciae, & prouincialium, tamen lege belli, quae probanda quidem erit, si qua est, poterit ea constitutio indistincte seruari absque vlla iuris Romani & Ciuilis interpretatione. Quamobrem in his controuersijs diffiniendis, oportet viros rei militaris peritos, quique satis leges, & iura belli cognouerint, semper consulere: atque ita erit hic tractatus de rebus bello acquisitis in foro exteriori & interiori expendendus. qua de re aliqua tractat praeter alios Thomas Grammaticus, in decisionibus Neapol. q. 71. Haec quidem longius, fateor, possent ac diligentius, maturiusque tractari, nos tamen vt tractatui de restitutione eorum, quae inique quaesita fuere, seruiremus, haec lectori breuiter exposuimus. # 12 SVMMARIVM. -  1 Consilium vel auxilium quando ad restitutionem obliget in conscientiae iudicio. -  2 Causa sine qua non, qualiter intelligenda sit, quo ad restitutionis tractatum. -  3 Pluribus simul committentibus furtum, vel rapinam, an quilibet teneatur insolidum ad restitutionem. -  4 Pluribus committentibus furtum, si vnus eorum restituerit solidum, an caeteri teneantur huic pro aequis portionibus satisfacere. §. DVODECIMVS. HActenus visum est, qua ratione teneatur quis ad restitutionem iure acceptionis iniquae, cuius tamen acceptionis iniquae causa solet non tantum tribui ipsi accipienti, sed & alijs, qui ei consilium, auxilium, vel fauorem dedere, vt inique acciperet rem alienam, damnumúe alteri intulerit. de his oportune quaeritur, an teneantur ad restitutionem? sit igitur conclusio hac in re satis iuribus & rationibus probata. Tenetur [art. 1] ad restitutionem non tantum is, qui inique accepit, damnumúe alteri intulerit, sed & is qui consilio, ope, auxilio, vel receptatione dedit acceptioni causam efficientem, quae ipsam iniustam acceptionem efficiat. Hanc sententiam eleganter tradit diuus Thomas 2. 2. quaestione 52. art. 7. quem Theologi passim sequuntur, praesertim Caiet. inibi Florent. 2. part. tit. 2. cap. 2. §. 4. Adrian. in 4. sentent. tractatu de poenitentia, & restitutione. cap. secundo dubitatur. Ioan. Maior. in 4. distinct. 15. quaestione 26. Syluest. in verbo, restitutio. 3. §. 6. Ioan. a Medina. de restitutione. quaestione 7. & 8. & probatur ea ratione, quod qui causam damni dat, damnum dedisse videtur. cap. vltim. de iniur. cap. suscepimus. & cap. de caetero. de homicid. l. nihil interest. ff. de Sicarijs. vbi Bartol. & Doct. quod & alibi sepissime pro iuris regula traditur. Sed & in specie huic conclusioni accedit communis iuris vtriusque doctrina, qua obseruatum passim est, consulentem ex consilio teneri ad eandem poenam, quam delinquens pati debet, si alioqui non facturo consilium dederit, cap. nuper. de sentent. excommunicatio. vbi gloss. text. in l. 1. §. persuadere. ff. de seruo corrupt. capit. sicut dignum. §. qui vero. de homicidio. & glossa inibi. cui similis in §. ope. Instit. de obligat. quae ex delict. nas. quam dixit solennem esse Iason. in §. actiones. numer. 3. de actio. tradunt Bart. in l. saepe. ff. de verbor. signif. Panor mit. & ibi late Dec. in capit. 1. de offic. delegat. idem Dec. in l. consilij. ff. de regulis iur. Francus in regul. nullus. de regulis iur. in 6. Felin. in dicto §. qui vero. pulcher text. in l. non solum. §. si mandato. verb. Attilicinus. ff. de iniurijs. igitur si quis alioqui non facturo consulat, vel iniquam rei alienae acceptionem, vel dationem damni, ad restitutionem tenebitur. Qua in re quo ad restitutionem potissimum est obseruandum, an consilium mouerit vel induxerit alterum ad delictum. Hoc item probatur ex alia iuris Pontificij & Caesarei interpretum traditione, quae dictat, dantem auxilium vel opem delicto & delinquenti, puniendum fore eadem poena, qua ipse delinquens, quando ope vel auxilio causam dedit homicidio propinquam, & cooperatus est in delicto, quod colligitur ex l. vnica. C. de raptu virg. & in capit. felicis. vbi glo. in verbo, simplici fauore. de poenis. in 6. tex. in l. item Mela. §. si alius. ff. ad legem Aquil. l. 10. titul. 8. part. 7. gloss. in l. nihil interest. ff. de Sicar. text. in dicto capit. sicut dignum. §. qui vero. & §. illi etiam. vbi Felin. & Socin. consil. 188. volum. 1. col. 4. Abb. & Dec. in dicto cap. 1. de offic. deleg. Hippo. in l. si in rixa. ff. de Sicarijs. num. 34. Salic. in dicta l. vnica. folio vltim. tradit Parisius consil. 152. & 114. num. 20. lib. 4. Nec temere in hac conclusione causam efficientem requiro ad restitutionem, consilium scilicet quod moueat, vel auxilium quod cooperetur iniquae acceptioni, sed vt effugerem Paludani sententiam, qui in 4. sentent. distinct. 15. quaest. 11. colum. 4. existimat, fore necessariam ad restitutionis obligationem, [art. 2] causam, sine qua non contingeret acceptio iniqua: quasi velit non esse restitutioni obnoxium, qui dederit causam acceptioni iniustae, quae nihilominus eo non dante causam, contigerat omnino. cui & quidem alij accessere, quos tamen huius opinionis auctores minime nominauerim, quippe qui videam eos diui Thomae resolutionem probare, quae recte & sincere intellecta nequaquam iuuat Paludani sententiam, sicuti eruditissime ostendit Caieta. in dicto artic. 7. & constat apertissime: nam si quis damnum alteri dederit, tenetur procul dubio ad restitutionem & reparationem damni dati, etiam si eo non dante damnum illud nihilominus alij dedissent. quod Caietan. expressim probat: idemque sensere Thomas & alij, paulo ante nominatim citati. Quid enim refert quod me non occidente Titium, alter foret eum occisurus, si ipse eum non occiderim? profecto parum. siquidem alter, qui Titium foret occisurus, si illum occidisset, puniendus esset, atque ita ego eodem modo puniendus ero: atque ita video hanc nostram sententiam probari a Dominic. Soto, lib. 4. de iustit. & iure. quaest. 7. articul. 3. Hinc patet quo in sensu sit accipienda in hac quaestione causa, sine qua non contingeret acceptio iniqua: ea etenim est intelligenda, quando causa mouet ad agendum actum, & in eo quidem agit ita, vt ipsa sola sit causa actus, nullo alio accedente: vnde consulens rapinam alias non rapturo, tenetur quidem insolidum, etiam si eo non consulente, non deessent, qui idem ei consuluissent, ac tandem rapina contingeret, cum satis sit, eam rapinam contigisse, causa consilij dati, quae causa mouit ad rapinam, & sic egit in eo rapinae actu, vt sufficiens causa rapinae per cooperationem. Secundo ex his erit adnotandum, quod plures dantes causam damno, aut receptioni iniquae, quia simul concurrunt in ea causa, tenentur insolidum, etiam si vno eorum deficiente, nihilominus damnum datum fuisset. Nec enim magis potest dici vnus eorum causa damni, quam alter, eritque huius illationis exemplum in pluribus simul consulentibus rapinam alioqui non rapturo, quorum quilibet consilio mouisset raptorem ad delictum rapinae, quod quotidie poterit euenire in plerisque etiam ciuilibus negotijs. Tertio constat, pluribus concurrentibus simul in actione damni vno eorum consilio, teneri quemlibet insolidum, licet vno eorum non tenente nihilominus damnum datum fuisset. Quod in pluribus militibus contingit, quorum quilibet tenetur insolidum ad restitutionem eorum, quae in bello iniusto capta fuerint, etiam si vno eorum non eunte in praelium, foret per alios damnum illatum: ita sane Caieta. explicat, idemque Adrian. & Medina verum esse censent, quibus suffragatur glo. in l. si in rixa. ff. de Sicarijs. ad finem. Illud tamen pretermittendum non est, quod si res ipsa furto, rapinaúe ablata, [art. 3] ad eius restitutionem ex pluribus tenetur quilibet insolidum: si penes vnum, ille tenebitur insolidum in foro conscientiae, & iudiciali, non tantum ratione iniquae acceptionis, sed & ratione rei alienae per eum possessae. l. si plures. ff. de vi & vi arma. l. 3. §. haeres. ff. commod. notat Bartol. communiter receptus in l. 4. §. Cato. 2. col. ff. de verbor. obligat. Et tamen in hac specie in vtroque foro quilibet sociorum insolidum tenebitur rem furto, aut rapina occupatam restituere. l. vulgaris. §. duo. ff. de furtis. & expressim quo ad forum, & animae iudicium, hoc ipsum responderunt Adrianus in dict. capit. 2. idem dubitatur. Florent. d. §. 4. & 2. part. tit. 1. cap. 12. §. 12. Maior. in d. quaest. 26. & Ioan. a Medina, quaestione 8. de restitutione. quorum opinio communis est secundum Syluestrum, in verbo, restitutio. 3. quaestione. 6. vno tamen horum restituente insolidum, caeteri a restitutione facienda damnum passo liberantur, auctore Thom. 2. 2. q. 62. articul. 7. quod & in foro iudiciali adeo certum est, vt nulla indigeat probatione. Quid si vnus ex pluribus ad damni restitutionem insolidum obligatis restituerit [art. 4] rem integram, an & caeteri eidem teneantur satisfacere? & sane si qui restituit, rem ipsam ablatam insolidum acceperit, nihil tenentur socij criminis eidem reddere. Si vero ad alium ex socijs res ipsa insolidum peruenit, is tenebitur omnino restituenti reddere totum quod restituit. At reliqui socij rapinae, & delicti auctores aeque principales tenebuntur, pro portione damni dati sibi competenti ad restitutionem faciendam ipsi, qui iam restituit, etiam si ad eos nihil peruenit, sicuti deducitur ex Thoma, dicto articulo 7. atque explicat late Ioannes a Medina, in dicta quaestione 7. idem docet Caietanus, dicta quaestione 62. articulo 6. ex quibus & illud constat, quod si ex pluribus vnus sit principalis, qui alios non alioqui facturos induxit, hic tenebitur in animae iudicio restituenti, totum quod restituit ex his, quae ad eum non peruenere, omnino reddere. Addit tamen Caietanus in eo casu, quo plures vno omnium consilio damnum dederint, tunc vno eorum restituente, caeteros pro portione eidem teneri ad restitutionem, vbi omnium consensus, & congregatio causam efficientem dederit damno, ad damnumúe induxerit, cum alioqui quilibet ex eis non foret id facinus absque alijs aggressurus. At si plures in datione damni concurrerint absque eo, quod vnus ab alijs causam mouentem habuerit, etiam si communi consilio, aut simul vt socij facinus fuerint aggressi, licet teneatur quilibet insolidum damnum passo ad restitutionem, non tamen tenebitur nec pro portione ad restitutionem vni ex socijs, qui solidum damnum reddidit, saltem de rigore, quamuis aequum sit omnes pro aequis partibus damnum socio restituenti resarcire. ego tamen hanc Caietani aequitatem ad rigorem referendam esse censeo, & ideo existimo idem ex rigore agendum. Nam ex his pluribus quilibet tenetur insolidum, quia quilibet in ipso actu est eiusdem totius causa, alioqui cum plures in rapinae actu conueniunt, nec tamen horum conuentus est totius damni causa, ex eo quod vno ex eis nolente caeteri nihilominus furtum, aut rapinam committerent, tunc non tenetur quilibet insolidum in conscientiae iudicio, licet in foro iudiciali fortassis aliud obtineat, propter poenam criminis, & ideo ea poenalis lex in animae foro minime est admittenda, atque ita est intelligendum, quod paulo ante adnotauimus, vers. tertio constat. id etenim quod inibi probauimus obtinet, cum ex pluribus simul conuenientibus quilibet est causa totius damni, tametsi aliqui eis non conuenientibus ab alijs damnum datum esset, sicuti docet & intelligit Ioannes a Medina, d. quaestione 7. cauendum tamen est, nam oportet rem istam ita exacte accipere, vt semper in iudicio interiori condemnetur consulens, vel auxilium praestans, vel socius in id damnum, vel damni partem, cuius vere causa fuerit efficiens, vel mouens efficientem. argum. cap. vlt. de iniur. Sic denique ad Caietani quaestionem, quoties ex pluribus in conscientiae iudicio vere tenetur quilibet restituere rem acceptam damnum passo, vel eius partem, si vnus pro alijs soluerit, eidem est ab alijs, quo solutione liberauit facienda pro aequa portione restitutio. Obijcitur tamen his, quae diximus, quod humana lex videtur actionem insolidum semel soluenti negare, ad repetendam a socijs, & participibus criminis partem aliquam eius, quod solui, imo & ad repetendum ab eo, qui princeps fuerit criminis, quique alios minime facturos ad id induxit: hec autem denegatio fit in criminis poenam, & ideo ambiguum est, an in foro animae idem quod in exteriori, quantum ad hanc denegationem sit dicendum, hoc vero examinauimus superius, §. 2. num. 7. & 8. Quarto principaliter infertur, quod consulens rapturo alioqui centum, vt & alia centum rapiat, non tenebitur restituere ducenta, sed centum tantum, secundum Adrianum in dicto capit. secundo dubitatur. sed etsi rapturo alioqui centum consulat quis, vt ducenta rapiat, adhuc ad centum solum, non ad ducenta tenebitur, quemadmodum Ioan. a Medina contra Adrianum adnotauit. Quinto deducitur ex his, falsam esse distinctionem Panormitani, qui post Innocentium in capit. sicut dignum. de homicidijs. numero 15. scribit: Consulentem teneri ad restitutionem totius damni: at praestantem auxilium, teneri tantum ad damni partem, quae eius auxilio processerit. Est etenim haec differentia omnino falsa, siquidem vel consulens, vel auxilium praestans, absque vllo discrimine tenetur ad damnum, cui consilio vel auxilio, causam dederit. Vnde si consilium fuerit causa totius damni, consulens tenebitur ad totum dam[art. 9]num, si pars ad partem: sic & auxilium praestans tenebitur ad totius damni satisfactionem, si causam auxilio dederit toti damno: si vero parti, tantum tenebitur ad damni partem, quod perpendit Ioan. a Medina, dicta quaestione 7. tametsi Syluester in verbo, restitutio. 4. §. 6. parum diligenter hanc differentiam examinauerit. Hactenus de secunda Relectionis parte, a qua tertiam breuiter attingemus, quo perfectior sit restitutionis tractatus. # 3 TERTIAE RELECTIONIS PARS. SVMMARIVM. -  1 Tenetur quis ad restitutionem ratione rei per eum possessae, quia aliena est, licet inique non acceperit. Et quid de fructibus bona fide possessoris perceptis? -  2 Furtiuae rei emptor mala fide, tenetur ad restitutionem eius, si extet: & ea perempta ad aestimationem, etiam si res sit de his, quae functionem cum suo genere recipiunt. -  3 Furtiuae rei emptor bona fide, tenetur ad eius extantis restitutionem, ea vero alienata, ad id in quo factus sit locupletior. -  4 Dubitans rem furtiuam esse, an possit licite eam emere. -  5 Furtiuae rei emptor eo tamen animo, vt eam domino restituat, an possit precium a domino repetere. IN hac denique vltima huius Relectionis parte, secunda regula est exponenda, quae licet a prima plerumque in eius exemplis deducatur, tamen quia rationem distinctam habet, specialem locum exigere videtur: sit ergo regula satis iure probata, tenetur quis ad restitutionem ratione rei, quae aliena est. Nam si quis rem alienam possideat, [art. 1] tenetur eam domino restituere, ex eo solum, quod aliena sit, quamuis nulla praecesserit iniqua acceptio. & tandem si rei alienae possessor sciuerit, eam alienam esse, ex eo quidem iam efficitur malae fidei possessor. l. qui bona fide. & in l. bonae fidei. ff. de acquir. rer. dom. & ideo iam tenetur hic possessor restituere ratione acceptionis iniquae, quae ab eo deducitur, quod cum ratione rei teneretur rem alienam restituere, & non restituit, inique detinet, & illicite rem accepisse videtur. Sed tamen ex regula quaeritur, an is, qui ratione rei tenetur restituere, idem teneatur ad fructuum restitutionem? cui quaestioni ita respondendum esse censeo, vt possessor bonae fidei non aliter teneatur in animae iudicio ad fructuum restitutionem, quam in foro exteriori per humanas leges tenetur. Hae siquidem leges, quae de fructibus restituendis tractauere, quo ad bonae fidei possessorem, iustissimae sunt, eaque ratione & in animae foro erunt omnino seruandae, quod sentiunt Caiet. 2. 2. quaestione 62. art. 6. Syluest. in verbo, restitutio. q. 7. Ioan. Maior. in 4. senten. distinct. 15. q. 26. ad finem. Qui autem fructus a bonae fidei possessore sint restituendi, passim plerisque in locis traditum est, & nos scripsimus lib. 1. Variar. resolut. cap. 3. num. 6. cum sequentib. post Panorm. in c. grauis. de rest. spoliat. Secundo quaeritur de eo, qui rem furto ablatam a fure, vel ab alio habuit, an teneatur eam in iudicio animae domino reddere, etiam non petenti, nec soluenti precium, quod pro ea furi, vel alteri datum fuerit? qua de re sit prima conclusio. Qui certo sciens rem furtiuam esse, eam emerit, alióue titulo habuerit, tenetur [art. 2] ad eius restitutionem, ea quidem extante: ea vero perempta, ad eius iustam aestimationem. hoc probatur in l. eos. C. de furtis. in l. seruus. ff. de cond. in d. c. qui cum fure. de furtis. vbi Docto. optimus text. in l. 6. tit. 13. lib. 4. Fori. late Ioan. Lup. in rub. de donat. §. 65. nume. 53. ratione autem constat haec conclusio, quia is malam fidem habet, ac particeps est furti, & sic acceptionis iniquae, sicuti in praecitatis locis expressim constat, notatque diuus Thomas 2. 2. quaestione 62 artic. 7. Caeterum Ioan. a Medina, de restitut. q. 10. fere ad finem, hanc opinionem veram esse censet in his rebus, quae vsu non consumuntur, nec recipiunt functionem cum genere suo. Nam in his, quae vsu consumuntur, ac functionem recipiunt, recipiens a fure scienter rem furto ablatam, non tenetur ad eius restitutionem in iudicio animae, nisi fur ex hac receptione efficiatur impotens, & minus idoneus ad restitutionem. quasi recipiens scienter a fure rem furto ablatam quocunque titulo, si ea res sit de his, quae vsu consumuntur, & recipiunt functionem cum genere suo, nec per hoc fur maneat impotens ad solutionem, non teneatur ad restitutionem, quia non recipit a fure rem alienam, cum in ipsum accipientem fiat eius rei translatio domini, quo fit vt hic nec teneatur ratione rei, quod aliena sit, nec ratione acceptionis iniquae, quia haec acceptio iniusta non est, nisi quatenus damnum infert priori domino, quo ad restitutionem & satisfactionem. ego sane scio a Iurisconsulto in l. 2. §. 1. ff. si certum petatur. vbi mutui dationem expendit, scriptum esse, res quasdam eam conditionem & legem habere, quod functionem recipiant. Que quidem sententia varie ab interpretibus intelligitur, sed tamen res dicuntur recipere functionem in genere suo, per solutionem magis quam in specie, quae propter naturae, vel artis similitudinem recipiunt promiscuum vsum, ita, vt vna possit vice alterius fungi, sicuti frumentum cum frumento, vinum cum vino, oleum cum oleo, & his similia. vel plane res dicuntur functionem recipere suo genere, quae formalem & substantialem habent aequipollentiam, ita quidem vt vna res fungatur vice alterius vniformiter, & substantialiter, sic quod non eadem res certa in indiuidua specie reddenda necessario sit: sed eadem res, & certa, secundum veram & realem substantiam genere, & qualitate solui possit, quemadmodum post alios explicat Carolus Molineus de contractib. nume. 17. Hinc vero non sequitur verum esse quod Ioan. a Medina scripsit: imo ea opinio falsa omnino est, Quia hic recipiens pecuniam (sit etenim de ea exemplum) furto ablatam, tenetur ratione rei, quae aliena est, quocunque tempore sciat eam furto ablatam fuisse, ad eius restitutionem. Nam etsi fur pecuniam accipienti tradiderit ea quidem traditione, & consumptione furis, non transfertur pecuniae dominium in accipientem: nec a priori domino discedit. textus insignis, quem itá omnium consensus interpretatur in l. rogasti. §. vlt. ff. si cert. peta. quo in loco apertissimi iuris est, in his rebus que functionem recipiunt, consumptionem transferre dominium earum, cum facta fuerit bona fide, alioqui si mala fide facta sit, posse rem apud quemcunque extantem a domino vendicari: item, & contra dolo consumentem dominus agit actione ad exhibendum, quae dominium agentis praemittit, & realis est. Sic denique Bart. & Doct. Iurisconsulti responsum interpretantur. idem probatur in l. nam & si fur. ff. eod. vbi constat, tunc demum pecuniam furto ablatam effici recipientis a fure, cum eam is bona fide consumpserit. At si recipiens a fure pecuniam furto ablatam, adhuc, & si bona fide recipiat, pecuniam alienam recipit, profecto nullo iure probari potest, quod is ratione rei, quae aliena est, non teneatur ad restitutionem: imo tenebitur plane pecuniam illam extantem domino restituere, & ea consumpta mala fide, ad eius restitutionem: quanto fortius tenebitur is, qui ab initio sciens pecuniam furto ablatam fuisse, eam receperit? Sed & ratione iniquae acceptionis, & hic tenebitur: quippe qui nummos alienos, atque ita rem alienam, inuito domino contrectauerit, ideoque furtum commiserit. l. qui vas. §. si ego tibi. ff. de furtis. quae probat, contrectantem mala fide rem alienam furtum committere, etiamsi eam furto non habuerit: cui decisioni maxime locus est, vbi qui contrectat, scit rem illam furto, aut rapina, habitam fuisse, quo fit, vt non admodum vera sit Ioannis a Medina hac in re sententia, cui obstat text. satis singularis in dicta l. Rogasti. §. vltim. Atque inde sequitur praemissae conclusionis extensio, quae eam recipiendam esse dictat, non tantum in rebus, quae vsu non consumuntur, nec cum genere functionem recipiunt, sed & in his, quae ad mutui rationem pertinent, & functionem cum suo genere recipiunt. Hinc etiam patet, comedentem simul cum fure res furto ablatas, scientem quidem & mala fide, teneri in animo iudicio ad aestimationem illius partis, quam comedit, non insolidum: quia criminis particeps non fuit, tametsi in foro iudiciali is condemnabitur insolidum in poenam illius criminis, quod commisit ex illa furis in re furtiua societate. l. eos. C. de furtis. Secunda conclusio. Qui rem furto ablatam, [art. [3]] bona fide quocunque titulo habuerit, tenetur quidem ratione rei, eam extantem domino restituere: ea vero bona fide consumpta, in id tantum, in quo factus fuerit locupletior. Haec palam deducitur ab hac secunda regula, quam modo constituimus, & rationibus satis frequentissimo Theologorum & Canonistarum consensu probata extat. Ab ea primum deducitur, ea re bona fide consumpta in cibum, aliumque vsum necessarium consumentis, teneri eundem ad restitutionem eius pecuniae, quam ex proprio patrimonio in eum vsum consumpsisset verosimiliter: nam in ea quantitate factus locupletior, quod Caietan. expressim respondet in 2. 2. quaest. 62. articul. 6. Secundo, ab eadem conclusione probatur emptorem rei furtiuae, etiamsi bona fide emerit, in foro iudiciali condemnandum esse ad rei extantis restitutionem, nec a domino fore precium ei reddendum. l. inciuilem. C. de furtis. l. si mancipium. C. de rei vendi. l. si debitor. ff. quae in fraudem credit. idem & in conscientiae foro seruandum erit eadem ratione: sicuti in specie adnotarunt Caieta. ex Thoma in d. artic. 6. Ioan. Maior in 4. sent. distin. 15. q. 26. ad finem. Syluest. in verb. restitutio. 3. q. 7. Ioan. a Medina de contract. quaest. 10. Tertio patet emptorem rei furtiuae, etiam si bona fide emerit, cum scierit rem alienam esse, non posse furi venditori eam restituere, vt ab eo precium consequatur, si probabilis sit coniectura, quod fur eandem rem domino minime restituet, quod Ioan. a Medina probat d. q. 10. licet Alex. de Hales, cui subscripsere Angel. in verb. restitutio. 1. nu. 1. & Syluest. in verbo, restitutio. 3. q. 6. contrarium responderit. cuius quidem opinio admitti poterit, cum verisimilis sit coniectura, quod fur rem domino restituet, vel emptor eum ad id agendum induxerit, aut tandem modum adhibeat, quo tuto res vero domino reddatur. Quarto hinc procedit, quod emptor rei furtiuae, re quidem per eum alienata eo tempore, quo bonam fidem habuit, non tenebitur ad rei aestimationem, sed tantum ad id, quod e re ipsa ad eum peruenerit, ita, vt factus sit locupletior. l. nam & hoc natura. ff. de condi. indeb. l. si me & Titium. ff. si cert. pet. vnde si rem ipsam alienauerit pro eodem precio, quod ipse furi dederat, in nihilum tenebitur. precium etenim istud furtiuum non est. l. Qui vas in fide. ff. de furtis. quod si eam rem pluris, quam emerit, vendiderit, tenebitur ad restitutionem partis eius quae excedit precium ab eo furi datum. Sic si non emptionis titulo, sed donationis rem furtiuam quis a fure habuerit, eamque vendiderit, precium acceptum tenebitur domino reddere. l. si rem. ff. de peti. haered. quam distinctionem & in conscientiae foro recipiendam esse censent Caiet. Syluest. Maior. & Medina in praecitatis locis. Quid autem de eo, qui dubitat rem sibi donationis, vel venditionis titulo oblatam, [art. 4] furtiuam esse, an poterit is iure eam accipere? & quidem non semper qui dubitat rem ab eo possessam alienam esse, tenetur statim restituere. quia & si dubius sit rem illam propriam esse, vel alienam: certus tamen est, nec dubitat se non esse obligatum ad restitutionem eiusdem rei: atque ideo non habet dubium practicum, licet habeat dubium speculatiuum: quod alibi tractabitur. poterit denique qui dubitat rem furtiuam esse, eam accipere titulo emptionis, aut donationis: modo habeat animum restituendi eam vero domino, quoties eam esse alienam compertum fuerit. itaque rem hanc ratione huius dubij bona fide quaesitam, & praemissa diligenti inquisitione, an furtiua sit: poterit is alteri vendere, aut donare, modo emptorem & donatorem admoneat huius dubij, quodipse habeat: alioqui si non admonuerit, tenebitur ad damnum, quod ex hac emptione, aut donatione emptori vel donatori venerit: cum fraude videatur vitium rei tacuisse. Haec Ioan. a Medina d. q. 10. ad exemplum eorum, quae in materia de euictionibus passim traduntur a iuris vtriusque professoribus. Illud vero adnotandum erit, quod qui dubitat rem esse furtiuam, poterit eam emere, vt dixi: modo non sit dubius, an licite possit eam emere absque peccati culpa. Nam si de hoc dubitaret, ageret profecto contra dubium practicum, & sic contra conscientiam: atque ideo peccati culpam dubio procul contraheret. Caeterum, si quis certo sciens rem furtiuam esse, [art. 5] eam emerit dato modico precio, eo quidem animo, vt rem ita acquisitam vero domino restituat, qui alioqui eam habere non posset, aut saltem probabili coniectura minime ea assequuturus foret: quasi re domini vtiliter gesta, precium petere poterit a domino, cui res ipsa restituenda est, non tantum in foro interiori, sed & exteriori, secundum Hostiens. tit. de poenit. versi. quid de praedam ementibus. Angel. in verb. restitutio. 1. num. 5. Ioan. Maior. in 4. senten. dist. 15. q. 26. ad fin. Syluest. in verb. restitu. 3. q. 7. Anchar. in huius regulae commentarijs, colum. 13. Caepolam cautela 10. & Ioan. Lup. in Rubr. de donatio. §. 65. numer. 57. optimus textus, quem Gratianus diuo Ambrosio tribuit, in c. rapinam. 14. quaest. 5. Rapinam, inquit, emere non licet, nisi ea intentione, vt cui est ablata, restituatur: ex quo patet licere, aut laudandum esse, quod quis rem furtiuam a fure emat, vt ea domino restituatur, cum alioqui fortassis fur cum re longe fugeret, nec dominus eam habere posset, re igitur vtiliter gesta, iniquum erit quod emptor precium amittat, domino rem ipsam euincente. Bald. vero, & Paul. Castrens. in l. 1. ff. de negotijs gestis. in ea sunt sententia, vt opinentur, ementem rem furtiuam, vt eam domino restituat, non peccare: sed tamen non habere eum actionem negotiorum gestorum ad precium contra dominum, nisi dominus ratam habuerit emptionem, quia negotium istud pertinet ad dominum non re ipsa, nec ipso gestu, sed tantum ratihabitione. Mihi profecto non displicet haec sententia, praesertim, quod in foro iudiciali difficilime probabitur hic animus emptoris: & tamen admitterem in vtroque foro priorem Hostiens. opinionem, si de hoc animo constaret, & emptio cederet in domini vtilitatem, ex eo, quod precium datum fuisset modicum, essetque probabilis coniectura, quod dominus rem istam nusquam habuisset, nisi emptor eam a fure emisset. His etenim consideratis etiam iudex in foro exteriori dominum ad precium condem nabit: siquidem negari non possit, emptionem istam factam fuisse in eius vtilitatem: & ideo negotium reipsa ad illud pertinet, ac tenetur negotiorum gestorum actione precium emptori reddere, iuxta Hostiensis opinionem, que magis communis est. # 1 SVMMARIVM. -  1 Restitutio rei inuentae fieri debet, alioqui vel rapina, vel furtum committitur. -  2 Restitutio rei inuentae domino fieri debet, vel pauperibus, si dominus facta diligenti inquisitione adhuc incertus sit. -  3 Res incertae an sint pauperibus restituendae: & an possit per principem summum debitor ab earum restitutione liberari? -  4 Jntellectus Authen. omnes peregrini. C. communia de success. & nu. praecedenti. -  5 Examinatur iustitia regiarum constitutionum, quae de rebus inuentis tractauerunt. §. PRIMVS. HVIC secundae regule opportune congruit quaestio de rebus inuentis: qua quidem ratione debeant restitui. Est etenim celebratissimus diui Augustini locus sermone 19. de verbis Apostoli: apud Gratianum item 14. quaestione quinta. cap. si quid inuenisti. quo manifeste assertum est, eum qui aliquid inuenerit, [art. 1] nec tamen restituerit, rapinam commisisse, ea namque auctoritate probatur, rem inuentam esse sub peccati mortalis culpa restituendam: & quod grauius est, rapinae crimen contrahere, qui rem inuentam non restituerit. inquit enim Augustinus, si quid inuenisti, & non reddidisti, rapuisti. sed tamen hac in specie non est propria, & vera rapina: sicuti ostendimus secunda huius relectionis parte, §. 1. numer. 2. vbi rapuisti, exposuimus, id est, illicite accepisti, ea vero illicita acceptio rapina non est, licet sit rapine similis. quod probat text. in capitulo, multi. 14. quaestione 5. quem Gratianus tribuere videtur diuo Hieronymo super Leuiticum, cum sit potius Origenis Homelia 4. ad caput sextum Leuitici. Nam & qui rem inuentam detinet, nec domino reddit, furtum committit. l. falsus. §. qui alienum. ff. de furtis. quod verum est, vbi inuentor rem illam acceperit animo lucrandi sibi, vel quando sciens alienam esse, eam retinet, vel negat, aut ea vtitur. l. inficiendo. ff. de furtis. tradit Iason in l. rem quae nobis. colum. 3. ff. de adquiren. posses. & Chassanae. in consuetudine Burgund. Rubric. 1. §. 3. colum. 2. sed & praeter haec potissimum obseruandum est, tunc rem inuentam restituendam fore, cum ea res eius conditionis sit, quae verisimiliter antea fuerit alicuius: quod si res inuenta sit talis, quae ex probabili coniectura antea nullius fuerit, adquiritur inuenienti, nec est alteri restituenda. §. item lapilli. Institut. de rerum diuision. Thomas docet, & inibi Caietanus dicto articulo quinto. Florentinus 2. parte, titulo prim. capit. 15. §. 2. igitur ex his apparet, rem inuentam restituendam omnino esse, nec posse ab eo, qui eam inuenit, iuste retineri. Verum si contingat, premissa diligenti inquisitione, minime compertum esse, quis sit rei inuentae dominus, tunc [art. 2] restituenda erit res pauperibus. c. non sane. 14. quaestione quinta. & in hac specie adnotarunt Thomas 2. 2. quaestione 62. art. quinto. ad tertium. ac post eum Canonistae, quorum opinio communis est, secundum Syluestrum, in verbo, inuentum. cui suffragatur textus singularis in Authentica, omnes peregrini. C. communia de success. & ei consimilis regia constitutio penulti. titul. 1. parte sexta. quibus statutum est, quod bona peregrini morientis absque testamento, per Episcopum in pias distribuantur causas, si haeres legitimus non appareat, vnde consequitur, rem inuentam quae verisimili coniectura fuerit alicuius, nec tamen is certus sit, vt ei restitutio fiat, pauperibus, vel in pias causas distribuendam esse, non me latet viros alioqui diuini, & humani iuris peritissimos, aduersus hanc vulgo receptam opinionem, quandoque disputasse, & denique existimasse, Iuri communi seclusis prouinciarum & regnorum legibus, & consuetudinibus, posse rem inuentam iuste retineri ab inuentore, qui praeuia diligenti inquisitione, non potuit scire, quis sit rei inuente dominus, horum opinioni patrocinatur, quod si quando pauperibus restitutio facienda est, id non Iure naturali, nec diuino, sed humano tantum extat statutum: quemadmodum ratione satis sufficienti probauimus, in secunda huius relectionis parte, numer. 6. Ius vero humanum, quod induxit, restitutionem faciendam esse pauperibus, locum obtinet in his, quae illicite adquisita sunt: sicuti constat ex cap. cum tu. de vsuris. & locis similibus. igitur in hoc casu, quem tractamus, Iure humano hactenus non est praecepta restitutio: siquidem rei alienae inuentor diligenter inquirens, quis sit eiusdem rei dominus, non agit quid illicitum, si eam interim sibi retineat, animo quidem inquirendi dominum, & restituendi ei propriam rem, quod modo diximus: sic denique, nisi Ius humanum aliud statuerit, visum est, non esse necessariam restitutionem rei inuentae pauperibus faciendam, sed posse eam detineri ab inuentore animo sincero, vt eam domino restituat, vtque diligentissime eum inquirat. non obstat textus in dict. Authent. omnes peregrini. Nam in eo casu tractatur de bonis a certo eorum domino relictis intestato decedenti, cuius nullus haeres apparet, ideo nimirum, quod restitutio fiat pauperibus, vel in pias causas bona distribuantur, ad vtilitatem ipsius defuncti. at in praesenti casu agimus de bonis alicuius, quem nescimus, vel viuum vel mortuum esse, vel an habeat certos haeredes. Mihi sane communis sententia placet, quam gloss. in hac regula, & in capit. cum tu. de vsur. & vbique Doctores sequuntur. Nec ad eius defensionem considero ipsorum pauperum fauorem: nam hic minime sufficeret, sed animaduertendum esse censeo, quod vbi compertum sit, aliquam rem non esse possidentis, quia eam illicite acquisiuit, vel quia eam inuenit: & praeterea eam rem dominum, licet incertum, habere, facienda est diligens inquisitio ad inquirendum & sciendum, quis sit eius dominus, cui sit facienda restitutio: quod si ea praemissa is non appareat, tunc Iuris naturalis ratio dictat, rem istam non adquiri possidenti, imo potius expendendam esse in vtilitatem domini, cuius ea presumitur mens, vt si ei non possit propria res restitui, expendatur quidem in eius vtilitatem. Ergo in hac specie, quam tractamus, etenim si Iure humano nihil de pauperibus statuissent, nec de causae piae fauore, naturali quadam ratione idem dicendum esset: quod ipse deduco a verbis diui Thomae in dict. articulo quinto, ad tertium. & hanc esse veram rationem existimo Authentic. omnes peregrini. siquidem inibi agitur de rebus quae certum dominum habuerunt, & quidem nunc habeant, nempe haeredes ipsius defuncti, tametsi ignotum sit, qui sint hi haeredes, ad quos res ab ipso defuncto relictae, pertineant. vnde nulla mihi videtur congrua discriminis ratio inter hunc casum, & eum quem modo de rebus inuentis tractamus: sic tandem opinor, veram esse communem sententiam. Nec diffiteor hanc rationem minime conuenire illis constitutionibus, quibus statutum est, illicite adquisita simul, & illicite data, quae & a dante, & ab adquirente ob criminis detestationem auferentur. at existimo per eas constitutiones in pauperum, & pietatis fauorem statutum esse, quod ea bona pauperibus distribuantur, vel in similem piam causam, potuere enim humanae leges punire dantem, & accipientem: poenam ipsam pauperibus, vel pijs causis erogandam, ac distribuendam fore, simul statuere. Quamobrem obiter hic quaeritur de potestate legis humanae circa hec incerta, & profecto in his incertis [art. 3] quae Iure humano pauperibus, aut operibus pijs distribui iubentur: ex ea causa, quod nec danti sint restituenda, nec accipiens ea possit retinere, ob vtriusque turpitudinem, mihi apertissimi iuris esse videtur, principem summum, cuius legis auctoritate haec pauperibus distribuenda sunt, quae prius, seclusa humana lege, pauperibus non erant debita, posse res istas in alium pium, vel publicum vsum expendere licite ex causa iusta vel lege naturaliter lata, vel speciali dispensatione. Nam Princeps is, qui veluti Reipublicae rector, & administrator, haec pauperibus dari lege iussit, poterit & ab eisdem auferre, in aliamque publicam causam, aut vtilitatem Reipublicae expendere. Et haec sit sufficiens huius conclusionis ratio. Hinc plane deducitur in his quidem rebus incertis, quae hanc legem, & conditionem habent, posse eundem Principem ex causa, per compositionem factam cum debitoribus, eos eximere ab obligatione restituendi pauperibus res incertas: cum hic nihil fiat contra legem diuinam, nec naturalem, sed tantum contra legem humanam, cui princeps derogare potest, in alijs vero rebus incertis, quae dominum iustissimum habent, nec ab eo derelictae sunt, nec lege humana ex eius dominio ablatae: sed tamen quia is dominus ignotus est, nec ei restitutio fieri potest, ratio naturalis dictat, eas res expendendas fore in ipsius domini vtilitatem: nempe, vel pauperibus, vel pijs locis erogandas fore, ob spiritualem ignoti domini salutem, secundum Thomam dicto articulo quinto, ad tertium. tunc sane opinor a summo principe posse libere commutari causam, in quam res istae sint expendendae: modo ea commutatio adhuc fiat in domini ignoti vtilitatem, aut iuxta ipsius voluntatem, ratione quidem aequa praesumptam: non alias. Quid enim obsecro differt, si dominus alicuius rei sit ignotus, an absens, ita, vt ad eum propria res deferri non valeat commode? nihil profecto: cum etsi dominus ignotus sit, tamen manifestum est, rem ipsam dominum habere, cui ob incertitudinem restitui non potest: at res domini absentis eo casu, quo ei restitui non potest, nec verisimiliter speratur huius restitutionis tempus opportunum, non potest, etiam auctoritate principis, in aliam causam expendi, quam que vel sit vtilis absenti, vel conformis eius praesumptae voluntati: sic igitur idem erit in re, quae dominum habet, quamuis ignotum & incertum, quod videtur conueniens menti Thomae, & Caietan. in dicta responsio. ad tertium. ad hunc, ni fallor, modum est intelligenda sententia eorum, qui censent Romanum Pontificem liberam habere potestatem per compositiones, quas vocant, liberandi debitores ab obligatione restituendi res incertas, id est, quarum domini sunt incerti: quam opinionem defendit Ioannes a Medina de restitut. quaestio. 3. causa 11. Non tamen inficior aliam esse rationem habendam, circa intellectum Authent. omnes peregrini. Nam mortuo rerum domino [art. 4] ab intestato, cum is non exposuerit propriam voluntatem ad hoc, vt res post eius mortem distribuerentur, manet penes leges humanas libera disponendi facultas: & sicut humana lex potuit cognatos proximiores ad hereditatem intestati vocare, ita potest vxorem eiusdem, aut Principem, aut pauperes, aliámue pietatis causam, quod nemo doctus negabit. siquidem haec successio intestatorum, Iuris ciuilis libero arbitrio relicta est. & ideo poterit princeps ad bona intestati peregrini post eius mortem, vocare fiscum ipsum, vel principem. Imo ex causa poterit in his successionibus princeps statuere, quod peregrini testari non valeant, in fauorem item peregrinorum, aut alienigenarum, quos lex ciuilis potest efficere incapaces successionis, quo ad bona, quae defunctus in ea prouincia adquisierit, & ea regi deferre, quod apud Gallos ita statutum est: sicuti testantur Gulielm. Benedict. in capitulo, Raynutius in verbo, & vxorem nomine Adelasiam. nume. 142. de testam. Boerius in consuet. Bituricensibus, Rub. de testam. §. vlt. & Rebuffus in prooemio ad leges regias. glos. 5. nu. 82. Ex praenotatis examinande sunt quo ad animae iudicium regiae constitutiones, [art. 5] quae de rebus inuentis tractauerunt. Haec bona vulgo appellantur monstrenca Hispano sermone, Graeco vero dicuntur ἀδέσποτα, auctore Strabone lib. 17. vbi de Aegypto agens scribit, haec bona ad fiscum publicum, & Caesaris deferri. cuius meminit & Budaeus lib. 3. de Asse. Est etenim apud nos regia l. 1. titu. 12. lib. 6. ordinat. qua cautum est, quod inueniens rem aliquam, quae prius alicuius fuerit, eam tradat iudici, vel illi, cui consuetudine aut principis priuilegio, ius competit recipiendi, & seruandi haec bona, quae incertum dominum habent: qui tandem rem illam recipiens, quolibet mense, ipso die nundinarum, in loco vbi fuit inuenta, publice dominum requirat per praeconem, vsque ad annum & duos menses, vt si hoc tempore dominus rei certus sit, remque ipsam petierit, eisdem restituatur, alioqui eam vt propriam obtineat, qui eam recepit, dominiumque eius acquirat is, vel Princeps, vel Dux, Marchio, aut Comes, cui ius sit hanc rem acquirendi, propter domini incertitudinem. idem senserat l. 2. titul. 13. libro 4. fori. estque similis fere consuetudo apud Burgundos, vti refert, & explicat Chassanae. Rubric. prima. §. primo, & sequenti. item & apud Aurelianenses titul. de fugitiuis & errantibus, vt statuitur, aut potius consuetudine inductum extat, quod dominus rei inuentae, possit rem propriam petere etiam post dicta praeconia, & menses supradictos, modo nondum sit sententia iudicis lata, quae ratione legis, vel consuetudinis rem inuentam Principis, Ducis, & Comitis, aut alterius dominio addixerit. Harum ferme consuetudinum meminit Ioannes Faber, in §. examen. Institu. de rerum diuisione. Sic licet Iure Caesareo statutum sit, res & bona eorum, qui naufragium patiuntur, a nemine occupari posse, nisi eo animo, vt dominis restituantur, non obstante quacunque consuetudine, quae contrarium fieri permittat, Authen. Nauigia. C. de furtis. tamen apud Gallos dominus Prouinciae & territorij, ea bona vti oberrantia, & dominum incertum habentia, occupat, & sibi acquirit, secundum Gulielm. Benedict. in dict. cap. Raynutius. in verb. & vxorem nomine Adelasiam. num. 935. de testam. verum quod ad hanc consuetudinem attinet, ego ingenue fateor me prorsus, iuxta aequitatis & iustitie rectitudinem, non percipere qua ratione possit ea consuetudo defendi. Nam iniquam esse non dubito, nec video, qua ex causa dubitari possit. Quid enim obsecro naufragus miser fecit, vt dignus sit amissione rerum, quae ad ipsum lege naturae pertinent? quid item principem Christianissimum mouere potest, vt tam impiam, & crudelem consuetudinem probauerit, aut eam a iudicijs seruari permiserit? vnde Petrus Rebuffus in prooemio ad leges Regias gloss. quinta, numer. 74. scribit, non esse in conscientiae foro tutos dominos haec bona occupantes, plusquam timendum esse Deum, vt vere a Catholicis plus tinendus est, ad praeceptorum diuinorum obseruationem, quam humani legislatoris rigorem, & quidem iniquum. De legibus vero huius regni solet etiam dubitari, an & hae tutum reddant in conscientiae iudicio eum, cui haec bona fuerint addicta, ita quidem, vt vere dominus effectus sit rei inuentae, nec teneatur priori domino eam reddere, i is postmodum eam petierit? Et quidem lex humana potest a priuatis rerum dominia tollere varijs ex causis, vel in poenas criminis commissi, vel ad ipsius Reipublicae vtilitatem, vel ratione legitimae vsucapionis, aut quia res a dominis habentur pro derelictis, & ea ex causa potest lex earum dominium libere alteri dare. Sed in hisce rebus inuentis nulla harum rationum constitui potest ad priuationen dominij: igitur non satis aeque legibus definitum est, quod haec bona alicui adiudicentur domino inuito, nec expendantur in eius vtilitatem, aut in eam causam, quae eius praesumpto consensui conueniat, sicuti modo ex diuo Thoma extitit adnotatum. consequens patet, antecedens vero probatur: quia crimen hic nullum contingit, nec a domino rerum commissum est, Reipublicae item vtilitas non pertinet magis ad has res inuentas, quam ad eas, quae certum dominum habent. Nec sufficit vtilitas Reipublicae ad priuationem priuati domini, nisi & eius aestimatio priuata reddatur. l. venditor. §. si constat. ff. commu. praedior. de quo & nos egimus lib. 3. Variarum resolutionum, cap. 14. vsucapionis autem ius dubio procul aequissimum est, ne dominia rerum incerta sint. l. 1. ff. de vsucapio. tamen exigit ex rectitudine iustitiae, quod vsucapiens bonam fidem habeat, & existimet rem ad eum pertinere: haec autem existimatio in hac specie omnino deficit: vnde sufficiens non est vsucapionis causa. postremo autem quod de derelictis diximus, facilime refellitur, cum nihil hic minus congruat. etenim dominus rei inuentae si posset eam repetere, & habere, maximo cum gaudio eam sibi potius vendicaret, quam pro derelicta relinqueret, atque ita praesumendum est, nisi res sit adeo modici valoris, vt derelictae rei praesumptio vsucapi possit. Sic denique video iustius esse, quod hae res inuentae, & quae certum dominum prius habuerunt, modo vero incertum habent, in vtilitatem domini, aut in eam causam, quae eius sit verisimilis consensui, expendantur, quam quod alicuius dominio adiudicentur, domino priori inuito: sicuti diuus Thomas sensit in dict. articu. 6. ad tertium. Quod si velimus adhuc ex rectitudine iustitiae leges Regias defendere, quae fortassis defendi in animae iudicio possunt, modo priori domino rem inuentam repetenti ius reddatur, fiatque etiam post praeconia, & sententia iudicis rei restitutio: est illud potissimum obseruandum, ne vlla fraus fiat per iudicem, aut per eum, cui lege vel consuetudine, vel principis priuilegio, harum rerum custodia tradita, aut delegata est. Nam & de iustitia harum legum dubitauit Chassanae. in consuet. Burgundiae, dict. §. 1. sub Rubric. 1. # 2 SVMMARIVM. -  1 Thesaurus quis proprie, aut vere dicatur? -  2 Thesaurus ad quem pertineat, breui quadam distinctione traditur. -  3 Thesaurus in loco religioso vel sacro inuentus, cuius sit, & inibi conciliantur duo iuris ciuilis contraria responsa. -  4 Regia constitutio de thesauris defenditur, etiam quo ad animae iudicium. §. SECVNDVS. SVPEREST nunc de thesauris agere, an & pecunia ex thesauro habita sit necessario restituenda, & cui, & an efficiatur inuenientis? est etenim thesaurus [art. 1] pecunia ab ignotis dominis supra hominum memoriam reposita. l. num quem nuda. §. thesaurus. ff. de adqui. rer. dom. thesaurus inquit Paulus, est quaedam vetus depositio pecuniae, cuius non extat memoria, vt iam dominum non habeat. sic enim fit eius, qui inuenit, quod non alterius sit. Alioqui si quis aliquid, vel lucri causa, vel metus, vel custodiae condiderit sub terra, non est thesaurus, cuius etiam furtum fit. haec Iuriscons. ideoque haec pecunia dicitur thesaurus, quasi reposita sit ἔισἄυριον, id est, in futurum: sicuti deducit Alciat. lib. 4. de verbo. signif. & libr. 7. Parer. c. 1. atque auctore Iurisconsulto haec pecunia quocunque in loco sit, in nullius bonis est, & ideo capientis, & inuenientis efficitur, naturali quadam ratione, qua ea, que in nullius bonis sunt, vt auis, & fere, capientis fiunt. §. Ferae. Instit. de rer. diuis. His vero de dictionis cognitione praemissis, circa thesauri acquisitionem, sit haec receptissima, simul & probatissima distinctio, vt thesaurus magica inuentus arte, in proprio etiam fundo, sit Caesaris, & fisci. l. vnic. C. de thesauris. lib. 19. l. nemo. C. de malef. & Math. absque arte vero [art. 2] magica inuentus, in proprio agro, totus sit inuentoris, in alieno vero, data tamen opera, totus domino fundi competat: fortuito autem inuentus, pro parte dimidia domino agri, pro alia dimidia inuentori cedat. text. ita communiter intellectus in §. thesauros. Insti. de rer. diuis. idque Adrianus Imperator naturalem rationem sequutus statuit, auctore Spartiano in Adriano Caesare, quod & Iustinia. refert in d. §. thesauros. eandem distinctionem sequuntur glos. Faber, Angel. & Doct. in dict. §. thesauros. & inibi e iunioribus Claudius Cantiuncula, Ferrarius, & Eguinarius Baro. optimus text. & ibi Docto. in l. 3. §. si in locis. ff. de iure fisci. l. si is qui. §. vlt. ff. de adquir. rer. dom. regia l. 44. tit. 28. part. 3. tradunt idem diuus Thomas 2. 2. q. 96. artic. 5. Floren. 2. part. titu. 1. cap. 15. §. 2. Syluest. in verb. inuentum. glos. & Car. a Turre Cremata in c. si quid inuenisti. 14. q. 5. & Chass. in consuet. Burgundiae. Rub. 1. §. 1. num. 7. & sequentibus, a quibus variae hac de re quaestiones traduntur. Potissimum tamen hoc in tractatu dubium est, quónam modo conciliari valeant duo Iuris ciuilis responsa: quae de thesauro inuento in loco religioso, contraria plane responderint. siquidem in l. 3. §. si in locis. ff. de iure fisci. Callistratus scribit, thesaurum inuentum in loco religioso, pro parte dimidia fisco cedere: at Iustinianus in d. §. thesauros. respondit, thesaurum inuentum [art. 3] in loco religioso, fortuito tamen, totum inuentoris esse, idque tribuit Adriano Caesari: cum Spartianus hoc subticuerit. Idem quod respondet Callistratus, probatur in libro Feudorum, in c. 1. quae sint regalia. caeterum Accurs. in d. §. si in locis. & in d. §. thesauros. hanc antinomiam dissoluere conatus, intelligit Iustiniani decisionem, secundum naturalem aequitatem, ex qua ea quae innullius bonis sunt, capientis efficiuntur: Callistrati vero sententiam, secundum rigorem iuris procedere censet, qui hoc in casu preualere debeat aequitati. Ego hanc conciliationem minime probo, quippe qui non esse verisimile censeam Iustinianum in suis illis Institutionibus, quas edidit, vt iuuenes Iuris principia acciperent, falsam vel Iure ciuili iam derogatam sententiam tradidisse: quam ob rem idem Accursius in d. §. si in locis. intellexit text. ibi, quando thesaurus fuit inuentus data opera. §. vero thesauros. vbi inuentio thesauri fortuito contigerit. Et profecto ita verum est, quod Iustiniani locus de thesauro fortuito inuento tractat: sed quod Callistrati responsio sit intelligenda de thesauro data opera inuento, falsum est, praeterquam, quod haec interpretatio maximam diuinationem habeat. Etenim in d. §. si in locis, aequalis decisio ponitur in thesauro inuento in loco sacro, religioso, in praedio publico, in praedio Caesaris patrimoniali, vel fisci: & ideo in omnibus his eadem esse debet determinatio. Et tamen constat thesaurum inuentum in praedio Caesaris patrimoniali, vel fisci, data opera, non pro parte dimidia tantum, sed in totum Caesaris, vel fisci esse, quod & ex ipso Iustiniano apparet, qui semper de thesauris tractat diuidendo, cum is inuentus sit fortuito: quasi, vbi sit inuentus data opera, is omnino, & in totum pertineat ad fundi dominum vnde certissimum hinc esse censeo, non posse Iurisconsulti responsum in d. §. si in locis. intelligi de thesauro inuento data opera, sed necessario procedere in thesauro fortuito inuerto, quod palam est. Tertia igitur ratio ad dissolutionem huius antinomiae, ita constituitur, vt Iustiniani sententia obtineat in thesauro inuento in loco sacro, aut religioso, proprio tamen ipsius inuentoris. licet etenim cuique locum religiosum propria auctoritate facere inferendo mortui corpus. §. religiosum. Instit. derer. diuis. l. cum in diuersis. ff. de relig. & sumpt. funer. sacrum autem priuata autoritate feri non potest, sed necessaria est auctoritas publica. §. sacrae. Instit. de rer. diuis. eademque auctoritate publica licebit priuato illum locum obtinere. Sic denique ob id quod locus ille sacer, vel religiosus paulo ante priuatus fuerat ipsius inuentoris, ab ipsoque possidetur, thesaurus inibi inuentus in totum ei cedit. text. tamen in d. §. si in locis. procedit in loco sacro aut religioso, qui inuentoris non est, nec antea fuerat, nec ab eo detinetur, atque ita Claudius Cantiuncula in d. §. Thesaurus. hanc difficultatem explicat. cui quidem accedendum non est, quia eius interpretatio diuinationem item habet. Et praeterea, quia loca sacra in nullius bonis sunt. §. nullius. Instit. de rer. diuis. religiosa autem secundum veterem Iuris ciuilis significationem, quo ad Ius sepulchri, non quo ad alia, in priuatorum dominio esse videntur. sicuti in d. §. nullius, probatur. vnde parum sufficiens haec ratio est, vt thesaurus in loco sacro, vel religioso inuentus ab eo qui locum religiosum fecit, vel sacrum fieri consensit, in totum adquiratur. deinde apparet, non aliter Iustinianum locum sacrum, vel religiosum accepisse, quam Callistratus acceperit. quo fit, vt satis nodosa sit haec Iuris ciuilis antinomia. Fortassis illud potius, ac congruentius est, quod Iustinianus Caesar a responso Callistrati Iurisconsulti discesserit auctoritate legis ab Adriano latae, atque ideo sententiam Iurisconsulti in d. §. si in locis, sublatam esse, & correctam a Iustiniano in d. §. Thesauros. secundum quem thesaurus inuentus in loco sacro, vel religioso ipsi inuentori queritur, nec eius aliqua pars fisco, aut Reipublicae debetur. quasi haec loca in nullius bonis sint, & Iure publico censeantur, quam interpretationem sensit veram esse Ange. Aret in. in d. §. Thesauros. & probat inibi Eguinarius Baro. His accedit opinio Cyni & Bald. in l. item lapilli. ff. de rer. diuisio. & Chassan. in d. §. 1. qui scribunt, Thesaurum inuentum in loco publico, qui in nullius bonis sit, totum fieri inuenientis, nec eius partem aliquam fisco cedere. ergo eadem ratione thesaurus inuentus in loco sacro, vel religioso, quae quidem loca publica sunt, nulliusque in bonis esse censentur, totus fiet inuenientis. Non obstat quod de praedio fiscali, publico, vel Cesaris scriptum est in d. §. Thesauros. & in d. §. si in locis. quia id intelligendum est non de locis publicis, quae in nullius bonis sunt, vt platea, via publica, sed de locis quae ipsius Reipublicae, Caesaris, fisci, aut ciuitatis ita propria sunt, vt est fundus Titij, nec sunt omnibus communia, in his etenim dimidia pars Thesauri aut fisco, aut Caesari, aut ciuitati Iure dominij debetur, quem sensum probat regia Partitarum l. 44. titu. 24. part. 3. non tamen inficior Doct. sentire contra Baldi opinionem, Thesaurum inuentum in loco publico, qui nullius sit, pro dimidia parte fisco cedere: & id deducere videntur a d. §. si in locis. quo decisum extat thesaurum inuentum in loco religioso, aut sacro pro parte dimidia pertinere ad fiscum: & deinde ab eo quod de thesauro inuento in loco publico, idem ibi & in d. §. Thesauros, statutum est. sed nos de loco religioso Iustiniani sententiam elegimus, de locis autem publicis respondimus, id intelligendum esse in locis publicis, quae Reipublicae sunt Iure dominij specialis, non de locis quae publica, & communia sunt nullius dominio speciali subdita. Sed apud nos, qui loca religiosa, & sacra alia significatione accipimus, & interpretamur, opinor thesaurum in loco religioso, aut sacro inuentum pro ea parte ad ecclesiam eius que praelatum pertinere, pro qua ad priuatum, qui dominus illius loci fuisset, omnino ex legibus deferendus esset, si locus ille non religiosus, sed priuati domini foret: sicuti adnotarunt Angel. in d. §. Thesauros. Ang. & Syluest. in verbo, inuentum. §. 4. contra gl. in c. si quid inuenisti. 14. q. 5. quae etiam hodie in locis religiosis seruandam esse censet Iustiniani decisionem. Postremo, illud est obseruandum lege regia septima, tit. 12. lib. 6. ordina. statutum esse quod thesauri quocunque in loco inuenti fuerint, regi acquirantur, data quinta eorum parte ipsi inuentori. Et licet in vulgatis codicibus [art. 4] quartae partis fiat mentio, in antiquis tamen exemplaribus manu scriptis, quinta tantum pars inuenienti defertur. Sed etsi ea constitutio, vt quidam opinantur, possit iuxta veterem Partitarum legem intelligi, sitque ita intelligenda, vt non de omnibus thesauris quocunque locorum inuentis, sed de ijs tantum, quae Iure aliquo ad regem pertinent, accipienda sit: tamen fere totius orbis consuetudine inductum est, quod thesaurus ad reges, & ad fiscum pertineat: quod praeter alios testantur Palud. in 4. senten. dist. 15. q. 3. art. 5. & Floren. 2. part. titu. 1. c. 15. §. 2. Hanc tamen consuetudinem damnat Syluest. in verb. inuentum. §. 6. dicens eam esse contra naturalem aequitatem, quae dictat, ea quae in nullius bonis sunt, primo occupantis fieri. vnde asseuerat, hanc consuetudinem, legesque humanas illi similes in animae iudicio non obligare. Sed eius sententia falsa est: nam praeter alia, profecto si haec consuetudo in conscientiae iudicio non ligat, nec in exteriori ligabit: siquidem eadem ratio, quae eam iniquam esse probat in foro animae, dictat itidem iniustam esse in foro exteriori. sed consuetudinem istam probandam esse, iusteque induci posse censet Caieta. in d. q. 66. artic. 5. Palud. item & Florent. eiusdem opinionis esse videntur, dum eam referunt, minime improbantes. Ratio autem, qua eam iniquam esse opinatur Syluest. sufficiens non est: etenim ratione naturali ea, quae in nullius bonis sunt, primo occupantis efficiuntur, vt satis constat, non tamen ex hoc tollitur potestas principibus, quibus administratio Reipub. commissa est, quin possint ea, quae in nullius bonis sunt, alicuius priuato dominio applicare, post quam applicationem, qui ea occupauerit, non occupat quae nullius sunt, sed quae Iure humano dominum habent: quod Conrad. tradit in tractat. de contract. part. 1. q. 8. & 9. ac potissime 10. qua ratione thesaurus priusquam inueniatur, poterit per leges humanas alicui applicari, vel insolidum, vel quo ad partem: sicque applicatus dari debet his, quibus lex humana ius sit, & statuit dandum esse. Preterea contra Syluest. vrget ratio satis firma. Nam si ratione naturali thesaurus fit primo occupantis, quia in nullius bonis est, & pro derelicto habetur, eademque ratione censuit Syluest. iniquam esse legem, que thesaurum ad fiscum pertinere statuerit in totum: eodem profecto iure deducitur, iniquam esse legem, quae thesaurum inuentum in fundo alieno, pro parte dimidia statuit ad agri dominum pertinere: non ad inuentorem, cum dominus fundi non habeat Ius aliquod ad ipsum thesaurum, nec ad eius partem: siquidem is in nullius bonis sit, & ideo primo occupantis fiat, & tamen nemo vnquam damnauit leges, quae sanxere dimidiam thesauri partem dandam esse domino agri: imo eas probauerunt, & vti iustas admiserunt diuus Thomas d. quaestione septuagesimasexta, articulo quinto, caeterique Theologi, qui hac de re hactenus tractauere: lege vero naturali nulla thesauri pars domino fundi debetur, non magis quam si quis rem propriam in agro alieno derelictam dimittat: illa etenim res non pertinebit ad agri dominum, sed ad eum, qui primo illam occupauerit. Quo fit, vt quemadmodum lex potuit dimidiam thesauri partem domino fundi addicere, ita etiam possit eandem partem, vel totum thesaurum fisco, vel regi ad onera Reipublicae sustinenda, soluendum, ac reddendum esse statuere. Hactenus de vltima relectionis parte. caetera, que possent huic tractatui conuenire, diximus 3. Variar. resolutio. libro, dum de contractibus vsurarijs tractauimus: & de rebus adquisitis per vsucapionem, tradidimus in regula possessor malae fidei, etc. RELECTIONIS FINIS. # 5 DIDACI COVARRVVIAS A LEYVA TOLETANI, IN GRANATENSI PRAETORIO REGII CONSILIARII, in Clementis Quinti Constitutionem: Si furiosus. Rubrica, de Homicidio, Relectio. AD MAGNIFICENTISSIMVM AC IVRIS VTRIVSQVE CONSVLTISSIMVM DOMINVM GOMETIVM TELLIVM GINONIVM, CAROLI Caesaris, Hispaniarum Regis, in Granatensi Praetorio Consiliarium: Didaci Couarruuias a Leyua Toletani, in eadem Curia itidem Regij Consiliarij, in Clementinae, Si furiosus. Commentarios, praefatio. MVLTA SVNT IN IVRE PONTIFICIO, ADMODVM MAgnifice & ornatissime vir, quae a veterum prudentissimorum Jurisconsultorum responsis deducta, propter eorum argutam breuitatem, qua mire ac perspicue vsi fuere, atque ob Iuris ciuilis obtensam quandoque, multisque reconditam subtilitatem, difficilimam habere videntur interpretationem, longeque diligentissimum examen exigunt, & requirunt. Huiusmodi sunt quae Gregorius Nonus de Iurisdictionibus, de caus. posses. & propriet. de Iuribus incorporalibus, de Vsucapionibus, ac de Testamentis in suam illam Decretalium congeriem, maximo Reipublicae Ecclesiasticae commodo, visus est transtulisse. In his sane interpretandis Innocentius, Ioannes Andreas, Ancharanus & Panormitanus ipse egregiam operam hactenus praestitere, ab ipsis Iuris ciuilis Constitutionibus, Senatusconsultis, Decretis, eorumque veteribus ac nouis Accursij, Bartoli, & aliorum glossematis, multa mutuati, quibus praeclaram lucem nostris attulere sanctionibus. Hos deinde & alij, veluti lampade a prioribus in de cursu tradita, sequuti, non minimam, nec temere in hoc negotio laudem acquisierunt. Quandoque & nos in eadem palaestra lusuri certandi occasionem nacti, quaedam non tanti aestimanda, sed ob animi syncerum votum non omnino contemnenda, ad eiusdem Pontificij iuris examen publice adnotauimus. Sunt alia, fateor, in eiusdem Iuris constitutionibus, quae a sanctissimis Pontificibus, veteribusque Ecclesiae catholicae Synodis ea pietate & zelo fuere instituta, vt potius quid cultui diuino, sacerdotibus tanti sacrificij ministris, ac denique animarum spirituali saluti conduxerit, quam secularis philosophiae plerumque vana mysteria, mente ipsa, & animo vere Christiano conceperint: in his explicandis non adeo sunt obuiae ex ipso Daedali Labyrintho quaestiones, vt commentariorum cumulos, nouasque absque vllo scribendi fine lucubrationes sine fastidio admittant. Eiusmodi videbitur fortasse quibusdam tractatus hic, quem olim, dum Salmanticae titulum de Homicidio, ac deinde Clementinam istam constitutionem palam interpretarer, examinare conatus sum, multa de sacerdotum irregularitate tradere pollicitus, quae ipse apud plerosque aduersis quibusdam rationibus comperissem. Non enim diffiteor, rem istam nec difficilem, nec subtilem, nec admodum ambiguam habere cognitionem, si aliquot ex nostris interpretes neglecta superficie, & omissa cute, carnem & succum ipsum interius spectassent. Quis enim ferat veteribus quibusdam addictus, & his, qui summaria Iuris, ratione quadam alphabeti non inutili addidere, tot praeter Canonum & Ecclesiasticarum traditionum edicta, ab eisdem expositas irregularitates? cuius erroris ea est profecto causa, quod dum neruos tendere cupiant, in ipso actu deficientes multa comminiscuntur, quae nulla vnquam Pontificum auctoritate fuere statuta. Ipse siquidem Marianus Socinus, vir alioqui insignis, nec vulgaris eruditionis, etiamsi diligenter & caute hac in re veterum sententias expenderit, aliquot tamen admisit, quae forent omnino improbanda. Qua ratione quandoque opinatus sum, non inutilem futuram breuem quandam huiusce materiae resolutionem, quae praecipuas istius tractatus exponeret decisiones ab ipsis Canonibus vere ac proprie ita deductas, vt quae fuerit ipsa decidendi ratio, lectoribus manifestum fiat, eo quidem compendio, quo possint hac de re varijs in quaestionibus & controuersijs Iure respondere, sibique ipsis consulere, si quando aduersus sanctorum patrum sanctionem in aliquam huiusmodi labem inciderint, quae ipsos tanti sacerdotij dignitate indignos efficiat. Hos igitur Commentarios praelo tradere cupiens, te primum, omnium officiorum, obseruantissime Gomeci, mente obuium habui, cui labores hosce dicarem, & cui vel apte, vel confidenter literarij ocij nostri possem reddere rationem. Scis etenim in tam frequenti forensium causarum examine, quantum temporis nobis ad haec superesse possit. Praesertim te huius magistratus & muneris collega, qui pulcherrimam vitae tuae partem esse duxeris, negotia passim agere publica, cognoscere, iudicare, promere & exercere iustitiam, vt tandem qui te praeeuntem sequi velimus: cogit equidem & nos Reipublicae institutum, minime in his, quae litium definitionem non attinent, feriari possimus. Habes profecto quem imiteris, integerrimum sane Fernandum Gironum patrem tuum de Hispaniarum Rege & Republica ita bene meritum, vt quinquaginta annis Regij Consiliarij officio functus apud Reges inclytos & Catholicos Fernandum & Elizabeth, eorumque nepotem inuictissimum Carolum Quintum, maximum fuerit rei bene gestae nomen adeptus: cuius causa non possum tibi & illi non vehementer gratulari. Hoc ergo munusculum, qua vti solitus ex beneuolentia suscipias obsecro: quandoquidem tuae humanitatis vis huc me non inuitum omnino adegerit, vt nihil non audendum putauerim, quo tuo propenso in me animo aliqua ex parte responderem: nec enim mihi alia ratione id testari licet, quod apud te impensissime cupiam testatissimum facere. Quod si in nobis facultatem desideres, certo scio voluntatem ipsam pro tuo egregio animi candore probabis. Vale. Ex hac inclyta Granata, Mense Februario, Anno Domini 1554. DIDACI COVARRVVIAS A LEYVA TOLETANI, IN GRANATENSI PRAETORIO REGII CONSILIARII, in Clementis Quinti Constitutionem: Si furiosus. Rubrica, de Homicidio, Relectio. QVANTA FVERIT APVD VETERES, QVI MISERE SVNT falso deorum cultu obcoecati, religionis cura, longa oratione exponere necesse non est, cum id testatissimum faciant tot ad sacrificia instituti publici magistratus, tot munera eisdem indicta, tot ad ea obeunda maximo cum examine selecti viri, quibus & sacerdotij sacrosancti titulus, ac Pontificia veneranda dignitas non secus adscripta fuere, quam si de vero Deo colendo ageretur, vt vel hinc facilimum sit, apud quoscunque tanti fuisse religionem, & sacerdotium expendere, quod praecipui publici muneris fuerit, sacrarum rerum curam gerere. Nam & religioni summum imperium cessisse, auctor est Valerius Maximus, qui libro primo commemorat, Posthumium Consulem, eundemque Flaminem Martialem a Metello Pontifice Maximo prohibitum, ne ceremonijs Martis desertis in Africam ad bellum gerendum proficisceretur. Quin & Reges ipsi sacris initiati, diuinam simul & humanam curam gerebant: quasi principibus prima debeat esse religionis cura. Sic & lege lata Romulus sanxit, ex ipsa patritiorum nobilitate creandos fore, qui Romae sacris operarentur, auctore Dionysio libro secundo, magnam equidem sacrorum curam gessisse Romulus videtur, quippe qui existim auerit precipue suam ciuitatem his contineri. Etenim Cicero libro tertio, de natura Deorum scribit, Romulum auspicijs, Numam sacris constitutis fundamenta iecisse Romanae ciuitatis. Plato libro de regno, apud Aegyptios, inquit, Non licet Regem absque sacerdotio imperare. Quinimo si ex alio genere quispiam vi regnum vsurpet, cogitur post regni adsumptionem sacris initiari, vt Rex denique sit, & sacerdos. Hoc in loco apud Platonem lector comperiet, maximam apud Ethnicos sacerdotum fuisse dignitatem, quae magnanimitate, intelligentia, & claritate abundat, propter eorum, quae tractat, magnificentiam. Sacerdotum item meminit Aristoteles in sexto Politicorum libro, capite vltimo. & itidem libro septimo, capite nono. hos esse in qualibet Republica constituendos, ex veteri probans instituto: nec tamen quosuis homines, sed eos, qui ad honorem dijs exhibendum idonei esse censeantur. Apud Athenienses prima erat auctoritate sacrorum nomine Βασιλεύς, id est, Rex, qui cum ludorum curatoribus Cereri & Baccho sacra fieri pro moris vsu curaret, cui sane munus hoc demandatum erat, vt prae esset sacris Eleusinijs, Lenaeis, & his, quae ad lampada fiebant. Romani Athenienses imitati post constitutum a Numa maximum Pontificem, exactis regibus, & Regem sacrificulum instituerunt Pontifici maximo subditum, vt is publica obiret sacra, quae per ipsos reges moris fuerat factitari, auctore Liuio libro secundo, primae Decadis. Gentiles igitur sic suum sacerdotium venerati sunt, vt Reges & Imperatores sceptra desererent, & sacerdotio fungerentur. In lege veteri sacerdotium solis Aaron filijs concessum esse manifestum est. Et hi quidem sacerdotes oleo, sicuti Reges, vngebantur, capitulo vnico, in princip. & §. 1. de sacra vnctione. Cyprianus in libro de vnctione chrismatis, Hoc oleo, inquit, antiquitus sacrabantur sacerdotes & reges, & ipsi altarium lapides delibuti spiritalem intelligi volebant mysterijs inesse pinguedinem. Haec Cyprianus. nec tamen hoc in loco multa de veteris legis sacerdotio tractabimus, cum id ad iam translatum in aliud multo excellentius sit, quo in lege Euangelica vtimur. Quod si apud Gentiles idolorum cultores, & in illa vmbratica figura veteri, maxima in veneratione fuere sacrorum ministri & sacerdotes, longe maior ratio est apud Christiane legis professores, eam dignitatem multis nominibus pluris, quam vsquam fuerit, aestimandam fore. Siquidem ea non ad taurorum hostias, hircorum & vitulorum sacrificia, sed ad preciosissimi corporis & sanguinis Domini nostri Iesu Christi hostiam, & sacrificium pertineat, & instituta sit. Quam excellentiam sancti & catholici viri respicientes, nostri sacerdotij dignitatem multis prae illo veteri efferunt encomijs. Nam & diuus Chrysostomus sex hac de re scriptis dialogis tam diserte, tamque orationis vbertate dignitatem istam extollit, vt vel hac in parte aureo facundus ore videri possit. His praeclara Gregorij Nazianzeni carmina sunt omnino adijcienda, dum is inquit: " O sacrificia mittentes incruenta sacerdotes," " O animarum custodes gloriosi, O magni figmentum Dei vestris in manibus ferentes. " Merito quidem sacri Canones non omnes passim ad dignitatem hanc, nec ad eius ministerium, nec ad alios ei subseruientes ordines absque delectu admisere: imo ab eisdem institutum est non solum ab hoc ordine repellendos esse, qui moribus iacturam aliquam fecerint, sed & eos, qui eorum culpa, etiam per poenitentiam remissa, vel sine culpa labem aliquam corporis, aut animi contraxerint, notariúe aliquo defectu possint, qua ratione ab initio catholicae ecclesiae ad exemplum veteris legis actum est in ipsis Apostolicis sanctionibus, de iure irregularitatis initio, quod est ad amussim obseruandum, quoties tractabitur de ordinibus ecclesiasticis conferendis, aut semel iam collatis exequendis. Quam equidem materiam scio plerosque ex veteribus & iunioribus diligenter tractauisse: nos tamen, vt operam nostram hac in parte publicae vtilitati praestaremus, eandem repetere decreuimus, sicuti & olim Salmanticae fecimus ordinaria lectione constitutionem, Si furiosus. de homicid. eiusque intellectum examinantes. In tres vero partes tractatum istum diuidere libuit, quod distinctior sit cuiusque quaestionis locus. Prima enim parte de irregularitate generaliter agemus, aliquot eius species explicantes. Secunda, irregularitatem ex homicidio voluntario, vel casuali inductam ita exponemus, vt deinde. Tertia huius operis parte idem prosequuti multa de homicidio necessario tradentes, constitutionem hanc Clementis Quinti sub hoc titulo de homicidio, interpretemur. Illud profecto sedulo praestabimus, quod post tot veterum & iuniorum Commentarios, quacunque in quaestione minime sit hic noster labor ea ex causa reijciendus, quia sinuosis argumentationum cumulis varijsque ac saepissime inutilibus rationibus decisionem ipsam prosequatur. # 1 EX PRIMAE PARTIS INITIO. SVMMARIVM. -  1 Irregularitatis definitio, & vnde sic dicta fuerit. -  2 Irregularitas iure tantum humano Pontificio statuta est. -  3 Intellectus cap. is qui. de sentent. excom. in 6. & c. ad audientiam. de homicid. -  4 Irregularitas mentalis an possit contingere. -  5 Corpore vitiatus, quando sit irregularis. -  6 Eunuchi, an sint irregulares, & quid de his, qui sibi virilia absciderunt. -  7 Quis possit dispensare cum corpore vitiatis. -  8 Rebaptizatus irregularis est, & quid de confirmationis sacramento. -  9 Expositus, an sit promouendus ad sacros ordines. -  10 Poenitentia solennis efficit quem irregularem. PRIMA PARS. IRregularitas, (hac enim dictione saepissime vsuri sumus) varie a nostris definitur: frequentior tamen eius definitio hunc in modum exponitur: Irregularitas est [art. 1] canonicum impedimentum, ex facto seu defectu proueniens, quo quis prohibetur ad ecclesiasticos ordines promoueri, & in eisdem ministrare. Hanc definitionem ex multis adnotauimus, prae caeteris ex Specul. tit. de legato. §. iuxta. Archid. Ioan. Andr. & Doctor. in c. 1. de re iud. in 6. Host. in c. 2. de cleric. excom. Gonsalo a Villadiego, de irregula. in princip. Syluest. in verbo, irregularitas. Nicolao Plouio in tractat. de irregular. in princip. Alberto Trotio de vero & perfecto cler. lib. 2. cap. 20. Multa quidem sunt iure canonico inducta impedimenta, quae ad irregularitatem non pertinent, quia minime impediunt ordinis ecclesiastici susceptionem, nec eius iam suscepti executionem. atque ideo loco generis in hac definitione, canonicum impedimentum traditur: caetera vero ad differentiam spectant, quae apertissime constabit ex his, quae longius sunt omnino pertractanda. Est tamen text. opt. in c. significasti. in 1. de homicid. irregularitas siquidem impedit quem a susceptione ordinis ecclesiastici, & quandoque a iam suscepti vsu, sicuti euidentius deinde apparebit. Quamobrem posset ita definiri: Irregularitas vitium est, cuius causa iure humano Pontificio prohibetur quis ordinem ecclesiasticum suscipere, & in suscepto ministrare. Nec tamen hinc sequitur, irregularitatem semper poenam esse proprie, etenim cum propria poena culpam praemittat, secundum August. lib. 1. retract. cap. 9. Gersonem lectione 1. de vita spirituali animae. Thomam 1. 2. q. 87. artic. 1. l. sancimus. C. de poenis. c. 2. de constitut. c. quaesiuit. de his, quae fiunt a maiori part. cap. constat plane, saepissime irregularitatem poenam proprie non esse, nec dici posse: quia frequentissime contingit absque ipsius irregularis culpa, quod ex hac in relectione explicandis erit notissimum. Dicitur autem irregularitas ex eo, quod regulare illud dicatur, quod secundum regulam fit. l. regulariter. ff. de pet. haered. Regula vero iuris Pontificij pertinens ad ecclesiasticos ordines, omnes admittit, qui non fuerint speciali constitutione prohibiti. igitur qui prohibentur, extra regulam sunt, & irregulares appellantur, ipsumque impedimentum irregularitas, c. 1. de re iudic. c. 1. de sent. excom. in 6. sicut regularis dicetur, qui secundum regulam in sortem ministrorum spiritualium fuerit adsumptus. Diuus Augustinus lib. 3. de ciuit. Dei, c. 15. regularis, inquit, solis defectio non nisi lune fine contingit. Fuit etenim olim ab Apostolis & sanctis Patribus regula constituta de his, qui admittendi erant ad sacrorum ministeria, & ea in specie quosdam ab eo ordine prohibuit. 1. ad Timoth. c. 3. & qui ex prohibitis admittebantur, dicebantur sacris initiati contra regulam. c. quoniam. 44. dist. ex cap. 2. concilij Nicaeni. idem Gratianus probat in c. vnum orarium. 25. dist. Sic & Dominicus Nanus in sua Polyanthea, irregularitatem Grece dici existimat ὀνα νονικίαν. Nam κάνων regulam Latine significat. l. 2. ff. de legib. glo. in rubric. de regulis iur. in 6. Isidorus lib. 6. Etymolog. c. 16. Canon, inquit, Graece, Latine regula nuncupatur. c. 1. 3. distin. vnde Canonici olim primum hi nuncupati sunt, qui in communi vitam agentes, intra domum publicam, aut ecclesiam collegium ecclesiasticum diuini cultus gratia constituebant, communem habentes mensam, regulamque diui Augustini exactissime seruantes. Hic etenim vsus adhuc in aliquot Ecclesijs sedem habentibus Episcopalem obtinet: in alijs vero ecclesijs communem vitam omittentes, nomen simplex canonicorum retinent, atque ideo iure Pontificio, vt ab his priores distinguantur, dicuntur illi Canonici regulares. c. quod Dei timorem. cap. in singulis. §. hoc ipsum. de stat. monach. & canonicorum regularium. Quo rationis discrimine minime perpenso Ludouicus Viues, in adnotationibus ad diuum Augustinum in dict. cap. 15. canonicos regulares nominis ambitiosi accusare videtur: quasi bis hoc vocari gaudeant nomine, ne non semel putentur regulares, cum idem canonici & regulares significent: & tamen hac nota omnino liberi existimandi sunt, quia ius ipsum Pontificium nomina haec distincte induxerit. Canonicas foeminas apud diuum Chrysostomum legimus in eo sermone, quo scribit & docet, non decere Canonicas, id est, regulares, vt cum viris cohabitent. Ex hac ipsa definitione constat, irregularitatem [art. 2] iure tantum humano Pontificio statutam esse. Quod expressim adnotarunt Inno. col. 3. Anto. num. 19. & ibi Doct. in c. nisi cum pridem. de renunc. idem Innoc. in cap. ad audientiam. de homicid. vbi Doct. quorum opinionem communem esse fatentur eam sequuti Syluester in verb. irregularitas, in fine. Gonsalus a Villadiego, de irregular. in princ. eandem sequuntur Imol. & Doct. in hac Cle. si furiosus. Florent. 3. part. tit. 28. cap. 2. §. 6. Palud. in 4. sent. dist. 25. q. 3. ad finem. cui opinioni non oberunt plura, quae in contrarium ex veteri testamento, & canonibus Apostolorum, atque ex eorum epistolis adduci poterant: siquidem Apostolorum Canones & Decreta, iuris humani sunt. Vetus vero lex per Christianam & euangelicam legem fuit abrogata. qua ratione hoc sit constitutissimum, irregularitatem non esse iure diuino, sed humano institutam. idem probare in specie cuiuslibet irregularitatis diligenter conabimur, & probat Spec. tit. de leg. §. iuxta. quidquid ex aduerso disputet Maria. Soc. in d. c. ad audientiam. q. 3. principali. Hinc & illud apertissimi iuris est, irregularitatem nullo in casu esse constituendam, nisi in iure Pontificio id fuerit expressum. text. celebris in cap. is qui. de senten. excom. in 6. quem Doct. ibi maxime commendarunt, [art. 3] praesertim Francus, dicens eum singularem esse. idem Francus, in c. dilectis. col. 4. de appell. Berthachin. in tract. de Episc. c. vlt. num. 8. Nam cum hoc vitium sit iure tantum humano Pontificio inductum, consequitur manifeste, nusquam id contingere, nisi expressim sit eodem iure definitum. Nihilominus aduersus illationem istam solet obijci responsio text. in d. c. ad audientiam. de homicid. vbi constat, in dubio, an quis sit ir regularis, iudicandum esse, ac censendum, quod is irregularis sit, quia hoc sit iudicium tutius. text. ad idem optimus in c. significasti. in 1. & apertior in c. significasti. in 2. versic. quod si discerni. eod. titul. igitur non ita certum est, non esse quem censendum irregularem, nisi casus is satis fuerit iure Pontificio decisus. Sed huic obiectioni Ioan. Andr. Card. Abb. Anania. & Socin. num. 46. in d. c. ad audientiam, respondere conantur distinguentes inter forum interius conscientiae, & exterius iudiciale, vt in priori casu hoc in dubio teneatur quis a diuinis abstinere, & seipsum censere irregularem. c. illud. de cleric. excom. ministrant. in posteriori, vt iudex non possit ipsum irregularem per sententiam pronunciare, nec definire. Sic etenim text. in d. c. ad audientiam. & similes procedunt in conscientiae iudicio, non in foro iudiciali. Haec vero differentia nequaquam est admittenda, cum & decisio text. in d. c. is qui. in animae & conscientiae foro itidem obtineat. Et praeterea quod responsum est in d. c. ad audientiam. & similibus, ad forum exterius, & iudiciale pertinet, sicuti deducitur ex ipsis constitutionibus. Sed & Inno. in d. c. ad audientiam. indistincte asseuerat, in dubio non esse quem censendum irregularem, quia iure humano est irregularitas inducta. quae quidem ratio ita militat in foro conscientiae, vt in iudiciali: imo fortius obtinet apud interiorem animae iudicem, quamobrem communem differentiam eleganter improbat Martinus Azpilcueta in c. si quis autem. de poenit. distin. 7. num. 35. idcirco ipse aliter opinor posse intelligi text. in d. c. is qui. & in d. c. ad audientiam. Nam vbi sit dubium, an in aliqua specie sit inducta irregularitas iure Pontificio, tunc respondendum erit, non esse irregularitatem constituendam in eo casu, nisi expressum id fuerit iure Canonico. At vbi simus certi iure irregularitatem induci certo in casu: & tamen ambiguum sit, an Sempronius irregularis sit ex illius causae ratione, & an id vitium propter eam causam contraxerit, vt plane non de iure, sed de facto dubitemus, tutior erit in vtroque foro eligenda via, eritque Sempronius irregularis censendus & iudicandus ad hunc effectum, quod absque dispensatione minime diuinum officium exequatur. hanc autem interpretationem deduci posse censeo a praecitatis responsis, nempe ex d. c. ad audientiam. c. significasti. in 1. & c. significasti in 2. de homicid. imo quoties ea contigerint, quae in dictis Decretalibus traduntur, erunt omnino seruandae earum decisiones adhuc in iudiciali, & exteriori foro: siue forum sit exterius simplex iudicio coepto per accusationem, aut denunciationem, quod est vere contentiosum, siue mixtum exteriori absque accusatore & denunciatore, licet Fel. in d. cap. ad audientiam. velit eam constitutionem, & similes in hoc vltimo tantum seruandas fore. idcirco praefata Romanorum Pontificum responsa erunt ad vnguem memoriae commendanda, ne quis falsa eorum interpretatione deceptus, ab optimis institutis temere discedat. Rursus ab eadem definitione constat, qualiter accipiendum sit, quod plerunque in Apostolicis indulgentiarum literis continetur, scilicet, [art. 4] posse priuilegiorum ratione sacerdotem ad sacramentalem electum confessionem absoluere poenitentem ab irregularitate mentali, & super ea dispensare. Ego plane fateor, me non satis percipere, quae sit haec mentis irregularitas, aut denique mentalis. Scio equidem, non posse irregularitatem mente tantum contrahi absque actu exteriori, quod non semel in hac Relectione probauimus: praesertim ea ratione, quod lex humana, adhuc Pontificia, qualis est quae irregularitatem induxit, minime afficiat actum pure interiorem mentis, quemadmodum ostendimus in regul. peccatum. de reg. iur. in 6. 2. Relectionis parte. nu. 7. Igitur qui mente homicida sit, quique animo deliberato alicuius occisionem conceperit, non erit irregularis censendus, cum lex Pontificia irregularitatem ex homicidio statuens non comprehendat actum homicidij, mentis equidem interiorem, sed exteriorem. Fit ergo, non posse commode, aut proprie dari mentis, aut mentalem irregularitatem. Et inde consequitur verba priuilegiorum, quae de mentis irregularitate tractauere, accipienda esse de illa irregularitate, quae licet ab actu exteriori procedat, occulta tamen est. De hac etenim inferius agemus, an exigat necessario dispensationem. Prima tandem irregularitas a corporis vitio, & labe deducenda est, siquidem corpore [art. 5] vitiatus iure Pontificio censetur irregularis, ita vt non possit ad sacros promoueri ordines, nec promotus in eisdem ministrare. Nam & Leuit. c. 21. dixit Dominus ad Moysen: Omnis qui habuerit maculam de semine Aaron sacerdotis, non accedet offerre hostias Domino, nec panes Deo suo. Et paulo ante dixerat: Loquere ad Aaron: Homo de semine tuo per familias suas qui habuerit maculam, non offeret Deo suo, nec accedet ad ministerium eius: si coecus fuerit, si claudus, si vel paruo, vel grandi, vel torto naso, si fracto pede, si manu, si gibbus, si lippus, si albuginem habens in oculo, si iugem scabiem, si impetiginem in corpore, vel herniosus. Hactenus apud Leuit. apud Ethnicos idem obseruabatur, siquidem auctore Plin. lib. 7. natur. histo. c. 28. Sergius in praetura a sacris arcebatur, eo quod debilis esset. Senec. lib. 4. Declamationum, Declamat. 2. itidem praemittit apud Gentiles eam legem obtinuisse: Sacerdos integer sit. quasi decens vbique gentium esse visum fuerit, quod sacerdotes, sacrorumque ministri corpore sint integri, nullam maculam habentes, quique nulla possint corporis foeditate notari. idque obtinuit olim apud Romanos ab aetate Romuli, qui sacerdotes elegit genere excellentes, simul & virtute praestantes, nec tamen inopes, aut corpore vlla ex parte trunco, vt testatur Dionys. lib. 2. Roma. antiquit. idem & apud Persas vsu receptum fuisse tradit Alex. ab Alex. lib. 6. dier. geniali. cap. 14. hac vero in re duas regulas constituendas esse censeo. Prior regula: Corporis vitium impedit quem sacris ordinibus donari, cum id vel impedimentum praestat ordinis exequutioni, vel insignem inducat deformitatem. text. in d. c. 21. Leuitic. Cuius seriem egregie morali quadam interpretatione prosequitur diuus Gregor. c. 11. 1. part. Pastoralis. c. hinc etenim. 49. dist. probatur & isthaec regula in c. 2. & toto tit. de corpore vitiatis. c. 2. & ibi Pan. de cler. aegrot. not. praeter alios Alber. Trotius, de vero & perfecto clerico. lib. 2. cap. 16. Host. in Summa, tit. de corpore vitia. Richard. in 4. sent. dist. 25. q. 5. ar. 5. & Palud. ibi. q. 3. ad fin. Gonsal. a Villadiego in tract. de irregular. c. de corpore vitia. idem constat ex Innoc. Card. & Doct. in c. 1. & 2. de corpore vitiat. Henric. in c. Thomas. eod. tit. Regia l. 25. tit. 6. part. 1. quae vero sit deformitas insignis, arbitrio Episcopi relinquitur. c. 2. & ibi Anto. Card. & alij de corpo. vitia. quod receptissimum est apud omnes, qui quaestionem istam tractauere. Est ad hanc regulam optim. text. in c. si euangelica. 55. dist. aliquot tamen ad eius apertiorem intellectum exponam. Primum etenim haec regula vera est quo ad ordines suscipiendos, quia quo ad susceptos tantum inducitur irregularitas in illo actu ordinis, qui vel ob insignem deformitatem, vel defectum impeditur vitio corporis, quod colligitur ex text. & ibi Abb. in d. c. 2. de cler. aegrot. notant Marian. Soc. in d. cap. ad audientiam. num. 21. Gonsalus a Villadiego, in d. tract. de irregular. c. de corpore vitia. qua ratione qui patitur vitium corporis celebrationem impediens: nempe in his digitis, qui ad consecrationem & eleuationem Hostiae sunt maxime necessarij, solum abstinebit a celebratione Missarum, non autem a Diaconatus, aut subdiaconatus ministerio. item & is, qui ob deformitatem insignem ab altari arcendus est, non impeditur absolutionis sacramentum ministrare, qua in re video fere omnes conuenire in praecitatis locis. Secundo, illud est notandum, quod si contingat aliquem inutilem esse membro, quod non constituat eum irregularem eius defectu, minime tenetur illud membrum abscissum, nec eius partem secum deferre, id enim necessarium non est, nec quidquam prodesset, si ex illius membri abscissione contigisset irregularitas. glo. in c. eunuchus. 55. dist. Panormit. in cap. 2. Henric. in c. vlt. de corpore vitiat. Gonsal. a Villadiego, in d. c. de corpore vitia. Albert. Trotius, in d. c. 16. num. 8. Posterior erit regula: Si quis membrum sibi culpa propria absciderit, irregularis est, [art. 6] etiam si ea abscissio nec impediat ministerium ordinis, nec insignem deformitatem inducat. haec conclusio ad eos praecipue pertinet, qui propria voluntate pudenda vltro sibi execuerunt. c. poenitentes. 55. d. c. si quis absciderit. & c. qui partem. ead. dist. ex canonibus Apost. c. 22. c. maritum. 33. d. c. vlt. 87. dist. Est autem deductum, quod in d. c. maritum. Gratianus refert, ex Augustin. in lib. de dogmatibus eccles. c. 72. c. ex parte. & c. significauit. de corpore vitiatis. Regia l. 25. titul. 6. part. 1. item & hi sub hac regula continentur, qui ab alijs passi sunt abscissionem istam culpa tamen sua, ex eo nempe, quod ob adulterium, adulterae maritus vlciscens grauem iniuriam virilia eis amputauerit, secundum Io. And. & Host. in d. cap. ex parte. Gonsal. a Villad. in d. c. de corpore vitiat. col. 2. Anno etenim 1537. prope Pinciam filius viduae cuiusdam, & duo mariti in tres sacerdotes saeuierunt de inimicis membris se vindicantes, quod & nos audiuimus, & acta super his confecta vidisse testis est integerrimus Io. Bernar. Praesul Calaguriensis in pract. criminali. c. 79. sed & regulam istam omnes hi Doct. probant, & veram esse censent, qui ad priorem fuere citati: nec dubium est, eam communi omnium consensu receptam esse. Attamen Host. Card. & Ant. in d. c. vlt. quos sequitur Gonsa. in d. c. de corpore vitiat. censent eam esse intelligendam, quoties culpa ipsius sacris ordinibus donandi notoria est, quasi aliud dicendum sit, vbi culpa eius in abscissione alicuius membri, non sit notoria, vt tunc possit ad ordines promoueri, & in susceptis ministrare: quam sententiam & opinionem communem esse fatentur Gonsalus in d. capit. de corpore viti. de ea sane dubius: nec ipse eam admitterem, nisi saltem Episcopi dispensatio accesserit, vbi contigerit totius membri abscissio: nam si partem membri quis sibi amputauerit, tunc locus erit opinioni Hostien. qui plane hac in specie loquitur, sicuti constat ex eodem, & Anto. Cardinal. & Aegidio a Bellamera, in d. cap. vltim. eodem Aegidio in cap. ex parte. in 1. eodem titul. col. vltim. Quod si quis non sua sponte, sed vel a Medicis, casu, aut per vim, & insidias hostium, vel puer in cunabulis sectus fuerit, & virilia, aliudúe membrum amiserit, promoueri poterit, & pro motus, iam, cum is casus acciderit, in ordinibus susceptis ministrare. capit. ex parte 1. cap. significauit. cap. ex parte 2. de corpore vitiat. c. eunuchus. 55. d. c. 21. ex canonibus Apostolorum. cap. si quis pro aegritudine. cap. si quis in infirmitate. cap. lator. 55. distinct. & licet Gratianus Martino Papae tribuat textus in dicto capit. si quis pro aegritudine. Iam nos non semel admonuimus eam inscriptionem, & similes falsas esse, cum referendae sint ad Martinum Bracharensem Episcopum ex Synodis orientalibus. est & ad hoc ipsum tex. ex concilio Nicaeno, c. 1. in c. si quis a medicis. 55. dist. Quod autem aduersus posteriorem istam regulam obiecit glos. in d. c. si quis absciderit. de Origene, qui authore Eusebio lib. 5. Eccles. historiae c. 6. cum docendi officio apud Alexandriam praeesset, sibi virilia execuerit, existimans secundum historiam & literam esse intelligendum Dominicum verbum Matthaei capit. 19. quia sunt eunuchi, qui seipsos castrauerunt propter regnum Dei, parum oberit huic opinioni, quam modo probauimus, multis equidem rationibus. Potissimum, quod nulla ex causa, etiam castitatis licuit vsquam, nec licet, etiam religionis ergo sibijpsi quenquam manus inijcere violentas ad occisionem, aut membri mutilationem, quemadmodum nos probauimus libro primo Variar. resolut. capit. 2. nume. 8. & lib. 2. cap. 1. num. 11. cap. si non licet. 23. quaest. 5. omnium latissime Andr. Tiraq. in tract. de nobilitate, cap. 31. num. 475. & num. 520. est ad hanc rem pulchra Aristotelis sententia. lib. 3. Ethic. c. 7. Mortem, inquit, sibi consciscere ob fugiendam paupertatem vel moerorem, aliudúe huius generis, non fortis est hominis, sed potius timidi. hoc ipsum & Iurisconsulti reprehendunt in l. qui rei. §. sic autem distinguendum. ff. de bonis eorum, qui sibi mort. consciuerunt. l. si quis filio. §. eius qui. ff. de inoff. test. quibus satis compertum est, illicitum esse sibi quemquam manus inijcere violentas: nec id fieri posse absque culpa, & plerunque mortali, licet fiat praetextu religionis, cum sit grauis, & supina ignorantia, quod quis existimet se per eos actus obsequium praestare Deo, cuius leges & praecepta manifeste transgreditur. Secundo in specie probatur, hanc abscissionem grauissimum esse crimen, ex eo quod & leges ciuiles homicidij poena censeant puniendum esse eum, qui alteri virilia amputauerit. l. 3. §. qui hominem. & l. 4. §. idem diuus. ff. de sicar. l. 1. & 2. C. de eunuchis. l. 13. tit. 8. par. 7. eademque poena afficitur, qui se castrandum praebuerit, aut consensum huic abscissioni praestiterit. d. l. 4. ad fin. Igitur non potuit, nec potest actus is adeo reprobus licere, etiam castitatis aut religionis causa. Tertio vlterius idem euidentius fit ex canonibus Apostolorum. cap. 22. c. si quis absciderit. 55. dist. Quo in loco qui sibi virilia absciderit, appellatur suijpsius homicida: saltem vel ea ratione, quia maximum mortis periculum immineat. quod & Iustinia. asseuerat constitutione Nouella 142. tit. de his, qui eunuchos faciunt. qua ratione fit, vt non possit actus iste religionis causa licitus esse. Quarto, hoc ipsum apparet, quia minime pertinet ad veram & propriam castitatem, quod quis sibi absciderit virilia: imo, id est, etsi ea causa fiat, improbandum auctoritate concilij Arelatensis secundi, c. 7. & c. hi qui se carnali. 55. distinct. quo in loco vt ignaui, & nescientes carnis tentationi resistere, reprehenduntur hi, qui scipsos occiderint. Quinto veritas Euangelica eum sensum habet, vt plane potius haec abscissio vitio quam virtuti tribuatur. Est etenim locus ille intelligendus in hunc sensum, quod hi dicantur seipsos castrare propter regnum coelorum, qui pio proposito ab vxore ducenda se continuerint: ita quidem eunuchi, quos Euangelium laudat, non sunt hi, qui natura spadones sunt, nec ab hominibus execti, nec illi qui amputato corporis membro seipsos execuerint. Nam hi plerunque eo proposito sunt, vt coniuges, si possent, haberent: sed vere illi censentur, qui seipsos castrarunt propter regnum coelorum deuicto affectu rei vxoriae, quasi illi, qui a coniugio abstinuerint, vt deuitent praesentem necessitatem molestiarum coniugalium, in regno coelorum non sint amplius quidquam caeteris habituri, sicuti eleganter Euangelij locum explicarunt diuus August. lib. vnico, de sancta virginitate. c. 23. &. 24. & Basilius Magnus in libro vnico, de virginitate, qui caeteris longius huius Euangelici verbi interpretationem exponit, eius aliquot hic subijciam verba. Sunt enim eunuchi, inquit, qui ex vtero matris sic nati sunt, qui naturae praerogatiua, eo quod ad coitum irritat, execti nuptias contemnunt. Et sunt eunuchi, qui eunuchi facti sunt ab hominibus, per doctrinam & obseruationem virginitatem exercere persuasi, quemadmodum sane & virgo, quae a patre seruatur, de quo dictum est. Qui vero decreuit in corde suo, vt seruet virginem suam, bene faciet. Et sunt eunuchi, qui seipsos castrauerunt propter regnum coelorum, qui etiam praestantiores alijs existunt, propterea quod nec ex natura viaticum & occasionem ad temperantiam habentes, nec ab hominibus seruati, ac detenti, ipsi seipsos propter regnum coelorum ad virginitatem exercent, nuptias quidem, & vitam propter has contem nentes, in totum vero de regno cum gladiatorio sudore pendentes. Nam qui ex vtero matris eunuchus est, natura castus existens, nullum proprium opus in virginitatis pulchritudine ostendere potest, naturae, velut dixi, praerogatiua, & non affectu erga virginitatem nuptias auersatus, quemadmodum sane, & qui ab hominibus eunuchus factus est, obseruatione virginitatem exercere coactus, non proprium recte factum ipsam virginitatis integritatem ostendit, sed eorum, qui ipsum custodiunt ac seruant: qui vero seipsum castrauit, praecipuum opus per continentiam, & ad omnia exercitationem, virginitatis pulchritudinem faciens, proprijs, & non alienis virtutibus ob regnum se iactat. Haec Basilius, qui paulo inferius Euangelicam castrationem mysticam esse asseuerans scribit: Qui vero non intellexerunt hoc, vt sunt eunuchi, qui seipsos castrauerunt propter regnum coelorum, absurde seipsos mutilarunt ipso facto petulantiam suam eminus accusantes. qui enim carnalis amoris instrumentum, vt ne dum praesens est, operetur, abiecerunt, manifestos seipsos faciunt, quod gliscunt quidem ad coitum, verum cum seipsos exarmarunt, non quod non velint, sed quod non possint, virginitatem agunt. At diuina lex non actionem, sed cogitationem iudicat. Haec diui Basilij verba manifeste ostendunt, nec lege naturali, nec diuina vnquam licuisse quenquam seipsum mutilare, etiam castitatis causa. Idcirco vlterius deducitur, iustissime sacris Canonibus institutum esse, vt is a sacris repellatur ordinibus. Haec ipsa virilium abscissio a seipso illata turpis apud Gentiles censebatur: siquidem autor est Valer. Max. lib. 7. c. 7. Mamercum Aemylium consulem, Genutium quendam haereditatis possessionem ex testamento petentem a tribunali abiecisse, eique bonorum possessionem secundum tabulas petitam negasse, quod ipse Genutius, vt esset Gallus Matris magnae, amputatis suijpsius sponte genitalibus corporis partibus, neque virorum, nec mulierum numero haberi deberet. olim tamen aliquot eunuchi strenue pro republica operam impendentes, magnis & insignib. dignitatibus ornati fuere. Narses enim Iustiniani dux spado fuit, & is Gothos Italia expulit. Eutherius item, teste Ammiano Marcellino libr. 16. cubiculo Constantij Caesaris praepositus inter alios spadones, vt rosa inter vepres, maximi exempli fuit. est & aliorum mentio apud And. Alciat. in l. spadonum. ff. de verb. signif. cui adde l. qui cum vno. in prin. ff. de re milit. l. Pomponius. & l. seq. ff. de aedilit. edict. l. secunda. ff. de adoptionib. Constantinum Harmenop. lib. 2. epitomes, titul. 8. eundem Alciat. lib. 7. Parerg. c. 32. Ludo. Caelium lib. 2. lect. antiq. c. 37. Anto. August. li. 3. emendatio. c. 5. penes quos multa de eunuchis lector comperiet. ex quibus illud erit satis, quod iuxta Canonicas sanctiones, qui seipsum castrauerit, irregularis est, nec poterit promoueri, nec promotus ad sacros ordines ministrare. Sed & olim Moyses Deuteronomij cap. 23. iussit, vt eunuchus, & cui sunt execta virilia, non ingrederetur ecclesiam, quasi hic, vt interpretatur Clemens Alex. in adhortatorio ad gentes, moribus impius censeretur, diuina virtute & genitali priuatus. His adde & quae Philon Hebraeus hac de re in lib. de migratione Abraham scribit. tradit vero Socrat. eccle. hist. auctor lib. 4. c. 23. Ammonium monachum in Episcopum electum, vt id minus recusaret, corporis deformitate, dextram sibi auriculam abscidisse: cumque Euagrius vir sanctitate & doctrina insignis a Theophilo Alexandrie episcopo electus in episcopum, nullam sui corporis partem abscindens, itidem episcopatum effugisset, acioco Ammonio exprobraret voluntariam auriculae abscissionem, quasi crimini apud Deum foret obnoxius: Ammonium ei respondisse commemorat, tu vero Euagri ignoras te poenam apud Deum daturum, quod linguam tibi abscideris propter tui amorem, gratia tibi data minime vsurus. Haec Socrates, & ex eo Cassiod. lib. 8. tripartitae, c. 1. Super hac vero irregularitate impetranda [art. 7] est regulariter dispensatio ab ipso Ro. Pont. non ab alio, secundum Inno. in c. significauit. de corpor. vitiat. Cuius opinio communis est, vt inibi asserit Card. & Gonsa. a Villad. de irregul. c. vlt. licet contrarium sentiat gl. in d. c. significauit. eiusdem capitis auctoritate, quae minime obstat. est etenim intelligenda ea decisio de dispensatione episcopi auctoritate Apostolica praestita, ac sibi delegata, vt Panor. & alij communiter inibi tradidere, quo fit, vt ea sit iuris regula, inferiorem praelatum non posse dispensare super hoc corporis vitio, nec super irregularitate contracta a corpore vitiatis. Imo scribit Io. Staphi. de lite. grat. & iust. 2. par. fol. 193. non consueuisse Rom. Pont. dispensare circa vitium corporis, & eius irregularitatem, quoties deformitas tanta est, quae scandalum maximum generet apud Christianam plebem, quod est semper considerandum in huiusmodi dispensationib. Secunda constituitur irregularitas ex eo, [art. 8] quod quis bis vel ter sacrum Baptisma susceperit. Catholica siquidem ecclesia non semel definiuit sacramentum baptismi non esse repetendum, nec iterandum, quemadmodum diuus August. docet in lib. de vnico baptismo: & aduersus Donatistas. Concilium item Carth. 1. c. 1. vbi Gratus episcopus Carth. asserit, rebaptizationes illicitas esse, omnesque episcopi in eod. concil. itidem decreuerunt satis esse alienum a syncera fide, & catholica disciplina rebaptizari. tradit & Alfon. a Cast. lib. 2. de haeresib. c. de baptismo. 5. haere. S. Tho. eleganter in 3. par. q. 66. art. 9. idem & alij Doct. Theologi in 4. sent. dist. 6. Ioan. Faber & catholici viri, qui nostra aetate aduersus Anabaptistas Germanos scripsere, haeresim eorum magnis auctoritatibus improbantes. Paulus sane ad Ephes. c. 4. inquit, Vna fides, vnum baptisma. Rursus ad Heb. c. 6. contra quosdam rebaptizari volentes ait, rursus crucifi gentes sibimetipsis filium Dei. Sic maximis poenis iure Pontificio & Caesareo puniuntur qui rebaptizant, & rebaptizantur. c. 2. de aposta. c. ostenditur. de consecrat. distinct. 4. capit. miramur. §. his auctoritatibus. 24. quaest. 1. l. 1. 2. & 3. C. ne sanctum baptisma reite. in specie autem constitutum est, quod rebaptizati minime admittantur ad sacros ordines. capit. qui bis. & cap. sequent. de consecr. distinct. 4. cap. confirmandum est. 50. dist. ex concil. Carthag. 5. c. 11. quib. auctoritatib. hoc satis receptum est, saltem in eo, qui scienter fuerit rebaptizatus, quasi ob scientiam istam puniri iuste debeat hac irregularitatis poena, & alijs, & idem erit in eo, qui ministrauerit hoc baptismi sacramentum, sciens iterum illud repetens. d. c. 2. de apostat. d. l. 1. & 2. C. ne sanct. baptis. reitere. His accedit canon. 47. ex concil. Lugd. apud Burchard. lib. 4. Decret. c. 56. Episcopus, in quit, aut presbyter, si eum, qui secundum veritatem habuerit baptisma, denuo baptizauerit, aut si pollutum ab impijs, & non recte baptizatum non baptizauerit, deponatur tanquam deridens crucem, & mortem Domini, nec sacerdotes veros a falsis sacerdotib. iure discernens. At dubium est de eo, qui ignorans fuerit rebaptizatus, an is sit irregularis? Et profecto constat euidenter in d. c. qui bis. eum irregularem esse, qui etiam inscius & ignorans fuerit rebaptizatus. Sic sane ex poenitentiali Theodori Iuo Carnotensis, libr. 1. Decret. retulit, & ab eo Gratianus deduxit text. in dicto capitul. qui bis. quo in loco Cardinal. a Turre Cremat. nume. 7. probat, rebaptizantem, aut rebaptizatum ex ignorantia iusta, quae inuincibilis sit, non esse irregularem. idem tenet Scotus in 4. sentent. distinctio. 6. ne poenam istam constituamus absque aliqua ipsius rebaptizantis, aut rebaptizati culpa. Et vere haec opinio probabilior est, auctoritate text. in dicto capitul. 2. de apostat. quamuis irregularitas saepissime contrahatur absque culpa, sicuti iure manifestum est. Conueniunt omnes in hoc, quod baptizans iam baptizatum ex ignorantia iusta, non sit irregularis. De eo vero, qui rebaptizatur etiam iusta ignorantia, eum esse irregularem tenent Palud. in 4. sentent. distinct. 9. quaest. 4. conclus. 2. & Florent. 3. part. titul. 14. capit. 13. §. 12. qui fatentur, posse episcopum magna ex causa in hac specie dispensare propter iustam ignorantiam. Nihilominus probarem ipse Scoti sententiam, cui non obstat text. in dicto capitulo qui bis. Ea enim responsio nec est Rom. Pont. nec Concilij generalis, nec adhuc prouincialis, nec alicuius, qui habuerit auctoritatem legis condendae. Nam etsi Theodor. referat, veteribus Canonibus ita statutum fuisse, erit eius testimonium referendum ad Canones, qui prohibent rebaptizatum ad sacros ordines promoueri, qui tamen intelligendi sunt de rebaptizatis scienter, non de his, qui iusta ignorantia rebaptizantur. Aut ita accipiendum est Theodori responsum, vt procedat in eo, qui ex ignorantia culpabili, supina, & crassa fuerit rebaptizatus. Is enim non est admittendus ad ordines sacros, tametsi non puniatur ea poena, nec sit afficiendus ea poenitentia, qua afficeretur, qui ex certa scientia rebaptizaretur. Poterit quidem & illud responsum intelligi, vbi rebaptizatus ignoranter, post scientiam ratam habet huius sacramenti repetitionem, quod sensit Florent. 3. part. titul. 28. capitulo 6. §. tert. Tandem Albertus Trotius de vero & perfecto cleric. libro secundo, capitulo 9. post Archidiac. in dicto capitulo, qui bis. existimat tutius esse, quod rebaptizatus iusta ignorantia obtineat, & impetret ab Episcopo dispensationem. Henricus vero in dicto capitulo secundo de apostat. magis probat priorem opinionem, quam ex Scoto retulimus. Facit ad haec optimus text. in capitul. eos. de consecrat. distinctio. quart. ex Felice Papa tert. iuncta gloss. vbi probatur, eos irregulares esse, qui sua sponte aut metu conditionali, non praeciso fuerint rebaptizati. Ergo qui ignorantia probabili, & iusta fuerit rebaptizatus, irregularis non erit, quod sensit Huguitio in capitul. dictum. de consecrat. distinct. 5. Sed & illud quaeritur, quid dicendum sit de confirmationis Sacramento? Et Albertus Trotius pariter de hoc, vt de Baptismo, respondit in hac specie irregularitatis. idem tenent Archidiac. in capitul. primo. 68. distinct. & Richard. in 4. sentent. distinct. septim. quaestio. penultim. Scotus tamen ibi. quaest. 5. tenet contrariam sententiam, defendens non esse irregularem eum, qui bis confirmationis sacramentum etiam scienter susceperit, aut contulerit, quia expressum iure Pontificio id non est, & irregularitas non datur nisi in casib. iure Pontificio expressis. c. is qui. de sent. excom. in 6. eandem Scoti opinionem sequuntur Palud. ibi. q. 2. colum. 1. Florent. 3. part. tit. 14. §. 4. Card. a Turre Cremat. in c. dictum. de consecr. dist. 5. ad fin. Alfons. a Cast. lib. 1. de potesta. legis poena. cap. 7. documento 3. verb. ex ratione. Nam cum nusquam inueniatur in iure Canonico poena irregularitatis expressim statuta pro iteratione confirmationis, sicut pro iteratione baptismi, inde euidenter colligitur, nullam talem poenam incurri per confirmationis iterationem. Sed & priorem sententiam sequuntur gloss. in d. c. dictum. & Ioann. Maior, in d. 7. dist. ad fin. qui censet, eam omnino probari in d. cap. dictum. cuius ex concilio Terraconensi, c. 6. manifesta est decisio, prohibens confirmationis sacramentum iterari, vt & baptismi: poenam iterantibus adijciens. vnde cum ibidem pariter baptisma & confirmatio prohibeantur iterari, deducitur iuxta quorundam sententiam, irregularem esse bis confirmatum, quemadmodum & irregularis est bis baptizatus. Huic inductioni respondetur, non esse satis sufficientem argumentationem istam ad constituendam irregularitatis poenam, cum ea necessario requirat expressam iuris Pontificij constitutionem. Nec mirum est, quod confirmatio, sicut baptismus, prohibeatur iterari, & tamen non eadem poena inflicta sit iteranti confirmationem, que iteranti baptismatis sacramentum: certum equidem est, fuisse olim, vt paulo ante commemorauimus, quorundam hominum haereses, qui docebant, baptismum ob diuersas causas iterandum esse, & item esse hoc nostro tempore Anabaptistarum dogma, quo tradidere, paruulos semel baptizatos, iterum fore rebaptizandos, cum ad vsum rationis accesserint. Quae quidem notanda sunt, licet Florent. 3. part. tit. 28. c. 6. §. 3. non tantum in baptismo & confirmatione, sed & in sacramento ordinis priorem sententiam probauerit. Tertio a quibusdam dubitatur, possit ne ad ordines [art. 9] sacros, aut ad minores promoueri is expositus, cuius parentes adeo latent, vt plane omnino sit incertum, an fuerit ex legitimis conceptus nuptijs, de quo dubius est Anchar. in c. 1. de infantibus exposit. Ratio vero huius dubitationis est, quia in dubio non praesumitur quis legitimus, nec natus ex legitimo matrimonio. text. & ibi Angel. in l. liberorum. ff. de his qui not. infamia. Ias. in l. nec professio. C. de testam. Alcia. in regul. 3. de praesump. 1. presumpt. num. 12. nos itidem notauimus in Epitome ad 4. lib. Decret. 2. part. cap. 8. §. 3. illegitimus autem non potest sacris ordinibus insigniri, quod satis manifestum est, atque ideo constat, expositum, qui non praesumitur legitimus, non posse ad ordines promoueri. Hoc ipsum comprobatur ex his, quae in eadem Epitome tradita sunt. 2. part. c. 1. num. 5. contrarium tamen, imo quod expositus possit donari ordinibus ecclesiasticis, absque vlla dispensatione, tenent Anania in d. cap. 1. de infantibus exposit. num. 11. Felin. in cap. cum deputati. de iudicijs. in fin. & Bermondus Choueronius in Commenta. ad tit. de concub. in verb. qui etiam filios. num. 90. col. 363. & Gabriel Paleologus, in tract. de filijs nothis. c. 63. num. 3. qui scribit, hanc opinionem communiter receptam esse, qui ad huius conclusionis probationem aliquot adducunt autoritates, quae minime conuincunt eam veram esse. Praesertim opinio prior magis adstruitur, cum hic coniecturis sit agendum, quod non solent filij legitimi, & nati ex legitimo matrimonio exponi, sed potius hi, qui nascuntur ex furtiuis, & fornicarijs congressibus. Quam ob rem ipse consulerem, expositos minime promouendos esse ad ecclesiasticos ordines, absque dispensatione saltem Episcopi. Quod si promoti fuerint, non eos prohiberem ordinum vsu, propter authoritatem Ananiae & Felini. Quarto est considerandum, a Canonibus institutam fuisse irregularitatem [art. 10] quandam ex poenitentia solenni, cuius equidem ritum, & distinctionem a publica, explicuimus lib. 2. Variar. resolut. cap. 10. num. 3. is enim qui solennem egerit poenitentiam, irregularis est, & ideo minime ordinibus ecclesiasticis donari potest, nec ordinatus ministrare. cap. 68. concilij quarti Carthaginensis. c. ex poenitentib. cap. in capite. cap. si quis post. cap. Canones. c. poenitentes. 50. dist. notant S. Thomas in 4. sent. dist. 14. q. 1. art. 5. & ibi Palu. q. 6. Florent. 3. part. tit. 14. cap. 17. §. vlt. Ioan. in summa confess. lib. 3. tit. 15. a quibus plures huius irregularitatis rationes traduntur, quarum etiam post alios meminit Albert. Trotius, de vero & perfect. cler. lib. 2. cap. 14. Harum ea est potissima, quam Hormisda Papa in epistola ad Episcopos Hispaniae exponit, & Gratianus retulit in c. non negamus. 61. dist. inquit enim: Sed nec de poenitentibus quidem quisquam ad huiusmodi gradum profanus temerator aspiret, satis illi sit postulanti veniam concedi. qua conscientia absoluat reum, qui se peccata sua scit populo teste confessum? quis enim quem paulo ante iacentem viderat veneretur Antistitem? perferens memorandi criminis labem non habet lucidam sacerdotij dignitatem. Hactenus Hormisda, summus ecclesiae Catholicae Praesul. Nec poterat solennis poenitentia iniungi, nisi causa grauissimi, & admodum publici criminis. Nec clericis olim, cum ea in vsu erat, iure potuit etiam ab Episcopo infligi cuiuscunque reatus causa, quemadmodum in praecitatis Canonibus constat, maxime in dicto capit. in capite. & c. confirmandum. cap. illud. capit. alienum. 50. distinct. sub qua ad hanc rem oportet expendere text. in capit. placuit. # 1 SVMMARIVM. -  1 Suspensus ab officio, per quam actum irregularis efficiatur, si in eo ministrauerit. -  2 Suspensio facit ministrantem irregularem, quando a iure vel ab homine fit propter delictum quo ad se, & quo ad alios in foro exteriori. -  3 Suspensus ob corporis vitium, etiam si celebret, non est irregularis. -  4 Suspensus ex eo, quod ante legitimam aetatem promotus fuerit, non est irregularis, etsi in officio ministret. -  5 Publicus peccator, an sit irregularis, si celebret, & quid de notorio concubinario. -  6 Sodomita an sit irregularis, si ante dispensationem celebrauerit. -  7 Simoniae crimen, an efficiat quem ipso iure suspensum, ita vt celebrans sit irregularis. §. PRIMVS. QVinto loco ea est tractanda irregularitas, quae a suspensione deducitur. Iuris sane Pontificij regula illud palam probat, quod suspensus [art. 1] ab officio, si eius ministerium exequatur, aut in eo ministret, est irregularis. c. 1. de re iud. c. 1. de sentent. excom. in 6. quibus in locis adeo manifeste probatur haec conclusio, vt nulla indigeat vlterius probatione: imo potius oporteat ipsam explicare aliquot propositis, quae necessaria sunt ad eius intellectum, multa enim requiruntur, vt suspensus ab officio, in eodem ministrans irregularis efficiatur. Primum equidem exigitur, quod sit suspensus ab aliquo actu ordinis ecclesiastici, quem habet, sicuti constat in c. is qui. de sent. excom. in 6. ibi, celebrat. & in c. is cui. eod. tit. ibi, in suo officio. atque ita in specie notant Inno. in d. c. 1. de sent. excom. lib. 6. & alij plures, quorum nos mentionem fecimus in c. alma mater. de sent. excom. 2. par. §. 2. num. 3. is igitur, qui aliquem actum ordinis ecclesiastici, a quo fuerit suspensus, egerit, irregularis est, nec ab alio quam Rom. Pont. poterit dispensationem obtinere, vnde multa in specie possunt adnotari. Primum hinc constat, nec laicum, nec foeminam esse irregularem ex alicuius ecclesiastici officij actione, tametsi suspensio ab officio praemittatur. Foemina enim capax non est ordinis ecclesiastici: Laicus vero eodem omnino caret, & ideo vere non potest in hoc casu constitui irregularitas, quemadmodum ex praenotata conclusione deducitur. Secundum colligitur ab eadem regula, quod episcopus a pontificalibus suspensus, licet cum eis celebret, non erit irregularis. Quia pontificalia non pertinent ad substantiam alicuius ordinis ecclesiastici: sic sane fere omnes fatentur, qui praemissam regulam admiserunt. Tertio inde apparet, suspensum a collatione sacramentorum, non esse irregularem, si ea contulerit ea forma & solennitate, quibus laicus potuisset conferre, nempe si baptizaret aliquem secundum ritum, quo laici quandoque solent, & possent baptizare, secundum Innoc. in d. c. 1. de sentent. excom. in 6. quasi secus sit eo casu, quo clericus suspensus a collatione sacramentorum, solenniter eo modo quo presbyteri solent baptizare, sacramentum baptismi contulerit, quod Henr. in c. vlt. de cler. excom. ministr. ad finem. Nicolaus Plouius de irregularit. regul. 48. adnotarunt. Quarto, ex praescripta regula infertur, suspensum a perceptione sacramentorum, non esse irregularem, etiam si sacramenta percipat. Perceptio enim sacramentorum non pertinet speciali iure ad aliquem actum ordinis ecclesiastici, siquidem & laicis competit: idcirco irregularitas minime contrahitur. Quod communi omnium sententia definitum extat. Quinto, deducitur vera ratio decisionis expressae in c. si celebrat. de cleric. excom. mi. cuius parte prima responsum est, excommunicatum minori excommunicatione, irregularem non esse, quamuis celebret missarum solennia, & sit suspensus a perceptione sacramentorum. Nam haec passiua perceptio sacramentorum non pertinet ad aliquem ordinem ecclesiasticum, secundum Abb. col. 1. & Henric. 5. in d. c. si celebrat. Non enim diffiteor, presbyterum minori excommunicatione affectum, dum is suspensus est a perceptione sacramentorum, suspensum itidem esse a celebratione missarum, cum is actus non possit fieri absque perceptione sacramentorum, atque ideo grauiter peccat excommunicatus minori excommunicatione, si celebret: irregularis tamen non est, quia isthaec suspensio generalis est a perceptione sacramentorum, quatenus ea communis est clericis & laicis. Non erit idem in eo, cui est interdictus ecclesiae ingressus: siquidem huic est interdictus actus, pertinens ad ordinem ecclesiasticum, intra ecclesiam tamen exercendus, qua ratione irregularis hic censetur, si intra ecclesiam celebrauerit, aliáue officia diuina peregerit. cap. is cui. de sentent. excomm. in 6. tametsi Inno. in dicto capit. 1. eod. tit. asseuerauerit, in hoc casu nullam constitui irregularitatem, quod falsum est. Secundo, est & illud obseruandum, quod vt suspensus efficiatur irregularis per actionem, a qua suspenditur, [art. 2] non est satis sufficiens suspensio, quae a solo Deo fit, propter peccatum mortale. cap. vlt. de vita & honest. cleric. quia haec suspensio fit quo ad ipsum suspensum, nec item sufficit suspensio, quae fit a sacerdote confessario in animae iudicio, quod Innocent. tenet in dicto capitul. si celebrat. & Gonsalus a Villadiego, de irregular. col. 8. sed est necessarium, quod suspensio fuerit a iure, vel ab homine iudice in exteriori foro propter delictum, quo ad se, & quo ad alios inflicta, sicuti idem Inno. Ioann. Andr. & omnes expressim tenent in dicto capit. si celebrat. vbi Panormit. prae caeteris, & Dec. consil. 141. ad fin. Haec autem conclusio apparebit euidentius ex his, quae statim ab ea deducemus. Primum probatur ex hoc, suspensum ab officio, & actu ordinis Ecclesiastici, [art. 3] etiam a iure propter corporis vitium, non ob crimen minime effici irregularem, si celebret missarum solennia, nec contrahere nouam irregularitatem ob actionem istam, sed tantum eam, qua ob vitium corporis fuerat affectus, quod plurimum refert. notant in specie Panormit. in dicto capitul. si celebrat. & Gonsalus a Villadiego, de irregularit. capit. de suspensione. colum. 2. quo in loco idem scribit de eo, qui suspensus est ex eo, quod cum esset illegitime natus, ordines susceperit. Et hoc ipsum ipse deducit ab ea opinione, quam communiter post Innocent. probant Doctores in dicto capit. si celebrat. Igitur licet corpore vitiati, nec illegitimi nequaquam possint sacris ordinibus insigniri, tamen si nihilominus ad eos promoti ministrauerint in eisdem, nouam non contrahunt irregularitatem. Idem notat Dominic. in cap. Apostolica. 56. distinctio. & est communis opinio, secundum Rauennam in Alphabeto Aureo, fol. 186. col. 2. Secundo, hinc definiri poterit quaestio illa, qua solet disputari, an sacris ordinibus ante legitimam aetatem insignitus, irregularis efficiatur in eisdem ordinibus ministrans, eorumque vsum exercens? Cui quidem quaestioni praemittendum est, quod nemo potest sacros suscipere ordines ante legitimam aetatem iure Pontificio definitam, praesertim in Clem. generalem. de aeta. & qualit. vbi gl. in verb. obseruantiam, asserit, [art. 4] promotum ad sacros ordines ante legitimam aetatem, non posse ordines eosdem exercere, donec aetas legitima accesserit, qua quidem accedente, cessat impedimentum: & ideo poterit hic in ordinibus susceptis ministrare. Quod probatur in cap. vel non est compos. de tempo. ordinat. notat Ioan. de Imol. in d. Clem. generalem. nu. 8. Henr. in c. consultationi. col. 4. de temp. ordin. Arch. & Praep. in c. placuit. 76. dist. & est communis opinio in dicto capitul. vel non est compos. Nec tamen ordinatus ante legitimam aetatem est ipso iure suspensus, sed suspendendus. text. optimus in dicto capitulo, vel non est compos. quem ita intellexerunt Archid. Card. a Turre Cremata, & Praepo. in dicto capitul. placuit. Henric. in dicto capitul. consultationi. colum. 4. Albert. Trotius, de vero & perfect. cler. lib. 2. capit. 17. Florent. 3. part. titul. 14. cap. 16. §. 15. quorum opinio communis est, vt asserunt Card. in dicto capitul. vel non est compos, ad finem. Praepos. in dicto capitul. placuit. & Gonsalus a Villadiego, de irregularitat. capit. de suspensione, colum. 2. tametsi non desint, qui expressim tenuerint, hunc ita ad ordines promotum ipso iure suspensum esse ante legitimam aetatem, vtcunque tamen sit, si communem sequamur in hoc intellectum, constabit apertius, celebrantem ante legitimam aetatem, aut in ordinibus sacris ministrantem, non esse irregularem: cum hoc in casu minime contingat suspensio iuris, nec hominis. Quod si quis defendere maluerit, ante legitimam aetatem suspensum esse quem ipso iure, tunc adhuc iure probabilius est, celebrantem non esse irregularem. Quia haec suspensio non ob crimen, sed ob defectum statuta est a iure. Sic sane tenuerunt Paulus & Cardin. quaest. 5. & 6. in dicta Clemen. generalem. Albertus Trotius in dicto c. 17. Card. in dict. cap. si celebrat. Dom. in capitul. eos. de tempor. ordinat. in 6. Gonsalus a Villadiego in dicto tract. de irregularit. cap. de suspensione. colum. 2. & est communis opinio, vt asserit Florent. 3. part. tit. 28. capit. 1. §. 1. colum. 2. quam & ipse sequitur eadem. 3. part. titul. 14. cap. 16. §. 15. Hodie tamen extat constitutio extrauagans Pij secundi, nondum typis excusa, qua cautum est, promotum ad sacros ordines ante legitimam aetatem, aut ab alienis Episcopis absque literis dimissorijs, vel extra tempora ipso iure suspensum esse, etsi in eisdem ordinibus ministrauerit, irregularem, cum quo solus Papa dispensare valeat. Huius constitutionis meminere Gonsalus in dicto capit. de suspensione. colum. 3. Syluest. in verb. irregularitas. §. 10. regula, cancellariae Clementis septimi. 22. Ioan. Bernard. in practica criminali. cap. 22. & eam transcribit Petrus Rebuffus in tractat. de beneficijs, secunda parte, tit. de clericis, ad sacros ordines male promotis. gloss. 4. quam ob rem cauere debent, qui ante legitimam aetatem, aut extra tempora iure statuta fuerint sacris ordinibus donati, ne in eisdem absque dispensatione ministrent. is vero qui bona fide celebraret, putans id sibi licere, fortassis non foret censendus irregularis: sicuti optime tradit egregius vir Martinus Azpilcueta, in repet. capit. accepta. de restitutione spoliato. oppo. 8. nume. 34. hoc ipsum intelligens, quo ad forum interius & exterius, modo id factum fuerit probabili ignorantia, atque ita ipse praecitatam extrauagantem constitutionem interpretatur ex his, quae in simili voluerunt glo. in cap. solet. de sentent. excom. in 6. in glo. penul. & Card. in Clem. 1. de priuileg. quaest. 38. Tertio ab eadem ratione deducitur, non esse irregularem, publicum, aut manifestum peccatorem, [art. 5] etiam si ante poenitentiam publice in sacris ordinibus ministrauerit. is enim est suspensus quo ad se, non quo ad alios, quod notant praeter alios Henric. colum. 6. & Cardinal. colum. 2. in dicto capitul. si celebrat. de cleric. excom. ministra. Socinus in capitul. ad audientiam. de homicid. numer. 23. qui & ibi probat primam huius quaestionis illationem, sic etenim est intelligendus text. in capit. vlt. de temporibus ordinat. sunt tamen qui ab hac tertia illatione excipiant notorium concubinarium, ita eo vitio oppressum, vt nulla valeat excusatione ipsum crimen celare, quasi hic sit ipso iure ante poenitentiam suspensus, quo ad se, & quo ad alios, textus in capitul. si qui sunt. 85. distinctione. & capit. praeter. 32. distinctione. Eaque ratione si ante poenitentiam hic celebrauerit missarum solennia, nouam contrahit irregularitatem a solo Papa delebilem. Huius sententiae auctores sunt Panormitanus in capit. vestra. columna 4. de cohabitatione clericorum & mulierum. Chosmas in pragmatica sanctione, titulo de concubinarijs, in verbo, inhabiles. Aluarus Pelagius de planctu ecclesiae, folio 27. colum. 4. Et Syluester in summa, in verb. concubinarijs. §. 4. Gonsalus a Villadiego, de irregularitate, capit. de suspensione, columna 3. Abulensis Episcopus in tractatu, de concubinarijs clericis, conclusione 7. & Petrus Rebuffus in concordatis, titulo, de publicis concubinarijs, in principio. Guido Papae, quaestione 558. Florent. in 3. parte, titulo 27. capit. 3. Ioannes Bernar. Diaz de Luco, Episcopus Callagurritanus in Practica criminali Canonica. cap. 73. Paludanus in 4. sentent. distinct. 27. quaest. 4. colum. 2. Hostiens. in dicto capitul. si celebrat. Et Bermondus in tract. de concubinarijs, pagin. 270. qui asseuerat, hanc opinionem communem esse. Quibus suffragatur textus in capitulo vltim. de cohabitatione clerico. & mulierum. quo manifeste constat, hunc notorium fornicatorem suspensum esse ipso iure, quo ad se, & quo ad alios. Fit igitur eum irregularem esse, si ea suspensione extante diuinis officijs operam dederit. His accedit Gratiani sententia, in dicto capitul. praeter. §. prohibentur. qua probatur, Clericum notorie concubinarum suspensum esse, & censeri ipso iure, quo ad se, & quo ad alios. Vnde & irregularis erit: Nam & Hostien. in capitul. tanta. de simonia, scribit, clericum propter aliquod crimen suspensum, quo ad se, & quo ad alios, irregularem esse, si nondum ea suspensione sublata proprio fuerit vsus officio. Idem tenet Archidiac. in c. 1. de re iudic. lib. 6. Idem notant Henricus in dicto capit. si celebrat. col. penult. Ioan. in summa confess. lib. 3. titul. 29. quaest. 5. contrariam equidem opinionem iure veriorem esse censent Innocent. & Ioan. And. in dicto capit. si celebrat. Cardin. in cap. vestra. & capit. quaesitum. de cohab. cleric. & mulier. Speculat. tit. de dispensatione. §. iuxta propositionis. num. 20. Ioan. de Imola, in cap. 1. col. 4. de iudic. Nicola. Plouius de irregularitate, regul. 41. Archidiac. in capit. praeter. §. ad haec vero. 32. distinct. Martinus Azpilcueta in capit. si quando. de rescript. columna 53. Qui tamen fatetur praecedentem, ac priorem sententiam communem esse. Sed & opinio Innocentij ex eo quibusdam placet, quod irregularitas minime contrahatur nisi in casibus iure expressis, quod non semel probauimus: nullibi autem in iure decisum est, publicum fornicatorem irregularem esse, si diuina officia celebrauerit. Dices statim, rationem istam tolli, quia fornicator notorius suspensus est ipso iure, quo ad se, & quo ad alios, suspensum autem irregularem esse, si suspensionis tempore celebrauerit. capit. 1. de re iud. in 6. & cap. 1. de sent. excom. eod. lib. tunc sane respondetur, hoc verum esse de suspensione, quae directe a iure indicta est propter delictum in eius poenam, non de ea, quae ratione cuiusdam honestatis ab ipso Canone fit potius ob decorem, quam in poenam directam criminis, & ipsius delinquentis, sicuti paulo ante diximus de corpore vitiatis, & de illegitimis. Ego quidem, & si videam priorem opinionem pluribus placuisse: nam & eam tenent Anania columna 1. & Felin. 2. in cap. cum dilectus. de accusat. & Anton. numero 32. in c. 1. de iudic. atque eam fore intelligendam, vbi publicus concubinarius diuinis se immiscuerit eo tempore, quo publice in eodem versatur vitio, non alias: quemadmodum intellexere Cald. in d. capit. si celebrat. & Praepos. in d. cap. praeter. §. ad hoc. num. 15. 32. dist. idemque a plerisque eiusdem assertionis autoribus deducitur, quicquid alij senserint, adhuc censeo duram esse nimis hanc communem conclusionem, nec auderem secundum eam iudicare quenquam irregularem esse, tametsi consulerem, vt absolutio, aut dispensatio impetraretur a Romano Pontifice. Illud tamen fateor, suspensum ab homine, vel a iure in poenam directam & propriam, etiam ad tempus certum, vel donec poeniteat, irregularem esse, si tempore suspensionis diuinis rebus operam dederit, quod visum est Innocentio, Ioan. Andreae, Host. Henric. col. 4. & alijs in d. capit. si celebrat. Speculat. in d. §. iuxta propositionis. num. 21. vers. crassa autem. ac Socin. in dicto cap. ad audientiam. de homicid. nu. 24. quorum opinio, ni fallor, magis communis est, licet quidam contrariam probare conentur. Sunt vero & aliquot crimina, quorum authores iure Pontificio, etiam peracta poenitentia, etiam occulti, suspensi sunt ab exequutione officij, & ordinis ecclesiastici, in quibus plane seruanda est regula tex. in c. 1. de re iud. &c. 1. de sent. excom. in 6. de his etenim traditur in c. vlt. de tempo. ordin. & in c. nisi cum pridem. de renunciat. Solet denique controuerti de sodomita [art. 6] nefandi criminis reo, an is sit ipso iure suspensus ab ordinis ecclesiastici exequutione, adeo vt interim in eodem ordine ministrans sit irregularis, iuxta cap. 1. de re iud. in 6. & profecto receptum est, sodomitam adhuc occultum, etiam peracta poenitentia suspensum esse ab exequutione ordinis, & ideo interim celebrantem irregularem esse, ea quidem irregularitate, quae a solo Papa delebilis sit: quemadmodum Antoni. & alij notarunt ex c. nisi cum pridem. §. 1. de renunciat. & in c. vlt. de temporib. ordina. in specie Bellenzinus in apostillis ad Panor. in c. clerici. de excessib. praelat. Speculat. in d. §. iuxta propositionis, num. 17. Hostien. & Ioan. Andre. in d. c. nisi cum pridem. §. 1. Archid. Domi. & Praep. in c. de his. in 2. 50. dist. Mari. Socin. in d. c. ad audientiam. nu. 27. quam opinionem asseuerans communem esse defendit Cesar Lamberti. in tract. de iure patron. 1. part. 2. lib. q. 9. art. 18. nu. 4. & licet Aret. in c. cum non ab homine, de iud. nu. 90. contrarium probare conetur, nec possit omnino ex iuris rigore defendi communis sententia: cum nullus sit iuris Pontificij locus, qui hanc irregularitatem induxerit, attamen propter tanti criminis grauitatem tuenda est ea opinio, que tot doctissimorum virorum auctoritatem habet. Nam & eam sequitur Bertachinus in tract. de episco. 1. part. 2. lib. 30. q. idcirco Rebuff. in tract. de pacif. poss. nu. 208. censet, sodomitam non posse eligi ad ecclesiasticum beneficium, nec validam esse collationem beneficij eidem factam, quod & Lamberti. in d. art. 18. latius probare conatus est, quibus multa patrocinantur, quae de huius nefandi criminis grauitate traduntur, praesertim a S. Thoma 2. 2. quaest. 154. arti. 11. c. vsus. c. adulterij. 32. q. 7. l. cum vir nubit in foeminam, viros paritura quid cupiatur. C. de adul. c. infames. 3. q. 7. l. 1. §. remouet. ff. de postulan. Auth. vt non luxurientur contra naturam. collat. 6. §. 2. Inst. de pub. iudic. in Archiepiscopatu. de raptorib. c. vt clericorum. de vita & honesta. cleric. l. 2. tit. 21. part. 7. l. 2. tit. 9. lib. 4. fori. pragmatica Regum Catholicorum Fernandi, & Elysabeth. l. 85. Lambertinus multa tradit in d. art. 18. & Matthaeus Afflictus in constitut. Neapo. libr. 3. Rubr. 42. num. 10. nos item aliquot adduximus in Epitome ad 4. Decret. 2. part. capitul. 7. §. 5. numer. 6. Paulus Parisius consil. 163. lib. 4. Lucas de Penna in l. 3. colum. 3. C. de exactor. & exceptori. libro 12. text. optimus in d. c. Clerici. de excess. praelat. ad haec & Valerius Maximus libro 6. capite 1. de pudicitia, quaedam veterum exempla commemorat de huius sceleris punitione. Maxime laudat C. Marij Imperatoris disciplinam, cuius & Quintilianus meminit in declamatione, cui titulum fecit, Miles Marianus, & Plutarchus in Mario, alia itidem refert Aymarus Riuallius libr. 3. historiae Iuris ciuilis. c. de lege Scatinia. quae lata fuit in huius sceleris Reos: cuius meminit & Tertullianus in libro de monogamia. Huius criminis auctorem non posse facere testamentum, etiam ante accusationem & condemnationem, probare conantur Anastasius Platus inter consilia Barba. consil. vlti. libr. 1. Gulielm. Benedict. in c. Raynutius. de testamen. in verb. mortuo itaque testatore. in 1. nume. 134. Deci. in l. 1. C. de secundis nupt. nume. 8. At Speculat. titul. de instrument. editione. §. compendiose. vers. 13. asseuerat, sodomitam huius criminis damnatum testari non posse: quasi velit, hunc ante damnationem testari iure posse: sed prior opinio ex eo probatur, quod sodomita sit ipso iure infamis. dict. l. cum vir. vbi gl. l. 1. §. remouet. & ibi gl. ff. de postul. c. infames. 3. q. 7. infamis autem ipso iure testari prohibetur. l. is cuius. §. vlti. ff. de testamen. & praeterea huius criminis autor ipso iure dominio bonorum priuatur, quod glo. notat in c. cum secundum leges. de haereti. in 6. in verbo, naturae contrarias. quae confirmatur auctoritate regiae pragmaticae sanctionis in d. l. 85. qui vero omnium bonorum, praesentium & futurorum dominio ipso iure priuatus est, testari minime potest, vt explicat Bald. in Authent. incestas. C. de incest. nupt. quibus tandem rationibus persuaderi poterit ea sententia, quae dictat, sodomitam, etiam ante condemnationem, testari non posse. Sed & de poena ignis extat ante Iustinianum elegans constitutio libro 9. Codicis Theodos. tit. 7. in hunc modum, Impp. Valenti. Theodosi. & Arcadi. A. A. A. Orontio Vicario vrb. Rom. Omnes, quibus flagitij vsus est, virile corpus muliebriter constitutum, alieni sexus damnare patientia: nihil enim discretum videtur habere cum foeminis: huiusmodi scelus spectante populo flammae vindices expiabunt. P. P. in foro Traiani octauo idus Aug. Valentiniano. A. IIII. & Neotherio Coss. De illo autem, qui simoniae crimen commiserit [art. 7] itidem dubitatur, an sit ipso iure ab officio suspensus ea suspensione, quae ipsum efficiat irregularem, si diuinis se immiscuerit, & vbi simonia fuerit in ordine commissa, quoad ipsum, & quoad alios, ipse simoniacus est suspensus ab ordine per simoniam suscepto, & ab alijs ordinibus. text. in c. preter. §. verum. 32. distinct. c. reperiuntur. q. 1. c. eos. 81. distin. Innocen. & Doct. in c. tanta. Abb. in c. per tuas. in 2. numero 5. & in cap. de simoniaco. text. in c. si quis. & ibi Panor. de simo. Syluest. verb. suspensio. q. 7. Hostien. in summa, titu. de simonia. §. qua poena. quorum opinio communis est, nec poterit iure negari: quia in praecitatis locis probatur. atque ideo irregularis erit simoniacus, qui eo tempore nondum sublata suspensione, ordinibus ministrauerit, etiam post poenitentiam. Quod si commissa fuerit simonia in beneficio ecclesiastico adquirendo, idque crimen fuerit notorium & publicum, est simoniacus quo ad seipsum, & quoad alios ipso iure suspensus, secundum Innocentium in d. c. tanta. & Panormita. in c. accusatum, de simonia. idcirco irregularitas ab eo contrahitur per solum Romanum Pontificem delenda, si celebrauerit ante huius criminis peractam poenitentiam: quod ita visum est Gonsalo a Villadiego de irregularitate, cap. de simoniaco. & plerisque alijs, quorum opinio licet dubia olim potuerit esse, hodie tamen constat per extrauagant constitutionem Pauli Vene. de simonia, qua inflicta est ipso iure excommunicatio aduersus simoniacum in beneficio acquirendo. cuius constitutionis ipse memini in reg. peccatum. 2. part. §. 8. num. 7. de reg. iur. in 6. fit igitur, vt simoniacus in acquirendo beneficio, cum excommunicatus sit, ipso iure irregularis omnino sit, si in ordinibus ante absolutionem ministrauerit, eaque irregularitas a solo Papa delebilis est. c. 1. de re iudi. & c. 1. de sen. excom. in 6. sic etenim sunt intelligenda quae hoc in dubio solent per Doctores adduci ad huius quaestionis decisionem. Nec mirum hoc cuiquam videri debet, cum istud crimen grauissimum sit, & in Christiana Republica perniciosum valde. # 2 SVMMARIVM. -  1 Bigamia quid sit, & vnde originem haec irregularitas duxerit. -  2 Bigamus quis dicatur, & quot modis vitium hoc contrahatur. -  3 Bigamus non est qui a seipso vitiatam vxorem duxerit. -  4 Romanus Pontifex potest cum bigamo dispensare, non Episcopus. -  5 Baptismus an tollat irregularitatem ex bigamia vel homicidio ante contractam. -  6 Religionis professio bigamiam non tollit. -  7 Neophyti an sint ad ordinis sacramentum admittendi, & ad beneficia ecclesiastica eligendi. -  8 Neophytus, an sit recipiendus ad officia secularia, & quid de his, qui genus, ac nomen a Judaeorum gente deducunt. §. SECVNDVS. EST & inter alias irregularitates non postremus bigamiae locus: cum & ea vetustissimis decretis & institutis Iure Pontificio fuerit statuta. Ea vero sic definitur: Bigamia est [art. 1] irregularitas ex defectu sacramenti procedens: quemadmodum Hostiens. & Summa, definiuit, quem alij sequuti sunt, praesertim Ioan. Montaigna in tracta. de irregularita. Bigamiae. in principio. & probabatur multis, quae statim tradentur. Sacramenti autem, cuius hic defectus consideratur, notissima est significatio: siquidem id matrimonium est, de quo nos olim Salmanticae epitomen in quartum Decretalium concinnauimus, eiusque secunda part. c. 1. ad finem explicuimus, quid matrimonij sacramentum significet perfecta eius significatione. Haec sane irregularitas originem ducit a veteris testamenti legibus. Leuitici enim c. 21. scriptum est de sacerdote: scortum, & vile prostibulum non duces vxorem, nec eam, quae repudiata est a marito. apud Ethnicos, auctore Aulo Gellio, libro Noctium Atticar. capit. 15. flamen, si vxorem amisit, flaminio decedebat, eo quod non poterat secundam vxorem accipere. Septimius item Tertulianus in lib. de exhortatione ad castitatem inquit: Monogamia apud ethnicos in summo honore est, vt & virginibus legitime nubentibus vniuira pronuba adhibeatur, & si auspicij initium est. item in quibusdam solennibus, & auspicijs, vt prior sit vniuirae locus. certe flaminia non nisi vniuira est, quae flaminia lex est. Nam duo ipsi Pontifici maximo iterare matrimonia non licet, quod monogamiae gloria est. haec Tertullianus, qui idem repetit in libr. 1. ad vxorem. & in lib. de monogamia, ad finem. & in lib. de praescriptionibus aduersus haereticos. idem & diuus Hieronymus in Epistola ad Gerontiam de monogamia ita scribit: flamen vnius vxoris ad sacerdotium admittitur: flaminia quoque vnius mariti eligitur vxor. ad Tauri Aegyptij sacra semel maritus adsumitur. haec Hieronymus. cuius ex nouioribus meminit Ludouic. Caelius lib. lectio. antiq. 15. capitu. 22. primus autem bigamus Lamech videtur fuisse, Geneseos capitul. 4. quo in loco id adnotauit Nicolaus a Lyra. hoc ipsum testatur Tertullianus in lib. de exhortatione ad Castitatem. Pausanias itidem commemorat, Gorgophonem Persei filiam omnium primam mortuo priore coniuge Oebalo nupsisse, atque initium dedisse secundis nuptijs. sed & post legem Euangelicam statim bigamia ab Apostolis instituta fuit, quod sacris ordinibus, & officijs esset impedimento. Nam ad Timotheum Paulus capitu. 3. inquit: Oportet enim Episcopum irreprehensibilem esse: vnius vxoris virum. idem & in canonibus Apostolorum probatur, capitu. 18. Multis autem modis bigamia contrahitur, quorum mentionem hic subijciemus, exponentes quid in eorum quolibet considerandum sit. de quibus & Regia lex tractat. l. 13. titulo 8. part. 7. Primo is est vere bigamus, [art. 2] qui secundas contraxit nuptias, caeteri autem improprie, & ad similitudinem quandam bigami censentur. glos. communiter recepta in capi. 2. de bigamis, probatur in c. 1. & c. debitum. de biga. c. vnius. c. Acutius. capit. deinde. 26. distinctio. atque idem erit siue quis duas vxores legitimas diuersis temporibus habuerit, siue illegitimam earum alteram eodem tempore. c. nuper. de bigam. quo in loco communis omnium sententia hoc ipsum asserit: est tamen necessarium ad contrahendum hoc bigamiae vitium in vniuersum, quod carnalis commistio intercedat. tex. optimus in d. c. nuper. gl. communis in c. vnico. de cler. coniug. in 6. Doct. in 4. senten. distinct. 27. Secundo bigamus item censetur, qui viduam in vxorem adhuc primam acceperit, & cognouerit carnali commistione. text. in c. si quis viduam. 50. dist. ex synodis orientalibus, quas Martinus Bracharensis Episcopus compilauit tempore Honorij Papae primi, easque Lucensi Episcopo nuncupauit: earum enim c. 16. continetur, quod a Gratiano in d. c. si quis viduam, exponitur. Idem tradit, & respondet Innocentius Papa primus in epistola 2. ad Victritium Rothomagensem Episcopum c. 5. c. si quis viduam. in 1. 34. distinct. cuius pars prior deducitur ex d. c. 5. posterior autem ex capit. 6. eiusdem epistolae. est & ad hoc Canon decimusoctauus Apostolorum, a quo Gratianus adsumpsit cap. si quis viduam. in 234. distinct. vbi idem traditur de eo, qui foeminam ab alio repudiatam vxorem duxerit. quod & Hieronymus probat ad Fabiolam de veste sacerdotali. capit. vidua. 34. distinctio. Nec refert quo ad irregularitatem ex bigamia contrahendam, quod matrimonium sit iure validum, vel nullum: satis equidem est ipse coniugalis affectus: quemadmodum probatur in c. vltimo, & in cap. nuper. de bigamis. ex quibus Doctor. ibi, & in distinctione 27. quarti Sententiarum, ita plene frequentissimo omnium consensu adnotarunt. Illud tamen exigitur, quod haec vidua, aut repudiata, cognita fuerit a priori viro, secundum communem sententiam eorum, quos modo citaui, & statim in hoc tractatu quo ad bigamiae vitium citabo. vnde infertur verus intellectus ad text. in c. quotquot. 27. q. 1. ex synodo Anchyritana. cap. decimooctauo. ex quo notauit Speculat. titul. de dispensatione. §. iuxta. versic. contrahitur, bigamum esse Clericum, vel monachum, qui cum virgine matrimonium impediente sacro ordine, aut professione, nullum contraxerit. etenim licet hic, vt bigamus puniatur, minime tamen bigamus est, nec verus, nec fictus, aut interpretatiuus. tex. optimus in c. sane. in 2. de cleri. coniugat. qua ratione quamuis solus Papa dispenset circa bigamiae irregularitatem, tamen in hac specie Episcopus dispensabit, etiam quo ad maiores ordines suscipiendos. notat Syluest. in verb. bigamus. §. 7. & sensit Montaigna in trac. de bigamis, quaestione 4. idem docet Panorm. in cap. 1. & 2. ne cleri. vel vouent. & tamen cum dispensatio necessaria sit, vt probatur in dicto capit. 1. visum fuit quibusdam, hunc bigamum esse saltem quadam similitudine, quod explicat Palud. in 4. sententiarum, distinct. 27. questione 4. columna 4. Tertio is bigamus est, qui etiam vnicam vxorem habuerit, corruptam tamen, non virginem. c. debitum. vbi Card. & Doct. de biga. c. 1. de Clericis coniug. in 6. c. curandum. c. si quis de Laicis. 34. dist. quod adeo verum est, vt idem vitium locum habeat, si quis inscius, & ignorans corruptam vxorem duxerit: sicuti probatur in d. c. curandum. & est communis opinio, quam sequuntur Card. in Clem. cum ex eo. colum. 1. de sentent. excom. & Henri. in c. 1. col. 3. de biga. text. in c. qui in aliquo. 51. distin. idem eritsi quis matrimonium, quod nullum est, cum foemina corrupta contraxerit: adhuc enim bigamus censetur. tex. in d. c. vlt. de bigamis. vbi communis omnium sententia hoc ipsum probat. Quid autem de eo qui foeminam [art. 3] corruptam, ab eodem tamen stupro vitiatam in vxorem duxerit? sunt enim qui censent, & hunc bigamum esse. huius sententiae auctores sunt Host. Ioan. And. Anch. Anto. & Imol. in c. sane. de cler. coniug. quorum opinio profecto falsa est. Nec enim haec foemina diuisit carnem suam in plures, cum ab vno tantum fuerit cognita. c. debitum. idcirco virginem dicitur accepisse in vxorem, qui a seipso corruptam, & stupro vitiatam vxorem duxit: siquidem per matrimonium subsequens, praecedens vitium omnino purgatur. c. tanta. qui filij sint legi. atque ita in hac quaestione opinionem istam tenent gl. in c. qualis. 30. q. 5. & in c. sane. in 1. de cleric. coniu. & c. vnico, de cler. coniugat. in 6. glos. & communis in d. c. debitum. Abb. in d. c. sane. Ant. & Ancha. sibi contrarij in d. c. tanta. Ioan. Andr. Domi. & Franc. d. c. vnico. S. Thomas in 4. senten. distin. 27. q. 3. Floren. 3. part. tit. 28. c. 3. Syluest. in verbo, bigamus. in princ. Angel. quaest. 5. Capella Tholosa. 219. & 254. & vtrobique Aufrerius. Archid. in cap. nemo. 32. dist. vbi Domi. fatetur, hanc opinionem esse communem: idem asseuerant Cardin. in d. c. sane. Henri. in c. 1. de biga. colum. 4. Imola in d. c. sane. Gonsalus a Villadiego in tracta. de irregularita. q. de bigamia. Ioan. Montaigna in tract. de bigamia. q. 6. & Alber. Trot. lib. 2. de vero & perf. cler. c. 11. num. 3. Ioan. in Summa confess. lib. 3. tit. 3. q. 5. probaturque veritas huius sententiae ex his, quae statim explicabimus ad rationem huius irregularitatis. Quarto, bigamie vitium contrahitur ab eo, qui etsi vnicam, & virginem vxorem habuerit, eam tamen post adulterium ab ea commissum carnali coniunctione cognouerit, etiam adulterij ignorans. c. si quis vxorem. 34. dist. & c. seq. notant Abb. Ana & Doct. in c. 3. de adul. quorum opinio communis est, & obtinet, etiamsi ex precepto ecclesiae adulteram vxorem inuitus cognouerit. Hosti. in summa de bigamis. q. 9. S. Thom. Palud. & alij in 4. sent. dist. 27. q. 4. Florent. in d. c. 3. glos. in d. c. si cuius vxorem. & ibi Doct. Capella Tolosana 255. Aufre. in Clem. 1. de offi. ord. reg. 1. fallen. 8. horum opinio tutior est, secundum Hen. in d. c. 1. de biga. col. 4. & magis communis, vt asserunt Alber. Trotius in d. c. 11. n. 2. & Syluest. verb. bigamia. q. 1. licet contrariam tenuerit Inno. in c. inquisitioni. de sent. excom. & quidam alij, quorum sententiam vltimo loco retulit Ioann. in Summa confessorum, libro 3. titul. 3. c. 9. imo & irregularis est qui adulteram post poenitentiam sibi reconciliatam cognouerit. Anania in c. 3. de adulter. Felin. in c. ius generale. colum. 6. distin. 1. idem sensit Ancha. consil. 124. & sentiunt omnes, qui proximam opinionem probarunt. Huius vero irregularitatis plures traduntur rationes, praesertim a gl. in summa. 26. dist. etenim licet matrimonium contractum cum corrupta verum sit sacramentum repraesentans per mutuum consensum coniunctionem Christi & animae iustae, non est tamen quo ad significationem omnino perfectum sacramentum: siquidem minime significat coniunctionem Christi cum vnica, & immaculata sponsa ecclesia. c. acutius. 26. dist. c. debitum. de bigamis. vnde bigamus cum patiatur defectum quoad significationem in sacramento matrimonij, prohibetur item a sacramento ordinis. deinde pati non debet defectum in sacramento, qui sacramenta ministraturus est. quibus, & alijs rationibus Iure Pontificio haec fuit irregularitas instituta: quas equidem rationes tradidere Thomas & reliqui theologi in 4. sententia. distinct. 27. Ioan. in Sum. confesso. dict. titul. 3. quaestione secunda. Hostien. & alij Canonistae paulo ante nominatim citati. Hinc deducitur & illud dubium, quo queri solet, quae sit ratio cur vxor corrupta efficiat maritum bigamum, non sic debetur bigamia ex ipsius mariti corruptione, ita quidem, vt licet ipse vir non sit virginitatis laurea tempore matrimonij preditus, non ex hoc efficiatur irregularis, si virginem vxorem acceperit. & glos. in dict. capit. debitum, de bigamis. tres vel quatuor rationes exponit, quas improbat eleganter S. Thomas in 4. sentent. distinctio. 27. quaest. 3. scribens eam esse veram rationem: quia actus contrahendi, aut contrahentis matrimonium non cadit super seipsum, sed super alterum coniugem: atque ideo vitium corruptionis nullum efficit defectum quoad corruptum, sed quo ad alterum. eandem rationem sequuntur Antonius in dict. cap. debitum. numero 9. Henri. in cap. 1. de bigamis. colum. 4. & Syluest. in verb. bigamus. quaestio. 5. quae quidem ratio communi omnium consensu probata videtur. Patet deinde ex praenotatis, manifestam esse quorundam haereticorum calumniam, qui Pauli apostoli verba ita acceperunt, vt dicerent ex Pauli testimonio eum esse bigamum, & repelli, qui eodem tempore duas vxores haberet: non autem eum, qui successiuo tempore secundam vxorem legitime accepit: quasi hic non sit irregularis ex bigamiae causa. horum impudens error Iuris Pontificij manifesta interpretatione, & ipsius Pauli vero sensu refellitur, quod & praeter Canones a me superius citatos ostendit Albertus Pighius in controuersia 15. versic. impudens vero calumnia. Ex his etiam consequitur, Romanum Pontificem [art. 4] posse dispensare, vbi bigamus in susceptis ministret, & ad superiores ordines accedat: cum hoc vitium, aut impedimentum a Iure humano Pontificio inductum fuerit, tametsi originem habeat haec institutio a lege diuina veteri, & a gentilium ritu, quam sententiam plane omnium consensus admisit: praesertim S. Thom. in 4. sent. distin. 27. quaest. 3. & inibi alij Doctores, Florent. 3. part. titu. 28. c. 3. gl. & Canonistae in c. super eo. de bigamis. imo esse hanc opinionem communem fatetur Ioan. Montaigna in tracta. de bigamia. quaest. 7. quae itidem obtinet adhuc de potestate ordinaria: quia per legem ipsam naturalem, diuinam, & humanam principi legislatori summo, licet per dispensationem humanis constitutionibus derogare. idcirco haec potestas ordinaria est, cum lege sit data & constituta, non autem absoluta: siquidem in humano principe potestas absoluta tyrannidi potius, quam legitimae potestati tribuenda est, quod nos alioqui adnotauimus libro 3. Variar. resolut. cap. 6. nume. 8. Qua ratione mihi non placet hac in controuersia quod quidam adnotarunt, maxime Henric. in c. de bigamis. colum. 5. & Ioan. Staphi. de lit. grat. & iusti. col. vlt. asserentes, posse summum Pontificem cum bigamo dispensare ex potestate absoluta, non autem ex potestate ordinaria. Nam, vt modo explicuimus, poterit Papa hac vti dispensatione potestate ordinaria. Non enim est de necessitate praecisa Iuris diuini, qua ad sacramentum ordinis, vt sacramentum sit, characteremque imprimat, quod ordines suscepturus bigamus non sit. is etenim bigamus etsi non sit ad ordines promouendus, si promotus fuerit, characterem recipit, & ordinis sacramentum. c. quicunque. in 2. 50. dist. & c. poenitens. notant omnes, praesertim Host. in sum. tit. de bigamis. §. vlt. Ant. in d. c. debitum. de biga. Alber. Trotius in d. c. 11. nu. 6. quorum opinio communis est Theologorum & Canonistarum, quam & Ioan. Arboreus probat lib. 2. Theosophiae. c. 16. solus autem Romanus Pontifex dispensat super hac irregularitate, secundum Inno. & communem in d c. super eo. quibus ea ratio suffragatur, quod bigamiae irregularitas ab apostolis, & a veterib. vniuersalis ecclesiae concilijs inducta fuit, & in his non est dispensatio expressim permissa, atque ideo Episcopus minime poterit dispensari, iuxta communem resolutionem traditam in c. at si Clerici. §. vlt. de iudic. & maximis rationibus comprobatam ab eruditissimo, prudentia & moribus ad modum illustri D. Didaco ab Alaua, Episcopo Abulensi, curiae Granatensis praeside integerrimo in l. 1. de concilijs. c. 2. nu. 2. Sic sane non posse Episcopum dispensare in hac specie & irregularitate asserunt omnes paulo ante citati, quorum opinionem communem esse fatetur Praepo. in d. c. lector. 50. dist. eandem tenent Ang. in ver. bigamus. Gonsalus a Villadiego de irregularit. q. vlt. Ioan. Montaigna in d. tract. de biga. q. 7. qui & hanc esse communem asseuerat. sed Cardin. a Turre Crema. in d. c. lector. post Tho. in d. q. 3. & Sylue. in ver. bigamus. q. 7. probare conantur, posse Episcopum dispensare cum bigamo in minorib. ordinibus. Quae quidem opinio poterit admitti, quoties maxima subsit dispensandi causa. quemadmodum Ludo. Gomezi. opinatur in tract. breuium, num. 20. aut sane vbi qui bigamiam contraxit, eo tempore merus erat Laicus, haec etenim irregularitas quoad minores ordines tolli poterit Episcopi dispensatione, secundum Henr. in c. 1. de biga. in fin. Quasi eo autore sit secus dicendum in eo, qui post clericatum bigamiae vitium contraxerit, vt cum hoc nec in minoribus possit Episcopus dispensare. hic enim ex hoc amisit omnino Clerici & Ecclesiastici ordinis priuilegium ipso iure. c. vnico, de biga. in 6. & ideo non potest idem ex Episcopi dispensatione recipere. Non inficior hanc opinionem Henrici probabilem esse: eam tamen dubiam nimis esse censeo: illud certo sciens, etiam summum Pontificem maxima cum difficultate in hoc bigamiae vitio dispensare. Quod & post alios Ioan. Staphylae. fatetur in dict. tract. de liter. gratiae & iustitiae. ad finem. Verum in hoc de bigamia tractatu est considerandum, [art. 5] homicidium commissum ante baptismum minime efficere quem irregularem. c. si quis viduam. 50. dist. idque omnes fatentur. At bigamia contracta ante baptismum dubiam efficit disputationem, an ex ea detur irregularitas: aut semel data per baptismum tollatur. Nam diuus Hieronymus in epistola ad Oceanum in ea est sententia, vt existimet, bigamiam ante baptismum contingentem minime irregularem quem constituere. Huius opinionem Gratianus retulit in c. 1. 26. distin. eandem tuetur rursus idem Hieronymus super epistolam ad Titum, cap. 1. Glossa ordi. & Nicol. Lyranus 1. ad Timothe. capitul. 3. hoc ipsum probat textus in c. 1. 33. distinct. ex canonibus Apostolorum capit. 17. & defendunt Ioan. Maior in 4. sentent. distinct. 27. quaest. 6. versi. dubitatur. & Iaco. Almain in distinct. 25. quaestion. 1. & Henri. a Gandauo ab eodem, & alijs citatus. Huius opinionis ea est ratio, quod bigamiae irregularitas Iure humano Pontificio statuta sit, & hoc non ligauerit infideles: igitur irregularis non est qui ante baptismum bigamiam contraxerit. deinde Paulus Apostolus cum scripsit, Episcopum debere esse vnius vxoris virum, dubio procul de fidelibus iam baptizatis intellexit: idcirco de irregularitate a baptizato contracta Apostolus tractat: non de ea, quae infideli ante baptismum aptari nequit: & praeterea constat, per baptismum omnia peccata, etiam mortalia, & actualia tolli, ac dimitti. c. gaudemus. de diuor. cap. deinde. 26. distinct. notat S. Thomas 3. part. q. 68. artic. 3. & 4. & arti. 6. ergo & irregularitas, & si contracta fuerit, cum sepissime absque labe & crimine contingat, per baptismum tollitur. in contrariam sententiam itum est a diuo Augustino, qui in lib. de bono coniugali cap. 18. opinatur, irregularem esse eum, qui ante baptismum vnam vxorem habuerit, & ea mortua, aliam post baptismum acceperit. Idem Gratianus refert in c. acutius. 26. dist. quo in loco ad eandem opinionem citat Innocentium primum in epistola 22. ad Ruffum & Eusebium Macedoniae Episcopos. c. deinde. & in c. penult. diuum Ambrosium, qui lib. 1. de Officijs. c. vlt. eandem sententiam probat, quam S. Thomas & alij sequuntur in 4. senten. dist. 27. q. 3. Canonistae in d. c. gaudemus. Ioan. Arbor. lib. 2. Theosophiae c. 16. Iaco. Almain in 4. sent. dist. 33. q. 2. rursus est & ad hoc tex. in c. acutius. 29. q. 3. ex diuo Augustino in d. c. 18. libr. de bono coniugali: cuius sententia recepta est omnium fere consensu aduersus Hiero. cuius rationibus sic respondendum est, duabus equidem priorib. in hunc modum, quod licet lex Pontificia non afficiat eius vinculo infideles, dum infideles sunt, tamen si ipsi ad catholicam fidem transierint, & velint sacris ordinib. insigniri, non sunt ad eos admittendi, si habuerint ea vitia, & defectus, qui Iure canonico impedimentum prestant. Cuius rei exemplum sit in corpore vitiatis: maxime quia in specie, quam Hieron. tractat, bigamia contracta fuit post baptismum, cum iam baptizatus secundas contraxerit nuptias. sic sane diuus Paulus de baptizatis agit: hi enim, qui nondum Christi fidem susceperunt, non promouentur ad ordines sacros, & tamen baptizatus potest bigamus esse ob matrimonia contracta ante baptismum. postreme autem rationi ex eo satisfaciendum est, quod per baptismum tolluntur peccata omnia vi sacramenti, & interiori confessione, saltem Deo facta cum peccatorum poenitentia, quo ad culpam, & satisfactionem offensae diuinae, secundum Tho. in d. q. 68. art. 3. & 4. non tamen quo ad forum exterius, nec quo ad iudicialem punitionem, quemadmodum ipse tradidi in lib. 2. Varia. reso. c. 10. nu. 4. nec item tolluntur per baptismum defectus sacramenti, quos ipse infidelis patiebatur: nempe in contractu coniugali, cuius causa carnem suam in plures diuiserit. Nam & apud infideles matrimonium est legit imum consensu quidem: imo & id dici poterit sacramentum habitu, licet non actu, cum absque fide sacramentum ratum contingere non possit. c. quanto. & d. c. gaudemus. de diuor. quorum intellectum & nos explicuimus in Epitome ad 4. decret. 2. part. c. 1. §. vnico. num. 4. Nec opinioni Augustini obstat tex. in d. c. si quis viduam. & c. 1. 33. distin. siquidem inibi probatur, bigamiam post baptismum contingentem efficere quem irregularem, non tamen negatur, quod idem non sit, si ante baptismum ea contigerit. Quibus tandem fit, opinionem Aug. magis receptam esse, & Innocen. Papae auctoritate probatam fuisse. Superest tamen adhuc scrupulus quidam, qui male iuris vtriusque Doctores torquet. Horum etenim quidam censet, irregularitatem ex homicidio ante baptismum procedentem, tunc per Baptismum tolli, cum homicidium acciderit cum peccato, quasi in hac specie irregularitas tollatur, vt consequens peccato, quod tollitur per baptismum: secus autem dicendum sit, vbi homicidium contigerit absque peccato, vt in iudice: eo siquidem casu irregularitas non tollitur per baptismum, quemadmodum probant gl. in d. c. si quis viduam. 50. dist. Arch. Dom. & Praep. gl. Arch. & Praep. post alios in d. c. deinde. 26. dist. Host. Ioan. And. Anto. & Ancha. in d. c. gaudemus. Gonsal. a Villadiego de irregu. c. vlt. regia lex 17. tit. 6. part. 1. contrariam sententiam defendere conantur. Cald. Abb. Card. & Praepo. in d. c. gaudemus. Innocent. in c. presbyterum. de homi. Henri. in d. c. gaudemus. Palu. in 4. sen. dist. 4. q. 1. Ioan. Minor dist. 27. q. 6. & Iaco. Almain dist. 25. q. 1. & dist. 33. q. 2. Hosti. in sum. tit. de homicidio. §. qua poena, ver. & hoc Syluest. in verb. irregularitas. q. 28. quorum opinio verior est, & eam rationem habet, quod irregularitas procedens ab homicidio solum oritur ex horrore illo, quo afficitur is qui iuste, aut inique alium occiderit, hic vero horror per baptismum aboletur: & ideo irregularitas ratione homicidij contingens, siue homicidium sit peccatum, siue non, per baptismum aboletur. Non sic in bigamia respondendum erit: nam is defectus minime per baptismi sacramentum suppletur. Quamobrem posterior sententia magis applaudet, quam fatetur communem esse Syluest. in d. q. 28. Ingressus autem religionis [art. 6] eam irregularitatem tollit, quae non procedit a culpa, vel actu ipsius monachi, nempe natalium defectum, non tamen eam, quae ab actu proprio deducitur, secundum gl. in c. 2. de Aposta. quae probari videtur auctoritate text. in Auth. de sanctis. episc. §. nullam. & c. vlt. 19. q. 3. quibus constat, ingratitudinis causam quo ad exhaeredationem filiorum tolli per ingressum religionis. Qua de re nos aliquot nouiter adnotauimus in c. Raynutius. de testa. in prin. nu. 10. Quidquid tamen sit de ingratorum filiorum Iure, & causis, quo ad praesentem quaestionem illud potius obtinet, quod quecunque irregularitas minime tollatur per religionis professionem, nisi in casibus iure expressim statutis: tametsi religionis fauore facilior sit dispensatio. quod notat Abb. & Ana. in d. c. 2. Gonsalus in d. q. vlti. & Syluest. in d. q. 18. tradit Socin. in c. ad audientiam. col. vlt. de homicid. De Neophytis potissime controuertitur, an hi sint apud sacros ordines, & altaris ministerium admittendi. De clinicis etenim Eusebi. scribit lib. 6. Hist. eccle. c. 33. olim non licuisse Clericum fieri eum, qui in necessitate constitutus, morboque grauatus in lecto baptizatus fuisset: qui vulgo Clinicus dicebatur. id vero ea ex causa prohibitum fuit, vt idem Eusebius sensit, quod nondum reliqua, quae baptismum subsequi solent, essent in hoc solenniter adimpleta, ne Clinicus hic foret chrismatis signaculo consummatus. ex tat vero de his clinicis elegans Diui Cypriani epistola, quae septima est lib. 4. Neophytum [art. 7] autem appello nouiter in Christiana religione plantatum, qui equidem multis auctoritatibus excluditur ab huius sacramenti ordinis susceptione. Nam & Paulus Apostolus prima ad Timothe. cap. 3. inquit, non Neophytum, ne forte elatus in superbiam in iudicium incidat, & in laqueum diaboli, hoc est, in arrogantiam, quae est diaboli ruina: secundum Gratianum in summa 48. dist. Huc pertinet quod scripsit Innocen. Papa primus epistola 12. ad Aurelium, Miserum est, inquit, eum fieri magistrum, qui nec dum didicit esse discipulus. Nicaena item synodus Canone 2. in specie vetuit, neophytum ad Episcopatum vel presbyterium admitti. c. quoniam. 48. dist. idem diuus Gregorius lib. 7. epist. 111. ad Stagrium episcopum. c. vlti. eadem dist. inquit, Sicut Neophytus dicebatur, qui in initio sancte fidei erat eruditione plantatus, sic modo neophytus habendus est, qui repente in religionis habitu plantatus ad ambiendos sacros ordines irrepserit. idem Gregor. lib. 8. episto. 23. ad Fortun. Neapolitanum Episcopum scribit, neminem ad religionem conuersum ante biennium debere tonsurari. c. monasterijs. 19. q. 3. sed & de neophytis concilium Arelatense secundum sub Syluestro Papa primo celebratum statuit, eos non esse ad diaconatus, vel sacerdotij officium ordinandos: quod in eiusdem synodi Canone 1. continetur. Idem prohibuit concilium Laodicense, celebratum sub Liberio Papa. c. 3. apud Laodiceam Phrygiae vrbem, prouinciale quidem, sed comprobatum in sexta synodo generali. Siritius Papa huius nominis primus hoc ipsum prohibet in epist. 3. ad vniuersos orthodoxos, docens, vt Neophyti sacerdotes non fiant. sic & in Neocaesariensi concilio, c. 12. statutum est, quod in aegritudine baptizatus ad sacerdotium non admittatur: nulla quidem alia ex causa, quam quod nondum sit satis in fide confirmatus. c. 1. 57. dist. cuius inter eius singularia meminit Ludo. Rom. sing. 416. est & optimus tex. in c. si officia. 59. dist. ex Vrbano Papa, qui respondit, officia ecclesiastica gradatim danda esse instructis iam admodum in Christianae religionis documentis, quemadmodum & secularia. Officia vero ac munera publica reipublice secularis non esse danda neophytis, probat tex. iuxt. intellectum gl. inibi in c. constituit. 17. q. 4. ex concil. Tolet. 4. c. 63. de Iudaeis. etenim id scripsit Gregorius Nonus in c. pen. de Iudae. idem statutum fuerat in c. cum sit. eo. tit. c. nulla. 54. dist. ex concil. Toletano tertio, c. 14. quod & in d. c. constituit, expressim traditur, quo in loco idem adijcitur de his, qui ex Iudaeis sunt, vt hi apud Christianos officia publica minime obtineant. Hos glos. intellexit esse Neophytos, quem sensum sequuti sunt Rom in singu. 672. Iason in Rubr. ff. de iusti. & iure. col. 1. qua de relate disputat Montaluus in l. 2. tit. 3. lib. 4. Fori, contendens non esse Toletanum concilium intelligendum de his, qui ex gente Iudaeorum Christi fidem susceperint, quos admitti ad officia secularia non est vetitum, sed de ipsismet Iudaeis, & his, qui sunt sub eorum familia. hi etenim non sunt apud Christianos ad munera publica eligendi, ne Christianis praesint: regia lex 3. tit. 24. par. 7. l. 4. tit. 3. lib. 8. ordina. tex. elegans in l. vltim. C. de Iudae. quae procedit non tantum iure ordinario, sed & delegationis ratione, vt nec ex commissione tanquam delegatus alterius possit Iudaeus apud Christianos officia publica exercere, sicuti docet Iacob. de Nigris in Rub. de offic. eius cui est mand. iurisd. col. 6. contra Mart. Laudensem ibi. Priuatam vero dignitatem poterit Iudaeus obtinere, nempe primogenium familiae: vt probat Andre. Tiraquel. de primogenijs. q. 66. nu. 40. & seq. Nec oberit text. in l. 3. §. vlt. ff. de decurionib. ex quo constat, Iudaeos posse esse decuriones. Nam vel lex illa est correcta, vel tractat de Christianis, quod paulo post examinabitur, aut tandem obtinuit in municipio, quod Iudaeos incolas, vel gentiles habet, non de eo, quod Christianorum legem obseruat, & eorum Iurisdictioni, ac regimini subditur, & Christi fidem suscepit. Sed quaeritur an Iudaeus possit esse Christiani tutor? & Fulgos. ac Martinus Laudensis in Rub. ff. de iustitia & iure, tenent id fieri posse, text. opt. in l. spadonem. §. iam autem. ff. de excusat. tuto. iam autem Iudei quoque non Iudaeorum tutores erunt, quemadmodum caetera munera subeunt. Namque eos constitutiones solutos esse volunt solis illis rebus, per quas superstitio eorum pollui videatur. Hactenus Modestinus ex Latina Antonij Augustini traductione. Et tamen verius est, quod Iudaeus tutor Christiani esse non possit, ne prauis moribus pupillum, & Iudaicis superstitionibus erudiat, atque ita, licet varijs rationibus, tenet Bart. & Iason in Rub. ff. de iustit. & iure. Roma. in l. pactum. C. de collat. nume. 11. Anania in Rub. de Iudae. nu. 7. Angel. Aretinus in §. praeterea. co. 25. de exceptioni. Feli. in c. cum sit. col. 1. de Iudae. Soci. cons. 70. lib. 1. col. 55. & Bertach. de gabellis. 3. par. q. 8. qui, & Ias. in d. Rub. ff. de iust. & iur. intellexere. d. l. 3. §. vltim. secundum primum & vltimum intellectum, quos paulo ante ipse tradidi. Non me latet hac in controuersia plura posse tradi, quae de Neophytis discernendis a veteribus, seu veteranis Christi militibus passim obuia sunt, nos tamen aliquot proponemus conclusiones, ad quorundam canonum intellectum. Prima conclusio. Neophytus is proprie dicitur, qui ex Iudaica lege, aut Mahumetica, vel Ethnica nuper legem Christi professus fuerit, non is, qui ex ipsa natiuitate iam Christi nomen acceperit, genus tamen a Iudeorum gente deducens. hoc probatur ab ipsius dictionis propria significatione, & est communis omnium, quos in hoc tractatu ipse legerim, obseruatio: ita etenim omnes iuris vtriusque Doct. dictionem istam acceperunt, vel ipsius Pauli testimonio, qui non appellat Neophytum eum, qui e gente Iudaeorum, iam olim, iam diu legem Christi fuerit professus, alioqui & ipse Paulus Neophytus diceretur, eodemque nomine reliqui apostoli censeri recte possent. Secunda conclusio. Neophytus non est ad ordines sacros, nec adhuc ad minores prouehendus. Probatur haec conclusio in praecitatis authoritatibus diui Pauli, Conciliorum, & sanctorum Doctorum, quibus satis constat hanc conclusionem veram esse: nam praeter alios eam tradidit Ioan. in sum. confes. 51. 3. tit. 14. & Canonistae in dictis locis paulo ante, per me nominatim adductis. fuit vero olim, & nunc est maxime vtilis haec prohibitio multis sane de causis, quae eam iustissimam efficiunt. Tertia conclusio. Neophytus quacunque ex lege Christianam legem professus, tunc demum poterit ad sacros ordines, & ecclesiastica beneficia promoueri, cum Episcopo visum fuerit, eum iam moribus, & Christiana disciplina satis instructum esse, ita quidem, vt iam veteranus Christi miles censeri iuste possit. text. optimus in c. 1. 57. distinct. ex quo Rom. id notauit in singul. 416. Felin. in capitul. cum sit, de Iudae. Deci. col. 3. in c. eam te, de rescrip. vbi est tex. secundum hanc conclusionem intelligendus. Nam ibidem Felyn. & Ripa num. 31. fatentur, posse ad ordines & Ecclesiastica beneficia admitti eum, qui non nuper, sed iam diu relicta gentilium, aut iudaeorum lege, Christianam & Euangelicam fuerit professus. Sic denique multi fuere olim ad ordines sacros, & ecclesiasticas dignitates admissi, qui a Iudaica vel gentilium lege fidem Christi susceperint, & tamen ob vitae, & morum probitatem, atque ideo, quia iam diu Catholicae religionis institutis fuerant edocti, nomen Neophytorum amiserant. Is siquidem Neophytus non est, qui iam diu Christianam religionem profitetur, vnde non est, nisi fallor, haec irregularitas quae ad Neophytos pertinet, alijs omnino similis, cum non sit expectanda Romani Pontificis dispensatio, sed tantum sit arbitrio Episcopi considerandum, an sit nouiter conuersus ad fidem, iam dicendus veteranus miles Christianae religionis, vel ex morum probitate, & integra legis Euangelicae instructione, vel ex antiqua, & veteri Christianae legis professione, quod caute discernendum erit. Quarta conclusio. Neophytus [art. 8] paulo ante Christianam religionem sacro baptismate professus non est, nec ad secularia officia eligendus, hanc assertionem probat concilium Toleta. in d. capitul. constituit. 17. q. 4. & ibi gl. & Archi. post eos Anania & Feli. in c. cum sit. col. 1. de Iudae. Iason in Rub. ff. de iust. & iur. col. 1. Roma. in singu. 672. quibus & ea ratio admodum accedit, quod indecorum sit, veteranis Christi militibus munere publico praefici eum, qui paulo ante Christianam religionem vel idolorum cultu, aut Iudaicis ceremonijs, & superstitionibus insectabatur. Potissime hec ipsa conclusio est admittenda, ne in superbiam Neophytus elatus in praecipitium ruat, & diabolica suggestione peior fiat, atque a noua, & vera religione, quae humilitatem docet, prorsus abstineat: quinimo & ipse Feli. in dicto capit. cum sit. & in c. Iudaei, de Iudae. asseuerat, hunc Neophytum non esse testem idoneum, nec ad testimonium admittendum contra Christianum, citat adhoc text. in c. non potest. 2. quaest. 7. ex Concilio Toletano quarto. c. 62. vbi id minime probatur. Concilium etenim de eo tractat, qui cum Iudeus esset, Christianus effectus fuit, & tandem post in legem Christi est praeuaricatus, non autem de eo Neophyto, qui nouam religionem Catholice obseruat: vnde mihi non omnino placet haec Felini sententia: licet eam sequatur Francis. a Ripa in d. c. eam te. nu. 30. libenterque admonitos esse velim iudices, vt in hac opinione ad praxim recipienda cautissime, proprio ac discreti viri arbitrio vtantur. Quinta conclusio. Qui iam diu Catholicam fidem relicta falsa religione suscepit, & miles est veteranus militiae Christianae, nulla lege prohibetur ad secularia officia eligi & admitti: imo Regia constitutione expressim admittitur. tex. celebris in l. 6. titul. 24. part. 7. cuius meminit late hanc conclusionem probans Montaluus in d. l. 2. titul. 3. libr. 4. Fori. hoc idem notant Felin. & Ripa in d. capit. eam te. nu. 31. Feli. in d. c. cum sit. de Iudae. & licet Regia lex indistincte admittendos esse censeat ad publica munera eos, qui relicta Iudeorum aut Maurorum lege, Christo nomen dederunt, ipse tamen censeo eam legem esse intelligendam secundum hanc quintam conclusionem, in hoc, qui iam diu legem Christi veteranus profitetur, alioqui indecorum est, quod apud Christianos praeficiatur is in muneribus publicis, qui nuper falsam religionem mordicus, & animo contumaci obseruauerat. Sexta conclusio. Satis iure communi constat, nec a beneficijs ecclesiasticis, nec a dignitatibus, nec a sacris ordinibus, nec ab officijs publicis, & secularibus prohiberi eum, qui a tempore natiuitatis, ab ipsa quidem infantiae aetate Christianus est, tametsi patrem, auum, aut proauum Iudaeum, vel Saracenum habuerit. Hic etenim dubio procul Neophytus non est dicendus, secundum propriam huius dictionis significationem, licet vulgo apud Hispanos appelletur Conuersus, aut Marranus. Hinc sane apparet qualiter sit intelligendum, quod scripsit Io. Staphilae. de literis gratiae, & iust. col. vlt. ita enim inquit: Cum Neophytis, qui vulgo dicuntur Marrani, dispensatur ad omnes, & beneficia: dummodo ipsi semper vixerint vt catholici. Nam dispensatio ista necessaria non est in his, de quibus tractat haec sexta conclusio, vt ipse opinor. Ipsi vero Iudaei, quod paulo ante notauimus, apud Christianos magistratus, & publica munera nequeunt obtinere, praesertim ea, que infamibus committi non possunt. Nam Bar. per tex. in l. vlt. C. de postu. Ana. in Rub. de Iudae. col. 2. Ias. in Rub. ff. de iust. & iure. col. 1. & And. Tiraq. in tract. de nobili. c. 29. nu. 12. existimant, Iudeum non posse aduocatum esse, cum infames hoc officium minime valeant exercere. l. 1. §. ait praetor. in 2. ff. de postu. cap. infames. 3. q. 7. sic & Diuus Augusti. lib. vno adnotationum in Iob. ca. 30. appellat Iudae orum gentem ignobilem propter Christi occisionem. Quintilianus idem hoc ipsum testatur lib. 3. c. 9. Est, inquit, & conditoribus vrbium infame, contraxisse aliquam perniciosam caeteris gentem, qualis est primus Iudaicae superstitionis author. His equidem verbis Quintilianus, & si impie incusauerit Mosen, & eius leges, quae ad Christi vsque passionem sanctissimae fuerunt, gentem tamen Iudaeorum infamem apud Romanos fuisse insinuat. Obiter etenim illud est animaduertendum, Iudaicam superstitionem apud Quintilianum intelligendam esse Iudaeorum legem, quae superstitio Iudaica appellatur in l. quoniam multi. C. de haereti. c. Iudaei. 28. q. 1. capi. augurijs. 26. q. 5. l. 3. §. vltim. ff. de decurionibus. & licet Alciatus libr. 3. dispunctio. capit. 8. libr. 10. C. locum Quintiliani ita intellexerit, vt Christianam religionem a Quintiliano appellari Iudaicam superstitionem contendat, minime congruit ea inter pretatio ipsi Quintiliano, qui de Christo Iesu nequaquam egerit, cum is nullam terrenam vrbem condiderit. Quod aduersus Alciatum adnotarunt Anto. August. de excusat. tutor. pagina 367. & Aemilius Ferrettus in praefatione ad Cornelium Tacitum. Nec inficior quandoque ab Ethnicis Christianam religionem dictam fuisse superstitionem Iudaicam. Quod satis constat ex Arriano de dictis Epicteti capit. 9. Non tamen ita dicta est a Quintiliano, nec ab Vlpiano in d. l. 3. §. vlti. vt constat ex l. spadonum. §. iam autem & Iudaei. ff. de excusatio. tutor. quo in loco relatio fit ad Vlpiani responsum in d. §. vlt. licet Accursius id non satis perceperit, vnde communis est Bar. & omnium consensus, dict. l. 3. §. vlt. abrogatam esse. per l. vlt. C. de Iudae. Haec vero sint satis pro prima huius operis parte, quae hactenus de irregularitate in genere, & de quibusdam eius speciebus tractauerit, atque ideo secunda subsequitur pars. # 2 SECVNDA RELECTIONIS PARS. SVMMARIVM. -  1 Homicidium quid sit, & de homicidio voluntario. -  2 Voluntate distingui delicta, qualiter sit aliter intelligendum? -  3 Maleficia, quo in sensu, fine, & proposito distinguantur. -  4 Delictum, ex quo fuerit sequuta publica vtilitas, an sit puniendum? -  5 Jrregularitas ex voluntate occidendi, etiam perfectissima, non contrahitur. Ibique de interioribus actibus quo ad humanam legem agitur. -  6 Conatus qualiter sit in atrocioribus puniendus. -  7 Intellectus ad legem, quisquis. C. ad legem Iuliam maiestatis. -  8 Intellectus ad l. vnicam. C. de rap. virgin. & inibi de raptu monacharum. -  9 Intellectus ad cap. primum, de homicid. in 6. vbi de Assassinis tractatur. -  10 Jnterpretatio tex. in l. is qui cum telo. C. de Sica. -  11 Veneni praeparatio, aut ipsius propinatio animo occidendi contingens, an sit punienda, morte non sequuta. -  12 Parricidij crimen expenditur, & lex Pompeia de Parricidis explicatur. SECVNDAE HVIVS OPERIS PARTIS INITIVM. TAndem hic locus exigit, vt latius eam explicemus irregularitatem, quae ab homicidio procedit, siquidem haec in praxi saepissime contingat. Duas vero partes habet, prior de homicidio voluntario, posterior de casuali tractabit. Nam de necessario agemus in specie statim in tertia huius tractatus parte. Vtriusque sane examen requiret, quod generice aliqua de homicidio praemittamus. Est igitur homicidium [art. 1] corporis peremptio, authore August. lib. 19. contra Faustum, c. 23. c. homicidium, de poenit. dist. 1. Corpus autem hic humanum intelligo, & animatum, cum alioqui peremptio non conueniat corpori inanimato, & de hominis occisione tractetur. Idem August. lib. 1. de Libero arbitrio, c. si homicidium. 23. q. 5. scribit, homicidium esse hominis occisionem. Homo autem constat ex anima rationali, & carne, aut corpore, idcirco percutiens hominem mortuum, aut corpori inanimato caput abscindens, non potest accusari homicidij. notat Bal. per tex. ibi in l. 1. num. 19. C. qui accus. non poss. idem in l. sororem. C. de his quib. vt indign. & in l. ex hoc iure, nu. 10. ff. de iusti. & iure. atque eadem ratione constat, non esse irregularem, qui corpori mortui, & vita functi membrum absciderit, animo illum hominem occidendi, si eum viuum comperisset, quod notat. Archid. in cap. periculose, de poenit. dist. 1. idem in c. vlt. 5. q. 1. Doct. in c. si aliquis. de homi. & Feli. in ca. sicut dignum, eo. tit. col. 4. Anania in cap. sicut ex literarum, de homicid. col. vlt. nume. 37. ff. de quaest. Albert. Trotius de vero & perfecto cleric. libr. 2. capitul. 20. nu. 7. Ludouic. Carrer. in pract. crim. titul. de homicidio. §. 1. numer. 21. & 22. qui tradit hunc puniendum esse de iniuria mortuo illata, iuxta illius iustam aestimationem, & aequissimam poenam, argumento deducto ex l. qui sepulchra. C. de sepul. violat. l. 2. §. aduersus. ff. eo. tit. notat Matthae. de Afflict. in constitut. Neap. lib. 3. Rubr. 56. praeter ea, quae de sepulchro violato traduntur iure regio, in l. 13. tit. 9. par. 7. l. 3. tit. 13. par. 1. l. 1. & l. 3. tit. 18. lib. 4. Fori. Voluntarium homicidium est, quod dolo malo animo occidendi committitur, leg. 1. in principio. & l. diuus. ff. de Sicarijs. l. in leg. Cornelia. ff. eo. titul. capit. 1. §. si quis hominem, de pace tenend. capitul. sicut dignum, de homicid. docet Angelus in tracta. de malefic. §. scienter, & dolose. ex hoc autem voluntario homicidio dubio procul contrahitur irregularitas: modo animum ipsum occidendi sequatur actus occisionis. Nam & irregularitas actum exteriorem requirit. tex. elegans in c. vlti. 15. q. & probatur ea ratione, quam superus exposuimus, in huius operis parte prima, numero 4. Hoc vero in loco voluntarium homicidium intelligo non solum cum occidens explicite tendit ad occisionem, & occidere vult, sed & quoties eius voluntas tendit in eum actum, ex quo de per se, ac immediate mors sequitur, non per accidens, siquidem voluntas peccantis, & agentis malum fertur in id, quod fit, & in omne illud, quod per se, non per accidens sequitur ex illo. Cuius assertionis sit exemplum in eo, qui Sempronium percusserit prauo animo, volens ei iniuriam irrogare, eiusque faciem cicatrice signare, non occidere, nec tamen potuit manum ita temperare, quin grauiter percusserit, ex eaque percussione mors fuit sequuta. profecto hic erit homicida voluntarius, voluntas enim percutientis fertur in percussionem, & in omne id, quod immediate, & per se, non per accidens ex ea fuerit sequutum, & sic in homicidium ex percussione per se, & immediate sequutum. Id manifeste sensit S. Thomas 1. 2. q. 20. art. 5. qui docet, peccata aggrauari ex euentibus, qui postea succedunt, non solum, quando illi sunt praecogitati, sed etiam quando preter intentionem successerunt, si illi euentus per se, & necessario sequuntur ex priori opere, aut saltem, vt pluribus ita illa eueniunt. probat hoc ipsum text. in capit. vltim. de homi. in 6. & l. quoniam multa. C. ad l. Iul. de vi. l. 1. §. ex incendio. ff. de incen. ruina, & naufrag. notat Caiet. in 2. 2. q. 64. artic. 8. sed quia multa lector passim comperiet, quae huic nostrae propositioni videantur aduersari, praesertim, quod voluntate, & proposito delicta distinguuntur. c. cum voluntate, de senten. excom. oportet rem istam longius repetere aliquot praenotando, quae dubitationem istam radicitus explicent. Primum enim illud constitutissimum sit, delictum, aut peccatum committi non posse absque voluntate, malitia enim cuiusque actus praui a voluntate procedit, quae praecipua est in omni peccato: cum prima causa peccati sit in voluntate, quae imperat omnes actus humanos, peccatum autem nihil aliud est, quam actus humanus malus, quemadmodum probatur in capit. 1. 15. quaest. 1. ex Augustino lib. 1. retractat. capitul. 15. qui asseuerat, peccatum non posse esse nisi voluntarium, idem docet Aristot. 3. Ethicor. cap. 1. S. Thom. in 1. 2. q. 71. omnibus eius quaestionis articulis. quo fit, vt qua ex parte in actu humano contigerit inuoluntarium, ex ea quidem malitia absit, & omnino peccatum, quod & nos de ignorantia disputantes explicuimus in capit. alma mater, secund. part. §. decimo, numero septimo. Secundo ex proxime dictis constat, [art. 2] maleficia, crimina, & delicta voluntate distingui in hunc equidem sensum, vt voluntarium constituat delictum, inuoluntarium autem ab eo excuset, & liberet, cum propter inuoluntarium malitia cesset: ea vero ex voluntate procedat, igitur voluntas distinguit delictum a non delicto, & peccatum a non peccato discernit, cap. cum voluntate, de sent. excom. l. qui iniuriae. ff. de furtis. l. verum, in princip. ff. eo. titulo. l. quod Reipublicae. ff. de iniur. sunt & ad haec plures authoritates, quibus passim hoc ipsum confirmatur, delictum siquidem, aut peccatum nequaquam potest accidere, nec constitui absque malitia illud committentis, quae quidem malitia minime datur ex inuoluntario. Tertio considerandum est, voluntatem ferri quandoque in actum homicidij directe, & per se, quandoque indirecte, & per accidens. Directe quidem fertur voluntas in homicidium, quando quis animum habet occidendi: & haec est perfecta, propriaque homicidij malitia. l. 1. C. de Sicar. l. 1. §. diuus. ff. eo. tit. Indirecte autem, & per accidens fertur voluntas in homicidium, quoties fertur in id, ex quo immediate, & per se, non per accidens homicidium sequitur. Nam in id, quod per accidens sequitur, nullo modo fertur voluntas, nec directe, nec indirecte, erit sane huius assertionis exemplum, quod S. Tho. exponit in 1. 2. q. 76. articul. 4. dicens, quod causa peccati non est directe voluntaria, sed indirecte, & per accidens, quando quis vult bibere vinum immoderate, fertur quidem tunc voluntas directe in potum immoderatum, indirecte autem, & per accidens in ebrietatem, quae fuit sequuta directe, & immediate ex potione immoderata. Hec denique Thom. Cui adijciam libenter Palud. in 4. sentent. dist. 32. q. 1. articul. 3. col. 5. & panorm. in capitul. quia diuersitatem, de conces. preb. numer. 3. iuncta glos. ibi in verb. suspensus, & numer. 11. ex quibus ipse colligo, voluntatem huius bibentis vinum immoderate, minime ferri nec directe, nec per accidens in id, quod ex ebrietate fuerit per accidens sequutum praeter spem. Dicitur autem magis, vel minus in directa voluntas in homicidium, quoties actus per se volitus, aut voluntate comprehensus, magis vel minus tendit ad ipsius homicidij periculum, sicut deducitur ex diuo Thoma 2. 2. q. 64. artic. 8. ad 2. & ibi Caiet. praesertim in responsione, ad 3. & in versicu. & confirmatur authoritate Augustini. idem apparet ex eodem Tho. 1. 2. q. 20. articul. 5. cuius paulo ante mentionem fecimus. Huic vero propositioni & alia conueniunt, quae tradentur in 3. huius operis parte, quaestione de Ebrio, & in illationibus statim examinandis. Interim tamen hac in controuersia expendere conabor duo Iurisconsultorum responsa, quae mihi videntur pari fere ratione proposita, dissimillima censeri. Extat enim apud Vlpianum in l. 3. ff. ad l. Cornel. de Sicar. hoc cuiusdam Senatusconsulti testimonium. Sed ex Senatusconsulto relegari iussa est ea, quae non quidem malo animo, sed malo exemplo medicamentum ad conceptionem dedit, ex quo ea, que acceperat, decessit. Paulus vero in l. si quis aliquid. §. qui abortionis. ff. de poenis, ita inquit, Qui abortionis, aut amatorium poculum dant, & si dolo non faciant, tamen quia mali exempli res est, humiliores in metallum damnantur, honestiores in insulam amissa parte bonorum relegantur: quod si eo mulier, aut homo perierit, summo supplicio afficiuntur. Haec Iurisconsultus. Vnde cum in vtroque responso probetur dolum abesse, & excludi: proponatur tamen res mali exempli, mirum fortasse videbitur, cur morte secuta in vno casu delinquens relegatione, in altero vltimo supplicio puniatur. His accedit, quod Aristoteles in libris de Moribus, quae magna Moralia vocantur, narrat, cum foemina poculum amatorium dederat amatori, & eum interemerat illa potione, in iudiciumque Areopagi vocata esset, elapsam illam fuisse seueritatem iudicum nulla alia de causa, nisi quod planum factum esset, ipsam eo maleficio ex consulto, & dolo non vsam. Dederat enim philtrum amoris causa, quamuis fine suo excidisset. Vnde intelligi poterat, non esse id sponte factum, nec enim obesse voluit, sed prodesse. Hyllus etiam frementi Herculi patri apud Sophoclem in Trachinis aperte rem exponit, dicens, Deianiram, cum putasset corpori ipsius iniecturam, quod conciliandi amorem vim haberet, reuocandique abalienatum ipsius animum, peccasse errore quodam, non voluntate. Cicero item in tertio libro, De natura deor. Nec enim, inquit, Herculi nocere Deianira voluit, quum ei tunicam sanguine Centauri tinctam dedit. Sed ad Iurisconsultorum responsa regressus, illud asseuerare constanter non verebor, ideo apud Paulum vltimo supplicio delictum puniri, quód ille actus ex propria vi, ac natura maxime tendat in periculum mortis, aut grauissimae laesionis: siquidem abortio ipsa, ob corporis dissolutionem valde periculosa est: poculaque amatoria in hoc propinantur, vt iudicium amatoris perturbent, mutent, & euertant. quo fit, vt licet dolus absit, nec is actus fuerit factus animo occidendi, & ideo per se, & directe non possit dici homicidium voluntarium, indirecte tamen, & per accidens dicatur ea occisio voluntaria magis, quia actus per se volitus, aut voluntate comprehensus, magis tendat ad ipsius homicidij periculum. Vlpianus vero eum casum exposuit, in quo poculum datur ad conceptionem, quod non est ita periculosum, quippe quod confici soleat ex his, quae vires corporis augent, hominesque, & foeminas natura debiles, medicamine ipso fortiores ad generationem reddit, qua ratione non ita tendit actus hic voluntate comprehensus in periculum mortis, vt tendit ille, quo abortionis, vel amoris causa pocula ministrantur. Quarto proxime adnotandum erit, tunc vere dolum homicidio voluntario perfectum adesse, quoties voluntas occidentis directe, & per se in actum homicidij fertur: & sic habet homicida occidendi animum. dict. l. 1. §. diuus. l. in lege Cornelia. ff. de Sicarijs. Quinto illud est omnino animaduertendum, quod ad punitionem ordinariam homicidij praecipue attenditur verus animus occidendi, perfectus inquam dolus, & tandem voluntas directa in ipsum homicidij actum, in ipsamque hominis occisionem, ita quidem, vt quoties homicidium voluntarium sit, voluntate tamen indirecta, & per accidens contingenti, tunc poena ordinaria remittatur, in aliamque commutetur, quasi minuatur peccatum, pro ratione indirectae voluntatis, & ob imperfectionem voluntarij. Nam authore S. Thoma 1. 2. q. 76. art. 4. voluntas per accidens tendens in peccatum minuit culpam peccati. idem probat text. celebris in d. l. in lege Cornelia. cuius mentionem egimus alibi, ad apertiorem huius quaestionis resolutionem, & deinde ad intellectum c. vlt. de homicid. in 6. Sextum hoc in loco non incongrue proponitur, peccata [art. 3] & malificia, quo ad exteriorem actum, saltem materialiter, vt ita loquar, minime distingui ex proposito fine, quemadmodum docet S. Thomas 1. 2. q. 18. artic. 6. cuius haec sunt verba: Aliqui actus dicuntur humani, in quantum sunt voluntarij, sicut supra dictum est, in actu autem voluntario inuenitur duplex actus, scilicet actus interior voluntatis, & actus exterior, & vterque horum actuum habet suum obiectum, finis autem proprie est obiectum interioris actus voluntarij, id autem, circa quod est actio exterior, est obiectum eius: sicut igitur actus exterior accipit speciem ab obiecto, circa quod est, ita actus interior voluntatis accipit speciem a fine, sicut a proprio obiecto, id autem, quod est ex parte voluntatis, se habet, vt formale ad id, quod est ex parte exterioris actus, quia voluntas vtitur membris ad agendum sicut instrumentis. Neque actus exteriores habent rationem mortalitatis, nisi in quantum sunt voluntarij, & ideo actus humani species formaliter consideratur secundum finem, materialiter autem secundum obiectum exterioris actus, vnde Philosophus dicit in quinto Ethicorum, quod ille, qui furatur vt committat adulterium, est per se loquendo magis adulter, quam fur. Hactenus diuus Thomas, qui in eadem 1. 2. quaestione 72. articul. 1. ascribit, peccata distingui, & differre secundum obiecta, & idem esse distingui secundum obiecta, & secundum finem, quia omnis actus quatenus a voluntate procedit, formalem habet speciem a fine, & sic ab eius obiecto, hic autem finis semper est ad rationem boni existentis, vel apparentis: siquidem malum est praeter voluntatem, & voluntas quo ad finem semper habet rationem boni: quemadmodum idem Thomas explicat 1. secunda quaestione octaua articu. primo. ex Dionysio, capitulo quarto, de Diuinis nominibus. & Aristotele secundo Physicorum, actus autem voluntarius semper consideratur ad distinctionem peccatorum, & fit haec distinctio proprie per se, secundum eundem Thomam prima 2. quaestion. 72. articulo primo, interior vero actus semper distinguitur secundum finem, exterior autem materialiter secundum obiectum, in quo exercetur, idcirco maleficia ex proprosito fine non sunt distinguenda, nec commode distinguuntur, idem vlterius constat, si actuum humanorum distinctionem exposuerimus, ex Aristotele 2. Ethicorum, capitu. 6. Diuo Augustino libr. contra mendacium, cap. 7. Sancto Thoma 1. 2. quaestione 18. maxime articul. 8. capit. venerabilibus, §. penultimo, de sent. excomm. in 6. sunt enim actus quidam ex propria natura adeo mali, quod non possunt aliqua ex causa licere, nec ex aliqua circunstantia esse boni, vt adulterium, incestus, stuprum, & in his actibus plane constat, verum esse, quod ex fine non possint licite censeri, nec iustificari, sicuti obiter ipse notaui in Epitome ad 4. decret. 2. part. capitulo 3. §. 4. numero 5. & in reg. peccatum. secunda par. §. primo, numero 5. sunt & quidam actus suapte natura mali, qui tamen aliqua ex causa licere possunt, & permittuntur, vt homicidium, quod licet ex se malum sit, permittitur tandem ad defensionem: in hac actuum specie dictat iuris diuini & humani ratio, quod in dubio delictum, & prauum agentis animum praesumamus, donec veritas constet. cap. 1. de praesumptioni. Alij actus sunt ex propria eorum natura boni, qui & si possint contingere mali ob aliquem malum finem, ob prauam circunstantiam: attamen in dubio praesumendus est, bonus agentis animus. Sunt denique & alij actus indifferentes, qui possunt esse mali, vel boni ex fine, & propter circunstantiam aliquam, vt risus, deambulatio, & his similes. in his equidem obseruandum est, quod erit in dubio adsumenda in meliorem partem, & sic in bonum, interpretatio. l. merito. ff. pro socio. c. estote misericordes, de regul. iur. l. vlt. tit. 10. part. 5. de quo late tractauerunt e iunioribus Hippo. in Rub. ff. de fideius. numero 45. Francisc. Niconitius in repe. Rub. ff. de noui oper. nunciat. Andreas Alciat. in tract. de praesumptioni. regul. 3. praes. 1. Abb. Anania, & Felin. in cap. cum dilecti. de accusat. per tex. ibi. qua ratione Bart. eleganter scribit in l. quoties. §. 2. ff. de haered. instit. quod si probetur, aliter dictum a contrahentibus, vel testibus, quam scriptum fuerit a tabellione, praesumendum erit, id errore potius quam dolo scriptum fuisse. Quam sententiam probarunt Andre. Alciat. de praesumpt. reg. 3. praesump. 13. numero 10. & Hippo. in d. Rub. de fideius. numer. 66. Ego vero perpensa hominum malitia, & praesertim his consideratis, quae frequenter solent a tabellionibus dolo & fraude committi, non facile admitterem hanc opinionem, nisi apud me probatissima foret ipsius tabellionis rectitudo. Igitur actus exteriores boni per se, aut indifferentes omnes sunt praesumendi boni, nisi ex inordinata voluntate, aut malo fine mali iudicentur: Imo simpliciter hi actus boni dicuntur, mortaliter autem boni, vel mali ex recta, vel inordinata voluntate, ex bono vel malo fine praui, aut boni censendi sunt: actus vero ex sua natura mali, & sic peccata, non possunt esse boni, nec distingui ex fine, aut bona intentione, secundum magistrum sententi. in 2. distin. 40. post Augustinum super Psalmum 31. & in homilia 7. lib. quinquaginta homiliarum. cap. forte. 14. q. 5. quo fit, vt delicta voluntate distinguantur, id est ex ratione voluntarij, & inuoluntarij: vt paulo ante ostendimus, proposito autem & fine minime distinguantur, nisi qua ex parte finis refertur per rationem propiam ad actum voluntatis, & ideo quia finis refertur ad actum voluntatis interiorem, cuius obiectum est, actus autem interior habet pro obiecto id, in quo ipse omnino exercetur, & voluntas fertur in obiectum peccati, secundum quod ipsum peccatum distinguitur: ideo idem est id, quod peccata distinguantur secundum obiecta, & secundum fines: authore Thoma in d. q. 72. ar. 1. ad primum. Ergo proposito maleficia distinguuntur, quatenus propositum ad voluntatis actum spectat, & sic idem est voluntate, & proposito distingui delicta, dicto capitu. cum voluntate. l. qui iniuriae. ff. de furtis. cum similibus paulo ante citatis. de quo late Hippol. in l. 1. §. diuus, ad fin. ff. de Sica. & in sing. 176. post alios, quos ipse refert. Hinc sane poterit expendi quaestio elegans, qua solet controuerti, an delinquens [art. 4] puniendus sit, si sequatur ex delicto publica vtilitas etenim ex crimine per se nihil bonum sequi potest, per accidens autem poterit bonum aliquod ex malo procedere & deduci: sic sane fur surripiens alteri proprias res, & eas sibi rapiens inter aliena supellectilia literas proditionis Reipublicae inuenit, quo factum est, vt detecta proditione salua fuerit respublica, vtrum hic sit furti puniendus, in declamationibus Seneca disputauit. libr. 10. declama. q. vlt. nec Ancha. ausus est definire in c. Canonum statuta, de consti. fol. 19. col. 3. est tamen haec dubitatio ita definienda, vt si quis alienas res surripuerit animo furandi, & voluntate in furtum directa, & sic in rem illicitam, peccet peccato furti, in cuius obiectum voluntas huius furantis fertur, & omnino puniendus sit: licet ex accidenti proditionis literas inter furtiuas res inueniens maximum Reipublicae periculum detecta proditione impedierit, & vitauerit. probat tex. in c. relegantes, 23. q. 5. cuius meminit ad hanc fere quaestionem Panormit. in c. nouit, de iudic. num. 29. quod si quis res alienas surripuerit, non vt eas furto sibi habeat, & adquirat, sed vt proditionis literas intercipiat in maximum Reipublicae obsequium, suspicione ductus, quod proditio a domino rerum tractabatur, vel quod apud eum erant proditionis literae, hic maxime laudandus est, non puniendus, nec furti peccatum habet: quippe qui non animo furandi, nec contrectandi res alienas domino inuito hoc admiserit facinus, sed vt interciperet proditionis literas, quod licitum eidem erat. Deducitur hoc ex cap. dixit Sara, ad finem. 32. quaestion. 4. ex l. 2. §. postea cum Appius. ff. de origine iuris. quem text. mirabilem esse asserit Barbat. in capit. intelleximus, de iudi. columna tertia. commendat Roma. cons. 310. notant in specie hanc distinctionem Felin. in capitulo primo, columna vlt. de praesumpt. & Hieronym. Cagnolus in dict. l. 2. §. his legibus latis, col. 3. ff. de orig. iur. Nec tamen est simile, quod Iurisconsultus scribit in l. 3. §. in bello. ff. de re milit. tex. in capit. vlt. ad finem. 22. quaestio. 2. ex capi. 24. primi Regum. quibus probatur, puniendum fore eum, qui aduersus preceptum Ducis belli quidquam egerit, etiamsi id in victoriam felicem cesserit Reipublice. commendat Cremensis in singul. 150. hoc ipsum intelligens, nisi aliquid noue post Ducis praeceptum acciderit, quod suadeat fieri, nec possit commode ipse belli dux consuli: idem Rochus Curtius in capit. vltimo, de consuetu. folio paruo. 27. colum. 2. est etenim haec militaris disciplinae lex iustissima, vel ea ratione, quod in bello obedientia sit admodum vtilis Reipublicae, & transgressio Imperio valde perniciosa: quippe, quae cum maximo Reipublice periculo plerunque exerceatur: sicuti tradit Felinus in capit. causam. columna penulti. de iudic. idem Felin. in c. illud. de maiorit. & obedient. Accedunt iuri memorabilia maiorum exempla. Posthumius Tiburtius filium fortissimum adolescentem Aulum Posthumium, quod sua sponte iniussu patris egressus hostes fudisset, capite plecti, & securi percuti iussit, auctore Valerio Maximo, lib. 2. capite secundo, de disciplina militari. quod facinus graui vsus argumento Titus Liuius libro quarto primae Decadis, non Posthumio, sed L. Manlio Torquato tribuendum esse censet. Is enim L. Manlius, aut T. Manlius Torquatum filium T. Manlius securi coram omni exercitu percuti fecit, quod inscio & ignorante patre, cum hoste Gemino Metio Duce Tusculanorum prouocatus pugnauerat, & prouocatorem hasta confodijsset. quod & Valerius Maximus refert libro nono, capite de Ira. ex iunioribus hec & alia tradidere Erasmus in prouerbio, Manliana Imperia. & Claudius Cottaraeus de Iure militari, libro tertio, cap. 7. Plutarchus ex veteribus in Paralellis, c. 25. qui idem de Epaminunda, & eius filio Stesibroto, scribit. His profecto vtcunque melius potuimus praenotatis circa voluntarium homicidium, quo ad irregularitatem, & quo ad huius criminis punitionem multa in specie deducemus, ex quibus possit commode percipi, quid in hoc tractatu respondendum sit, praesertim ad intellectum, veramque Iuris Pontificij & Cesarei decisionum interpretationem, quae hac in re passim commemorantur. Primo constat ex his, neminem irregularem constitui, nec decerni ex deliberata valde occidendi hominem voluntate, etiamsi ea ex causa cum telo armatus, insidias alteri intenderit, modo ipsum nec occiderit, nec ei membrum amputauerit. [art. [5]] quod probatur in cap. vltim. 15. quaestione prima. capit. sicut. 32. quaestio. 2. text. optimus in c. cogitationis. de poenit. dist. 1. l. cogitationis. ff. de poenis. tenet in specie gloss. in capit. si aliquis. de homi. vbi eam sequuntur Doct. communiter, sicuti asserit Albertus Trotius de vero, & perfect. Cler. libr. 2. cap. 20. num. 5. idem tenent Feli. in ca. sicut dignum. colu. 4. vers. tertio fallit. de homi. Hippo. in l. is, qui cum telo. colum. vltim. C. de sicarijs. idem Felin. in tract. quando conatus. vers. sexto fallit. est ad hoc gloss. singula. in cap. periculose. de poenit. distinct. 1. etenim licet Anani. in dict. cap. si aliquis. Trotius, Felin. & Hippol. ex dict. gloss. contrarium adnotauerint, vere iuxta eius integram literam, que in aliquot codicibus desideratur, communem opinionem probat. ita equidem legitur: Sed nunquid dices irregularem Clericum, qui homicidium voluit facere, nec fecit, quia non potuit? non credo, quod sit irregularis tanquam de homicidio, licet sit voluntarius homicida, quia lex promotionis potius opus considerat, quam voluntatem. 15. q. 1. cap. si quis non iratus. 32. q. 2. capit. sicut. licet sit homicida quo ad Deum. infra eodem. c. si cui. vbi tamen factum sequitur, grauius est peccatum. hactenus gloss. quae manifestam facit pro communi opinione auctoritatem. Obijcitur tamen huic opinioni, text. in cap. si cui. de poenit. distinct. 1. capitul. si propterea. ead. distinct. & deinde preceptum illud: Non concupisces. quo inordinatus mentis, etiam solius appetitus, eique prestitus consensus palam prohibetur. text. ad idem celebris in l. si quis cum telo. C. de sicar. vbi punitur solus occidendi animus cum exterioris actus conatu. probatur idem in l. si quis non dicam rapere. C. de Episcop. & Cleric. & alijs plerisque auctoritatibus. Quibus constat, conatum puniri vtroque iure. His accedit, quod secundum Sanctum Thom. in 1. 2. quaestione 20. articu. 4. & Card. Caiet. ibi. Card. item a Turre Cremata in capit. si quis non dicam rapere. de poenitent. distinctio. 1. actus exterior non addidit in bonitate & malitia ex fine actui interiori. tametsi finis consequutus addat in bonitate & malitia voluntati bonae vel male ex fine. non enim actus exterior addit aliam malitiam, aut bonitatem actui interiori ex parte finis de per se. eandem tamen malitiam vel bonitatem intendit varijs quandoque modis: imo secundum materiam & circumstantias actus exterior, vt terminus actus interioris, addit aliquid bonitati vel malitiae ipsius actus interioris. textus ad idem in capit. sed pensandum. distinctione sexta. gloss. optima in capitulo primo. de eo, qui mittitur in possess. caus. rei seruand. Ergo actus interior mentis presertim cum exteriori conatu puniendus est, & puniri poterit. Sed & his rationibus respondendum erit, lege diuina interiorem actum, vtpote eius legislatori cognitum puniri, vel praemio affici, non ita lege humana, quae in actum interiorem potestatem non habet, quod alibi latius adnotauimus. Quod si actus interior in exteriorem conatum erumpat, is optime legi humanae subijcitur. Deinde illud est adnotandum, voluntatem non esse vel in malis, vel in bonis perfectam, nisi sit talis, quae oportunitate data operetur. Etenim si desit facultas voluntate existente perfecta, vt operaretur quis, si posset, defectus perfectionis, quae est ex actu exteriori, est simpliciter inuoluntarium. Inuoluntarium autem sicut non meretur poenam, vel praemium in operando bonum aut malum, ita non tollit aliquid de praemio, vel de poena, si homo inuoluntarie simpliciter deficiat ad faciendum bonum vel malum, auctore Thoma in dicto articul. quarto. quod Caietanus ibi intellexit accipiendo bonum vel malum moraliter, non tamen secundum hanc vel illam humanam legem, quae actus interioris exequutionem exigit per exteriorem operationem. Hinc deducitur, quo ad poenam irregularitatis non esse animum, voluntatem, nec actum interiorem considerandum, imo nec conatum ipsum, quod modo explicuimus: Cum ipsa lex Pontificia, quantum ad hoc, verum actum homicidij aut mutilationis exigat. quod & Henric. post alios docet in cap. 1. de eo, qui mittitur in possess. & ibi Card. Secundo in de apparet, idem esse quo ad excommunicationis & censurae Ecclesiasticae poenas. Quibus minime afficietur, qui deliberatissimum animum habuerit, omnique conatu curauerit agere id, cuius causa excommunicatio est indicta. gloss. elegans in capit. in audientia. de senten. excommunicatio. communiter inibi recepta. Cardi. in Clement. 1. questio. 3. de vsuris. Feli. in dicto tract. quando conatus. vers. sexto fallit. de quo & ipse aliqua scripsi in repeti. capit. Alma mater. de sent. excom. in 6. prima parte. §. 10. numero 15. Tertio in fertur, in d. l. si quis non dicam rapere, [art. [6]] non puniri lege humana interiorem tantum actum mentis, sed exteriorem, nempe ipsum conatum, qui per exteriorem operationem processit, nam in atrocioribus criminib. conatus ipse puniendus est, secundum Bal. per textum ibi in dicta lege, si quis non dicam. glo. in verb. putamus. ibi communiter probata in l. 1. §. hec autem verba. ff. quod quisque iuris. vbi Romanus, Regia l. 2. titulo 31. part. 7. & est omnium communis sententia post Cynum in d. l. si quis. probat idem textus elegans in ca. 1. de homic. in 6. lex, quisquis. C. ad leg. Iul. maie. gloss. in l. praesenti. C. de his, qui ad Ecclesiam confugiunt. quam dixit esse peregrinam Felinus in tractatu, quando conatus. versicu. fallit quinto. Nam si homo magnum aliquod scelus, aut eiusmodi tentat patrare crimina, in quibus magna calamitas, aut graue admodum exitium futurum est, procul dubio leges humanae inceptum facinus, ac si consummatum esset, puniri voluerunt. Non enim secus censuere eum, qui tam atrox dirumúe facinus moliri ausus fuit, quique ad tam exitiale scelus animum induxit, poenis affici oportere, ac si illud opere consummasset, quod in leuioris noxae criminibus, & vbi non est tanta sceleris magnitudo, locum non obtinet. Huc pertinet, quod Cicero in eleganti pro Milone oratione ad exaggerandam inuidiam, ad improbandum grauissimum scelus, tentatum equidem causa occidendi Pompeium illum Magnum, in quo totius Reipublicae salus & maie stas periclitabatur, incusans Clodij seruum in aede Castoris cum sica, vt Pompeium trucidaret, deprehensum fuisse, in hunc modum loquitur: Nisi quia res perfecta non est, ideo punienda non fuit, quasi exitus rerum, non hominum consilia legibus vindicentur, minus dolendum fuit re non perfecta, sed tamen puniendum certe nihilominus. Hec Cicero, cuius ad hanc distinctionem meminit Alexand. ab Alex. dierum genialium, lib. 2. cap. 16. ad idem facit, quod notant Bartol. in l. 1. C. ad legem Pompei. de parricidijs. & Salyc. in l. 1. C. de maleficijs. quod si & in his atrocioribus affectus fuerit intra animum retentus, nec ad opus aliquod exterius eruperit, nulla poena humanae legis huic affectui nocet, nec pro eo constituenda est: quemadmodum Regia lex praecitata, & aliae, quas ex Iuris Ciuilis responsis adduximus, probant. siquidem, vt inquit Cato, voluntates, nec legibus nec poenis fiunt obnoxiae. Verum circa illationem istam non leuis est controuersia, an conatus in atrocioribus criminibus sit ordinaria poena delicti perfecti & consummati puniendus. Sunt etenim, qui censent, conatum in his criminibus etiam deductum ad proximum ipsius consummati sceleris actum, etiamsi non stet per conantem, quin illud peregerit, sed aliquo exteriori impedimento fuerit impeditus, eadem lege, non tamen eadem poena puniendum. Hanc opinionem probant ex textu in capi. sicut dignum. §. illi autem. de homicid. cui respondere possumus, in eo casu conatum non fuisse deductum ad proximum ipsius perfecti criminis actum, nec conantem fecisse, quicquid agere ad actus perfectionem potuisset. Et nihilominus eandem sententiam tenent Cynus in dict. l. si quis non dicam rapere. colum. 2. & ibi Salycet. Angel. de maleficijs. in glossa, Sempronium mandatorem. col. 2. Thomas Grammatic. voto 20. & decisione 74. nume. 12. Caepola in consil. vlti. col. penulti. Andre. Isernia in cap. 1. §. si vero. de capita. qui curiam vendi. Felin. in tractat. quando conatus. colum. vlti. quamuis ipse non ita in specie hoc asseuerauerit: sed & Cyni opinionem probant Thomas Grammatic. decisio. 2. num. 22. Ioan. Bernardi. in pract. capit. 91. & est communis opinio secundum Hippolyt. in consil. 105. colum. 1. tradit in dict. l. is, qui cum telo. C. de sicar. eandem opinionem fatetur communem Thomas Grammat. in voto 8. colum. vlt. & Ludouic. Carreri. in pract. criminali. Rubr. de homicidio. §. 2. num. 19. qui, & Hippo. plures autores ad id citarunt. Contrariam tamen sententiam, quod in atrocioribus criminibus puniatur poena ordinaria conatus ipse ad aliquem proximum actum deductus, ita, vt per ipsum conantem non steterit, quin fuerit scelus omnino consummatum. probat text. elegans in capit. 1. de homicid. in 6. cui accedit text. in dicta l. si quis non dicam rapere. & in d. l. si is, qui cum telo. Nec tamen hic agendum erit de eo puniendo, qui sponte poenituerit, & criminis committendi conatu cessauerit, cui parcendum est. l. qui falsam. ff. de falsis. sed tantum tractabimus de puniendo eo, qui mentis interiorem cogitationem ad exteriorem actum deduxerit, ita, vt per eum non steterit, quin crimen ipsum perageret. qua in re video multa a Iuris vtriusque Doctoribus frequenter tradi adeo perplexe, vt maximo labore opus sit ad discernendum ea, quae sint ad praxim congrua, & recipienda. quam ob rem ipse conabor iudices admonere, quid mihi visum fuerit, iam saepissime hac in controuersia dubitanti. Primum admonendum est, quoties de puniendo conatu in atrocioribus criminibus actum fuerit, non omnia crimina, que grauissima existimantur, pari iudicio censenda fore. ex his etenim vnum erit grauius & atrocius altero. cap. consideret. de poeniten. distinct. 5. l. aut facta. ff. de poenis. l. quid ergo. §. poena grauior. ff. de his, qui notant. infamia. c. aut facta. de poenit. dist. 1. Nam licet Cicero in Parad. ca. 3. & Iouinianus haereticus probare conati fuerint, omnia peccata esse aequalia: id tamen falsum est, erroneum, & haereticum: quemadmodum docent Sanctus Thomas 1. 2. qu. 73. Castro de haeresibus. in verb. peccatum. Ioan. Arbore. lib. 14. Theosophiae. cap. 9. igitur quo ad punitionem conatus in criminib. atrocibus, quo ad poenam ordinariam, vel extraordinariam, iudex perpendere debet ipsius criminis qualitatem, ne vna & eadem mensura omnia metiri conetur. Secundo, preter ipsius criminis grauitatem considerandi sunt actus ipsi, ad quos fuerit conatus ipse deductus, vt ex his, & simul delicti qualitate iudex perpendat, qua poena conatus puniendus sit. Sunt etenim actus quidam, qui proximi censentur ipsius criminis exequutioni: non tamen sufficiunt hi, vt ex parte conantis delictum perfectum sit: cum & aliud ad perfectionem eius supersit ab ipso criminis autore agendum. Cuius rei sit exemplum in eo, qui cogitauit ac decreuit patrem occidere, & hoc animo patrem aggressus est, pater autem seipsum defendit, aut aliunde impedita fuit parentis occisio. Sunt alij actus ita proprie ad criminis perfectionem pertinentes, vt nihil his peractis supersit agendum ex parte delinquentis ad criminis perfectionem, licet mors sequuta non fuerit ex eo, quod adhibitum sit aliquod medicamentum, quo fuerit im pedita. Erit sane exemplum in propinante alteri venenum causa homicidij: quod quidem venenum minime nocuerit ad mortem, quia medicamentis sit eius vis extincta. Horum equidem actuum distinctionem prae oculis habere debent iudices, vt in atrocioribus criminibus poenam ordinariam vel extraordinariam conantibus inferant: nam in aliquot criminibus adeo erit consideranda eorum grauitas, vt sufficiat, conatum deductum fuisse ad priores actus: in alijs vero hoc non erit satis, sed erunt necessarij posteriores, quandoque nec hi sufficient ad ordinariam poenam. Tertio, est omnino considerandum in delictis, quae atrociora non sunt, conatum puniendum fore poena extraordinaria, iuxta ipsius conatus qualitatem, non tamen ordinaria, & hoc quidem eo casu, quo conatus est ad exteriorem actum deductus, nec stetit per conantem, quin delictum consummaretur. Etenim arbitror, non debere hunc conatum manere, nec dimitti impunitum: imo puniendum fore iudicis arbitrio, non poena ordinaria. Hanc conclusionem ipse deduxi ex mente omnium, qui de conatu hactenus scripsere. praesertim Salyc. in dict. l. is, qui cum telo. col. 2. sensit eandem opinionem Regia l. 2. statim citanda. & l. secularis. ff. de varijs crimini. cuius meminit Bal. in d. l. si quis non dicam rapere. col. 2. & Chassanae. in consuetu. Burgund. Rub. 1. §. 5. vers. Archidiaconus. nu. 123. eandemq; ratione ipsa probauerim. Nam hic conatus ad exteriorem operationem deductus, licet criminis speciem, in quam voluntas ferebatur, non perfecerit, dubio procul delictum est, & ad sceleris audaciam pertinet, quae Reipub. est perniciosa: & ideo expedit, actum istum no dimitti impunitum. quod Plato libr. 9. de legibus elegantissime docet. eadem sententia probatur auctoritate, praesertim ex l. Imperator Seuerus. ff. de iure fisci. l. generaliter. vbi gloss. & Bart. ff. de calumniat. l. 1. in princ. & ad fi. ff. de extraordi. crimi. vnde fit, vt consuetudo totius Christiani orbis, qua obtentum est, leges punientes conatum abrogatas esse, sit plane intelligenda quo ad poenam ordinariam. etenim extra ordinem arbitrio iudicantis puniendus est conatus ipse ad exteriorem actum deductus, tametsi huius consuetudinis plures meminerint. maxime Spec. tit. de accusat. §. 1. Iason post Angel. in l. 1. §. vltim. ff. quod quisque iuris. Bald. in l. 3. C. de seruis fugit. Hippol. in l. eiusdem. ff. de sicar. & in dicta lege, is, qui cum telo. numero 12. C. eodem titu. Alexand. & ibi Carolus in consilio 15. libro primo, & plerique alij, quorum iuniores meminere. & Hippol. in dict. consil. centesimoquinto. nulla autem poena conatus puniendus erit in his communibus criminibus, quoties sua sponte qui conatur, poenituerit, & ab opere cessauerit. l. qui ea mente. & ibi gloss. ff. de furt. l. qui falsam. ff. de falsis. Regia l. 2. tit. 31. parte 7. fatentur omnes. & docet Felin. in tract. quando conatus. col. 1. qui eiusdem operis col. vlti. scribit, posse iudicem, licet non teneatur, mitigare poenam a lege statutam, quoties lex conatum punierit. textus optimus in l. aut facta. §. euentus. ff. de poenis. notat Salyc. Bald. referens in dicta l. is, qui cum telo. num. 6. quod est intelligendum, ita, vt discretus iudex poenam moderetur secundum actuum & criminum distinctionem, quam paulo ante tradidimus, & quae potest colligi ex Salyc. in dicta l. is, qui cum telo. colu. 2. quae omnia ad varias species deduci possunt: quarum aliquot speciatim subijciam, vt inde possit aliquid certum hac in quaestione proponi. Primo, infertur [art. 7] intellectus ad text. in l. quisquis. C. ad legem Iuli. Maiesta. vbi probatur, in eo crimine, quod atrocissimum est, conatum puniri poena quidem ordinaria. oportet enim hic perpendere criminis grauitatem, eiusque conditionem, cuius proprium est, vt conatus ad actum exteriorem deductus, nempe ad tractatum, & consilium initium cum alijs circa proditionem, vel his equidem simillimum, ad speciem criminis laesae maiestatis perfecti pertineat, cum is proditor sit, & huius criminis auctor, qui aduersus Rempublicam, aut Principem fuerit aliquid machinatus per actus exteriores. quorum mentio fit in l. 1. & 2. ff. ad legem Iuli. Maiestat. l. 1. titu. 2. part. 7. est in specie Regia. l. 2. titulo 31. partita. 7. vt plane in hac specie conatus ad actu exteriorem, qui proximus sit, deductus, efficiat eius auctorem criminis huius reum. Quod communi omnium sententia receptum videtur: vt tradit Ludouic. Carreri. in pract. Rubri. de homi. §. homicidij. numer. 15. Angel. in l. 1. §. hec verba. ff. quod quisque iur. Hippoly. in l. 3. ff. de sicarijs. colum. 4. imo magistratus omnes animaduertere debent in hoc crimine puniendo, quantum periculum toti Reipublicae ex eo immineat. Multa enim sunt huic atroci delicto specialia, que commemorat Ioan. Igneus, in questione, an Rex Francie recognoscat superiorem. numero 108. Nam & vbi conatus ipse ad exteriorem actum deductus, etiam absque criminis consummatione delicti specialis nomen habet: tunc illius criminis poena ordinaria puniendus est. quod probatur in l. 1. ff. de effracto. l. vulgaris. §. qui furti. ff. de furtis. notant in specie Salycet. in dicta l. is, qui cum telo. columna 2. & Henric. in capit. 1. de eo, qui mittit. in posses. col. 5. exemplum est satis obuium in eo, qui alterius portas fregerit causa furti, quod minime potuit peragere: profecto hic punietur poena ordinaria, non furti, sed effractoris. de quo crimine legito Chassanaeum in consue. Burgund. Rubrica 1. §. videndum. numero 51. & l. hi, qui. ff. ad legem Iul. de vi publica. & l. 18. titu. 14. part. 7. l. 6. titulo 5. lib. 4. fori. & l. 74. styli. Secundo, infertur [art. 8] interpretatio ad l. vnicam. C. de raptu virgin. & ei similem Regiam. l. 3. titu. 20. par. 7. est enim illud crimen grauissimum. idcirco oportet explicare, sitne illius constitutionis poena admittenda contra eum, qui raptum minime consummauerit, tametsi conatus fuerit, id agere per actus exteriores, & perfectioni huius criminis proximos. Et Angel. ibi censet, rapientem virginem, si eam stupro non affecerit, nec cognouerit, non esse puniendum illius constitutionis poena, sed alia mitiori, quasi illa constitutio exigat raptum cum stupro. Idem tenent Anania. in capit. penultim. de raptori. colum. penulti. Deci. in consilio 234. colum. vltim. Hippolyt. in consil. 105. colum. 2. Caepola. consil. 57. Ludoui. Carreri. in pract. criminali. titulo de homicidio. §. circa. numero 285. idem habet communis opinio secundum Boerium, decisio. 316. colum. 2. quibus adstipulatur l. 1. titu. 10. libro 4. fori. contrarium tamen deducitur ex l. si quis non dicam rapere. C. de Episcop. & Clericis. & idem tenent Andreas Isernia, & Matthaeus de Afflictis in constitutionibus Neapolitanis, libro primo, Rubrica decimanona, quaestione secunda. lex enim, quae punit raptum virginum libidinis causa factum, considerat pro huius punitionis ratione stuprum, & virginitatis vitium, quod frequentissime ex raptu sequi solet. Hec vero lex rationem habet continuam, finem communem, & vniuersalem, non particularem: & ideo licet eius ratio cesset in aliquo casu, modo non deficiat in communi, lex non cessat, nec cessare debet: sicuti adnotauimus & nos in 4. Decreta. 2. part. ca. 6. §. 9. num. 8. quamobrem dubia est haec Angeli & Ananiae opinio. ipse vero in raptu cuiuscunque virginis simpliciter admitterem sententiam Angeli & Ananie, vbi rapiens, qui poterat a nemine impeditus, virginem raptam stuprare, sponte sua noluit id agere, imo eam illibatam, & integram ad honestum locum duxit. Etenim per eum stetit, quin crimen omnino consummaret. Quo casu video Ananiam & alios loquutos fuisse saltem in exemplis: censeo tamen, esse adhuc raptorem istum grauissima poena puniendum. Siquidem quo ad speciem raptus, crimen istud perfectum mihi videtur, etiam absque copula, si iuris vtriusque mentem consideremus, cum propter iniuriam parentibus illatam, tum ob ipsius virginis infamiam. Nec enim potest eiusdem virginis opinio vnquam integre restitui, tametsi mille testibus probatum fuerit, eam nondum corruptam fuisse a raptore. Quis enim credet hoc, iuxta illud Oenones ad Paridem apud Ouid. de rapta Helena a Theseo: " Aiuuene & cupido credatur reddita virgo? " Quod si raptor minime raptam vitiauerit, non propria poenitentia ductus, sed quia id agere non potuit, nec per eum stetit, quin eam stuprauerit: tunc sane poena ordinaria eum puniendum esse opinor, iuxta d. l. vnicam. vbi Hipp. nu. 254. & Lud. Carreri. in d. nu. 285. ita expressim tenuerunt. Quibus adstipulatur Regia l. 2. titulo 31. part. 7. & auctoritas Iserniae, ac Matthaei de Afflict. & denique ipsius Ananiae mens, & exemplum. Sed in raptu alicuius monialis arbitror non esse admittendam distinctionem istam: imo raptor poena mortis puniendus est, & denique ordinaria, si vere rapuerit libidinis causa, & ex monasterio abduxerit, tametsi eam non stuprauerit, cum id potuisset agere. Hoc enim crimen grauissimum est, & maius quam simplicis virginis raptus, cum in eo non tantum ipse raptus monialium, sed & conatus sit omnino puniendus. d. l. si quis non dicam rapere. vbi Bal. Paul. & alij hoc tenent. & Andr. Isern. ac Matth. de Afflict. in dict. constit. Neapol. opti. text. in l. 4. titu. 10. libr. 4. fori. licet existimem, conatum ad rapiendam monialem, si rapta non fuerit, nec abducta e monasterio, grauissime puniendum fore, non tamen poena ordinaria. Ad hec optime conducit, quod coitus cum moniali sapit incestum, & eius quedam species esse quibusdam, tametsi impropria videtur. glo. in c. virginibus. 27. qu. 1. l. 5. titu. 15. lib. 8. ordi. l. 2. tit. 17. part. 4. l. 13. tit. 2. ead. part. mortisque poena punitur. Auth. de sanct. Episcop. §. penu. c. si quis rapuerit. 27. q. 1. not. Panor. in c. monasteria. de vita & hone. Cleric. Paul. Grillandus in tract. de poenis omnifar. coitus. lib. 3. q. 1. num. 18. Clericus vero, nam de Laicis haec sunt intelligenda, cum moniali carnale commercium habens, officio & beneficio priuatus in arctum monasterium ad perpetuam poenitentiam detruditur. c. si quis Episcopus. & c. si qua. 27. q. 1. etiam si haec fornicatio non fuerit publica, nec scandalum dederit. quod not Anania cons. 1. & Ioan. Bernard. in pract. crimi. c. 75. Hinc poterit lector perpendere. l. 2. tit. 19. par. 7. quae simplicem coitum cum moniali, non poena mortis, sed poena simplicis stupri puniendum esse respondit. Tertio deducitur ex his [art. 9] intellectus ad text. in dict. cap. 1. de homicid. in 6. ex quo probauimus superius, conatum poena ordinaria delicti puniendum fore, etiamsi non sequatur effectus, modo per conantem non steterit, quin delictum consummaretur, modo crimen sit grauissimum, vt pote Assasinium, de quo ea constitutio tractat. Etenim hanc opinionem probant in Assasinio communi, id est, vbi quis pactionem cum altero fecerit pecunia promissa, vel data, vt occideret Titium. Ang. cons. 14. & Chassa. in consue. Burgun. Rub. 1. §. videndum. nu. 7. asseuerans, se ita vidisse Mediolani factum. Et tamen contrarium quo ad poenam ordinariam, licet punitionem extraordinariam admittant, conantur tenere Hippol. in d. cons. 105. & in d. l. is, qui cum telo. C. de sicar. ad finem. & alij paulo ante citati in hoc cap. vers. verum circa illationem istam. quasi punitio constituta in d. c. 1. extraordinaria sit, non ordinaria, quod mihi non satis applaudit, nam poenae in d. c. 1. statutae, graues profecto sunt, & Iure Pontificio ordinariae, nec id negari vere potest, qua ratione in hac difficili quaestione constituerem ipse aliquot casus iuxta ea, quae premisimus ad propriam huius materiae de conatu cognitionem. Primus casus exponitur in proprio crimine Assasinij, scilicet, cum tractatur pecunia data, aut promissa de occidendo homine Christiano per ministerium alicuius infidelis ex gente Assasinorum, quemadmodum ipse adnotaui lib. 2. Variar. resolut. cap. 20. nume. 10. nam in hac specie ob tanti criminis immanitatem opinor omnino seruandam praedictam constitutionem, vt illius poenis, & alijs ordinarijs puniatur ipsum mandatum, etiam non sequuto homicidio, si per ipsum mandantem non steterit, quin homicidium fuerit sequutum. quod mihi manifestum fit ex d. c. 1. vbi Philippus Francis. post Ioan. And. in reg. in poenis. de regu. iur. in 6. scribit, in ea constitutione mandatum tantum puniri, vt delictum quidem speciale: atque ideo ad poenas inibi statutas, mandatum ipsum sufficere: nec tunc probatur, conatum in hoc casu poena ordinaria puniri, siquidem non conatus, sed crimen consummatum puniatur. Secundus subijcitur casus secundum communem Assasinij significationem, in eo, qui cum quolibet Christiano, aut infideli pecunia data vel promissa pactionem inierit de homine Christiano occidendo. & sane in ipso mandatario, si ad actum proximum processerit, & conatum ipsum deduxerit, vt per eum minime steterit, quin scelus peregerit, notant puniendum fore poena ordinaria. Ang. in d. cons. 14. & Chassa. in d. nu. 7. Matth. de Afflict. in constit. Neap. lib. 1. Rubr. 12. nu. 16. Ioan. And. in regu. in poenit. de regul. iur. in 6. Thom. Grammat. in voto 9. asseuerans, ita pronunciatum fuisse in senatu Neapolitano. eandem opinionem sequitur Ludouic. Carreri. in pract. criminali. Rub. de homicid. §. 2. num. 12. & in §. 5. nume. 8. & nu. 100. Bal. & Ang. in l. 1. §. haec verba. ff. quod quisque iuris. & licet Angel. in d. constit. 14. & in l. item apud Labeonem. §. si curauerit. ff. de iniu. existimet pium esse, quod iudex poenam mortis in hoc casu ordinariam, in mitiorem & extraordinariam commutet: ego arbitror, locum fore ordinariae poenae, nec eam minuendam esse, si conatus fuerit deductus ad actum admodum proximum ipsius criminis consummationi, secundum ea, quae ad hanc controuersiam praemisimus. facit ad haec, quod constitutio in dicto capit. 1. a summo Pontifice statuta, non tantum in mandante locum habet, sed & in ipso mandatario, sicuti nos explicuimus in dicto libr. 2. variarum resolutio. cap. 20. numer. 10. versic. quarto. Tertio proponitur, quid dicendum sit de ipso mandatore in hac specie, nam iuri conueniens satis est, quod hic puniatur eadem poena, qua & mandatarius. Quo fit, vt si mandatarius ad actum processerit ita proximum perfectioni criminis, quod poena mortis sit dignus: eadem erit ipse mandator plectendus. Quam opinionem ipse colligo ex text. in dicto capi. 1. secundum eius communem intellectum. Etenim illa constitutio in ipso mandante loquitur vere, & ad mandatarium per Doctores extenditur. Huius etiam sententie auctores sunt omnes hi, qui in crimen Assasini censent, conatum deductum ad actum proximum ipsi sceleri esse ordinaria poena puniendum. sic sane Ludoui. Carreri. in d. §. 5. nume. 8. hunc casum ex alijs per eum citatis definiuit. Nec potest congrue iure probari differentia, quam inter hunc casum, & praecedentem constituit Thomas Grammat. voto 8. & 9. ad fin. siquidem actus hic proximus ipsius sceleris consummationi erit sufficiens ad puniendum ordinaria poena mandatorem, cum & sit satis ad puniendum ipsum mandatarium, qui crimen iussu ac mandato alterius commisit. Maxime huic opinioni locus erit ex eo, quod frequentissimo omnium consensu receptum est, in d. c. 1. conatum puniri, etiamsi non sequatur effectus. & tamen ea constitutio mandatorem potius quam mandatarium poenis inibi expressis persequitur, quae quidem persequutio ad hunc casum potissime pertinet, cum de mandato puniendo tractauerit. quemadmodum Francus & Doctor. ibi adnotarunt. Quarto, si quis pecunia data vel promissa mandauerit alterum occidi, & mandatarius ad exteriorem conatus actum non processerit, ipse mandans non est ordinaria, sed extraordinaria tantum poena puniendus, cum alioqui in alijs criminibus non ita atrocibus, nulla foret poena in hoc casu mandanti infligenda. quod not. Bart. in l. non solum. §. si mandato. ff. de iniur. numero 3. Ange. de Maleficijs. in glo. Sempronium mandatorem. col. 2. atque in hac specie loquuntur Hippol. in d. cons. 105. & in d. l. is, qui cum telo. Tho. Gram. in d. voto 8. & in decis. 2. nu. 25. & rursus voto 20. Ludoui. Carreri. in d. §. 5. nu. 8. Dynus & Angel. in d. l. item apud Labeonem. §. si curauerit. cui opinioni facillime subscribent omnes, qui probare conati sunt, adhuc in atrocibus criminibus conatum non esse puniendum poena ordinaria, quorum opinio tunc obtinebit, cum ipse conatus non processerit ad actum exteriorem, saltem eum, qui sit admodum proximus, & directus in delicti consummationem. Quinto, ex his facilior erit decisio eius quaestionis, quam tradit gl. in d. c. 1. de homici. in 6. in verbo, mandauerit. vbi asserit in hoc crimine Assasinij non esse satis ad effugiendam poenam illius constitutionis, quod mandator reuocauerit mandatum ante eius exequutionem, quam glo. sequuntur ibi Domi. & Francus. & profecto vera est, quoties reuocatio mandati minime nota fit mandatario, atque ideo ipse vel mandatum exequitur, vel ad actum proximum ipsi crimini processerit. Etenim in hoc casu non excusat mandatorem reuocatio mandati, que, vt eum excuset, debet nota fieri ipsi mandatario re integra. gl. in c. cum quis. vbi Doct. de senten. excom. in 6. quae est ordinaria, secundum Feli. in c. ex parte Decani. nu. 6. de rescript. & nota. secundum Alex. in l. si pecuniam. §. 1. ff. de condict. caus. dat. vbi Bartol. idem probat. & Felin. in cap. sicut dignum. de homic. nu. 14. optima glo. & ibi Doct. in cap. mulieres. §. vlti. de senten. excom. quam sequitur & explicat Syluest. in verb. excommunicatio. 6. notab. 3. & Aufreri. in Clement. 1. de offic. ordin. regu. 3. nume. 6. quod si mandatum fuerit reuocatum, nec aliquis effectus sit sequutus, quia mandatarius fuit certus de reuocatione: tunc non erit locus, etiam in atrocioribus, poenae ordinariae, licet extra ordinem vterque sit arbitrio iudicis puniendus. quod notat Hippol. in d. consil. 105. & in d. l. is, qui cum telo. col. pen. Lud. Carre. in d. §. circa. nu. 78. & idem ipse dixerat nu. 8. constatque ex proxime adnotatis. sed si mandatarius non obstante reuocatione ad mandati exequutionem processerit, videtur sane, non esse mandatorem poena ordinaria puniendum adhuc in his atrocioribus criminibus: sicuti apparet ex glo. in d. c. cum quis. & his, qui eam sequuti sunt. Ipse tamen in hac specie grauiori poena, quam in praecedenti, punirem ipsum mandatorem. Sexto, hinc perpendi poterunt Baldi verba, in l. non ideo minus. C. de accusatio. num. 16. ita enim scribit: Etsi dicas, quod in istis atrocissimis punitur consilium solum: ergo punitur tractatus & ordinatio: & non est aliquod mandatum, quin sit tractatus & ordinatio. l. & si amicis. ff. de adulter. Respon. quod solus tractatus, & sola ordinatio non punitur de iure, nisi sit processum ad alium actum ordinatum de per se ad ipsum factum. l. si quis non dicam rapere. C. de Episcop. & Cleri. & ff. de poenis. l. cogitationis. Hactenus Bald. sentiens, adhuc in grauissimis criminibus mandatum non puniri, nisi processum sit ad actum ordinatum in ipsam mandati exequutionem. Haec enim Baldi sententia est intelligenda quo ad poenam ordinariam, vt mandatum ea puniendum non sit, etiam in his grauissimis delictis: nec tamen hinc sequitur, non esse extra ordinem mandatum puniendum, praesertim in Assasinio, cuius criminis pars est praecipua, ipsum mandatum, & ipsa conuentio in id facta, vt pecunia conductus homo alium incautum occidat. quod sensere Doct. in d. c. 1. de homici. in 6. maxime Francus ibi post Ioan. And. in regu. in poenis. de regu. iur. in 6. idem erit in his criminibus, in quibus tractatus ipse maxime ad speciem criminis accedit, nempe in crimine lesae maiestatis, in quo poena forsan ordinaria erit mandati iniungenda. Potuit sane Bal. eum sensum habuisse, vt adhuc in grauissimis sceleribus mandatum solum, nec poena extraordinaria puniendum sit. vt in casu l. si quis non dicam rapere. Praeterquam vbi mandatum ipsum potissime sceleris speciem constitueret, sicuti de Assasinorum crimine probauimus. sed Bartol. in dicto §. si mandato. & Angel. in dicta glossa, Sem pronium mandatorem. columna secunda. & plerique alij eum sequuti existimarunt, in delictis atrocioribus solum mandatum puniendum fore poena extraordinaria. Quorum opinio mihi magis applaudit, quamuis Felin. in tract. quando conatus. col. 2. sequatur Baldi sententia: imo in quocunque delicto aequum est, quod mandatum ipsum saltem nondum re integra reuocatum pro modo & qualitate criminis, quod mandatum est, puniatur arbitrio discreti iudicis, quicquid Bartol. dixerit. Quarto, infertur ex praemissis vera interpretatio text. in dicta lege, is, qui cum telo. C. de sicarijs. qua quidem constitutione cautum est, [art. 10] poena homicidij ordinaria puniendum esse eum, qui cum telo hominis occidendi causa incesserit, tametsi non occidat. Etenim receptum est, consuetudine eam poenam sublatam esse, quod paulo ante adnotauimus. Nihilominus vbi conatus quis fuerit proditorie hominem occidere, & ad actum exteriorem processerit illato vulnere, forsan erit locus poene ordinariae, quemadmodum ex lege Regia deducitur. l. 2. titu. 13. lib. 8. ordina. Ea nempe ratione, quod homicidium proditorium grauissimum crimen sit. c. 1. de homicid. cuius intellectum nos tradidimus libro secundo Variarum resolutio. cap. vlt. numero 7. Quamobrem in hoc grauissimo crimine satis erit iuxta quorundam opinionem, quod ipse conatus ad actum omnino proximum consummationi delicti processerit, & quidem ad vltimum actum, qui a delinquente agendus est ad criminis perfectionem, licet non fuerit mors sequuta. Sunt etenim hi actus fere vltimi maxime considerandi, vt iudex perpendere hinc valeat, an poena sceleris consummati sit delinquens omnino puniendus, vel minori. Quinto, non incongrue deducam ipse, quae modo distinximus ad definitionem illius quaestionis passim controuersae, [art. 11] an is, qui tentat alium occidere veneno, sit puniendus poena mortis, quamuis mors sequuta non fuerit, nam Iurisconsultus in l. 3. in princip. ff. de sicar. expressim asserit, hunc puniendum mortis poena, nempe ipsius legis Corneliae supplicio. Regia l. 8. titulo 8. part. 7. Sed quia communi totius orbis consuetudine derogatum est legibus, conatum absque vero affectu punientibus, contrariam sententiam: imo quod poena extraordinaria puniendus sit, qui venenum causa mortis alteri propinauerit, si vel medicamentis, vel alia via mors sequuta non fuerit. tenent Bald. consilio 443. lib. 3. Caepola consilio vltimo. Angel. in l. 1. §. fit iniuria. ff. de extraordin. crimin. Floria. in l. item, si obstetrix. ff. ad legem Aquil. Hippolyt. in dicta l. 3. Alexan. ad Bartol. in l. 1. ff. ad legem Pompei. de parricid. Parisius in consil. 177. nume. 13. lib. 4. Matthae. de Afflictis. in constitutio. Neapol. libr. 3. Rubr. 41. Augustin. Ariminensis in additionibus ad Angel. de Maleficijs. in verb. & ex interuallo. ad finem. Cremens. in singul. 49. Thomas Grammatic. eleganter in decisio. 2. Neapol. qui testatur, ita non semel in supremo Neapolitano praetorio decisum fuisse: & esse hanc opinionem communem asserit eam sequutus Ludouic. Carreri. in pract. titul. de homicidio. §. homicidij. num. 19. sensit Felin. in tract. quando conatus. colum. 4. notat iterum idem Thomas Grammatic. decisione 74. numero 16. & 17. Verum hac in quaestione obseruandum est, istud crimen esse grauissimum: quippe, quod ad proditoriam occisionem pertineat, secundum Bald. in l. nemo. column. 3. C. de summa Trinitat. Anani. & Felin. in capit. 1. de homici. text. optimus in l. 1. C. de malefic. & Matthe. Bald. & Salyc. in l. cum fratrem. C. de his, quibus vt indig. Alexand. in consi. 145. num. 6. lib. 7. Ludouic. Carreri. in pract. criminali. §. homicidij. num. 98. item illud est omnino respiciendum in praemissa specie, vbi quis venenum causa mortis, & animo occidendi alteri dederit, & propinauit, actum istum esse adeo proximum consummationi criminis, vt denique is sit vltimus ab occidente agendus, nec enim ad mortem quidquam aliud superest ab eo agendum, vt plane constat. idcirco censeo, veriorem esse contrariam opinionem, & arbitror, hunc poena ordinaria puniendum: cui sententiae suffragantur omnes, qui voluerunt, in his atrocioribus, conatum ad proximum actum deductum ordinaria poena dignum fore. His accedit Regia lex in proxima illatione citata. deinde & l. 50. tit. vlti. lib. 8. ordina. qua constitutum est, mittentem sagittam in mortem alterius, morte plectendum, etiamsi non percutiat. Maxime tandem si percusserit cum ea. l. 5. titu. 13. lib. 8. quae quidem leges rationem habere poterunt a gloss. in capit. 1. in ver. ad mortem. & ibi Bal. de praesumptionib hanc itidem sententiam tenent Bart. per text. inibi in l. 1. ff. ad leg. Pompe. de parricid. Ioan. Faber in §. alia. Institu. de pub. iudic. Salyc. in d. l. 1. C. de malefic. & Mathe. Angel. de malefic. in ver. & ex interuallo. col. vlt. Ioan. Igneus eleganter in crimine falsae monetae. in l. 1. §. cum dominus. nu. 23. ff. ad Syllania. nempe in eo, qui falsam monetam in pecuniae formam ita excuderet, vt statim expendi posset, licet ea vsus non fuerit. l. si falsos. C. ad l. Cornel. de falsis. Postremo facit opinionem istam iustiorem, quod auctore Thoma Grammatic. in d. 2. decisione, per magnae Curiae iudices apud Neapolim fuerit non semel per sententiam approbata, licet in magno consilio, cuius iudices benigniores solent esse, aliud in contrarium sit definitum. Nec tamen probauerim, poena mortis puniendum fore eum, qui animo alterum occidendi venenum emerit, & parauerit, non tamen propinauerit, nec dederit. Nam in hac specie totius orbis consuetudo est intelligenda, quae leges hunc conatum punientes, abrogauit. Etenim Bald. Flor. & Cremensis paulo ante citati contendunt, non posse hunc conatum iuste puniri poena ordinaria, sed extra ordinem puniendum fore, quicquid Bart. Ioan. Faber, & Angel. de Maleficijs, in contrarium responderint. nos equidem aduersus Caepol. Angel. & alios asseuerauimus, tunc locum esse poenae ordinariae, cum quis venenum animo occidendi parauerit, & propinauerit alteri. & profecto idem in hoc casu voluerunt Bald. in dicto consilio 443. & Floria. in dict. l. item, si obstetrix. tametsi Thomas Grammati. pro eius sententia hos auctores adduxerit. sensit & hanc distinctionem Salycet. in dicta l. 1. sic sane si quis falsam monetam cudere coeperit, nondum tamen forma ad eius vsum necessaria signauerit, puniendus non est poena ordinaria, sed extraordinaria, secundum Ioan. Igneum in dicto numero vigesimotertio, ex alijs, quae ipse adducit: atque ideo iure optimo in hoc casu idem probat Thomas Grammatic. in dicta decisio. 74. dicens a summo Regio praetorio reuocatum mortis iudicium pronunciatum a iudicibus magnae vicariae. Potissimum est admittenda, ac probanda mortis condemnatio in eum, qui venenum parauerit animo occidendi patrem vel matrem, & propinauerit eisdem. Nam etsi in dicta l. 1. ff. ad legem Pompeiam. de parricid. & in l. 12. titulo octauo. partit. septima, cautum sit, sufficere ad poenam ordinariam, paratum fuisse venenum ad patris occisionem, & id forsan esset aequissimum, licet consuetudine sublatum: tamen vbi venenum propinatum sit, dubio procul conatus hic erit puniendus ordinaria poena ob tanti criminis atrocitatem. De hoc etenim crimine legem non tulit Solon, quia non sperauit futurum parricidam, [art. 12] teste Cicerone in oratione pro Roscio Amerino. idem de Romulo in eius vita Plutarchus retulit, scribens, Romulum homicidium omne vocasse parricidium, nec de eo, qui patrem occidisset, aliam tulisse legem, quod illud impium & nefarium, hoc impossibile iudicauerit. Sic sane apud Romanos veteres omne homicidium parricidium vocatum est. siquidem auctore Festo libro 14. Numa Pompilius hanc legem tulit, Si quis hominem liberum sciens morti dederit, parricida esto. Dicitur autem Parricidium, id est, paris, nempe hominis occisio, aut denique quasi parenticidium, per syncopen. Nam & Quintilianus libro 8. capit. 6. existimat, per abusionem parricidam dici matris aut fratris interfectorem. vnde olim fuere in Romana Republica Quaestores Parricidij, id est, iudices, qui de homicidiorum quorumcunque causis cognoscebant: quorum meminit l. 2. §. deinde. ff. de origine iur. sed tandem anno sexcentesimo ab vrbe condita, L. Ostius primus omnium patre occiso parricidium commisit, auctore Plutarcho in eiusdem Romuli vita: & deinde eo tempore, quo Marius Cymbros vicit, P. Malleolus matre interempta insutus culeo in mare praecipitatus est. In huius vero criminis auctores statuta est olim poena, quae nondum satis sufficiens est ad tanti facinoris vltionem. cuius Marcus Cice. meminit in eadem oratione pro Roscio Amerina, qui, cum Solonis meminisset, inquit: quanto maiores nostri sapientius? qui cum intelligerent, nihil esse tam sanctum, quod non aliquando violaretur audacia, supplicium in parricidas singulare excogitauerint, vt quos natura ipso in officio retinere non potuisset, magnitudine poenae maleficio submouerentur, insui voluerunt in culeum viuos, atque in flumen deijci. O singularem sapientiam iudices: Nónne videntur ex rerum natura hunc hominem sustulisse & eripuisse, cui repente coelum, solem, aquam, terramque ademerunt? vt qui eum necasset, vnde ipse natus esset, careret his rebus omnibus, ex quibus omnia nata esse dicuntur. Noluerunt feris corpus obijcere, ne bestijs quoque, quae tantum scelus attigissent, immanioribus vteremur. Non sic nudos in flumen deijcere, ne cum delati essent in mare, ipsum polluerent, quo cetera, que violata sunt, expiari putantur. Denique nihil tam vile, neque tam vulgare est, cuius partem vllam reliquerint. Etenim quid est tam commune, quam spiritus viuis? terra mortuis? mare fluctuantibus? littus eiectis? ita viuunt, dum possunt, vt ducere animam de coelo non queant: ita moriuntur, vt eorum ossa terra non tangat: ita iactantur fluctibus, vt nunquam abluantur: ita postremo eijciuntur, vt ne ad saxa quidem mortui conquiescant. Haec Cicero. Valerius item Maximus lib. 1. capit. 1. Tarquinius, inquit, Rex Marcum Tullium Duumuirum, quod librum secreta ciuilium sacrorum continentem custodiae suae commissum corruptus Petronio Sabino describendum dedisset, culeo insutum in mare abijci iussit: idque supplicij genus non multo post Parricidis lege irrogatum est, iustissime quidem, quia pari vindicta parentum, ac Deorum violatio expianda est. Sed & Dionysius Halicarna. libr. 4. idem commemorans, Marcum Attilium custodem librorum Sibyllinorum hunc Duumuirum appellat. Qui autem olim parentes occiderit, commemorat Ludouic. Caelius libr. 6. lectio. antiqua. capit. 39. & capit. 43. refert Diodorus Siculus lib. 2. cap. 3. in Aegypto parricidas olim eo supplicio affectos, vt articulatim praeacutis calamis caedi iuberentur, deinde viuos supra spinarum aceruum comburi. Extat de parricidij poena pulchra Modestini lex in l. poena. ff. ad legem Pompe. de parricid. l. vnica. C. de his, qui parent. occid. §. alia deinde lex. Institu. de publ. iud. Regia l. 12. tit. 8. part. 7. qualibet modo tantisper explicare, quando in tanti criminis memoriam incidimus. Igitur parricida primum virgis sanguineis verberatur, vt Modestinus in d. l. poena. tradit, quo in loco Accursius in priori glossemate inquit, has virgas sanguineas dictas proprio fruticis aut arboris nomine. Cuius quidem fruicis meminit Plin. libro 16. c. 18. & idem lib. 24. cap. 10. scribit: nec virga sanguinea felicior habetur. cortex eius interior cicatrices, quae praesanauere, aperit. Deinde huius criminis Reus insuitur culeo, quemadmodum Cice. Valer. Max. Modest. & omnes hac de re constitutiones explicant. Erat autem culeus saccus ex vtere bubulo, vt interpretatur Theophilus in d. §. alia. meminit & Iuuenalis Satyra octaua: " Libera si dentur populo suffragia, quis tam Perditus, vt dubitet Senecam praeferre Neroni? Cuius supplicio non debuit vna parari Simia, nec serpens vnus, nec culeus vnus. " Rursus idem Satyra 13. " Et deducendum corio bouis in mare, cum quo Clauditur aduersis innoxia Simia fatis. " Culeo autem insuitur cum gallo gallinaceo, cane, vipera, & simia: quoniam auctore Theophilo, hae bestiae similes mores Parricidae habere videntur, nam aliae ex his parentes occidunt, aliae non se continent, quin cum illis pugnent. Horum autem animalium nec Cicero nec Valerius meminere: sed Modestinus id moribus maiorum tribuens, & post eum omnes leges, quarum mentionem modo fecimus. Viperam Iuuenalis serpentem dixit, Regia lex colubrum. Specialis autem ratio a quibusdam tradi solet horum animalium in huius criminis punitione. Gallus vero gallinaceus dictus est ex eo, quod latinae linguae auctores propter homonymiam huius dictionis gallus, & quia pluribus rebus eadem est appellatio, secundum Quintil. lib. 7. gallum gallinaceum appellant huius nominis auem: & plerique dicere solent gallinaceum absque adiectione galli, quod Budaeus in d. l. poena. ex Plinio, & Columella notauit. galli vero gallinacei pugnaces admodum secum sunt: quod preter alios Plinius tradit lib. 10. c. 20. adijciens, Pergami omnibus annis spectaculum gallorum publice edi seu gladiatorum. idem & Athenis fieri solitum auctor est Aelianus libr. 2. de vari. histor. cuius meminit Lud. Caelius lect. antiq. libro 9. cap. 13. idem scribit Philon in eo libro, cui titulum fecit, quod omnis probus liber. & Lucianus in Anacharsi. Galli vero Tanagrei a Tanagra Boeotiae vrbe, quod omnium censerentur pugnacissimi, locum fecere prouerbio, auctore Suida. Rhodios etiam Gallos laudem hac in re consequutos olim fuisse Plinius scribit in d. c. 2. c. 21. idem de Tanagraeis, Rhodijs, & Calcidicis, & Medicis, tradit Columella libro octauo cap. 2. praecipue galli apud serpentes, & viperam pugnant: hoc etenim & ad huius poenae rationem adducit Stephanus Forcatulus in Necyomantia. capit. 34. Canis sane huic poenae adhibetur, vt sceleratum ostendat hominem, & immundum, qui parentem occiderit. Nam Vergilius primo Georgicorum canes immundos appellat, quam rationem Forcatulus excogitat. Nos etiam aptari posse opinamur, quod teste Plinio libro octauo, capite 40. canis sit fidelissimum homini animal. idcirco ad arguendam infidelitatem parricide statutum est, vt canis cum eo in culeum mitteretur. Simia equidem ea forsan ratione parricidij poenae conuenit, vt nulla sit tanti facinoris imitatio apud homines, quo nullum animal perfectius imitatur, quam simia, aut quia simiarum generi praecipua sit erga foetum affectio, adeo, vt plerunque magna ex parte complectendo catulos ipsos occidant: vt testatur Plinius libro octauo, capite quinquagesimoquarto. Ex quibus poteris huius rei rationes aliquot conijcere. Aut ea erit optima, quod simiae similes sint hominibus, interim deformes, sicuti Parricidae, qui sub figura hominum immanitatem belluarum gerunt, atque isthec ratio Forcatulo placuit. Vipera quidem culeo cum parricida insuitur, quippe, quae simili sit obnoxia delicto, cum & ipsa exeso parentis vtero proruperit in lucem, parentemque ipsum occiderit: iusto profecto irrogato supplicio: siquidem, vt enarrat Plinius libro 10. capit. 62. foeminam coeuntis maris prae dulcedine caput praerodere traditum extat. Hinc & Orus Apollo scribit, apud Aegyptios viperam fuisse notam Hieroglyphicam, quae filium matri insidiantem representaret, cum vipera non nisi per parricidium in lucem veniat, vtero matris praerupto. Huius rationis meminere Forcatulus in dicto capitulo trigesimoquarto. & Ludouicus Caelius libro antiquar. lectio. tertio, capite vigesimoseptimo. quo in loco disputat, sitne certum, quod Plinius de conceptu, & partu viperae scripsit. His denique sociatus animalibus parricida insutus culeo, ea ratione, quam Cicero refert, in mare proximum mittitur. Nam de mari hac in re meminere Modestinus in dict. l. poena. & Valer. Maximus, non fluminis. Cicero vero de flumine ita loquitur, vt & ad mare eandem iactationem referat, quam ob rem in dict. §. alia. & in dict. l. vnica. promiscue maris & fluminis mentio fit. Nec ratio abhorret, cum & eadem vbique sit: praesertim, quia mare significat quancunque aquarum congregationem. gloss. in dicta l. poena. Bartol. in tractatu de Insula. in princip. & Ioannis cap. 6. lacus Tyberiadis mare appellatur: quasi peculiare sit Hebreis quancunque aquarum congregationem mare appellare. quod constat ex Plinio lib. 5. c. 15. Iosepho libr. 18. antiquit. c. 4. Hegesippo de excidio Hierosol. libr. 4. c. 16. a quibus mare Tyberiadis appellatur lacus Genesarae, quem ipse Iordanis facit. ad cuius occidentem in gratiam Tyberij Herodes Tetrarcha condidit vrbem, quam Tyberiadem dixit. idem ex Pausania Heliacorum primo adnotauit Ludo. Caelius libro 14. lectio. antiq. capit. 14. neque solis Hebraeis licuit lacus, & flumina maris nomine nobilitare, nam & Seruius in 1. Aeneid. super illis versibus: " Vnde per ora nouem vasto cum murmure montis It mare praeruptum, & pelago premit arua sonanti: " Mare, inquit, id est, flumen, quod, vt Varro testatur, accolae mare vocant. Loquitur etenim Virgilius de Timauo, quod est nomen fontis & fluuij, secundum Melam libr. 2. capit. 4. Philon item Iudaeus de Essaeis refert, in Aegypto stagnum esse, quod vocant Maria, sicut ex eo adnotauit Forcatulus: tametsi verius illud sit, Philonem non de mari, aut congregatione aquarum, quae ab ipso mari dicantur Maria, sed de lacu Mariae intellexisse. quod constat ex eodem Philone in lib. de vita contemplat. Eusebio lib. 2. Histor. Eccles. c. 17. Arriano de gestis Alexandri libr. 3. qui quidem Lacus & Mareotis dictus est ex Q. Curtio lib. 4. Hieronymo in Esaiam cap. 19. Theodoreto lib. 1. Eccles. histor. cap. 30. meminit & Athenaeus lib. prim. fontis, que in Aegypto apud Alexandriam dicta fuit Maria, a qua vinum in signe nomen accepisse tradit, vt dictum fuerit Mareoticum. obtinuit tamen apud Hebraeos praenotata loquutio. Sic & mare mortuum dicitur alter Iordanis lacus. Haec sane de lege Pompeia de Parricidis, ad cuius interpretationem addit Modestinus eos esse bestijs obijciendos, si non sit prope fluuius, nec mare, in quod iactentur. dict. l. poena. Paulus in receptis sententijs lib. 5. ad l. Pompeiam, refert, pro regionis qualitate parricidas, vel bestijs obijci solitos, vel viuos exuri. Lege autem Pompeia occisores parentum, liberorum, & aliorum quorundam a latere cognatorum, affiniumque eadem poena plectebantur, nempe ea, quae legis Corneliae de sicarijs fuit. l. 1. ff. ad l. Pompe. hac tamen distinctione obseruata, vt occisores parentum, more maiorum speciali poena culei punirentur: alij vero legis Cornel. de sicarijs ordinaria quidem, cuius mentio fit in l. 3. ad fi. ff. ad l. Corn. de sica. & hoc satis explicite traditur in d. l. poena. postea equidem in l. vnica. C. de his, qui parent. occid. & in d. l. Regia, latior est culei poena, cum ea plurib. alijs cognatis a latere & affinibus inducitur: eaque punitio per Iustinianum in dicto §. alia deinde lex. legi Pompeiae tribuitur, quasi ad eius extensionem pertineat: quod & ipse obiter adnotaui in Epitome ad 4. decret. 2. part. capit. 7. §. 7. nume. 16. Sed & Cyrenenses olim, nempe Mithridatis tempore, Leandrum quendam fratricidam, simul & Tyrannicidam culeo insutum, in mare proiecerunt, teste Plutarcho libro de claris mulieribus. In hos vero parricidas, aut sane in eos, qui nouercam occiderant, extat lib. pri. Graecum & elegans Epigramma in hunc sensum: Ne sepelias hoc cadauer: sit enim cibus, & rapina canibus. Nam omnium mater terra non recipit matricidam. Ex quo facillime intelliges, qua ratione parricidae non sepeliantur, lege quidem hoc prohibente. Scribit sane Suetonius in Augusto. c. 33. poenam istam culei non solere inferri parricidis, nisi confessi fuissent hoc ipsum crimen. Multa preter haec de parricidis tradit Ludoui. Carreri. in pract. §. homicidij. num. 128. Platonis autem sententiam circa huius criminis punitionem, si quis nosse cupit, legat ipsius dialogum nonum de legibus. Haec quidem obiter de lege Pompeia tradidimus ad conatus puniendi tractatum, cui finem ponimus, lectorem admonentes, vt Nico. Boer. legat decis. 316. disputantem, an conatus sit puniendus in crimine grauissimo, quod luxuriae causa cum brutis animalibus perpetratur, iuxta c. mulier. 15. q. 1. & Matthae. de Afflict. in constitut. Neapol. lib. 3. Rubr. 42. numer. 12. idem fere tractantem de conatu Sodomie, cuius distinctio conducit maxime ad intellectum Regiae pragmaticae de puniendis Sodomitis. item Ioan. Igneum in l. 1. §. cum dominus. ff. ad Syllanum. nu. 21. & praecedentibus, late examinantem, an sint aliquot delicta, que ex animi tantum cogitatione quo ad forum exterius considerentur, saltem aliquot exterioribus signis contingentibus, & praemissis, nempe in vitio fugitiui. l. quis sit fugitiuus. §. item apud Iulianum. ff. de aedilit. edi. l. si quis seruo. C. de furtis. cum pluribus, quae ad id citari & adduci possunt: quae tamen caute sunt intelligenda, iuxta notata per Baldum, consilio 250. numero octauo, libro primo. & consilio 382. libro quinto, numero nono. # 1 SVMMARIVM. -  1 Homicidium non punitur poena ordinaria, si defecerit animus ad occisionem. & inibi traditur, ex quibus hic animus colligatur. -  2 Intellectus ad text. in c. vlt. de homicid. in 6. -  3 Mandatum tacitum homicidij facit quem irregularem. -  4 Ratihabitio homicidij an efficiat quem irregularem? -  5 Ratihabitio in delictis quid operetur, & qua poena punienda sit? -  6 Ratihabitio criminis non commissi nomine ratum habentis, an sit peccatum mortale an veniale? §. PRIMVS. SECVNDO principaliter hoc in tractatu infertur, homicidium voluntarium esse, & irregularem eius auctorem constituere, etiamsi in id voluntas non feratur directe, sed indirecte: tametsi non debeat poena ordinaria puniri. Prior pars huius illationis probatur ex his, quae diximus in praecedenti c. versic. tertio considerandum. sub numero secundo, & num. primo. versic. voluntarium. Posterior autem pars constat, [art. 1] quia homicidium commissum absque animo vero occidendi, & directa voluntate in ipsum homicidij actum, non punitur poena ordinaria huius criminis. quod obiter attigimus in d. num. 2. ad fin. text. elegans in l. Cornelia. l. 1. §. diuus. ff. de sicarijs. l. 1. & l. eum, qui. C. de sicar. l. cum autem. versic. capitalem. ff. de aedilitio edict. quem text. dixit esse meliorem iuris Ias. in l. non dubium. C. de legibus. 7. colu. ad idem plurimum conducit. l. in actionibus. §. sed in his. & ibi Iaso. ff. de in litem iur. text. optimus in l. 5. titu. 8. part. 7. & in l. 15. tit. 13. libro 8. ordinat. eandem conclusionem tenuerunt Bald. in l. 1. colum. 5. C. de seruis fugi. & in l. data opera. colum. 4. C. qui accusa. non poss. Bald. in cap. 1. §. si quis hominem. de pace tenenda. Abb. in simili quaestione. in cap. olim. in 1. de restit. spol. & plures, quorum statim mentionem agemus. Est etenim huius assertionis quo ad istam vltimam partem ea propria ratio, quod ille defectus voluntatis directe & deliberate in homicidium culpam minuat, & ideo poenam: quemadmodum ex Thoma in dict. nume. 2. explicauimus. Haec vero imperfectio voluntatis ex multis poterit praesumi: sed praecipue deducitur ex ipso instrumento, quo fuerit vulnus illatum: sicuti probatur in c. significasti. in 2. de homici. cuius praeter Docto. ibi meminere Bald. in l. solam. C. de testi. colu. 3. & alij statim citandi. text. similis in l. 1. §. sed si claua. ff. de sicar. l. eum, qui. C. eodem tit. l. 1. C. de emendat. seruo. l. equos. & ibi Bart. C. de cursu publico. libro 12. tradunt multa Felin. num. 11. & Anania vlt. notab. in dict. c. significasti. Aretin. consilio 80. & consilio 147. Alciatus libro 1. dispunct. c. 17. Carol. Molin. in Alex. cons. 15. lib. 1. Dec. consil. 9. & consilio 134. Caepola consilio 33. cum tribus sequ. Ang. de maleficijs. glo. scienter & dolose. Hipp. in d. l. 1. de sicar. num. 2. & 32. & nume. 9. idem in l. nihil interest. ff. de sicar. nume. 15. Lud. Carrer. in pract. crim. §. homicidij. nume. 22. est & ad haec optima glo. in Auth. de armis. quae pen. est. tradit Catellia. Cotta in memorabilib. dictione, armorum. igitur iudex quo ad remittendam poenam ordinariam exacte perpendet actus ipsius qualitatem, vt hinc coniecturam habeat, quantum defuerit animo ad directam occidendi voluntatem: quo denique iuxta eam imperfectionem, & iuxta voluntarij defectum poenam ipsam moderetur. voluntas enim directa ac perfecta fuit ad percutiendum, non tamen ad occidendum, tametsi ex percussione praeter animum percutientis sequuta fuerit immediate occisio. qua ratione considerandum est ex ipso percutiendi modo, ex instrumento, quo illatum est vulnus, qua culpam percutiens in homicidio habuerit, nempe quantum fuerit indirecta, aut minus directa voluntas ad occisionem, ex eo, quod vel instrumentum aptius erat, vel qualitas vulneris promptior ad homicidium, quod ex ipso vulnere immediate fuit sequutum. Etenim ex hoc adsumitur presumptio voluntatis, vel magis vel minus indirectae in ipsam occisionem. Nam cum delicta non possunt absque voluntate perfici nec committi, operaeprecium est omnibus recte pensitatis voluntatem istam coniectare, vt culpam delicti deprehendamus. Quod apparet in d. l. 1. §. diuus. versic. quod si claua. ff. de sicar. quo in loco Budeus, Claui. non Claua, legendum censet. a quo discedit Stephanus Forcatulus dialogo vigesimoseptimo, nume. 4. in Necyomantia iuris, vbi & de Cucuma tradit, sensumque communem Iurisconsulti probat & sequitur. Tertio deducitur vera ratio ad textum [art. 2] c. vlt. de homicid. in 6. cuius haec sunt verba, Is, qui mandat aliquem verberari, licet expresse inhibeat, ne occidatur vllatenus, vel membro aliquo mutiletur, irregularis efficitur, si mandatarius fines mandati excedens mutilet, vel occidat, cum mandando in culpa fuerit, & hoc euenire posse debuerit cogitare. Hactenus praedicta constitutio, que videtur irregularem constituere quem ob homicidium, in quod eius voluntas minime fuit directa, imo ab eo abhorrens: & nihilominus mandator in hac specie irregularis est ratione homicidij voluntarij, ac si ipsemet occisum percussisset fuste, nihil minus quam occisionem cogitans, & percussus fuerit ex eo vulnere mortuus. Fertur siquidem voluntas in id, ex quo immediate mors fuit sequuta: atque ideo est indirecta voluntas ad homicidium propter illam culpam, quam habuit mandator, non praecauendo, quod ex his percussionibus & actibus soleat immediate mors contingere. idcirco non omnino eius incauta incuria excusare debet eo praetextu, quod non habuerit animum occidendi. Nec enim excusandus foret, qui malo animo ense alterum percuteret in capite, nolens eum occidere, si ex vulnere foret sequuta mors. Hanc rationem decidendi ipse veram ac propriam esse censeo, ac demum colligo ex ipsamet decisione in dicto c. vlt. & ex his, que adnotaui in principio huius secundae partis, numero primo & secundo: illud maxime contendens, hoc homicidium non casuale, sed voluntarium esse, non directa, sed indirecta occidendi voluntate commissum. Quibus ita praenotatis, lectorem admonendum censeo, aliquot esse menti tenenda in praedicti Pontificij responsi adnotationem, & verum intellectum, presertim cauendum est, ne quis existimet, irregularitatem in ea specie constitui ex homicidio casuali. vere quidem, si quis potestatem haberet dispensandi circa irregularitatem ex casuali homicidio contractam, non posset, vt arbitror, eam tollere irregularitatem, quae in casu praescripto contracta fuisset. est etenim homicidium voluntarium, tametsi non fuerit perpetratum directa voluntate ad occisionem, nec animo occidendi: imo fuerit voluntas ad homicidium in directa. quod Bartol. optime sensit in l. diuus. ad fin. ff. de sicarijs. Deinde ob eandem rationem quidam vere censent, in eo casu mandatorem non esse puniendum mortis poena, nec homicidij voluntarij ordinaria, sed extraordinaria tantum. huius opinionis auctores sunt Anton. de Rosellis, Franciscus de Capitibus Listae, & Angelus a Castro, Pauli Castrensis filius apud Caepolam consilio 35. 36. & 37. singulis ad hanc rem additis responsis. argument. l. in lege Cornelia. & in l. prima. §. diuus. ff. de sicar. ex quibus omnium consensu solet colligi, & nos paulo ante deduximus poenam ordinariam homicidij non esse admittendam, vbi homicidium commissum fuerit absque vero animo, & directa occidendi voluntate. Denique eandem opinionem quo ad mandatorem sequuti sunt Decius consilio ducentesimo trigesimoquarto. & consil. 482. Hippol. consil. 7. nume. 54. & consil. 67. & in singul. 176. Thomas Grammat. consil. 20. Paul. Paris. consil. 161. lib. 4. quorum opinio humanior & tutior est secundum Ludo. Carre. in pract. titul. de homicidio. §. circa. numero 73. quamuis Bartol. Caepola in consilio 34. probare multis rationibus nitatur, hunc mandatorem puniendum fore poena ordinaria homicidij. Ego potius probarem priorem sententiam, nisi percussio mandata maxime ostenderet eius qualitate in specta voluntatem mandantis in homicidium directe ferri, aut saltem ita proximam fuisse homicidio, vt vel nulla vel modica ordinariae poenae remissio sit indulgenda, ex his, quae Bald. eleganter notauit in l. cum mandati. C. mandati. & in l. non ideo minus. vltim. colum. C. de accusat. Angel. de Maleficijs. in gloss. Sempronium mandatorem. q. 10. Iaso. post Paul. Aret. Roman. & Alexand. in l. si quis mihi bona. §. sed quid si mandauit. colum. vlt. ff. de acquir. haeredi. etenim si mandatur, percussionem eo instrumento fieri, vt difficillimum sit, modum adhibere, aut manum temperare, quin homicidium sequatur, constabit plane mandatorem maxime voluntatem in homicidium direxisse. Ex quibus illud, lector optime, tibi sit constantissimum, in casu d. c. vlti. homicidium esse voluntarium, non casuale. Solet tamen ad illius cap. decisionem adnotari, mandatorem non teneri de actu per mandatarium perpetrato contra mandati formam, aut preter illam, vbi facillimum illi fuit mandati limites & fines obseruare, nempe, si mandator iusserit mandatario, quod Sempronium extra praetorium, & publicam domum percuteret: is vero illum intra pretorium percusserit. tenebitur quidem mandator de percussione illata extra praetorium, non autem de ea, quae intra pretorium contigerit, si diuersa foret poena constituta. quod notant Bald. in d. l. non ideo minus. colu. vlt. Felinus in c. sicut dignum. colu. 2. de homicid. post Anani. ibi. Hippol. in d. consil. 67. Sic sane, vbi delictum alteri demandatum non tendit ad homicidium, nec potest tendere in id per se, aut immediate, non tenebitur mandator de homicidio sequuto. Huius conclusionis erit exemplum in eo, qui iusserit aliquam foeminam rapi causa libidinis: attamen mandatarius in raptu ipsam foeminam occidit, non tenebitur de hoc homicidio mandator, licet teneatur de raptu. siquidem raptus causa libidinis fit, nec dirigitur ad ipsius mulieris occisionem immediate, nec per se, licet per accidens fuerit ipsa foemina occisa. ita equidem respondit eleganter Dec. in consilio 234. colum. vlti. Thom. Grammat. consil. 20. idem colligitur ex Bart. in d. l. Diuus. ff. ad l. Cornel. de sicar. ad finem. Nec refert, quod hoc in casu danti operam rei illicitae imputari debeat, quicquid fuerit ex eo actu, etiam praeter eius intentionem sequutum, propter eius culpam, quam habuit, minime praecauens, quae poterant inde accidere. c. tua nos. in princ. c. sicut ex literarum. c. suscepimus. de homicid. illud enim procedit, quantum ad subiectum, circa quod versatur ipsa malitia illicite operantis, & quantum ad ea, quae illi obiecto per se, & immediate iunguntur, aut necessario sequuntur, non autem quo ad illa, quae per accidens oriuntur a re illa mala, cui opera datur, quia illa, quae per accidens eueniunt ex opere aliquo, & tanquam effectus remoti proueniunt ab illo, non imputantur agenti, nec ad malitiam, nec ad bonitatem, quemadmodum inferius tractabitur, vbi de homicidio casuali agemus, & superius tantisper attigimus. Atque haec quo ad poenam ordinariam, & ciuilem, aut criminalem procedunt, quia quo ad irregularitatem fortassis non erit ita plane haec interpretatio admittenda. Cum eius ratione debeat attendi non tantum opus illicitum, cui datur opera: sed ipsius operis periculum ad homicidij euentum, quem mandator ex qualitate personarum, loci, & actus cogitare debuisset. Huius enim culpae causa profecto irregularis erit censendus, & quo ad istam irregularitatis poenam eidem imputatur, licet casu contigisset, quod alibi hac in relectione examinabimus. Caeterum ad latiorem intellectum textus, in d. c. vlt. est aduertendum, non tantum procedere in mandato expresso, sed & in [art. 3] mandato tacito, vt mandatori homicidium imputetur quo ad irregularitatem, etiam si praemissa fuerit protestatio de non occidendo quenquam, secundum Mathesilla. notab. 188. & sensit Corse. in sing. in verb. praeceptum, erit exemplum huius conclusionis, quod solet adduci ex Bart. in l. si quis mihi bona. §. sed quid si mandauit, alias §. pater Seio. ff. de acquir. haeredi. de illo, qui passus iniuriam dixit filio, vel famulo, non regrediaris in dom um meam, donec ipse aliquid nouum audiam de te. Nam Bart. & plerique alij censent, subesse hic mandatum tacitum de offendendo illum, a quo dominus accepit iniuriam. text. opt. in capit. ex literis, de excess. praelat. vbi Anch. & Abb. Roma. in singul. 711. Maria. Socin. in capitul. ad audientiam, de homicidio. nu. 74. quorum opinio communis est, vt testatur Ludouic. Carrer. in pract. crimina. tit. de homicidio. §. circa. nu. trigesimoseptimo, quo in loco latissime hanc opinionem explicat post Ias. in l. 1. C. de seruis fugit. nu. 28. vbi Bald. Dec. in consil. 234. ad finem. Hippol. consil. centesimo trigesimo secundo, column. 3. Anania consilio 59. idem Ias. post alios in dict. §. sed quid si mandauit, quos legito: sed praecipue Lud. Carreri. Etenim & in hoc mandato praesumpto locum obtinet responsio text. in d. c. vltim. de homicid. in 6. Postremo illud obseruandum est, an Bartolus in consilio 188. congrue satis induxerit textum, in dicto capitulo vltimo, ad probationem eius assertionis, qua ipse asseuerat, posse impune occidi eum, qui poterat impune offendi, quasi sub permissa, vel mandata offensione, & homicidium mandatum censeatur. Ego equidem existimo, non esse certam hanc inductionem: siquidem in dicto capitulo vltim. non est mandator irregularis ex eo, quod mandatum censeatur dedisse ad occisionem, sed quia homicidium sequutum fuit immediate, & per se ab illo actu, qui mandato continetur, aut saltem propter culpam quam mandator habuit directam vel indirectam ad ipsum homicidium, quod sequutum est. Qua ratione non probatur in dicto capitulo vltimo, opinio Bartoli, quam & ipse tenet in l. 3. §. vltimo. ff. de adimendis legat. Imola, & ibi fusius Alexander in l. in suis, columna prima, & secunda. ff. de liberis & posthumis. poteritque eadem opinio probari ex his, quae notantur in cap. primo, de homicid. in sexto, & in c. felicis, de poenis. eod. lib. ca. primo, de schismat. Authent. nauigia. C. de furtis. Authentic. item quaecunque. C. de Episcopis & Clericis. regia l. tertia, titulo 27. partit. septima. l. 3. §. vltimo. ff. de Sicarijs. notant Cynus in l. reos. C. de accusatio, quaestione 6. Angelus consilio 14. & plerique alij tractantes de bannitis. Quarto ex praemissis ipse infero quid dicendum sit in hoc tractatu irregularitatis de eo, qui homicidium, cui mandatum non dederat, nec consilium, nec auxilium, nec fauorem, [art. 4] ratum habuit, an hic sit censendus irregularis? & plane, hunc non esse irregularem tenent glossa in c. si quis viduam, in verb. consilio 50. dist. Speculator tit. de dispensatio. §. iuxta. versic. quid si agenti. nume. 51. Hippolit. in singular. 184. qui quidem indistincte, & generaliter hanc opinionem exponunt. Nihilominus Felinus in capi. sicut dignum, columna quarta, hanc sententiam probat, vbi homicidium commissum non est nomine ratum habentis: etenim vbi homicidium esset perpetratum nomine ipsius, qui ratum habet, tunc is foret irregularis, secundum eundem: & idem sequuntur Albert. Trotius de vero, & perfecto clerico, libro secundo, capit. vigesimo secundo. Ludouic Carrer. in practica criminali, titulo de homicidio. §. circa. numero 196. sensit Nicolaus Plouius de irregularitate. 26. regula, quibus suffragatur textus in cap. cum quis, de sententia excommunicationis, in sexto, quo decisum est, excommunicationem Canonis comprehendere eum, qui iniuriam illatam eius nomine Clerico ratam habuerit. Ego potius probarem glossae, & Speculat. sententiam, indistincte asseuerans, non contrahi irregularitatem ex sola ratihabitione eius homicidij, quod iam commissum ab alio fuerit, siue nomine ratum habentis, siue alterius cuiusque, ad cuius opinionis probationem vtar aliquot rationibus, quae rem istam faciliorem efficiant. Et primum constat, irregularitatem non contrahi, nisi in casibus expressis in iure. capit. is qui, de sententia excommunicationis, in sexto. in iure vero Pontificio nullibi expressum est, ex ratihabitione homicidium committi, & ita commissum irregularitatem inducere, igitur non contrahitur in hoc casu irregularitas. Quod si dixeris, ratihabitionem mandato comparari, & eidem aequipollere, regula ratihabitionem, de regulis iuris in sexto. l. vigesima, titulo quinto, parte tertia. est enim ratihabitio facti nostro nomine gesti comprobatio. regula, ratum. de regulis iuris. l. quo enim. versi. 1. ff. rem ratam habe. responderi satis poterit, eam regulam procedere in vniuersum, quoties specifica decisio minime requiratur: tunc etenim non est satis argumentatio ex ratihabitione, quae mandato per aequipollens, non in specie comparatur, nec idem est cum mandato. l. Meuius. l. si haeredi. §. vlt. ff. de condit. & demonst. vnde licet ex mandato irregularitas contrahatur, non idem erit in ratihabitione: cum ad irregularitatem iure requiratur specialis, ea de re constitutio. Quod semel adnotauimus, & iterum modo admonemus. Deinde, quo manifestior sit hec opi. illud constitutissimum esse censemus, ad irregularitatem esse necessariam homicidij culpam. ca. si aliquis, de homicidio. is vero, qui ratum habet homicidium iam commissum, vere nullam habuit culpam homicidij, quo ad ipsum actum. Nam licet peccauerit per ratihabitionem peccato homicidij, animo tantum, & voluntate peccatum commisit: cum actus iam praecesserit, nec potuerit habere causam ab animo, aut voluntate postea sequuta, animus autem solus sufficiens, non est ad irregularitatem constituendam eo casu, quo in exteriorem operationem non fuerit deductus, nec item eo, quo actus exterior ab eo animo non potuit procedere, nec causam deducere, qualis casus hic noster est, de quo agimus. Non tamen diffitemur, quandoque ius pontificium, hunc animum ad punitionem considerasse propter fictionem, ex qua ratihabitio mandato aequipollet, & trahitur retro, vt in dicto cap. cum quis. de sententia excommunicationis, in sexto. verum, quia idem nondum est, quo ad irregularitatem constitutum, opinamur, non esse quenquam ob ratihabitionem irregularem. Caeterum ad huius argumenti apertiorem vim oportet expendere, cuius effectus sit ratihabitio in delictis. Nam Dinus in regula ratihabitionem, de regulis iuris, in sexto, distinguendum esse censet inter delicta, quae ex mandato possunt mandantis nomine per alium fieri, & quae per alium mandatoris nomine fieri non possunt: in primis etenim scribit, ratihabitionem mandato aequipollere, & similem esse, atque omnino maximum effectum operari, non sic in vltimis, in quibus ratihabitio nullum effectum operatur. Qua de re est optima glo. in l. hoc iure. §. deiecit. ff. de regulis iuris. gloss. in l. prima. §. deiecisse, alias. §. sed & si cum quis, in verbo, Mandato. ff. de vi & vi armat. & in cap. sciant cuncti, de electione, in verbo, alios. libro 6. quas sequuntur Abbas in capitul. mulieres. numero 8. de sententia excommunicationis, Ioannes Andre. & Francus in dict. regula, ratihabitionem, idem fere Bartolus sensit in l. sed si vnius. §. si seruus. secunda colum. ff. de iniurijs, & alij plerique, quorum specialem hoc in loco mentionem omittimus, quia Bartolus idem in dicto §. sed & si cum quis, hanc differentiam improbat, ex eo, quod & homicidium semel commissum ab occidente, non potest a ratum habente committi, & ideo idem in eo erit, quod in adulterio: praesertim, quia in adulterio, & homicidio potest fieri iniuria, & quo ad istam ratihabitio satis in vtroque operatur: cum iniuria haec nomine alterius fieri possit, quippe quae & eius causa ob iniuriam scilicet inferendam poterat mandari ab eo, qui adulterium ratum habuit. Sed quid Dinus post glossam senserit, ita accipiendum est, vt sciamus, esse quaedam delicta, quae procedunt a libidine, & appetitu ipsiusmet delinquentis, & ideo committuntur ad explendam ipsius auctoris libidinem, nec hac ratione possunt nomine alterius fieri, vt adulterium, stuprum, fornicatio, sunt & alia crimina, quae perpetrantur quandoque, & perpetrari possunt, non solum ad explendum ipsius delinquentis appetitum, desiderium, & libidinem, sed & ad satisfaciendum alterius voluntati, vt homicidium, furtum, & his similia. Priora equidem crimina secundum glos. Dinum, & alios, non pertinent ad ratihabitionem, posteriora vero pertinere possunt, si alterius nomine fiant. Hic plane est sensus gloss. Dini & eorum, qui eos sequuntur, vt explicat Salycetus in l. non ideo minus. numero 32. C. de accusationibus. Non autem in hac controuersia illud iure probatissimum esse censemus, in quocunque crimine non esse ratihabitionem puniendam poena ordinaria, & criminali ipsius delicti. quod Salycetus sensit in dicta l. non ideo minus, & probatur ea ratione, quae constat, ratihabitionem mandato aequipollere per fictionem, vt omnes Doctores fatentur, praesertim Bartholus in l. si is, qui pro emptore. ff. de vsucap. numero quarto, fictio autem ab aequitate procedit. l. postliminium. ff. de capti. igitur cessante aequitate, fictio cessabit, & ita ratihabitionis retrotraductio, sicuti in specie ista notant Alexander consilio 78. libro quinto, numero vigesimoprimo, & Decius in l. semper qui non prohibet, in fine. ff. de regulis iuris, quamobrem adhuc in atrocioribus criminibus censeo, non esse locum poenae ordinariae propter ratihabitionem, siquidem omnes auctoritates, quibus probatur, ratihabitionem in delictis puniendam esse, non in ordinaria poena, sed in extraordinaria loquuntur, quidquid aliquot Doctores scripserint in capitulo primo, de homicidio, in sexto, & tradiderit perplexe Ludouic. Carreri. in practic. crimina. titul. de homicidio. §. circa. numero 195. etenim aequitas, quae dictat, ratihabitionem in delictis retrotrahi, eadem persuadebit, non debere ordinaria poena ipsius delicti puniri eundem ratum habentem ex hac legis fictione. Secundo existimo ex mente Bartoli & aliorum deduci, quod ratihabitio idem operetur in crimine adulterij, & similibus, quod in alijs, si ad iniuriam inferendam potius, quam ad satisfaciendum libidini committantur: sic ipse ratum habens, non punitur pro adulterio, vt adulter, sed pro iniuria ex adulterio illata. idem explicant Salycet. & Baldus in d. l. non ideo minus. 12. q. Lud. Carreri. in d. §. circa. nu. 190. notat Feli. in d. c. mulieres. col. 2. vbi asserit, punitionem istam ad extraordinariam poenam arbitrio iudicis pertinere. Quibus illud libenter adijciam, maximam esse discriminis rationem inter censuram excommunicationis, & irregularitatem. Nam excommunicatio fertur in percutientes clericum ob iniuriam ipsi percusso, & ordini ecclesiastico illatam, haec vero iniuria etiam infertur per ratihabitionem eius percussionis, que nomine ratum habentis fuerit illata, atque ideo in dict. c. cum quis, iuste excommunicatio statuitur aduersus ratum habentem percussionem Clerico illatam. Secus autem, quo ad irregularitatem, quae in hac materia homicidij requirit actum occisionis, vel mutilationis membri culpa praeuia contingentem: sicuti passim in Rub. de homicid. probatur. Qui quidem actus non contingit per ratihabitionem vere, nec vera culpa eum praecedit. His accedit, quod ratihabitio nusquam in criminibus operatur affectum principalem, aut culpa dignum notabili, quoties ad ipsum crimen requiritur praeuia machinatio, tractatus, aut dolus. Etenim in hoc casu non est ad poenam sufficiens ratihabitio. cuius assertionis probatio constat in c. 1. vbi glo. & Panor. de conuers. infidel. non enim ratihabitio habet effectum machinationis in mortem coniugis ad impediendum matrimonium, quia ea machinatio praecedere debet, atque actum praeuium requirit. atque ideo ratihabitio non potest eandem punitionem inducere. quod notat Domin. in c. cum quis, de senten. excommunicationis in 6. & est communis opinio in dicto cap. 1. Illud praetermittendum non est, quod si quis [art. 6] ratum habeat crimen eius nomine non commissum, minime incurrit excommunicationem, nec irregularitatem: licet peccet. Nec enim est dubium, hanc ratihabitionem peccatum esse, quod probat text. in d. c. cum quis. secunda eius parte. vbi Ioann. Andre. Domin. & Francus existimant, hoc peccatum esse veniale, non mortale, quae quidem interpretatio falsissima est, quia delectatio actus mortalis mortale peccatum est: sicut & veniale erit, si sit ipsa delectatio de actu veniali. text. opt. in cap. sed pensandum. 6. distinct. cap. sicut, de poeniten. distinct. 1. c. presbyteri. 34. dist. non oportet. in secundo. de consecrat. distinct. 5. not. S. Thom. & Caiet. 1. 2. q. 74. artic. 8. & 2. 2. quaest. 154. artic. 4. demum in hac specie, quam tractamus, hoc ipsum tenet Caiet. in summa, in verbo, spectacula. & aduersus Io. And. & alios expressim Martin. ab Azpilcueta in c. inter verba. 11. q. 3. col 46. quod notandum est, ne quis decipiatur frequentissima Canonistarum opin. Hec igitur explicare libuit in tractatu ratihabitionis, quo ad poenam irregularitatis, scio etenim plerunque in ea errari, ex eo, quod poena ista caeteris similis existimetur: cum tamen passim compertum sit, eam non esse omnino ad aliarum poenarum rationem censendam: siquidem proprias, ac peculiares habet conditiones, ex quibus est quaelibet hac in re controuersia definienda. # 2 SVMMARIVM. -  1 Consilium, quando irregularitatem inducat, & quid quo ad alias poenas commissi criminis? -  2 Auxilium, vel opem praestans homicidio, quandoque irregularis censetur. -  3 Pluribus eundem hominem vulnerantibus, an omnes sint irregulares, vel homicidae? -  4 Vulnus ab vno illatum, quando ei imputetur ad homicidium, si vulneratus ab alio exanimatus fuerit. -  5 Vulnus mortiferum ab vno tantum illatum: an omnes praesentes conflictui efficiat irregulares? -  6 Animus occidendi an consideretur, vbi vulnus mortiferum non est: & tamen vulneratus ab alijs occiditur? -  7 Qui non obuiat homicidio ab alijs committendo, an sit irregularis? -  8 Homicidium commissum a famulis, vel consanguineis, an imputetur ei, cuius gratia perpetratum fuerit. -  9 Mors sequuta ex imperitia medici, vel culpa vulnerati, an efficiat vulner antem irregularem? §. SECVNDVS. QVinto colligitur irregularem esse eum, qui consilium homicidio, aut mutilationi dederit. text. in cap. si quis viduam. 50. distinct. c. 2. de Cler. pugnant. in duello. c. sicut dignum. §. Clericos. de homici. quod probatur, quia regulariter ex consilio in delictis quis tenetur. c. nuper, de senten. excom. l. 1. §. persuadere. ff. de seruo corrup. l. saepe. ff. de verbo. significat. vbi hoc tradi solet, quibus in locis omnes iuris vtriusque interpretes in hoc conueniunt, [art. 1] quod ex consilio quis teneatur ad poenam criminis, & irregularis sit, si consilium datum fuerit ei, qui alioqui non erat illud crimen commissurus. etenim in eo tota versatur controuersia, qui consilium dedit ei, qui nihilominus erat facturus. Nam text. elegans in l. non solum. §. si mandato. vers. Attilicinus. ff. de iniur. probat, ex consilio quem non teneri, vbi is, cui praestitum est, erat delictum illud alioqui facturus. ad idem opt. text. in l. saepe. ff. de ver. signi. gl. in c. sicut dignum. §. qui vero. & ibi tex. de homi. gl. in c. nuper, de sent. excom. gl. in §. ope. Inst. de obli. quae ex delict. nascun. Bar. in d. l. sepe. & Franc. in reg. nullus. de reg. iur. in 6. Dec. in l. consilij. ff. de reg. iur. Fel. in d. §. qui vero. Abb. Fel. & Dec. in capi. 1. de offic. deleg. quorum opinio communis est, eamque Ias. sequitur in §. actiones. numer. 3. de actionib. Attamen in d. §. qui vero, in princip. constat, etiam hoc consilium puniendum fore: siquidem & inibi puniuntur, qui regi alioquin facturo consilium dederunt. Dinus item in d. regu. nullus, ex consilio Bart. in d. §. si mandato. col. pen. Imola in Clement. 1. de poenis. col. 5. Angel. de maleficijs, in verbo, Sempronium mandatorem. q. 22. in specie tenent, ex consilio quem puniendum esse, siue ille, cui praestitum fuit, erat alioqui facturus, vel non. Hoc ipsum Bal. in criminibus atrocioribus saltem admittit in l. 1. col. 2. C. de seruis fugit. per text. in c. felicis, de poenis. in 6. cui opinioni refragatur Feli. in d. c. 1. de offic. deleg. contrarium probans ex d. c. sicut dignum, vbi cum ageretur de homicidio, Archiepiscopi fit distinctio quo ad punitionem, an ille, cui consilium datum est, esset alioqui facturus, vel non. Et profecto prior Baldi sententia minime probatur in d. c. felicis. quidquid dicat Dec. in d. c. 1. nu. 9. sequutus Baldum, quem etiam sequuntur Hippol. in singul. 665. & Ludouic. Carreri. in pract. crimi. tit. de homicidio. §. circa. numero 164. Verum distinctio praemissa communi omnium fere consensu recepta est, nam & eam esse communem opinionem fatentur Alber. in l. ob haec verba. ff. de his, qui notan. infam. nu. 3. Dec. in d. c. 1. nu. 9. & in d. l. consilij. ff. de reg. iur. numer. 4. Felin. in dict. ca. sicut dignum. nu. 7. Ludo. Carrer. in d. §. circa. nu. 163. & vere haec sententia iure magis probari poterit in hunc equidem sensum, quod dans consilium alioqui non facturo eadem poena puniatur, secundum omnes, is vero, qui consilium dederit alioqui facturo, puniatur sane, sed mitiori poena, iudicis arbitrio, quemadmodum Dec. in d. l. consilij, & in d. c. 1. expressim tenet post Angel. in l. is qui opem. ff. de furtis, & in l. in furt. §. ope. ff. eod. Caepolam consil. 27. col. pe. idem notant Lud. Carrer. in d. §. circa. nu. 163. Quamobrem etiam in atrocioribus eadem distinctio admittenda est, ita tamen, vt in his criminibus consulens alioqui facturo. non ordinaria poena delicti, sed extraordinaria, maiori tamen, quam in alijs communibus delictis puniendus sit. Atque hoc ipsum ex mente Bal. & aliorum ipse deduco, tametsi quidam expresse contrarium notauerint. Sic sane textus in dict. §. ope. dum dixit, ex consilio non teneri quem furti, est intelligendus, quod poena ordinaria non teneatur, sed mitiori, qui furti committendi consilium dederit ei, qui alioqui furtum commissurus erat. Sed si quis consilium dederit alioqui facturo, & is non commiserit crimen in eam personam, cui consilium datum est, sed in aliam, non est consulens aliqua poena puniendus, secundum Bal. in c. 1. col. 4. quib. mod. feu. amit. cuius opinio est de poena ordinaria intelligenda, quasi velit Bald. post Iserniam ibi, aliud dicendum fore, vbi quis consilium dederit ad crimen committendum in ipsamet persona, cui consilium datur, vt eo casu consulens teneatur poena ordinaria, etiamsi esset alioqui facturus, qui consilium accepit. Nempe si quis consilium dederit seruo vt fugiat a domino, vel alicui foeminae coniugatae, vt adulterium committat. l. 1. §. persuadere. ff. de seruo corrup. qua in re ipse censeo inuestigandum esse, an poena sit certa per legem statuta contra consulentem, vt tunc ea sit consulens puniendus, alioqui arbitrio iudicis: quemadmodum paulo ante explicuimus: sit igitur, non esse Baldi sententiam omnino certam. In eo vero dubio, an alioqui facturus esset delictum is, cui consilium praestitum est, praesumitur eum absque consilio non esse facturum, quod notant Angelus in l. 1. ff. de eo, per quem factum erit, in princip. Bald. in l. 1. C. de seruis fug. Felin. & Dec. nu. 10. in d. c. 1. idem Dec. in d. 1. cons. nu. 9. Felin. in d. c. sicut dignum. nu. 12. Bal. in l. data opera. nu. 79. C. qui accus. non possunt. & in c. 1. §. iniuria, de pace iur. firm. Hippo. in sing. 218. idem in l. 1. §. Diuus. ff. de Sicar. & probatur ex eo, quod in dubio nemo presumatur delictum commissurus. l. merito. ff. pro socio. gloss. in l. qui iurasse. §. si pater. ff. de iureiur. Haec vero distinctio, an esset quis alioqui facturus, vel non: minime habet vim, nec est admittenda in mandante. is etenim tenetur, etiamsi mandatarius alioqui sine mandato esset delictum illud commissurus, quia fit hoc in casu crimen ipsius mandantis causa, & respectu: quemadmodum in specie notat Bart. in dict. l. non solum. §. si mandato. col. vlt. ff. de iniur. cuius opinionem asserit eam sequutus communem esse Ias. in l. 1. C. de seruis fugit. nu. 22. idem in l. si quis mihi bona. §. sed quid si mandauit. nu. 16. ff. de acquir. haered. Ludoui. Carrer. in d. §. circa. nume. 75. Est igitur in hoc tractatu obseruandum, irregularitatem contrahi ex consilio, quando non esset alioqui facturus, nec homicidium commissurus is, cui consilium praestitum fuerit, quod not. Hostiens. & Abb. in c. ex literis, de excess. prel. col. vlt. Fel. in d. c. sicut dignum, de homi. nu. 12. & in d. c. 1. de offic. deleg. nu. 13. text. opt. in d. c. ex literis, & est communis opinio Docto. in c. ad audientiam, de homicid. not. Albertus Trotius de vero & perfecto cleri. lib. 2. c. 21. nu. 7. late tractat de consilio Maria. Soci. in d. c. ad audientiam. nu. 70. vbi quo ad irregularitatem plures quaestiones examinat, quas & Albertus Trot. atque alij tradidere. Quod si quis consilium dederit alioqui facturo, ita tamen, vt ex iniquo is sit deterior factus, videtur fortasse, hunc irregularem esse propter homicidium inde sequutum. Nam Innocent. & Doct. communiter in c. nuper, de sent. excom. probare conantur, hoc consilium sufficere ad iuris Canonici excommunicationem. idem Syluester in verb. Excommunicatio. 8. q. vlt. & in ver. excommunicatio. vlt. q. 4. quibus suffragatur text. optimus in d. c. sicut dignum. §. qui vero, in eius priori parte. Quod si ex prauo ad homicidium consilio non fuerit occisus is, aduersus quem tractatus praecesserit, sed ipsemet, cui consilium datum est, nihilominus erit consulens irregularis, secundum Cardin. in c. ad audientiam. nu. 3. de homicid. Ioan. Andr. Ancha. Domin. & Francum in c. vlt. de homicidio. in 6. Felin. in d. c. 1. & in d. c. sicut dignum. Albertum Trotium in d. c. 21. numero 9. quam opinionem censet veriorem esse Maria. Socin. in d. c. ad audientiam. num. 80. tametsi Specul. in tit. de dispensatione. §. iuxta. nu. 43. contrarium notauerit. multa equidem de consilio lector percipiet ab his, quae a praecitatis auctoribus traduntur. & a Ludouico Carre. in d. §. circa. nu. 140. Sexto subsequitur ex his, [art. 2] an praestans opem, vel auxilium homicidio, sit irregularis? Et quo ad aliam punitionem generaliter obseruandum est, auxilium, & opem tunc poena ordinaria criminis puniri, cum ipse auxiliator cooperatur simul in ipso delicto, quod apertissimi iuris est: siquidem in hoc casu potius est quis dicendus criminis auctor, quam auxiliator. idem erit vbi praestat quis auxilium, vel opem per eum actum, qui proximam dedit crimini causam, & immediatam: ita quidem, quod absque eo auxilio delictum non fuisset effectum. l. 1. C. de rapt. virg. l. nihil interest. ff. de Sicar. c. felicis. de poenis. in 6. l. si quenquam. C. de episcop. & cler. ca. 1. de offici. deleg. cap. sicut dignum. §. illi autem, de homicid. l. 10. tit. 8. part. 7. optimus text. in l. item Mela. §. si alius. ff. ad l. Aquil. quod si quis ita opem, vel auxilium praestiterit delicto, vt non dederit proximam facinori causam, puniendus erit poena extraordinaria. probat tex. in l. vnica. C. de raptu virgin. ibi: eos comitati. & in d. c. felicis. ibi: simplici fauore. & in dicto capitul. sicut dignum. §. illi etiam. l. is qui opem. ff. de furt. l. 1. & 2. C. de his, qui latro. occult. quam distinctionem tenent Salicet. in d. l. vnica. C. de raptu virg. fol vltimo. Felin. in d. c. sicut dignum. Gandinus in Rub. de homicid. colum. 2. Abb. Fel. & Dec. in c. 1. de offic. deleg. Hippo. in l. si in rixa. ff. de Sicar. nu. 34. post alios veteres, quorum hi Docto. meminere: atque ita esse hanc opinionem communem fatetur Socin. consil. 188. libr. 1. column. 4. eandem sequitur Ludo. Carrer. in pract. criminali. §. homicidium. nu. 69. Hippo. in singu. 15. apud hos auctores. & glos. in d. l. nihil interest. comperiet quis varia, & plura huius distinct. exempla, de quo & Paulus Parisius tractat in cons. 152. & cons. 154. nu. 20. lib. 4. Quatenus vero ad irregularitatem pertinet, ipse opinor, fauorem praestitum, seu auxilium datum post commissum delictum, minime considerandum fore, nisi fuerit causa proxima, vel inducens ad committendum delictum. Alioqui etenim illud sit constitutissimum, auxilium tunc irregularitatem inducere, quando id fuit causa proxima delicti committendi, sic sane, quod delictum eo auxilio, vel ope cessante, nec praestita nequaquam foret perpetratum, aut quando quis vere cooperatur delinquenti: quemadmodum apud omnes est in confesso. idem ergo censerem, quoties auxilium, faciliorem aut tandem audaciorem efficeret ipsum delinquentem ad criminis executionem. quod probatur in dicto capitulo sicut dignum. §. qui vero. & §. clericos, de homicidio. Septimo hac eadem ratione agendum erit de vero, & proprio intellectu tex. in c. significasti. in 2. de homicid. quo in loco tractatur de pluribus eundem hominem vulnerantibus, qui mortem tandem obierit, an omnes percussores sint censendi irregulares? Primus casus hac in quaestione proponitur: [art. 3] quoties plures consulto eundem hominem fuerint aggressi, & is ex vnico tantum vulnere mortuus sit, tenentur omnes, etiam qui non percusserint, de homicidio, & eius poena erunt puniendi. notat eleganter Bart. in l. si in rixa. colum. 1. ff. de Sicar. & ibi Ang. Cynus & Salyc. in l. quoniam. C. de vi pub. vlt. q. Gandinus tit. de homic. & Caro. Moli. Alex. in cons. 15. lib. 1. Thomas Gramma. cons. 4. & Decis. 15. Lud. Carreri. in pract. crim. tit. de homicidio. §. 2. num. 68. ac nu. 75. & §. circa. nu. 445. & est §. sextus. quibus adde Matthae. de Afflict. in constitutionibus Neapo. lib. 1. Rub. 13. num. 28. & Alber. in d. l. si in rixa. atque ibidem Hippoly. a Marsilijs, qui tenent hanc opinionem Bartol. idem probant Innoc. & Doct. in d. c. significasti. ex quibus ipse opinor, esse hanc sententiam communem. idem erit, vbi vnus percusserit, & occiderit, caeteri autem auxilium, & opem homicidio proximam dederint: sicuti paulo ante explicuimus. & sane hic primus casus manifeste ostendit, omnes istos irregulares esse, quod probatur ex ipsa Bar. & aliorum sententia, que magis communis apparet: & hos omnes censet homicidas esse, poenaque homicidij puniendos fore. Secundus casus exponitur: cum vnus fuerit a pluribus in rixa subito contingenti, non praemisso consilio, vulneratus, & constet, quod ex tot vulneribus sit lethale, & quis id intulerit: in hac equidem specie tenebitur qui vulnus lethale intulit de homicidio, caeteri de percussione. tex. celebris in l. item Mela. §. sed si seruum. ff. ad l. Aquiliam. & in d. l. si in rixa. vbi omnes hoc ipsum adnotarunt. & idem tenent Canonistae in dict. capi. significasti. l. Styl. 57. & item hi D D. quorum in proximo casu mentionem egimus. Zasius lib. 2. singular. intellect. cap. 6. Pyrrhus Anglebermaeus post consuetudines Aurelianenses. c. 1. col. 3. & tandem haec est omnium fere communis opinio, ex qua deducitur, quid dicendum sit, quo ad poenam irregularitatis, etenim qui tenetur de homicidio erit irregularis, caeteri vero ab ea erunt immunes, quod potest colligi ex d. c. significasti, & ex his quae inibi traduntur. Tertia subijcitur species, [art. 4] quando quis ab vno fuit lethali vulnere affectus, & demum ab alio exanimatus, & occisus. Nam priorem percussorem de vulnere, posteriorem de homicidio teneri. probat text. in dict. l. item Mela. §. Celsus scribit. ff. ad l. Aquil. d. l. Styl. 57. text. ad idem optimus in l. huic scripturae. §. si seruus. ff. ad l. Aquil. quibus opponitur ex aduerso tex. in l. ita vulneratus. ff. ad l. Aquil. & in d. c. significasti, quibus in locis constat percutientem lethaliter, & irregularem esse, & de homicidio teneri, licet ab alio fuerit percussus exanimatus priusquam euentus prioris vulneris appareret, qua ratione gloss. in dict. l. ita vulneratus, in verb. teneri. Flor. post alios ibi. idem Floria. & Albert. in d. §. Celsus. Matth. de Afflict. in constit. Neapo. lib. 1. Rub. 13. numer. 26. distinguere conantur ita, vt si constiterit, ac certum sit, primum vulnus esse lethale, & ex eo percussum moriturum, tunc teneatur vulnerans de occisione, etiam si postea vulneratus ab alio fuerit exanimatus, ita etenim processit tex. in d. l. ita vulneratus. quod si dubium sit, primum vulnus esse lethale, ita quod non sit certum ex eo mortem sequuturam, licet appareat mortiferum, & percussus fuerit alijs illatis vulneribus exanimatus, hoc casu non tenebitur primus percussor de occiso, sed de vulnerato. atque ita intelligendus est text. in d. §. Celsus, cum similibus, eandem distinctionem sequitur Ias. in l. si ab hostibus. ff. solut. matr. numer. 9. Caepola caute. 5. Ludouic. Carrer. in pract. crim. tit. de homicidio. §. 2. nu. 68. & seq. gl. in dict. l. huic scripturae, in verbo, mortifere. Ioan. Igneus in l. 1. §. si quis in villa. nu. 66. ff. ad Syllani. quorum distinctio videtur frequentiori Doctorum calculo recepta, idcirco & secundum hanc distinctionem erit iudicandum de irregularitate, vt quoties vulnerans teneatur de occiso, etiam irrigularis sit, non sic in alio casu, quod not. in specie Card. & Anan. nu. 31. in d. ca. significasti. Contrarium tamen in poena irregularitatis tenuerunt glo. Ioann. Andre. & Abb. ibi, quos sequitur Gonsalus a Villadiego in tracta. de irregularitate. cap. de percussore. colum. 3. quasi iuri pontificio quo ad irregularitatem per text. in d. c. significasti, certum sit, quod percutiens mortifere sit irregularis, etiamsi vulneratus ab alio fuerit exanimatus, quamuis certum non sit, imo dubium, ipsum vulneratum ex priori vulnere moriturum, si ab alijs non foret iterum percussus, & exanimatus. quam opinionem, dicens eam esse communem, sequitur Ioan. Igneus in dict. §. si quis in villa. & profecto haec sententia tutior est, tametsi vere decisio tex. in d. c. significasti. sit intelligenda secundum iuris Caesarei distinctionem, ex qua poterit perpendi, quod in d. c. significasti, quo ad istum tertium casum clericus minime censetur irregularis, quoties apparet, vulnus ab eo illatum non fuisse lethale: irregularis vero censetur, vbi constat, vulnus ab eo illatum fuisse lethale, vel de hoc extat dubium, attamen neutro casu discerni potest, quo ex vulnere percussus perierit, ex primóne, an ex secundo, vel tertio, tunc enim iustissime constituitur irregularitas: quemadmodum statim dicemus. At si primum vulnus fuerit lethale, & constiterit, ipsum percussum, extinctum fuisse, & exanimatum ex secundo vulnere: haec quaestio minime definitur in dict. c. significasti. secundum Anan. ibi, & ideo est definienda ex prima distinctione, quam adduximus ad iuris Ciuilis intellectum. Est tamen adnotandum, quod Zasius lib. 2. sing. intellect. c. 6. aduersus communem distinctionem existimat, minus congruam esse illam differentiam, quae in vulnere ipso lethali sit, nempe, vt sit aliud vulnus lethale simplex, aliud vulnus lethale, ex quo mors certa sit. Scribit etenim, paria iure censeri, quod vulnus sit lethale, & quod certum sit aliquem ex vulnere mori. textus singularis in dicta lege, ita vulneratus, in versiculo, sed & hi, & versiculo, igitur. Nec requiritur secundum eum in iure, quoad naturalia ea certitudo, quae non fallat, sed ea sufficiat, quae communiter contingere solet. l. Iura. ff. de leg. glossa in lege iurisgentium. §. pactorum. ff. de pactis, versiculo, vt personale. Potest igitur in iure certum esse, quod vulnus sit mortale certitudine positiua, & ciuili: potest tamen vulneratus ex vi naturae superuiuere. l. prima ad finem. ff. ad Syllani. non igitur consideramus certitudinem, quae per occulta naturae fundatur, sed quae ex communiter accidentibus veniat, & ex verisimilibus procedat. Idcirco ipse Zasius aliter hanc controuersiam dirimere conatur, existimans, vulnerantem mortifere non teneri de occiso, sed tantum de vulnere, quoties vulneratus demum fuerit ab alio percussus, ex eaque percussione statim exanimatus. d. §. Celsus, teneri autem vtrunque de homicidio, si ex percussione posteriori non fuerit statim mors sequuta, & percussus exanimatus. d. l. ita vulneratus. Ex quo hoc procedit, vbi non potest apparere, nec apparet, an ex posteriori, vel ex priori vulnere sit vulneratus extinctus: licet constet, quod posterior ictus mortem a primo vulnere illatam accelerauerit, sicut in eadem l. ita vulneratus. probatur, & haec quidem de posteriori vulnere manu hominis illato. Nam si mors sit sequuta post priorem percussionem, non manu hominis, sed alio euentu: primus percussor tenebitur de vulnere tantum. l. huic scripturae. §. si seruus. ff. ad legem Aquiliam. quia casus fortuitus postea contingens non patitur apparere, an hic vulneratus ex priori vulnere occiderit. Haec Zasius: cuius sententia non omnino mihi certa est. Nam & in hoc vltimo casu, sicut fortuitus casus non patiebatur apparere, an hic vulneratus occiderit ex priori vulnere: ita & posterior percussio manu hominis illata minime permittit scire, an primum vulnus percussum exanimauerit, & occiderit. igitur par ratio parem constituit vtrunque casum: deinde iuris certitudo sufficiens non est ad punitionem ordinariam homicidij, nisi sequatur vere mors. Etenim etiamsi vulnus lethale sit, non licet poena homicidij punire vulnerantem priusquam mors fuerit sequuta: poterit enim contingere, quod vulneratus lethaliter non moriatur, vt modo dicebamus: & probat hoc ipsum tex. in d. l. huic scripturae. §. si seruus. Nec erit in hoc casu percussor irregularis, si mors non fuerit sequuta, licet vulnus apparuerit mortiferum, ex quibus mallem ipse communem opinionem sequi: tametsi videam eam satis dubiam esse. Quarta constituitur species, quando vnus est a pluribus percussus, & tandem ex vulneribus illis mortem obierit: nec constet, eum potius ex vno quam ex alio vulnere mortuum esse: tunc equidem omnes percussores de homine occiso tenebuntur. d. l. item Mela. §. sed si seruum. versiculo, si plures. & in d. l. ita vulneratus. in prin. glos. in l. si in rixa. ff. de Sicar. & ibi Bart. col. pen. ver. si vero non potest. Andr. de Isern & inibi disputat Matth. de Afflict. in constit. Neap. in lib. 1. Rub. 13. nu. 27. Ludo. Carre. in d. §. 2. nu. 69. Ioan. Igneus in d. l. 1. §. si quis in villa. numer. 59. Card. Anan. & Fel. in d. c. significasti. nume. 10. l. styli. 57. & idem quo ad irregularitatem probat textus in d. c. significasti. versi, quod si discerni. textus optimus in c. vlt. 23. quaestione 5. notat Soc. in c. ad audientiam, de homicidio. num. 46. sed quod omnes percussores in hoc casu puniantur poena extraordinaria, non ordinaria, ob incertitudinem, notant Alex. cons. 15. lib. 1. & Hippo. cons. 110. qui tamen rem istam confuse nimis tractarunt. Nec potest vere probari eorum opinio: cum illud certum sit, omnes hos percussisse, & percussum ex his vulneribus mortem obijsse. qua ratione certum est, omnes percussores eum occidisse. Non me latet, quibusdam videri, hanc opinionem, quam ipse probaui, a multis damnatam esse, sed contendam libenter, eos non huius quarti casus questionem, sed sequentis definire, licet Matthae. de Afflict. ad finem quaestionis videatur probare opinionem Alexand. & itidem Ancha. cons. 216. cuius verba Anania in d. c. significasti. refert. nu. 24. Quintus casus proponitur: [art. 5] quoties quis vno tantum vulnere lethali fuerit percussus, nec appareat a quo: cum tamen plures in conflictu rixae cum eodem contenderint, vel fuit a pluribus multis vulneribus, quorum vnum tantum est mortiferum, vulneratus, nec constat, quis id vulnus intulerit. & sane in hoc casu, omnes puniendos fore poena extra ordinem arbitraria, & neminem ex eis ordinaria: probat regia l. Styl. 55. optime tenent Ancha. in d. consi. 216. Anania in d. num. 24. & ibi Felin. nume. 9. gl. in d. §. sed si seruum. in verb. plures. Alex. in d. cons. 15. lib. 1. & cons. 14. libro 3. Hippol. in singul. 227. idem in Rub. C. de probatio. num. 418. & in cons. 110. Ioan. Igneus in dict. §. si quis in villa. numer. 50. Paul. Parisi. in cons. 148. lib. 4. num. 3. dicens, hanc opinionem communem esse. idem fatetur eam sequutus Ludo. Carrer. in dict. §. 2. numer. 75. hoc ipsum tenent Gandinus tit. de homicid. 4. col. Alberi. in d. l. vlt. ff. de Sicar. & ibi Hippo. numer. 4. Speculat. titul. de homicid. §. 1. vers. pone. Bonifacius tit. de homicid. Rubrica de insult. & percusso. colum. 6. & tit. de poenis. colum. vlt. Ioan. de Imola in hac constitutione, si furiosus. colum. vltim. Dec. in l. si fauorabiliores. nu. 6. ff. de reg. iur. & licet gl. in d. §. si seruum. velit simpliciter neminem puniendum in hoc casu, est intelligenda quoad punitionem ordinariam, secundum omnes. Sic gl. in cap. cupientes. in verb. qui culpabiles, de elect. in 6. & in c. quiescamus. 42. distinct. quae sentiunt, omnes hoc in casu puniendos: & Bar. in d. l. vlt. obtinebunt, quoad poenam extraordinariam. Quo ad irregularitatem vero, etsi glos. in d. cap. quiescamus. sentiat hanc quaestionem expressim decisam esse in d. c. significasti. tamen Ioann. Andre. ibi: & plerique alij dubitarunt. Nam & Speculat. in tit. de dispensatione. §. iuxta. num. 52. hanc quaestionem indecisam reliquit. Sicut & Hostien. in tit. de homicidio. §. qua poena. tenentes, quemlibet relinquendum, & obligandum suae conscientiae, vt ipse qui scit, se vulnus lethale dedisse, irregularem seipsum censeat & iudicet. idem tenent Hostiensis, & Card. in d. c. significasti. vbi Ioan. Andre. atque Anania numero 22. & fere omnes hoc ipsum probant, & sequuntur. Idem Nicol. Plouius, de irregularita. reg. 28. Maria. Socin. in dict. capit. ad audientiam. numero 46. qui tamen post alios admonet, in dubio quo ad forum conscientiae consulendum esse, quod quilibet ex his abstineat a diuinis, & se existimet irregularem esse, quod videtur admodum rationi consentaneum. ex dict. cap. ad audientiam. cuius intellectum non attigimus in prima huius operis parte. numer. 3. & profecto secundum inibi tradita ipse in hac controuersia potius accederem, etiam in foro exteriori, opinioni eorum, qui probant hos omnes irregulares fore censendos: sic etenim placuit glos. in d. c. quiescamus. & hanc opinionem tutiorem appellat Bartho. Brixiensis in q. dominicali, alias veneriali. 15. praesertim hanc sententiam ipse admitterem eo casu, quo constat, omnes istos percussisse occisum. c. vlt. 23. q. 5. & in hoc casu expressim ita tenent Ioan. Andr. Goffred. Anania. nu. 22 Card. col. penult. Anto. Abb. & Henri. in d. c. significasti. quorum opinionem sequitur asserens eam magis communem esse Albert. Trotius de vero, & perfect. cle. libro 2. capit. 26. numero 6. licet praecitati Doctores, quorum ad prioris opinionis auctoritatem memini, in specie ista contrarium, praeter Ioan. ab Anania. Card. & Ioan. Andre. voluerint. & glo. in c. nolite. in 1. 11. quaestione 3. Sitque ab eis citata extrauagans quaedam constitutio Gregorij Noni pro huius quaestionis decisione: quam Henric. censet reuocatam fuisse. Octauo infertur ad eiusdem cap. significasti. veram interpretationem, quid dicendum sit in eo, [art. 6] qui animo occidendi aliquem percusserit, & is ita vulneratus fuerit ab alijs occisus statim. Nam Romanus pontifex in dict. c. significasti. inter multa quae considerat ad hoc vt percussor sit liber ab irregularitate propter homicidium statim ab alijs commissum, perpendit, quod is non habuerit voluntatem occidendi, quasi is sit censendus irregularis, si ab eo vulneratus animo occidendi, non tamen mortifere, statim fuerit ab alijs exanimatus: quod notat Innocent. in dict. cap. significasti. vbi glos. in verb. habuerit. adnotauit ex eo capite, quod voluntas imputatur in homicidio quo ad irregularitatem, cuius contrarium non semel in hac relectione adnotauimus. Igitur non est ita indistincte probandum, quod Innocen. & gloss. in dicto capit. significasti. ex eo textu deduxerunt a contrario sensu: cum is sit receptissimae sententiae maxime contrarius. quam ob rem Panormita. & Anania ibi, & Socin. in dict. cap. ad audientiam. num. 45. censent textum in d. c. significasti. intelligendum fore, quoties habens voluntatem occidendi, opem, vel auxilium, aut fauorem occisoribus dederit: iuxta textum in cap. sicut dignum. §. vlti. de homicid. hic idem intellectus colligitur ex Ioann. Andre. eodem Innoc. Hostiens. & Henr. in capit. significasti. colum. 3. aut sane procedit opinio Innocen. vbi [art. 7] quis potuit occisum a morte liberare, & noluit, nec liberauit: quasi reus sit homicidij, qui potuit hominem liberare a morte, & non liberauit. capit. sicut dignum. §. illi etiam. de homicid. quod in specie notat Hostiens. in d. c. significasti. cuius opinioni suffragatur textus in capit. quantae. de sentent. excommuni. vbi probatur, non tantum esse excommunicatum eum, qui clericum percussetit, sed & eum, qui, cum posset, noluit manifesto facinori obuiare. Qua in re illud est obseruandum, iure Pontificio teneri quem ab altero, si commode possit, iniuriam propulsare, & eum ab ea defendere, ac liberare. cap. non inferenda. & cap. vltim. 23. quaestione tertia. capit. dilecto. de sentent. excommunic. in 6. versi. & quidem alioqui reus erit ipsius commissi criminis, quod non ita iure ciuili obtinet, secundum quod non erit reus iniuriae illatae, nec tenebitur, qui proximum commode potuit defendere ab iniuria, & homicidio: nec tamen defendit. l. 1. §. sed in eo. ff. ad Syllan. vbi glo. & Bart. in l. culpa caret. ff. de regu. iur. Abbas, & Doct. communiter in c. 1. de offic. deleg. ego vero in regul. peccatum, de reg. iur. in 6. 2. par. §. 3. nu. 4. probare conatus sum nullam in hoc constitui posse differentiam inter ius Canonicum, & Ciuile: Imo vtroque iure verum est, quod quis teneatur proximum ab iniuria defendere, si commode id fieri possit: licet poena statuta non sit aduersus eum, qui id agere omiserit, saltem ordinaria regulariter: sicuti tradidere Dec. in dict. cap. 1. de offic. delega. Alber. in l. metum. §. sed licet. ff. quod metus caus. Fortun. in l. vt vim. ff. de iust. & iur. ad finem. Ioan. Igneus. in l. 1. §. serui appellatione. ff. ad Syllan. num. 125. Gratus consilio 1. numero 47. libr. 1. Adrian. quodlibet. 1. art. 2. colum. 4. eademque opinio probatur a sensu argumenti ex contrario, in d. l. culpa caret. potest autem quis commode iniuriam a proximo repellere, & propulsare, quando secundum bonos mores, sine dedecore, ac sine rubore hoc agere posset, vt not. Feli. in d. c. quantae. & sine scandalo, ex his quae idem Felin. tradit in cap. 2. de haereticis. quod est arbitrio boni viri maturius iudicandum. Sic denique ipse punirem saltem poena arbitraria extra ordinem istam desidiam, aut negligentiam, etiam in foro seculari. Nihilominus dubium erit, non ita facilis solutionis, an ex hac omissione oriatur obligatio ad restitutionem: id vero in d. regul. peccatum. nos explicuimus. Superest igitur exponere, sitne quis propter culpam istam censendus irregularis. Nam Canonis excommunicatione afficitur is, qui clericum potuit a percussioe, & iniuria defendere, nec tamen defendit: vt probatur in d. c. quantae. vbi gl. Abb. & Henri. post alios, id responsum intellexere, quoties quis habet potestatem publicam, aut priuatam iure familiae in ipsum percussorem. Etenim communi omnium sententia decisum extat, in his casibus locum fore excommunicationi: atque eis omnino conuenire rationem textus in d. capit. quantae. idem erit in eo, qui dolose desinit obuiare percutienti clericum: Nam ex eo dolo, cum posset commode a clerico iniuriam auertere, excommunicatus erit propter manifestam percussionis culpam: sicuti Innoc. Panor. & Henri. voluerunt post alios in d. c. quantae. Aufreri. in Clem. 1. de offi. ordin. reg. 3. declarat. septima. tradit late Ludo. Carrer. in pract. tit. de homicid. §. 4. numero 19. & §. 6. nume. 63. ex quibus poterit defendi Host. & aliorum opinio. vt denique in his casibus, quibus constat, excommunicationem Canonis locum habere, in eisdem etiam poenam, & vitium irregularitatis constituamus propter eandem rationem, & authoritatem. tex. in d. c. sicut dignum. §. illi etiam. Nono subsequitur hic oportune verus intellectus ad text. in c. Petrus, de homicid. vbi proponitur quaestio elegans, [art. 8] an homicidium ab aliquibus perpetratum imputetur eorum consanguineo, cuius causa homicidae ipsam occisionem aggressi sunt: nempe in vindictam iniuriae illatae? qua in controuersia aliquot distinguam ad faciliorem eius intellectum. Primum etenim potest contingere, quod quis dederit causam rixae, & eius amici, famuli, vel consaguinei alterum cum eo contendentem, & pugnantem occiderint, praeter eius voluntatem, imo contra eius prohibitionem: & tunc esse istum irregularem, not. communiter Doct. in c. Petrus. Gonsalus a Villadiego de irregular. c. de percussore. col. 8. Maria. Soc. in d. c. ad audientiam. de homi. num. 50. pro hoc citantes tex. in d. c. Petrus. vbi ab irregularitate excusatur, qui ignorauit vel prohibuit, quia non dedit causam contentioni, nec rixae: imo ipse occisus fuit in culpa illius inimicitiae, & pugne. Haec tamen communis opinio contrariam habet gl. in c. vlt. quam sequuntur Bal. in l. data opera. C. qui accus. non poss. col. pen. & in l. 1. col. 4. C. de seruis fugit. Hippol. in l. vnica. C. de rapt. virg. nu. 81. nisi dixeris sequutus Felin. in d. c. Petrus. hanc gl. procedere quo ad poenam exteriorem ordinariam, non quo ad irregularitatem. Aut forsan glos. illa procedit, vbi quis non dedit causam rixae, nec fuit in culpa, quia alter fuit pugnae, aut contentionis aggressor. & licet communis opinio dubia sit, tutior tamen apparet ex eo, quod is, quem communis sententia iudicat irregularem, dederit rixae causam, eiusque culpam habuerit. Secundus casus posset constitui, quando potuit prohibere, & prohibuit, & profecto cum ipsius causa, & ob iniuriam ei illatam homicidium fiat, possetque id commode prohibere, visus est maxime consentire, si non prohibuit, & culpam inde homicidij ad irregularitatem contraxit, quod mihi probat text. in d. c. Petrus. ad finem. quidquid glos. ibidem senserit. hoc ipsum probat ex his, quae in proxima illatione diximus. Tertius proponitur casus, quum quis dedit causam rixae, eoque pugnante inimici alterius accesserunt, & eum occiderunt ratione propriae inimicitiae, non vt negocium istius agerent, & Gonsalus a Villadiego in d. c. de percussore. colum. 8. tenet, hunc esse irregularem. Cuius opinio admodum dubia est, tum propter tex. in c. significasti. in 2. de homicid. qui tamen tractat de causa rixae iustissima: tum etiam, quia hac in specie Panorm. contrarium probat in dicto capitulo. Petrus. & Socinus in dicto capitulo ad audientiam. numero 50. Quarto illud constituitur, quoties quis presens fuit tractatui habito super occidendo eius inimico ab eius seruis, aut consanguineis, & tamen tacuit. Nam ipse censeo, hunc esse irregularem, non enim est haec simplex taciturnitas, sed ita contingens, vt ad consensum accedat, propterea, quod tractatus fiat eius causa. argument. capit. constitutis, de testib. in primo. l. qui patitur. ff. manda. Clem. 1. de procur. l. filius familias. ff. ad Macedonia. atque ita in hoc casu definire videntur gl. in vers. contra prohibitionem. Abb. Fel. & alij in d. c. Petrus. quibus accedit quod Ias. notat in l. de pupillo. §. si quis ipsi praetori. nu. 14. ff. de noui oper. nunc. scribens, quod si dominus, vel consanguineus sit, quid facturi sint famuli, vel consanguinei in vindictam iniuriae sibi illatae, aut eius causa, & non prohibuerit, consentire delicto videtur. Quinto in eadem specie mihi probatissimi iuris est, teneri illum, cuius gratia homicidium fieri paratur, eo meliori modo & forma, quibus potuerit crimen hoc impedire, etiam si nec fuerit praesens tractatui, sed tantu scientiam eius habuerit, & fuerit ad vitandum crimen necessaria eius tractatus reuelatio, alioqui erit irregularis, praesertim si malo zelo hanc reuelationem omiserit, quod caute est considerandum ex Henric. in dicto cap. Petrus. tametsi varie Innocentius, & alij ibidem hac in quaestione responderint, etenim semper est culpa istius inspicienda, vt eum iudicemus irregularem. Imo & in omnibus his casibus non tantum erit locus irregularitati, sed & alijs criminis commissi poenis: quod deducitur ex d. c. constitutis. & in c. sicut tuis, de Simonia. Fel. in d. c. Petrus. Bald. in ca. veritatis, de dol. & contu. licet non omnino sit poena ordinaria infligenda, saltem corporalis, aut criminalis. Decimo ex his poterit examinari, quod notat Guliel. Laudunensis in hac Cle. 1. in gl. vlti. scribens, irregularem esse eum, qui alterum percusserit, licet non mortifere, si propter eam percussionem ex imperitia medici, aut ex malo corporis regimine obierit. hoc ipsum tenet Lud. Carrer in pract. crim. tit. de homicidio. §. 6. numer. 322. vers. vbi limitat. idem notat Henric. in d. c. significasti. in 2. de homi. columna 2. quibus aduersus Caiet. in 2. 2. q. 64. articulo 8. ex hoc, inquit, [art. 9] excusatur non intendens occidere percussor ab homicidio, quando mors ex mala cura, vel regimine sequitur, sed quia quo ad irregularitatem superus diximus esse voluntarium homicidium, quod sequitur ex vulnere illato, licet percutiens non habuerit animum occidendi, cum habuerit animum vulnerandi: saltem haec voluntas fertur in homicidium magis, vel minus indirecte, iuxta percussionis, & instrumenti qualitatem: ipse veriorem esse opinor opinionem Guliel. & Henr. nec enim negari potest, hunc vulneratum mortem obijsse ex vulnere, vt fere causa propinqua. Nam ex eo sequuta fuit mors: siquidem non illato illo vulnere percussus minime ea ex causa mortem obijsset. Quod praemissa percussoris culpa satis est ad irregularitatem ex homicidio constituendam. c. de caetero, de homicid. text. ad hanc decisionem in specie singularis in c. tua nos. in princip. de homicidio. etenim quod non fuerit adhibita diligentia in medicamine vulneris, per accidens ad mortem pertinet: ipsum autem vulnus directe, & per se mortem intulit. At in capit. exhibita, de homic. nullam habuit culpam is, qui ab irregularitate excusatur, quia si culpam aliquam habuisset in ipso vulnere inferendo, profecto irregularis foret iudicandus, si ex vulnere, etiam culpa medici, vel incuria infirmi, mors foret sequuta: sicut inibi sentiunt Innocent. Abb. Anan. & Felin. post Hostien. quorum opinio communis est, in hunc sensum, quod illa decretalis contineat ius commune, non dispensationem: & idem tenet glos. ibi vltima, & in verb. corruens, ex multis quidem, quia culpa defuit, & propter imperitiam medici, & negligentiam ipsius parentis in filij vulnere medendo, & curando. attamen Hostiens. Henric. & Felin. sentiunt plurimum excusare medici imperitiam, & incuriam parentum, etiamsi aliquam culpam habuisset is, de cuius irregularitate inibi agitur, & praeterea aetatem eius puerilem fuisse consideratam existimant, & deinde causam vulneris remotam esse. Inno. Panor. & Ana. opinantur, non satis esse sufficientem excusationem ipsius medici imperitiam, si culpa praecessisset propinqua ipsius vulneris. quidquid sit, omnes mihi in hoc conuenire videntur, vbi contigerit culpa propinqua vulneris, ex quo fuerit sequuta mors, non excusari quenquam ex imperitia medici, nec ex inordinato regimine ipsius vulnerati. Quod si vulnus illatum esset adeo leue, quod nullo, vel modico medicamine percussus posset liber, & sanus euadere, & tamen vulneri appositum est venenum: tunc percussor, ni fallor, non esset iudicandus irregularis, quia ex veneno potius, quam ex vulnere percussus moritur. His tamen addendum est, non imputari quo ad legem Aquiliam, nec quo ad poenam ordinariam homicidium vulneranti non mortifere, si id fuerit sequutum culpa medici, vel vulnerati. l. qui occidit. §. vlt. ff. ad l. Aquil. notatur in l. quod si non lit. §. si mancipium. ff. de aedil. edict. gloss. quam ibi notant Bald. & Doct. in l. si ab hostibus. §. 1. ff. solut. matrim. quam dixit esse auream Felin. in c. presbyterum. de homic. est & ad hoc glo. in d. §. si mancipium. quam commendat Aret. in §. vlt. Inst. de emptio. & venditio. tradunt Bologni. consil. 5. col. 3. & Hippo. in practica. §. & quia nu. 18. Caeterum Angel. in d. §. si mancipium. scribit, quod vbi vulnus est in dubio, an sit mortiferum, vel ne, & ipse vulneratus vocauerit ad medelam medicum imperitum, praesumendum erit, mortem contigisse culpa medici potius, quam ex ipso vulnere. idem sentiunt glo. Bart. & Docto. in d. l. si ab hostibus. §. 1. Floria. in l. ait lex. §. 1. ff. ad legem Aquiliam. textus optimus in l. si ex plagis. in prin. ff. eod. tit. vbi probatur, percussorem non teneri de morte, sed de vulnere, si percussus adhibuit ad medelam incantatorem: quod Socin. notat in cons. 178. col. 4 lib. 2. Vnde illud est constituendum, vulnerantem in his casibus semper teneri de vulnere, sed quo ad hanc decisionem Ange. oportet aliquot casus distinguere. Primus equidem casus constat, quando est dubium, an vulnus sit mortale, aut appareat, illud non esse mortale, tunc etenim obtinent ea, quae modo adnotauimus in ver. his tamen. & in vers. caeterum. Secundus casus proponitur, quoties constat iudicio medicorum, vulnus fuisse, & esse mortiferum, & in hac specie, siue percussus medicum non adsciuerit, aut tandem imperitum, & moriatur, homicidium percussori imputatur, non tantum vulnus: sicuti sensit Alexand. in d. l. si ab hostibus. §. 1. col. 2 eleganter Socin. in d. consilio 178. col. 2. gl. & Alb. in l. huic scripturae. ff. ad legem Aquiliam. Tertius casus constat ex primo. Nam vbi apparet, vulnus non esse mortiferum, & tandem mors fuerit sequuta: praesumitur, eam ex culpa medici, vel infirmi processisse. quod notat Platea in l. nec semel. C. de re milit. lib. 10. Feli. in d. c. presbyterum. colum. 2. Socinus in d. consil. 178. col. 2. sensit Baldus in dicta l. si ab hostibus. §. 1. & in dicta l. qui occidit. §. vlt. Quartus casus contingit, quoties quis moritur ex febri, & morbo accidenti ratione vulneris, tenebitur etenim percussor de homicid. non tantum de vulnere. tex. in d. c. presbyterum. vbi Felin. post gl. & alios, & licet inibi tractetur de irregularitate, idem erit propter eandem rationem, quo ad alias poenas: quemadmodum docet Alber. secunda parte statu. q. 37. Ludo. Carrer. alios allegans in pract. tit. de homicid. §. 2. nu. 74. idem latius in §. 6. nume. 322. tametsi existimet, etiam in hoc casu non esse percussorem puniendum poena ordinaria: quod eleganter tradit Caepola cons. 62. Qua in re iudicio medicorum maxime standum erit, secundum eosdem, & Ripam, in tracta. de peste, in vltim. parte. §. Medicorum auxilio. nu. 138. Alexand. in l. si ita stipulatus essem abs te. vlt. col. ff. de verb. oblig. Bologni. consilio 5. col. 3. text. ad haec, & similia in l. mortuis. & ibi Bartolus. ff. locat. Abbas & Anania in dicto c. presbyterum. Quoties vero diximus, praesumi vulneratum obijsse ex culpa medici, aut ipsius infirmi: atque ideo non teneri percussorem de homicidio, sed de vulnere: id est intelligendum, quo ad mortis poenam, non quo ad alia. vt explicant Hippo. in consilio 7. Ludoui. Gom. in reg. cancellariae de infirmis. q. 11. vbi tractat de iudicio medicorum, post Bartol. in l. vlt. ff. de Sicarijs. num. 12. Quod si constet, vulneratum ex percussione mortem obijsse, tunc nihil refert ad punitionem, quod ex interuallo, vel intra breue tempus decesserit. Bart. in d. l. vlt. ad finem, & ibi Hippo. num. 63. & in d. consil. 7. Ancha. Card. Abb. & Felin. in d. c. presbyterum. Anania in c. 2. de cler. percuss. textus in l. ait lex. & in l. si plagis. in princip. ff. ad l. Aquil. notat Panorm. in d. c. 2. de cler. percuss. tametsi praesumptio non leuis sit, mortem ex vulnere non esse sequutam, quando percussus ex interuallo mortem obierit: praesertim postquam semel conualuerit. text. optimus in d. c. presbyterum. & in cap. sequenti. & in d. cap. si qua foemina. 50. distinct. glo. singul. in l. 1. C. de emendat. seruo. sed hoc est semper iuxta medicorum iudicium censendum: vt Bart. & alij notant in d. l. vlt. Anchar. in consil. 283. Bologn. in dicto consilio 5. column. 2. & denique ita visum est omnibus his iuris vtriusque Doctoribus, quorum ad hanc decimam illationem mentionem fecimus. Nec enim aliter poterit commode quaestio ista definiri, quae omnino notanda est quoad irregularitatis poenam, & quoad homicidij, vel vulneris illati ordinariam aut extraordinariam punitionem. # 3 SVMMARIVM. -  1 Jrregularis est, qui abortioni causam dederit: & ibi de huius criminis poena. -  2 Bellum iustum, vel iniustum, an efficiat quem irregularem: & an clericus possit pugnare propria manu? -  3 Dispensare quis possit super irregularitate contracta ex homicidio voluntario? -  4 Episcopus potest dispensare cum homicida voluntario, occulto tamen. -  5 Quis possit dispensare cum homicida casuali, quo ad irregularitatem? -  6 Episcopus potest dispensare cum homicida voluntario, quoad retentionem beneficij. -  7 Homicida beneficio ecclesiastico priuandus per sententiam, an possit interim ante priuationem eidem beneficio renunciare. §. TERTIVS. VNdecimo, ad hunc irregularitatis tractatum admodum pertinet inquirere de eo, qui abortioni causam dederit: an [art. 1] & homicida sit, qui abortionis crimen commiserit, eidem causam exhibens? cui quaestioni praenotanda sunt pulchra Ciceronis verba in oratione pro Aulo Cluentio, cuius pars refertur a Iureconsulto in lege, Cicero. ff. de poenis. Etenim cum actum esset de punitione foeminae cuiusdam, quae ob pecuniam foetum nondum animatum potionibus sumptis abegit, subdit Cicer. Nec iniuria, quae spem parentis, memoriam nominis, subsidium generis, haeredem familiae, designatum Reipub. ciuem sustulisset. Haec Cice. cui & Tertull. concinit in Apologetico, cap. 9. Nobis vero, inquit, homicidio semper interdicto, etiam conceptum vtero, dum adhuc sanguis in hominem delibatur, dissoluere non licet. Homicidij festinatio est prohiberi nasci. Nec refert, natam quis eripiat animam, an nascentem disturbet. Homo est, & qui est futurus, etiam fructus omnis iam in semine est. Haec inibi. Nihilominus quo ad irregularitatem necessarium est, quod foetus tempore abortionis sit iam in vtero animatus, alioqui non est proprie homicidium, quod irregularem efficiat dantem abortioni causam. tex. in capitul. sicut. vbi glos. & Docto. de homicid. glo. in cap. si aliquis. eo. titu. quam ibi sequuntur Doct. & esse hanc opinionem communem fatetur Albertus Trotius de vero & perfecto cleric. lib. 2. cap. 14. numer. 6. idem colligitur ex multis, quos ad hoc citat Ludouicus Carreri. in pract. criminali. tit. de homicid. §. 1. nu. 21. & probatur in cap. Moyses. & sequen. 32. quaest. 2. Homicidium etenim a caede hominis dicitur. capi. homicidium, de poeniten. distinct. 1. cap. homicidium. 23. q. 5. Homo autem non dicitur sine anima. ca. in quadam, de celebr. mis. c. cum Christus, de haeretic. l. in lege Falcidia placuit. ff. ad l. Falcid. foetus autem dicitur animatus, si masculinus sit, die quadragesimo a conceptione: si foemineus, die octuagesimo ab ipso conceptu glos. in summa. 5. distinct. quam sequuntur communiter Doct. ibi: & in d. c. sicut. & in d. c. si aliquis. Alberic. in 3. parte statutor. quaest. 59. & glos. in Clement. 1. de summa Trinita. in verb. simul. Plinius vero libro septimo, capitu. 6. in foemineo scribit partum esse animatum nonagesimo die: in masculo quadragesimo. & haec quidem de anima rationali. Anima etenim nutritiua, seu vegetatiua, qualis est in plantis, adest foetui, etiam ante diem quadragesimum: quia crescit, vt explicat sanctus Thomas in prima parte, quaestio. 76. artic. 3. scribens, quod foetus prius habet, vt est animal, animam, quae est sensitiua tantum, qua ablata aduenit perfectior anima, quae est simul sensitiua, & intellectiua: antea vero, quam sit animal habet animam nutritiuam, seu vegetatiuam: & prius est animal quam homo, secundum Aristotelem de generatione animali. libro 2. c. 11. id est prius habet animam, que est sensitiua tantum, quam adueniat perfectior, quae sit intellectiua. Non oberit communi opinioni tex. in d. c. si aliquis. vbi responsum est, teneri vt homicidam eum, qui abortioni foetus nondum animati causam dederit. Nam vere homicida non est, nec proprie homicidium ex hoc contrahitur: licet punitio locum habeat extraordinaria, nempe exilij. l. si mulierem. ff. de Sicar. vbi Hippo. Feli. post alios in d. c. si aliquis. l. diuus. ff. de extraord. crimin. nos item hac de re tractauimus lib. 2. variar. Resolutio. c. vlt. nu. 10. qui in loco diximus, poena ordinaria, & sic morte puniendum fore eum, qui abortioni foetus animati causam dederit. l. penul. C. de Sicar. d. l. diuus. secundum alium intellectum. Igitur qui abortioni foetus nondum animati causam dederit, homicida verus non est, ei tamen admodum similis, & ideo punitur vt homicida, poena quidem extraordinaria, & mortale crimen, ac peccatum committit, secundum Abb. & communem in d. cap. sicut, de homicid. eaque ex culpa homicida quodammodo dicitur a Tertulliano: & in dicto capitul. si aliquis. Quod vero adnotauimus, morte esse puniendum, qui abortui foetus animati causam dederit, tunc obtinet, quando id dolo fecerit, alioqui, si non eo animo quis foeminam praegnantem percusserit, vt abortus sequatur, qui tamen praeter intentionem percutientis contigerit, non erit locus poenae ordinariae, sed extra ordinem is puniendus erit pro modo culpae. arg. l. in lege Cornel. ff. de Sicar. quod not. Feli. in d. cap. sicut. & Albericus in 3. parte statut. q. 59. vbi expressim explicat, animum, & dolum ad abortionem colligi ex ipsamet percussione, & eius qualitate. idem in specie ista euidentius Caiet. deducit in 2. 2. q. 64. art. 8. in responsione ad 3. Hinc est omnino pensitandum, quod scribit Ioan. a Neapoli, quolibet. 10. etenim respondet, non esse homicidam, imo a culpa excusari, qui vel potionibus, vel alio remedio abortioni foetus nondum animati causam dederit, ad ipsius pregnantis salutem: cum certum sit, eam ex puerperio morituram, quasi liceat impedire foetus nondum animati lucem ad effugiendam mortem matris, iam equidem animatae. Quod non ita licet, si constet foetum iam animatum esse, vel de hoc dubium sit, quemadmodum ipse Neapolit. not. & Floren. 3. part. tit. 7. c. 2. §. 2. ex quibus erit intelligendum quod Mari. Soci. & Feli. probare tentarunt in d. c. si aliquis. asseuerantes, licitum esse abortioni causam dare ad effugiendam mortem praegnantis ex puerperio moriturae. Duodecimo ex praecedentibus colligitur, quid tenendum sit in ea quaest. qua quaeritur, [art. 2] an sit irregularis, qui neminem occiderit, fuit tamen praesens in praelio, in cuius conflictu aliquis occisus est. cui quaestioni & illa proxima est, an clericus possit in bello pugnare? & profecto ex sanct. Thom. & ibi Caiet. 2. 2. quaest. 40. artic. 2. Abb. Card. Henric. Anania. Feli. & ex alijs in cap. penult. de homicid. Flor. 3. part. tit. 28. capit. 2. §. 6. potest hac in quaestione primum responderi, clericum posse presentem esse bello iusto, & hortari milites ad pugnam. text. in d. ca. petitio. de homicid. vbi gl. in c. quod in dubijs, de poenis, non tamen pugnare: imo peccaret grauiter, si pugnaret propria manu, cum hoc non sit ei licitum. c. clerici. & c. sequen. 23. quaest. 8. c. ex multa. de voto. quod si esset clericus in minoribus constitutus, posset absque peccato in bello iusto propria pugnare manu, sicut & laicus, nec esset irregularis, etiam si propria pugnaret manu, modo aliquem nec occideret, nec membro mutilaret: siquidem Clericus adhuc in sacris constitutus, & cui non licet propria pugnare manu, irregularis non est, si pugnauerit in bello iusto, nec tamen quenquam occiderit, aut mutilauerit, etiam si in eo conflictu fuerint plures occisi, aut membris mutilati. text. opt. in d. c. petitio. quo in loco adparet, esse quem irregularem, si adhuc in bello iusto propria pugnauerit manu, & aliquem occiderit, aut membro mutilauerit. idem probat gl. in c. sciscitatis. 7. q. 1. & est communis omnium opinio. Quod si Rom. Pont. alicui clerico permitteret, vt propria in bello pugnaret manu, & is in conflictu belli aliquem occideret, non erit irregularis censendus, secundum omnes, quia is id permisit, qui potest super irregularitate contracta ex homicidio dispensare, quemadmodum statim dicemus. Sed & id, quod modo probauimus, nempe, posse clericum absque irregularitatis poena in bello iusto hortari milites, quidam verum esse censent, vbi haec exhortatio fiat ante belli conflictum: quasi minime liceat absque irregularitatis periculo in ipso belli iusti conflictu milites exhortari ad pugnam, ex qua homicidia & mutilationes membrorum sequantur: sic sane visum est Inno. & Hosti. in d. c. quod in dubijs. Henri. in d. c. petitio. & Syluest. in ver. bellum. 3. §. 2. a quibus ipse dissentio aliorum mentem sequutus: quippe qui videam, hanc differentiam verbalem esse, non realem. Nam & praeter alia tex. in d. c. petitio. ad irregularitatem constituendam expressim definiuit, non esse satis, quod quis fuerit praesens bello iusto simul cum ipsis militibus, & pugnauerit: sed requirit, quod aliquem ex hostibus manu propria interfecerit, membroúe mutilauerit, & tamen non potest quis in praelium, & pugnae conflictum exire, quin & in ipsa pugna alios eius socios ad strenue pugnandum hortetur. Igitur etiam si clericus in bello iusto hortetur ad praeliandum in ipso conflictu pugnae, non erit irregularis: imo & si hostem percuteret, immunis adhuc esset in hac specie ab irregularitate, sicuti in d. c. petitio. palam constat. Sed si quis in bello iusto propria pugnaret manu eo casu, quo sibi liceret, nempe, vbi si non pugnaret, patria euerteretur ab hostibus, vel exercitus deleretur, essetque ea pugna in bello iusto meritoria: & aliquem occideret, aut membro mutilaret, irregularis erit censendus, si Clericus sit, secundum Caiet. in 2. 2. q. 40. artic. 2. Attamen Panor. Anani. & Doct. in d. c. petitio. dum ad illius c. responsum rationem decidendi reddidere, contrarium praemittunt: & denique huius quaestionis vera decisio pendet ab his, quae statim in 3. huius relectionis parte dicentur super glo. in verb. suum. Quod si bellum iniustum sit, qui in eo pugnauerit, auxilium, aut opem dederit, irregularis erit, si inde secuta sit mors hostis, aut membri mutilatio. c. sicut dignum. §. vlti. de homici. vbi hoc notant omnes. idem Abb. & Doct. in d. ca. petitio. Maria. Socy. in d. c. ad audientiam. nu. 60. Gons. a Villad. de irregularit. c. de homicidio, col. 4. Postremo de homicidio quo ad irregularitatem illud superest examinare, [art. 3] quis possit per dispensationem hoc vitium tollere? & sane de homicidio voluntario vel casuali acturus, quod generaliter de omni irregularitate iam praemisimus, & de hac itidem in specie adnotabimus, scilicet irregularitatem homicidij, etiam voluntarij causa contractam, iuris esse tantum humani & positiui. capit. non inferenda. 23. quaestione 3. vbi Ambr. refert, Moysen Aegyptium quendam interfecisse. idem constat Exodi cap. 2. & tamen is Altare Deo erexit & consecrauit. Exod. c. 31. & c. 1. de consecrat. dist. 1. vnde gloss. in summa. 21. distinct. scribit, lege diuina veteris testamenti homicidam non prohiberi Sacerdotio. idem gloss. in dict. c. de consecrat. distin. 1. Nec quicquam refert, quod Dauid Rex 2. Reg. cap. 7. a Domino audierit: Non aedificabis mihi templum, quia vir sanguinis es. Nam etsi Moyses sanguinem per homicidium effuderat, non tamen ita sanguinolentus, vt Dauid dici potuit, propter multum sanguinem effusum a Dauid Rege. quod apparet ex capit. 2. Paralipomenon. Et praeterea Dauid praeparabat aedificare illud vnicum Templum apud Iudaicum populum, quod praefigurabat Ecclesiam Christianam, quae in pacis vnione & concordia, ac charitate fundata est. capit. 4. ad Ephesios, Solicite, inquit Paulus, seruate vnitatem spiritus in vinculo pacis. vnde constat, irregularitatem ex homicidio non esse, nec fuisse inductam lege veteri diuina: quod si veteris testamenti lege diuina fuisset instituta, hodie post legis Euangelicae institutionem minime vim legis ea institutio haberet, nec ex ea dici posset, hanc irregularitatem iure diuino inductam esse. Ius diuinum legis Euangelicae nihil hac de re statuit: idcirco sequitur, hanc irregularitatem Iure Pontificio humano statutam fuisse: quemadmodum voluerunt Innocent. & Docto. in capit. nisi cum pridem. de renunciat. idem Innocen. & alij in cap. ad audientiam. de homicid. Palud. in 4. sententia. distinct. 15. q. 3. col. vlt. Florent. 3. part. tit. 28. capi. 2. §. 6. & esse hanc opinionem communem fatetur Syluest. in verb. irregularitas. in fin. tametsi Panormit. in dict. cap. ad audientiam. & ibi Maria. Soci. 3. quaestio. principali. teneant irregularitatem propter homicidium iure diuino fuisse inductam, quae quidem opinio minime potest iure probari. Hic plene constat, Romanum Pontificem posse dispensare super hoc vitio irregularitatis ex homicidio contracte, sicut dispensare potest aduersus alias humanas leges, & Pontificias. quod probant Innoc. Hosti. Abb. Anania, & communiter Doct. in c. sicut dignum. §. vlt. de homicid. & in d. c. ad audientiam. vbi Socy. num. 95. Floren. in d. §. 6. Gons. a Villadi. de irregular. c. vlti. dicens, hanc opinionem communem esse, quam etiam sequuntur Syluest. in d. ver. irregularitas. ad fi. Alber. Trotius in tracta. de vero & perfecto Clerico. 2. li. c. 26. Tho. Ferra. cautela 44. Ludoui. Gomes. in tract. expectatiuarum, num. 88. In hoc tamen conueniunt omnes, difficillime obtineri hanc dispensationem a summo Pontifice, nisi pro eo, qui religiosus sit, vel esse velit in aliquo mendicantium religiosorum monasterio. quod ita fieri asseuerant Ludouic. Gomes. in dicto numero 88. & Ioannes Staphilaeus de literis gratie & iustitiae, folio 193. columna 2. Idem in praxi receptum est, quoties homicidium voluntarium sit occultum omnino. Nam Roma. Pont. consueuit cum hoc homicida dispensare, saltem vt in susceptis ordinibus ministret: quemadmodum fatetur Lud. Gomes. in d. nu. 88. id vero mirum non est, [art. 4] siquidem Episcopus dispensare potest cum homicida voluntario, si is sit omnino occultus, quoad ministerium Altaris in susceptis ordinibus. auctore Archi. in c. de his. 50. dist. & Frede. cons. 168. Ancha. in reg. peccati venia. de reg. iur. in 6. col. 3. tex. opti. in c. nisi cum pridem. de renun. vers. si tamen culpa latet. eandem opinionem quo ad susceptos & suscipiendos ordines sequitur Ange. in verb. homicidium. 5. q. 1. ex Panormi. eam deducens in c. ex tenore. col. 3. de tempor. ordi. eandem Abb. sententiam veriorem esse censet Alfons. a Cast. lib. 2. de potest. leg. poen. c. vlt. vers. 3. principal. conclus. qui dum egregie quaestionem istam explicat, tandem probare conatur, nullam in hac specie contrahi irregularitatem, quasi iura Pontificia statuentia irregularitatis poenam homicidis, minime eos homicidas complectantur, qui omnino sunt occulti, & quorum homicidium probari non potest aliter, quam per eorum confessionem: quo fit, vt iuxta eius rationes necessaria non sit in hoc casu dispensatio Episcopi. adducit ad hoc tex. in c. ex tenore. de tempo. ord. cui censet non obesse tex. in c. vlt. eo. tit. & in c. inquisitionis. in prin. de accus. quippe, qui loquantur in eo casu, quo crimina omnino occulta non sunt, sed possunt in iudicio saltem paucis testibus probari. Nos vero arbitramur, posse humana Pontificia constitutione induci irregularitatem in poenam criminis exterioris, etiam occultissimi, quod nullis probari testibus valeat. Nec video in hoc quidquam vrgere grauiter, vt contrarium defendi possit. hanc opinionem multis probarem, nisi & eam alioqui iam non semel in his, que hactenus scripsimus, doctissimorum virorum auctoritate communitam tradidissem. Deinde illud mihi constitutissimum est, Ius Pontificium irregularem constituere, & efficere homicidam exteriorem, etiamsi is occultissimus sit, adeo quidem, vt nullis testibus homicidium exterius probari queat. Hoc enim ipse deduco ex omnibus Iuris Canonici locis, quibus haec fuit statuta irregularitas: etenim propter homicidij actum inducta fuit absque distinctione, an is occultus, vel publicus sit. Hoc ipsum euidentius fit, si consideremus, esse quaedam crimina grauia quidem, & ideo digna depositione ab ordinis ministerio: eaque perpetua, quae tamen siue occulta, siue publica sint, non efficiunt eorum auctorem irregularem, nempe adulterium, falsi crimen, simonia in beneficio acquirendo commissa, periurium: vt not. in c. tuae. de poenis. c. at si Clerici. §. vlt. de iudic. in his equidem criminibus est intelligendus text. elegans in d. c. ex tenore. quo decisum est, non esse quemquam prohibendum a ministerio suscepti sacri ordinis, nec ad alios promotione: si crimen occultum sit, id est, nondum in iudicium deductum per probationem, nec notorium aut publicum alioqui. quasi Roma. Pont. responderit, non esse puniendum quem ob delictum occultum in his, quae pertinent ad sacros ordines, ea poena, qua puniretur, si id crimen notorium aut probatum in iudicio foret. idem constat in c. de his. in 1. 50. dist. & probatur in regula expressim tradita in c. vlt. de tempor. ordin. quas responsiones, & Iuris Pontificij decisiones ipse procedere censeo, etiamsi haec crimina non essent omnino occulta, sed possent duobus testibus, aut trib. probari, modo notoria non sint, nec in iudicio probata: sicuti satis in specie probat text. in d. c. vltimo. Alia vero crimina sunt, quae ipso iure impediunt ordinis suscepti exequutionem, & ad maiores promotionem, vt homicidium, simonia in ordine commissa, & his similia: in his profecto criminibus, & si ea omnino sint occulta, nec possint testibus probari, irregularitas adhuc Iure Ponteficio contrahitur. Hoc constat ex his, quae prima huius operis parte de Sodomiae crimine diximus. & deinde in d. c. vlti. de temp. ordi. vbi apparet, homicidium post peractam poenitentiam adhuc impedire suscepti ordinis ministerium, & ad maiores promotionem, etiamsi nec notorium sit, nec in iudicio probatum: sub hoc autem homicidio & illud continetur, quod est omnino occultum, modo exterius sit. igitur & hoc impedit sacri ordinis ministerium, & promotionem ad eundem. eadem opinio constat in c. nisi cum pridem. §. personae. de renunciat. quo in loco glo. in verb. latet. & Anto. a Butrio hoc ipsum plane adnotarunt, & post alios Gonsal. a Villadi. de irregularitate. c. dixi etiam. & c. dixi vlterius. Henric. in c. vlt. de tempor. ordinat. sentiunt omnes in c. inquisitionis. de accusat. Nec refert, posse delictum probari, vel non, modo ad actum exteriorem suapte natura probabilem processum sit, vt lege humana & Pontificia is actus comprehendatur, tametsi referat quandoque, an sit occultus, vel notorius, quo ad plures iuris effectus. Praeter haec mihi sat erit, quod ex homicidio exteriori contrahatur Iure Canonico irregularitas. qui autem dixerit, haec iura humana non esse intelligenda de homicidio omnino occulto per accidens, id necesse quidem erit, vt probet. Ex quibus ipse colligo exauctoritate adhuc Panor. Ang. & sequacium, ex homicidio vtcunque occulto contrahi irregularitatem, ab Episcopo tamen delebilem. Etenim ipse Panor. in hac specie contractam esse irregularitatem fatetur, licet ea sit ab Episcopo delebilis per eius occultam dispensationem. quod Ange. & alij ita intellexerunt. tametsi Syluest. in verb. homicidium. 3. q. 8. opinatur, hanc irregularitatem & in hoc casu non posse tolli per Episcopi dispensationem. Sed & Synodus Tridentina sess. 4. sub Iulio 3. can. 7. statuit, homicidam voluntarium non esse promouendum ad sacros ordines, nec ad beneficia, etiamsi homicidium non fuerit in iudicio probatum, nec alia ratione publicum, sed occultum. Videtur enim tollere sacrosancta Synodus dispensationem Episcopis. quamuis & ille Canon fortassis intelligendus sit in homicidijs, quae licet sint occulta, possunt tamen probari, nec sunt omnino occulta. Ipse etenim omnino occulta hac in quaestione appello facilioris intellectus gratia, quae nullis testib. probari possunt, nec aliter, quam per confessionem ipsorum delinquentium, tametsi exteriori opere contigerint. Hinc illud mihi dubium est, quod idem vir doctissimus Alfons. a Castro in d. cap. vltim. 3. conclusi. vers. ex hac. opinatur asseuerans, filium presbyteri ex coniugata ita occulte genitum, vt non possit aliunde probari, quam per parentum assertionem, posse sine dispensatione promoueri, & beneficium curam animarum habens recipere. Contrarium siquidem tenent Anto. in c. 1. de filijs presbyter. & Gonsalus a Villadiego in tract. de irregul. c. dixi vlterius, quod illegitimi. Atque ideo super hac decisione cogitandum amplius esse censeo. Solet tamen Romanus Pontifex quandoque dispensare cum voluntario homicida, etiam publico, quo ad altaris ministerium: hoc demum addito, quod intra triennium minime altari ministret, & deinde extra locum, in quo homicidium perpetrauit. Sic sane referunt & testantur Ludo. Gomes. in d. tract. expectatiuarum. nu. 88. & Ioan. Staphil. in d. fol. 193. qui etiam scripsere, consueuisse summum Pontificem absoluere Clericum a reatu homicidij, ac omnis labis, & infamiae macula eius occasione contracta, vt in pristinos honores restituatur. poteritque hic homicida obtinere ex vi huius absolutionis beneficium simplex, si id sibi conferatur. capit. 2. de Cleric. pugnant. in duello. non tamen huic licebit, nisi aliud in absolutione fuerit expressum, etiam in obtentis ordinibus Altari ministrare, quod ipse Ioan. Staphilae. adnotauit. Dispensat [art. 5] vero solus Papa cum homicida casuali, vt in sacris ministret, vel ad sacros ordines promoueatur. Panorm. in cap. continebatur. de homicid. idem & Docto. maxime Maria. Socyn. num. 95. in capi. ad audientiam. eodem titul. Regia l. 51. titulo 6. part. 1. licet tamen Episcopo dispensare cum quocunque homicida, vt in minoribus ordinibus iam susceptis possit ministrare. quemadmodum ex capit. ad audientiam. & cap. continebatur. de homicid. & capit. 2. de Cleric. pugnant. in duello. notant in dicto capit. 2. Hostiens. Ioan. Andre. Innocent. Cardinal. & Anania, quorum opinio magis communis est, tametsi quo ad homicidium voluntarium nullibi probetur: & ita eam in homicidio casuali tantum admittunt Abb. in dicto capit. 2. Socyn. numer. 95. & Feli. col. vlti. & ibi quoque Anania in d. cap. ad audientiam. Caeterum haec intelligenda sunt quo ad ministerium ordinis. [art. 6] Nam quo ad beneficium simplex obtinendum, potest cum homicida etiam voluntario Episcopus dispensare. tex. in d. c. 2. de Cler. pugnant. in duello. vbi frequentissime eius interpretes hoc adnotarunt, Socyn. item & Felin. in d. c. ad audientiam. Ioan. Staphile. de literis grat. & iust. fol. 78. qui secus esse censent, quo ad beneficium curam animarum habens. argum. text. in c. 1. de filijs presbyte. in 6. tametsi Anania in d. c. 2. etiam quo ad hoc teneat, posse Episcopum dispensare. Quod si quis beneficium simplex habens, homicidium commiserit, possetque ex dispensatione Episcopi illud retinere: tamen si etiam nondum mota lite, nec accusatione instituta, alter hoc beneficium impetraret in euentum priuationis, non posset Episcopus dispensare, vt homicida illud beneficium retineret, quia ex praemissa impetratione ius quoddam alteri iam sit quesitum: nec ipse Papa absque huius iuris derogatione visus foret, alteri praeiudicium facere. quod Domi. voluit in consilio 105. columna vltima. vbi hoc aliquot rationibus probat. & sequitur Ioan. Staphilae. de literis gratiae & iusti. folio 78. columna 2. Verum ad huius conclusionis intellectum praemittendum est, homicidam etiam voluntarium non esse ipso iure priuatum beneficio Ecclesiastico, sed priuandum per sententiam. text. in cap. Clericis. ne Cleri. vel Monach. notat Innoc. communiter receptus in capit. cum nostris. de concess. praebend. nam & eius opinionem communem esse asserunt Anania & Felin. in capit. inquisitionis. colu. 1. de accusat. Antoni. Corset. in sing. verb. sententia. notant Capella Tholosana. 207. Felin. in c. 2. col. 3. de rescript. & in cap. sciscitatus. col. 1. eo. tit. Praepo. in c. studeat. 50. dist. Ioan. Bernar. in pract. cap. 98. Item est ad hoc ipsum adnotandum, [art. 7] eundem voluntarium homicidam, quique per sententiam priuandus est beneficio, posse interim adhuc pendente accusatione eidem beneficio renunciare, priusquam condemnetur. gloss. elegans in capit. 2. vt lite penden. in verb. finita. libro 6. quam Doctor. inibi sensim probant. & Ferrari. cautela 44. gloss. in regu. Cancel. 27. Rebuff. in tract. de pacificis possess. nu. 261. Felin. in d. c. inquisitionis. colu. 3. Rota in antiquioribus, quinta. de re iudic. Ludo. Gomes. in regu. de annali possessore. quaestio. 42. numero 3. Chassanae. in consil. 44. numero 22. Philippus Probus in additionibus ad Monachum. in capit. Alma mater. de senten. excom. num. 6. Quidam tamen existimant, hanc renunciationem impediri, si quis prius impetrauerit a summo Pontifice beneficium homicidae in euentum priuationis. quod Domi. in d. consil. 105. tenet in hac specie opinatus, renunciationem istam nullam esse in hunc sensum, vt possit postea lis tractari, & lata priuationis sententia renunciatio fiat inutilis. Contrarium tamen in hoc ex dicta gloss. probare conati sunt gloss. in dicta regu. Cancella. 27. colum. 4. Chassanae. in dicto consilio 44. numero 22. Ioan. Staphil. de literis gratiae & iustit. folio 64. Probus in dict. nume. 6. Rota praecitata 5. in antiquioribus. titu. de re iudicat. Anto. Butrius in consil. 43. Aufreri. in additionibus ad Capellam Tholosanam, decisi. 436. Ludo. Gomes. in reg. de Annali. q. 42. num. 4. quibus multum accedit decisio Aegidij a Bellamera. decisione 739. Horum opinio magis recepta est, sicuti ex praedictis autoribus apparet. Nec iure admittendum est, quod ipse Dominic. probare vult, nempe post hanc renunciationem, aut aliam vacationem beneficij, aliter quam per priuationem contingentem posse iudicem procedere ad priuationem. Etenim hic processus iam inutilis erit, cum ipse, aduersus quem priuationis sententia ferenda est, non obtineat, nec possideat beneficium: atque ita visum est Rotae in nouis, 491. & Lud. Gomes. in d. reg. de annali. q. 42. nu. 5. sic nec ipsius Dominici altera ratio vrget, scilicet quod non possit fieri renunciatio nec dispensatio in praeiudicium eius, cui ius quaesitum est. Nam illud est verum, vbi agitur de praeiudicio iuris pure quaesiti: non autem vbi ius quaesitum est conditionale & incertum. secundum Rom. cons. 256. Lud. Gomes. in d. q. 42. & in reg. de reg. de non tollendo iure quaesito. q. 3. quo in loco multa ad hoc allegat. Caeterum quod Ant. a Butrio in d. cons. 43. addit, hanc renunciationem esse nullam, quoties ea facta fuerit post scientiam prioris impetrationis, quasi ea in fraudem fiat. cap. 2. de renunciatione, in 6. mihi dubium est, imo falsum videtur. licet Aufrerius in d. decis. 436. & Felin. in cap. in nostra. num. 38. de rescript. idem scripserint Antonium sequuti, nam qui renunciat, iure suo vtitur, & ideo nullam fraudem committit: quippe, qui sibijpsi consulturus, vel amico, vel consanguineo, eidem beneficio renunciet, non vt noceat impetranti. Etenim in dicto capit. 2. manifeste colligitur fraus renunciantis, qui non, vt sibi consuleret, sed vt impetranti noceret, maximis coniecturis ad id existentibus, renunciat beneficio. atque ideo in ea specie fraus excluditur, habetque rationem aliquam illa decisio a l. filiae meae. vbi Bal. ff. solut. matr. not. Boer. in tract. de legat. fol. paruo 26. quib. addendus est Barb. in cons. 60. lib. 4. col. 1. & 2. Potissime haec Butrij opinio non sibi satis constat: siquidem ipsemet opinatur, renunciationem istam factam ab ignorante, validam esse, etiamsi prior impetratio haberet decretum irritans: & tamen hoc decretum adhuc ignorantes afficit. c. dudum. de preben. in c. 1. §. adijciebatur. de concess. praeb. eo. lib. vbi hoc communi omnium consensu receptum est: & traditur in c. si eo tempore. de electio. in 6. in glo. ignoranter. & in c. si postquam. de preb. eod. lib. per Card. in Clem. 1. q. 18. de electio. & alios, plerisque locis. Igitur Dominici responsum non est ita simpliciter admittendum, sed tunc demum, quando in prioris impetrationis literis expressim sit appositum, quod renunciatio lite pendente facta ab ipso priuando cedat in vtilitatem impetrantis, cuius clausulae meminere Ioan. Staphilae. in d. fol. 64. & Probus in dict. cap. Alma mater. Soletque concedi, at literis clausula ista adscribi post primam priuationis sententiam, non antea: vt ipse Staphilaeus testatur, & nisi fallor, ex hoc minime tollitur Episcopo dispensandi potestas, ipsique dispensatio impediet priuationis sententiam, quicquid contrarium senserint Domi. & Ioannes Staphilae. in dict. fol. 78. Nuper tamen Carol. Moli. in reg. cancel. 18. nu. 55. communem opinionem improbat, vbi ea renunciatio fit in fauorem certe personae: cuius sententia fortassis iure & aequitate praeualet ob fraudem, quae in hac specie manifesta videtur. idcirco lector optime, cogitabis. His vero, quae de dispensatione super hac irregularitate diximus, illud libenter adiecerim, quod in proximam confert vtilitatem, nempe posse dispensare in hac irregularitate contracta ex homicidio, quod per iudicem, aut iustitiae ministros fuerit commissum, eum, qui potestatem habuerit dispensandi super irregularitate contracta ex homicidio casuali. Nam quo ad hoc, homicidium istud casuale censetur, quippe nullam culpam, imo meritum habeat. quod Caiet. adnotauit in summa, in verbo, irregularitas. in fine. tametsi hoc homicidium voluntarium vere sit, licitum tamen, vt satis constat. Atque haec dicta sint de homicidio voluntario, de irregularitate ex eo contracta, & de dispensatione super hoc impedimento impetranda, a quo scilicet petenda sit. Reliquum erit de homicidio casuali tantisper agere ad pleniorem huius tractatus examinationem. # 4 SVMMARIVM. -  1 Homicidium casuale quid sit? -  2 Irregularitas oritur ex homicidio casuali, cum distinctione operis illiciti, & liciti, quae in hoc §. latius explicatur, quam fuerit a Doctorib. tradita. -  3 Chirurgus an irregularis sit, & de medicis, chirurgisque Clericis: & an medicus imperitus puniatur de morte aegroti? -  4 Intellectus c. sicut. de homici. & nu. 10. -  5 Intellectus c. dilectus. de homici. & nu. 10. -  6 Intellectus c. exhibita. de homicid. & ibi de iactu disci, perpensus Homeri locus. -  7 Spherae ludus apud Homerum exponitur ad Iulij Pollucis interpretationem, aduersus Erasmum. -  8 Jntellectus c. continebatur. de homici. -  9 Latissima culpa, an efficiat quem irregularem? -  10 Multa aduersus communem Canonistarum distinctionem de opera licita & illicita ad casuale homicidium traduntur, & inibi vera resolutio. -  11 Habens in domo leonem, aliámue feram, an sit irregularis, si ea hominem occiderit. §. QVARTVS. HOMICIDIVM [art. 1] autem casuale illud dicitur, quod casu praeter intentionem committentis, vel causam dantis contigerit. Nam secundum Aristot. 2. Phy. casus est causa agens preter intentionem. cuius rei gratia subijciam hoc in loco S. Tho. di. 2. 2. q. 64. artic. 8. ea inquit, quae casualia sunt, simpliciter loquendo non sunt intenta, nec voluntaria. Et quia omne peccatum est voluntarium secundum August. consequens est, quod casualia in quantum huiusmodi non sunt peccata. contingit tamen id, quod non est actu, & per se voluntarium, vel intentum, secundum quod causa per accidens dicitur remouens prohibens. Vnde ille, qui non remouet ea, ex quibus sequitur homicidium, si debeat remouere, erit quodammodo homicidium voluntarium. Haec Thom. qui statim sequitur, & probat communem Canonistarum distinctionem, que solet in homicidio casuali adhiberi in hunc sane modum, vt, qui dederit operam rei illicitae, si casuale homicidium sequatur, irregularis sit, siue adhibuerit diligentiam, quam potuit, ne sequeretur, siue negligens fuerit. Is vero, qui dederit operam rei licitae, tunc denique sit irregularis, cum non adhibuit eam diligentiam, quam potuit, & debuit adhibere, ne homicidium casuale sequeretur. Hanc opinionem ex pluribus Iuris Pontificij decisionibus exponit gloss. in capit. sicut dignum. §. vltim. in verbo, consilium. & in ca. continebatur. de homicid. & vbique Doctor. communiter Caieta. post sanct. Thom. in dicto articu. 8. vbi eleganter scribit, hanc distinctionem quo ad irregularitatem esse admittendam, non tamen quo ad peccatum: siquidem ille, qui dat operam rei illicitae, si adhibuit diligentiam, quam debuit & potuit, ne homicidium casuale sequeretur: & nihilominus casu id contigerit, erit reus illius actus illiciti, cui dabat operam, non tamen homicidij, sicut nec quo ad peccatum erit homicidij Reus, qui dedit operam rei licitae, & aliquam absque dolo culpam habuit: tenetur tamen poenitere. gloss. Abb. Anani. & Felin. in capit. presbyterum. de homicid. textus optimus in capit. vltimo. 15. quaestione prima. Alfonsus a Castro. libro 2. de potestat. legis poenalis, capit. 14. versic. secunda propositio. Et Domi. Soto lib. 5. de iustit. & iure. q. 1. articu. 9. Eandem Canonistarum distinctionem sequuntur Alber. Trotius de vero & perfect. Cler. lib. 2. c. 27. Gonsal. a Villadiego de irregular. c. de percussore. col. 6. Socy. in c. ad audientiam. de homicid. nu. 48. & post alios Syluest. in ver. homicidium. 2. col. 1. cui equidem distinctioni ad eius probationem aptanda sunt aliquot Iuris humani responsa. Primum ad prioris partis exemplum adduci solet text. in cap. tua nos. in princ. de homic. etenim monachus, [art. 2] qui tumorem pietatis causa ferro aperuit, quia vulneratus mortem obijt, irregularis censetur: & tamen omnem diligentiam adhibuit, quam chirurgus peritissimus adhibere tenebatur. Etenim, vt medicus non teneatur de morte infirmi, aliquot sunt necessaria. Primum, quod sit peritus in ea professione & arte. l. illicitas. §. sicuti. ff. de offi. praesi. Secundum, quod admoneat infirmum, vt praecaueat ab his, que sibi sunt nocumento futura. text. in dict. cap. tua nos. Nec tamen tenetur semper & continuo adesse aegroto, secundum Hosti. Anchar. & Docto. in dicto cap. tua nos. nisi aegrotus propter maximum aegritudinis periculum custodia indigeret: tunc equidem tenetur medicus vel praesens esse, vel admonere, vt diligenter custodiatur. Sic Hosti. censet in summa de aetat. & qualit. §. ordo. versic. ex post facto. quem refert & sequitur Ripa in tracta. de peste. parte vlti. §. Medicorum. num. 48. quo in loco multa adducit de medicis imperitis, an & hi teneantur, si infirmus ob eorum culpam moriatur. Est enim text. in dicto cap. tua nos. qui probat, his mortem aegroti imputari. idem constat in dicto §. sicut. vbi Alberic. existimat, medicum imperitum, cuius causa aegrotus mortem obierit, poena extraordinaria, non ordinaria puniendum fore. l. 3. §. 1. ff. de sicar. notat Ripa in dicto §. Medicorum. Regia l. 6. tit. 8. part. 7. vt hinc merito Iouianus Pontanus dixerit in Charonte: Liberius Medici viuunt, vt quibus permissum sit, hominem impune occidere. Medicos enim non modo lex absoluit ab homicidio, verum mercedem quoque eis statuit. Haec Pontanus. Igitur cum in specie dict. capit. tua nos [art. 3] Monachus foeminam illam admonuerit, vt a vento caueret, & ipsa vento exponens seipsam, mortem obierit, apparet, non alia ratione monachum illum censeri irregularem, quam quod operam dederit rei illicitae, non simpliciter, sed sibi, quia chirurgus esse non poterat. textus est in capi. sententiam sanguinis. ne Cleric. vel monach. Nullus, inquit, Clericus ruptarijs, vel ballistarijs, aut huiusmodi viris sanguinum praeponatur, nec vllam chirurgie artem Subdiaconus, Diaconus, vel Sacerdos exerceat, que adustionem vel incisionem inducit. Qua ratione Panormit. ibi columna penultim. & finali. ac Paulus Parisius consilio 96. columna vltima, libro quarto, tenent, Clericum in minoribus constitutum beneficium Ecclesiasticum habentem irregularem esse, si ex chirurgiae officio, cui operam dat, aliquis mortem obierit absque eius culpa. quippe, qui artem sibi interdictam exerceat. Hic est ergo verus intellectus ad text. in dicto capit. tua nos. sicuti gloss. subobscure, & Docto. manifeste inibi tradiderunt. Quorum opinionem ipse censeo veram esse, quoties aegrotus moriatur ex causa alicuius adustionis vel incisionis a chirurgo illatae: nam si chirurgus nullam adustionem nec incisionem fecerit, & tamen ab alio vulneratus, aut alioqui aegrotus moriatur absque culpa chirurgi, vel si a chirurgo adustus aut incisus, non ex occasione incisionis, vel adustionis, sed ex ipsa graui ac lethali aegritudine mortem obierit, nulla contrahitur irregularitas: quod satis constat ex constitutionibus ad hanc rem paulo ante citatis. His omnibus illud libenter addiderim, quod Clericus in minoribus constitutus ordinibus chirurgiae artem exercens, poterit coram seculari iudice conueniri pro negligentijs, & culpis commissis in eius artis vsu. notat optime Ioan. Gallus in quaest. 150 Hinc in fertur, quod si Laicus aut Clericus in minoribus chirurgus esset, & iuxta artis peritiam chirurgiae operam daret, atque ex aliqua incisione absque eius culpa aegrotus periret, non esset irregularis censendus. notant Cardin. in d. c. tua nos. & Maria. Socyn. in c. ad audientiam. de homicid. nu. 31. Sic & idem Cardi. in d. c. tua nos. 1. col. scribit, quod si monachus aut Clericus exercet medici artem, & peritus esset, attamen absque eius culpa casu infirmi & aegroti moriantur, non esset is irregularis, quippe operam daret licitae rei, & quae non est ei indirecta. c. ad aures. de aetat. & qualit. Nam ibi consulit Romanus Pontifex, quod hic ad ordines non promoueatur, si is conscientiam habet laesam alicuius culpae, quasi libere permissum iure sit ad ordines sacros promoueri, vbi medicam artem absque culpae suspicione exerceat. Ex his etiam apparet, eum irregularem esse, qui infirmi & aegroti curam habens, dederit ei aliquam potionem absque medicorum mandato, aut contra eorum prohibitionem, si aegrotus ex hoc mortuus fuerit: notant Inno. & Docto. in d. c. tua nos. & Mari. Socy. in d. c. ad audientiam. num. 32. Pari sane ratione, qui aegrotum in mortis agone nimis anxium in aliud reuoluat latus, vt citius moriatur, & ne magis crucietur mortis tormentis, irregularis erit. quod Socy. in dicto nu. 32. scribit. ac Panormi. in c. sententiam sanguinis. ne Cleric. vel Monach. Gonsal. a Villadiego de irregu. c. de percussore. colum. 5. post Spec. tit. de dispensatione. §. iuxta. vers. quid si alius infirmum. Hi vero auctores etiam irregularem esse opinantur eum, qui a vulnerato sagittam extraxerit, si ex hoc ipse vulneratus moriatur. Quorum sententiam ego admitterem, vbi in extrahendo sagittam aliquam culpam habuerit, quia non seruauit modum ab huius rei viris peritissimis praescriptum, vel operam dederit rei sibi illicitae & interdictae, alioqui non est omnino vera predicta opinio. Secundo in eiusdem prioris partis probationem expenditur [art. 4] text. in cap. sicut. de homicid. vbi illicite ludens cum foemina praegnante, censetur irregularis, si ex hoc lusu casu contigerit foetus animati abortio, tametsi nullam culpam in eo ludo homicidio praestiterit: sic etenim communis omnium Doctor. sensus illud responsum interpretatur, ex eo, quod ludens cum muliere praegnante commercium carnale cum ea haberet, aut habere consueuisset, quasi haec irregularitas minime contraheretur a fratre vel consanguineo, qui cum foemina praegnante licite eodem lusisset modo. Sed & hanc posteriorem sententiam horum auctorum non aliter veram esse opinor, quam si quis cum muliere etiam consanguinea, praegnante tamen, caute luserit: alioqui irregularis erit propter culpam in ipso ludendi modo commissam, quod boni viri arbitrio necessario est committendum. Tertio ad idem conducit [art. 5] tex. in c. dilectus. de homici. quo decisum est, non esse Clericum irregularem, qui cum equitaret, absque eius culpa puerum equi impulsu occiderit, quia operam dabat rei licitae: igitur, si operam rei illicitae dedisset, & is casus contigisset, foret irregularis. eadem fere responsio traditur in c. significasti. in 1. eo. tit. vnde, si quis contra prohibitionem equitaret, ac denique daret operam rei illicite, & accideret, quod in praecitatis responsis continetur, foret plane irregularis. quod Caie. scribit in dict. quaestione 64. artic. 8. versic. vnde si religioso. de quo paulo post disputabitur. Obiter tamen est adnotandum, hanc opin. Caieta. deduci ex mente omnium Canonistarum in d. c. dilectus. & in d. c. significasti. Posterior autem distinctionis pars constat ex eodem cap. dilectus. & cap. significasti. quibus apparet, dantem operam rei licite non esse irregularem, si absque eius culpa hominis mors casu sequatur. Hinc sane fit, vt casus contingens ex feritate equi non imputetur sessori, qui nullam culpam habuit. idem probatur ex l. 1. in prin. ff. si quadrup. paup. fecis. dicatur. notat Bald. text. in dict. cap. dilectus. ad hoc in consil. 443. lib. 4. l. idem iuris §. 1. ff. ad l. Aquil. §. impetu quoque. Inst. de lege Aquil. Regia l. 4. & 5. titu. 8. part. 7. l. 7. titul. 17. libr. 4. Fori. l. 15. titulo 13. libro. 8. ordinat. & l. 6. titulo 15. part. 7. Ad eandem partem pertinet text. in c. presbyterum. de homi. vbi magister operam rei licitae praestans & exhibens, si discipulum percusserit, culpam habens in excessu correctionis, est irregularis morte inde sequuta: propter culpam enim tenetur, quia excessit in correctione. l. praeceptoris. ff. ad l. Aquil. l. sed & si. §. vlt. ff. eod. titul. l. item quaeritur. §. idem Iulianus. ff. locati. l. 9. titu. 8. part. 8. tenebitur enim iuxta modum culpae, vt in dictis legibus probatur. at si nullam habuerit in excessu culpam, nequaquam tenebitur de homicidio casuali inde sequuto. quod Doct. omnes videntur in d. c. presbyterum, adnotare, etiam quo ad irregularitatem. quicquid Feli. ibi contrarium probare conetur. nu. 3. Tertio eadem posterior pars probatur in capit. ex literis. in 2. & capit. Ioannes. de homicidio. quibus in locis non est irregularis, qui dum pulsaret campanas, aut eas tolleret, casu quodam absque eius culpa homicidio causam dederit. etenim non est irregularis: quippe, qui operam daret rei licitae, quod si pulsatio campanarum esset aliqua ex causa illicita, profecto fatentur omnes vtrobique irregularitatem contrahi, si absque culpa pul santis vel campana, vel tintinnabulum ceciderit, & aliquem ad mortem laeserit. Id vero mihi satis dubium est, sicuti statim tradetur: constat tamen, irregularem esse, qui ad seditionem & arma pulsauerit campanam, & inde fuerit ex praelio inito aut pugna sequuta mors, cum maximam huic morti causam dederit. Nec tamen admiserim, eum irregularem esse, qui campanam pulsauerit in signum, quod aliquis est furca suspendendus, aut a ministris iustitiae iugulandus: tametsi contrarium notauerunt DD. in d. c. Ioannes. & Soci. in d. c. ad audientiam. de homi. n. 58. falsum enim id est, cum hic nec causam propinquam, nec remotam dederit morti, aut homicidio: sie nec ille erit irregularis, qui ligna, aut stramenta dederit ad comburendum haereticum iam mortuum, qui si viuus foret comburendus haereticus, esset irregularis: qui ligna ad combustionem ministraret. Card. in hac Cle. ad fi. idem & Fel. in c. sicut dignum. de homi. §. hi quoque. Soc. in d. c. ad audientiam. de homi. nu. 62. Palu. in 4. sent. dist. 25. q. 4. Spec. tit. de dispen. §. iuxta. nu. 44. Quarto, hinc deducitur [art. 6] intellectus ad tex. in c. exhibita. de homi. vbi non censetur irregularis ille, qui misit ludendo lapidem in alium, & is a lapide fugiens, ac demum procidens in alterum lapidem caput offendens, culpa medici mortem obierit. Nam qui misit lapidem, operam dabat rei licitae, nec aliquam culpam habuit, quam ipse praeuidere potuisset: idcirco homicidium casu contingens ei minime imputatur, quod si culpam habuisset, quia lapidem ita grauem misit, vt non fugienti vulnus posset inferri periculosum, tunc irregularis esset qui lapidem misit: sicuti notant Innocent. Abb. Anania, & DD. ibi, quibus suffragatur in simili decisio Bart. in l. si gemma. ff. arbor. furtim caesar. de quo tantisper egimus in hac parte. §. 2. nu. 9. quidam tamen, praesertim Abb. & Ana. in d. c. exhibita. censent, ludum illum proijciendi lapides esse licitum inter pueros, licet inter maiores esset reprobus, quia noxius. l. nam ludus. ff. ad l. Aqui. ego vero quoties agitur de ludo proijciendi lapides ad offensionem, opinor nec inter pueros, nec inter maiores licitum esse, quia noxius est, tametsi qui eo in ludo alterum occiderit, aut percusserit, non sit puniendus poena ordinaria, si consuetudine is ludendi modus, eáue pugna fuerit inducta: quod notant Anchar. in c. cum venerabilis. de consuet. idem in consil. 283. Cremens. in sing. 149. Caepola in consil. 30. facit ad id gl. in d. c. cum venerabilis. & in c. denique. 4. dist. vbi Praepo. gl. in c. sane. de tempor. ordinat. & quae late tradit Rochus Curtius in c. vlt. de consuet. folio paruo 14. Hippo. in l. 1. limit. 19. ff. de sicarijs. Ias. & Purpur. num. 113. post Bart. in l. singularia. ff. si cert. peta. ex quibus ipse colligo consuet udinem prauam non excusare, etiam in foro iudiciali a tota poena: sed bene ab aliqua parte poenae, nempe a poena ordinaria. notat & Martin. Azpilcueta in c. consideret. §. tanto. de poenit. distinct. 5. licet praedictae glossae voluerint simpliciter consuetudinem iniquam excusare a poena, non a peccato. Potuit sane ludus proijciendi lapides licere, si is contigerit ad vires corporis, & industriam experiundas, non quidem ad nocendum, sicuti de iactu disci, solet adnotari, cuius Homerus meminit Odysseae θ & sic libro octauo. " τὸνῥα περιςέψας ῆκε ςιβαρῆσ ἀπὸ χειροὐσ. Βόμβησεν δέλίθοσ, κατὰ δ' ἔπτηξαν ποτι γαίῃ φαίκκεσ Δολιχκρετμοι ναυσίκλυτοι ἅνδρεςw λαὸτ νπαί ῥιπτ. όδύπέρπτoτo σκματα πάντωμ. " Quem locum ita Latine tradidit Erasmus, Chiliade 3. centuria 5. Prouerb. 41. Rex aut asinus. " Versatum hunc valida submisit in aera dextra. Intonuit lapis, ast in humum formidine sidunt Phaeaces gens gnara maris, ratibusque superba Ob saxi iactum. verum id procul omnia signa Transuolat. " Erat autem discus lapis orbicularis, quem exercitij gratia iactare solebant plerunque. scribitque Didymus in commentarijs ad Homerum, discum habuisse in medio funem, quo contorquebatur, vt maiori impetu emitteretur. huius ludi meminit & Martialis lib. 14. "Splendida cum volitent Sparthani pondera disci," " Este procul pueri: sit semel ille nocens. " Item & Plautus in Bacchidibus: "Ibi cursu, luctando, hasta, disco, pugillatu, pila." Hoc autem in loco libenter lectorem admoneo, Erasmum [art. 7] virum alioqui Graecae, & Latinae linguae peritissimum, in dicto prouerbio non satis diligenter Homeri locum expendisse. Etenim cum Iulij Pollucis ludum de pilae iactu explicaret, qui lib. 9. ita inquit: Vrania vero sic habet, aliquis resupinans sese sphaeram in coelum mittit, reliquis autem certamen erat, vt eam, priusquam in terram recideret, raperent: id quod in Phaeacib. significare videtur Homerus. haec Pollux. Erasmus existimat, Pollucem Homeri locum citare, quem modo de iactu disci nos tradidimus, cum satis differat a disci iactu, ludus sphaerae, cuius Pollux meminit: est igitur locus, quem Pollux indicat, apud Homerum in eodem libro octauo Odysseae. " οιδ' ἐταί οῦν σφάιραν καλὴν μετὰ χερσὶνελοντο Γορφυρέην τὴν σφιν πόλυβοσ ποίησε δαι φρωνι Τὴν ἐτερος ῥίπτακεμωoτἐ νἐφεα σκιόεντα Iδνωθεὶς όπίσω. ὀδ' ἀπὸ χθονὸσ ὑψύσ' ὀερςείς. Pὴίδίας μετὲλεσκε τωάρoσ πoσὶν oὺδασ ίκέατρ. " Haec latine ad verbum: "Hi igitur postquam pilam pulchram in manibus acceperunt" " Purpuream, quam ipsis Polybus fecerat prudens: Hanc alter iaciebat ad nebulas vmbrosas Flexus retro, alter autem a terra in altum eleuatus, Facile accipiebat, antequam pedes ad pauimentum venirent. " Vtebantur autem & veteres disco ad hoc exercitium ferreo, isque appellabatur, auctore Eustachio, Solos. idem commemorat Ludoui. Caelius li. lect. antiq. 13. c. 12. Hispani dicimus Herron. Tametsi innominatus Homeri interpres Iliad. libr. 23. has duas dictiones ita distinxerit, vt Discus planus sit ac latus. solos vero rotundus, & orbiculatus. Quinto, ex eadem conclusione deducitur vera interpretatio [art. 8] ad tex. in c. continebatur. & in c. lator. de homicid. etenim in priori casu homicidium casu contingens, irregularitatem induxit, in posteriori vero minime, & tamen vtrobique dabat quis operam rei licitae. est igitur discriminis ratio ex culpa constituenda: siquidem eo casu, quo irregularitas inducta est, qui dabat operam rei licitae culpam habuit, quia non adhibuit diligentiam, quam debuit in praecauendo homicidij casum: at in altera specie eam diligentiam adhibuit, atque ideo non efficitur irregularis, secundum communem omnium sententiam, post glos. ibidem. quo fit, vt ex dict. capitul. lator. satis probetur, palestrae ludum licitum esse, etiam Clericis. Constat sane hunc ludum, & ei similes exercendae virtutis causa licitos esse. l. solent. ff. de aleae lusu, & aleat. imo si quis hoc in ludo vsus defensione, & natura ludi, ne victus euadat, alterum occiderit, non tenebitur de homicidio. l. qua actione. §. si quis. l. si ex plagis. §. cum pila. ff. ad leg. Aquil. glos. Alberic. & Ias. in l. in exequutione. §. vltim. ff. de verbor. obligat. Deci. consilio 9. Socin. consilio 16. libr. 1. Hippo. in pract. §. vlterius. num. 9. qui ad hanc rem multa tradidere. Ipse quidem opinor, ludos causa exercendarum virium tunc clericis saltem constitutis in sacris licere, quoties hi ludi non sunt communi hominum iudicio periculosi ad vulnera, vel mortem, quod ex multis probatur, quae notari solent in c. 1. & c. sententiam sanguinis. ne cleri. vel mona. & in c. 1. de torneament. Atque haec dicta sint de his, qui operam dederunt rei licitae: & tamen censentur irregulares propter culpam commissam in non praecauendo ea quae poterant homicidio causam dare. Nec tamen [art. 9] culpa leuissima in hoc casu est sufficiens ad irregularitatem: sicuti probat text. in c. quaesitum. de poen. & remiss. vbi Panor. hoc notat & Gonsalus a Villadiego de irregularit. c. de percussore. col. 7. Rauenna in d. c. quaesitum. Angel. in ver. irregularitas. §. 3. Syluest. in verb. homicidium. 2. colum. 2. & in §. 23. & licet glo. in cap. significasti. in primo, de homicid. teneat, culpam leuissimam eius, qui rei licitae operam dabat, imputari ad irregularitatem: exempla tamen, quae illi opinioni aptauerunt Hosti. & Ioan. Andr. potius pertinent ad culpam leuem, quam ad leuissimam, atque ita ipse opinor veriorem esse opinionem Abb. qui eam intelligit, vbi culpa leuissima contigerit in omittendo: nam si in committendo contigisset, sufficeret ad irregularitatem. tex. optimus ad hoc in c. consuluisti. 2. q. 5. & ibi glo. quibus accedit, quod leuissima culpa contingens in committendo, ad leuem culpam pertinet, gl. in l. lege Cornelia. ff. ad Syllani. cuius nos meminimus in Epitome ad quartum Decret. 2. part. capi. 6. §. 8. numero 13. posset etiam leuissima culpa sufficere ad irregularitatem, licet ad omissionem pertineret, vbi quis mercede conductus teneretur ad diligentiam exhibendam. quod probatur ex ratione text. in l. qui mercedem. & ibi Bart. ff. locat. Bart. & Paul. in l. domus. ff. eod. titu. ex quibus constat, teneri eum de leuissima culpa, qui mercede conductus tenebatur ad diligentiam adhibendam. sic & in hac specie irregularitatis visum est Syluest. in dic. verb. homicidium. 2. §. 15. secundum quae sunt intelligenda quae tradita fuere ab Anania, in cap. dilectus. de homicid. colum. vlt. & versi. considera. Ex his ipse infero homicidium a persona priuata commissum, nusquam imputari ad irregularitatem, nisi habeat aliquam peccati malitiam, & culpam. Nam qui omnino excusatur a peccato homicidij priuati, etiam excusabitur a poena irregularitatis prouenientis ex homicidio priuato. c. ad audientiam. de homicid. cui accedunt & omnia, quae paulo ante explicuimus. notat in specie illationem istam Palud. in 4. sent. distin. 35. q. 1. artic. 4. & Alfonsus a Castro libr. 2. de potest. leg. poenal. c. 14. versic. prima principalis conclusio. & in versi. secunda propositio. & rursus col. vlt. quia irregularitas homicidij, licet in persona publica constituatur sine peccato, cum nihilominus sit voluntarium, in persona tamen priuata semper peccatum aut culpam aliquam exigit: siquidem alioqui esset omnino inuoluntarium homicidium, saltem casuale sine culpa, quod non inducit irregularitatem, vt constat ex toto titulo de homicidio. Hinc etiam constat, quod licet alioqui causa propinqua, non remota, sit consideranda, gloss. communiter recepta in cap. de caetero. de homicid. gloss. in l. si mulier. ff. rer. amotar. & causa propinqua sit illa, quae damnum dat, non accedente alia extrinseca causa. l. qui domum. ff. locati. notat Abb. in c. discretionem. de eo, qui cogno. consang. vxor. suae. quae quidem causa dicitur aliter immediata, vt explicat Deci. in Authen. praeterea. C. vnde vir & vxor. col. 8. Bart. in l. 1. ff. de actio. & obliga. Cagnolus in Rubr. ff. siue in Prooemio Pandectarum, col. 1. omnium latissime Andr. Tiraquel. in libello, de causa cessante. limitatione 20. Eleganter Cicero ex Medeae fabula libro 2. ad Herennium. num. 68. & in libr. de Fato. ex eadem fabula longius idem explicat Clemens Alexandrinus libr. 8. Stromatum. attamen ad culpam aliquam, saltem eam, quae sufficiat ad irregularitatem constituendam, non est semper necessaria causa immediata, aut propinqua: imo sufficiet alia causa, modo sit non admodum, vel omnino remota, quod bonus vir arbitrabitur. Caeterum de homicidio casuali contingenti ex eo, quod quis dabat operam rei illicite, illud est omnino communi omnium sententia definitum, vt irregularitatem inducat, etiamsi id casu & praeter voluntatem, ac intentionem acciderit, & adhibita fuerit diligentia, quae ad id precauendum adhiberi potuit, ac debuit. Cuius conclusionis veritatem libenter quadam argumentatione expendam. Etenim aut haec irregularitas oritur ex illa culpa, quam quis habet in eo, quod operam dat rei illicitae: aut ex illa, quae contingit in negligentia non praecauendi quae homicidio casuali poterant causam dare, non oritur ex posteriori, vt omnes fatentur: quia itidem constituitur irregularitas, etiamsi qui dabat operam rei illicitae adhibuerit diligentiam, quam debuit precauendo, quae nocere potuissent, & quae praecauere potuit, ac tenebatur. Igitur irregularitas oritur ex priori culpa. Quod si ex priori culpa oritur id, mirum est, cum ea culpa nullo pacto ad homicidium pertineat: sicuti diximus in principio huius paragraphi. etenim qui illicite, & contra iuris prohibitionem equitaret, ac omnino adhibuerit diligentiam, quam debuit, ne equus alicui noceret in ipso incessu, & cursu: atque nihilominus casu minime praecogitato aliquem occiderit equus: erit hic Reus illius contumaciae, quam commisit: non tamen homicidij quo ad culpam. vnde sit, vt debeat hic liber censeri ab irregularitate prouenienti ex homicidio a persona priuata commisso. Quod paulo ante probauimus. Rursus si ex priori culpa haec irregularitas datur, patet multis in casibus eam esse constituendam, de quibus viri vtriusque iuris peritissimi merito dubitabunt, & plerique plane censebunt, non posse iure irregularitatem dari. Primus in eo proponitur, qui aduersus prohibitionem illicite chartas ad ludendum conficeret, ac demum qui eisdem ludebat, alterum orta contentione occiderit. Etenim qui chartas fecit lusorias, operam dedit rei illicitae, ex qua preter eius cognitionem mors contigerit, quam ipse non potuit praecauere maiori adhibita diligentia, & tamen in illa constituitur priori culpa, sed hunc non esse irregularem, probat optime Soci. in d. c. ad audientiam. de homi. nu. 49. igitur prior illa culpa simpliciter non est sufficiens ad irregularitatem. Secundo, idem accidere potest in eo, qui cum artifex esset ex ferro furto sublato ensem fecerit, & qui ab eo illum emerit, hominem occiderit, hic siquidem artifex non erit irregularis, vt notauit Alfon. a Cast. in d. lib. 2. de potesta. leg. poena. c. 14. versi. hic tamen admoneo. Quod si prior illa culpa sufficiens foret ad irregularitatem, profecto hic esset censendus omnino irregularis, quod est omnino falsum. Tertio ad idem traditur exemplum de eo, qui vxorem alicuius per adulterium polluerit, & ea ex causa maritus eam occiderit: non enim erit irregularis adulter. & sane non esse hunc irregularem idem vir doctissimus Alfonsus a Castro censet in d. versi. his tamen admoneo, quia homicidium hoc non sequitur per se, nec necessario ex adulterio: sed solum praeter intentionem adulteri occasionaliter. Attamen si illa prior culpa ad irregularitatem sufficeret, dubio procul esset hic adulter irregularis. Quarto ipse considero in specie c. dilectus. de homici. & c. significasti. eod. tit. quod si quis esset a iudice, vel superiore domum exire prohibitus, & is contempto hoc praecepto, extra domum equitaret, atque absque eius alia culpa equus calce aliquem occiderit: profecto hic non erit irregularis, quod si illa prior culpa, scilicet opera illicita esset sufficiens ad irregularitatem, dicendum foret hunc irregularem esse, idque Caiet. notauit, & asseuerat in d. articu. 8. cuius nos paulo ante meminimus: nec tamen eius opinionem probamus. Quinto, eadem est consideratio facienda ad tex. in c. ex literis. in 2. & c. Ioannis. de homici. siquidem qui tempore interdicti ecclesiastici campanas pulsaret ad officij diuini signum, daret operam rei illicitae, & tamen licet contingeret casu tintinnabuli aliquem occidi absque culpa aliqua ipsius pulsantis campanas: ita quidem, vt nulla posset alia notari culpa, quam qui illicite contra prohibitionem campanas pulsauerit ad rem diuinam: non esset meo iudicio censendus irregularis, tametsi contrarium respondendum foret, si diceremus, priorem illam culpam sufficere ad irregularitatem. multa his similia possent exponi, quae communem istam distinctionem quo ad eius posteriorem partem dubiam reddunt. idcirco nos conabimur in medium nostram hac de re sententiam adducere, & eam lectoris iudicio libenter committere. Illud sane constitutissimum sit, euentus ex aliquo secutos opere, minime quidem ab operante praecogitatos, sed praeter eius intentionem contingentes, imputari operanti, si illi euentus per se, & necessario sequuntur ex priori opere, aut saltem, vt in pluribus ex illo eueniunt, & euenire solent. hoc deducitur ex S. Thom. 1. 2. q. 20. art. 5. cuius nos mentionem fecimus in prin. huius secundae part. num. 1. Deinde illud est praenotandum [art. 10] casus euenientes ex aliquo opere praeter operantis intentionem & ab eo non praecogitatos, esse per accidens, & indirecte voluntarios, aut ab ipso operante volitos, non per se, & directe: secundum Thomam in 2. 2. q. 64. art. 8. cui ceteri consentiunt. Item erit hinc obseruandum, hoc voluntarium esse magis, vel minus indirectum, ac plus vel minus habere voluntatis, aut volitionis, vt interim sic loquamur, directae, secundum quod ipsum opus per se volitum magis, vel minus est aptum, aut ordinatum, seu periculosum, vt illi euentus sequantur: iuxta hoc etenim plus, vel minus erunt censendi euentus contingentes ex eo voluntarij, quod constat ex his, quae in d. n. 1. adnotauimus, & item n. 2. Hoc ipsum & ipse Thomas sensit in q. de ignorantia 1. 2. q. 76. art. 4. Ex quibus deducitur euentus ex hoc opere, non per se, nec necessario, nec vt pluries contingere solitos, sed per accidens succedentes, minime imputari, nec directe, nec indirecte comprehendi sub volitione operantis, atque ideo minime fore considerandos: quemadmodum ex S. Thom. & Palud. nos tradidimus in d. nu. 2. in principio huius secundae partis. Igitur his ad amussim inspectis, & diligenter obseruatis consequitur, Homicidium casuale tunc demum ad irregularitatem imputandum fore danti operam rei illicitae, quando actus ille illicitus est ordinatus sua propria natura ad mortis laesionem, vel ad homicidium, vt explicat Socin. in d. c. ad audientiam. de homi. nu. 49. sentiunt Anch. & Francus in c. vl. de homi. in 6. Gonsal. a Villadiego in tract. de irregularitate. c. de percussore. col. 3. aut quoties homicidium illud procedit ab illo actu illicito, per se quidem, & necessario, non per accidens. sicuti Alphon. a Castro probat in dict. c. 4. aut saltem, vbi illicitum illud opus per se volitum est periculosum ex natura sua, aut saltem sepe inde mors sequatur, aut frequenter. Quod post huius operis primam editionem legi apud Domin. Soto lib. 5. de iust. & iur. q. 1. art. 9. Huc etenim tendunt omnes iuris Pontificij decisiones, quae statuerunt irregularitatem propter homicidium casuale sequutam ex opere illicito, etiam praeter intentionem operantis, etiam adhibita per eum diligentia, quae adhiberi potuit. idem plurimum confirmatur ex ratione tex. in c. vlt. de homicidio. in 6. dum inquit, illud homicidium sequutum preter intentionem imputari danti operam rei illicite, id est mandato inferendae iniuriae, quia mandando in culpa fuerit, & hoc euenire posse debuerit cogitare. Qua ratione infertur inter dantem operam rei licitae, & illicite operantem, hoc esse discrimen quo ad homicidium casuale: quod posteriori homicidium imputatur ex eo, quia culpam maximam habet, & contrahit dando operam rei illicitae, simul & ad homicidium, vel membri mutilationem periculosae saltem frequenter, aut ex propria natura ad id ordinatae per se quidem, & necessario: priori vero non aliter imputatur, quam ex culpa commissa in hoc, quod non adhibuit diligentiam, quam adhibere tenebatur, & poterat ad praecauendum, ne homicidium sequeretur. Haec differentia constat ex his decisionibus & constitutionibus, quae Iure pontificio hac de re sunt statute. Secundo deducitur, in hac controuersia, eum actum dici illicitum, qui prohibitus fuerit ratione huius periculi ad homicidium, vel mortem, aut membri abscissionem. ita enim ipse colligo ex c. tua nos. in prin. de homi. iuncto c. sententiam sanguinis. ne cleri. vel mona. & c. sicut. eo. tit. de homi. Alioqui si actus non prohiberetur ratione huius periculi, sed ex alia causa, profecto huius prohibitionis transgressio nullam nec minimam haberet homicidij culpam, quae tamen vel aliqua necessaria est, vt homicidium priuato imputetur ad irregularitatem, quemadmodum superius attigimus. Tertio subsequitur ex his, quod si Laicus chirurgus peritissimus, aliqua ex causa, quae non respiceret imperitiam artis, sed poenam aliunde inflictam prohibitus foret a iudice ad tempus vti chirurgi officio, & is non obstante hac prohibitione secreto eadem vteretur arte, atque ob aliquam incisionem peritissime factam culpa egroti mors sequuta sit, non erit hic irregularis. etenim haec transgressio illicita praecepti iudicis non pertinet ad culpam homicidij casualis: quia prohibitio non fit propter periculum homicidij, vt fit in d. c. sententiam sanguinis. quo Clerici in sacris constituti prohibentur exercere chirurgieam artem, quia ex incisionibus & adustionibus solent homicidia euenire. Huius autem dubij decisio lectoris correctioni, vt & multa alia in hac materia per me definita, Doctoribus plerunque refragantibus, committenda est. Quarto in fertur quid dicendum de Clerico, qui venationi illicitae operam dedit, & absque eius culpa, omni diligentia praemissa iaculo hominem confixerit & occiderit, existimans esse feram. Quemadmodum & Phocrin vxorem Cephalus olim telo volatili confixit, autore Ouidio lib. 7. Metamorph. & lib. 3. de arte amandi: an hic sit censendus irregularis? Nam si hic casus contigisset ei, qui venari poterat, nec dabat operam venationi illicitae, profecto responden dum foret, nullam contrahi irregularitatem: quod in specie colligitur ex eleganti consi. 58. Socin. Iunioris, lib. 1. & tradit Alfons. a Cast. in d. l. 2. de potest. leg. poena. c. 14. ver. nec refert. qui, & So. sensere, in hac specie contrahi irregularitatem, si daretur opera venationi prohibitae, & illicitae, etiamsi omnem venator adhibuerit diligentiam ad praecauendum homicidium. Quam sententiam ipse admitterem dubio procul, vbi venatio esset prohibita ob pericula homicidij, mortis, aut vulnerum, quae solent contingere ex simili venandi modo. At vbi venatio esset interdicta propter honestatem, vt clericis interdicitur, aut propter custodiam animalium: tunc non probarem, nec admitterem hanc opinionem, si nulla alia culpa in ipso actu contigerit, quam quod operam venator dabat interdictae venationi. Quod rationem habet ab his, quae modo notauimus in ver. 2. deducitur. Non enim illa culpa illicitae venationis ad homicidium pertinet, sed tantum ad transgressionem praecepti de non venando constituti: quae non sufficit ad irregularitatem ex homicidio priuato constituendam, vt paulo ante dicebamus, & id patet, quia si non esset interdicta venatio, vt omnes fatentur, nulla contraheretur ex hac specie irregularitas: igitur irregularitas non est deducenda ex illa culpa, quae nulla ex parte ad homicidium fertur, sed ad transgressionem praecepti: cuius violatio iuxta Canonicas sanctiones non producit irregularitatem. Quinto, libenter hinc deducam intellectum ad text. in c. sicut. de homi. inquirens, an irregularitas in ea specie deducatur ab ea culpa, quam inibi habuit qui cum foemina ludebat inhoneste, & libidinis causa: an ab ea, quae commissa fuit ludendo cum foemina praegnante, ita quidem, vt periculum abortionis possit inde timeri? & vere irregularitas non oritur a priori culpa, sed a posteriori. Non a priori, quia illa minime propria natura ordinatur ad homicidij, aut abortus periculum, nec ea quicquam pertinet ad homicidij, vel abortionis euentum: & ad irregularitatem priuati homicidij aliqua est culpa necessaria, vt paulo ante probauimus, aut plane haec culpa remota est admodum ab homicidio, seu abortione, quae postmodum euenit. Deinde si prior haec culpa foret sufficiens ad irregularitatem, sequeretur, eum irregularem esse, qui libidinis causa, aut lasciuiae, luderet cum foemina, quam ignorantia inuincibili ignorabat praegnantem esse, si abortus ex eo lusu foret sequutus, quod mihi admodum est dubium, nec iuri consonum videtur. Scio etenim hunc propter iustam & inuincibilem ignorantiam omnino immunem esse, & liberum a culpa abortionis. siquidem eam qualitatem ignorauit, quae ad delicti culpam est necessaria, vt sciatur: ne actus sit omnino inuoluntarius. Igitur irregularitas non deducitur a priori culpa, procedit autem a posteriori, quia lusus ille cum foemina praegnante periculosus est, saltem frequentissime occasionem praebet abortioni. Et idcirco illicitus, & incautus, ac proinde reprobus. Quamobrem irregularitas ex homicidio casuali hac in specie oritur ex eo, quod quis dat operam actui ad mortem & occisionem, periculoso, atque ideo prohibito. Sexto, si illa prior culpa non est in hoc tractatu irregularitatis imputanda, dubia profecto videtur communis omnium interpretatio, ad tex. in d. c. sicut. quam nos retulimus hoc in §. versic. secundo in eiusdem prioris partis. Etenim etiamsi frater, aut consanguineus cum foemina praegnante incaute lusisset, vt lusit presbyter ille, cuius Romanus Pontifex meminit in d. capit. sicut. foret hic irregularis censendus: quia operam dabat rei illicitae, & prohibite, ex eo, quod sit actus ad abortionem periculosus, nec potest absque aliqua culpa contingere, propter periculum inde verisimile. Haec sane sint in medium proposita, non equidem contumaci asseueratione, sed vt lector ex his valeat, sublatis difficultatibus, frequentiorem Doctorum sententiam probare, ac defendere. De eo autem, qui habet vrsum, leonem, vel canem, [art. 11] an irregularis sit, si aliquod ex his animalibus hominem occiderit: respondendum erit, non contrahi irregularitatem, si hec animalia caute, & bene ligata custodiat. l. 2. §. vltim. ff. si quadrup. pau. fecisse dicatur. l. item Mela. §. item cum eo. ff. ad l. Aquil. notant Innocent. Abb. & Doctor. in capitul. ad audientiam. de homicid. Attamen ipse opinor, hunc esse irregularem, si haec animalia habeat etiam ligata in via, vel in itinere, aut in alio loco publico. l. hi enim. l. & generaliter. l. qua vulgo. ff. de aedilit. edict. quarum meminit Ludo. Rom. in singul. 704. ad hoc, quod hic vltimus casus puniendus, & legibus illis punitur poena pecuniaria ducentorum solidorum. Postremo, in hac re obseruandum est, quod voluit glos. in c. dilectus. de homi. in verb. nec actu. dicens, homicidium actu commissum, & tamen absque voluntate & culpa, imputari committenti quo ad ordines suscipiendos, non tamen quo ad susceptos. Cuius assertionis exemplum in iudice proponitur. idem sensit Felin. in c. presbyterum. num. 3. de homici. sed tenenda est contraria opinio: imo iure verius est, nullam in hoc esse differentiam inter promotum, & promouendum. Nam ex homicidio contingenti absque voluntate & culpa, nulla oritur irregularitas. cap. si duo. & capit. hi qui arborem. 50. distin. c. significasti. in primo. & c. dilectus. de homicid. Illud vero homicidium, quod a iudice committitur, voluntarium est, tametsi culpa caret. atque ideo praedictam glo. reprobat Abb. & Anania in d. c. dilectus. idem Abb. & Anania in d. c. significasti. illum text. ad hoc adnotantes. Quorum opinio mihi videtur frequentiori Doctorum consensu recepta. Quamobrem quoties irregularitas ex homicidio oritur, ea impediet promotum in susceptis ministrare, & ad maiores ordines ascendere. At in eo casu, quo nulla deducitur, nec contrahitur irregularitas, non impeditur quis ad maiores ordines ascendere, sicut nec impeditur in susceptis ministrare. Haec vero dicta sint de homicidio voluntario, & de casuali a priuata persona commissis. Etenim, vt saepius admonui, necessaria est ad irregularitatem ex eo contrahendam aliqua culpa. De homicidio a iudice commisso statim dicemus, prius praemittendo, quid dicendum sit de homicidio, cui accusator, vel testis, aut aduocatus causam dederit. # 5 SVMMARIVM. -  1 Laicus, vel Clericus absque protestatione, criminali iudicio aliquem accusans, irregularis est, si accusatus a iudice occidatur. -  2 Protestatio accusatoris, etiam animum habentis, quod occidatur Reus, eum liberat ab irregularitate. -  3 Protestatio ista excusat, etiam si iudex inique Reum morti tradiderit. -  4 Protestatio ista an excuset accusantem pro aliena iniuria? -  5 Aduocatus in causa sanguinis, an praemissa protestatione, efficiatur irregularis? & quid de teste. -  6 Jnquisitores haereticae prauitatis qua ratione excusentur ab irregularitate, tradentes Reos iudici seculari. -  7 Iudex, an ex duro carcere morte sequuta, sit irregularis? -  8 Episcopus, vel sacerdos, an possit esse delegatus principis secularis in causa criminali? §. QVINTVS. VLTIMO quidem loco huius secundae partis oportet expendere irregularitatem illam, quae solet procedere ab accusatione criminali, ex qua mortis condemnatio, & eius exequutio sequitur. Est etenim celebris constitutio, tit. de homicid. libro sexto, secunda: quae statuit, ex hac accusatione, etiamsi mors sequatur, non oriri, nec induci irregularitatem, si accusator protestetur, quod ad vindictam sanguinis ad mortem quidem, vel membri mutilationem non procedatur: ea vero protestatione omissa inibi probatur accusatorem effici irregularem, ad huius vero quaestionis examinationem, & perfectiorem intellectum libet hac in parte aliquot proponere, quae mihi vtilia visa fuere pro totius huius tractatus resolutione. Primo illud proponitur, quod licet Laicis licitum sit, pro delicto publico, vel priuato ad mortis poenam aliquem accusare, sicut ex S. Thom. & alijs probauimus lib. 2. Variar. resolutio. c. 10. nu. 7. tamen vbi ex ea accusatione mors sequuta fuerit publica auctoritate [art. 1] erit hic accusator censendus irregularis. Etenim si iudex irregularis est, qui cogitur iustitiam vnicuique ministrare & punire nocentem: fortiori ratione accusator ipse, qui poterat eam accusationem quandoque pie omittere, irregularis erit. Nec denique refert, quod accusare teneatur quandoque, quemadmodum & iudex punire: siquidem homicidium autoritate publica contingens, ad irregularitatem iudici, & accusatori imputatur absque vlla peccati culpa: imo plerunque eo casu, quo meritoria sit ea accusatio, & publica punitio. Alioqui nec Clericus ad mortem accusans, irregularis censendus foret, si publica punitio mortis non imputaretur Laico ad irregularitatem, cum hoc homicidium voluntarium sit, licet ad vindictam publica auctoritate consequendam pertineat. Nec alia ratione Clerici prohibentur accusare simpliciter absque protestatione, quam quod eorum voluntas per eam accusationem manifeste feratur ad homicidium, vel membri mutilationem, hanc vindictam per accusationem petentium. Quod probatur in capit. tua nos. §. vlti. de homicidio. vbi scholaris ille non iudicatur irregularis, etiamsi signa dederat, vt cognosceretur fur, qui postmodum mortem obierit ex punitione iudicis, quia illa signa nullum genus probationis induxerunt, sed tantum aliquod leue indicium: quae quidem causa remota fuit ad homicidium, quasi contrarium foret respondendum, si scholaris ille ipsum furem indicaret, sciens quod quaerebatur ad mortem, tunc enim contracta fuisset irregularitas, secundum Card. & Anani. in dict. capi. tua nos. §. vltim. Socin. in cap. ad audientiam. de homicid. numer. 52. Secundo adnotandum est, hanc accusationem criminalem Clericis prohibitam esse, vbi in ea tractanda est causa sanguinis. cap. postulasti. de homicid. & probatur in dicto capit. secundo. eod. titul. in 6. quod obtinet in causa publica, vel priuata. Idem secundum quorundam intellectum probat text. in capitul. accusasti. de accusat. vbi praeter alia Clericus accusator poenitentiam agere tenetur: non tamen ita grauamen, si pro bono pacis accusauerit. Haec autem prohibitio Iuris humani Pontificij est non diuini, nec naturalis: quemadmodum deducitur ex his, quae docet Sanctus Thomas secunda 2. quaestione 64. articu. 4. notant in hac specie Domini. a Soto in relectio. de secreto membro 2. q. 5. conclus. 3. & Martinus Azpilcueta in relect. c. inter verba. 11. quaest. 3. Corollario 60. Tertio, eodem Iure humano Pontificio statuta est irregularitas propter hanc accusationem criminalem simpliciter propositam a Clericis, quod constat in dicto capitul. secundo. & in dict. capit. postulasti. vbi est omnium hac de re communis sententia, poterit tamen summus Pontifex per dispensationem hanc irregularitatem tollere: imo licitam facere Clerico huius causae sanguinis actionem, & tractatum. Quarto, Iure ipso Pontificio statutum est, Clericum causae criminalis accusatorem, etiam si iudex ad mortem processerit, liberum esse ab irregularitate, si in ipsamet accusatione protestetur, in ipsóue iudicio, non petere ipsum eiusce criminis vindictam, quae mortem, aut membri mutilationem inferat. text. singularis in dict. cap. secundo. de homicid. in 6. qui procedit, etiam si nihilominus certum sit, iudicem mortem illaturum accusato: quemadmodum notant Ioann. Andr. Abb. & Felin. in dict. cap. postulasti. Soc. in d. c. ad audientiam. num. 54. Quinto, haec protestatio tunc necessaria est, cum clericus alicuius criminis aut sceleris accusat quempiam apud iudicem secularem, nec tamen est omnino praemittenda, vbi causa ciuilis per clericum apud iudicem secularem tractaretur, licet ex accidenti contigerit, quod iudex secularis, eiusúe ministri pro iustitiae exequutione aduersarium contumacem & resistentem occiderint. text. celebris secundum intellectum Ananiae & Doct. ibi in d. c. postulasti. quo in loco Anchar. Abb. & omnes hoc ipsum fatentur. Sexto, haec ipsa protestatio [art. 2] ab irregularitate reddit accusatorem immunem, etiam si accusator animum habeat protestationi contrarium, etenim irregularitas iure humano positiuo inducta est, nec ab interiori tantum animo procedit, quod iam saepe admonuimus. actus vero in hac specie exterior eius est conditionis, vt iuxta pontificias sanctiones, nullam inducat irregularitatem, sicuti probatur in dicto capit. 2. atque ita Felin. tenet in dicto capitulo, postulasti. ex Ioan. Andr. in dicto capitulo 2. licet Anania in eod. capit. postulasti. contrarium notauerit, pro se citans Ioan. Andre. in dicto capit. 2. qui tamen potius contrarium probat, cum senserit ad consilium proprius, quam ad necessitatem pertinere, quod accusator animum habeat liberum ab hac mortis inferendae voluntate, quo ad forum iudiciale exterius. Septimo, eadem ratione accusator irregularis erit, si non praemiserit praedictam protestationem, etiam si in animo gerat, & voluntatem habeat, quod ille accusatus non occidatur, nec membro mutiletur. Nam sicut animus prauus non inducit irregularitatem, ita nec ab ea quenquam liberat, cum actus exterior ad homicidium tendens irregularem agentem constituat, quod in hac specie visum est glo. communiter receptae in d. c. 2. & procedit in conscientiae foro adhuc, sicut & in iudiciali, secundum Calder. & Franc. in d. c. 2. licet contrarium notauerit Andr. Tiraq. de legib. connubialib. post ipsas leges in gl. quinta. vbi contendit, & conatur excusare hunc clericum accusatorem quo ad Deum. id vero refragatur veritati, iuxta quam qui est irregularis in exteriori iudicio, & itidem irregularis erit in interiori. Octauo, si ab accusatore [art. 3] protestatio praemissa sit, iuxta text. in d. c. 2. non imputatur ei quo ad irregularitatem homicidium, nec mors accusato illata per iudicem iustitiae limites, & ius ipsum excedentem. glo. communiter probata in dicto capit. 2. in verb. iustitia. cui opinioni obijcitur quod notant Doct. in cap. significasti. in 2. de homicid. tenentes, quem esse irregularem, si ipse videns furem fugientem cum rebus sibi furto ablatis clamauerit, & vicini accesserint, ac furem occiderint, etiam contra clamantis protestationem. Haec enim opinio communis videtur ex his, quae notat Anania in d. c. significasti. nu. 36. igitur eadem ratione & irregularis foret censendus, qui apud iudicem secularem aliquem ob crimen detulit, etiam praemissa protestatione, si iudex inique ipsum accusatum morti tradiderit. Sed Anania colum. 3. & Felin. in d. cap. significasti. non omnino consentiunt communi opinioni, siquidem de ea maxime dubitant, vt & Soc. dubitauit in d. c. ad audientiam. num. 51. Ego vero, licet vera sit opinio communis, quae mihi satis est incerta, opinor maximum esse inter haec duo discrimen. Etenim qui clamauit aduersus furem, & priuatos homines interpellauit vt sibi subuenirent, maiorem sequuti homicidij culpam habet, quam qui apud iudicem de homine scelerato conqueritur: Nam multo minor praesumptio constat, quod iudex leges, & iura minime transgrediatur, quam quod priuati homines contra furem interpellati ab homicidio temperabunt: qua ratione mirum non erit, si priori casu nulla contrahatur irregularitas: posteriori vero ea iure pontificio contracta sit. Nono, ad eiusdem capitis interpretationem illud magis erit obseruandum, quod Anania in d. c. postulasti. notat, existimans, non imputari accusatori, etiam non protestanti, mortem a iudice accusato reo contra ius, & iustitiam illatam. Satis enim iuste, & syncere protestationem omittit accusator, qui secundum leges, & iura optime censet, mortem accusato nequaquam fore inferendam. Decimo, adeo protestatio excusat irregularitatem, vt nec irregularis sit accusator, nec clericus ex morte per iudicem reo illata, etiam si ipsemet clericus reum capiat, detineat, & iudici tradiderit ad punitionem. secundum Francum, & Ioan. Vanchelium post alios in dicto capitul. 2. Socin. in d. capit. ad audientiam. numero 52. & 53. Vndecimo, praemissa [art. 4] protestatio non prodest accusatori, nec eum liberat ab irregularitate, vbi ipse reum accusauit pro furto, vel iniuria non sibi, sed alteri illata: quasi constitutio praedicti cap. secunda, tunc locum habeat, cum accusatio proponitur pro iniuria ipsi accusanti illata, aut saltem suis, & propinquis, secundum communem in d. c. 2. vt sensit Felin. in d. c. postulasti. quae quidem opinio ita posset intelligi, quod nihilominus clericus protestatione facta possit absque metu irregularitatis delictum aliquod praecogitatum, & denique tractatum in graue Reipublicae dispendium, aut proximi damnum, caute deferre, ac denunciare in medelam potius, quam ad punitionem. Etenim etiamsi ex huius criminis inquisitione mors sequatur, iure & iustitia illata, non erit delator irregularis, modo aliter quam per denunciationem huic malo obuiam iri non valeat. Quod in specie adnotarunt Caieta. secunda secundae quaestio. trigesimatertia. art. septimo. Mart. Azpilcueta in c. inter verba. vndecima quaestione tertia. Corollario 58. quibus aliqua ex parte adstipulatur textus in cap. accusasti. de accusat. ibi, nisi pro pace. Quo in loco significatur ab eius capitis auctore, non esse illicitum nec dignum Canonicis poenis, quod quis etiam clericus, deferat reum sanguinis, & mortis, pro quiete aut pace Reipublicae: huius vero inductionis argumentatione modo vtimur ad apertiorem conclusionis probationem, tametsi aliter intellexerimus paulo ante tex. in d. c. accusasti. Duodecimo, est adnotandum [art. 5] non sufficere praedictam protestationem ad liberandum ab irregularitate aduocatum, qui aduersus reum in causa sanguinis patrocinaretur, eandem protestationem praemittens, sicuti omnium consensu receptum est. & notat post alios Ioannes de Imola, in capit. primo. de postuland. secus tamen erit in aduocato ipsius rei accusati. Nam etiam si accusator talionis poena damnatus fuerit, non erit irregularis, nisi esset clericus, qui ex hoc operam daret rei illicitae, vt visum est Abb. in cap. sententiam sanguinis. ne cler. vel mona. eidem in dicto capit. primo, de postuland. Gonsalo a Villadiego de irregular. capit. de percussore. Et sane si recte perpendatur quod Ioan. Andr. Anton. & alij tradidere in dict. cap. primo, de postulando. est huius quaestionis non facilis resolutio, idcirco ipse opinor hoc in casu considerandum esse, quod licite quis accusat, & tamen siue clericus sit, siue laicus, non praemissa protestatione, irregularis est, ea vero praemissa, liber est ab irregularitate. Sed & si quis accusatus non tantum se defenderet, imo petierit itidem accusatorem calumniantem puniri absque saepe dicta protestatione, & accusator ex talionis poena per iudicem occideretur, mihi placet eadem ratione, hunc accusatum irregularem esse. Sic denique sicut aduocatus accusatoris, etiam protestatione facta, esset irregularis, eandem poenam contrahit aduocatus rei accusati, si petierit accusatoris calumniam puniri talione, & accusator fuerit per iudicem occisus. Quod si accusatus tantum se defendat, nec petat accusatorem talione puniri, nec eius calumniam poena legis coerceri, non erit hic irregularis, quamuis nulla sit vsus protestatione. Etenim non video aliquam iuris Pontificij decisionem, quae contrarium efficaciter probet. igitur tota huius quaestionis controuersia in hoc est expendenda, an aduocatus ipsius accusati petierit accusatorem talione puniri. Nam si hoc ab eo petitum sit, & iure talionis accusator sit per iudicem damnatus ad mortem, & occisus, erit aduocatus irregularis: siue sit clericus, siue laicus, etiam si protestationem praemiserit. Nec refert, defensionem accusati licitam esse, quia & accusatio licita est, & nihilominus aduocatus accusatoris adhuc protestatione vsus censetur irregularis. Item nihil conducit, quod clericus aduocatus defendens reum accusatum, dederit operam rei illicitae, cum irregularitas in hac specie non procedat ex eo, quod datur opera rei illicitae, vel ex culpa accusatoris, sed ex eo, quod ad eius petitionem iudex processerit in causa criminali, & mortem publica auctoritate inflixerit, vel intulerit. Idcirco illud est obseruandum, an accusatus, eiusúe aduocatus petierit calumniam accusatoris puniri, vt accusatus praemittens protestationem irregularis non sit: aduocatus vero, etiam ea praemissa irregularitatem contraxerit. Quod si non fuerit haec punitio petita, sed tantum detur opera defensioni iustae ipsius accusati, non erit mors per iudicem ex talione accusatori illata ad irregularitatem imputanda, licet clericus sit aduocatus rei, nec vllam protestationem praemiserit. Siquidem defensio accusati per se non tendit ad mortem accusatoris, nec ad eam ordinatur, sed ad tutelam innocentiae ipsius accusati. Damnatur autem ipse accusator ex eo, quod per calumniam alterum in iudicium sanguinis detulerit. Decimotertio his omnibus est adijciendum, irregularitatem contrahi ab eo qui testimonium in causa criminali dixerit, si ex eo mors fuerit illata, etiam praemissa protestatione, quod Felin. post alios notat in dicto capitulo, postulasti. gloss. ad hoc optima, quae in laico loquitur in capit. 1. 51. distin. & in clerico. glo. in cap. testimonium. 11. q. 1. notant Abb. in capitul. de caetero. colum. 1. de testibus. & ibi Felin. vbi haec est communis omnium Doctor. opinio. idem notat Ioan. Crottus in tract. de testibus, num. 69. Decimoquarto, ex his [art. 6] deducitur praxis illa, qua haeretice prauitatis inquisitores vtuntur, cum post condemnationem hereticorum eos tradunt iudici seculari, eum rogantes, ne morte, aut membri mutilatione eos afficiat, quod text. probat in capit. nouimus. de verb. significat. Regia l. 60. titul. 6. part. 1. cuius praxis meminit directorium inquisitorum, dum refert sententiarum formulas, idque satis tutum est, tametsi tutius foret, quod inquisitores non traderent sic damnatos iudici seculari, sed eos condemnarent coram iudice laico, atque ita damnatos a propria iurisdictione dimitterent, vt denique statim iudex secularis eos morti & igni traderet, sicuti Henric. notat in cap. ad abolendam. de heret. quem sequitur Ioannes Igneus in l. 1. §. cum domus. ff. ad Syllanian. nume. trigesimoseptimo. Etenim licet iudex iustissime aliquem morti tradens proprio iudicio & sententia, dubio procul irregularis sit. cap. sententiam sanguinis. ne cleri. vel monach. tamen iudex, qui delinquentem iuxta iuris pontificij constitutiones tradit iudici seculari, protestans ne eum morti tradat, aut mutilatione membrorum puniat, irregularis non est. Cuius rei exemplum constat in his omnibus casib. quo ecclesiastici iudices post actualem degradationem clericos seculari iudici tradunt & dimittunt, vt apparet in d. c. nouimus. & idem erit in hac haeresis causa. Nec quidquam ad hanc rem pertinet, quod Specula. voluit in tit. de dispensatione. §. iuxta. num. quadragesimoquarto. qui inquisitores ex eo ab irregularitate excusat, quod licitum sit absque metu irregularitatis mortem alteri consulere martyrio pro fide suscipiendam, quam sententiam probant Innoc. Anto. Card. num. quinto. Soc. num. septuagesimonono. Felin. in d. c. ad audientiam. idem Felin. in cap. sicut dignum. de homic. §. clericos. Nam etsi haec opinio vera sit, vt profecto vera est, distinctam rationem habet ab ea quaestione, quam tractamus, cum in eo casu de martyribus consulat quis, & hortetur Christianum, & fidelem, vt pro defensione ac confessione fidei morti sese offerat. Nec consulit quod seipsum occidat, nec quod alter eum occidat, esset enim tunc irregularis: sed quod omnia tormenta, & cruciatus patiatur potius, quam fidem Christi abneget, aut deserat, ac tandem vt pro eius testimonio, & defensione iuxta temporis, & rei necessitatem cuicunque periculo mortis, & tormentorum seipsum offerat. Hoc siquidem consilium catholicum, & pium est, nec ex natura sua, nec per se ad mortem tendit: imo nec periculosum est, nisi per accidens propter infidelium ac tyrannorum malitiam, praesertim, quia potest quis absque irregularitate in bello iusto hortari ad pugnam etiam periculosam ipsos milites, quemadmodum hac in secunda parte diximus. At inquisitores, qui haereticum iudici seculari tradunt, tantum tractant de puniendo illo homine, qui perfide Christi fidem, quam semel est professus, haeresi contracta reliquerit. quae quidem punitio licet pertineat ad defensionem fidei catholicae, non tamen est similis illi defensioni, & testimonio, cui martyres seipsos exponunt, mortem propter hoc etiam subituri. & sane si argumentatio Speculatoris foret valida, sequeretur ex ea, posse absque metu irregularitatis inquisitores iudici seculari consulere, vt haereticos ei traditos, morte afficeret. Quod verum non est, nec iure pontificio probari potest. Decimo quinto, iudex ipse [art. 7] ecclesiasticus, maximo irregularitatis periculo se exponit, cum aliquem criminis reum in eum detruserit carcerem, qui mortem sit breui tempore illaturus, vel ob eius humiditatem, foetorem & squalorem, vel ob alimentorum subtractionem. Quemadmodum notant Guiliel. a monte Laudino, in Clementi. prima, de poenitent. & remis. Abb. in capit. ad audientiam. de crimine falsi. Anania in capit. de caetero. de homicidio. col. vlt. Soc. in capit. ad audientiam. eod. tit. num. 57. Florent. tertia parte. titul. 28. cap. 2. §. sexto. Ioann. Bernar. in practic. criminal. capit. 129. Praeter haec omnino est obseruandum [art. 8] posse praelatum absque vllo irregularitatis metu, si iurisdictionem habeat temporalem, committere causarum, vel alicuius causae criminalis cognitionem alteri, vt is iustitiam faciat. Etenim etsi hic iudex delegatus, aut ordinarius accusatum, vel reum morti tradiderit, non erit episcopus nec praelatus, qui hanc legationem fecerit, irregularis. text. celebris in c. vlt. ne clerici vel monachi. libro 6. ex contrario tamen quaeritur, an possit prelatus vel clericus cognoscere de causis criminalibus ad puniendos laicos, ex commissione principis secularis, & profecto textus in cap. in Archiepiscopatu. de rapto. probat hanc commissionem validam esse, cum eius ratione possit delegatus de his causis cognoscere, ac sententiam ferre, modo a poena sanguinis abstineat. quem textum praeter ordinarios eius interpretes censet singularem esse Aretin. consil. quingentesimo octauo. col. 3. qui rursus colum. 5. ex eo adnotauit, censeri huic delegato commissam causam quo ad poenam etiam ordinariam criminis iuxta eius qualitatem, licet ea sanguinis sit, quia tunc punitionem dimittet committenti & deleganti, si ipse non valeat de hac poena iudicium dicere, non enim ipse princeps visus est poenam sanguinis remittere ex eo, quod causae cognitionem delegauerit ei, qui eandem poenam per sententiam infligere non potest, & tamen responsio textus in d. c. in archiepiscopatu, procedit, quia ea commissio facta fuit in vtilitatem & commodum religionis Christianae, ad tollendum opprobrium illud, quod a Sarracenis Christi fidelibus fieri solebat, vt Panor. & Anania ibi explicant. aut quia ex ea commissione imminebat vtilitas ecclesijs, sicuti Panormita. notat in cap. decernimus. de iudic. col. 3. tandem potest & tertio dici, hanc delegationem validam esse, quando est vnius tantum causae, secundum eundem Abb. in cap. clericis. ne cleric. vel monach. 2. colum. sensit Innoc. in cap. vnico, de obligat. ad ratiocin. & est communis opinio, vt Ripa testatur in d. c. 2. de iud. num. 106. Quarto vtcunque fiat haec delegatio, valida erit in hunc sensum, vt iudicium teneat, licet delegatus commissione vsus peccet grauissime, quemadmodum late notant Abb. & Decius, numero 7. in d. capit. de iudic. # 3 TERTIA HVIVS RELECTIONIS PARS. SVMMARIVM. -  1 Expenditur huius constitutionis ratio. -  2 Furiosus committens crimen ante furorem, an possit in furore puniri? -  3 Ebrius hominem occidens, an sit puniendus, & an sit irregularis? -  4 Ebrius, an sit irregularis, vbi culpa sua inciderit in ebrietatem? -  5 Infans, an sit irregularis si hominem occiderit, & an sit puniendus pro delicto, & quid de minori aetate? -  6 Dormiens, an sit irregularis, si hominem occiderit? -  7 Pollutio nocturna quando inducat abstinentiam a celebratione, & communione Eucharistiae? -  8 Mutilatio membri aequipollet homicidio quo ad irregularitatem, & quod dicatur membrum? -  9 Percussor alterius, membrum efficiens debile, an sit irregularis? TERTIAE PARTIS RELECTIOnis initium. SI furiosus, aut infans, seu dormiens hominem mutilet, vel occidat, nullam ex hoc irregularitatem incurrit, & idem de illo censemus, qui mortem aliter vitare non valens, [art. 1] suum occidit, vel mutilat inuasorem. Hactenus constitutio Clementis Quinti, in concilio Viennensi, cuius interpretationem eo ordine explicabimus, vt quodlibet eius verbum ad sensum verum pro viribus deducamus. Praenotandum tamen est, ignorantiam, que priuat vsu rationis, excusare omnino ab irregularitate, praesertim ea, quae ab homicidio procedit. Nam licet nullum peccatum exigeretur ad incurrendam irregularitatem, requiretur tamen vt operationes illae, a quibus oritur irregularitas, sint humanae, ex iudicio rationis, & non ex sola sensualitate procedentes. Homo etenim quatenus rationalis est, non quatenus sensualis, irregularitatem incurrit, idcirco necessarium est ad eam, quod operationes illae, propter quas infligitur, sint rationales, hoc est, ab homine habente vsum rationis factae. Maxime ista consideratio obtinet in homicidio commisso, a quo priuata auctoritate non aliter irregularitas procedit, quam aliqua culpa praeuia ipsius committentis illud: si vero homicidium sit publica auctoritate commissum, cum id voluntarium sit, ea voluntas satis est sufficiens ad irregularitatem, quo fit, vt semper ad irregularitatem contrahendam ex homicidio, sit necessarium, quod id contigerit ex vsu rationis, quemadmodum ex hac constitutione deducitur, vbi eius interpretes hoc ipsum sensere, ac notat optime Alfonsus a Castro, libro secundo, de potestate legis poenal. cap. 14. vers. prima principalis conclusio. Igitur furiosus hominem occidens, irregularis non est, quippe qui nullum habeat vsum rationis, & ideo omnino est inuoluntaria ea actio, denique absque vllo consensu procedens, ab omnique culpa immunis. Cum voluntas minime possit dari, nec constitui absque intellectu & cognitione. Deinde culpa, quae malitiam mixtam habet, non contingit absque voluntate, quibus constat, satis iustam esse constitutionem istam, quae furiosum censet liberum esse ab irregularitate, etiam si hominem occiderit, aut membro mutilauerit. Idem probatur multis auctoritatibus, quibus palam est, furiosum nequaquam puniri ob delictum, & crimen ab eo commissum furoris tempore. text. in l. illud. ff. de iniur. capit. illud. 15. quaestio. 1. l. sed & si quaecunque. §. 2. ff. ad legem Aquil. l. penult. §. vlt. ff. de parricidijs. de quo nulla est controuersia. In hoc vero solet versari quaestio, an [art. 2] qui ante furorem crimen commisit, possit iuste furore affectus poena corporali puniri? & Bald. in l. furiosum. C. qui testamen. facere possunt. & in l. humanitatis. C. de impub. & alijs. asseuerat hunc non esse puniendum: nam ratio potissima poenae in hoc extat, quod afficiat afflictione ipsum puniendum, quae quidem ratio in furioso deficit manifeste, atque ideo eandem opinionem plures sequuti sunt, eamque communem esse fatentur Iason in l. ex facto. num. 30. & seq. ff. de vulgari. idem Iason in d. l. furiosum. col. penult. & fin. Ludo. Carreri. in pract. crimina. tit. de homicidio. §. 6. num. 14. qua ratione idem erit dicendum, etiam si processus legitime factus sit cum delinquente sanae mentis tempore, si ante iudicij executionem furor adueniat. Non enim conuenit potissima ratio poenae huic punitioni, quae in furiosum furoris tempore fit: sic denique & in hac specie Bald. & alij probant, & est communis opinio adhuc in hoc casu, secundum Ias. in praecitatis locis, qui aduersus hanc sententiam opponit text. in l. diuus. ff. de offic. praesid. quo in loco Marcus, & Commodus Caesares responderunt, furoris morbo non esse dandam veniam in criminibus puniendis, ea vero responsio tunc obtinet, quando furor simulatur, & fingitur ad euadendam punitionem, vel vbi ob dilucida interualla maxima est praesumptio, crimen commissum esse tempore ipso, quo aderat illi sana mens, vt constat ex eiusdem responsi serie. de praesumptione tamen furoris, vel sanae mentis, & eius probatione obiter nos tradidimus in epitome in quartum Decretal. part. 2. cap. 2. num. 5. & sequentibus. Huic autem quaestioni proxime accedit [art. 3] quod de ebrio solet disputari, an is sit censendus irregularis, si hominem tempore ebrietatis occiderit? Nam & Zenzelinus Card. num. 9. Imola in hac Clem. existimant, eum irregularem esse. quos sequuntur Gonsalus a Villadiego, de irregularit. capit. de percussore. col. 11. Syluest. in ver. homicidium. 3. quaest. 4. quibus suffragatur tex. in cap. inebriauerunt. & c. sane. 15. q. 1. vbi probatur ebrium delinquentem in ipsa ebrietate, non esse omnino a culpa liberum, nec a poena, quia saltem ex ebrietate vitium contraxit culpamque commisit. irregularis autem satis procedit a culpa homicidij, licet ea non sit omnino perfecta, vt de casuali homicidio sepissime diximus. Hoc ipsum comprobatur ex auctoritate Iurisconsulti in lege, respiciendum. §. delinquunt. ff. de poenis. quo in loco Bart. & Doct. ex eo adnotarunt, ebrium delinquentem non esse omnino a poena liberum, imo puniendum aliqua punitione propter culpam, quam habuit in ebrietatis causa, eritque locus poenae extraordinariae, gloss. in d. c. sane. Rom. in l. 1. in princ. ff. de verb. oblig. optimus tex. in d. cap. sane. & cap. inebriauerunt. Regia l. 5. tit. 8. part. 7. ex quibus auctoritatibus hoc vnum satis constat, ebrium non puniri propter culpam criminis ab eo commissi, sed propter ipsius ebrietatis causam, in qua culpam habuit. Quod in specie post Rom. asseuerant Card. Alex. in cap. denique. 4. dist. Abbas in c. vlt. de maledict. text. optimus in l. omne. §. per vinum. ff. de re milit. Abb. in cap. sicut nobis. de testibus. & ibi Doct. Ripa in l. vlt. q. 22. C. de reuoc. donat. qui Bart. & alios subobscure loquentes ita intellexit, quo pacto & intelligendi sunt plures, quos ad hanc rem citat Ludou. Carre. in pract. tit. de homic. §. 6. num. 22. sed quo ad irregularitatem illud sit constitutissimum, eam ab ebrio occidente non contrahi, cum absque eius culpa, dolo quidem alterius inebriatus est, quod varijs ex causis accidere potest, & in specie fatetur Marian. Socin. in capit. ad audientiam. de homic. nu. 15. Rursus & hoc sit expeditum, eum esse irregularem, vbi ea intentione se inebriauerit, vt ebrius occideret. Hoc etenim homicidium voluntarium est, & ideo irregularitas ex eo contrahitur, quod Car. asserit in hac Clem. q. 8. & idem verum esse censet Alfonsus a Castro de potest. leg. poenal. lib. 2. cap. 14. versic. prima principalis conclusio. Ludo. Carrer. in d. §. 6. nume. 23. idem constat ex his, quae de dormiente statim dicentur. Superest igitur [art. 4] difficultas in eo, qui culpam habuit ebrietatis, an is ex hac simplici culpa sit irregularis, si aliquem occiderit? & ipse censeo, hunc non esse irregularem, quod multis probatur: primum quia ebrius furioso similis est. c. venter. 35. dist. sed furiosus non est irregularis per hanc constitutionem: ergo nec ipse ebrius. Nec refert, quod per nimiam potentationem acciderit ebrietas, & sic ex culpa ipsius ebrij, posset enim & furor contingere ex culpa furiosi. quod praemittunt Doctores quidam, quorum Card. hic q. 6. meminit, licet ab eis dissentiat. & probatur in c. si quis insaniens. 15. q. 1. & nihilominus haberet locum haec constitutio. Secundo eandem sententiam comprobamus euidenter ex eo, quod homicidium ab ebrio commissum processerit ab eo, qui vsu rationis caret: & idcirco irregularitatem non inducit, quemadmodum manifeste constat in hac constitutione, que non aliam decidendi rationem habet, quam quod furiosus, infans, & dormiens nullum habeant prorsus rationis vsum, & sint a mente alienati. deinde, vt contrarie opinionis potissimam rationem effugiamus, est considerandum, puniri ebrium non propter delictum commissum in ebrietate, nec de ipso delicto, sed de illa ebrietate, quae maiori est digna poena, ex eo quod criminis causa fuerit, licet remota, vt statim dicam. Hoc patet in c. inebriauerunt. 15. q. 1. ex August. lib. 22. contra Faustum Manicheum. c. 44. inebriauerunt, inquit, Loth filiae eius, & se nescienti miscuerunt. quapropter culpandus est quidem, non tamen quantum ille incestus, sed quantum illa ebrietas meretur. Haec Augustinus. idem testatur Ambrosius lib. de Abraham Patriarcha. c. 6. ita scribens, Ideoque si qui per vinum deliquerunt, apud sapientes iudices, venia quidem facta donantur: sed leuitatis damnantur auctores. Hactenus Ambros. quem Gratianus refert in c. sane. 15. q. 1. idem ex Hieron. ad Eustachium, de custodia virginitatis. & Origene Homil. 5. in Genesim probat Ioan. Arbor. lib. 10. Theosophiae, cap. 3. quod si quis dixerit, ebrietatem per se non puniri, sed crimen ab ebrio commissum, tametsi leuiori poena, quia si illud crimen non contigisset, foret ebrietas impunita. huic rationi respondemus, delicta commissa in ebrietate puniri non ex ratione propria, nec secundum se, quia tunc sunt omnino inuoluntaria, sed ratione causae, quae voluntaria fuit, & ab illa denominationem accipere. Non enim culpatur coitus Loth ratione, & nomine incestus, sed nomine ebrietatis, velut circunstantia quaedam ebrietati coniuncta, quod diuus Augustinus manifeste fatetur, ac explicat beatus Bonauentura in 2. sent. dist. 22. artic. 1. quaest. 3. vbi ait, nec furiosum, nec ebrium, quamuis vterque illorum sit sua culpa vsu rationis priuatus, posse committere nouam culpam, sed omne malum, quod durante furore, vel ebrietate factum fuerit, scribit, esse circunstantiam, quae aggrauat ebrietatis, aut furoris peccatum. quem locum, tenens hanc opinionem in specie irregularitatis, citat optime Alfonsus a Castro lib. 2. de potest. leg. poena. cap. 14. versic. prima principalis conclusio. Tandem quarto ad huius opinionis probationem oportet expendere, quod in homicidio ab ebrio commisso sunt tres euentus, aut tres actus omnino inspiciendi. primus, ipsa potatio. secundus, ipsa ebrietas. tertius, ipsa hominis occisio. in primum autem actum fertur voluntas directe, nempe quia ebrius voluit bibere vinum immoderate. in secundum fertur voluntas indirecte, & per accidens, non equidem directe, & perse, quemadmodum docet sanctus Thomas 1. 2. q. 76. art. 4. in tertium autem, hoc est, in ipsam hominis occisionem, nec per se, nec per accidens voluntas fertur, alioqui si adhuc indirecte fuisset voluntarius, actus contingens in ipsa ebrietate, profecto imputaretur ebrio, cuius contrarium probatur in d. c. inebriauerunt. & c. sane. 15. q. 1. Hoc ipsum nos adnotauimus in 2. huius operis parte, in prin. num. 2. his omnibus accedit, quod ebrius, etiam si culpa sua inebrietur, illa culpa, quae fuit in illa voluntate, volendo inebriari, aut non adhibendo diligentiam debitam ad vitandam ebrietatem, non est causa proxima, nec immediata illius occisionis, sed causa mediata & remota. Nam illa culpa fuit causa ebrietatis, ebrietas vero causa occisionis, igitur culpa illa prima fuit causa mediata occisionis, & inde fit, vt constet homicidium non oriri proxime, nec immediate ab illa culpa, sed ab ebrietate. Ex quibus aduersus Cardinalem, & alios, probatur, non esse irregularem ebrium, qui durante ebrietate hominem occiderit, etiam si culpa eiusdem fuerit inebriatus, quia immoderatae potioni vini operam dederit. Ad haec praeterea facit text. in capit. quia diuersitatem. de concess. praeb. vbi excommunicato sua culpa non imputatur, quod non possit conferre beneficium, nec interim ei currit tempus datum a iure ad beneficij collationem: quem text. praeter Docto. ibi commendant, & notant Felin. in c. 1. de praescriptio. Ias. in §. rursus. num. 26. de actioni. & ibi Ludou. Gomeci. nume. 15. Balbus de praescript. 1. part. 6. partis principal. casu 22. Rochus Curt. de iure patronat. in verb. competens. nume. 23. Dec. in cap. 1. de iudic. colum. 4. in lectione 2. licet praedicta decisio procedat in impedimento iuris, in quo tollendo nulla sit culpa, nec negligentia, vt Fel. & Gomeci. tradidere, atque Balb. post gloss. in dicto capit. quia diuersitatem. Attamen illud sit huic quaestioni maxime commodum, quod culpa in eo casu minime imputatur ad euentum postea sequutum, quia ea fuit admodum remota & mediata, sicuti Abbas explicat, tametsi non examinet in specie quaestionem istam, de ebrio occidente, an sit irregularis, quoties ipse culpam in ebrietate contraxerit. Postremo est illud ad hanc rem obseruandum, quod culpa praecedens ipsam ebrietatem non solum est remota, & mediata, atque ideo nec per se, nec per accidens, inducens voluntarium homicidium, aut volitionem ad illud, sed & praeterea non est ad homicidij euentum periculosa, secundum ea quae diximus huius operis parte 2. §. 4. nume. 10. ex quibus consequitur hac in quaestione respondendum fore, non contrahi ab ebrio irregularitatem ob homicidium commissum durante ebrietate, cui ipse causam ex propria culpa dederit. Posset quidem vera censeri prior opinio Card. & aliorum, vbi ebrius consueuisset in ebrietate arma sumere, & homines percutere, atque offendere: etenim tunc ipse ebrius per ipsam potionem immoderatam operam dat rei illicitae, & ad occisionem, ex his, quae solent accidere, periculosae, idcirco irregularis erit, secundum ea, quae in d. §. 4. latius scripsimus. & in specie ista notat Soc. in d. c. ad audientiam. num. 15. Hinc deducitur qualiter sit accipiendum, quod scribit Arist. lib 3. Ethico. cap. 5. vnde inquit, Ebrijs duplices poenae institutae sunt. Nam, vt inibi Eustatius tradit, Pittacus vnus e septem Graeciae sapientibus, ebrio delinquenti, duplicem poenam infligendam esse constituit: Alteram propter ebrietatem, alteram propter crimen in ebrietate commissum. Vtraque vero poena proprie ratione ebrietatis infligitur, siquidem secunda poena adijcitur ob circunstantiam ex delicto in ebrietate commisso prouenientem, quae circunstantia ipsam ebrietatem aggrauat, vt ex diuo Bonauentura adnotauimus. De infante [art. 5] itidem haec constitutio apertissime statuit, eum non esse irregularem, si hominem occiderit. Cuius decisionis ratio est manifesta, quia hic non habet rationis vsum, & ideo non imputatur ei homicidium adhuc ad irregularitatem. Vnde constat, homicidium priuatum nusquam imputari ad irregularitatem, nisi aliqua culpa homicidij praecesserit, quemadmodum nos semel in hac Relectione admonuimus. At in homicidio publica auctoritate commisso, satis est sufficiens ipsa occidendi voluntas, animusque in ipsam occisionem, licet iustam destinatus, quod sensit Panor. in c. 1. de delict. pue. quo in loco Hostien. existimauit infantem irregularem esse, si etiam nondum doli capax aliquem occiderit. cuius opinio reprobatur per hanc constitutionem, & merito, cum infans nullum habeat intellectum, nec vsum rationis ad discernendum id, quod agit. l. infans. ff. de sicar. l. 1. C. de falsa monet. l. 1. C. si aduers. delict. notat gloss. hic in verb. infans. Card. post alios, 1. opposi. qua ratione infans nec poena criminali, nec alia pro delicto punitur, sicuti explicant omnes in d. l. infans. Ang. de malefic. in verb. scienter, & dolose. Bonifacius in rub. de homicidio. in tract. de maleficijs. etenim cum in hoc homicidio non adsit voluntas occidendi, nec detur culpa aliqua homicidij causam inducens, sequitur non posse iure irregularitatem constitui. Est tamen haec constitutio intelligenda, nisi infans esset doli capax, tunc enim propter culpam vtcunque homicidio praeuiam esset irregularis, & deinde quia ratione doli voluntarius fuit homicida. sic sane hanc constitutionem intellexere Ioan. And. & Abb. in d. c. 1. de delic. pueror. Hipp. in l. si quis te. C. de sicar. Gonsalus a Villad. de irregulari. c. de percussore. col. 12. Lud. Carreri. in pract. tit. de homicidio. §. 6. num. 3. Hippol. in d. l. infans. & in singulari. 628. & Soc. in d. capit. ad audientiam. nu. 12. optimus text. ad hoc in l. impuberum. ff. de furt. tradit Dec. in l. pupillum. & in l. fere. ff. de reg. iur. hinc sequitur, maiorem infante non esse irregularem, si contigerit ei hominem occidere, modo non sit eo tempore doli capax, etsi puer sit, secundum gl. in hac Clem. in verbo, infans. quam sequuntur Doct. hic communiter, praesertim Ancha. Bonifa. & Imola, quorum opinionem defendit, asseuerans communem esse Gonsalus noster, in d. c. de percussore. col. 12. & Ioan. Ign. in l. 1. §. impubes. num. 18. ff. ad Sylla. eandem opinionem tenet Soc. in d. c. ad audientiam. num. 12. de homicidio. Quis autem dicatur doli capax, iudex prouidus, & discretus ex signis, ac varijs circunstantijs arbitrabitur, quod & nos ostendimus in epitome ad 4. lib. Decret. 2. par. cap. 5. illud vero non est praetermittendum, quod puer doli capax delinquens in aetate minori, non est puniendus poena ordinaria criminis, sed extra ordinem arbitrio iudicis. tex. in l. auxilium. §. in delictis. ff. de minori. l. diuus. ff. de termin. mot. glo. in l. 3. C. de infamib. & in l. quid ergo. §. poena grauior. ff. de his qui not. infam. textus optimus, vbi glo. & Doct. in c. 1. de delict. puero. notant Dec. in l. fere. ff. de reg. iur. Bald. in l. etsi seuerior. C. de infam. gloss. in c. 1. de sent. excom. & ibi Doct. Card. in c. 2. de delict. puer. Ludo. Carre. in d. §. 6. num. 4. Thomas Grammat. decis. 23. Dec. consil. 535. est ad hanc rem pulchra Regia lex 8. tit. 31. part. 7. quae constituit, minoribus intra decimumseptimum annum delinquentibus, minuendam fore poenam ordinariam. Hoc ipsum obtinet adhuc post maiorem & perfectam aetatem, si crimen fuerit intra minorem aetatem commissum, non enim est inspiciendum tempus punitionis, sed commissi criminis. gl. not. in l. sciant. C. de legit. haered. quam inibi Doct. probant. & Hippo. in d. l. infans. & idem in l. de minore. in princ. num. 62. ff. de quaestioni. & in l. si quis te. C. de sicarijs. Ludo. Carreri. in d. §. 6. num. 8. quibus suffragatur text. in c. vlt. de sentent. excomm. vbi Panormit. idem insinuat Iurisconsultus in l. 1. ff. de poenis. & ibi Bart. idem Bart. in l. omnes populi. ff. de iustit. & iure. num. 48. Lud. Roma. in singul. 574. Abb. in consil. 56. lib. 2. satis tamen est ad irregularitatem contrahendam, quod maior infante hominem occiderit, modo sit doli capax, quemadmodum omnes fatentur in huius constitutionis commentarijs. Subsequitur statim in hac constitutione, [art. 6] dormientem ipsius homicidij tempore, nempe, quia dormiens aliquem occiderit, minime fore irregularem, quia is intellectu & ratione caret, ac furioso similis est. cap. merito. cap. sane. 15. quaest. 1. cap. maioris. §. item quaeritur. de baptismo. l. si seruus seruum. §. si fornicarius. vbi Floria. ff. ad l. Aquil. qua ratione dormientis delictum minime punitur, nisi eo casu, quo ipse vigilans satis cognitum habebat, quod dormiens arma capiebat, & homines persequebatur. tunc enim si non adhibuit diligentiam, quam debuit in praecauendo, ne dormiens alicui noceret, profecto puniendus erit, licet non poena ordinaria, vt notant Ancha. & Card. hic. Alex. colum. 2. & Iason post Roma. & alios in l. 1. §. adipiscimur. ff. de acquirend. posses. Barto. in l. penult. ff. de parricidijs. Hippol. in l. 1. 10. limitatione. ff. de sicar. Bonifacius in tractat. de maleficijs. rubr. de insultis, & percuss. Doct. in l. vt vim. ff. de iustit. & iure. Ludouic. Carreri. in practic. criminal. rubr. de homicidio. §. 6. numero 25. quorum opinio communis est, & inducit optimum intellectum huius constitutionis, siquidem & in hoc casu erit irregularitas plane contracta, vt notat optime Maria. Soc. in d. c. ad audientiam. num. 14. & idem sensere Card. Anchar. & Doct. hic. potest autem contingere, vt quis vigilans adeo irascatur vehementer contra alium, vt illum occidere conatus fuerit, aut optauerit, licet efficere non potuerit, & hac occisionis cupiditate affectus dormiat, & postea plene soporatus somniet ea, quae in vigilia acciderunt, & ab hac phantasia motus, surgat adhuc dormiens, & capiat ensem, atque accedat ad lectum, in quo alius dormit, & illum occidat. quidam etenim censent, hunc irregularem esse, quod visum est Paluda. in 4. sentent. distinct. 32. quaest. 1. artic. 3. quia ex illa vehementi occidendi cupiditate aucta est imaginatio sensus, & creuit appetitus sensualitatis, quae omnia cum maneant in dormiente, possunt tunc membra ad opera illa exteriora exercenda mouere. huic vero euentui constat, causam dedisse ipsum homicidam in vigilia: igitur ipse irregularis est. sed Doctor. communiter in hac constitutione contrarium verius esse opinantur, vt fatetur eos sequutus Gonsalus a Villadiego de irregularit. capitul. de percussore. colum. 13. eandem sententiam sequuntur Maria. Socin. in dicto capit. ad audientiam. de homicid. numer. 14. & Alfonsus a Castro lib. 2. de potest. legis poenal. c. 14. vers. prima principalis conclusio. quibus accedit, quod homicidium commissum ab ebrio, qui causam dedit ebrietati, non efficiat eum irregularem, secundum ea quae paulo ante diximus. praeter quae facit ad hoc, quod ita praecedens in vigilia causa non omnino certa, nec semper efficiens imaginationis postmodum sequutae, ab ea vero imaginatione processit actus ille occisionis exterior: idcirco ira contingens in vigilia est admodum remota causa, & ideo non est sufficiens ad irregularitatem. sic & pollutio nocturna dormientis, & somniantis per se peccatum non est, nec mortale, nec veniale: omne etenim peccatum dependet ex iudicio rationis, [art. 7] quia etiam primus motus sensualitatis non est peccatum, nisi inquantum iudicio rationis reprimi potest: igitur sublato iudicio rationis, tollitur ratio peccati: in dormiente autem ratio non habet liberum arbitrium, nec iudicium. idcirco quod agit homo dormiens, qui non habet liberum iudicium rationis, non imputatur ei ad culpam, sicut nec illud, quod agit furiosus, aut amens. Haec S. Thom. in 2. 2. quaest. 154. artic. 5. qui de pollutione nocturna tractans scribit, eam non esse peccatum per se, nec mortale, nec veniale, quamuis procedit ab ingluuie, aut a praua vigilantis cogitatione, quia dormientis actus est. Erit tamen ac poterit esse nocturna pollutio peccatum vel mortale, vel veniale, per rationem ad suam causam, a qua processit, quia rationem habet culpae ex parte causae. quod S. Thom. explicat, in dicto artic. 5. & in 3. part. q. 80. artic. 7. Ioan. Maior in quarto senten. distinct. 9. quaestio. 2. post Thomam ibi, quaestio. 4. & Paluda. quaest. 3. Florent. 3. part. titul. 15. cap. 6. §. 10. & Theologi communiter, quibus suffragatur text. & ibi gloss. elegans in verbo, rea. atque ibi Doctor. in cap. testamentum. 6. distinct. ex diuo Gregorio, cap. 11. interrogationum Augustini. atque ideo propter hanc rationem culpae, quam habet, dormientis pollutio quo ad eius causam, debet abstinere sacerdos eo die a celebratione Missarum, quoties culpa est mortalis, idque necessario, ex consilio autem vbi causa fuit culpae venialis, secundum Thomam, in dicto artic. 7. Florent. in d. l. 10. Paluda. in 4. sentent. distinct. 9. quaest. 3. & ibi Thoma. q. 4. Syluest. in verbo, eucharistia. 3. q. 10. tex. celebris in dicto capit. testamentum. vbi glo. in verbo, humiliter. indistincte non est intelligenda, sed relata ad ipsum text. sentit, ratione pollutionis nocturnae a veniali culpa procedentis abstinendum esse a communione, consilio quidem, non praecepto. addit tamen Paludan. in dict. quaest. 3. quem Syluester sequitur, & probare conatur Ioan. Maior in dict. quaestione 2. non esse mortale crimen, celebrare ac communicare post pollutionem nocturnam contingentem ratione causae, quae mortalem culpam habeat, etiam intra decem horas, modo praemittatur communioni contritio, & confessio illius mortalis culpae, & pollutionis ex ea sequutae, quasi nullibi sit hoc praeceptum, siquidem Gregorij responsio pertineat ad consilium reuerentiae, non ad praeceptum necessitatis. horum autem opinio mihi non placet, nec est probanda, cum ex ea sequeretur posse sacerdotem, qui nocte praeterita dormierit cum foemina, statim celebrare praemissa confessione & contritione, quod impium censeri solet, & iure censetur. & fortassis cum ante pollutionem poeniteret quis eius culpae, a qua procedit, posset admitti opinio Palud. & aliorum: imo adhuc in hac specie ipse admonerem, vt quis, si commode fieri posset, abstineret eo die a communione propter honorem, qui maxime debitus est sacrosanctae eucharistiae sacramento. Hanc & Theodorus Archiepiscopus Cantuariensis, qui testibus Beda lib. 5. Hist. Angli. & Rhenana in arg. in lib. Tertulliani, de poenitent. constitutiones edidit ad modos obseruandos, quibus expurgarentur peccata, idque opus poenitentiale Theodori a Gratiano, & alijs nuncupatur, poenitentiam indixit ei, qui in somnis pollutus absque vlla eius culpa fuisset, sicuti Burchardus tradit lib. 17. c. 40. & 41. Eundemque aequum esse, vt eo die a communione abstineat, admonet Iustinus Martyr, si eius est id opusculum,, de quaestionibus a Gentibus Christianis positis. q. 21. Igitur sicut nocturna pollutio per se peccatum non est, nisi per rationem ad suam causam, quae frequentissime solet pollutionis euentum efficere, atque ideo imputatur, ita homicidium dormientis, qui in vigilia animum habuit occidendi, per se peccatum non est, nec imputatur: ratione autem causae itidem imputari non debet, quia ea est admodum remota, & quae non solet hos effectus producere, quamobrem opinio communis, quo ad intellectum huius constitutionis, verior est. Hac vero in parte adnotare libet actum dormientis non esse peccatum per se, nisi ad rationem causae, a qua processit, quoties quis somno vtitur, vt vinculo naturali liberi iudicij & arbitrij. At si quis somno vtatur, vt instrumento liberae malitiae ad exequutionem mali ab ipso vigilanti deliberati: ita vt per somnum vt instrumentum exequatur scelus precogitatum, tunc actus contingens in somno peccatum est eo modo, quo actus exterior in exequutione est peccatum. Peccatum enim incipitur in vigilia, & consummatur per instrumentum somni exequutiue. Hoc autem peccatum per accidens est ratione exequutionis in vigilia imperatae. quemadmodum eleganter docet Caiet. 2. 2. q. 154. art. 5. ex hoc deducens, nocturnam dormientis pollutio non esse peccatum, vbi quis data opera ideo sic dormit, vt polluatur. Eodem modo qui ita irasceretur in vigilia, & demum somno dat operam, vt aliquem occidat, vel offendat dormiens, profecto erit homicidij & offensionis reus, atque ideo puniendus, vt homicida dolosus, sicuti vult in hac specie Bonifa. in tract. de malefic. rub. de insult. & percuss. ad fin. quem sequitur Lud. Carreri. in d. §. 6. nu. 25. quae quidem sententia maxime probatur ex ratione Card. Caie. vnde in eo casu non obtinet huius constitutionis decisio, quia irregularis esset, qui sic dormiens hominem occideret, quod superius de ebrio etiam probauimus. Sed & dormientes moueri, & ea quandoque facere, quae fieri solent a vigilantibus, testis est Aristoteles in libro de somno & vigilia. Deinde constat ex priori huius constitutionis parte, [art. 8] quo ad irregularitatem mutilationem membri alicuius homicidio comparari, & aequipollere, vt quemadmodum hominem occidens dubio procul irregularis est, ita & irregularis erit, qui hominem membro mutilauerit. idem probatur in c. 1. de cler. pugnanti. in duello. c. in archiepiscopatu. de raptori. c. clericus. ne cleri. vel mona. alijs in locis. quorum meminit gloss. hic, quae singularis est in hoc, secundum Angel. in verb. homicidium. 5. q. 3. & Syluest. in ver. homicidium. 5. q. 3. ad cuius rei cognitionem oportet examinare quod dicatur membrum. Bart. etenim in l. publicorum. nu. 13. ff. de pub. iud. vbi Imol. & Doct. illa proprie dici membra censent, quibus diuerso & proprio officio corpus mouetur, aut iuuatur, vt oculo, visu: pedibus, ad progessum: auribus, ad auditum: manibus, ad palpatum: naribus, ad odoratum: lingua, ad sermonem. idem Bald. asserit in c. 1. de noua forma fidelit. nu. 5. quod satis constat auctoritate Aristot. lib. 1. de partibus animalium, cap. 5. & lib. 4. Meteororum, c. vlt. opt. text. apud Iurisconsultos in l. idem Offilius. ff. de aedilit. edi. & in l. non sunt liberi. ff. de statu hom. Membrum enim corporis particula est, quae nec omnino circunscriptionem habet propriam, nec omnino alijs coniuncta est, secundum Galenum, quem citat Lud. Caelius lib. lect. antiq. 2. c. 21. Diuus Paulus 1. ad Corinth. cap. 12. idem insinuat, dicens, membra in corpore distinctam operationem habere. idem Apost. ad Rom. c. 12. Omnia autem membra, inquit, non eundem actum habent. Hoc ipsum omnes plane fatentur, quorum statim mentionem in hac quaestione faciemus. Igitur abscissio membri tunc fieri dicitur, cum corpus mutilatur, & membri proprium officium impeditur, vt not. Bal. in l. serui fugit. ad fin. C. de seruis fugit. sic ex eodem Bar. in d. l. publicorum. apparet, in humano corpore quasdam partes esse, quae proprie membra non sunt: membris tamen opem ferunt, vt digitus manui: dens linguae & gutturi. Aliae vero partes sunt, quae decorem tantum corpori humano inducunt, vt barba, viri mento: coma, capiti: auricula, auri. Aliae item membrorum officia, & ornatus sunt, non membra, secundum Bar. & communem. quidam tamen has partes indistincte membra appellant. Nam Cicer. lib. 3. de finib. bonor. & malor. partem quamlibet corporis, etiam que corpori peculiare, & distinctum non praestat obsequium, membrum esse dicit. membrorum, inquit, id est, partium corporis, alia videntur propter eorum vsum a natura esse donata, vt manus, crura, pedes: vt ea, quae sunt intus in corpore, quorum vtilitas quanta sit, a medicis etiam disputatur. alia autem nullam ob vtilitatem, quasi ad quendam ornatum: vt cauda pauoni, plumae versicolores columbis, viris mammae, atque barba. Haec Cicero. Ex vera tamen, ac propria membri cognitione, aliquot hoc in loco speciatim inferam. Primum, non esse membri abscissionem, cum auricula scinditur & amputatur, siquidem auris membrum est proprie: illa autem cartilago, quae circa aurem est, & auricula dicitur, potius ad ornatum auris, & membri tutelam, quam ad peculiare corporis obsequium pertinet, & ideo membrum non est, nec eius abscissio efficeret quem irregularem, quod Bal. sensit, dum in d. l. serui fugitiui. ad fin. scribit, tunc tantum dici membri ascissionem, cum corpus mutilatur, & membri proprium officium impeditur in totum. Abscissio autem auriculae, & cartilaginis parum impedit auris officium: nec enim fit auris vis quo ad auditum debilior: idcirco membri abscissio non est: cui sententiae suffragatur ratio text. in d. l. idem Offilius. ff. de aedilit. edict. Secundo, dubium ex his videtur, quod scribit Bal. in l. data opera. nu. 75. C. qui accus. non possunt. dicens, mammillam in foeminis membrum esse. Etenim ea opinio vera est, quo ad significationem latam, non quo ad strictam & propriam. Nec esset irregularis, qui mammillam foemine abscinderet, vt ipse opinor, tametsi sciam, hoc dubium quibusdam visum iri. Tertio, ab eadem radice procedit, non omnino certum esse quod Caiet. docet 2. 2. q. 65. art. 1. existimans, abscissionem digiti efficere irregularem ipsum abscindentem, quia digitus sit membrum. cuius contrarium constat ex Bar. in d. l. publicorum. Imol. & alijs ibidem asserentibus, digitum non esse membrum. idem tenuerunt Bald. in d. c. 1. de noua forma fidelit. num. 5. Fel. in c. ego N. de iureiurand. col. 2. & idem in c. cum illorum. de sent. excom. Anto. Rube. cons. 83. Chassan. in consuet. Burgund. rub. 1. §. 5. vers. per hoc. idem not. Card. & omnes in hac Clem. Gons. a Villadieg. de irregul. c. de percussore. col. 1. & Doct. in c. 1. qui cleric. vel vouentes. quorum opinio aduersus Caiet. communis est, cui patrocinatur tex. in d. l. non sunt liberi. & in d. l. idem Offilius. Quarto, proxime deducitur, non esse cum irregularem, qui alteri eos absciderit digitos, sine quibus ipse mutilus sacerdos esse non potest, nempe tres digitos ad consecrationem necessarios propter honestatem. Nam qui hos digitos non habet, irregularis est ob defectum maximum eius partis, quae necessaria est ad honeste & decore celebrandum. qui vero eam partem absciderit, non habet eam deformitatem, nec defectum, nec membrum abscidit, & ideo irregularis non est. Hanc conclusionem proponimus aduersus Bonifac. hic col. 6. Anani. in cap. cum ex iniuncto. de haeret. col. 4. & Syluest. in verb. homicidium. 3. q. 3. part. 3. qui conantur probare, percussorem irregularem esse, quoties ex percussione percussus manet irregularis, aut non potest esse sacerdos. Imo Caiet. in d. q. 65. art. 1. facilius existimat, contrahi irregularitatem a mutilante, quam a mutilato. Siquidem secundum eum qui mutilat digitum alteri, est irregularis: non tamen semper est irregularis qui ipsius digiti mutilationem passus est. Quod constat ex his, quae diximus de corpore vitiatis in priori huius operis parte. Et tamen hanc opin. Caiet. quo ad eius argumentationem minime probamus. Nam qui alteri digitum absciderit, irregularis non est, quia membrum non abscidit. Is vero qui pollicem abscissum habet, impeditur ministrare in altari, & sacris ordinibus insigniri, ob deformitatem & defectum digitorum. Quinto, hinc poterit expendi, [art. 9] an is irregularis sit, qui licet membrum alteri non absciderit, tamen id membrum debile ex vulnere ac percussione reddiderit? Et Panor. in cap. cum illorum. de sent. excom. scribit, hunc irregularem esse: & id deducit ex hac constitutione, quasi Rom. Pont. hic, vt diuersa subiecerit mutilationem & detruncationem, vt mutilatio pertineat ad vulnus, quod efficit membrum debile: detruncatio vero ad percussionem, quae omnino membrum absciderit. idem not. Syluest. in verb. homicidium. 5. q. 5. ego vero satis manifestum esse opinor, in hac constitutione non probari hanc inductionem Panor. cum in ea tantum mentio fiat mutilationis, non autem detruncationis. & praeterea Fel. in d. c. cum illorum, asserit, nu. 12. idem esse detruncationem & mutilationem. hoc ipsum probat glo. vbi Panor. in c. accusasti. de accusa. in verb. debilitatus. quae sensit, mutilum dici, cui membrum aliquod fuerit omnino abscissum. Sic apud Latinae linguae auctores mancus dicitur, qui membrum habet debile, & aridum: mutilus autem, cui membrum est abscissum. Atque ideo frequentiori Doctorum sententia obtentum est, non esse irregularem eum, qui alterum mancum percussione effecerit, sicut not. Cald. Abb. Card. & Praeposit. in c. 1. qui cler. vel vouent. Card. hic. q. 31. Gons. a Villad. de irregul. c. de percussore. col. 1. & Stepha. Aufreri. in capella Tolosana. 207. quorum sententiam opinor communem esse, & procedere, etiam si membrum corpori adhaerens omnino inutile sit. Etenim adhuc hoc in casu nulla afficitur percussor irregularitate. Quidquid Syluest. contrarium tenere conetur in d. §. 3. vers. tertium. Haec autem diximus ad veram huius constitutionis interpretationem, quo facilius percipiamus, quid velit haec constitutio, dum mutilationem similem esse vult occisioni quo ad irregularitatem: nam post gl. hic Doct. varias hac in re questiones tradidere, ex quibus has, quas modo exposuimus, elegimus: reliquas lector facilime obuias habebit, easque contingentibus casibus iuxta praenotatam resolutionem aptare commode poterit. SVMMARIVM. -  1 Defensio iure naturali, diuino & humano licita est, nec imputatur homicidium ex ea. -  2 Irregularis non est, qui aggressorem occiderit ad defensionem, ne membro aliquo mutiletur. -  3 Excessus defensionis non punitur poena ordinaria, licet irregularem efficiat ipsum homicidam. -  4 Irregularis est, qui poterat mortem fuga vitare, & occiderit aggressorem. -  5 Jrregularis an sit, qui ad alterius defensionem hominem occiderit? -  6 Homicidium commissum ad rerum defensionem, an efficiat quem irregularem? quod late disputatur, simul & an liceat occidere furem aut raptorem ad defensionem rerum. §. VNICVS. HVius constitutionis pars secunda, & quae vltima est, definiuit nullam contrahi irregularitatem ab eo, qui ad eius necessariam defensionem suum occidit inuasorem, qua quidem decisione sopita est veterum hac de re controuersia, siquidem ante hanc constitutionem quidam contrarium tenuere, censentes hunc homicidam irregularem esse. quorum meminit gl. in c. sicut dignum. in verb. consilium. isto titul. & in c. de his. 50. dist. sic & S. Tho. 2. 2. q. 64. art. 7. ante hanc constitutionem asseruit, irregularem esse eum, qui ad eius propriam ac necessariam defensionem, inuasorem aut aggressorem occiderit. Horum autem opinio est hodie antiquata, omninoque per hanc constitutionem sublata, cum occidens inuasorem aliter mortem vitare non valens, irregularis non sit, nec quo ad suscipiendos, nec quo ad susceptos ordines. Cuius canonis ea est ratio, quod ad irregularitatem contrahendam propter homicidium priuatum necessaria sit culpa homicidij saltem aliqua, sicuti superius non semel a nobis responsum est. Is vero qui ad necessariam vitae defensionem aliquem occiderit, nullam culpam homicidij contrahit, ergo nec irregularis erit, quippe qui priuatum homicidium absque aliqua culpa commiserit. Naturali [art. 1] etenim ratione vnicuique permissum est, seipsum ab aggressore defendere. l. vt vim. ff. de iustitia & iure. vbi Accursius non considerans, hanc defensionem iure naturali permissam esse, addit, Iurisconsultum intelligendum fore iure fori, non coeli, qua in re refellitur per Paul. Castrens. Fortun. & alios. Non enim patitur humana cognitio iuris naturalis non ignara, quidquam naturali ratione permitti, quod apud Deum, qui ipsamet natura est, non sit idem permissum. Atque ita S. Tho. in d. art. 7. inquit: Nec enim est necessarium ad salutem, vt quis actum moderatae tutelae praetermittat ad euitandam occisionem alterius, quia plus tenetur homo vitae suae prouidere, quam vitae alterius. idcirco apud Theologos haec est receptissima sententia, quam tradit & explicat Dom. Soto. libr. 5. de iust. & iur. quaest. 1. artic. 8. Cui suffragatur quod Cicero pro Milone scribit: Est enim haec, iudices, non scripta, sed nata lex, quam non didicimus, accepimus, legimus: verum ex natura ipsa arripuimus, hausimus, expressimus, ad quam non docti, sed facti: non instituti, sed imbuti sumus, vt si vita nostra in aliquas insidias, si in vim, in tela aut latronum, aut inimicorum incidisset, omnis honesta ratio esset expediendae salutis. silent enim leges inter arma, nec se spectari iubent, cum ei, qui spectare velit, ante iniusta poena luenda sit, quam iusta repetenda. Haec Cicero. idem probatur in cap. significasti. 2. de homicid. c. dilecto. de sent. excom. l. 1. §. vim vi. & in l. 3. §. cum igitur. ff. de vi & vi armat. l. 1. §. cum arietes. ff. si quadrup. paupe. fecis. dicat. tradidere multa Bart. & Docto. in d. l. vt vim. l. scientiam. §. qui cum aliter. ff. ad l. Aquil. l. is qui aggressorem. & l. si quis percussorem. C. de sicar. notant Ang. de Malef. in glos. & dictus Titius se defendendo. Hip. in l. 1. 9. lim. ff. de sicar. Ludouic. Carrer. in pract. crim. tit. de homicid. §. 6. nu. 26. ex quibus aliquot hac in parte repetam ad huius constitutionis interpretationem. Illud sane praemittens, posse inuasum, etsi diligenter animi conscientiam examinauerit, eaque fecerit, quae ad salutem spiritualem sunt a fidelibus agenda, occidere inuasorem, quem scit esse in peccato mortali ob illam inuasionem, quod verum esse manifeste constat ex praenotatis. & tradit Dom. Soto in dict. art. 8. licet contrarium falso responderint Gerson in tract. de Eucharistia. Abulens. Matthaei capit. 5. q. 109. & Gonsalus a Villadiego, de irregularita. capitul. de percussore. Horum etenim opinio falsa est, quam & Ioann. Maior reprobat in 4. sent. dist. 15. q. 20. Primo ex his infertur, [art. 2] non esse irregularem eum qui alium occiderit, non tantum ad defensionem necessariam propriae vitae, sed & si se defendat ab alicuius membri mutilatione, quod in specie notat Card. hic, & Syluest. in verb. homicidium. 3. q. 4. cum mors & mutilatio membri aequipollentia sint hoc in tractatu. & quamuis Gonsal. a Villadie. de irregularita. cap. de percussore. col. 14. discedat ab hoc intellectu Card. profecto verior est haec interpretatio, quippe quae descendat ab ea naturali defensione, quae iure diuino, ac ipsius naturae instituto licita fuit & est. Potest enim contingere, quod ex abscissione membri mors sequatur: & ideo qui defendens seipsum ab abscissione membri aggressorem occiderit, puniendus non est, nec irregularis censetur, cum ei licitum sit propriam propulsare iniuriam, modo non excedatur moderamen culpatae tutelae. Nam hic excessus defensionem ipsam culpabilem, ac punibilem reddit, quemadmodum constat in l. 1. C. vnde vi. & in c. vt fame. §. vlt. de sen. excom. c. signific. in 2. vbi gl. & Docto. isto. tit. qui tex. probat [art. 3] irregularem esse, qui modum excesserit in defensione. Idemque in hac constitutione apparet, dum dicitur, mortem aliter vitare non valens, tametsi quo ad alias poenas semper sit remittenda poenae ordinariae pars propter defensionem ab aggressione, etiam si modus defensionis excedatur. tex. optimus in l. si adulterium, cum incestu. §. imperatores. ff. de adult. quem dixit singul. Ias. in d. l. vt vim. colum. 3. Ioan. Baptista de S. Seuerino, in tract. de debit. suspen. & fugit. col. 1. Aret. consil. 43. col. 3. commendarunt eandem conclusionem Antoni. & Abb. in c. olim. 1. de restit. spoliat. col. 7. Dec. in d. l. vt vim. Abb. & Rauen. in c. 1. de iniur. Felin. in d. c. significasti. col. vlt. Hippol. in l. 2. num. 15. C. ad legem Cornel. de sicar. in singul. 100. hoc ipsum probat tex. elegans in cap. significauit. de poenit. & remiss. cuius ad idem meminere Felin. in cap. dilecti. de except. col. penult. & Bolognius consil. 37. col. 2. est & ad hoc glo. in summa. 23. q. 1. & est communis opinio, vt fatetur Lud. Carreri. in pract. crim. tit. de homicid. §. 6. num. 153. quibus omnibus libentissime adijciam l. 58. & 59. styli. & Alexan. idem tractantem consil. 119. nu. 12. lib. 7. Thomam Grammatic. decis. 5. & decis. 23. & 98. ex quibus aliquot hoc in loco libet inferre, quo aliquantulum pateat, quanam ratione sit consideranda haec propriae vitae defensio, ne tutelae moderatae modum excedens, saltem quo ad poenam irregularitatis, aliamúe, quae non sit criminis ordinaria, idcirco primae illationi & secundam subijcio. Secundo hinc deducitur, quid dicendum sit de illo, qui sibi insidiantem interfecerit? Nam glo. in c. 3. de homicid. in verb. secularibus. respondit, hoc homicidium non esse imputandum occidenti. quam opinionem probare videntur Doct. ibi. Bald. in l. multis. C. de liber. caus. idem in l. lege. ff. locat. glo. in l. 1. C. vnde vi. quod late examinant, quo ad poenas temporales, Iason in d. l. vt vim. num. 9. Ang. in d. glo. & dictus Titius. Hippol. in singul. 640. Ludo. Carreri. in d. §. 6. num. 62. ex quorum dictis resolutionem ipse colligo, esse hac in quaestione considerandum mortis periculum ex alterius insidijs imminens ipsi occidenti, vt tandem ex hoc deprehendamus, quota poenae pars sit ei remittenda, vel an omnino sit ab ipsa poena liber, denique a culpa, quo possimus etiam iudicare, an sit hic censendus irregularis. Atque ita intelligenda sunt quae Bart. not. in d. l. 1. C. vnde vi. & Carreri. in d. §. 6. num. 91. Bart. in l. si ex plagis. §. tabernarius. ff. ad leg. Aquil. illud item Cicer. pro Milone: Obliuisci non potestis, iudices, insidiatorem iure interfici posse. Tertio apparet, eum esse irregularem, qui percussorem ab eo fugientem occiderit. Etenim licet hic non sit poena ordinaria criminis puniendus, quod omnes fere fatentur, attamen excessus hic necessariae defensioni minime tribuendus irregularitatem inducit. Quod ipse colligo ex glo. in d. c. 3. isto tit. & Docto. hic & inibi. siquidem satis est ad irregularitatem non esse homicidium commissum ad necessariam occidentis defensionem, sicuti omnes fatentur, praesertim Card. hic. q. 26. licet quo ad poenas sanguinis, & alias temporales, possit asseuerari, hoc homicidium non esse omnino puniendum poena legis ordinaria. Quarto deducitur ex his, [art. 4] an ille sit irregularis, qui poterat mortem vitare fugiendo, si omissa fuga inuasorem occiderit? & glo. in hac Clem. Card. q. 26. post alios tenere, ac probare conantur, hunc esse irregularem. idem glos. & ibi Doct. in c. suscepimus. de homic. Panor. in c. significasti. in 2. eodem tit. idem in cap. 2. de vita & honest. cler. Syluest. in verb. excommunicatio. 6. q. 9. quasi clericis non sit ignominiosum sugere ab aggressore, sicut constat in d. c. suscepimus. & haec est communis opinio, maximam accipiens auctoritatem ab huius constitutionis secunda parte. quae tamen ita accipienda est, si fuga non sit periculosa. Nam si fuga periculum induceret mortis propriae, vel ex eo, quod inimici instarent a tergo, vel quia ipse aggressor facilius fugientem sequutus, & ex fuga maiorem capiens audaciam & animum, ipsum occideret. Hoc etenim in casu non teneretur clericus fugere, nec foret irregularis, si omissa fuge tutela occideret aggressorem. ita quidem visum est Felino in d. c. suscepimus. Syluest. in verb. homicidium. 1. q. 9. & in verb. homicidium. 3. q. 4. Hipp. cons. 25. num. 44. Card. in d. q. 26. idem sensere Abb. & Anania in d. c. suscepimus. quos sequitur Ludo. Carreri. in d. §. 6. nu. 131. Hanc distinctionem veram esse censeo, adhuc in ipsis clericis. Sed in eo, qui cum esset laicus tempore aggressionis, poteratque fuga mortem effugere, & nihilominus aggressorem occiderit, maius dubium videtur. Laicus siquidem non tenetur fugere, quia fuga est ei ignominiosa, secundum ea, quae not. Bart. Sal. Bal. & alij, in d. l. 1. C. vnde vi. Imol. & Card. hic, quorum opinionem asserunt communem esse Alex. in consil. 109. nu. 4. lib. 1. Ias. & Dec. in d. l. vt vim. ad fin. & Lud. Carreri. in d. §. 6. nu. 131. & probatur ex eo, quod potest quis aggressorem occidere ad vitandam iniuriam, quam vel alapa, vel fustibus sibi inferendam aliter vitare non poterat, vt notat post alios Alex. in cons. 119. lib. 7. Hippol. in l. 1. 9. limit. ff. de sicar. & Lud. Carreri. in d. §. 6. num. 94. Igitur poterit quis fugam omittere, que sibi iniuriosa est, & aggressorem occidere. Hoc autem obtinet quo ad poenam temporalem, & quo ad eius diminutionem ac moderamen. Nam quo ad irregularitatem mihi verius videtur, quod & laicus, cui ignominiosum esset fugere, homicidij culpam aliquam habeat, quae etsi grauis non sit ratione honoris, nihilominus culpa est, quae quo ad irregularitatem sufficit: praesertim quod haec constitutio tunc tantum liberat ab irregularitate, cum aliter mors vitari non potest. Quamobrem etiam in laico opinamur communem sententiam glo. & Doct. hic veram esse, quemadmodum & ipsimet Doctores explicant. Huic opinioni accedit, quod in specie tradita per Alex. in d. cons. 119. Carol. Mol. ibi existimat esse illam defensionem immoderatam & inhumanam, Barbaris potius, quam viris ratione praditis, & religione Christiana institutis conuenientem, & sane praeter ipsum ego considero, iniquam esse hanc commutationem, saltem non omnino aequam, quod ob tutelam honoris proprij, vitam quis adimat alteri: praesertim ob honorem ad mores probos minime pertinentem, nec Reipub. vtilem, aut religioni catholicae commodum, quod poterit ex S. Tho. probari. 2. 2. quaest. 131. art. 1. Adhuc tamen dubius ipse sum hac in controuersia ex his, quae inferius a me tractabuntur, in quaestione de rebus defendendis. Quinto, hinc perpendi poterit huius constitutionis intellectus, quem gl. hic in verb. suum, tradit, scribens, non esse locum huic constitutioni, si quis occiderit aggressorem patris, fratris, aliusúe cognati, aliter mortem illius vitare non valens. Nam, vt inquit glo. haec constitutio tantum excipit ab irregularitate occidentem aggressorem suum, aliter mortem propriam effugere non valentem, idcirco non obtinebit in eo, [art. 5] qui alterius mortem impediens inuasorem occiderit. Huius glo. opinionem sequuntur Doct. hic, maxime Card. quaestio. 28. dicens eam esse singularem. eandem sequuntur Abb. & alij, in c. si vero. in 1. de senten. excom. col. vlt. idem Abb. in c. clerici. in 1. de vita & honest. clerico. Aufreri. in Clem. 1. de offic. ord. reg. 3. Fallent. 5. Abb. in c. olim. in 1. de restitut. spoliat. num. 18. Paul. de Cast. in l. 1. §. ius autem gentium. ff. de iust. & iure. Ias. in l. vt vim. nu. 30. ff. eod. tit. Soc. in c. ad audientiam. de homic. nu. 36. Gonsal. a Villadie. in tract. de irregul. c. de percussore. col. 15. glos. in summa. 23. quaest. 8. quorum sententia communis est, & tamen ex pluribus difficultatem habet. Nam excommunicatus non est qui defendens consanguineum, clericum percusserit, sicut notant Innoc. Abb. Henric. col. 2. Ancha. Felin. & alij. in d. c. si vero. de senten. excommunicationis. imo idem erit de defendente extraneum. cap. non inferenda. & capit. fortitudo. 23. quaest. 3. capit. dilecto. de sententia excommunicationis. in 6. gloss. optima in dicta summa. 23. quaestio. 8. quibus in locis probatur, licitum esse cuique proximum & vicinum, ac denique eadem ratione extraneum ab iniuria inferenda defendere. textus optimus in l. deuotum. C. de metallis. lib. 12. c. olim. in 1. de restitu. spoliato. vbi Abb. idem Abb. Henric. & Doct. communiter in d. c. si vero. hoc ex eo capite deduxerunt. Eiusdem sententiae auctores sunt Barto. col. pen. & alij communiter, vt ibidem testantur Ias. & Dec. in d. l. vt vim. tradit latissime Ludo. Carreri. in pract. crimina. d. §. 6. nu. 41. & sequentib. quod si licet cuiquam amicum, agnatum, & patrem defendere ab iniuria inferenda, vt impune possit aggressorem occidere: mirum profecto videtur, quod irregularis sit, qui absque vlla culpa priuatum homicidium commiserit: quemadmodum hac in re superius admonuimus. Ad hec accedit text. in l. 1. §. item diuus. ff. de sicarijs. vbi Iurisconsultus refert, homicidium illud esse impunitum, quod quis commiserit, aut perpetrauerit ad defensionem propriam, vel suorum: aut ad propulsandam iniuriam a se, vel a suis. deinde in d. c. dilecto. de sent. excom. in 6. Romanus Pontifex tractans, & praemittens, licitum esse defendere proximum ab iniuria, & morte inferenda, etiam occidendo aggressorem, vtitur ratione illa, scilicet, Vim vi repellere licet: quae quidem ratio, vt constat, communis est ad defensionem propriam, proximi & extranei, quod ibidem summus Pontifex insinuat, ex quib. aduersus communem sententiam probabilius est, quod non sit irregularis, qui ad defensionem necessariam alterius, amici quidem, consanguinei, vel extranei hominem occiderit. quam opinionem defendit, & probat Fortu. in d. l. vt vim. ff. de iust. & iur. col. 9. vers. sed aduerte. vnde apparet admodum dubiam esse Caietani sententiam, quam ipse retuli in 2. huius Relectionis parte. §. 3. numero 2. versicul. sed si quis in bello iusto. Sexto, ex his oportet expendere, an ille sit irregularis, qui hominem occiderit, non ad propriae vitae necessariam defensionem, sed ad patrimonij, & rerum tutelam: & sane probatur, hunc non esse irregularem: quia licitum est [art. 6] cuique defendere proprias res, & ad earum necessariam defensionem hominem inuasorem occidere: nempe eo casu, quo res aliter defendi non potest ab inuasione, & rapina. glos. Bart. & Doct. in l. furem. ff. de sicar. tex. optimus ad hoc in l. 1. C. vnde vi. vbi Bart. idem Bar. & Doct. in d. l. vt vim. gl. in c. 1. §. si quis hominem. de pace tenenda, & eius violat. Angel. in l. quoniam multa. C. ad leg. Iul. de vi. Hippol. in d. l. furem. nume. 5. Regia l. 4. titu. de los homezillos. lib. 8. ordin. l. ita que. §. lex duodecim tabularum. ff. ad leg. Aquil. & in c. 3. ad finem. de homici. vbi probatur, licitum esse occidere furem diurnum, si se telo defenderit: igitur pro defendendis rebus, pro capiendo fure, ne cum eis aufugiat, licitum erit eundem occidere. Pertinent & ad hoc aliae auctoritates, quarum meminit Chassanae. in consuetu. Burgun. Rub. 1. §. 5. vers. quaero quomodo. nu. 11. quam opinionem esse communem ex Iure ciuili asserunt Iason & Deci. in d. l. vt vim. Ludouic. Carre. in pract. Rub. de homici. §. 6. nu. 29. tradit Ias. in princ. de actionib. nu. 69. imo idem erit Iure canonico, cum absque expressa auctoritate non sit constituenda differentia inter Ius Canonicum & Ciuile: & praeterea sicut Iure Ciuili licet cuique res proprias defendere, ita & Canonico, vt probat text. in d. c. olim. in 1. de restitut. spol. licet quidam, praesertim Doct. in cap. 2. de homicid. per text. inibi velint constituere discrimen maximum in hac re inter Ius canonicum, & Ciuile: quos sequitur Ludo. Carre. post alios in d. §. 6. nu. 30. Rursus nec iure defendi poterit quod alij probare conantur, asseuerantes, hanc defensionem ad occisionem vsque licitam esse in foro exteriori, non autem in conscientiae iudicio: quemadmodum sit gloss. in princip. 23. quaest. 3. not. Abb. Anania & Felin. in dict. cap. 2. idem Abb. in c. olim. colum. 7. paulo ante citato. Nam si non licet pro defensione rerum aliquem occidere in diuino iudicio, eadem ratione non licebit in exteriori humano. Nec enim occisio iniusta ex Dei & naturae instituto, potest licere, aut licita esse in iudicio exteriori, vel lege humana. Atque ita non placet hec differentia: licet Ias. & Deci. in d. l. vt vim. eam sequi, & admittere videantur. Sed & Caieta. in 2. 2. quaest. 64. arti. 7. multis rationibus contendit ostendere adhuc in animae iudicio, & ex diuino instituto licitum esse hominem priuatum occidere pro rebus defendendis. idcirco qui contrarium ex nostris tenuerunt, habent non admodum sibi proprium Theologum magni profecto nominis. Contrarium sane pluribus rationibus & autoritatibus magis probabile quibusdam visum est: potest enim illud primo constitui, quod etsi sit haec defensio rerum ad mortem vsque Iure naturali minime licita, fieri tamen potuit, vt lege humana non puniatur in exteriori iudicio, saltem ordinaria poena, atque in hunc sensum defendi posset quod est a plerisque proxime nominatis adnotandum. Sed hanc defensionem Iure naturali contrariam esse, itidem Iure diuino, & humano, probatur in d. c. 2. de homicid. quo in loco licita censetur occisio aggressoris ab eo commissa, qui se & sua simul defendebat. Igitur foret illicita, si tantum sua & sic res proprias defendens hominem occidisset. Huic opinioni adstipulatur ratio tex. in c. 3. de homici. cuius haec sunt verba ad interpretationem legum ciuilium, quibus permissum est, furem nocturnum occidi, non sic diurnum. Hoc est enim, inquit, quod ait, si orietur super eum sol: quia poterat discernere, quod ad furandum, non occidendum venisset, & ideo non debet occidi. Hactenus diuus Augustin. super Exod. cap. 84. quaestionum in vetus Testamentum libro 2. ex quo deducitur, furem diurnum occidi non posse, nisi se telo defendat, quia manifestum esse potest, quod non accesserit ad occidendum, sed ad furandum. Ergo pro rebus defendendis non potest quis licite occidi. Tertio, hanc eandem sententiam probat ratio quaedam, qua S. Thom. vtitur 2. 2. quaest. 64. articu. 7. ex diuo August. in lib. 1. de libero arbitrio. quomodo, inquit, apud diuinam prouidentiam liberi sunt a peccato pro his rebus, quas contemnere oportet, humana caede polluti sunt? Igitur non licet pro rebus defendendis aliquem occidere. Ipse vero S. Thom. huic rationi satisfacit aliam quaestionem tractans in responsione ad primum: dum inquit, auctoritatem Augustini accipiendam esse in eo casu, quo quis intendit hominem occidere pro his rebus temporalibus: non autem cum quis hoc ipsum agit, vt se vel sua defendat. Actus autem occisionis ad conseruationem rerum temporalium procedens, non videtur illicitus. Quia vnicuique licet res proprias defendere. Quarto, idem vlterius coadiuuatur ex eo, quod vita hominis sit preciosior rebus. c. suscepimus. de homicid. l. sancimus. C. de sacrosan. eccles. d. c. 2. sed sicut tenetur quis seipsum plus diligere, quam alterum: ita par est, quod teneatur plus diligere proximum, quam proprij patrimonij defensionem, & tutelam: ac tandem maiorem debeat habere rationem vitae alterius, quam proprij patrimonij. Fit igitur, non esse licitum pro rebus defendendis aliquem occidere. Haec vero argumentatio fit a Fortunio in d. l. vt vim. eademque poterit sequenti ratione confirmari. Quinto, tenetur quis proprias res dare ad subueniendum periculo vitae alterius. c. pasce. 85. distin. cum his, quae in simili argumento adduci solent. quasi teneatur praeferre vitam proximi proprijs rebus, ergo tenebitur quis proprias res dimittere potius, quam pro eis defendendis alteri vitam adimere. His vero rationibus Caiet. in d. artic. 7. respondet concedens, teneri quem potius diligere, & rationem habere vite alterius, quam proprij patrimonij in communi: non autem in particulari casu, quo cuiquam incumbit cura proprij patrimonij, non autem vitae alterius. Et ideo non tenetur quis omittere defensionem rerum, quae sibi propriae sunt, & quarum particularis cura sibi imminet propter vitam alterius conseruandam: nisi itidem esset specialis casus, quo propter extremam alterius necessitatem incumberet eidem vitae alterius tutela, vt in d. c. pasce fame morientem. Sed & ad tex. in d. c. 2. de homicid. respondetur, eam decisionem ita intelligendam fore, non excludatur defensio rerum absque periculo personae: siquidem in priori illius capitis parte responsum est, non licere cuiquam furem occidere, cum absque occisione capi cum rebus poterat: posteriori autem parte decisum extat, licitam esse occisionem, vbi fur aliter capi non poterat, quam per occisionem: & ideo dum ibi dicitur: te, & tua: est text. ille intelligendus alternatiue: te, vel tua: si aliter capi non poterat. Hunc enim sensum ratio illius decisionis insinuat, sensitque inibi Felin. Praeterea non oberit ratio deducta ex d. c. pasce. quippe quae obtineat, cum alter est in extrema necessitate, quam ipse vitare aliter non valet, quam ex rebus meis, qui teneor tunc largiri eleemosynam. At in praesenti quaestione qui meas res inuadit, nullam necessitatem vitae patitur, vt ipse tenear dimittere proprias res potius, quam eas defendens possim occidere inuasorem. Sic sane Syluest. in verbo, excommunicatio. 6. quest. 9. huic obiectioni respondet, sequutus communem: & idem sensit Caietan. in dict. articulo 7. Verum quo facilius haec quaestio expediatur, oportet memoria repetere, quae de furibus occidendis leges humane priuatis permiserint. Extat etenim lex duodecim tabular. in haec verba: Fur manifesto furto prehensus, si aut cum faceret furtum nox esset, aut interdiu se telo, cum deprehenderetur, defenderet, impune occiditor. Haec sunt legis verba, cuius quidem legis Cicero pro Milone meminit, sic loquutus: Quod si duodecim tabulae nocturnum furem quoquo modo, diurnum autem, si se telo defenderit, interfici impune voluerunt. Eiusdem meminit Quintil. libr. 5. Oratori. Institutionum cap. 10. Hanc legem & Iurisconsultus commemorat in l. 4. ff. ad legem Aquil. quo in loco Caius Iurisconsultus addit, permissum esse cuiquam furem nocturnum occidere, modo id cum clamore testificetur. Sic & Vlpianus in l. furem. ff. ad legem Corne. de sicarijs. eandem legem ita interpretatur, vt haec occisio licita sit ita demum, si parcere furi sine periculo vitae quis non potuit. Ex quibus apparet, furem nocturnum occidi posse, cum sine periculo ei parcere non possumus: denique vbi dubium est, an accesserit ad furandum, an ad occidendum: sicuti Augustinus interpretatur in d. c. 3. de homicid. Idem notat Fortunius in d. l. vt vim. colum. 8. ad hoc allegans gl. in d. l. furem. Et in dicta l. 4. ex hoc aduersus communem opinatus, non licere cuiquam alterum occidere pro rerum defensione, etiam si is Laicus sit. Nam licet plerisque placuerit, non licere Clericis aliquem occidere pro rebus defendendis: Laicis autem hoc licitum esse. ex c. suscepimus. de homicidio. vbi Abb. hoc voluit. Idem Abb. in c. olim. in 1. de restit. spolia. col. 7. Ludo. Gomezi. in princip. de actionib. nume. 54. tamen haec differentia non satis constat: quia nullam verae iustitiae rationem habet, praesertim quia in d. c. olim. probatur, licitum esse Clericis proprias res defendere, & in earum defensione aliquem occidere. Quod si constiterit, nocturnum furem accessisse ad furandum, non ad occidendum: tunc non aliter poterit is occidi, quam posset diurnus fur impune occidi: quemadmodum constat ex praecitatis auctoribus. Fur autem diurnus occidi potest, si se telo defendat, non alias: idque constat in dicto 3. cap. & in dicta l. 4. idcirco hoc in loco est obseruandum, quanam ratione sit ad vnguem intelligendum, quod leges passim constituerunt, posse scilicet furem diurnum occidi, si se telo defendat. Nos vero huius quaestionis resolutionem breuiter expediemus, plane veriti, ne quid ex varia Doctorum sententia supersit, quod rem istam difficiliorem efficiat. Quamobrem constituam aliquot casus pietate quadam in hoc iudicium Iurisconsultorum interpretatos. Primus sit huius concertationis casus: cum quis occiderit furem nocturnum, dubitans an ad occidendum, vel furandum accesserit, & non potuerit ei parcere absque proprie vitae periculo: haec etenim occisio licita est apud Deum, & in iudicio exteriori, quemadmodum ex lege duodecim tabularum apparet, simul & ex diui Augusti. interpretatione: idque fatentur omnes, qui quaestionem istam disputarunt. Plato item dialogo 9. de legib. inquit, qui noctu furem domum suam ingressum interemit, mundus sit. Hoc & Solonis lege licebat, autore Demosthene in oratione contra Timocratem. Secundo, proponitur ea species, in qua contingit homicidium ad necessariam defensionem rerum, ne ab aggressore capiantur: & profecto licitum esse hoc homicidium deducitur ex multis, quae superius adducta fuere: presertim vbi raptor bonorum defendentem res proprias a rapina vult offendere quo ad personam: quemadmodum frequentissime accidere poterit. Nam cum quis a raptore defendit res proprias, aut raptor abstinet a rapina, & tunc iam nullius occisionis adest casus, aut ipse contendit adhuc inuito defensore res rapere, non potest ea contentio expediri absque iniuria, & damno personali defensoris. idcirco homicidium inde sequutum pertinet ad defensionem personae, simul & rerum. Quae quidem defensio ipso Fortunio teste licita est: idemque notant Felin. in d. c. 2. Deci. in d. l. vt vim. nu. 31. & probatur ex eiusdem diui Augustini sententia in d. c. 3. & Iurisconsultis asserentibus post ipsam legem duodecim tabul. diurnum furem occidi posse, si se telo defendat. Hoc ipsum communis opinio probat, ac denique Caietan. in dict. articulo 7. textus optimus in d. c. olim. Tertio, hinc deducitur, licitam esse occisionem raptoris, quoties ea fit ad defensionem rerum, & personae easdem res defendentis, quam ipse raptor offendere conatur, ne rerum occupationem impediat. Nec satis percipere valeo, quo pacto mihi licitum sit res meas defendere, ne a raptore capiantur, & sit illicitum pro rerum defensione raptorem occidere. Nam si ipse defendam res meas, & raptor hanc defensionem impediat per vim, non potest id aliter contingere, quam meipsum offendendendo, quo casu iam defensio rerum ad defensionem personae pertinet. Quarto, ex his & illud manifestum fit, licere cuiquam furem diurnum res auferentem capere, & eum se defendentem a captione itidem occidere: hoc probat textus in dicto capitulo 4. ex August. text. item dict. l. 4. ff. ad legem Aquil. & fatentur Fortun. & alij. Siquidem iuste quis capit furem, & is inique fe defendit: quam ob rem occidi poterit, si se defendat, ne in ea defensione occidatur ab eo is, qui eum iuste capere conatur, qua argumentatione & ipse Fortun. vtitur. Quinto, inde constat sensus eius, quod Plato scribit dialogo 9. de legibus, dicens, licitum esse cuiquam spoliatorem in defensionem suam occidere. Haec etenim sententia est intelligenda secundum ea, quae ad legem duodecim tabularum hoc in loco tradita fuere. Sexto ipse vere, ni fallor, opinor, furem nocturnum, vel diurnum, de quibus manifestum sit ad furandum, non ad occidendum accedere, tunc occidi posse, cum seipsum defendit telo ne capiatur. Occiditur enim tunc ea ratione, ne volentem eum apprehendere ipse fur occidat. Quae omnia constant ex his, quae paulo ante tradidimus. Septimo, vt discrimen furis nocturni a diurno constituatur, infero: nocturnum furem posse occidi nondum expectato, an se velit defendere, ne capiatur. forsan enim propter noctis tenebras non posset hic conatus cedere in commodum, & vtilitatem, nec in tutelam ipsius, cuius domum fur nocturnus ingressus fuerit, & deinde propter audaciam eius, qui forsan ad occidendum, domum alterius ingreditur: de quo praesumendum non est, quod sit permissurus, se tute capi: idcirco eius occisio licita censetur, nisi posset ipse fur absque periculo capi, vel posset quis ei parcere, nullum ex hoc salutis dispendium subiturus. Octauo apparet, diurnum furem, qui capi posset tute, quique non se defendit telo, occidi non posse licite, constat enim, hunc ad furandum, non ad occidendum accessisse: & ideo, nisi se telo defendat, timendus non est, tute enim potest eius captio tentari. facillime enim fures capi solent cum deprehenduntur, quippe qui animo sint timidi admodum. Nono, si recte & penitissime tractentur, quae modo ex Iurisconsultis adduximus, dubium erit quod Syluest. notat in verbo, excommunicatio. 6. q. 9. cuius verba subijciam, Si tamen non me inuadit, & tamen rem meam tenere nequeo, nisi occidam: puta, quia fugit in equo meo, quem aliter habere nequeo, nisi illum sagitta occidam: forte non licet mihi in conscientia occidere, nisi vt dicam limitando dicta Panormit. quamuis etiam dici possit, hoc casu non esse contra legem Dei, aut naturae, occidere, quia quotidie de licentia Principis mouentur arma pro temporalibus. Hactenus Syluest. cuius posteriorem opinionem ipse opinor falsam esse. siquidem hic fur telo non se defendit, nec nocturnus est, nec alium aggreditur, imo fugit: igitur occidi licite non potest. Imo ipse Syluest. in verbo, bellum. 2. §. 7. hoc in casu censet contrahi irregularitatem a Clerico, qui homicidium hoc commiserit. Decimo, non est praetermittendum etiam praemissa communi sententia non licere, nec licitum esse quenquam occidi pro defensione rei, quae modici valoris sit: quemadmodum notant Mathesilanus notab. 135. Abb. & Felin. in d. c. 2. Ias. & Gome. Institu. de action. in princ. nu. 55. Hippo. in d. l. furem. nu. 8. ff. de sicar. argumento tex. in l. si ex plagis. §. tabernarius. ff. ad legem Aquiliam. quae sententia maximam aequitatem habet. Vndecimo, ad propositam huius constitutionis interpretationem adnotandum est, esse nihilominus irregularem Clericum, qui pro necessaria rerum defensione hominem occiderit. quod, vt quibusdam placet, probatur in c. 2. de homicid. & in c. suscepimus. eod. tit. atque ita tenent Pan. & Doct. c. 2. Nicolaus Plouius de irregularitate. reg. 37. Sylu. in verbo, bellum. 2. §. 7. Maria. Soci. in c. ad audientiam. de homici. nu. 40. Gonsalus a Villadiego de irregulari. c. de percussore. col. 14. quorum opinio videtur maiori ac frequentiori Doct. calculo recepta. Haec vero sententia non probatur in d. c. 2. quod superius ostendimus in versic. sed & ad tex. multo minus in d. c. suscepimus. quo in casu maximus contingit defensionis rerum excessus: cuius equidem ratione non potuit illud homicidium nec ob defensionem personae, aut rerum necessariam, & moderatam a culpa excusari: saltem ea, quae sit sufficiens ad irregularitatem, vt gl. Abb. & DD. ibidem tradidere. quam ob rem haec opinio communis non potest habere certam autoritatem ex praedictis iuris Pontificij decisionibus. Postremo igitur mihi magis placet non esse censendum irregularem eum, qui ad necessariam defensionem rerum, furem, aut raptorem occiderit his in casibus, quibus ea occisio iure licita sit, iuxta ea, quae modo distinximus: quam sententiam existimo probari ex eo, quod hoc homicidium priuatum sit, & nullam culpam habeat, ex quo nulla oritur irregularitas, secundum ea, quae non semel hac in Relectione probauimus. & praeterea quia occidens aggressorem ad defensionem mistam personae & rerum, irregularis non est. c. 2. nec occidens furem nocturnum, cui sine periculo parcere non poterat. c. 3. nec itidem occidens furem diurnum, qui se telo defendit, vt in eod. c. constat. His etenim casibus non contrahitur irregularitas ex priuato homicidio, sicut nec in multis alijs, maxime in his, que hac constitutione continentur, non alia ratione, quam quod ipse occidens nullam habeat, nec contraxerit culpam in hac priuata occisione: quamobrem vbi defensio rerum iustam, ac licitam faciat occisionem priuatam, consequens erit minime contrahi irregularitatem. Haec de irregularitate ad huius constitutionis intellectum olim Salmanticae publice dictauimus: que & nunc praelo committimus, benigne, ac facile nostram sententiam mutaturi, si quid a iure deuium viris doctrina & eruditione praestantibus visum fuerit. RELECTIONIS FINIS. # 6 DIDACI COVARRVVIAS A LEYVA TOLETANI, EPISCOPI CIVITATENSIS, DVM IN INSIGNI DEI MAX. SALVATORIS COLLEGIO SALMANTICAE IVra Pontificia publico munere profiteretur, in titu. de Testamen. interpretatio. AD ILLVSTRISSIMVM, AC REVERENDISSIMVM DOMINVM, DOMINVM FERNANDVM VALDESIVM, HISPALENSEM ARCHIEPISCOPVM summum in Caroli Caesaris haereditarijs prouincijs de fidei Catholicae negotijs cognitorem, censoremque diligentissimum: Didaci Couarruuias Toletani, Regij in Granatensi praetorio Iudicis, in Commentarios de Testamentis. Praefatio. QVANQVAM MAXIME SCIREM, PRAESVL AMPLISSIme, illustrissimeque Princeps, magnis te, & his grauissimis, Reipublicae nostrae curis atque negotijs impeditum esse, non sum veritus tibi magistratuum omnium antistiti laborum meorum primitias, de Sponsalibus & Matrimonijs Epitomen, summo certoque animi iudicio dicare. Is enim es, qui studiosos omnes, honestas, ac publico regimini admodum vtiles disciplinas magno fauore prosequeris: qui prudentissimum exploratissimumque consilium, & in rebus gerendis dexteritatem nactus, propensissimo affectu, iuris vtriusque consultissimos viros maximo in honore habueris, eosque ad publica munera ingenti omnium applausu euexeris, benigneque susceperis, si quid ex priuatis vigilijs tuo nomini consecratum fuerit. Fit enim ea ratione, vti facilius acti labores, & hi in re literaria, nostraque Juris Pontificij & Caesarei professione omnino indefessi obliuioni tradantur: nec ocio indulgere commode posset is, cui haec scribendi alea feliciter cesserit. Expertus equidem ipse sum, postquam iam ante annum opus illud exacto diuturno Iuris studio & continuae lectionis exercitio, tuo nomini altissimo nuncupatum emisi, plausibilius quam par meis studijs fuerit, tui nominis ergo ab omnibus susceptum fuisse. Quamobrem periculum priuati studij industriaeque facturus, nec laboribus frangor, nec assiduis meditationibus cedo: quin Heroicas virtutes tuas eodem animi iudicio considerans, in Gregorij Noni tractatum de Testamentis breuem quandam interpretationem concinnare, eamque amplissimae tuae dignitati nuncupare constitui, non ignarus quantum hinc decoris & ornamenti eisdem lucubrationibus sit accessurum. Nec tamen ab institutis animum auertam, reuerendissime Praesul, quod magno Christianae Reipublicae commodo Hispalensis Archipraesulis dignitate Caroli Caesaris nutu insignitus, eodem iudicio omnibus ipsius Caesaris regnis, ac prouincijs, summus de rebus fidei censor a Pontifice Maxi. electus, nullum ocium habiturus esse videaris, quo possis quandoque hosce nostros Commentarios legere. Scio etenim ea te praeditum benignitate, eoque animo ergame affectum esse, vt plane inter tot, ac tanta negotiorum vndique confluentium examina his nostris, vel tantillum temporis sis praestiturus. Quod si id minime contigerit, nec tamen hoc coniectari possum, quae tua humanitas est, illud tandem consequar, eritque mihi pro impari munere satis iustum praemium, quod liber hic candido animo a viris & doctis & acerrimo ingenio praeditis, manibus versabitur, beneuoloque iudicio eam, quam opto, censuram accipiet: vnde mihi illud nec praeter spem obueniet, vt cauere possim, ne ad eundem lapidem offendens, iterum corruam. Huius sane audaciae eo liberius timorem excussi, quod certo sciam tibi molestum esse, quenquam a tuo praeclarissimo conspectu timore auerti. Nostrum enim est excelsam tuam dignitatem reuerenter adire: tuum vero alacri, atque iucundo vultu nos ipsos admittere. Ea namque comitate Augustum Caesarem imitaris, qui libellum ipsi trepide porrigenti, qui manum nunc proferret, nunc retraheret. Quid, inquit, an putas te dare assem elephanto? quasi molestum esset optimo principi, quod timeretur. Eoque magis venia dignus sum, Praesul reuerendissime, quod hos qualescunque labores tibi obtulerim, cum ob meam erga te plurimam ac perpetuam obseruantiam, meumque tibi deditissimum animum: tum ob tuam clementiam, benignitatem atque animi candorem, quibus virtutibus ita emines, vt iure ac merito tota Hispania te ipsum suspiciat ac veneretur. Verum si hac quoque in parte Catonum aliquis & is rigidus in me censor insurgat, meumque conatum accuset, satius esse, inquiens, culpa vacare, quam deprecari: grauiter ac moleste ferat, me nondum senem, sed in ipsa iuuenili aetate ausum esse interpretis officium assumere, quem potius iure optimo deceret ex aliorum scriptis, vel mediocrem eruditionem adquirere: ea excusatione me tueri nitar, pro viribus & facultate fecisse, quo magnis laboribus, non absque propriae valetudinis graui periculo, continuis viginti annis in hac Juris vtriusque disciplina absoluerim ea, quae alioqui si consuetis ocijs vacandum esset, perpensa humani ingenij imbecillitate, atque prolixa perplexaque interpretum traditione, triginta annis minime confecissem. Hoc vero studiorum compendio paulo diligentius vti eo propensius deliberaui, quod vita breuis, ars vero longa sit: eaque ratione oporteat haec nostra studia ita disponere, vt summo labore quanto breuior esse possit, haec ipsa legalis professio efficiatur. Si vero & hac excusatione minime satisfecerim, hi certe mihi veniam dabunt, qui sciunt quod hominis est errare: atque hi praecipue, qui & ipsi hisce scribendi, edendique scripta fluctibus fuerint aliquando agitati. Jngenui siquidem animi est, vulneribus, atque ipsa plerunque morte velle Reipublicae literariae prodesse. Atque his tandem rationibus, quibus me ipsum tutari conabor, veluti tutissimum asylum constanter adijciam tuum amplissimum nomen, cui haec ipsa meritissime dedicaui. Accipe igitur, Illustrissime Princeps, haec nostra qualiacunque tuo nomini consecrata, quae tuis auspicijs tuta obtrectatorum calumnijs fore speramus. Vale. Ex Granatensi praetorio idibus Martijs. Anno 1554. # 1 DIDACI COVARRVVIAS A LEYVA TOLETANI, EPISCOPI CIVITATENSIS, DVM IN INSIGNI DEI MAX. SALVATORIS COLLEGIO SALMANTIC AE IVra Pontificia publico munere profiteretur, in titu. de Testamen, interpretatio. EX PRIMA RVB. PAR. SVMMARIVM. -  1 Dictionis testamentum, vera etymologia. -  2 Defenditur Iustinianus a calumnia Vallae. -  3 Testamenti definitio ex Vlpiano. -  4 Eadem definitio integra ostenditur aduersus Accursium, & Paulum Castrensem. -  5 Iusta sententia qualiter in definitione intelligatur. -  6 Testamentum Graeca lingua, quam dictionem habeat? & quid Graece & Latine significet. -  7 Sacra scriptura cur nouum & vetus Testamentum dicatur? PRIMA RVB. PARS. NIHIL est, optime Lector, quod nodosos, atque perplexos iuris vtriusque locos tractanti sit ipsius disserendae rei cognitione conducibilius, praestantiúsue: cum ob facilem, expeditam, & seipsam qualibet in dubitatione offerentem simplicitatem, tum ob legentis continuam, eandemque beneuolam in hisce libris euoluendis operam minime poenitendam. Hinc etenim Iurisconsulti quoties rem difficilem aggrediuntur, eandem ab etymologia, & definitione auspicantur: in quo video non ita passim Iuris Pontificij conditores hanc diligentiam nobis exhibere. Vnde sit, vt potissima laboris pars in ipsis explicandis praeludijs frequentissime contingat. Qua ratione de Testamentis acturus ipsius dictionis notitiam a Iurisconsultis quam libentissime petam. Siquidem Iustinianus testamentum [art. 1] ideo dictum fuisse existimat, quod testatio mentis sit: sicuti ipse asserit in princ. Instit. de testa. vbi Accursi. & alij hanc esse dictionis etymologiam, apertissime fatentur, Seruium Sulpitium Iurisconsultum sequuti, qui lib. de testam. 2. testamentum duplex esse verbum, scripserit: compositum inquam a mentis contestatione. Cui tamen Aulus Gelli. lib. 6. c. 12. & Laur. Valla, Latinae linguae acerrimus assertor libr. Elegan. 6. c. 36. omnino refragantur, deductionem hanc deridentes: cum non magis a mente dicatur testamentum, quam calciamentum, salsamentum, & ornamentum, quib. consentit Catellianus Cotta in memoriali dictione, testamentum. Verum si etymologiam, quam Cicero veriloquium appellat, spectemus, planum est, non recte a Sulpitio nomen hoc deductum fuisse, indeque a vero abhorret, dictionem hanc duplicem esse. Est enim simplex, eaque a testor deriuatur, ac testamen fit, & tum, syllabam assumit, diciturque testamentum, vt vestimentum: velamen, velamentum: nutrimen, nutrimentum: regimen, regimentum: qua dictione vtitur Iurisconsultus in l. 1. ff. de off. praef. praet. Testamentum ergo dicitur, quasi vltimae voluntatis testimonium. Hinc Vlpia. in l. qui testamento haeres. §. fi. ff. eo. scribit, Et veteres putauerunt eos qui propter solennia testamenti adhibeantur, durare debere, donec suprema contestatio peragatur. Quo fit, vt testari sit etiam testamentum facere: cum testari sit proprie testes nominare, & vocare: quasi testator iudicio ordinato sit solitus dicere. Testes estote huius vltimae voluntatis. Potest etiam testari in hoc sensu intelligi, pro denunciare, ac palam facere, illam esse propriam ipsius testantis voluntatem. Quod si non tam etymum inspiciamus, quam vocis similitudinem, quam Fabi. tractat lib. 9. c. 3. non abhorrens erit huius nominis appellatio, quod mentis contestatio sit: quod & ipse Gellius animaduertit: idque probat, Iustinianum [art. 2] ab hoc crimine defendens, Alcia. lib. 4. de verb. sig. & in l. tabernae. ff. eo. tit. Clau. Cantiun. in prin. Insti. de test. potissimum etenim in testamentis dominatur mens. Sic possessio dicitur quasi pedum positio Labeoni, & Paulo in l. 1. ff. de acq. pos. in prin. cum Celsus dicat in l. quod meo. §. si venditorem. ff. de acqui. poss. si vicinum mihi fundum mercatum venditor ex mea turre demonstret, vacuamque possessionem se tradere dicat, non minus possidere coepi, quam si pedem finibus intulissem. Tametsi Alcia. non a pedibus, sed a sedum positione deduci possessionem existimet, lib. 1. dispunc. c. 1. Sic non etymologiam, sed vocis similitudinem attendens dixit Trebat. lib. 2. de religionib. sacellum, quasi sacram cellam denominari: cum sacellum sit diminutiuum a sacro. Nec decet ob id Iurisconsultos calumniose insectari: cum & veteres Latine linguae diligentissimi censores in his deriuationibus, & etymologijs luserint, quandoque a vera nominis deductione longe discedentes. Potest etiam non incongrue dici Iustinianum in hac etymologia testamenti, solam testationem considerasse, adiectumque, mentis, ad maiorem expressionem: sicuti in explicando nouationis etymo Vlp. adiecit obligationem dicens in l. 1. ff. de nouat. nouationem deduci quasi a noua obligatione. Idem fit in donatione. Donatio, inquit Paul. in l. senatus. §. donatio. ff. de donat. caus. mort. dicta est a dono, quasi doni datio, vbi cum a solo dono donatio dicatur, additur ad declarationem maiorem, quasi doni datio: sic ergo dicitur a testatum testatio: & a sola testatione testamentum, adiecta tamen vox mentis est, nec temere: nam & Theodosius in nouellis titu. 7. illud, inquit, proprie testamentum est, quod testantis meram obtinet voluntatem, atque ita Viglius hanc Iustiniani deductionem tutatur. Definitio vero testamenti ab Vlp. traditur in l. 1. ff. eo. dicente, testamentum est voluntatis nostrae iusta sententia de eo, quod quis post mortem suam fieri vult. Dixi autem testamentum [art. 3] esse voluntatis sententiam, loco generis: nam praeter testamentum plures actus dici possunt sententiae voluntatis, atque intelligere oportet definitionem de voluntate regente intellectum: quia sententia est actus intellectus, quod sensit Bal. in d l. 1. in fi. sed tamen voluntas quandoque regit intellectum, ita vt ipse aliquid intelligam, quia id velim: ex his, quae Thomas explicuit in 3. senten. distinct. 23. quaest. 1. artic. 2. Dicitur vero iusta sententia, eo quod perfecta sit, secundum Bart. & Aret. in d. l. 1. & Marcum Anton. in prin. Insti. de test. num. 40. non enim est perfecta voluntas ante haeredis institutionem. §. ante haeredis. Insti. de legat. Iustam ergo voluntatis nostrae sententiam Vlp. illam appellat, quae haerede instituto decernitur. Nulla enim alia morientium dispositio actiones directe in successores vniuersales transmittit. l. quis ergo casus. ff. de pecul. Cui interpretationi accedit l. cum filiofamilias. §. fin. ff. de leg. 3. quae aetatem perfectam iustam appellat. ad idem l. quod Seruius. ff. de cond. caus. data. verum huic definitioni ita intellectae illud oberit, quod codicilli, donatio causa mortis, ac similes vltimarum voluntatum actus, testamentum dici possint, cum sententiae perfectae sint. quod Paul. Castr. in d. l. 1. animaduertit. Perfectum enim vnumquodque secundum suum genus dicitur. Nec ideo imperfectum animal musca dicitur, quod sit minor elephante, vti Viglius in princ. Institu. de test. num. 24. argumentatur. Quamobrem ipse Viglius nu. 29. hunc nodum aliter dissoluit, intelligens testamentum esse [art. 4] sententiam iustam, id est, solennem. Cuius intellectui Iurisconsultus patrocinatur in l. 1. ff. de iniust. rupt. dicens non iure factum testamentum, cui solennia iuris defuerunt. In codicillis vero ordinandis nulla videtur solennitas introducta. §. fin. Institu. de codicillis. vbi testamenti solennitatem substantialem in haeredis institutione consistere, probatur ex Theophili interpretatione. Quo fit, vt si iusta, id est, solennis intelligatur, congrua fit Vlpiani definitio. Sed & ante Viglium Accurs. ita definitionis verba intellexit in d. l. 1. in princ. quibus minime concinit Theoph. in princ. Instit. de haered. quae ab intest. dum dicit, Aut enim non Iure ciuili factum omissis his, quae ad solennem testamenti ordinationem spectant. idem Theophil. in princip. quibus mod. test. infirm. dicens, Sed si quid eorum, quae ad solennitatem, obseruatio nemque spectant, omissum fuerit, dicitur testamentum non Iure ciuili factum, aut verbi compendio iniustum, quamuis idem Accurs. in d. l. 1. & in princ. Instit. de testam. quem Pau. Castr. in d. l. 1. sequitur, addiderit definitioni, Cum haeredis institutione. Potest etiam dici testamentum, ex eo ab Vlp. appellari iustam sententiam, de eo, quod quis etc. quod per excellentiam illud nomen, de quo agitur, mereatur. Est enim vera atque omnib. modis absoluta animi destinatio, cum nihil possit esse hac in vita iucundius, quam vt voluntas regnet in bonis a testatore relictis etiam extincto corpore, siquidem moriens testamento sententiam suam ita fortiter exprimit, vt post mortem perpetua sit. Nam etsi sint alij modi, quibus vltimae voluntates enunciantur, hic tamen qui testamento fit, potissimus est, & ob id iustae sententiae nomen meretur. Sic apud Iuriscons. in l. 3. §. fi. ff. pro socio. iusta haereditas dicitur illa, quae iure sanguinis, & sic iure legitimo obuenit, id est, vere, & ita plane haereditas, vt hoc nomen praecipue habeat. Iusta item vxor ea dicitur, quae vere vxor, & solenniter ducta est, & omni iure coniugij praedita: non occulto consensu, aut simplici. l. si vxor. vbi Bud. adnotauit. ff. de adul. Cice. lib. 1. Tusc. quaest. Metellus, inquit, honoratus quatuor filijs, at quinquaginta Priamus, quib. decem & septem iusta vxore natis, in vtroque eandem habuit fortuna potestatem, sed vsa in altero est. Caius etiam Iuriscons. in l. 2. ff. de adop. iustum filium appellat eum, qui omnib. partibus filiationis, veri filij vicem obtineat. Ad idem plurimum conducit. l. Paulus. ff. de statu homi. vbi probatur, non esse iustum filium eum, qui natus sit ex coniugio a filia patre ignorante contracto: cum natus non sit ex nuptijs solenniter peractis, pluraque his similia Guli. Bude. congessit in d. l. 3. §. fi. & Alcia. in l. lege obuenire. ff. de verb. sig. Et etiam frequentissimus apud Liui. hic sensus, vt iustum dicat illud, quod omni parte plenum est, atque perfectum, & quod proprie nomine illo, de quo agitur, censeri possit. Hinc apud eum, iustum prelium, iustus dux, iustus miles, iusta classis, iusta pugna, iustae stationes, iusta obsidio, iustus exercitus, iustus item comploratus, lib. 5. decad. 3. iusta legio. lib. 8. eiusdem decad. iustum etiam pondus, eodem sensu, apud Ouid. 2. Metamor. "Vtque labant curuae, iusto sine pondere naues." Iusta igitur sententia in testamenti definitione intelligitur plena, perfecta, & solennis, cuique maior diligentia addi non possit: quod & Alciat. probat lib. 4. para. c. 7. Sed & Pet. Lori. de iuris arte. tract. 1. axiomate 2. iustam sententiam ex eo dici existimat, quod testamentum omni iure verum, & firmum fuerit. quod Theophil. exposuit de Iure naturali. §. 1. codicilli autem ante Augustum admissi non erant. in princip. Instit. de codicillis. Caeterum quam interpretationem in conuentionibus, & alijs actibus verba haec: iusta, seu legitima haereditas, admittant, quo ad quaestionum definitionem, non obstante stricta Alciati, Budaei, & aliorum differentia, tradit diligenter Arius Pinellus Lusita. in l. 2. nu. 4. C. de bon. maternis. Subdit praeterea Vlpianus in definitione de eo, quod quis post mortem suam fieri vult, ad discrimen constituendum inter testamentum, & contractus, qui inter viuos celebrantur, vt nondum expectata contrahentium morte effectum sortiantur. Ex quibus constat testamentum a codicillis maxime differre. Nam in codicillis haeres institui non potest. Distat etiam testamentum a caeteris vltimis voluntatibus, nempe a mortis causa capione, donatione causa mortis, de quibus in vltima huius Rubricae parte tractabimus, vt manifestius horum omnium differentia constet. Dicitur autem testamentum Graece διαθήκη, quasi dispositio, a verbo Graeco διατίθημι, dispono, testamentum facio, quo in hoc sensu vtitur Iurisconsultus in l. cum quis decedens. §. Titia testamento. ff. de lega. 3. & in l. ex ea scriptura. ff. de testam. l. 4. ff. de alimen. & ciba. leg. l. qui filium, & filiam. ff. ad Trebel. in cuius significationis testimonium ex Isocrate, Demosthene, & Aeschine plures auctoritates adduxit Budaeus in commentarijs linguae Graecae, pagina 428. ex praelo Ascensiano. Vtraque vero dictio, tam Latina, quam Graeca, non tantum morientis vltimam testationem, sed & viuentium pacta significat: sicuti de dictione Graeca probatur in l. fin. de colleg. illicit. atque inde factum est, vt in sacris monumentis pollicitatio diuina ab ipso Deo Patriarchae Abrahamo facta Acto. Apost. capit. 3. testamentum dicatur. idem ex cap. 26. Genes. adnotauit August. lib. 1. locutionis de Gen. nume. 93. Amant, inquit, scripturae pro pacto ponere testamentum. Idem August. libr. 16. de ciuit. Dei, capit. 27. Idem in enarratione Psalmi 82. col. 3. idem libr. 5. locutionis de Deuteronomio, num. 22. Testamentum, inquit, pro pacto posuit. Quo in loco adhuc in codicibus Parisiensibus mendose, facto, legitur. Nam & Malachiae 2. vbi Hebraei habent, vt esset pactum meum cum Leui. Septuaginta interpretes legunt, vt esset testamentum meum apud Leuitas, vbi Hierony. profitetur, id in plerisque scripturarum locis contingere. Idem Hierony. in epist. ad Galat. capit. 3. sic illud Pauli intelligit. Hoc autem dico testamentum confirmatum a Deo. Assumitur etiam testamentum in sacra scriptura quandoque pro praecepto, Iosue cap. 7. Peccauit populus, & transgressus est testamentum meum, ita enim illum locum interpretatur Augusti. libr. 6. locutionis de Iesu Naue, quamuis in vulgata editione ita legatur, Et transgressus est pactum meum. Ex his facilimum erit intelligere, qua ratione diuinae scripturae nouum & vetus testamentum appellentur. Potest & alia ratio colligi ex sacrae paginae interpretibus. Qua in re Lactantij verba adscribere libet: is inquam libro 4. diui. insti. cap. 20. Idcirco, inquit, Moyses, & idem ipsi Prophetae legem, quae Iudaeis data erat, testamentum vocant, quia nisi testator mortuus fuerit, nec confirmari testamentum potest, nec sciri quid in eo scriptum sit, quia clausum & obsignatum est. Itaque nisi Christus mortem suscepisset, aperiri testamentum, id est, reuelari & intelligi mysterium Dei non potuisset. Verum scriptura omnis in duo testamenta diuisa est: illud quod aduentum Domini, passionemque antecessit, id est, Lex & Prophetae, vetus dicitur. Ea vero, quae post resurrectionem eius supra scripta sunt, nouum testamentum nominatur. Iudaei veteri vtuntur, nos nouo. Sed tamen diuisa non sunt, quia nouum veteris adimpletio est, & in vtroque idem testator Christus, qui pro nobis mortem suscepit, nos haeredes aeterni regni fecit, abdicato & exhaeredato populo Iudaeorum: sicuti Hieremias propheta testatur. Hactenus Lactantius. Cui conueniunt que diuus Augustinus scripsit lib. vno de spiritu & litera, cap. 19. & 20. idem lib. 21. de ciuitate Dei, cap. 15. atque alibi saepissime. idem Augustinus & Hieronymus hoc ipsum manifestissime docent. Graeca item dictio διαθὴκη, auctore Budaeo, ipsam haereditatem quandoque significat. # 2 EX SECVNDA PARTE RVBRICAE. SVMMARIVM. -  1 Primum testamentum coram viginti testibus factum, per secundum, cui adsit solennitas iure ordinario sufficiens, reuocatur. -  2 Testamentum coram Caesare factum, per secundum sublatum censetur. -  3 Testamentum an sit irreuocabile ex decreto, aut priuilegio principis. -  4 Donatio omnium bonorum cur non valeat, & an iuramento firmetur? -  5 An sit contrarium Iuri naturali tolli libertatem testandi. -  6 Donatio omnium bonorum ecclesiae facta, an teneat? -  7 Intellectus ad l. 44. Tauri. -  8 Primogenium a duobus constitutum, an ab altero tantum reuocari possit. -  9 Primum testamentum iuratum an possit reuocari. -  10 Donatio inter coniuges an iur amento firmetur, & qualiter sit intelligenda? -  11 Donatio causa mortis iuramento confirmata, an possit reuocari? -  12 Jntellectus ad l. fin. C. de non num. pec. & ad l. quaero. §. inter locatorem. ff. locati -  13 Donatio causa mortis an libere possit reuocari, quibuscunque verbis contractui appositis. -  14 Verba quae ex vsu notariorum contractibus adscribuntur, quem effectum habeant. -  15 Actus contra iuramentum gestus an teneat? -  16 Jntellectus ad l. stipulatio hoc modo concepta. ff. de verb. oblig. -  17 Intellectus ad l. Titia. ff. de verb. oblig. & c. Gemma. de sponsal. -  18 Excommunicatus an possit testari. -  19 Late tractatur, qualiter testamentum habens clausulam derogatoriam, possit mutari, aut reuocari. -  20 Clausula illa, quorum tenor pro expresso habeatur, quem effectum habeat? -  21 Testamentum solenne per secundum minus solenne, & inutile, an reuocetur. INTER alia vero, que testamentis & vltimis voluntatibus conueniunt, illud maxime aduertendum est, testamenta vsque ad mortem mutari, minui, corrigi, ac reuocari posse. c. vltima voluntas. 13. q. 2. l. 4. ff. de adimend. lega. cap. cum Marthae. de celebra. missa. vbi gloss. in verbo, non valet. l. si quis in principio testamenti. ff. de leg. 3. l. omnium. C. de testamen. l. si quis. C. qui testam. face. possunt. pulcher textus in l. cum hic status. §. poenitentiam. ff. de donatio. inter virum & vxorem. Vnde primum testamentum [art. 1] per secundum reuocatur, etiamsi in primo sint viginti testes: in secundo autem solum sit numerus testium a iure requisitus, vt notat Bart. quem ibi sequuntur Doctor. in l. haeredes palam. §. si quid post. ff. isto titu. num. 3. optimus text. in l. militis codicillis. §. fin. ff. de test. milit. Alexan. consil. 103. 4. volumi. incip. viso, & diligenter considerato. Paulus Castrens. consil. 327. dubium facit. 1. volum. dicens in specie testamentum ad pias causas factum coram septem testibus, per secundum tolli, etiamsi secundum ad pias causas factum sit coram duobus testibus. quam sententiam sequitur Ias. in l. si ita scriptum. nume. 29. ff. de legat. 1. & Alex. consil. 146. viso themate suprascripto. in 2. volum. optimus text. iuncta gloss. secundum Abb. in cap. ex insinuatione. de procura. vbi mandatum per literas concessum solo verbo reuocatur. Imo testamentum [art. 2] factum praesente ipso Caesare, vel Rege supremo, & si validum sit absque solenni testium numero. l. omnium. C. de testamen. regia l. 5. titu. 1. part. 6. qua quidem decisione probatur opinio Paul. Fulgos. & Ias. in dict. l. omnium. dicentium nullum testem esse necessarium in testamento facto coram Caesare, aduersus Bartol. Bald. & Alexand. qui duos in eo testes exigunt praeter Caesarem. quorum opinio communis est, auctore Socin. iunio. consil. 138. colum. fin. 1. volum. reuocari tamen hoc testamentum libere potest. quod probat text. in d. l. omnium. versicu. voluntates. vbi hoc notant eiusdem legis interpretes. Bald. etiam in cap. 1. col. 2. de confir. vti. Felin. & Deci. in c. cum accessissent. de constitut. 2. colum. ipsum probantes, etiam quando Caesar non tantum praesens fuisset actui testamenti, sed & ipsam testantis voluntatem principali autoritate confirmasset. quod sensit Bar. communiter receptus in d. l. omnium. Nec oberit text. ibi, quia locum habet, vbi princeps ita confirmaret testamentum, vt expressim prohiberet id mutari aut reuocari, sicuti respondens Ias. animaduertit Decius in d. c. cum accessissent. 2. colum. Verum Archid. in c. vltima voluntas. 13. q. 2. ausus est asserere ex priuilegio Principis [art. 3] fieri posse, ne testamentum semel ab aliquo conditum mutari queat. cui consentit Bartol. a Bellenzinis, in additionibus ad Abb. in dict. cap. cum Marthae. notab. 6. ex eo, quod Princeps consensu testantis derogauerit omnibus legibus hanc libertatem testandi concedentibus. & idem sensim notauit Deci. in d. colum. 2. Sed si haec libertas testandi ad mortem vsque naturalis est, ab ipso Principe auferri non potest, & ideo dubius est de hac Archid. assertione Guliel. Bene. in c. Raynutius. isto tit. verbo testamentum. 2. nume. 25. Nam & pacto hanc libertatem tolli non posse, constat ex l. si fratres. §. idem respondit. ff. pro socio. l. pactum quod dotali. C. de pact. l. illo institutio quos. ff. de haere. insti. l. ex eo. C. de inutil. stip. Ex quibus [art. 4] omnium bonorum donatio a Iure omnino improbatur: quippe quae liberam testandi potestatem donanti adimat. l. stipulatio hoc modo concepta. ff. de verb. oblig. vbi Bar. & Doct. hoc notant communiter, & in l. fi. C. de pact. l. haereditas. C. de pact. conuent. adeo vt regia l. 69. Tauri prohibita sit, & nulla omnino iudicetur donatio omnium bonorum, etiam praesentium. Qua in re illud omittendum non est, omnium bonorum donationem adeo irritam esse, vt nec iuramento donantis valida sit, cum bonos mores, quibus testandi libertas innititur, prorsus euertat. c. non est obligatorium. de reg. iur. in 6. l. si quis inquilinos. §. fin. ff. de leg. 1. & in hac specie Bart. hoc asserit in d. l. stipulatio hoc modo. quem caeteri Doct. ibi sequuntur. Abb. cons. 48. 2. vol. Bart. in l. si quis in principio testamenti. col. fin. ff. de leg. 3. Corne. consil. 66. vol. 2. 3. col. dicens hanc sententiam Bart. communem esse. idem asserit eum sequutus Curt. iunior in l. fin. C. de pact. num. 57. Paul. Castrens. consil. 82. in fin. 2. vol. Ripa lib. 3. resp. cap. 14. Hieron. Cagno. in d. l. final. num. 220. & ibi Iacob. num. 37. Purpur. num. 240. Curt. iunior consil. 25. Claudius in l. licet. C. de pact. Io. Lup. & Dida. a Caste. in d. l. 69. Tauri. fatetur etiam eandem opinionem communem esse Aymon Sauilli, consil. 139. colum. fin. Hic tamen oportet perpendere, an libera [art. 5] testandi facultas, ita a iure naturali procedat, vt contrarium bonis moribus sit, quenquam eam sibi auferre, quod proculdubio dicendum non est. Imo nullum vitium committit is, qui sibi tollit liberam testandi potestatem. Si enim contra bonos mores esset libertatem testandi tolli, mortale crimen, aut saltem veniale committeret, qui animo deliberato seipsum hoc iute testandi priuaret, quocunque ad id quaesito colore, quod dicendum non est, siquidem voluntati humanae potest quis renunciare. capit. si religiosus, de elect. in 6. capit. fin. isto titul. eod. lib. cap. non dicatis. 12. q. 1. Nec proderit dicere, id ex causa religionis permitti, cum ea quae contra bonos mores fiunt, vel illicita censentur, minime permittantur ob quamcunque piam causam. capit. super eo. de vsur. Eadem etiam conclusio probatur ex eo, quod quis potest iure naturali bona omnia. quae habet, quaeque habere vnquam poterit & habuerit, omnino donare, Auth. ingressi. C. de sacrosan. eccle. l. Deo nobis. C. de episc. & cler. Praeterea clausula, quae futuris testamentis derogat, non iudicatur turpis: imo tanquam licita testamentis adiecta, vtroque iure defenditur ex his, quae notantur in l. si quis. in princ. ff. de leg. 3. & in l. si mihi & tibi §. fin. ff. de leg. 1. etsi turpis esset talis adiectio, nequaquam iure probaretur. His ergo rationibus Fortu. in tractat. de vlt. fine. illat. 20. ver. tertius casus, asserit non esse contra bonos mores naturales tolli testandi libertatem, quo fit posse iuramento firmam esse omnium bonorum donationem, non tantum praesentium, sed etiam futurorum, quod parum sibi constans asserit Panor. cons. 18. 1. vol. vers. plus dico. Corne. consil. 252. 3. col. vol. 3. Dec. cons. 655. num. 12. idem Dec. in l. pactum quod dotali. C. de pact. col. 1. dicens hanc opinionem veriorem esse, quam probat Bart. Caepo. consil. ciuili. 8. col. 4. Aymon Sauilli. consil. 129. col. fin. Soci. iunior consil. 65. num. 49. & consil. 143. num. 36. 1. vol. Bald. licet rem magis dubiam explicet in c. 1. §. moribus. si de feud. fuer. controuer. inter dom. & agnat. vas. His accedit, quod donatio omnium bonorum facta ecclesiae valida est, autore Bart. in d. l. fin. col. pen. C. de pact. cui consentiunt Fulgos. Ias. Iacob. Lancel. & alij, quos ibi referunt Dec. num. 31. Cagnolus. num. 203. Purpur. nu. 242. dicentes, hanc sententiam communem esse, quam & Bald. admisit in authentic. si qua mulier. colum. fin. C. de sacrosan. eccles. autoritate text. in l. iubemus nulli. §. 1. C. eodem titul. Abb. per text. ibi in c. fin. de success. ab intesta. Fel. in cap. in praesentia. de probat. num. 5. dicens eam in praxi recipiendam fore, atque inibi Dec. nu. 5. eam tutatur, existimans communem esse, licet non desint, qui ab hac creberrima omnium assertione discedant. Sed si [art. 6] ecclesiae donatio omnium bonorum fieri potest, ex eo quidem apertissime constat eam non esse contra bonos mores, vel saltem illos, qui turpitudinem prae se ferunt, si violentur, quod praefati Doct. passim fatentur: igitur quid vetat hanc donationem ex iuramento vires accipere? Imo donationem simplicem omnium bonorum praesentium & futurorum iure validam esse, etiam refragante Barto. tenuerunt, Dinus in reg. quod semel. de reg. iur. in 6. col. fin. Angel. & Bald. in d. l. stipulatio hoc modo. Sal. in d. l. fin. quibus subscribunt ibi Alciat. & Cosmas Guimier in pragmat. sanctio. titul. de subla. cle. literis. verb. cuicunque. quorum rationes expendit Alexand. in d. l. stipulatio hoc modo concepta. nume. 16. Verum his omissis minime discedere licet a frequentissima Doctor. sententia, qua omnium bonorum donatio inualida censetur, quae & regia l. ita confirmatur, vt etiam locum obtineat in praesentium tantum bonorum donatione. Contendimus tamen non temere, ni fallimur, eandem donationem iure communi, vel regio improbatam, iuramento praestito admittendam esse, nec iure naturali vetitum opinamur posse libertatem testandi tolli ex consensu rerum domini. Nam & statuto liberam hanc testandi potestatem posse tolli, & pacta, quibus haec libertas aufertur, approbari, expressim scribit Bald. in l. cum archimedoram. fin. col. C. vt in posse. legat. idem in l. de quibus. 2. colum. ff. de leg. Imol. in l. illae autem. ff. de hered. inst. in fin. Decius in l. pactum quod dotali. C. de pact. colum. 1. idem consil. 655. 2. col. idem adnotauit Viglius per illum text. in §. accessit, in fin. Inst. de testa. hoc autem fieri non posset, si id iure naturali contrarium foret. Ex quibus, vt rem coeptam diffiniamus, verum apparet, quod ex Archid. retulimus, nempe ex priuilegio, & expressa Principis concessione fieri posse, accedente consensu testatoris, vt testamentum semel conditum mutari nequeat. Pro quo satis constanter adduci potest l. omnium. C. de testam. voluntates, inquit Imperator, hominum audire volumus, non iubere, nec post sententiam nostram, inhibitum videatur commutationis arbitrium. Vnde si Princeps ex consensu testantis in specie prohibuisset commutationis arbitrium, omnino esset mutandi testamentum sublata libertas. Hinc deduci [art. 7] potest intellectus ad Regiam legem Tauri. 44. qua sancitum est, constitutionem primogenij, etiam auctoritate Principis factam, reuocari libere posse, siue fiat in vltima voluntate, siue in actu viuentium. Cui accedit & alia l. 17. inter easdem Taurinas leges, statuens, meliorationem, hac etenim dictione interim vtar, a patre filio factam in tertia & quinta bonorum parte, etiam inter viuos, reuocari libere posse. Est enim praedicta regia ordinatio intelligenda, quando Princeps simplicem auctoritatem primogenio praestitit, secus vero, si Rex, praestito consensu constituentis primogenium, statuerit actum illum irreuocabilem esse, atque eius mutationem vetuerit expresse, tunc equidem minime posset auctor illius primogenij poenitere. Quod ex eadem Regia lege coadiuuatur, quae in tribus casibus non admittit praefati actus reuocationem: Nempe, si possessio rerum, ex quibus actus ille constat, tradita fuerit ei, qui ad primogenium vocatur, vel instrumentum ipsius actus eidem traditum fuerit, aut ex causa onerosa idem actus sit gestus. Non ergo erit mirum, si idem dicamus ex Principis auctoritate expressim ad hoc accedente, consensu etiam illius, qui eundem actum rescindere potuisset, in id praestito. Porro, vt id obiter agamus, aliqua praenotanda sunt circa leges illas regias, quae poenitentiam in praedictis actibus ipsis agentibus concedunt. Primum, [art. 8] constituto a duobus primogenio, ex vtriusque patrimonio, vel facta melioratione, posse alterum, quo ad propria bona, alio inuito poenitere, cum & idem in testamento permissum sit, in quo Oldrad. sic respondit, consil. 174. dicens eandem reuocationem fieri posse, etiam altero mortuo, quia sub vna scriptura hic duo testamenta continentur. idem Cornel. praemittit, consil. 159. 4. vol. col. 2. & in hac specie, quam tractamus, hoc ipsum sensit Rodericus Suarez in repet. l. 9. tit. 5. lib. 3. Fori. 5. limit. colla. 12. vers. ad praedicta. idem insinuat Alciat. in l. licet. C. de pact. Contrariam tamen sententiam in constitutione primogenij aperte probat Ludouic. Bologni. consil. 62. col. 4. dicens: Primogenium a viro & vxore ex communi patrimonio factum, altero vita functo, non posse a superstite reuocari, etiam ex ea parte, quae ad superstitis bona spectat, ne illusio fiat ipsi mortuo, qui ratione illius communis consensus, illum actum egit, alioqui minime acturus. eandem opinionem probat And. Tiraq. in tract. de primogenijs. q. 8. Cui adstipulatur egregia Baldi opinio, in l. pro haereditarijs. col. fin. C. de haeredit. actio. dicentis donationem causa mortis a duobus simul factam, altero inuito non posse reuocari, quia illius interest, ne illa dispositio mutetur. & idem notat Ias. in l. quae dotis. num. 45. ff. solut. ma. quamuis Alex. ibi. num. 8. de Bald. sententia dubitauerit. Sed Bald. si Ias. credimus, ea ratione scripsit, quod ex dicto contractu, etiam facta mentione mortis, sit donatio inter viuos. Et tamen licet in quaestione nostra idipsum fateamur, actum praefatum inter viuos gestum censeri, lex tamen regia eius liberam permutationem permittit. Et praeterea Bald. loquitur, quando ex causa matrimonij talis pactio fit, quo casu & lex Regia actum irreuocabilem constituit, quibus adducor, vt existimem, primogenium, ac meliorationem factam a duobus simul ex vtriusque bonis, ab vno eorum, altero vel mortuo, vel inuito posse libere mutari. Nec iniuria cuiquam fit, cum notum sit omnibus eam conditionem actum illum, quem gerunt ex lege regia sortiri, atque ita idem Tiraq. in tract. de primogenijs. q. 68. diligentius rem istam examinans a Bolognino discedit. Aliud deinde considerandum est circa earundem legum interpretationem, vt si maritus ex legitimo consensu vxoris maioratum, (ita enim in hoc tractatu loquimur frequentissime) instituat, bonis vtriusque in illud vinculum deductis, actus iste a morte mariti confirmationem recipit, nec viro mortuo ab vxore disiungi potest, solus enim vir poenitere potuisset, si viueret, auctore Rod. Suarez in d. lim. 5. coll. 15. cui suffragatur Iurisconsultus in l. sicut. §. venditionis. ff. quibus mod. pig. vel hypo. solua. quem text. Bald. commendat in l. nec fratris. C. de donat. caus. mort. Ias. in l. cum alienam. 2. colum. C. de legat. idem in l. cum proponas. in 1. colum. fin. C. de pact. ex eo notantes testamentum, quoquis de re aliena ex consensu domini disponit, morte testantis confirmari, etiam inuito ipsius rei domino. Ex quibus insinuat sese quaestio illa, num primum testamentum, quod testator iurauit se non reuocaturum, per secundum reuocari valeat, & subinde an ipse testator ex hac poenitentia sit periurus. Qua in re libet tres opiniones referre, quarum prima auctores habet Guliel. Durand. in Specul. tit. de instru. editio. §. compendiose. versic. quid si quis iurauerit. numero 25. & Hostien. in summa. tit. de sepult. §. an licitum. versic. quid si quis eligat, dicentes adeo non posse primum testamentum iuratum reuocari, vt secundum inualidum omnino sit, nec subsistere possit, quia iuramentum actum alioqui mutabilem, firmum & irreuocabilem efficit. c. cum contingat. de iureiurand. Nam & pactum, quo iurisdictio prorogatur, libera voluntate paciscentis ante litis contestationem dissoluitur. l. si conuenerit. ff. de iurisdict. om. iud. ex creberrima omnium interpretatione, quam modo exacte perscrutari non licet. Et tamen si pactum illud iuramento praestito fiat, mutari voluntas paciscentis non potest. Ang. Fulg. Paul. Alex. Ias. in dicta l. si conuenerit. Imol. Barb. Fel. num. 6 & Ripa. num. 57. in c. 1. de iud. quam opinionem fatentur ibi esse communem ipse Rip. Dec. num. 23. & Alcia. num. 45. idem Dec. in d. l conuenerit. nu. 9. Anto. Cors. in rub. de iureiur. priuilegio 16. & Thom. Ferra. cau. 30. tametsi Abb. & Anto. in d. c. 1. refragentur. quorum sententiam defendi iure posse ibi asseruit Dec. Huic etiam Speculat. assertioni, & illud concinit, quod licet in contractibus innominatis re integra locus sit poenitentiae: si tamen iuramentum in eisdem contractibus praestitum fuerit, minime licet, etiam re integra poenitere. glo. insignis, in l. si pecuniam. verb. necesse. ff. de condict. ob caus. quam Docto. ibi recipiunt communiter, & dixit sing. esse Imol. in cap. 1. de iud. col. penult. Ias in §. actionum. Inst. de action. num. 47. eamque defendit Fortun. in cap. 1. de pact. num. 16 & 17. ex his ergo constat, iuranti non licere poenitere in eo actu, in quo non praestito iuramento a lege permissa foret poenitentia. Vnde Specul. opinio probari videtur, cui etiam accedunt, quae Fortu dict. illat. 20 tradit, versicul. tertius casus. Eandem Spec. sententiam sequitur Ioan. Corasius, in praeludijs ad l. admonendum. num. 31. ff. de iureiur. Haec tamen Specu. assertio falsa apparet, ex eo quod iuramentum sortitur naturam illius actus, cui adhaeret. l. fin. ff. de lib. cau. c. quemadmodum. de iureiur. l. fin ff. qui satisd. cog. l. sed etsi possessori. §. item si iurauero ff. de iureiur. tex. celebris in l. fin. C. de non numerat. pecunia. quem existimat singul. esse Abb. in c. cum contingat. nu. 14. de iureiur. Bal. in c. cum omnes de constit. pen. col. & Tiraq. in princ. l. si vnquam. C. de reuoc. dona. num. 160. explicant eius intellectum, Bal. in d. c. cum contingat. 2. col. Alex. consil. 89. 2. vol. col. 7. Fel. in cap. si cautio. de fide instru. nume. 58. idem Fel. in c. inter monasterium. de re iud. num. 23. Igitur iuramentum in testamento praestitum non reddit eum actum irreuocabilem, cum eius propria natura sit, vt ad mortem vsque libere mutetur. Qua in re duo potissime sunt expendenda, vt alia omittamus, quae non ita huic disputationi congruerent. Primum [art. 10] equidem constat donationem inter virum & vxorem a lege vetitam, iuramento praestito validam esse, vti Bart. adnotauit in l. si quis pro eo. fin. col. ff. de fideiuss. idem Bart. in l. Seius. ff. ad l. Falcid. Feder. consil. 140. Abb. consil. 95. 2. vol. Aret. consil 74. 3. col. Caepol. cons. ciuili. 8. Imol. in c. cum contingat. de iureiur. numero 85. Paul. & Ias. in l. pacta, quae cont. C. de pact. quam opinionem fatentur communem esse, & eam sequuntur Abb. & Praep. in c. fin. de don. inter vir. & vxor. Alex. cons. 8. lib. 2. Corne. in Auth. sacramenta puberum. C. si aduer. vend. num. 41. Ioan. Lup. in rub. de donat inter vir. & vxor. §. 51. col. 2. Fort. in tract. de vlt. fine. illat. 20. col. 3. Deci. consil. 202. Francis. a Ripa. libr. 3. respon. c. 6. & 17. & Roder. Suarez in l. 1. tit. de Arris. foro legum. q. 3. Dec. consil. 232. col. pen. Alex. in d. l. Seius. Ias. in d. l. pacta quae contra. Guido Pap. consil. 204. col. 3. Quin & Alciat. parum huic conclusioni propitius, eandem asserit communem, in d. c. cum contingat. num. 198 Nec enim hoc iuramentum contra bonos mores praestatur, vt Fort. eleganter explicat, licet moribus ciuilibus Romanorum aduersetur. l. 1. ff. de dona. inter vir. & vxo. quae hanc donationem his verbis prohibet. Moribus apud nos receptum est, ne inter virum & vxorem donatio valeret. Hoc autem receptum est, ne mutuo amore se inuicem spoliarent, donationibus non obtemperantes, & profusa erga se facilitate vtentes. Hactenus Vlpianus ad Sabinum. Cui & illa ratio addi potest, quod nefas esse putatur, videri aliquid inter virum & vxorem, quod commune non esset, vti Alcia. adducit lib. 3. disp. c. 14. ex Plutarcho in preceptis connubialibus. cap. 20. Vnde Bar. in l. quod meo. ff. de acquir. pos. dicebat, hanc prohibitionem non carere ratione naturali, non tamen isthaec prohibitio iuris naturalis est eo sensu, quo ius naturale a Iurisconsultis, & Theologis assumitur. Posset etenim lege seu consuetudine talis donatio permitti, ergo non est haec donatio contra bonos mores, quos frangere absque turpitudinis nota minime liceret, seclusa lege humana, atque in d. l. 1. non dixit Vlpianus, eam donationem bonis moribus improbari, sed moribus Romanae vrbis receptum esse, ne fieret inter coniuges donatio, sicut in l. 2. ff. de vulg. inquit Iurisconsultus, moribus receptum est. & idem in l. more. ff. de acquir. haered. Igitur iuramento haec donatio confirmatur, quamuis Bart. contrarium asserat in d. l. 1. vbi Sal. Fulg. & Bald. idem Bart. in l. cum quis decedens. §. Titia. ff. de legat. 3. Angel. in l. si quis pro eo. ff. de fideiuss. Henr. in d. c. fin. Soc. in consilio 65. 1. vol. dicens hanc opinionem communem esse, eamque defendat Chassa. in consuetud. Burgund. rubr. 4. §. 7. vers. sed tamen istud. eademque opinio impetrata absolutione placeat Alciat. in d. cap. cum contingat. num. 98. & eandem iure Ciuili probet, quamuis iure Pontificio non admittat Pyrrhus post consuetudines Aureliae. q. de pactis. Nam his omissis primam opinionem sequutus, eam intelligo ex sententia Philippi Decij, quando donator ante donatarium moriatur, secus vero si superstite donatore, is cui donatio facta fuerit, decesserit, quia proprium est huius donationis, vt morte donantis praecedente traditione confirmetur, superstite donatario. cap. fin. de donatio. inter vir. & vxor. l. cum hic status. in princip. & in §. si ambo. ff. de donat. inter vir. & vxor. l. si is seruus. l. Papinianus. ff. eod. l. si inter. ff. de rebus dubijs. l. a marito. C. de donat. inter virum & vxor. regia l. 4. tit. 11. part. 4. Hanc ergo conditionem non excludit iuramentum, imo secundum eam est intelligendum, sicuti in hac specie respondit Dec. consil. 240. Sed eius opinio ex eo corruit, quod donatio inter vir. & vxorem hanc conditionem habeat & recipiat, quando est inualida, vt in dictis iuribus probatur: si autem valida sit, qualis est ex communi sententia iuramento firmata, nullibi in iure hanc conditionem patitur, imo pure valet, quo fit, vt praemissa communi sententia, minime sit admittenda Decij opinio, auctore Alci. in d. c. cum contingat. num. 204. eandem opinionem aduersus Dec. praemittit Paul. Castr. consil. 82. in 2. volum. quo non citato optime Dec. conuincit Aymon. Sauilli. consil. 102. dicens eandem assertionem contra Dec. tenuisse Francis. Purpura. & Ant. a Ripa. Ex quo ipse Aymon deducit, donationem inter coniuges iuramento praestito reuocari non posse, quod ipse fateor ex communi Doctor. conclusione. Item infert ipse donationem inter patrem & filium, si ex iuramento vires assumat, non exigere illam conditionem, si donator praemoriatur, quod est contra Dec. consil. 536. 2. colum. quem ipse Aymon pluribus rationibus refellit. Secundum, quod in hanc controuersiam adducere libuit, ab eodem Decio petendum est, is, inquam, consil. 305. 2. col. scribit, [art. 11] donationem causa mortis, etiam factam praestito iuramento, posse ex donantis poenitentia reuocari, habet enim dicta donatio tacitam conditionem, nisi donantem poeniteat, ergo iuramentum est intelligendum secundum illam, ex d. l. fin. & iuribus similibus. Et in hanc sententiam aduocat Dec. Corne. cons. 126. col. 2. 1. vol. tex. in l. quaero. §. inter locatorem. ff. locati. vbi locator promittens conductorem a domo non expellere, poterit hoc facere, si conductor per biennium cessauerit a pensionis solutione. Ad id etiam adducit Bald. in l. cum quis. ff. de condict. ob caus. qui eandem opinionem probat. & idem Dec. in l. non omnis. ff. si cert. pet. Ex quibus omnibus apparet, promissionem non reuocandi donationem causa mortis, oportere intelligi nisi totius voluntatis poeniteat, quod & Ang. asserit, consil. 254. col. 2. post gloss. in l. si alienam. §. Marcellus. ff. de donat. caus. mort. verb. acceperit. quam dicit ordinariam Ias. consil. 6. 3. vol. col. 7. & in l. quae dotis. ff. solut. matr. num. 33. Hic tamen insistendum est perpensis Martiani verbis. ff. de donatio. caus. mortis. l. vbi ita donatur mortis causa, vt nullo casu reuocetur, causa donandi magis est, quam mortis causa donatio: & ideo perinde haberi debet, atque alia quaeuis inter viuos donatio. Nam ex his Bart. ac caeteri communiter adnotarunt, promissionem non reuocandi donationem causa mortis efficere, vt ipsa donatio censeri debeat facta inter viuos, & ita illum tex. commendat Aret. in l. nemo potest. col. 3. ff. de lega. 1. dicit sing. Corne. consil. 158. 4. vol. Commendant Alex. & Ias. in l. quae dotis. ff. solut. mat. latius Guliel. Bened. in cap. Raynutius. isto titul. verb. testamentum. 4. num. 25. atque erit satis promittere non reuocare donationem causa mortis factam, cum ex hac clausula actus ipse transeat in donationem inter viuos, cuius propria est. Nec verba illa causa mortis hoc impediunt, quia illum intellectum patiuntur, vt donatio fiat inter viuos, & irreuocabilis, sed ex causa mortis donator ad donandum inducatur, sicuti Bartol. notat in d. l. vbi ita donatur, cuius intellectum Doct. ibi, & alibi saepissime approbant, licet Ioan. Crot. repet. l. stipulatio hoc modo concepta. ff. de verb. oblig. nume. 48. aduersus hanc communem teneat, esse necessariam ad hoc, vt ista donatio inter viuos facta, censenda sit, donantem promittere nullo casu reuocare, nec sat esse si promittat non reuocare: ex verbis d. l. vbi ita donatur. & in l si alienam. §. Marcellus. & in l. Senatus. §. donatio ff. eod. Cui opinioni ipse non assentior, quippe qui existimem donationem inter viuos irreuocabilem simpliciter dici, non quod nullo casu reuocari nequeat: id etenim verum non est, sed quod regulariter rescindi non possit ex donatoris contraria voluntate. Sic ergo promissio non reuocandi donationem, ita simpliciter facta, potius conuenit donationi inter viuos, quam donationi causa mortis, a qua abhorret plurimum: igitur ex hac simplici promissione transit donatio causa mortis, in donationem inter viuos. Nec verba Iurisconsultorum Croti opinionem adiuuant, quia intelliguntur in eo sensu, vt ex eis constet secus esse, si exprimatur aliquis casus, ex his, quibus donatio causa mortis reuocatur, nam quo ad illum erit perpetua, quo ad alios vero mutabilis omnino manet, & donatio causa mortis adhuc est iudicanda, quod ipse colligo ex d. §. Marcellus. adiuncta Bart. interpretatione. Quibus omnibus animaduersis, quod Dec. in d. cons. respondit, falsum videri potest, & contra Dec. est Franciscus Aret consil. 74 col. 3. quem Ias. sequi videtur in l. non omnis. ff. si cert. pet. idem praemittit Guido Papae, cons. vlt. 2 col. Illud vero [art. 12] quod ex l fin C. de non num pecun. adduci solet, facillime soluitur, quia iuramentum in illius l. decisione intelligitur iuxta iurantis consensum, nec vnquam praeter iurantis intentionem iuramentum interpretandum est. Vnde intra consensus limites iuramentum obligationi addit religionis vinculum, vti in simili quaestione respondet Bar. in l Titia. § Imperator. ff de leg. 2. Cyn Bal & Sal. in l 1 C commod Bart. in l. si quis pro eo. ff. de fideiuss. num. 15. Andr. Tiraquel. in l. si vnquam. C. de reuoc. donat. in princ. num. 142. idem in tract. de legibus connub. in glo. 5. in 4. genere expres. qui omnes, & alij a Tiraquello citati. d. l. fin. ad hoc ipsum expressim notant, siquidem iurans contractum literarum, & promittens pecuniae solutionem, quamuis obligationi consentiat, sub spe tamen futurae numerationis consensit, & ob illam causam, quod si causa illa cessauerit, nec numeratio sequuta sit, recte absque labe periurij non numeratae pecuniae exceptionem obijciet, cum ipse minime iurauerit, nec consenserit in illam obligationem eo casu, quo pecunia numeranda non esset, quod apertius caeteris ostendit Fortun. in l. si vnus. §. pactus. ff. de pact. num. 11. senserat Ias. in l. si conuenerit. colum. 3. ff. de iurisdict. om. iud. At in nostra quaestione constat, iurantem consentire omnino in perpetuam & irreuocabilem donationem, igitur eam reuocare non poterit. Eodem fere pacto tollitur obiectio facta ex l. quaero. §. inter locatorem. cum ibidem promittens conductorem non expellere, in hanc promissionem consentiat, propter futuram pensionis solutionem, quae si per biennium cessauerit, ab hac promissione promittentem liberat: haec enim fuit eius intentio, hic eiusdem consensus est, nec contractus ipse aliud conijcere patitur. Nec tamen superflua est existimanda dicta promissio. Nam ea non facta conductor praesens, & non soluens pensionem ante biennium expelli posset, ea tamen facta expectandum est biennij tempus. Bart. & alij in d. §. inter locatorem. & Doct. in l. aedem. C. locati. vbi Angel. alium effectum huius promissionis adnotauit, cuius ipse memini lib. 2. Variar. resol. cap. 15. num. 14. Aliter tamen quam Bart. leges regiae distinguunt intellectum §. inter locatorem. in l. 5. & 6. titul. 8. partita. 5. Ideo est considerandum ex Bart. sententia, conductorem ad biennium statim expelli posse a domo conducta, eo ipso quod a solutione pensionis statuto tempore cessauerit: si vero conductio sit facta ad longius tempus, breuius tamen decennio, idem erit dicendum, hoc addito, quod facta promissione a locatore non expellendi conductorem, expectanda est cessatio a solutione per biennium, etiam si conductor sit praesens, atque hoc ipsum operatur pactum illud de non expellendo conductorem, ex d. §. inter. is autem qui ad decennium conduxerit absque pacto expectari debet etiam praesens per biennium, sicuti & quicunque conductor absens per id tempus expectatur. l. cum domini. ff. locati. Haec etenim est Bart. in d. §. inter huius quaestionis dissolutio, cui accedere videntur Abb. 3. col. & latius Imol. num. 23. cap. propter. de locat. dicens hanc esse communem opinionem. & idem fatetur Ias. in l. 2. C. de iure emphyt. num. 37. & probatur ex gloss. in d. §. inter. Regiae tamen leges absque vllo pecto statuerunt conductorem cessantem a solutione pensionis expectandum esse per biennium, quando conductio fuit facta ad quadriennium, vel longius tempus: si vero facta fuerit ad breuius tempus, expectabitur per annum, quod magis accedit ad intellectum & opinionem gl. in d. c. propter. §. verum. tametsi tex. ibi, indistincte sanxerit expectandum esse conductorem per biennium. vnde ne ille text. communi sententiae aduersetur, potest commode intelligi secundum praemissam distinctionem, vel erit a communi opinione discedendum. Sed & gl. in d. §. Marcellus. nihil obstat, quia aduersus Iurisconsultum ibidem loquitur, & ab Oldra. Dyno, Alber. & Bartol. reprobatur, & est contraria gloss. in l. senatus. §. mortis. ff. eod. quam Paul. Castr. approbat in consil. 75. & consil. 82. in 2. vol. glo. etiam in d. §. Marcellus. reprobat Ias. in d. l. quae dotis. nu. 33. & in d. l. non omnis. 3. col. His igitur perpensis, perplexa adhuc apparet huius nodi dissolutio, & propterea, vt nostram in hac re sententiam, & liberius ac distinctius explicemus, quinque assertiones non inutiles proponemus. Prima conclusio: Donatio causa mortis, quam donator voluit irreuocabilem esse, eamque promisit non reuocare, in ea clausula, quae donationem inducit, transit in donationem inter viuos, nec illam patitur conditionem, nisi totius voluntatis donantem poeniteat, etiam nullo adiecto iuramento. text. insignis in d. l. vbi ita donatur. vbi Bart. & caeteri Doct. idem Bart. in l. final. C. de pact. vbi Dec. id notat ex Bartol. num. 21. Angel. consil. 189. numero 6. Alex. cons. 14. 1. vol. Paul. Cast. cons. 138. vol. 1. & cons. 6. in 2. vol. Ias. in l. non omnis. ff. si cert. petat. col. 3. gloss. recte intellecta in l. senatus. §. mortis. verb. decesserit. ff. de dona. cau. mor. quam paulo ante retuli. Socin. consil. 53. 1. vol. Curt. iunior consil. 39. num. 6. Secunda conclusio: Donatio causa mortis, quam donator promisit ratam habere, nec ei refragari, in ea clausula, quae donationem inducit, transit in donationem inter [art. 13] viuos, nec donator poenitere poterit. text. in dicta l. vbi ita donatur, quem in specie ita intellexere Paul. dicto consilio 75. numero 7. 2. volum. & in consil. 61. eod. vol. Ias. in l. non omnis. colum. 3. ff. si cert. petat. Dec. in d. l. fi. de pact. nu. 21. Ias. in l. quae dotis. num. 33. ff. solut. mat. Nihil etenim refert an donator velit donationem esse irreuocabilem, an promittat eam ratam habere, nec vllo tempore se ei refragaturum. quam sententiam Bald. asserere videtur in l. cum quis. ff. de condict. caus. data. tametsi Alexand. in d. l quae dotis. num. 11. ex Bal. notauerit contrariam opinionem, dicens, non esse donationem inter viuos, si facta donatione causa mortis, illa clausula sit adiecta: quae omnia promisit rata habere omnino seruare, nec vnquam eis contradicere. idem notat Guliel. Bened. in c. Raynutius. infra, eod. ver. testamentum. 4. nu. 27. Caeterum Dec. in d. l. non omnis. col. 3. idem in d. l. fin. de pact. num. 21. & in cons. 305. praefatam Alex. opinionem veram esse opinatur, quando dicta verba, quibus donator promittit non reuocare donationem, apponuntur inter verba exequutionem contractus inducentia, secus vero si apponerentur in ipsius donationis dispositione, tunc etenim secundam hanc conclusionem, quam tractamus, procedere existimat, quod altius repetere oportet. & ideo, Tertia conclusio, auctore Decio, sit: Promissio non reuocandi donationem causa mortis factam, adiecta exequutioni contractus, non reddit ipsum actum irreuocabilem, nec operatur effectum donationis inter viuos. Quae quidem assertio primo ea ratione comprobatur, quod ea, quae in exequutione exprimuntur, ipsius actus dispositionem minime augere videntur. tex. celebratissimus in Cle. 1. de praeb. quem tex. dicit aureum Fel. in c. licet. col. 4. de offic. ord. commendat Dom. cons. 92. & cons. 86. Abb. in c. cum nostris. nume. 21. de conces. praeb. Dec. in consil. 500. col. 4. Imol. in c. quoniam Abbas. col. fin. de offic. deleg. Hierony. Grat. consil. 111. 1. volum. & singul. Curt. iunior consil. 3. 1. col. & Ias. consil. 6. 3. vol. col. 6. notat eundem text. Imol. in l. qui Romae. §. duo fratres. col. 4. ff. de verb. oblig. Dec. consil. 2. num. 9. & consil. 413. col. fin. optimus text. in l. quidam testamento. in prin. ff. de legatis. 1. quem praeter Doct. ibi, notat Rom. singul. 430. Bald. in l. etiam. C. de falsa caus. adiecta legat. Paul. Castrens. in l. sed si fideicommissum. §. 1. ff. de iudic. Haec [art. 14] ergo verba in exequutione donationis expressa ipsius actus naturam nequaquam mutare debent, quo fit, vt hac prima ratione tertia conclusio procedere possit. Sed & alia ratio eandem confirmat: praedicta etenim verba potius ex tabellionum voluntate, quam ex contrahentium consensu adijciuntur ipsis contractibus, vt in simili specie fatentur Bart. in l. 1. 6. q. ff. de iure codicil. Bald. in l. quoties. C. de haered. instit. col. 1. Imol. in l. vlt. ff. quemadmod. testa. aperi. Dec. cons. 180. col. pen. Abb. in c. cum contingat. de iureiur. num. 24. Dec. consil. 399. col. pe. & plures alij, quos ad nauseam vsque citat Tiraq. in l. si vnquam. C. de reuo. dona. in princ. num. 122. dicens hanc opinionem communem esse: idem fatetur Thomas Grammatic. decis. 62. num. 22. Et quamuis non desint, qui contrariam sententiam sequantur ex eo, quod consueta opponi in instrumentis censentur ex contrahentium voluntate a notarijs expressa. Bald. per tex. ibi, in l. fin. C. de fideiussori. Soc. col. penult. in l. Gallus. §. idem credendum. ff. de lib. & posthu. vbi Alex. 3. col. dicit sing. text. in d. l. fin. & meliorem iuris Ias. in l. certi condictio. §. si nummos. ff. si cert. petat. num. 24. Soc. consil. 101. 3. volum. Fel. notat in c. cum M. de constit. num. 6. & ibi Dec. col. 2. Ias. in l. fin. C. de iure emphyt. 10. notab. Alexan. in l. huiusmodi. ff. de legat. 1. in fin. princip. Catel. Cott. in vltimis memorialibus dictione, Notarius. Et Ioan. Arelatanus in l. generaliter. part. 1. C. de secun. nuptijs. nume. 61. qui omnes cateruatim asserunt, notarium a contrahentibus rogatum, vt conficiat certi contractus instrumentum, censeri omnino rogatum consuetas clausulas eidem actui adijcere. optimus text. in d. c. cum M. quem existimat meliorem iuris Bald. 4. col. & sing. Fel. ibi. idem Fel. in c. ex literis. colum. 5. de fide instru. quod disputari longius poterat ex his, quae dicti Doct. scribunt. & Ripa in d. c. cum M. 27. notab. Ias. in l. vt liberis. C. de colla. Hippo. sing. 123. Socin. consil. 85. 1. vol. num. 5 Dec. in l. semper in stipulationibus. ff. de reg. iur. Euerard. in locis legalibus. c. 63. Alex. consil. 1. col. 6. vol. 5. & ex Iurisconsulto in l. quod si nolit. §. qui assidua. ff. de aedilit. edict. Verum quaestionem istam nimis a re, quam tractamus, remotam omittentes, id tantum admonemus lectorem, verba contractui adiecta, quae tamen notarijs communia, ac frequentissime obuia sunt, tunc demum praeter voluntatem contrahentium adiecta censeri, quando ipsum actum, qui geritur, mutant, inque aliam speciem transferunt. Nam si clausulae solitae apponi in contractibus, a notario scribi possunt, absque contrahentium expressa iussione, quia earum adiectio ex praesumpta contrahentium mente fit: quis vnquam dicet easdem clausulas ex hac praesumpta voluntate contractibus addi, quando ex his verbis plurimum ipsius actus vis mutatur, aliamque naturam assumit, quam ex verbis principalibus a contrahentibus prolatis prae se ferat? Hinc etiam procedit quod Anto. & Abb. in c. quinta vallis. num. 32. de iureiur. scribunt, dicentes, per quaecunque verba etiam amplissima compromisso adiecta, non videri renunciatum reductioni ad arbitrium boni viri ratione valde enormis laesionis, quia potius ex notariorum facili calamo, quam ex compromittentium consensu solent scribi, nec compromittentes consentire censendi sunt in tantae laesionis licentiam, arbitris concedendam: idem, licet in dissimili specie, probat Abb. in c. cum contingat. num. 24. de iureiur. non alia ratione, quam quod consueta exprimi a tabellionibus, si in contractu scribantur, illum effectum inducunt, qui non abhorreat a verisimili contrahentium intentione, sicuti existimat Lancel. Galiaul. in l. 1. col. 2. ff. de verb. oblig. Alciat. in ea. l. 1. §. si quis ita. 3. notab. Ex quo fit, vt quamuis procurator habens generale mandatum cum libera potestate, ea, quae exigunt speciale mandatum, possit agere. cap. qui ad agendum. in fin. de procura. in 6. l. procurator, cui generaliter. ff. eod. l. transactionis. C. de transact. Regia l. 19. titul. 5. part. 3. id tamen non procedit in valde praeiudicialibus, propter abusum notariorum, qui passim absque mandatorum consensu, & eis prorsus ignorantibus dicta verba inserunt, quae magis ad stylum communem, quam ad actus dispositionem spectant, quod pulchre animaduertit Carol. Molin. in consuetud. Parisiens. titul. 1. §. 10. q. 3. Idem Carolus in Alexandri consilio 28. libro 2. ex Angelo in l. licet. col. 1. C. de locat. Bald. in rubr. C. de his quae in fraud. credit. Abb. in cap. 1. vt lit. non contest. numero 28. a quibus auctoribus, & eorum sententia tria Carolus infert, quae apud eum legi facilime possunt. His ergo iure admitti potest, haec tertia & principalis conclusio, quam Ias. optime explicat & admittit in consilio 6. 3. volum. & secundum hanc declarationem potest defendi opinio Alexand. in d. l. quae dotis. & aliorum, quos in principio huius quaestionis citauimus. Quarta conclusio: Donatio causa mortis facta in donationem inter viuos transit, si donator etiam in verbis exequutionem actus inducentibus, promittat iuramento praestito eandem donationem seruare, firmamque habere, & eam ipsum non reuocaturum. Iuramentum etenim non potest a notario absque contrahentis expresso consensu adscribi. c. penult. de iureiur. & ideo in iuramento cessat ratio, quam in praecedenti conclusione adduximus ex abusu notariorum. Praeterea ratio ex Clem. 1. de praebend. non vendicat sibi locum in iuramento, cum id, quacunque in parte contractus fiat, semper mature fit, ac deliberato animo, & ea mente, vt effectum sortiatur, atque ita in specie hanc conclusionem tenet Ias in l. non omnes. col. 3. ff. si cert. pet. Aret. in consil. 74. col. 3. Guid. Pap. consi. vlt. 2. col. Ias. in l. quae dotis. ff. solut. mat. num. 33. & Ludo. Goza. cons. 87. num. 9. Ferrar. caut. 30. Paul. consil. 75. 2. vol. licet contrarium notauerit Dec. d. consil. 305. Corne. consil. 126. 1. vol. 2. col. Ias. consil. 6. in 3. vol. colum. 7. Parisius consil. 6. nume. 17. lib. 2. quibus non possum assentire, attenta vi iuramenti. Quinta conclusio: Donatio causa mortis reuocabilis est, nec transit in donationem inter viuos, etiam si donator simpliciter iuramentum addiderit eidem, non tamen promisit eam non reuo care: hoc enim iuramentum simpliciter praestitum iuxta ipsius actus naturam est intelligendum, vti in specie opinatur Bald. in repet. l. 2. ff. de iureiur. col. 42. versic. iuxta praedicta. quem refert & sequitur Didacus a Segura, in l. vnum ex familia. §. sed si fundum. ff. de leg. 2. fol. 9. col. 3. ex quo, si testator simpliciter iuramentum praestitit, nec promisit testamentum non reuocare, absque periurij metu libere poterit, quae primo disposuerat mutare: censetur enim iurasse illam esse propriam, liberam, & non coactam eius voluntatem. Hactenus ergo de donatione causa mortis, quam quis non reuocare iurauit: in testamento vero dicta verba, etiam iuramento praestito, non impediunt eius reuocationem ex opinione, quam aduersus Spec. probamus. Nec ex his verbis hic actus transit in aliam speciem, nec in contractum inter viuos, quia verborum significatio non patitur, vt testamentum transeat in donationem irreuocabilem, sicut patitur donatio causa mortis facta, potuit enim fieri donatio occasione mortis, quia mortis causa induxit donatorem ad donandum, & tamen inter viuos, & ideo diuersum censeri debet, vt explicat Bart. in l. vbi donatur. ff. de donat. caus. mort. & Ias. in cons. 6. col. 1. in 3. volum. & probatur in l. cum precario. ff. de precar. Est & alia ratio aduersus Specul. actus siqui[art. 15]dem contra iuramentum factus, etiam si agens periurus sit, validus est, si prior actus, cuius causa iuramentum praestitum fuit, nec perfectus est, nec ex iuramento eam perfectionem assumpsit, vt mutari nequeat, ex glo. percelebri. in cap. fin. de procur. in 6. quam praeter Doctor. ibi, dicunt sing. Soc. consil. 58. vol. 3. Ias. in l si non sortem. §. si centum. col. 3. ff. de condic. indeb. idem in l. si ita quis promiserit. §. ea lege, nu. 24. ff. de verb. oblig. idem in l. duobus. §. fin. 2. col. ff. de iureiurand. commendat Fel. in cap. edoceri. num. 7. & in c. ex parte decani. numero 12. de rescript. cuius & nos meminimus in epitome 2. parte. cap. 4. num. 9. & c. 6. num. 2. & ad istam quaestionem mire conducit: si quis etenim testamentum fecerit, idque iurauerit non reuocare, si postmodum poenitentia ductus, id testamentum mutauerit, haec correctio aut mutatio seruanda erit, cum ad mortem vsque primum testamentum perfectionem non accipiat, ac omnino pendeat, & ideo dum ita penderet, potuit optime tolli ab ipso testante, ex c. cum Marthae, de celeb. mis. nam & testamentum in mortuis ratum est, quandoquidem nec valet dum viuit testator, & vbi testamentum est, mors testatoris intercedat necesse est, teste Paulo ad Hebraeos cap. 9. Iure etiam compertum est, mortem testantis ratum facere testamentum, quod nondum certum habet robur quamdiu viuit qui condidit, cui liberum est, si velit mutare. l. si quis in principio. ff. de leg. 3. cum similibus. Hanc vero opinionem, vt secundum testamentum teneat, & praeferatur primo, quod testator iurauit non reuocare, asserunt Bart. in d. l. si quis in princip. ff. de legat. 3. col. fin. idem in l. si quis inquilinos. §. fi. ff. de leg. 1. & in l. cum duobus. §. idem respondet. ff. pro socio. Oldrad. cons. 126. Bal. in repet. l. 1. C. de sacrosanct. eccle. col. fin. Sal. in l. sancimus. C. de testam Ioan. Andr. in reg. quod semel. de reg. iur. in 6. glo. in cap. vltima voluntas. 13. q. 2. Bald. consil. 148. in 1. vol. Alberic. in d. l. si quis in principio testamenti. col. pen. Ias. in l. si conuenerit. ff. de iurisdict. om. iud. nu. 5. idem Ias. in l. si ita quis promiserit. §. ea lege. nu. 23. ff. de verb oblig. Guliel. Mayne rius in l. quamdiu. num. 117. & in l. nemo potest mutare. num. 93. ff. de reg. iur. And. ab Exea. in rub. ff. de pact. nu. 524. & est communis opinio secundum Alex. in l. stipulatio hoc modo. nu. 5. ff. de verb. oblig. & Corne. consil. 294. vol. 4. eandem sequitur Ripa in c. 1. num. 58. de iudic. Quae quidem sententia adhuc vera est, etiam si primum testamentum, quod iurauit testator non reuocare, ad pias causas conditum fuerit. Bald. consil. 21. 1. vol. Stepha. Bertrand. in consil. 388. 2. volum. Secunda opinio, partim ex praemissis constat, quibus probatur in hac controuersia, secundum testamentum primo praeferendum esse, partim a Bartol. augetur, qui non tantum hoc tenet, sed & addit nec periurum esse reuocantem primum testamentum, cui iuramentum accessit. ita ipse in d. l. stipulatio. & in d. l. si quis in principio testamenti. col. fin. dicens: iuramentum quo quis promisit non reuocare testamentum, esse contra bonos mores. & ideo iurantem ex eo minime obligari. quod probatur in d. l. stipulatio hoc modo concepta, secundum eum, cui adhaerent Boatinus, quem Alber. refert in d. l. si quis in principio. col. penult. Ang. in l. si quis pro eo. ff. de fideiuss. Bald. in consil. 22. & 148. 1. vol. & esse hanc communem sententiam fatentur Cynus in l. 1. col. fin. de sacrosanct. eccle. Alex. in d. l. stipulatio. nu. 5. Angel. Aret. in tractat. de testament. verbo, & iurauit non reuocare. & eam defendunt Ioan. Crott. in d. l. stipulatio. num. 18. & Guliel. Mayneri. in d. l. quamdiu. num. 121. & eandem asserit gloss. in cap. 1. de pace tenenda, & iuramen. firman. §. ita sacramenta. verbo, super contractibus. quasi hoc iuramentum non tantum sit contrarium bonis moribus ciuilibus, sed & canonicis, cum iure Pontificio votum captandae mortis reprobetur. c. 2. c. ne captandae. de conces. praeb. in 6. c. nulla eod. tit. Sed haec opinio omissis aliorum argumentis ex eo conuincitur, quod contra bonos mores non est promissio non reuocandi testamentum, quod supra probauimus ex Fortunio. Nam si promissio non reuocandi testamentum absque iuramento toleratur, cur iureiurando eadem promissio firmari nequit? Dices fortasse non esse ita periculosum animae promissionem simplicem frangere, sicuti iuratam, & ob id magis tolli adiecto iuramento testandi libertatem, quam simplici promissione: id etenim fateor, nego tamen bonis moribus repugnare, vt quis sibi ipsi tollat testandi libertatem, tametsi pacta, per quae haec libertas aufertur, a iure Ciuili improbentur ea ratione, quod leges aegre ferant, ac odio habeant, esse quem solicitum de viuentis haereditate. l. fin. l. pactum quod dotali. C. de pact. l. pactum dotali. C. de colla. Quod si dixeris occasionem captandae mortis a l. tolli, vtque improbam, bonisque moribus contrariam refelli: fatebor vtique occasionem hanc lege improbari, quasi hoc ipsum legum latoribus vtile visum fuerit reipublicae, ne priuatim vitae humanae insidiaretur, nec confestim sequitur id ita contra bonos mores esse, vt peccatum sit pacta praedicta iniri, cum dicta occasio non sit admodum crimini proxima, quippe quae praui animi praesumptionem maximam exigat, quae in Christiana religione non est faciliter admittenda. Constat etenim ex substitutionibus, ac bonorum vinculis, que ex primogenijs oriuntur, vt post mortem vnius alteri bona obueniant, occasionem captandae mortis quodammodo prauis, ac scelestis hominibus exhiberi, & tamen passim praedictae substitutiones, & primogenia licite fiunt, & honestissime permittuntur. Nam licet in d. l. vlt. C. de pactis. ex eo pactum contrarium bonis moribus iudicetur, quod occasionem praebeat captandae mortis, ea tamen ratio non est principalis ad hoc, sed illa, quod turpe sit agere de bonis illius, cui succedendum forsan est, eo viuente, ac non consentiente, vt in eadem constitutione probatur. Siquidem iuxta illius constitutionis sententiam pactio illa turpis non sit, si accesserit consensus illius, cui succedendum est, eademque ratione est intelligenda decisio text. in l. ex eo. C. de inutilib. stipul. Praeterea, nónne maior libertas in matrimonio exigitur, quam in testamento. c. cum locum. de spons. Et tandem iuramentum, quoquis aliquam foeminam accipere in vxorem pollicetur, validum est, & periurio irretitur is, qui id non seruauerit. c. sicut ex literis. de sponsalib. quibus rationibus Bart. opinio, quae a iuris Ciuilis professoribus crebro recipitur, falsa apparet. Tertia igitur opinio, licet concedat testamentum secundum primo praeferri, testatorem tamen periurum esse profitetur, ex praedictis rationibus. quam sententiam asserunt Ioan. And. in reg. quod semel. de reg. iur. in 6. Arch. in d. c. vltima voluntas. Anchar. in cap. cum esses. col. pen. infra. eod. Ioan. ab Imol. in c. dilecto. 2. col. de praeb. Sal. in d. l. sancimus. col. fin. Corne. cons. 294. vol. 4. Franc. in c. 1. de sepul. in 6. col. 1. Bal. in l. 1. in repe. col. fin. C. de sacro. eccle. Fort de vltimo fine. illat. 20. ver. tertius casus. Alex. consil. 16. col. 2. vol. 3. idem in d. l. stipulatio hoc modo concepta. col. 2. Oldr. consil. 127. Imol. in ca. cum contingat de iureiur. num. 33. Fel. in c. in praesentia. de probat. num. 6. Soc. iunior consil. 65. nume. 50. vol. 1. & haec est communis opinio secundum Alciat. in d. cap. cum contingat. num. 77. Philip. Probum in c. fin. de procurat. in 6. colum. fin. & Guliel. Mayner. in l. nemo potest. nu. 93. & in l. quamdiu. ff. de regul. iur. num. 121. Quid ergo dicemus ad l. stipulatio? vbi Iulianus Iurisconsultus ita scribit: Stipulatio hoc [art. 16] modo concepta, si haeredem me non feceris, tantum dare spondes, inutilis est, quia contra bonos mores est. Verum lex illa poenalem stipulationem contra libertatem testandi adiectam, bonis moribus contrariam esse asserit, siquidem illicitum & inhonestum est, poenae adiectione quenquam velle alterum adstringere ad certam haeredis institutionem. Et huic auidae ambitioni eorum, qui aliorum haereditates & patrimonia consequi nimia cupiditate contendunt, lex occurrit, quo eorum insatiabilem auaritiam reprimat, non tamen ex his sequitur, promissionem simplicem vel iuratam absque poenae adiectione bonis moribus aduersam esse, sicut in simili specie promissio matrimonij contrahendi licita est, siue fiat simpliciter, siue cum iuramento, & tamen promissioni huic poenam addi bonis moribus refragatur l. Titia. ff. de verb. oblig. Ex quo infero poenalem stipulationem, [art. 17] cuius meminit d. l. stipulatio. iuramento firmari non posse, quod ibidem Bart. & caeteri Doctores concedunt. Secundo infero, promissionem poenalem, quae in d. l. Titia. & in c. Gemma. de sponsal. reprobatur, nequaquam iuramento vires accipere, auctore Bart. in d. l. Titia. num. 11. & in l. si quis pro eo. ff. de fideiuss. nu. 6. licet Corn. contrarium consulendo responderit cons. 294. in 4. vol. & Fortun. dubitauerit in dicta illatione 20. versic. vnde etiam singulariter. & versic. dico ergo. Hinc probari poterit, donationem factam in poenam mutationis, aut reuocationis testamenti minime valere, ex communi omnium sententia in dicta l. stipulatio. sicut asserit & probat Alex. consil. 25. lib. 3. Imo quamuis Bald. in l. sancimus. C. isto tit. Paul. & Alex. in dicta l. stipulatio. Francus in regul. quod semel. de regul. iur. in 6. & plerique alij frequenter dixerint, hanc poenam posse adijci reuocationi certi legati, licet non possit apponi reuocationi totius testamenti, perpensa declaratione Claudij in dicta l. stipulatio. nume. 5. Et licet itidem eandem poenam fauore piae cause admittat Ias. in dicta l. stipulatio. & consilio 169. volum. 4. nihilominus Carol. Molin. in dicto cons. 25. communem opinionem etiam in his duobus casibus nouissime sequitur, cuius opinio satis ex praemissa consideratione defenditur. Porro illud erit praeter alia & hic considerandum, quod Caepola animaduertit cautela 117. dicens, posse in praedicto casu fieri, vt testamentum secundum sit nullum, si is, qui iurauit primum testamentum non reuocare, a iudice ecclesiastico admoneatur, petente haerede scripto in primo testamento, trina canonica monitione, vt testamentum illud seruet illaesum, & ne illud reuocet, in dicta excommunicatione aduersus eum, si id testamentum mutauerit: tunc etenim testamentum [art. 18] posterius erit nullum, quippe quod factum sit ab excommunicato, qui testari non potest, vt existimant Ioan. Mona. in cap. quanquam. de vsur. Hosti. in cap. pia. de excep. in 6. glo. in c. decernimus. de senten. excom. eod. libr. quam dixit singul. Franc. in rub. ista. lib. 6. casu 16. quasi deportato aequiparetur excommunicatus. Hoc tamen non est admittendum, quia falsa ratione iuuatur, cum excommunicatus testari possit regulariter, quod probatur ex eo, quod omnes testari possunt, qui iure expressim non prohibentur. l. si quaeramus. ff. eodem. §. final. Instit. quibus non est permiss. facere testamen. l. 1. C. de sacrosan. eccles. Sed excommunicatus non prohibetur testari, igitur potest testamentum facere. Praeterea speciale est in excommunicato propter haeresim. cap. excommunicamus. §. credentes. de haere. Authen. credentes. C. de haere. is enim testari non potest, sicuti nec excommunicatus ex percussione cardinalium. cap. Felicis. de poenit. in 6. ergo cxcommunicatis ob alias causas, non est interdicta testandi potestas: atque ita hanc sententiam veriorem esse opinantur Archid. in d. c. pia. Ioan. Andr. ac caeteri in d. cap. decernimus. Freder. consil. 74. Bart. in dict. l. si quaeramus. Bal. in l. fin. col. 3. C. si a non comp. iudice. Abb. in c. veritatis. de dolo & contu. num. 32. Abb. hic 2. col. Imol. in cap. 2. infra eod. post alios Guliel. Bened. in capit. Rainutius. verbo, mortuo itaque testatore. in 1. num. 288. eod. titul. Ioan. a Sel. de beneficio. 3. par. quaest. 4. col. 1. quam opinionem sequuti, fatentur communem esse Fel. in cap. cum voluntate. de sent. excom. idem in cap. ad probandum. de re iud. col. 2. Barba. in d. cap. 2. Franc. in d. rubr. casu 16. Aret. in d. l. si quaeramus. & Guald. in libello de arte testandi. tit. 1. caut. 10. nec refert an sit publice vel occulte excommunicatus, secundum eos, quibus accedit glo. in c. pastoralis. §. verum. de appell. quae excommunicatum similem esse ait relegato, & tamen relegatus testari potest. l. relegatorum. §. 1. & seq. ff. de interdict. & releg. Huius etiam communis sententiae autor fuit Inno. in d. c. cum voluntate. qua perpensa Caepole cautelam reprobat And. ab Exea. in rub. ff. de pact. nu. 525. His vero, quae de libertate mutandi testamenta diximus, aptissime conuenit disputare, quo pacto secundum testamentum, cui testator in primo derogauit, validum sit, quam quidem rem egregie tractauit Bart. in l. si quis in principio testamenti. ff. de legat. 3. cuius verba varijs[art. 19] in locis adnotarunt, qui post eum scripsere. Nec tamen verebimur nos ea pro viribus explicare, quasdam ex Bart. caeterisque conclusiones colligentes, quibus hic tractatus, ni fallimur, apertissime expedietur. Prima conclusio: Primum testamentum simpliciter sequentibus derogans tollitur per secundum, in quo specialis sit reuocatio primi, licet in eo nulla mentio fiat clausulae derogatoriae. Atque exempli gratia fit derogatio in primo testamento in hunc modum concepta. Quod si aliud testamentum fecero, nolo illud valere. Specialis autem mentio primi in secundo hoc modo fit, non obstante priori testamento, quod praesente F. Notario condidi. Est enim haec mentio necessaria & sufficiens, vt notat Bart. in d. l. si quis in principio. num. 8. per text. ibi, & licet Paul. Cast. consil. 182. 1. vol. col. 3. aduersus Bart. exigat in secundo testamento verba illa. Non obstantibus quibuscunque verbis derogatorijs in priori testamento appositis, tamen sententia Bar. verior est, cum in specie & nominatim primum testamentum tollatur. Eadem verba Bart. Ias. retulit, nec ausus est improbare in l. si mihi & tibi. §. in legatis. 2. lectione. col. pen. ff. de legat. 1. & subdit Corn. consil. 86. 3. vol. col. pen. hanc esse communem opinionem post Cyn. in l. sancimus. C. de testamen. Imo satis erit in secundo testamento haec apponere verba, Non obstante quocunque alio testamento, sub quacunque verborum forma concepto. ex Aret. in c. 1. de rescript. col. 6. hanc opinionem in derogatione legum, & canonum asserente per text. quae sing. appellat in c. alma mater. §. fin. de sent. excom. in 6. quem Fel. sequitur in c. nonnulli. col. 7. vers. secundo fallit. de rescript. additque ipse Aret. hanc esse communem opinionem. Secunda conclusio: Testamentum primum cui adiecta fuit clausula derogatoria potestatis testandi, seu reuocandi illud testamentum, per secundum tollitur etiam simpliciter factum, nulla adhibita mentione, nec generali primi testamenti. quod probatur, quia derogatio potestatis testandi a iure Ciuili improbatur, & inutilis censetur. l. stipulatio hoc modo concepta. ff. de verb. oblig. qua ratione Bar. in d. §. in legatis. hanc conclusionem probat, eamque caeteri communiter recipiunt, vt ibi testatur Ias. 1. lect. & Soc. 2. col. eandem tenent Cyn. Fulg. & Doct. communiter in d. l. sancimus. & Corne. communem hanc professus dicto consil. 86. 3. vol. col. pen. Accurs. tamen in d. §. in legatis. & in d. l. si quis in principio. verbo, nemo enim. nullam in hac re differentiam constituit inter verba derogatoria voluntatis & potestatis: imo idem vtrobique seruandam fore apertissime censet. Cuius opinionem Ioan. ab Imol. in d. §. in legatis. defendit, & Sal. in d. l. sancimus. Disputat etiam Soc. in dicto §. in legat. quod iure verius esse apparet ex eo, quod ratio, cui innititur communis sententia, minime procedit, perpenso intellectu vero dictae l. stipulatio hoc modo concepta. quem paulo ante tradidimus. Tertia conclusio: Primum testamentum habens clausulam sequentis derogatoriam, non tantum simplicem & generalem, sed & specialem, certisque limitibus circumscriptam, per secundum tollitur, in quo fit generalis mentio primi, & illius clausulae derogatoriae commemoratio indefinita. Fit enim tunc mentio specialis primae voluntatis, quod est necessarium, & sufficit, quamuis in specie verba clausulae derogatoriae minime repetantur. quod Bar. not. in d. l. si quis in principio. 3. col. quem ibi caeteri Doct. in d. l. sancimus. communiter sequuntur, sicuti fatentur Corne. cons. 86. 3. vol. Albe. in d. l. si quis in principio testamenti. nu 7. & 16. Alex. cons. 134. vol. 1. Soc. & Ias. in d. §. in legatis. 2. lect. col. 3. Card. cons. 102. Alex. & Ias. in d. l. sancimus. Barb. in c. cum esses. isto titul. nu. 18. Ant. Rub. cons. 24. Soc. cons. 163. vol. 12. pen. col. quam etiam probat Domin. cons. 115. & asserit esse communem Soc. iunior. cons. 124. vol. 1. col. 2. & 4. super qua disputant Barb. in d. nu. 18. idem cons. 72. vol. 3. & Ias. in d. §. in legatis. inquirentes, an ex vera iuris ratione sit necessaria in praesenti dubio specialis mentio verborum clausulae derogatoriae, quam testator primo testamento adiecerat. Sed Doct. sententia ex illis amplissimis verbis defenditur, non obstante quocunque testamento a me condito, quaecunque verba derogatoria habente. Hic enim fit mentio specialis clausulae derogatorie, quamuis ad verbum non repetatur, quod sufficit & probatur in l. omnes. C de praescript. 30. vel 40. ann. & in l. Titius. ff. de lib. & posth. Ex quibus sequentia corollaria deducuntur. Primum, in quaestione praecedentis assertionis, quae tertia est, minime sufficere primi testamenti mentionem, nisi & clausulae derogatoriae saltem in genere testator meminerit. Nec enim sat erit dicere, volohoc testamentum valere, non obstante alio quocunque testamento per me facto, seu cassum & irritum faciens quodcunque aliud testamentum, oportet siquidem addere, sub quibuscunque verbis derogatorijs conditum, ex mente gloss & Doctor. in dicto §. in legatis. Bartol. & aliorum in dicta l. si quis in principio testamenti. 3. colum. & probatur per textum, ibi, licet Iacob. de Aret. cuius opinionem aduersus vulgo receptam veriorem esse existimat Alberic. in dicta l. si quis. numero 7. & 16. asserat, non esse necessariam mentionem clausulae derogatoriae, nec in specie, nec in genere. & Bald. expressim teneat in l. humanum. C. de legi. colum. penult. sufficere, testatorem in secundo testamento scribere illa verba, cassum & irritum faciens quodcunque aliud testamentum: quae quidem dicta reprobat Soc. in d. §. in legatis. col. 4. & Paul. Castren. con. 206. vol. 1. Nam reuocatio primae voluntatis praecipue in ipsa testatoris consistit contraria voluntate, quae non presumitur, nisi in specie prioris actus mentionem fecerit, vt in ead. l. si quis in princip. testamenti Iurisconsultus scribit, cuius verba hanc communem opinionem acerrime tutantur. Secundum, non esse necessariam clausulae derogatoriae ita specialem mentionem, vt ad verbum referatur ipsius derogationis qualitas, quod communis omnium sententia probat, vti Soc. refert in d. §. in legatis. col. 4. praeter alios, quos nominatim citauimus. Tametsi refragentur glo. in d. §. in legatis. Sal. in d. l. sancimus. col. penul. Dynus in reg. quod semel. de regul. iuris. in 6. Barbat. in d. c. cum esses. col. pen. & fin. eodem tit. Ias. & dubitet in d. §. in legatis. 2. lect. col. 3. Tertium, hanc tertiam conclusionem procedere opinamur, etiam si vnicum tantum testamentum praecesserit, nec erit satis in secundo in genere irritum facere, casumque decernere quandocunque aliud praecedens testamentum, nisi saltem generalis verborum derogantium mentio fiat, contra Bart. in d. l. si quis. in prin. 3. col. cuius verba si sensum perpendimus, ac Doctorib. eum allegantibus, exhibenda fides est, deprauata circumferuntur. Nam dum dicit num. 9. cassans omne aliud testamentum meum, in quo sunt verba derogatoria, vel sunt haec vltima verba, in quo sunt verba derogatoria omnino delenda, vel referenda ad Bart. non ad ipsum testantem: & contra Bar. tenent Ang. Pau. Imo. Alex. & Aret. in l. 2. ff. de lib. & posth. Maria. Soc. cons. 163. in 2. vol. Bar. Soc. in d. §. in legatis. col. 4. Paul. Cast. cons. 284. 1. vol. col. 4. Bal. in auth. hoc inter liberos. C. de test. Alex. consil. 25. vol. 3. col. 2. Gul. Bened. in c. Raynutius. isto tit. verb. testamentum. 2. nu. 22. Anto. Rub. consil. 24. col. 4. & esse eam communem asserunt ipsam sequuti Ias. in d. l. sancimus. col. 3. Curt. iunior consil. 26. col. 2. & Alex. in dicto consil. 25. Nec enim hic prioris fit voluntatis specialis mentio, licet vnicum testamentum praecesserit, cum sit necessaria mentio non tantum testamenti, sed & clausulae derogatoriae in eo contentae, quod non est necessarium in d. l. 2. quam Bar. pro se adducit, quia ibi requiritur solum certa & nominata expressio. Vnde verior apparet communis opinio, licet Bar. conentur defendere Socin. & Ias. in d. l. 2. idem Soc. consil. 2. in 3. vol. Quartum ex his constat, primum testamentum habens clausulam derogatoriam specialem, non tolli per secundum, in quo nominatim fiat primi testamenti mentio, nisi testator saltem in genere clausulae derogatoriae meminerit, cum eius clausulae reuocatio requiratur omnino, ex tertia conclusione, ex qua licet dubius hoc infert Soc. in d. §. in legatis. col. 5. contra Bald. in l. humanum. C. de legi. dicentem, satis esse si in secundo testamento dictum sit. Non obstante alio testamento per me coram F. notario condito. quae quidem verba nequaquam sufficiunt, si aduertamus ad text. in d. l. si quis in principio testamenti. & ad praedictam omnium Doct. sententiam. Quarta conclusio: Primum testamentum habens quaecunque verba derogatoria, etiam admodum specialia, per secundum tollitur, nulla prioris voluntatis, nec speciali, nec generali mentione facta, modo constet ex coniecturis testantem prioris voluntatis poenituisse. Bald. communiter receptus in d. l. sancimus. vbi post alios Ias. 2. col. Et probatur ea ratione, quod reuocatio primi testamenti vtcunque facti a voluntate testantis pendet, ipso Iurisconsulto teste in d. l. si quis in principio testamenti. Igitur si eius voluntas coniecturis deprehendi potest, minime dubia erit actus mutatio. quod & Bar. ipse in d. l. si quis in principio. saepissime fatetur. Cui opinioni, quam communem esse fatentur, aliquot adducunt coniecturas Paul. Paris. cons. 10. vol. 3. nu. 21. & Soc. iunior consil. 124. vol. 1. nu. 52. & seq. vltra eas, quas Docto. in d. l. sancimus, adnotarunt, eandem sententiam probantes, ex quibus & ex alibi consideratis, sequentes illationes explicare libuit. Prima, testamentum primum habens quaecunque verba derogatoria, etiam specialia, per secundum, adiecto iuramento tollitur, nulla facta mentione prioris voluntatis. Bald. in d. l. sancimus. cui caeteri Doct. assentiuntur ibi. & Soc. consil. 163. vol. 2. col. fin. Guid. Pap. decis. 128. Ant. Rub. cons. 24. col. 3. Corse. in rubr. de iureiur. 24. & 26. priuilegio iuramenti, quorum omnium concors est ratio illa, quae a praemissa conclusione colligitur, siquidem is, qui iuramento praestito secundum testamentum condit, ob religionem iuramenti, videtur cuiuscunque prioris voluntatis contrariae poenitere: atque haec est maxima coniectura, quae hanc mutationem manifestam facit. Quo fit vt isthaec prima illatio sit admittenda, etiam si in testamento secundo nec generalis primi reuocatio fiat, illis verbis, cassum & irritum decernens, quodcunque aliud testamentum per me factum, aduersus Ias. in d. §. in legatis. 1. lect. col. pen. & Socin. dubitantem ibi, pen. col. Ant. Rub. d. consil. 24. nu. 9. & Gul. Bened. in d. c. Raynutius, verbo, testamentum. in 2. nu. 19. Nam & ipse Ias. ingenue fatetur sibijpsi communem sententiam obstare, a qua recedendum non esse Soc. admonet in d. col. pen. Secundo infertur ex eadem ratione. Primum testamentum, quod testator iurauit reuocare, vel cui iuramentum addidit, ex hoc clausulam derogatoriam sequentis, & specialem habere. Bart. in d. l. si quis in principio. fin. col. Alex. & Iuniores in d. l. sancimus. & in d. §. in legatis. Ias. in §. item si quis postulante. Inst. de act. nu. 14. Quorum opinio plurimum probatur ex glo. in d. c. cum non deceat. de elect. in 6. quae asserit, generalem canonum, vel statutorum derogationem minime tollere statutum iuratum, quam gl. existimant esse sing. Rom. sing. 7. Alex. in l. 1. col. pen. ff. ad l. Falc. Ias. cons. 173. in 4. vol. col. 9. & Rom. cons. 436. col. 3. & cons. 404. Ias. in fin. C. si contra ius. col. fin. commendant Abb. col. 3. Fel. col. 2. in cap. constitutus. de rescript. Alex. consil. 38. in 3. volum. optime Lud. Gom. post Crot. in c. 1. de consti. in 6. num. 286. Feli. in c. 2. nu. 20. de sponsal. Notant Bart. & Ioan. Crot. in l. omnes populi. ff. de iustit. & iur. 3. q. princip. Ioan. Staph. de liter. gra. & iust. fol. 99. col. 2. & plures alij, quos Rebuff. citat in forma mandati Apostolici, verbo, iuramentum. qui post alios ad hanc rem meminit glo. in Cle. dudum. §. fin. de sepul. verb. pacta. quam dicit sing. Cremen. sing. 39. hoc tamen procedit in iuramento speciali, non in generali, secundum Domi. in consil. 83. Carol. in consil. Alex. 27. libro 1. ad fin. quibus exacte perpensis, ita erit necessaria in secundo testamento mentio iuramenti, vt non sufficiat mentionem facere primi testamenti, & derogatoriae clausulae specialiter per illa verba, cassum & irritum decernens quodcunque aliud testamentum, quibuscunque verbis derogatorijs a me conditum, quod expressim notant Paul. Castr. consil. 284. vol. 1. col. 2. & Fulg. cons. 36. Caeterum si in secundo testamento ita scriptum sit: non obstante quocunque alio testamento a me facto, & habente quaecunque verba derogatoria, quae hic forent ad verbum referenda, ea etenim pro expressis habeantur, vt hac clausula interim vtamur, poterit quibusdam videri adhuc non esse sufficientem prioris voluntatis mentionem, quia vbi expressio specialis exigitur, praedicta clausula non sufficit. Paul. Cast. consil. 278. vol. 1. Card. consil. 136. Calde. cons. 11. tit. de priuileg. Frederic. consil. 233. & alij, quos retulit Felinus in cap. accedentes. de praescriptio. est enim mentio specialis necessaria, quae in dictis verbis non est ex notat. in Clem. appellanti. de appella. & in l. certum. ff. si cert. peta. & fatentur hanc esse opinionem communem Fel. in d. c. accedentes. idem in cap. nonnulli. num. 6. de rescript. Ias. in consil. 121. & 155. vol. 4. Selua de Benef. 3. part. q. 14. Deci. consil. 165. col. 2. idem consil. 373. fin. col. And. Tiraq. de iure maritali. in gl. 5. ad finem. Thom. Gram. decis. 20. quibus accedit tex. optimus, in cap. qui ad agendum. de procurat. in 6. Rursus erunt, qui contrarium respondere non dubitent, eo quod praedicta verba satis tollant priorem derogationem, cuius specialis expressio requiratur l. omnes. C. de praescript. trig. vel quadrag. annor. vbi Bald. & Ang. hoc notant, eamque legem miris laudibus efferunt, quotquot hac in re scripsere. idem Abb. in c. cum instantia. de censi. Anto. Butr. consil. 49. Collect. & Bald. in c. cum dilecta. de rescript. Alber. in l. 1. C. quando imper. inter pupil. & vidu. Bal. con. 409. vol. 5. Soc. in tract. de visita. num. 45. Anto. consil. 2. Paul. consil. 3. vol. 1. Felin. in cap. humanum genus. 1. distin. col. 4. & in hac specie testamentorum Albe. Brunus in tractat. de forma. coll. 24. & esse hanc opinionem communem asserit Freder. consil. 47. Anani. consil. 55. & idem Tiraq. in dict. gloss. 5. Rebuff. in forma mandati Apostolici, verbo, pro expressis. Aymon Sauilli. consilio 126. colum. fin. Bart. Soc. consil. 3. volum. 3. col. 4. Chosmas in pragmat. sanctio. tit. de collationibus. §. quod si quis. verb. ad verbum. ac caeteris diligentius insigni breuitate Praeceptor meus obseruandissimus Martinus ab Azpilcueta Nauarrus in cap. si quando. de rescrip. colum. 4. Qua in re oportet maximam hanc controuersiam quibusdam explicitis, quae confuse traduntur, distinctam lectoribus exhibere. Primum equidem constat, hanc vltimam sententiam frequentiori calculo receptam esse, atque seruandam fore, absque dubio si Curiae Romanae praxis eam admiserit. Nam huius styli sunt testes Anto. consil. 2. Collecta. in d. cap. cum dilecta. Probus in c. collatio. col. 3. de offic. leg. in 6. Ludouic. Gomez. in Prooemio reg. Canc. quaest. 6. nu. 8. Dom. consil. 65. col. 6. & consilio 120. col. 2. Ioan. Staphil. de liter. grat. & iusti. fol. 103. colum. 2. quod probari videtur in cap. 1. de transact. & cap. quia saepe. de elect. in 6. c. alma mater. de sent. excom. eo. libr. in fine. extrauag. rem non nouam. de dolo & cont. Fel. in d. c. nonnulli. num. 6. & in d. c. accedentes. col. 3. Secundum etiam ex iuris ratione secluso stylo procedit, nempe dicta verba priorem clausulam, cuius specialis, & ad verbum expressio requiritur, omnino tollere, si in lege, canone, vel constitutione exprimatur: sic enim procedunt iura, quae modo citauimus, & fatentur Ang. Alex. & Ias. in l. sed & si quis. §. quaesitum. ff. si quis caut. & ex his qui priorem sententiam approbant. Fel. in d. c. nonnulli. nu 6. & in d.c. accedentes. Dec consil. 165. & consil. 273. Iaso. And. Tiraq. Rebuf. quos superius adduximus, in quo video Doctor. omnes consentire: sic & idem erit si in secundo rescripto, aut priuilegio principis, praedicta verba motu proprio apponantur, vt fatentur Fel. in d. c. accedentes. Decius in dictis locis. Cald. cons. 11. de priuil. Roman. cons. 327. Angel. in d. §. quaesitum. in fin. vbi Alex. & Ias. & Fel. in d c. sedes. col. 8 de rescript. Ripa in c. 1. de rescrip. num. 80. Socin. cons. 3 vol 3. col. 4. Tertium ad disputationis discrimen recidit, & tamen iuris ratione examinata verius esse arbitror in priuilegio secundo, aut rescripto ad petitionem alicuius concesso, non sufficere praefatam clausulam, vt tollantur priora, & ita specialia verba derogatoria, in quo sequor priorem illam sententiam, quam ex Calder. & alijs autoribus retuli, tam etsi refragentur hi, qui posteriorem opinionem frequentius sequuntur, eamque in hoc ipso casu procedere existimant. Quartum nostrae quaestioni propius accedit: Nam haec verba non obstante quacunque alia dispositione, cuius ad verbum esset mentio facienda, eam expressam censentes, non tollunt priorem actum iuramento firmatum, ex glos. in d. c. cum non deceat. adiunctis his, quae ad eam notauimus in hac ipsa quaestione: nisi reuocatio prioris actus fiat per legem, aut constitutionem, vel addatur in reuocatione clausula, motu proprio, vt notant Ias. in l. fi. C. si contra ius vel vtili. pub. fi. col. & Felin. in c. constitutus. col. 3. de rescri. hi tamen loquuntur in generali clausula, non obstantibus: non autem in ista, qua expressa finguntur ea, quae in specie exprimenda forent. Vnde Ias. in d. l. fin. in fine. sensit iuramentum per eam tolli, & aperte notat Socin. consi. 196. vol. 2. col. 2. qui huius opinionis rationem constituit, & deducit ab illa sententia, quam in praxi, & vsu receptam esse diximus, & communiorem fecimus, & ideo quae in ea dicta sunt, etiam ad derogandum iuramento erunt preno tanda: atque ex his satis fieri potest dubitationi, quae proposita fuit circa derogationem primi testamenti iurati. Quinto, ea quae diximus, intelligenda sunt in principe, qui potest supplere illam specialem mentionem in actu requisitam, ac fingere eam factam fuisse: inferior vero contractum gerens non potest fingere expressum fuisse id, quod ex lege nominatim est exprimendum. text. admodum singu. in cap. qui ad agendum. de procurat. in 6. l. sed & si quis. §. quaesitum. ff. si quis caut. vbi Angel. Alexan. & Ias. 2. colum. hoc ipsum notant Ias. in consi. 173. volu. 4. col. fin. Alex. in l. quicquid. 2. col. ff. de verb. oblig. Tiraqu. & Rebuff. paulo ante citati: quorum opinio in testamentis non procedit circa verba derogatoria, ex eo, quod eorum mentio principaliter ex hominis, non legis dispositione requiritur. Atque de his satis. Tertio, ex principali conclusione deducitur, testamentum primum, cui iuramentum accessit, non tolli per secundum item iuratum, nisi primi, eo modo, quem diximus, mentio fiat: quando per reuocationem primi tendit testator ad periurij crimen, quod probatur. Non enim est praesumendum, quenquam velle mortale crimen committere, nisi euidenter hoc constiterit. l. merito. ff. pro socio. maxime in actu, qui prope mortem fit. c. literas. & ibi glo. verbo, tam graue. de praesumpt. Vnde cum reuocatio prioris voluntatis consistat in praesumpta, vel euidenti testantis intentione, dicendum est, non videri primum testamentum sublatum per secundum, in casibus, quibus ex hac reuocatione testator periurus esset, nisi id appareat manifeste. Quarto constat ex eadem assertione, primum testamentum habens clausulam derogatoriam specialem, non censeri per secundum sublatum, etiamsi in secundo fiat mentio specialis derogatoriae clausulae, si testator in primo dixerit, velle primum illud testamentum reuocari non posse, aut irritum minime censeri per secundum, etiamsi in eo specialiter primo derogetur: est enim necessarium, non tantum prioris clausulae derogatoriae reuocationem adscribere, sed & addere derogationem secundae clausulae, vel vberrima verba, ex quibus manifestum fit, testatorem a priori voluntate discessisse, cuius illationis sit exemplum primi testamenti. Et volo meum hoc testamentum firmum, ac perpetuum esse, nec censeri reuocatum per aliud, quod fecero, testamentum, nisi in eo ad verbum scripta sit angelica salutatio, etiamsi nominatim huius primae voluntatis meminero. Oportet enim ad haec verba derogatoria tollenda, in secundo mentionem facere huius derogationis in hunc modum, non obstante quocunque alio testamento per me facto, quaecunque verba derogatoria habente, quacunque verborum forma concepta. Nam per illa verba: quaecunque verba derogatoria habente: tollitur prima clausula derogatoria, & per sequentia reuocatur secunda, vt animaduertit Paul. Castren. in consil. 284. colum. pen. volum. 1. Anto. Rub. consi. 24. colum. pen. & fin. Sic ergo erit intelligendus Bart. in d. l. si quis in principio testamenti. colum. 3. & 4. dicens: testamentum primum habens derogatoriam clausulam, & derogationis futuri testamenti reuocationem, tolli per secundum, in quo fit specialis mentio prioris derogationis. Hinc scribit Paul. in Auth. hoc inter liberos. C. de testa. Primum testamentum factum inter liberos, adiecta speciali clausula derogatoria, non tolli per secundum, in quo dictum sit. Non obstante alio quocunque testamento, etiam inter liberos facto, nisi additum sit, etiam si in eo sit clausula derogatoria: quia duplex derogatio tolli debet specialiter. Nec sat erit reuocari derogationem, quae ex liberorum priuilegio insurgit, nisi alia secunda tollatur. idem notat Curti. iunior consil. 189. colum. 3. & est communis opinio, auctore Rubeo, dict. consil. 24. colum. 3. qui ex hoc. illud considerat, testamentum habens iuramentum, & clausulam derogatoriam specialem, non tolli per secundum, in quo iuramenti mentio fiat, nisi & in eo prior clausula derogatoria expressim retractetur. quod etiam Fulg. adnotauit consi. 39. ex diuerso hanc dubitationem expendens. Quinto ex praemissis apparet, voluntate testantis perpensa, primum testamentum, quamcunque specialem derogationem habens, per secundum reuocari, in quo generalis tantum mentio primi fiat, si post primum testamentum orta sit inimicitia inter testatorem, & heredem in primo testamento nominatum l. 3. §. non solum. l. ex parte. iuncta gloss. ff. de adimen. legat. l. si cum Cornelius. ff. de solu. notat in specie Bald. in d. l. sancimus. Socin. in d. §. in legatis. col. fin. Guli. Bene. in c. Raynutius, verbo, testamentum 2. num. 20. eleganter Maria. Socin. consil. 163. vol. 2. col. 6. Bart. Socin. consil. 2. vol. 3. col. 3. idem dicens in quacunque alia causa post primum testamentum contingenti, ex qua mutatio prioris voluntatis praesumi possit. quod explicant late Paul. Pari. consi. 10. vol. 3. num. 21. Socin. iun. consi. 124. num. 52. vol. 1. atque erit hoc arbitrio iudicis relinquendum, vt Barth. Soc. existimat in d. §. in legatis. Caeterum & hac in re aduertendum est, nam haec quinta illatio vera erit, quando inimicitia orta fuerit culpa haeredis: quod si culpa testatoris sequuta fuerit, non erit locus huic praesumptioni. ex Bart. in l. cum tabulis. §. 1. ff. de his, quib. vt indi. quem sequuntur Roma. singu. 196. Hippo. in l. 1. §. praeterea. nume. 59. ff. de quaest. & in §. cum quis. eiusdem legis. Thom. Grammat. voto 30. num. 19. a quo tamen discedunt Ias. in l. si filiam. C. de inoffic. testa. & in l. haereditas. 2. col. C. de his, quib. vt indig. Ripa in l. vlti. C. de reuo. dona. q. 45. Ioan. Lup. in Rub. de don. §. 78. n. 27. idem Ioan. Lup. in eadem Rub. §. 70. nu. 9. rursus idem Ripa in c. 1. de iudi. nu. 14. Gerard. sing. 5. Ioan. ab Amicis consi. 4. quibus accedo ob praesumptam testatoris voluntatem, quae locum sibi vendicat, inimicitia eius etiam culpa sequuta, quod probat tex. in l. 4. ff. de adim. legat. verbo, poenituerit. Etiamsi Bart. opinio a multis recepta fuerit, quorum meminit diligenter Catellianus Cotta dictione, Inimicitiae. versi. secunda dubitatio. Qui sorori propriae patrocinatus eam sequitur asseuerans communem esse. Sexto deducitur ex praesumpta voluntate, mutandi primum testamentum non inutilis assertio, qua profitemur, primum testamentum habens specialem clausulam derogatoriam per secundum inter liberos factum, mutatum penitus censeri non facta prioris clausulae speciali mentione, gl. iunct. tex. in Auth. de testa. imper. §. & siquidem. ver. perfecta. in fin. quam dicit singul. Ias. in d. §. in legatis. 1. lectio. colum. penult. & idem notauit Bald. in Auth. hoc inter liberos. C. de testament. quem frequentius Doctor. ibi, & in d. §. in legatis. sequuntur: & Gulielmus Benedict. in dict. verbo, testamentum. 2. numero 29. Ias. in l. sancimus. 7. fallent. C. eodem titulo. Socin. iunior consil. 124. nume. 31. quorum opinio probari videtur in d. Authen. hoc inter liberos. cui conuenit Regia l. 8. tit. 1. part. 6. vbi statuitur, primum testamentum inter liberos factum, habere ad sequentia testamenta clausulam specialem derogatoriam: quod tamen locum habet, quando in sequenti testamento instituuntur extranei, secus vero, si idem testamentum solum liberos testantis haeredes habeat: tunc etenim dato pari fauore in vtroque testamento, posteriori standum erit. glos. sing. in Authen. de testamen. imperf. in princ. & §. & siquidem, verbo perfecta. quam Bald. Salyc. & communiter Doct. sequuntur in d. Auth. hoc inter liberos. Alex. consil. 134. vol. 1. colum. 7. Roma. cons. 179. col. 6. Crotus in c. 1. col. 8. de constitu. in 6. dicens hanc opinionem esse communem, licet dubitet ibi Lud. Gomez. nume. 171. eandem opinionem, quam communem esse diximus, probat & explicat Socin. iunior dict. consil. 124. numero 33. & consil. 127. num. 10. 1. volum. & Roman. consil. 385. Verum dicta decisio Authen. hoc inter liberos. ita fauorabilis est, vt procedat, etiamsi testamentum inter liberos sit factum per nuncupationem coram duobus testibus. Ias. consil. 223. 2. vol. Roman. consil. 179. col. 6. Crot. in d. c. primo. colum. 9. Docto. communiter in d. Authen. hoc inter liberos. vbi hanc esse communem fatentur Angel. Alexand. & Iason. idem post eos asserit expresse Gulielm. Benedict. in dicto verbo, testamentum 2. numer. 20. Barb. consil. secundo. volum. pri. colum. secunda. quam conclusionem probare videtur glos. in dict. verbo, perfecta. in Authent. de testament. imperfe. quamuis contrarium asserant Ang. & Barbat. in dictis locis, qui omnes late tractant dictae Authen. hoc inter liberos. intellectum. & Decius consilio 264. Igitur si testamentum factum inter liberos censetur habere specialem sequentium testamentorum derogationem, eadem ratione idem erit dicendum in testamento secundo inter liberos condito, vel derogationem specialem habeat cuiuscunque praecedentis testamenti. Hanc vero opinionem improbant Socin. consil. 163. col. pen. vol. 2. Bart. Socin. in d. §. in legatis. col. pen. Alex. consi. 146. vol. 2. Anton. Rub. consi. 24. non enim secundum eos sequitur testamentum inter liberos habere derogationem praecedentium testamentorum, eo quod sequentium derogationem ex lege habeat. Item derogatio, quae fauore liberorum conceditur, non est ita efficax, vt illa, quae ex clausula speciali derogatoria insurgit: cum haec sit expressa, illa tacita. l. fin. in princi. ff. de legat. 2. Sat etenim est ad euitandam priorem derogationem, dicere, non obstante quocunque testamento, etiam facto inter liberos: at in derogatione expressa reuocanda oportet vti illis verbis, non obstante etiam clausula derogatoria in primo testamento expressa: sicuti frequentissime Doct. fatentur. Praeterea d. Authen. hoc inter liberos. exorbitans est, & ideo restringi potius debet, quam extendi. His ergo rationibus ab ea sententia, quae communi consensu recipitur, Socin. & caeteri discessere. Sed adhuc communis opinio verior apparet, ex praesumpta testantis voluntate, quae in hoc semper consideranda. Nec in contrarium adducta procedunt, si voluntas testantis attendenda est: nam ex ea Doctorum opinio comprobatur, atque l. fina. ff. de legat. 2. non loquitur in clausula derogatoria legis, qualis est ista, & iuramenti siquidem a lege hae derogationes sunt constitutae. Alia etiam ratio cessat, quia ita expressa est illa derogatio, non obstante quocunque testamento facto inter liberos, vel iuramenti religione adhibita: sicut illa, non obstante quocunque testamento & clausula derogatoria in eo expressa. Et si testamentum primum factum inter liberos cum derogatione speciali, non potest tolli per secundum, in quo fiat mentio testamenti huius facti inter liberos, nisi etiam tollatur expressa prior derogatio, hoc procedit, quia est isthaec derogatio duplex: non ex eo, quod sit fortior derogatoria hominis, quam derogatoria a lege, fauore filiorum, & ex praesumpta mente testantis inducta. Septimo, eadem ratione existimant quidam, testamentum primum habens specialem clausulam derogatoriam, tolli per secundum ad pias causas factum, etiamsi in eo primae derogationis specialis mentio non fiat. quod sensit Oldrad. consil. 129. expressit Socin. consil. 229. volum. 2. colum. final. Alexand. consilio 103. volum. 4. Ias. in dict. Authent. hoc inter liberos. 2. col. quibus accedit, quod testamentum inter liberos, & ob piam causam, aequalia in iure censentur. capit. relatum. in 1. isto titu. iuncta l. hac consultissima. §. ex imperfecto. C. eodem. Et potissime ratio praesumptae voluntatis mutandi primum testamentum hanc sententiam defendit, licet dubitauerit in hoc Ioan. Crottus in dict. cap. 1. de constitu. in 6. colum. 9. & contrarium asserat Anton. Rube. consil. 24. Octauo idem ius erit, si in testamento secundo instituatur haeres aliquis valde dilectus testatori, nam per hoc tolletur prima clausula specialis derogatoria, etiamsi in secundo testamento huius specialis derogationis mentio non fiat. quod notat Roma. consil. 179. col. pen dum allegat gl. sing. in l. in testamento. ff. de fideicom. liber. & quamuis hic displiceat Iasoni, in l. non dubium. C. de testamen. in fin. & Guliel. Bened. in verbo, testamentum, 2. nu. 21. Defendi tamen iure potest pensata testantis voluntate ex praedicta coniectura: quae maximam amicitiam aut dilectionem requirit erga haeredem in secundo testamento nominatum, quod iudex prudenter arbitrabitur, secundum Thom. Grammati. decis. 62. num. 27. Nono, non erit his dissimile, testamentum primum habens specialem derogationem, minime tolli per secundum, in quo prioris derogationis sufficiens mentio non fit, etiamsi post primum testamentum decennium sit elapsum. Aret. & Ias. in l. sancimus. C. eod. Guliel. Benedict. dicto verbo, testamentum 2. numer. 29. Anto. Rube. consil. 24. quasi non praesumatur mutata derogatio prima ex decennij transcursu: quod probari potest in dict. l. sancimus. vbi non censetur ex solo transcursu decennij mutatum primum testamentum. Rursus ex eadem lege quibusdam contraria sententia placuit, dum ibi probatur, primum testamentum solenne tolli per secundum, minus solenne factum post decennium a primo testamento. Ex quo Bald. Fulg. Paul. & caeteri, in d. l. sancimus. notant, primum testamentum habens clausulam derogatoriam specialem, tolli per secundum, in quo mentio specialis primi non sit facta, si id testamentum post decennium a primo conditum fuerit. idem notat Soci. in d. §. in legatis. fin. col. quod est memoriae commendandum propter Baldi auctoritatem. secundum Corne. in d. l. sancimus. Baldum etiam sequitur Alex. vol. 4. cons. 103. col. 2. & Pau. Paris. dicens, hanc sententiam communem esse, consil. 10. vol. 3. col. 3. ex ea item ratione, quod testator post longum tempus immemor praesumatur prioris derogationis. l. peregre. ff. de acquir. poss. qua ratione ego mallem primam opinionem sequi, quia si memor esset testator primae derogationis, forsan secundum testamentum minime fecisset. Nec vrget ex aduerso. d. l. sancimus. cum ibi euidenter constet voluntas mutandi primum testamentum. Decimo, sunt qui existiment, primum testamentum habens specialem derogationem, per secundum sublatum censeri, nulla facta mentione prioris derogationis: modo testator in eo dixerit, velle hoc testamentum praecise valere. ita Iaco. Areneus in l. omnes populi. ff. de iust. & iure. Ioan. Bapti. & Ias. in d. l. sancimus. colum. 3. Socin. in d. §. in legatis. col. fin. Gulielm. Benedict. in dicto verbo, testamentum 2. num. 22. ea ratione, quod dictio, praecise, habet vim specialis derogationis. Abb. Felin. & Deci. in c. 2. de rescrip. vltimo notab. Barbat. consi. 6. colum. 12. volum. 4. quod perpensa voluntate testantis ex eadem coniectura admittendum est, non alias. Vndecimo, quando sic libuit interiorem testantis mentem ex signis exterioribus coniectari, idem dicendum erit, si in secundo testamento dictum fuerit: cassum & irritum decernens quodcunque aliud testamentum a me conditum, quo non obstante hoc testamentum volo omnino valere. per haec enim verba prima clausula derogatoria tollitur, absque expressa eius mentione. ita Baptis. de sanc. Seuerino in d. l. sancimus. quem sequitur Soc. in d. §. in legatis. Bal. referens, vt opinor, consi. 389. volum. 5. qui tamen non loquitur, quando in primo testamento esset specialis clausula derogatoria, sed simplex, cuius in prima conclusione memini. Quin & ipse Bald. scribit dicta verba eundem effectum habere, quem illa. Non obstantibus quibuscunque testamentis quacunque verborum forma conceptis. Et tamen per haec vltima non censetur sublata prior specialis derogatio, vt Pau. Castren. existimat consi. 284. volum. 1. neque sequitur, testator vult omnino valere testamentum, hoc ergo vult derogare prius facto testamento maxima cum solennitate, & speciali clausula derogatoria. Vnde ab hac illatione discedunt Ias. in d. l. sancimus. & Gulielm. Benedict. dict. nume. 22. oportet ergo exactissima diligentia voluntatem testantis perscrutari. Duodecimo, ab eodem fonte procedit quod Maria. Socin. scribit in consi. 173. col. fin. vol. 2. atque item eius filius Bartho. Soci. in d. §. in legatis. col. penult. dicentes, primum testamentum non tolli per secundum, in quo sit adiecta clausula codicillaris, nisi fiat mentio in specie derogatoriae clausulae, quam habet primum testamentum. Si quidem testator apponens clausulam codicillarem vult id testamentum ratione deficientis solennitatis minime perire: non tamen ex hoc profitetur illud, nec periclitari posse ex defectu voluntatis, qui praesumitur eo ipso, quod prioris derogationis non meminerit. Decimotertio, si quo casu probari, aut presumi possit, derogationem specialem primo testamento adiectam fuisse praeter consensum testantis, id testamentum per secundum omnino reuocatum censebitur, etiamsi in eo mentio non fiat specialis prioris derogatoriae orationis clausulae: sicuti eleganter Barb. respondit consil. 72. vol. 3. & notat Gulielm. Benedi. in d. verbo, testamentum 2. num. 16. Decimoquarto, eodem iure & presumpta voluntate testantis consuluit Domini. consil. 115. Primum testamentum habens specialem clausulam derogatoriam, per secundum mutatum censeri, in quo expressa fue reverba hec: volo istud testamentum penitus valere, non obstante quocunque alio testamento per me facto, & imprecor mala quaecunque hanc meam voluntatem impugnanti. hoc etenim praesumpta testantis intentione procedit, & iure defendi potest. Decimoquinto, hinc pensitari potest quod scribit Salyc. in l. 2. C. de codic. dicens, sublata aut reuocata speciali clausula derogatoria primi testamenti per codicillos, tolli id testamentum per secundum, in quo nulla fiat mentio illius clausulae derogatoriae, quae per codicillos sublata nullum prestat impedimentum futuris testamentis. refert & sequitur Salyce. Ias. in dict. l. sancimus. colum. 4. idem Ias. in l. si ita scriptum. numer. 24. ff. de legat. 1. Angel. in §. penulti. Insti. de codicil. Decimosexto, ex eadem conclusione principali, quae praesumptae testantis voluntati innititur, defendi potest sententia Bal. qui in d. l. sancimus. dixit: Primum testamentum habens specialem derogationem, tolli per secundum conditum coram principe, vel apud acta iudicis, licet in eo nulla in specie mentio fiat prioris clausulae derogatoriae: quasi qui sic testatur velit ita firmiter testari, vt & specialem derogationem prioris testamenti tollere praesumatur. idem asserunt Fulgo. & Castren. in d. l. sancimus. & Socin. in d. §. in legatis. colum. fin. Tametsi dissentiant Alexand. & Ias. in d. l. sancimus. idem Ias. in l. omnium. C. de testamen. colum. 3. Gulielm. Benedict. in dict. verbo, testamentum 2. nume. 20. Decimoseptimo, ex praemissis necessario admittendus est intellectus Bart. ad l. diuus. §. licet. ff. de iure codi. vbi cum testator in primis codicillis dixisset, Nolo secundos codicillos alias valere, quam si mea manu signati, & subscripti sint, scribit Iurisconsultus per secundos codicillos etiam non signatos, nec propria manu subscriptos tolli primos: quia ea quae postea geruntur, prioribus derogant. Hoc etenim intelligendum est, modo in secundis codicillis prioris derogationis meminerit, ita vt illud Iurisconsulti responsum sit supplendum, ex dict. l. si quis in principio testamenti. ff. de legat. 3. vbi Barto. hunc intellectum approbat col um. 1. & ibi Fulg. eum asserit esse communem. Iaso. in dict. §. in legatis. 2. lectione. Deci. in l. 1. numer. 55. ff. de offic. eius, cui est mand. iuris. eundem intellectum videtur sequi Albe. in d. §. licet. quamuis Oldrad. & And. Pisa. quos Socin. & Ias. in d. §. in legatis. sequuntur, ab hoc intellectu discedant, aliam Iurisconsulto interpretationem exhibentes, quae, ni fallimur, nimis abhorret a vera huius materiae cognitione. Decimo octauo, ex his quae scripsimus, inferri potest, testamentum primum habens specialem derogationem sequentis, non tamen expressam, sed tacitam, & per sensum a contrario inductam, tolli per secundum: etiam non facta speciali mentione prioris derogationis. tex. in l. fin. in princip. ff. de legat. 2. quem dicit notabilem Bal. in l. humanum. col. 2. C. de leg. singularem Socin. consi. 163. penul. col. 2. vol. Areti. in l. 1. ff. de testa. 6. col. Ias. in l. filio. col. 2. ff. de libe. & posthu. Idem Ias. in l. seruum filij. §. si idem. ff. de legat. 1. col. fin. Ioan. Crot. in c. 1. de consti. in 6. col. 8. vbi Ludo. Gomez. nume. 15. alios praedictae legis intellectus explicans hunc esse communem fatetur: sic eundem veriorem, & communem esse asserit Iacob. a Nigris in l. 1. ff. de offi. eius, cui est mand. iuris. colum. 29. vbi Alexand. colum. 2. tenet eandem opinionem: atque etiam Ias. nu. 54. dicens tex. in d. l. fin. esse singu. cui similem esse in c. dilectus in 2. de praebend. existimat Crot. in d. colum. 8. in quo libenter ab ipso dissentio, quippe qui existimem in d. c. dilectus. hoc non probari. Et erit huius tacitae derogationis exemplum: si quod testamentum fecero inserta in eo salutatione Angelica, id volo huic meo testamento praeferri. Quinta conclusio. Prima [art. 21] voluntas etiam nullam habens derogationem specialem, tollitur quo ad legata, & alia praeter haeredis institutionem per secundam minus solennem & inualidam, si in ea fiat mentio prime expressa, ita vt tacita non sufficiat. cuius assertionis pars prima probatur in l. si transferam. ff. de adimen. lega. l. plane. in princ. ff. de lega. 1. quibus iuribus probatur, legatum primum reuocari per translationem rei legate in alium, quamuis incapacem legatarium. Secunda pars probatur in l. si iure. ff. de legat. 3. qua expressim constat, testamentum primum in dubio non reuocari, per secundum minus solenne, & inualidum. & Bart. vbi hanc conclusionem probat, quem sequuntur Paul. & Alex. & Ias. in d. l. plane. 2. col. Ex quibus constat, translationem legati esse expressam reuocationem primi legati: non tacitam. Obstat tamen text. in d. l. sicut. ff. de adimen. leg. qui probare videtur legati translationem, tacitam potius, quam expressam reuocationem censeri. Vnde Cuma. in d. l. si iure. & Ias. in l. re coniuncti. ff. de legat. 3. numer. 165. a Bart. discedunt, quibus tamen non assentior: cum videam expresse, & in specie reuocari legatum primum ex translatione: siquidem testator dicens, quod Sempronio legaui, transfero in Titium, satis aperte primum legatum tollat. Nec oberit d. l. sicut. cum ibi non transtulerit testator legatum a primo in secundum, sed dixerit, quod legaui Sempronio, lego Titio: & licet Iurisconsultus appellet illam translationem, non tamen est propria & vera translatio, quippe quae totum legatum a primo legatario non adimat, sed illi constituat socium in legato, qui quidem socius re coniunctus partem habebit legati. Haec vero pars tacite a primo fuit adempta, vti verba illius legis probant, ita intellecta ab Accursio & Bart. ibidem Bar. col. 1. Ange. de Periglis, in re coniuncti. ff. de legat. 3. Paul. in l. non ad ea. & ibi Cuman. ff. de conditio. & demonst. Bald. & Alexand. in l. si Fortidianum. C. de lega. Areti. in l. si pluribus. ff. de legat. 1. vbi Alexand. hanc opinionem fatetur communem esse, sicuti Ias. in dict. l. re coniuncti. nume. 14. & ibi Crottus colum. 3. idem Ias. in l. si legata. C. de lega. eandem opinionem sequitur Alexand. consi. 169. vol. 5. cui suffragantur tex. in §. si eadem res. Instit. de lega. & in dict. l. plane. §. si coniunctim. versicu. sed etsi in pupillari. optimus text. in l. Iulianus. ff. de haeredi. institu. vbi cum testator dixisset, Ex qua parte Seium institui, ex eadem parte Sempronius heres esto, respondit Iurisconsul. Sempronium & Seium coniunctim institutos videri: atque ibi Ioan. Imol. Bart. opinionem sequitur. Ad idem etiam condicit plurimum. l. si pluribus. ff. de legat. 1. qua constat eadem re disiunctim duobus legata, non esse praesumendam ademptionem, nisi euidentissime constet adimendi voluntas. Verum hac in re aduersus Barto. tenet Dynus, quem ipse Bart. retulit per legatum eiusdem rei alteri factum, sub commemoratione primi legati, rem legatam in totum a primo legatario ad secundum transferri. ex d. l. sicut. & l. non ad ea. ff. de conditioni. & demonstratio. Cynus, Faber, Salyc. Fulg. Paul. & Corne. in d. l. si Fortidianum. C. de lega. Crot. col. 3. in d. l. re coniuncti. Alciat. in l. triplici. ff. de verbo. signifio. Christopho. in §. 1. Institu. de ademp. legat. vbi Theophi. eandem sententiam manifestissime probat ex eodem text. qui, si recte consideretur, conuincit omnino Bart. opinionem, quae etiam a d. l. sicut. euertitur prorsus. & a l. sequenti. vbi si testator quod a Titio haerede legauit, id a Maeuio det, a Titio ademptum onus legati censetur: sic ergo si quod Titio legauit, Sempronio leget, cur non videbitur, & id ex euidenti testantis consensu a Titio totum legatum in Sempronium translatum esse? Nec mihi persuaderi potest communis opinio, cui non suffragantur textus in d. §. si eadem res. & in dict. §. si coniunctim, quia non loquuntur quando in secundo legato fit commemoratio primi. Item nec d. l. si pluribus. cum ex translatione legati satis euidenter voluntas testantis appareat. Nec etiam eandem sententiam communem adiuuat. dict. l. Iulianus. ibi etenim fit commemoratio primae institutionis per illa verba: ex eadem parte, quae videntur coniunctionem potius, quam ademptionem, aut translationem inducere, vt respondent Iacob. Butr. Salyc. & Petrus Besutio. quos in d. l. re coniuncti. Ias. retulit. nu. 24. sic etiam respondet Alcia. in lib. 7. Parerg. c. 8. quasi verba concepta per illud relatiuum potius repetitionem, quam ademptionem significent. Hec tamen solutio displicet Iasoni in d. numer. 24. & merito: siquidem in dict. l. triplici. ponitur eadem Iurisconsulti responsio, quae in d. l. Iulianus. nec tamen ibi concipiuntur verba per illud relatiuum, ex eadem, vel eandem: quamobrem nullum discrimen constituens inter haeredis institutionem, & legatum, existimo communem sententiam veram esse ita conceptis verbis: in qua parte Seium institui, in ea Titium instituo: non enim inconuenit in eadem parte duos institui haeredes. Idem erit si dixero, Quam rem Sempronio legaui, eam Titio lego: cum eandem rem duobus legari posse manifestum sit. At si dixerit testator, Quod Sempronio legaui, Titio do, erit locus opinioni Dyni, cum illa res dari Titio non possit, nisi prius a Sempronio adimatur. quod maxime conuenit dictae l. sicut. & id Alciat. adnotauit in dict. l. triplici. Verum, vt ad institutum redeam, in d. l. sicut ademptio. quae fit per translationem, tacita appellatur, quoad verba adimendi specialia: expressa tamen censeri debet, quoad mentem testatoris. Secundo, huic quintae conclusioni repugnat tex. in §. ex eo. Instit. quibus modis testament. infir. quo constat, primum testamentum solenne non posse tolli per secundum minus solenne, & inualidum, quem text. dixit esse meliorem iuris Ias. in dicta l. plane. in princip. Sed tamen assertio principalis est intelligenda quoad legata, que licet relicta sint in testamento, possunt adimi in codicillis postea factis. gl. recepta ab omnibus in l. fideicommissum. C. de fideicommis. tex. in princip. & §. 1. Instit. de ademp. legat. Barto. Bald. & Aretin. in l. haeredes palam. §. si quis post. ff. de testament. Aretin. in l. si ita scriptum. ff. de legat. 1. vbi Alexan. & Iason, hanc esse communem sententiam asserunt, contra gloss. ibi. idem Alexand. in l. datum legatum. C. de legat. & Paulus Castrens. in dicto §. si quis post. hanc esse communem profitentur. Quod si codicilli sint solenniter facti, ademptio fit ipso iure, secundum communem: si vero solennes non sint, ope exceptionis censentur legata adempta. glo. in dict. l. fideicommissum. & in l. datum. C. de lega. notant Imol. Alexand. & Areti. in dict. l. si ita scriptum. arg. l. 4. in fine. ff. de adimen. lega. notat Albert. Brunus tracta. de effect. formae. 24. effectu. Dicuntur autem codicilli non solennes quoad istum effectum illi, quibus legata adimuntur, non tamen dantur. Codicilli etenim minus solennes censentur, si in eis legata non dentur. l. militis. §. veteranus. ff. de testament. milit. ex intellectu Alexand. & aliorum, in dicta l. si ita scriptum. 2. colum. Constat etiam ex origine codicillorum, quae extat in princip. Institu. de codicil. vbi Theophil. Oportet tamen coram quinque testibus hanc ademptionem legatorum fieri, ita, vt in numero testium integri & solennes codicilli dici valeant: alioqui non esset hic actus, per quem ademptio fit vltima voluntas. l. fin. in fine. C. de codicil. Requiritur vero ad expressam ademptionem vltimae voluntatis actus, ex mente legum, quae rem istam tractauere. Vnde in specie Paulus Castren. in d. §. si quis post. versi. secundo est videndum. & idem in d. l. datum. & in d. l. fideicommissum. asserit hanc expressam ademptionem quinque testibus probandam esse, licet tacita ademptio, quae ex inimicitia vel simplici actu inducitur, duobus probari possit, iuxta communem Doctor. sententiam, in d. §. si quis post. quam Bart. etiam probat praedicto modo distinguens in dict. l. fideicommissum. quamuis idem Bart. in d. §. si quis post. ex Dyno adnotauerit, causam tacite ademptionis, & sic inimicitias, esse probandam omnino quinque testibus. Cuius contrarium expressim Bald. scribit in l. errore. C. isto tit. & in eandem sententiam tendit Areti. in d. §. si quis post. col. 2. vbi idem asserit, quod in praedicta distin. ex Paulo retulimus. Quo fit, vt a vero deuiet Salyc. in d. l. fideicommissum. dicens, expressam ademptionem legatorum duobus tantum testibus posse probari, falso hoc tribuens Azoni in summa huius tituli. Nam huic opinioni Salycet. Bart. Paul. Areti. & ni fallor, communis omnium interpretum mens refragantur. Tertio principali, & quinte assertioni obijcitur tex. in l. legatum. §. pater. ff. de adim. legat. vbi auctore Bart. probatur, per actum inualidum, inutilem, vel minus solennem tacite non tantum expresse fieri ademptionem legatorum, ita vt non sit necessaria expressa reuocatio prime voluntatis. quem tex. commendat Lud. Roma. singul. 137. Ias. in l. certi conditio. §. quoniam. num. 8. ff. si cert. peta. Aduertendum igitur est, contractum non tolli per sequentem inualidum actum, nec ex tacita nec expressa reuocatione. l. 1. ff. de noua. l. certi conditio. §. quoniam. ff. si cert. petat. l. si quis ante conduxit. ff. de acquir. posses. in quo contractus ab vltimis voluntatibus differunt. Bartol. in l. si transferam. ff. de adimen. legat. Imo. & Alexand. 3. colum. in l. si cum dotem. in princip. ff. solut. matrim. Ias. in l. quae delegato. col. 2. ff. de legat. 1. & in l. plane. in princip. ff. eod. titu. Fortior etenim est actus, qui contrahendo geritur propter duorum consensum, quamuis, qui vltima voluntate vnius tantum consensu fit. Quin & ex ea ratione deducitur, vltimam voluntatem, etiam tacite per actum inter viuos, non solum vtilem, sed & inutilem, ac infirmum, omnino tolli: atque hoc ipsum est, quod in d. §. pater. Iurisconsultus respondet. & idem in l. cum dominus. §. fi. ff. de pecu. lega. vbi Barto. idem Bart. in l. fin. ff. de auro & argen. leg. Alexan. in l. plane. in prin. Ias. in l. re coniuncti. num. 166. ff. de legat. 3. idem Ias. dubius tamen in d. l. plane. Et hic est communis omnium intellectus. vnde etiam intelligi potest text. in l. fin. §. fin. ff. de auro & argen. leg. ibi etenim species legata inutiliter per secundum actum, non aufertur a legato generis prius vtiliter facto, quia tractatur de derogatione prioris actus per vltimam voluntatem, non per actum inter viuos. Sic ergo est intelligenda d. l. fin. §. fin. quam dicit singu. Alexan. in l. si pluribus. ff. de lega. 1. Hinc ergo & illud apparet, primum testamentum quoad haeredis institutionem, non tolli per secundum inualidum, & ex quo haereditas adiri nequeat. §. ex eo. Instit. quib. mod. test. infir. l. sed & si in conditione. §. fin. ff. de haered. instit. siue sit secundum inualidum, quia deficiat haeredis institutio, siue quod desit testium numerus a l. requisitus. quod probatur argum. ab speciali. in l. sancimus. C. ist. titu. notat Bart. communiter receptus in l. si iure. ff. de legat 3. Bald. consil. 354. volum. 5. etiamsi secundum expressim primum reuocauerit, secundum eos, & Ias. in d. l. plane. in princip. optimus text. in l. militis. §. veteranus. ff. de milit. testament. Tametsi Barbati. aduersus hanc opinionem communem responderit, consil. 60. volum. 2. Sexta conclusio. Prima haeredis institutio solenniter facta, per testamentum secundum itidem solenne, absque tamen heredis expressa institutione reuocatur, si testator primo derogauerit, & addiderit, velle decedere intestatum. l. 1. §. si haeres. iuxta vnum sensum glos. ff. si tabu. testa. nullae extab. Bartol. in d. l. si iure. Alexand. consi. 104. volu. 2. idem Alex. in l. si ita scriptum §. regula. ff. de lib. & posth. col. 3. vbi Aret. & idem Aret. in d. l. haeredes palam §. si quis post. col. 3. ff. isto tit. Corne. consil. 39. volum. 2. Lauren. Calcan. consil. 91. col. 5. Corne. 2. col. & Riminal. singul in l. sancimus. C. isto titu. vbi Alex. hanc esse communem opinionem profitetur. & idem Alex. cons. 30. vol. 3. & Dec. consil. 582. colum. 1. videtur etenim haeredes instituere eos, qui eidem successuri erant in testamento, sicuti praedicti doct. asserunt frequentissime. Sed etsi in primo testamento instituti essent haeredes extranei, sat esset reuocare primum testamentum, & praedicta verba addere coram quinque testibus. Bart. in d. §. veteranus. Barb. consil. 60. vol. 2. nu. 12. Alex in d. §. regula. col. 3. & in d. l. sancimus. Corne. consi. 39. vol 2. ex text. in l. hac consultissima. §. si quis autem. C. de testam. qui ex praedictis extenditur, vt procedat etiam si successores ex causa intestati tacite instituantur haeredes. Septima conclusio. Quo ad haeredis institutionem, primum testamentum minime reuocatur per secundum inualidum ex alia, quam praeteritionis, vel exhaeredationis causa, etiam si in eo fiat expressa reuocatio primi, adiecta clausula codicillari, quod probatur ex eo, quod virtute huius secundi testamenti haereditas non potest adiri. Est etenim necessarium vt primum testamentum, quo ad haeredis institutionem tollatur per secundum, posse haereditatem adiri iure secundi testamenti, licet non adeatur vere, & actu. l. cum in secundo. ff. de iniust. rup. l. pater filio. ff. de haered. instit. Paul. & Alex. col. fin. in d. l. sancimus. Bald. & Imo. in l. sed si in condictione. §. fin. ff. de haere. inst. idem Alexan. in consil. 37. vol. 1. col. 2. dicens hanc opinionem communem esse. Hi vero omnes Bartol. reprobant, qui dixerit ad confirmandam reuocationem primi haeredis, oportere actu haereditatem adiri ex secunda vltima voluntate, cum satis sit, secundum eos, posse haereditatem adiri ex secundo testamento, quamuis actu non adeatur, cui censurae ansam praebuere verba ipsius Bartol. male concinnata in dicta lege, si iure. & in d. l. sed si in conditione. §. fin. cum tamen Corn. in d. l. sancimus. 2. col. animaduertat Bart. in sensu & intellectu minime discessisse a vera & communi Doctor. sententia. Ex quo deducitur primum testamentum, etiam quo ad haeredis institutionem, per secundum, in quo sit expressa vel tacita heredis institutio omnino reuocari, si ex eo haereditas adiri possit, licet adita non sit. Quod in secundo testamento desit haeredis institutio, saltem tacita, vel solennitas testium, primum non tollitur quo ad haeredis institutionem, tametsi haeredes defuncti, qui ex causa intestati succedunt, ipsam haereditatem adierint: qua in re illud est aduertendum, ex clausula codicillari apposita in testamento solenni, quod tamen ex causa praeteritionis aut exhaeredationis rumpitur, nihilominus successores ex causa intestati vocari, & tacite institui: cum illa clausula ex recepta ab omnibus sententia, per Authenticam, ex causa. conseruetur. sicut asserit Alexan. in dicto consil. 37. colum. 2. volum. 1. ex quibus vltima haec assertio plane intelligitur. His omnibus adde quid dicendum sit in illa quaestione singulari profecto, & egregia: an legatum traditione rei legatae, vera, vel ficta, scilicet per constitutum, quia testator constituit seipsum nomine legatarij possessorem, fiat ex hoc irreuocabile, & non possit a testatore reuocari. Nam gloss. in l. legatum. in §. 1. ff. de leg. 2. scribit in hac specie legatum irreuocabile esse. allegat ad hoc duos textus, qui parum eius opinionem probant: & sane dubia est admodum eius opinio. Donatio etenim causa mortis, quae similis est legato, quo ad eius reuocationem, & aliquanto fortior, etiamsi a traditione incipiat, reuocari potest. l. senatus. in princip. l. si mortis causa res donata. cum l. sequ. ff. de donat. caus. mort. l. non omnis. ff. si cert. pet. l. videamus. § idemque est si mortis. ff. de vsur. atque ideo Alber. post Rainer. Accursij sententiam falsam esse existimat in d. l. legatum. quibus accedit Bal. in l. 1. C. si quis omis. caus. testam. num. 8. & in l. vlt. C. de vsur. & fruct. lega. dicens hoc legatum, cuius traditionem testator fecerit, censeri donationem causa mortis, que reuocabilis est. idem adnotauit Cremen. singul. 15. Dinus tamen glo. ex eo sequitur, quod traditio haec rei legatae mutet omnino legatum ipsum in donationem inter viuos, quae irreuocabilis est, quod minime probatur iure. Quamobrem satis erit, si glos. & Dini sententiam veram esse arbitremur, quoties traditio post testamentum fit simpliciter, nulla mentione vltimae voluntatis facta, nec eius ratione: quod si traditio facta fuerit ex causa vltimae voluntatis, proculdubio adhuc legatum reuocabile est, & vltimae voluntatis naturam obtinet. sic Bar. Bal. Imo. & Cum. controuersiam istam diffiniere in d. l. legatum. idem Paul de Castr. in l. Lucius. col. 2. ff. de legat. 2. Ferdi. Loazes in repet. §. diui. ff. de legat. 1. numer. 12. dicens hanc opinionem communem esse: cui illud est adijciendum, traditionem rei legatae, etiam simpliciter factam, & ideo irreuocabilem iuxta praenotatam resolutionem, effectum habere extinguendi ipsum legatum, ita quidem, vt pro eius executione facta censeatur. sicuti probat tex. in d. l. Lucius. Nec praedictis oberit pulchra Alberici decisio, qui in Rub. C. de donat. scribit, traditionem rei legatae veram, vel fictam, ita irreuocabilem esse, vt prior haec traditio posteriori ex vi secundi testamenti factae praeferenda sit. quod Ias. commendat in l. quoties. C. de rei vend. col. 5. Nam vere Alber. & Iason loquuntur in re donata inter viuos, ipsa donatione in testamento facta, sicuti fieri potest, ex glo. & communi in l. haeredes palam. §. vlti. ff. de testam. non autem in re legata, & iure vltimae voluntatis relicta: sic enim intellexit Alberici sententiam Andr. Tiraquel. in libello de constitut. parte 1. numer. 23. # 3 EX TERTIA RVB. PARTE. SVMMARIVM. -  1 Donatio causa mortis quo ad eius initium contractui potius, quam vltimae voluntati accedit. -  2 Causa mortis donatio an permissa sit inter virum & vxorem. -  3 Donatio inter coniuges traditionem praeuiam exigit, vt morte confirmetur. -  4 Donatio causa mortis an pereat deportatione, aut poena capitali donantis. -  5 Donatio inter coniuges morte confirmata, an trahatur retro, & inibi intellect. l. si mortis. ff. de donatio. causa mortis. -  6 Patris consensus sufficit & requiritur, vt filiusfamilias possit causa mortis donare. -  7 Filiusfamilias an ipsi patri possit donare causa mortis, absque Iudicis autoritate. -  8 Filiusfamilias non potest absque consensu patris donare causa mortis, etiam illa bona, quorum vsusfructus patri non quaeritur. -  9 Filiusfamilias vtrum possit testari de bonis aduentitijs, quorum vsusfructus patri non quaeritur. -  10 Consensus patris in donatione causa mortis, debet esse specialis. -  11 Vsurarius manifestus an possit donare causa mortis? & ibi intellect. capit. quanquam, de vsur. in 6. -  12 Intellectus ad l. 55. Tauri. -  13 Donatio causa mortis an exigat praesentiam, & consensum expressum illius, cui fit. -  14 Donatio causa mortis nudo pacto fieri potest. -  15 Donatio causa mortis quo ad effectum vltimae voluntati similis est. -  16 Dominium rei donatae causa mortis, quando transeat in eum, cui facta fuit absque traditione. -  17 Actio quaenam competat pro donatione causa mortis. -  18 Actio competens pro donatione causa mortis, an sit bonae fidei. -  19 Donatio causa mortis an reuocetur sequuta alienatione rei donatae. -  20 Falcidia an deducatur a donatione causa mortis. -  21 Solennitas a testamento, vel codicillis remissa, an censeatur in donatione causa mortis sublata. -  22 Donatio causa mortis quoad confirmationem contractibus similior est, quam vltimae voluntati. -  23 Donatio causa mortis quo pacto reuocetur. -  24 Intellectus ad l. 1. ff. qui sine manumis. ad libertat. peruene. -  25 Qualiter cognoscatur donatio causa mortis. -  26 Mortis causa capio quid sit. -  27 Damnatus ad mortem, vel ad perpetuum carcerem, an possit testari. -  28 Filiusfamilias an testari possit, & ibi tractatur an testari valeat ad pias causas. EX ipso huius tractatus titulo id aperte constat, non tantum de testamentis hic esse agendum, sed & de caeteris vltimis voluntatibus, quibus donatio causa mortis adnumeratur: cum id expressim constet ex §. 1. Instit. de donat. l. fina. C. de codicil. adiuncta l. fina. C. de donat. cau. mor. l. non videtur. ff. de donat. causa mort. Rursus hanc donationem actibus viuentium, & eorum contractibus similem esse, probat textus in l. tam is. ff. de donatio. causa mortis. l. post legatum. §. fina. ff. de his quib. vt indignis. gloss. insig. in l. 2. ff. de dot. praelega. quam praeter Docto. ibi dicunt singular. Alexan. in l. 2. ff. de leg. 1. Bal. in l. 2. ff. de pactis. idem Bald. in l. cum hi. in 2. lectio. ff. de transactio. & not. Ias. in §. omnium. de actionib. Quae quidem controuersia sequentibus assertionibus est diffinienda. Prima assertio, Donatio [art. 1] causa mortis, quo ad eius initium, & ordinationem, potius contractui, quam vltimae voluntati accedit, ita vt non omnia, quae in agenda aut constituenda vltima voluntate exiguntur, in actu donationis causa mortis sint necessaria: ea tamen, quae in contractibus ineundis requiruntur, in eadem donatione adhiberi oporteat. Bald. communiter receptus in dicta l. 2. vbi Ias. scribit a nemine non recipi hanc sententiam. Ex qua plurima a iuris vtriusque professoribus deducuntur. Primum, Donationem causa mortis factam inter coniuges minime valere, atque in hoc similem esse donationi inter viuos. l. mortis. ff. de donatio. inter virum & vxorem. gloss. ab omnibus probata in dicta l. 2. ff. de dote praeleg. vti constat ex Doctor. in dicta l. 2. ff. de legat. 1. vbi Francis. a Ripa a communi sententia discedens asserit, potius in hoc casu [art. 2] donationem causa mortis vltimae voluntati, quam actui inter viuos similem esse, ex eo, quod sicut legatum factum a viro vxori valet, & morte confirmatur, ita donatio causa mortis facta a viro vxori, valebit, ac morte confirmabitur. l. mortis. in 4. ff. de don. caus. mor. Ergo magis conuenit donatio causa mortis hoc in exemplo legato, quam donationi inter viuos coniuges, vt constat. Fallitur tamen ipse Ripa, an licet donatio causa mortis inter non coniuges facta morte confirmetur: non sic facta inter coniuges, nisi traditio praecesserit: sicuti Iurisconsultus praemittere videtur in l. sed interim. per totam legem. cum sequentibus. ff. de donat. inter virum & vxor. Bald. in l. executorem. nu. 34. C. de execu. rei iudi. qua in re Ioann. Lupi. diuersum opinatur in Rub. de donation. §. 77. Sic etiam caetere [art. 3] donationes inter viuos coniuges factae traditionem exigunt, vt morte confirmentur. l. 1. iuncta gloss. C. de donatio. inter virum, & vxor. l. Papinianus. ff. eo. titu. vbi glo. quam esse communiter approbatam fatetur Iaso. in l. frater. ff. de condictio. indebi. colum. penulti. notat Boeri. in consuet. Bituricen. titu. de consuetu. concernente matri. §. 1. colu. 2. Bal. in l. 1. C. de summa trinita. num. 18. Paulus Castren. consil. 138. dicta donatio. nume. 1. volum. 1. dicens hanc esse communem sententiam, cui accedit text. in l. si seruus. ff. de donatio. inter virum & vxorem. Idem notat Ferdinan. Loazes Iserdensis praesul in l. filius familias. §. diui. nume. 81. ff. de legatis 1. Paul. consil. 93. volumi. 2. & consil. 82. Haec vero traditio in legato non requiritur, igitur aduersus Ripam Doctorum opinio recipienda est. Hinc [art. 4] infertur, donationem causa mortis a viro vxori factam, nulla existente suspicione poenae, ipsius viri deportatione non extingui, imo quo ad dominium confirmari, licet reuocari possit a donante, vsque ad mortem naturalem. l. sed si mors. vbi gloss. ff. de donatio. inter virum & vxorem. Bald. in dict. l. executorem. Paul. in l. post contractum. in fin. ff. de donation. Ias. in l. si stipulatus fuerim. §. 1. penul. colum ff. de verb. obligat. idem Ias. in Authen. ingressi. C. de sacrosan. eccles. nu. 30. licet ipse nimis extendat sententiam Baldi: quod etiam locum habet in donatione facta inter viuos coniuges. l. res vxoris. C. de donatio. inter virum & vxorem. Imola in l. si aliquis. ff. de donation. causa mortis. Cum tamen donatio causa mortis inter extraneos facta per capitalem sententiam euanescat, etiam facta absque metu poenae: dicta leg. si aliquis. vbi hoc notant Paul. Castren. Imola, & Doctores communiter. Ioannes Hannibal post Bartolum, ibi in l. post contractum. ff. de donatio. numer. 349. Ex his etiam deducitur, donationem causa mortis inter coniuges factam praemissa traditione, ac morte donantis secuta retrotrahi ad tempus traditionis, quo ad fructus, licet non quo ad dominium: cum in his quae diximus, donationi inter viuos coniuges factae similis sit, in qua mariti donantis deportatio non rescindit donationem, licet ad mortem vsque eam valeat maritus reuocare. l. res vxoris. C. de donation. inter virum & vxorem. Et praeterea [art. 5] donatio inter coniuges facta praeuia traditione morte secuta, retrotrahitur ad tempus traditionis quoad fructus, non tamen quoad dominium. l. donationes quas parentes. C. de donatio. inter virum & vxorem. vbi glos. Bart. in I. nec vtilem. ff. ex quibus causis ma. idem Bartolus in l. sub conditione. col. 2. ff. de solu. Ioannes Lup. in Rub. de donation. inter virum & vxorem. §. 72. glos. & ibi Saly. in l. 2. C. de inoffic. dona. quorum opinio communis est, secundum Alexan. in l. talis scriptura. col. 3. ff. de leg. 1. & Ioan. Crottum in l. si is qui pro emptore. col. 11. ff. de vsuca. apud quem est huiusce quaestionis diligens disputatio. Quo fit vt in hoc sensu sit intelligendus Papi. dicens, si mortis causa inter virum & vxorem donatio facta sit, morte secuta reducitur ad id tempus donatio, quo interposita fuit. l. mortis. ff. de donat. cau. mor. Est enim id verum quoad fructus a tempore traditionis perceptos, non quo ad dominium, ex l. sed interim. in princ. & per totam legem. ff. de donatione inter virum & vxorem. Nec recte a glos. Paulo, & alijs intelligitur d. l. si mortis. dum Doctores eam intelligunt, quando in donatione causa mortis apponitur promissio non reuocandi, quia tunc esset donatio inter viuos, non causa mortis, esset etiam prohibita inter coniuges. l. vbi ita donatur. ff. de donatione causa mortis. Porro ante orationem diui Marci, qui obtinuit donationem inter coniuges morte donantis praeuia traditione effectum sortiri, donatio mortis causa inter coniuges valebat, quia in tempus dissoluti coniugij conferebatur. l. si cum vxori. in fine. & l. quia. ff. de donation. inter virum & vxorem. atque morte donantis confirmabatur, nulla reuocatione ex poenitentia donantis praemissa. Secundo, hinc potest perpendi ratio ad l. tam is. §. fin. ff. de don. caus. mort. & Regiam l. fi. tit. 4. part. 5. quibus expressim decisum est, [art. 6] filium familias posse patre consentiente donare causa mortis, quamuis testari etiam ex patris consensu non possit. id etenim contingit, quia donatio causa mortis quoad initium contractui aequiparatur, secundum communem Doctorum sententiam, cui illud oberit, quod filiusfamilias quemlibet contractum agere potest sine consensu patris, praeter contractum mutui & voti. l. tam ex contractibus. ff. de iudic. Igitur hac in re differt donatio causa mortis a contractibus. Nec prodest respondere cum Ias. in l. senium. C. qui testament. facer. poss. col. pe. consensum patris in donatione causa mortis exigi a lege propter patris praeiudicium, non ad solennitatem actus, cum id falsum sit, siquidem consensus patris requiritur in donatione causa mortis ad autoritatem, & solennitatem actus, vti fatentur Doctores communiter, teste Socino in l. 1. §. fuit quaesitum. col. 4. ff. ad Trebel. Et constat ex hoc, non posse filium causa mortis ipsi patrifamilias donare, cum authoritas cuiquam patrocinari nequeat in causa propria. l. 1. ff. de authori. tut. vbi gloss. & Bart. in hac specie [art. 7] donationis causa mortis a filio patri factae, eandem opinionem tenent, quam esse communem asserunt Imo. in dict. §. fuit quaesitum. & Soci. ibi in dict. 4. col. Corn. cons. 294. volu. 1. Dec. cons. 245. col. 3. & cons. 279. colu. 2. idem in l. senium. C. qui testament. face. poss. col. fin. & licet ibi quadam distinctione vti velit post alios, asserit tamen esse hanc opinionem communem, dicens debere fieri hanc donationem authoritate iudicis. quod & Crot. commendat in l. frater. q. 11. ff. de condi. inde. vbi refert Alex. in dict. §. fuit quaesitum. & alios doct. qui aduersus Bar. tenent praedictam donationem a filio patri factam ex consensu patris validam esse, quos etiam retulit Deci. in d. cons. 279. & in dict. l. senium. vbi Pau. Castren. eandem approbat, & profitetur esse communem. Franciscus a Ripa in dict. §. fuit quaesitum. numer. 2. a priori tamen sententia non arbitror esse recedendum. Nam hic consensus patris, vt filius donet causa mortis, ab initio actus debet praestari, vt authoritas Bald. in l. si vxor. C. de condi. insert. col. 2. idem Baldus in c. cum consuetudinis. 2. col. de consuetu. Franc. Cremen. sing. 69. consensus etenim, qui ad actus solennitatem requiritur, est praestandus ante actum vel in ipso actu. Alex. & Ias. post Imol. ibi in l. si quis mihi bona. §. iussum. col. pen. ff. de acqui. haeredi. Bald. in l. 1. C. qui admitti. colu. penultima & fin. His vero & illud est adiungendum. Cuma. in d. l. tam is. §. fin. dixisse, filiumfamilias bona ipsius filij, etiam patre consentiente, non posse donare causa mortis, atque text. illum procedere in donatione bonorum ipsius patris, quam sententiam defendit Crot. in dict. l. frater. colum. penul. & disputant de ea Ias. in d. l. senium. num. 8. & Dida. a Segu. in l. Imperator. folio 9. ff. ad Trebell. admonentes contrariam esse veriorem & communem, a qua non video cur sit diuertendum. Igitur dicendum erit donationem causa mortis a filiofamilias factam, nec omnino esse similem vltimae voluntati: cum nec ex consensu patris testari possit filius familias, nec contractui: siquidem contrahere filius familias potest absque consensu patris, sed assumit in hac specie donatio causa mortis mediam viam: & ita lex requirit parentis consensum, vt explicat optime Soci. in dict. §. fuit quaesitum. ad fin. & idem in l. 2. ff. de legat. 1. Caeterum, nec bona [art. 8] aduentitia, in quibus vsusfructus patri non competit, donare potest filiusfamilias causa mortis absque patris consensu, cum patris consensus ad autoritatem & solennitatem actus exigatur. ita expressim notat Alex. in l. pen. C. qui testamen. face. poss. Ioan. Crot. in d. l. frater a fratre. 13. colum. Dicit tamen contrariam opinionem magis communen esse, quam tenuere Paul. & Ias. in d. l. senium. colum. fin. Riminal. & Ias. in d. l. pen. Lud. Roma. in Authentic. similiter. C. ad Falcid. speciali 19. Cuma. in d. l. tam is. §. final. quasi patris consensus exigatur in donatione causa mortis ob ipsius patris praeiudicium, non ad solennitatem actus, quod superius improbauimus. Vnde verior videtur Alexand. opinio, quae maxime coadiuuatur ex leg. filius familias. §. fina. ff. de donationibus, vbi filiusfamilias Castrensia bona donare potest causa mortis, sine patris consensu, quia testamentum facere ex eis potest. Igitur illa bona, quorum dispositio in testamento ei minime permittitur, donare non poterit causa mortis absque consensu patris. Bona vero aduentitia, etiamsi eorum vsusfructus patri non competat, minime subiacent [art. 9] testamento filijfamilias, qui nec de eis testari potest, vt est concors omnium sententia in l. pen. C. qui testa. facere poss. vbi Bar. Corne. Rimi. Alexand. & Ias. glos. Bar. & communis in l. qui in potestate. ff. isto tit. glo. & Doct. in l. 1. §. in filijs. ff. ad Trebel. & probatur in dict. l. penult. iuncta l. fin. §. filijs autem. C. de bo. quae lib. pulchre Viglius in §. qui alieno. nu. 16. quib. non est permis. facere testa. quamuis contrarium teneat Zanetinus in dispu. 1. col. 17. vers. vel dic. in responsione ad 7. & defendat eius opinionem Decius in dict. l. penult. & Crot. in l. frater a fratre. col. fi. ff. de condict. indeb. Potest tamen filiusfamilias haec bona aduentitia, in quibus pater non habet vsumfructum, donare inter viuos sine patris consensu. Auth. vt liceat matri aut auiae, in princ. vbi Bart. Paul. & Ias col. 8. in dicta l. senium. Cuma. in d. l. tam is. §. 1. Roma. cons. 512. quam opinionem esse communem asserit Aymon Sauilli. cons. 92. Est autem in donatione causa mortis, adeo necessarius expressus consensus patris, vt non [art. 10] sufficiat filium patre consentiente testari, adiecta clausula codicillari. Nec enim valeret haec dispositio, vt testamentum, nec vt codicillus, nec vt donatio causa mortis, cuius nulla mentio facta fuit. Cyn. Angel. & Rapha. in d. l. senium. Ias. in lege prima. §. si quis ita. num. 22. & ibi Alciat. 18. optimus text. in l. filiusfamilias. vers. nisi specialiter. l. fin. de donat. Bart. in dict. l. tam is. §. fin. Abb. cons. 40. volum. 2. Nec sufficiet clausula generalis in modum testamenti, codicilli, seu cuiuscunque alterius vltimae voluntatis: donatio etenim causa mortis, vt vltima voluntas sub his verbis non includitur, ex eo, quod a filiofamilias fieri non potest, etiam consentiente in specie patre, si vt vltima voluntas iudicatur. Quod si dictum esset, valet hic actus iure testamenti, seu cuiusuis alterius vltimae voluntatis, vel dispositionis, patre consentiente, ipso etiam praesente, in quem actus dirigitur, donatio causa mortis censeretur valide facta. ex Imol. in d. l. tam is. §. fin. Corn. & Alex. in d. l. senium. Quo casu non est necessaria stipulatio, vt praedicti Doctor. sentiunt. licet Deci. consil. 245. col. pen. & Aymon consil. 130. fi. col. existiment necessariam esse in praedicto casu stipulationem, quod paulo post diligentius tractabitur. Tertio, hinc ego infero [art. 11] intellectum ad textum in capit. quanquam. §. fin. de vsur. in 6. quo vsurarius manifestus testari prohibetur: poterit enim causa mortis donare. Bal. in l. executorem. num. 11. C. de exec. rei iudic. Imol. in d. l. tam is. in principio. quamuis dubius. & idem notat Deci. cons. 196. Probus in dicto c. quanquam. num. 15. & est communis opinio, teste Ripa. in l. 2. ff. de legat. 1. numer. 7. & verior secundum Soci. ibi numer. 9. Sed gloss. in dicto cap. quanquam. tenet text. illum procedere, in qualibet vltima voluntate, quam approbant Doctor. communiter, vt fatetur Imol. in d. l. tam is. Vnde idem Bald. parum sibi constans. cons. 294. vol. 2. voluit donationem causa mortis a manifesto vsurario factam, non seruata Canonis forma, nullam esse. idem Lapus allegat. 125. Laurentius de Rodulphis, in tracta. de vsuris. quaest. 100. Ioan. Anani. in capitul. quia in omnibus. col. 16. de vsur. Fran. in Rubric. ist. tit. in 6. numer. 34. a qua opinione recedendum non est, authore Socin. in d. l. 2. nu. 6. eo quod fauorem animarum concernat dicta prohibitio testandi, in dict. cap. quanquam. a consilio generali facta. Vnde nimirum si extendatur: tametsi prior opinio maxima ratione iuuetur, cum in his, quae initium donationis concernunt, haec ipsa donatio contractui accedat potius, quam vltimae voluntati. Atque ideo donatio causa mortis a manifesto vsurario facta, valebit, nisi fiat isthaec donatio omnium bonorum, vel maioris partis: tunc etenim praesumitur in fraudem Canonis facta, ex mente omnium. arg. l. omnes. §. Lucius. ff. quae in frau. cred. vel nisi fiat in testamento, quia eo ipso vltima voluntas vere iudicatur. Soci. & Hip. in d. l. 2. Domin. in c. quanquam. §. fina. post Paul. Lap. & Imol. ibi. quibus accedere videtur Ab. cons. 40. col. 2. vol. 2. Hic tamen vltimus intellectus procedit, quando nec donatarij, nec notarij eius nomine intercessit stipulatio, alioqui donatio causa mortis etiam facta in testamento, vti facta in contractu censenda foret. Deci. cons. 196. Illud vero, quod dici solet, eum, qui testari non possit, nec donare causa mortis posse. gloss. & Bar. in d. l. tam is. in princ. quod singu. esse existimat Calca. cons. 12. col. 2. locum habet in eo, qui ex defectu naturali testari non valet. l. 1. §. 1. ff. de iur. & ra. distr. Imol. & Rip. in d. l. 2. num. 13. ff. de lega. 1. Qui nec inter viuos donare posset. gloss. sing. in l. qui id quod. §. mutus. ff. de donat. secundum Alexand. & Ias. in l. discretis. C. qui testa. face. poss. Notat Praepo. in c. cum apud. de spons. col. 2. quod maxime notandum esse censemus. Hinc infero intellectum ad [art. 12] Regiam l. 55. Tauri, qua vxor prohibetur contrahere absque mariti licentia, idem enim erit in donatione causa mortis: cum haec contractui similis sit, quo ad ordinationem, & initium. Is igitur, qui contractum agere absque certa solennitate non potest, nec donare causa mortis poterit. Anchara. consil. 384. Abb. consil. 40. in volum. 2. Alexand. & Areti. in l. 2. in princip. ff. de verb. oblig. Ias. in §. 1. de actio. col. 4. Alex. in dict. l. 2. col. fin. ff. de lega. 1. vbi Rip. nu. 10. idem probat, dicens hac opinionem esse communem, licet Ias. ibi ab ea velit discedere. Quarto, in hanc eandem [art. 13] disputationem incidit ratio text. in l. inter mortis. ff. de donatio. causa mortis. vbi Iurisconsultus, vt valeat causa mortis donatio, exigit praesentiam donatarij, sicuti & in donatione inter viuos requiritur, quae si absenti fiat, nemine eius nomine eam acceptante, minime valet ante absentis acceptationem: siquidem tunc reuocari poterit. gloss. communiter ibi probata in l. illud. C. de sacro. eccl. in fin. quae loquitur etiam in donatione, quae in piam causam, vel in ecclesiam confertur, & eam dicit ordinariam Rom. consi. 295. & Ant. Rub. consi. 132. sic eam intelligens post Aret. consil. 17. col. 6. vers. ex nono. notat Socin. in l. 1. ff. si ex noxa. causa aga. in princip. & Ias. in l. qui Romae. §. Flauius. nume. 21. ff. de verb. oblig. & probatur in l. absenti. ff. de donat. l. si ego. & ibi Dec. ff. si cert. pet. l. in omnibus. in fin. ff. de actio. & obliga. l. si quis. in 1. C. de donatio. atque hanc esse communem sententiam, & frequentissimum praedictae glo. intellectum fatetur Rub. in d. consi. 132. & Pau. Paris. consilio 77. numer. 15. lib. 1. Vnde intelliges, qua ratione Rom. in d. consilio 295. dicat sufficere absentis acceptationem donationis, vtcunque ab initio factae. Sed si notarius nomine absentis eam donationem acceptauerit, acquiritur absenti actio vtilis sine cessione. Bar. in l. 2. ff. rem pupilli saluam fore. Roman. consil. 513. Aretin. consil. 74. colu. 3. Corne. consil. 50. volum. 1. col. 4. Alexan. consil. 32. numer. 16. vol. 6. Dec. cons. 293. Lud. Gozad consil. 87. col. 3. Nec reuocari haec donatio poterit. Pau. consil. 195. volu. 2. col. 3. Gozad. in d. consil 87. Aufre. in decis. capel Tholos. 453. Bal. in l. cum a socero. C de iure dot. Dec. in consi. 266. col. fin. Aret. dict. consil. 74. col. 3. Socin. Iuni. consi. 118. vol. 2. colum. penult. dicens hanc opinionem communem esse. & idem est ex mente omnium, quos allegaui, quicquid tenere velit Hierony. Grat. consil. 25. volum 1. colum. penult. & fina. non intelligens exacte, quid hac in re dictet communis opinio. Est tamen necessaria, vt actio vtilis absenti sine cessione acquiratur ex notarij acceptatione ipsius donatarij ratihabitio. Bald. in l. nec ei. §. satisdatio. q. 6. ff. de adoptioni. Idem notant Albe. in l. illud. C. de sacro. eccle. & ibi Paul. de Cast. colum. 2. Alexan. in l. quod meo. colum. 2. ff. de acquir. possessio. Paul. Parisi. in dict. consil. 77. nu. 26. libr. 1. late Andre. ab Exea. in Rub. de pact. num. 188. optimus text. in d. l. si ego. ff. de negot. gest. Quorum quidem opinio in Franciae regno constitutione Regia comprobatur. teste Carolo Molinae. in dict. Alex. cons. 31. & in additionibus ad Dec. in l. contractus. num. 22. ff. de regul. iur. ipsa vero lex manifesta est inter Francisci primi constitutiones. nu. 133. Paul. dicto consilio 195. col. 3. Deci. cons. 198. colum. 2. & cons. 226. in quo Pau. & Deci. expressim notant, ante ratihabitionem absentis, posse dictam donationem, quam notarius absentis nomine acceptauerit, cuiusque ratione, ficta traditio facta fuerit per constitutum, omnino tolli, si per donatorem alteri fiat, & rei donatae traditio in secundum donatarium secatur. idem Deci. in l. contractus. nu. 16. ff. de reg. iuris. Curt. Iun. consi. 55. col. 3. argumento l. quoties. C. de rei vendica. quam opinionem sequitur Galiaula in Rubr. ff. de verbo. obligatio. fol. 12. col. 2. dicens ita respondisse in quadam controuersa quaestione. idem Socinus in l. 1. §. si iusserim. col. fi. ff. de acquir. posse. Et omnium latissime Andr. Tiraquel. in tracta. de constitut. 3. parte. limita. 30. nume. 8. & 51. quo in loco pluribus autoribus citatis asseuerat opinionem praecedentem in vers. est tamen necessaria. quam ex Baldo, Paul. Alberico, & alijs adnotauimus veram esse, eamque frequentiori calculo probari. Eandem opinionem tenet Alberic. in l. non enim. ff. de adoptionibus. col. 1. & Alciat. eam esse communem asseuerans in cap. cum contingat. de iure iurand. nume. 234. licet Corne. in dicto consil. 50. & consilio 2. libro 4. colum. 2. probare conetur, per stipulationem notarij acquiri absenti actionem vtilem, etiam ante acceptationem: nec reuocari posse praedictam donationem, etiam nondum sequuta ratihabitione, quod est notandum: nam & idem tenent Ant. Rube. consilio 117. numero 4. & Galiaula in d. Rubric. conclusione 12. atque esse hanc opinionem communem fatetur Carolus in dict. l. contractus. numer. 22. Hi vero, qui ab eo citantur, non tenent in specie opinionem istam: sed quod facta absenti donatione stipulante notario, sola reuocatio donatoris minime impediat donatarij acceptationem. quod item tenet Paulus Castrens. in dicto consil. 195. colum. 3. versicu. praeterea non interest. Bald. in l. cum a socero. versicu caue tibi. C. de iure doti. Deci. consilio 58. colum. 2. & d. consil. 226. in fine. Alexand. Are. & Ias. in dicta l. qui Romae. §. Flauius. & alij, quorum Andre. Tiraqu. meminit in dicta limita. 30. num. 49. ex quibus dubio procul communis opinio in hunc sensum deducitur, quod nomine absentis stipulante notario, etiam ante ratihabitionem, hoc ius quaeritur absenti, vt nec donatio, nec venditio reuocari possit, sola voluntate donatoris aut venditoris. Idem & nos tradidimus libro primo variar. Resolut. capit. 14. numer. 11. licet Andre. Alciat. in dict. capit. cum contingat. numer. 238. existimet, ante acceptationem absentis posse donationem reuocari ab eo, qui donauit, etiamsi stipulatio notarij in fauorem absentis praecesserit. Verum si donatarius tempore donationis praesens sit, & taceat, scribit Dec. in Rub. C. de pact. minime valere donationem. idem asserit Tiraquel. in l. si vnquam. C. de reuoc. dona. verbo, libertis. nu. 54. Est enim necessaria ipsius donatarij acceptatio, quod falsum est: cum haec sit donatio expressa ex parte donantis, nec sit tacita, nec praesumpta, & ideo sat erit praesentem donatarium tacere. l. qui patitur. ff. mandati. nec gl. in d. l. illud. exigit aliud quam praesentiam donatarij, qui tacens consentire censendus est in his, quae ad eius vtilitatem spectant. d. l. qui patitur. Vnde sufficit praesentia sola ipsius, cui donatio fit. Ang. cons. 183. colu. 2. Curt. Iun. in Rub. C. de pact. 1. col. & Francis. Purpur. ibi, & idem in l. rogastis. §. 1. ff. si cert. pet. nu. 64. Galiaula in Rub. ff. de ver. obl. fol. 5. col. 1. Ex quibus constat, donationem, quae hodie fieri potest pacto nudo. ex l. si quis argentum. C. de dona. posse fieri praesenti, & tacenti, nec talis est donatio praesumpta, sed expressa. contra Dec. in d. Rub. & in cons. 245. col. pe. & in l. senium. col. 4. C. qui testam. facere poss. & eundem in l. semper. qui non prohibet. ff. de reg. iur. & Are. in l. 2. col. 2. ff. de legat. 1. & Alcia. in Rub. ff. de verb. obligat. num. 3. Et esse opinionem Ang. communem asserit Cur. Iuni. in d. Rub. C. de pact. & Andre. ab Exea. in Rubr. de pact. nu. 98. & Alciat. d. num. 3. & Ias. in ea Rub. de verbo. oblig. col. 3. idem Alcia. in Rub. C. de pact. quam etiam Soc. sequitur consil. 112. colu. 4. vers. aliquando. vol. 1. Illud profecto praetermittendum non est, quod Paulus Castr. in d. consil. 195. lib. 2. colum. 3. scripserit, donationem absenti stipulante notario factam, & ideo ab initio validam, minime posse a donatario acceptari post mortem donatoris, quia iam alteri, id est haeredibus donantis res est acquisita, atque ideo in preiudicium iuris alteri quesiti, donationis acceptatio fieri nequit. hoc ipsum probatur in l. si ego. §. si res. ff. de iure dotium, & in leg. secunda. §. sed si quis. ff. de donat subscripsere Paulo in hac specie Anthoni. Rube. consilio 133. Chassanae. consil. 7. nu. 38. &. Andre. Tiraquel in tract. de constitu. limi. 30. numer. 73. Quibus minime accedendum esse censeo, quippe qui existimem eorum sententiam falsam esse ea ratione, quod ante acceptationem absentis praefata donatio quo ad donatorem omnino perfecta sit, nec reuocari ab eo possit, licet absenti quaesita non sit. c. si tibi absenti. de praebe. in 6. l. Aristo. ff. de donatio. l. per fundum. ff. de seruit. rusti. praedi. Et fatentur expressim idem Paulus Castrens. in d. consil. 195. Ant. Rube. cons. 117. num. 4. Corne. & Galiaula paulo ante citati, sentiunt, ac praemittunt Doct. quorum ipse memini d. lib. 1. variar. resolut. c. 14. num. 11. Ergo & quo ad donantis haeredes perfecta donatio censebitur, cum hi defuncti personam repraesentent. l. 2. §. ex his. ff. de verborum obligatio. Quamobrem heredes isti non poterunt donatario acceptanti refragari, imo donationi stare tenebuntur, sicuti & defunctus teneretur. Non obstat d. l. si ego. §. si res. nam ibidem agitur de donatione conditionali, & ad alium effectum, quem ipse explicui in d. c. 14. numero 16. Similiter in l. 2. §. sed si quis. tractatur de mandato ad donandum, quod morte mandantis expirat. Hic vero disputamus de donatione pura, cui nulla conditio apposita fuerit. Nec item refert, quod ante acceptationem fuerit in re donata ius alteri quaesitum, quia id procedit, quando ex titulo speciali esset dominium rei donatae in alterum translatum, vt in singularem successorem. l. quoties. C. de rei vendic. tradunt Deci. in dict. consil. 226. & alij a me nominatim relati superius. ver. est tamen necessaria. non idem erit, vbi ante acceptionem dominium translatum fuerit in successorem donatoris vniuersalem, qui saltem actione personali tenetur omnino contractus, & donationes a defuncto factas, exacte seruare. Hinc etiam diffiniri poterit altera quaestio huic similis, quam Tiraquell. tradit in dict. limit. 30. numero 73. & 74. scribens ad eius decisionem, non posse donatarij haeredes, etiam viuente donatore acceptare donationem defuncto facta absenti, notario pro eo stipulante, & accipiente constitutum: ex eo quidem, quod haeres non possit quo ad possessionem ratificare factum nomine defuncti, quamuis eo viuente id actum fuerit. l. 3. §. acquirere. ff. de bonor. poss. l. si is, cui. & l. bonorum. ff. rem rat. habe. Ange. in l. eius, qui. col. 2. ff. si cert. pet. idem quod Tiraq. notat etiam Anto. Rub. in l. non solum. §. morte. num. 59. ff. de noui oper. nuncia. qui hac in re citat Paul. Cast. in d. consi. 195. qui in admodum diuersa specie loquitur: ipse vero hanc sententiam probo quo ad possessionem, & dominium ex ea acquirendum: etenim mortuo donatario ante acceptationem, fateor ex heredis ratihabitione, nec dominium nec possessionem acquiri. Dominium quidem in defunctum translatum non est, quia mortuus est, priusquam ratum haberet, quod eius nomine gestum fuit: nec item possessio, vnde haeres eius acquirere sola ratihabitione eam non poterit. dicto §. acquirere. eadem ratione nec dominium, quod praecedente possessione acquirendum est. At quantum ad hoc, vt donatio valeat, nec reuocari possit a donante, vtque actio vtilis sine cessione acquiratur, opinor posse haeredes donatarij ratam habere acceptationem notarij nomine defuncti factam. Nam in re, que ad haeredes pertinet, poterit haeres ratum habere, quod nomine defuncti fuerit actum. l. si sine. §. si procurator. ff. rem rat. hab. Dyn. in reg. ratum. pe. q. de regu. iur. in 6. Deci. in l. eius, qui. §. placebat. col. vlti. & Cur. Iunior col. 4. ff. si cer. peta. post alios ibi Bart. in l. bonorum. & in d. l. si is, cui. ff. rem rat. hab. Ex quibus infertur in quaestione hac posteriori tradita per And. Tiraqu. eius responsionem veram esse in his donationibus, quae ad earum vim requirunt praecise possessionem & traditionem, cum ea minime contingat per ratihabitionem haeredis, mortuo iam donatario. Quibus omnibus addendum est, donationem causa mortis [art. 14] posse fieri hodie pacto nudo, & ex hoc sequitur d. l. si quis argentum. in donatione causa mortis locum habere. glo. in l. cum pater. §. Maeuio. ff. de leg. 2. quam Bart. & Doct. ibi approbant. & dicit esse singu Bald. in l. vna. §. sin autem. in fi. C. de cadu. tol. Paul. in l. qui in potestate. ff. de testam. Alex. in d. l. 2. ff. de leg. 1. Corn. cons. 107. in 4. volu. 2. colu. Ias. in d. §. in personam. de actio. nu. 61, dicit. nota. Bal. in l. cum hi. 2. lect. ff. de trans. & videtur similis gloss. in l. 2. C. de iure doti. & in l. vt haeredibus. ff. de leg. 2. quas Bald. allegat consi. 248. vol. 5. quam opinionem fatentur esse communem Alex. & Are. in d. l. 2. col. 2. idem Alex. in l. in tempus. ff. de re iud. Ias. in d. nume. 61. & ibi Gomes. num. 43. Corne. in d. consi. 107. & eam defendit Fortu. in l. iuris gentium. §. quinimo. ff. de pa. col. pe. & fi. licet dissentiat Ioan. Igne. in l. 3. §. quod ad causam. ff. ad Syllani. num. 26. Quinimo sufficit, donatarium esse presentem, & tacere, sicuti Curt. Iunior tradit in Rubr. C. de pac. colu. 2. & alij, quos paulo ante adduxit aduersus Dec. qui cons. 245. col. pen. & fi. contrarium probare conatur. Regia vero l. 13. ti. 8. lib. 3. ordin. nec in donatione simplici, nec in donatione causa mortis, praesentia donatarij requiritur. His tandem constat, quo ad initium actus donationem causa mortis similiorem esse contractui, quam vltimae voluntati. Tametsi quandoque etiam in his assumat vltimae voluntatis conditiones, cum 5. testes exigat, nec insinuationem requirat. l. fi. C. de dona. caus. mor. Secunda principalis conclusio. Donatio causa [art. 15] mortis quo ad effectus, potius vltimis voluntatibus quam contractib. accedit. Bal. in d. l. 2. quem sequuntur frequentissime iuris vtriusque professores, ex quo plura deducuntur. Primum, Dominium rei [art. 16] donatae causa mortis statim a die mortis transit in donatarium sine vlla traditione. l. 1. & 2. ff. de publ. in rem act. quam dicit singu. Ana. in c. quia in omnibus. colum. 15. de vsur. Io. Lupi. in Rub. de dona. inter vir. & vxor. §. 77. commendant Alexand. & Iaso. in d. l. 2. ff. de leg. 1. Quod si tradita fuerit res donata a donante ipsi donatario statim transfertur dominium. l. senatus. in prin. ff. de donat. caus. mor. redit tamen ad donantem, eo ipso, quod causa donandi cessat, vel ipsa donatio perit & euanescit, saltem quo ad vtilem actionem in rem. l. si mortis causa res donata. & l. seq. ff. de dona. cau. mor. vbi Bar. & Pau. hoc notare videntur, & Fran. a Ripa in d. l. 2. in tertia conclusione. Secundo, ex eadem conclusione perpendi potest, quaenam actio competat ex donatione causa mortis: qua in re communis est Doctor. sententia, competere actionem ex testamento, si donatio fiat in testamento, vel [art. 17] codicillis. l. 1. C. de donati. causa mortis. Si vero fiat extra testamentum, vel codicillos, praemissa stipulatione competit actio ex stipulatu: ea vero non premissa condictio ex l. si quis argentum. C. de donatio. in quo video non omnino etiam quo ad effectum hanc donationem causa mortis se qui naturam vltime voluntatis. Imo si donatio haec fiat in testamento accedente stipulatione, vt contractus iudicatur, & actionem habet ex stipulatu, non ex testamento. Salycetus in d. l. 1. Deci. cons. 196. ad finem. & est ex mente Bartoli in l. tam is. §. fi. ff. de donatione causa mortis, siquidem & in testamento contractus fieri potest. gloss. Bar. & alij, in l. haeredes palam. ff. de testamen. Bar. in l. cum quis decedens. §. codicillis. ff. de legatis tertio. Romanus consilio 513. & est communis opinio, teste Nicolao Boerio, decisione 353. col. 2. Non tamen competit tacita hypotheca legis primae. C. commu. de lega. pro donatione causa mortis, cum id non sit in iure expressum. Bald. cons. 248. vol. 5. quem sequitur Franciscus a Ripa. in dict. leg. 2. numero 16. Tertio, eadem ratione dicendum est, actionem ex donatione causa mortis [art. 18] competentem in pluribus bonae fidei actioni parem esse, licet vere stricti iuris sit. gl. in l. Seia. §. bonae fidei. verb. constituto. ff. de don. cau. mor. quam vltra Doctor. ibi dicit singularem Rom. singu. 117. Ias. in dicto §. actionum. numero 14. de actio. dicit notab. Dec. in c. cum venerabilis. de except. columna 5. Sicuti actio ex testamento, quamuis sit stricti iuris. In multis tamen actioni bonae fidei similis censetur. l. in minorum. C. in quibus caus. in integr. restitutio. non est necessar. Bartol. in l. si heres. ff. de eo, quod certo loco. Quarto, his proxime accedit quaestio illa, an donatio causa mortis [art. 19] per alienationem rei donatae factam, a donatore reuocetur. Nam legatum, quamuis per alienationem a testatore factam, rei familiaris inopia cogente non reuocetur: tamen si alienatio voluntarie fiat, censetur eo ipso ademptum. l. rem legatam. & ibi Doct. ff. de adi. lega. l. fideicommissa. §. si rem. ff. de lega. 3. Regia l. 17 titu. 9. par. 6. Iason. in l. qui post. C. de lega. col. 1. etiamsi alienatio predicta, quae ex voluntate facta fuit, inualida & inutilis sit. l. legatum. §. pater hortos. ff. de adi. lega. etiamsi rem ipsam post venditionem testator redemerit. l. cum seruus. & Barto. ibi. ff de adim. legat. Ange. Paul. & Ias. in d. l. qui post. Nec refert, an legatum sit expressim factum, quia etiam voluntaria alienatione, & si inutilis sit, reuocatur. Imo. Alex. & Aret. in l. seruum filij. §. si idem seruus. ff. de legat. 1. licet dissentiant ibi Ange. Paul. & Iaso. in hoc vltimo. Sic ergo donatio causa mortis expirat per eandem voluntariam alienationem. l. illud. ff. de donatio. caus. mort. Dyn. in l. Stichum, qui meus erit. ff. de leg. 1. vbi Bal. Imo. Raph. Aret. Alexan. & Ias. idem Ias. in d. l. qui post. 2. col. idem in d. l. 2. col. fin. post Alex. ibi. Hipp. in sing. 136. dicens text. in l. 3. in fin. ff. de adi. leg. locum sibi vendicare, etiam in donatione causa mortis. Hanc vero opinionem Dyni sequitur eam professus communem esse Alcia. in l. non omnis. ff. si cert. peta. contra Dec. ibi. Nec tamen indistincte vera est sententia communis, siquidem procedit in dispositione speciali de re donata, nam si facta donatione causa mortis alicuius rei fiat generalis haeredis institutio, non censetur ex hoc derogatum donationi causa mortis: atque idem dicendum erit in qualibet alia generali dispositione. ex Are. consilio 74. columna penultima. quem sequitur Aymon Sauilli. consilio 144. numer. 10. quibus illud suffragatur, quod facta a viro vxori alicuius rei donatione, quae morte viri confirmari potest, non reuocatur illa donatio per generalem omnium bonorum viri hypothecam, tametsi per specialem illius rei donatae reuocaretur, ita, vt per mortem confirmari nequiret. l. 3. C. de leg. l. cum hic status. §. si maritus. ff. de donatio. inter vir. & vxor. & in hac specie Barto. in l. rem legatam. ff. de adi. leg. Iaso. in d. l. 3. 2. limit. Anto. a Fano. in tract. de pign. 2. parte. membro 1. num. 4. Quibus, vt propositam materiam vlterius explicemus, addendum est, legati reuocationem tacite fieri, non tantum per alienationem subsecutam ex contractu oneroso, sed etiamsi alienatio, fiat ex contractu gratuito, nempe donatione. l. si rem legatam. ff. de adim. lega. etiamsi donatio eiusmodi sit, vt ex ea dominium per traditionem minime transferatur. l. legatum. §. 1. ff. de adim. leg. Nam alienatio vtcunque inutilis facta per testatorem inducit tacitam legati praecedentis ademptionem, vt paulo ante adnotauimus, & latius in 2. huius Rubric. parte. numero 21. Nec refert quo ad hanc reuocationem, quod possessio rei legatae tradita non fuerit virtute alienationis secutae. tex. optimus in dict. l. legatum. §. pater hortos. ff. de adimend. leg. vbi traditio facta virtute donationis, non transtulit dominium in donatarium: & tamen remanente dominio apud donatorem, existimat Iurisconsultus legatum rei donatae ex donatione ipsa reuocari, quinimo & in causa libertatis manumissio data seruo in testamento, reuocata censetur per ipsius serui alienationem, venditionem, aut donationem alteri post testamentum factam. l. verum est. ff. de manumiss. testa. quod si libertas data fuerit in testamento verbis directis hoc addito, quod seruus manumissus ab illo die testamenti facti sit liber, adhuc libertas ista effectum non habebit in vita testantis, donec ipse mortem obierit: atque imo expresse vel tacite reuocari poterit, sicuti probat text. fina. iuxta intellectum gloss. Iaco. de Are. Oldr. Alber. & Plumbini in l. qui duos. §. vlt. ff. de manu. testa. quo in loco Alber. censet, eam esse rationem, quia haec manumissio facta fuit in testamento, cuius haec est propria natura, vt ante diem mortis nullam habeat firmitatem. Hinc sane non incongrue quaeritur ad interpretationem tex. in l. nostram. C. de testam. an ea constitutio admittenda sit in testamento inter liberos, vel ad pias causas. Nam agitur inibi de quadam tacita reuocatione testamenti, quoties testator testamentum iam clausum, sigilloque signatum ipse aperuit, tollens ab eo sigilla, vel scindens linum: videtur etenim testamentum illud reuocare, ac velle intestatus decedere, illudque rumpere testamentum: qua in re est considerandum secundum Alex. Iaso. & alios in dict. l. nostram. quod plus operatur, factum illud ad reuocationem testamenti, quam cancellatio, inductióue, quia per hoc factum totum testamentum rumpitur: nec est tractandum in hac specie, an hoc testator fecerit, vt aliud testamentum testator conderet, quod tamen perficere non potuit: etenim tunc nihilominus intestatus morietur, nullusque locus erit decisioni Bar. in l. si iure. in fi. ff. de legat. 3. cum in casu tradito per Bar. diuersa ratio sit ex eo, quod reuocatio testamenti nec perficitur, nec probari potest, plene ea forma, quae requiritur in §. ex eo. Institu. quib. mod. test. infirment. Deinde si ruptis sigillis iuxta praedictam constitutionem nostram testator coram sufficienti ad testandum nuncupatiue numero testium dixerit, vel coram tabellione solenniter, se velle decedere cum illo priori testamento, cuius sigilla ruperat absolute vel conditionaliter, illud testamentum erit adhuc seruandum, secundum ea, quae hoc titu. scribimus in c. cum tibi. num. 5. His denique praemissis, quo ad propositam dubitationem. Angel. & Alexand. in dict. l. nostram. existimant eius decisionem non procedere in testamento inter liberos, ex ea ratione, quod testamentum conditum inter liberos non tollatur per secundum, nisi in eo fiat mentio primi. text. optimus in Auth. hoc inter liberos. C. de testamen. Huic sententiae suffragatur text. optimus. in l. proxime. ff. de his, quae in testamen. delent vbi gloss. Bart. & Doct. anotarunt, cancellationem vel inductionem fauore piae causae praesumi, inconsulte factam fuisse: atque ideo minime praeiudicare causae piae, vt causae libertatis. idem notant Abb. in capi. 3. col. 1. de fide instru. & Corset. in singu. verbo, cancellatio. Ex hac tamen inductione non omnino conuincitur, idem esse in casu dict. l. nostram. quia factum, de quo inibi, magis vrget ad significandam mutationem voluntatis, consulto quidem, non temere factam, quam testamenti cancellatio. Nec Authen. inter liberos. concludit, cum loquatur in secundo testamento, ex quo fauore liberorum, & piae causae, non presumitur mutatio primi: sed in praesenti casu fit eiusdem testamenti mutatio per eius incisionem, aut sigillorum fractionem per actum sane facti, qui potentior est quam actus verbi. Item in hac specie. l. nostram. factum specialiter pertinet ad testamentum conditum inter liberos. in d. Auth. hoc inter liberos. verbalis actus generalis est, vnde mihi verior videtur opinio Pauli Castrensis, & Cornei in d. l. nostram. qui existimant, eam constitutionem procedere, etiam in testamento inter liberos, & ad piam causam. quod probatur ex eadem ratione, & quia testamentum illud per factum, de quo inibi mentio fit, rumpitur. Quinto, ex his deducitur, locum [art. 20] esse Falcidiae in donationibus causa mortis. glo. per tex. ibi in l. in donationibus. C. ad l. Falci. vbi Bald. Saly. & alij Rom. consil. 75. Ex ea tamen l. iuncta l. donationes quas parentes. C. de donatio. inter virum & vxo. §. penul. id intelligendum est, quando donatio causa mortis fit in testamento, vel codicillis, non autem, si fiat extra testamentum & codicillos, ex his, quae notat Ioannes Hannibal in l. post contractum. ff. de donatio. num. 348. Sexto, hinc etiam oritur ratio text. in l. Marcellus. in princ. ff. de donatio. caus. mort. vbi solennitas testamento vel [art. 21] codicillis remissa, censetur & a donatione causa mortis sublata, non tamen augetur in donatione causa mortis, tametsi in vltimis voluntatibus aucta fuerit lege noua dicit singu. Roma. sing. 523. Ex quo infero Regiam l. 1. tit. de testament. libro 5. ordina. adiuncta l. 3. Tauri procedere in donatione causa mortis. Sed si remittatur a testamentis certa solennitas, vel pars solennitatis iure requisitae, non censetur pro portione eadem, vel tanta pars remissa a solennitate, quae in codicillis, vel in donatione causa mortis requiritur. Quo fit, vt si lege noua in testamento sufficiant quinque testes, non ex hoc in codicillis, vel donatione causa mortis sufficient tres. Bar. in l. 2. ff. de lega. 1. cuius opinio communis est, vt fatentur nouiores ibi. & Alber. Brunus in tract. de forma & solenni. §. vlt. q. 10. cui mire conuenit Regia l. 3. Tau. ex qua manifestum ex solennitate iuris a testamento nuncupatiuo remissa per d. l. 1. tit. de testamen. lib. 5. ordin. nihilominus in codicillis solennitatem eandem, quae in testamento nuncupatiuo requiritur, seruandam esse non minorem. Verum Franc. a Ripa, in d. l. 2. in fi. & in tract. de peste. 2. par. partic. 2. in fine. Bart. conatur reprehendere ex d. l. Marcellus. quae ipsi minime patrocinatur, cum id tantum probet, solennitatis remissionem factam a testamentis, videri eandem factam a codicillis, non tamen minorem proportione. Vnde licet tempore pestis testamentum fieri possit coram quinque testibus. l. fi. C. de testam. ex qua hoc argumentis quibusdam deducunt Bal. Salyce. & Iaso. ibi Deci. consilio 284. Rube. consil. 165. & consil. 72. Ripa in dict. particula 2. col. 2. licet Paul. Aretin. & Alexand. ac Riminal. in d. l. fi. contrarium opinentur, & id frequentiori Doctor. calculo recipi Alex. Ripa, & Rub. fateantur: quod non est admodum expeditum, nec iure admittendum, si pestis ita grauis sit, vt facta diligenti inquisitione maior testium numerus reperiri non valeat, donatio tamen causa mortis tempore pestis rite non fit coram tribus testibus, in quo fallitur Ripa contrarium opinatus. Tertia principalis conclusio. Donatio caus. mort. quo ad eius [art. 22] confirmationem potius contractibus, quam legatis accedit, nam legata requirunt haereditatis aditionem, vt confirmentur. l. nemo. ff. de regu. iur. Donatio vero causa mortis sola morte absque aditione confirmatur. glo. in l. legatum. §. pen. ff. de his, qui. vt indig. quam Bar. ibi probat. Dicit sing. Alex. in l. 2. col. 2. ff. de leg. 1. Imol. in l. fi. ff. de donat. caus. mor. Alex. in l. qui Rome. §. Flauius. num. 10. ff. de verbo. oblig. dicit, esse hanc opinionem communem Paul. a Monte Pico, in l. quartam. col. 12. ff. ad l. Falci. Ripa in d. l. 2. col. fin. dicens post Imol. in d. l. fi. hoc esse verum, quando donatio fit extra testamentum, nam si in testamento fiat, aditionem haereditatis requirit. atque ita intelligenda est communis assertio, quam existimant dubiam esse Imo. in d. l. fi. & Anani. in c. quia. in omnibus. de vsur. 14. col. Eo autem casu, quo aditio haereditatis necessaria non est, donatarius agere debet aduersus curatorem haereditati iacenti petitum & datum, vel contra haeredes intestati. Bal. in l cum virum. C. de fideicom. Ripa in d. col. fin. Iure autem Regio, etiamsi donatio causa mortis fiat in testamento, non requirit praecise aditionem haereditatis, iuxta regulam l. 1. tit. de testamen. lib. 5. ordina. in fine. Reuocatur [art. 23] vero donatio causa mortis per poenitentiam donantis. l. mortis causa. in 4. ff. de dona. caus. mor. etiamsi sit per donatarium accepta. sicuti probatur ibi. & in l. 2. iuncta gl. ff. eod. titul. etiamsi non conualuerit donator, quod ex d. l. mortis. constat. quamuis Barb. consil. 54. vol. 2. tenere velit, donationem causa mortis ab ipso donatario acceptatam, vel cui stipulatio accesserit, reuocari per poenitentiam non posse. Secundo, reuocatur donatio causa mortis secuta donantis valetudine. l. si mortis causa res donata. ff. de donatione caus. mortis. quod procedit, quando donatio fuit facta occasione instantis periculi. l. tertia. cum gloss. & legibus sequentibus. ff. de donatio. causa mortis. quod si donatio fiat nullo instante periculo, est necessaria expressa reuocatio, vel mors donatarij contingens, priusquam donator decedat. Paul. Cast. in d. l. 3. Nec satis erit, donatorem in aliquod mortis periculum incidere, ac demum ab eo inuadere. Paul. Ias. & Deci. in l. non omnis. 2. col. ff. si cer. pet. vbi Alciat. per text. vbi asserit ex sequenti valetudine reuocari donationem causa mortis factam instanti periculo, eamque opinionem communem esse fatetur, Decio paululum refragante. Ex quibus est intelligenda Regia l. fin. tit. 4. par. 5. quae expressim probat, donationem causa mortis reuocari, sequenti donatoris valetudine, vel per poenitentiam, aut donatario praemoriente. Est vero notandum, contingere posse donationem causa mortis, nec per poenitentiam, nec praemoriente donatario reuocari, si facta & concepta sit donatio ab existenti in aliquo mortis periculo in hunc modum, vt donata res omnino non reddatur, donatore ex illo periculo moriente. tex. a glo. & Doct. ibi ita intellectus in l. si alienam. §. Marcellus. ff. de donat. caus. mort. Item, donatio haec causa mortis, etiamsi expressim donator poenituerit, minime cessat, nec reuocatur donatore ipso decedente sine aliquo haerede ex testamento, nec ab [art. 24] intestato. arg. l. 1. ff. qui sine manumiss. ad liber. perue. vbi, si serui venditor cum pacto, vt post certum tempus liber fiat, absque haerede decesserit, seruus liber post tempus efficitur, licet venditor illam voluntatem mutauerit. & in specie ista hoc asserunt Angel. in disputatio. Astensis miles. idem Ange. Imol. Areti. & Alexan. num. 10. in l. qui Romae. §. Flauius. ff. de verbo. oblig. idem Alexan. in l. 2. ff. de lega. 1. idem & Socy. fi. col. in l. non omnis. ff. si cer. peta. Hippo. in singu. 63. Alexan. in l. quoties. colu. 3. ff. de lega. 1. Sed ex aduerso oppositam sententiam probant Ias. in dict. §. Flauius. numer. 31. Idem Ias. & De ci. in d. l. non omnis. col. 3. Ripa in dict. l. 2. col. fin. & prae ceteris Corne. cons. 68. colum. 5. volum. 3. quamuis dicat in praxi durum esse a sententia Angel. recedere: manifeste tamen ostendam Cornei disputationem, secutus opinionem Angel. quam frequentius receptam esse existimo, minime veram esse, imo prorsus aduersam Iurisconsulto in d. l. 1. cui ipsa communis opinio innititur. Scribit enim Paulus: "Si seruus venditus est, vt intra certum tempus manumittatur, etiamsi sine haerede decessisset, & venditor, & emptor seruo libertas competit, & hoc diuus Marcus rescripsit." His me hercle verbis includitur casus, quo venditor cum herede decesserit: siquidem dictio, etiam, includit & implicat casum minus dubium. l. si contendant. ff. de fideiuss. gloss. in Clem. 2. ver. Ecclesiae. de haered. Subdit statim Paulus Iurisconsul. in d. l. 1. "Sed & si mutauerit voluntatem venditor, nihilominus libertas competit." Igitur hic versiculus est intelligendus, siue venditor decesserit cum haerede, vel sine haerede, sicuti principalis eiusdem legis pars loquitur. Dictio etenim, sed & si, aduersatiua est, & in specie praecedenti intelligenda. glo. & Bar. in l. mariti. §. fi. ff. de adul. vnde constat vendito seruo, vt post certum diem manumittatur, eum seruum manumissum censeri post diem illam, decedente ante diem venditore cum haerede, vel sine haerede, licet voluntatem mutauerit, quia mutatiovoluntatis debet adesse eo tempore, in quod manumissio confertur. text. elegans in l. 1. C. si mancip. ita fue. aliena. Cuius haec sunt verba: "Si Patroclus, postea quam te Hermiae donationis causa dedit lege dicta, vt, si quindecim annis continuis seruisses, ad libertatem perducereris, si modo Patroclus non contrariae voluntatis fuerat, aut etiamsi iam decesserat, ad libertatem peruenisti." Quibus verbis constat, perpensa alternatiuae dictionis conditione, decedente venditore vel donatore ante diem manumissionis, mutationem voluntatis minime obesse manumissioni. idem probat text. in l. mancipia. ff. qui sine manumiss. "Mancipia," inquit Papinianus, "mater filiae donauerat, vt filia curaret, ea post mortem suam libera esse, cum donationis legi non esset obtemperatum: ex sententia constitutionis diui Marci, libertatem obtingere matre consentiente respondi, quod si ante filiam mater decesserit, omnimodo." vbi Accur. addit, etiamsi mater mutauerit voluntatem. Ergo in dict. l. 1. siue cum haerede, siue sine eo decesserit venditor serui, idem erit, nullaque constituitur differentia, atque ideo communis opinio probatione destituta refellitur, & eam nouissime reprobat Andr. ab Exea. in Rub. ff. de pact. num. 159. Fit autem donatio causa mortis expressim, ita, vt dubitari necesse non sit. Quod si non [art. 25] dicatur eam fieri causa mortis, fiat tamen ab existenti in aliquo periculo, ita, vt donet post mortem: his quidem verbis donatio causa mortis censetur. l. 2. ff. de dona. caus. mort. & Bart. ibi Bal. & prae caeteris Alex. num. 6. in l. que dotis. ff. solut. mat. & Guli. Bene. in c. Raynutius. ist. tit. verbo, testamentum. 4. num. 23. Sed si fiat ab eo, qui nullo periculo conterritus est, his tamen verbis, dono post mortem, esse donationem inter viuos. Oldra. opinatur consilio 139. ex §. post mortem. Institu. de inutilibus stipulat. l. nam & si cum moriar. ff. de condict. indebi. Bald. in l. 2. C. de iure doti. Guli. Bened. in d. num. 23. Haec tamen opinio procedere non potest ex l. 2. ff. de dona. caus. mor. & probatur ea ratione, quod donatio causa mortis dicitur, vbi donator vult magis ipsum quam donatarium, rem donatam habere, ipsumque donatarium magis quam heredem. l. 1. ff. de donat. caus. mort. & l. Senatus. ff. eo. titu. qua ratione hanc vltimam opinionem tenent Alber. in d. l. nam & si cum moriar. Ias. in l. que dotis. num. 43. ff. solu. matrim. idem Ias. consi. 6. vol. 3. col. 5. Prima vero opinio locum habere potest, quando mors esset dilationis causa adiecta, ex iuribus ibi allegatis, vtpote si verbis executionem donationis inducentibus mentio mortis fieret. Socyn. consilio 53. volu. 1. colum. 3. Alex. cons. 14. vol. 1. col. 2. Bal. in d. l. 2. Boerius decisio. 353. num. 12. Ex quibus apparet, non omnino esse eam donationem causa mortis, in qua mentio mortis facta sit, nempe, si fiat mortis mentio, in verbis executionem actus inducentibus, quod etiam probauimus in 2. huius Rub. par. nu. 13. Erit & alius casus, in quo etiam facta mentione mortis in ipsa dispositione, erit donatio inter viuos, si fiat alicui, & eius haeredib. Haec enim adiectio donationi causa mortis non conuenit, cum illa donatario praemoriente ad haeredes minime transmittatur. ergo est haec donatio inter viuos. Bal. in l. 2. C. de iure doti. col. 3. Alex. consil. 14. volu. 1. nume. 12. Aret. consil. 74. col. 3. Claudicol. 4. & Ias. num. 48. in dict. l. quae dotis. Ferrar. caut. 30. in fine. Boeri. decis. 353. numer. 12. Ias. & Deci. in l. non omnis. ff. si cert. peta. Bald. consil. 108. volumi. 3. Andre. ab Exea. in Rubr. ff. de pact. nume. 504. quorum opinio in praxi frequentissimo autorum consensu potius obtinebit, quam contraria, que ab eodem Bal. probatur cons. 391. 3. vol. & Alci. in d. l. non omnis. 3. col. & eam defendit Deci. consilio 470. colum. pen. quasi praedicta adiectio haeredum hunc sensum habeat, vt praemoriente donatore, donatio ipsi donatario, & eius haeredibus competat. Ceterum donatio, in qua mentio mortis non fit, etiam si ab aegroto vel constituto in aliquo periculo fiat, inter viuos est censenda. l. Seia. §. cum pater. & ibi Barto. & Paul. hoc existimans esse singulare. ff. de dona. cau. mor. Imol. Alex. num. 7. & Ias. num. 26. in d. l. quae dotis. & Socyn. consil. 53. col. 1. volumi. 2. Roma. consilio 229. Hoc tamen est verum, si talis donatio inter viuos valere potest. Nam si, vt donatio causa mortis procedere valeat, non tamen, vt donatio inter viuos, praesumenda erit potius donatio causa mortis. l. apud Celsum. §. Iulianus. ff. de doli except. quam dicit sing. Socy. consil. 13. colu. pen. volum. 1. Roma. in d. l. quae dotis. notat Corn. consilio 124. volu. 4. & Ripa in tracta. de peste. 2. par. num. 170. Socy. Iunior consilio 21. vol. 2. in addit. tametsi glo. in d. §. Iulianus. existimet, ibi factam fuisse mentionem mortis, quam Ias. sequitur in l. quae dotis. & ibi Alex. num. 13. dicens, in iudicando & consulendo ab eius intellectu non esse recedendum. Est tamen prima opinio maxime notanda. Porro & coniecturis quibusdam, nulla facta mentione mortis, possumus deprehendere donationem causa mortis, nempe, si donator vtatur verbo, relinquo. Dynus in l. 1. C. de reuocat. donat. & Guid. Pap. singu. 457. vel si facta donatio sit ab infirmo, vel ab existenti in aliquo periculo, facta ipsius infirmitatis, vel periculi mentione. Corne. consilio 124. volum. 4. & Ripa in dict. 2. par. num. 175. optimus text. in l 2. ff. de dona. caus. mor. Est & alia vltima voluntas, cuius meminit l. licet. C. de pact. vbi Docto. omnium consensu eam appellant vltimam voluntatem innominatam, & in genere. atque ita Accur. eam legem intellexit. & Ang. in l. 3. §. gener. ff. de acqu. pos. col. 1. licet Deci. in d. l. licet. colu. fi. contendat, illam legem loqui de donatione causa mortis respectu militum, in quo a communi sententia discedit. Mortis autem causa capio [art. 26] est acquisitio occasione mortis alicuius, quae speciale nomen non habet. l. quiprecio. l. mortis causa capitur. l. inter mortis. ff. de donat. caus. mor. Bar. in d. l. qui precio. Bal. in Authen. si quas ruinas. C. de sacrosanct. Eccle. nume. 7. is etenim mortis causa capit, qui aliquid consequitur causa conditionis implendae ab herede vel legatario, aut statu libero. Ex quo Bart. infert in d. l. mortis causa capitur. patre accipiente rem aliquam in emphyteusim pro se & filijs, mortuo patre filios aliam emphyteusim consequi a domino directo ex mortis causa capione, & ideo inter eos esse locum iuri accrescendi, quod alioqui in contractibus proprijs locum non habet. l. si mihi & Titio. ff. de verb. oblig. competit tamen in mortis causa capione. l. Thais. §. Stichus. ff. de fideicom. libert. quam opinionem mire exaltat Ias. in l. 2. C. de iure emphy. num. 210. ex ea colligens, non posse patrem priuare aliquem filium hoc iure emphyteutico, cum id non a patre, sed a vero domino filius occasione mortis patris capiat. quam illationem Bar. asseruit in l. & iurisiurandi. §. si liberi. ff. de oper. liber. Federic. consil. 228. factum tale est. & alij, quos adducunt Ioan. Crot. in l. si constante. 2. lectio ne. col. 7. ff. solu. matrim. & Ias. d. num. 210. dicens, hanc opinionem esse communem, quam latissime omnium explicat Andr. ab Exea. in Rubr. de pact. num. 211. Curt. in tract. de feudis. 4. parte, prima reg. q pen. versic. ex praedicta. Zasius titul. de feudi aliena. fol. 6. id vero, quod Bart. opinatur, hanc esse mortis causa capionem, falsum est manifeste, quia filij hanc emphyteusim capiunt ex vero, speciali, & nominato titulo emphyteusis: sicuti & in feudo vocati censentur, & inuitati ab ipso primo concedente ipsi filij positi in dispositione, & ab ipso domino titulum, ius, & causam capiunt. text. in c. vnico. & ibi Isernia & Bald. de feudo Marchiae. c. vnico, de gradibus success. in feud. & in c. vnico. de natura. success. feud. Et licet idem Barto. consil. 58. & in d. l. si mihi & Titio. num. 5. eandem decisionem repetat, quam ipse in d. l. mortis. scripserat, ab ea tamen recedere videtur, dicens in praedicto contractu filios emphyteusim consequi ex prima concessione, & ex illo contractu, quod pulchre animaduertit Carol. Molin. in consuet. Parisi. tit. 1. §. 22. q. 25. Quod vero Bartol. dixerat, inter filios esse locum iuri accrescendi, id recipiendum est omnino, non ex proprio iure accrescendi, sed vi taciti pacti, & lege concessionis: vti notat Alexan. in d. l. si mihi & Titio. colum. 5. Curt. senior consil. 49. colum. 3. & in 2. artic. fundamento 11. & consilio 50. colum. 7. & 8. Curt. Iunior in tractat. de feudis. 2. par. q. fin. versic. secundo principaliter. Iason consil. 117. colum. 7. volumi. 4. idem in l. re coniuncti. de lega. 3. nume. 230. & sensit Bart. in d. l. si mihi & Titio. nume. 5. vbi Aret. & Ias. eandem materiam explicant. Imo satis dubium est, an in mortis causa capione sit locus iuri accrescendi: nam id falsum esse censet Matthe. Matthesil. not. 153. quod modo non disputo. Postremo illud omittendum non est, quemlibet testari posse, atque in vltima voluntate bona propria post mortem distribuere, nisi speciatim a lege prohibitus sit. l. si queramus. ff. isto titu. Abb. in hac Rubr. Anchar. Imol. & Barba. in capit. 2. eod. titul. latius Francisc. in Rubr. huius titu. libro 6. Regia l. 13. titul. primo. part. 6. ex quibus plures personae colligi possunt, quibus est interdicta libera testandi potestas. Iure autem antiquo damnatus ad mortem, in metallum, ad bestias, vel deportatus, libertatem & ciuitatem amittebat, & ideo testari non poterat. l. qui vltimo. ff. de poenis. l. eius, qui. §. 1. qui a latronibus. §. fi. ff. ist. tit. l. si quis filio exhaered. §. sed & si quis. ff. de iniust. rupt. quod in his, qui ingenui nascuntur, iure Codicis abrogatum est, cum nemo bene natus seruus poenae efficiatur. Auth. sed hodie. C. de dona. inter vi. & vxo. quae procedit etiam in damnatis ad mortem naturalem. glo. in d. l. eius, qui. §. fi. & in d. §. sed & si quis. Saly. in d. Auth. sed hodie. Haec tamen opinio minime placet, quia Auth. sed hodie. non loquitur in damnatis ad mortem. quod apertius apparet ex Authen. de nupt. §. quod autem. que est in nouellis constitutionibus. numero 22. quo fit, vt receptum sit etiam hodie iure Caesareo, damnatum ad naturalem mortem minime testari posse. Barto. in d. l. qui vltimo. & idem in dicta l. eius. §. fin. & ibi Paul. Imo. & Areti. dicens, hanc esse communem opinionem. quam probat glo. in dicta Authent. sed hodie. & repetit Bart. in dicta l. si quis filio exhaeredato. §. irritum. Regia l. 15. titulo 1. part. 6. Prima vero opinio recepta fuit lege lata in Taurino conuentu, a Regina Ioanna, Caroli Caesaris matre. l. 4. Ex qua cessat & illa dubitatio, an damnatus in perpetuum carcerem testari possit: qua in re Bartol. in l. 2. ff. de his, quae pro non scrip. asseruit, eum testari non posse. tex. l. 1. C. qui non poss. ad libert. perue. vbi hoc notat Baldus. & idem Imol. in l. 2. column. 3. ff. de publi. iudic. Bald. cons. 448. volu. 1. Guli. Benedict. in capi. Raynutius. verb. mortuo testatore. 1. nume. 129. Barb. colum. 10. Imol. num. 23. in c. quia ingredientibus. ist. tit. Hippo. singul. 565. quam sententiam in Laicis communem esse existimat Abb. in hac Rub. 2. colu. dicens etiam in Clericis veriorem esse. lege autem Taurina ab hac opinione prorsum disceditur, quod in specie asserit Ioan. Bernar. a Luco, vir moribus & doctrina excellens, atque Calagurritanae Ecclesiae antistes ornatissimus in pract. crim. c. 129. in fi. Quin & ipse opinor ante praefatam legem damnatum in perpetuum carcerem testari licuisse, secutus Alberi. in l. aut damnum. §. fi. ff. de poenis. Ancha. & Franc. in cap. quamuis. de poenis. in 6. Bal. in l. prima. in repetitio. colum. 4. C. de sacrosanct. Eccles. Abb. in c. tuae. de poenis. Franc. in Rub. ist. titu. in 6. vers. decimo. quorum opinio manifestissime comprobatur, ex eo, quod frequentissimo omnium consensu hodie nemo intestabilis ratione poenae efficitur, nisi ad mortem damnetur. Igitur, si damnatus in metallum testari potest, cur damnatus in perpetuum carcerem non tenebitur? Nec quidquam facit d. l. 1. C. qui non poss. cum in seruis loquatur, & praeterea statuta fuit ante iura Authenticorum, & Iustiniani Nouellas. Praemissa tandem Taurina lege dubium est, an damnatus ad mortem naturalem testari possit circa illa bona, quae cum alioqui fisco Regio competerent, reseruantur tamen filijs, ac descendentibus ab ipso delinquente, alijsque personis, quarum meminit Authen. bona damnatorum. C. de bonis proscript. l. 5. titu. 31. l. 8. titu. 10. l. 6. titu. 7. part. 7. in quo illud iure respondendum est, posse hunc damnatum inter illos, quibus praedicta bona praeseruantur a lege testari, ita, vt praelegare minime possit, nec vnum ex vocatis a lege haeredem instituere, caeteris exclusis, vti probat efficaciter Rode ric. Suares in repe. l. 9. tit. de leg. lib. 3. Fori. 10. limit. ad fi. cuius responsum coadiuuatur ex eo, quod nec damnatus ad mortem poterit ad piam causam testari de illis bonis, quae per Authen. bona damnatorum. quibusdam ibi nominatis deferunt. Bartol. & alij Doctor. in l. 1. C. de sacrosanct. Eccles. in repeti. 4. q. num. 26. & est communis opinio, teste Panor. in hac Rub. fin. col. Prohibetur etiam testamentum [art. 28] condere filiusfamilias, circa bona aduentitia, etiam consentiente patre. l. qui in potestate. l. filius familias. ff. ist. tit. l. senium. C. qui testa. fac. poss. Regia l. 13. tit. 1. par. 6. etiamsi in his bonis pater vsumfructum non habeat, secundum communem opinionem in d. l. senium. cuius & nos superius meminimus. Imo nec in piam causam testari poterit filius familias, patre non consentiente, si circa bona aduentitia velit testari, licet eorum vsusfructus patri non sit quaesitus, tametsi in piam causam patre consentiente indistincte testari valeat. capit. licet. de sepult. in 6. Calde. consil. 10. huius titu. Abb. hic numer. 10. Domi. in d. ca. licet. Ange. Saly. Roma. Alexan. Dec. & Corne. post Bald. in dict. l. senium. Freder. consil. 298. Bal. in l. 1. colum. 2. & in repe. colu. 6. C. de sacros. Eccles. quorum opinio communis est, vt asserunt Alex. l. 1. §. hoc autem Senatusconsultum. ff. ad Trebellia. Ias. & Dec. in d. l. senium. & verior de iure secundum Laurent. Calca. consi. 12. col. pen. Et licet res sit digna disputatione, communis tamen opinio defendi potest, recte perpensis verbis dict. cap. licet. §. fina. iuncta gloss. ibi. atque ita in consulendo & iudicando erit exacte seruanda, etiamsi refragentur Ioan. Andr. in capit. si pater. ist. titu. in 6. Franc. in Rub. col. 21. Anchar. in d. cap. licet. & in cap. 2. infra eo. & alij, quos Alexan. Ias. & Deci. referunt. Nec admittenda est distinct. Bar. qui in l. in potestate. ff. eo. communem intelligit, in bonis aduentitijs, quorum vsusfructus patri non quaeritur, non in alijs, nam & si non desint, qui in eandem iuerint sententiam Barto. commentum ratione omnino destituitur, & ideo hactenus nondum est receptum. Hic profecto sistendum est, siquidem l. 5. Tauri cautum extat, filiumfamilias testari posse libere, patria potestate non impediente de bonis illis, quorum proprietas patri non sit iure quaesita, nec patris consensus est necessarius. Vnde in his regnis non est anxie inquirendum de testamento filijfamilias, modo filiusfamilias testetur seruata iuris solennitate, ex Bartol. in l. 1. 5. q. principa. C. de sacrosanct. Eccles. Alexan. in l. si quis priore. colu. 3. ff. ad Trebell. notat Ias. col. 1. per text. ibi. in l. si quando. C. de inoffic. testamen. Regia l. 5. titu. 1. part. 6. Nihilominus de filiofamilias Clerico dicemus aliqua in c. quia nos. infra eod. titu. FINIS. # 7 HACTENVS TRACTAVIMVS EA, QVAE AD HVIVS TITVLI QVALEM QVALEM COGNITIONEM PERTINERE VIdebantur. Nunc vero, Deo duce, ipsas Constitutiones interpretabimur. # 1 Ex Cap. primo. SVMMARIVM. -  1 Presbyter propria bona habens, in Episcopum eligi potest, & illa bona iure retinet: atque inibi explicatur, quis fuerit autor Canonis, manifesta 12. q. 1. -  2 Clericus habens patrimonium, potest id conseruare, & reditus Ecclesiasticos in proprios vsus expendere. -  3 Episcopus habens patrimonium, potest in eo, quem voluerit, haeredem instituere, etiam omissa propria Ecclesia. -  4 Restituitur litera Canonis, Episcop. qui filios. 12. q. 2. -  5 Res empta ex pecunia Ecclesiae, non tamen eius nomine, an Ecclesiae dominio acquiratur. -  6 Bona per Praelatum acquisita, an praesumantur ex reditibus Ecclesiae habita, & quid de acquisitis per vxorem matrimonio constante. -  7 Bona relicta per Praelatum, an censeantur acquisita ab eo, post dignitatem obtentam. -  8 Textus in c. 1. 12. q. 5. & in hoc c. 1. ex Epistolis diui Gregorij restituuntur. -  9 Praelatus an teneatur inuentarium de rebus Ecclesiae facere. -  10 Judicis arbitrium plurímum versatur in inquirendo, an bona per praelatum quaesita ex eius industria, an ex reditibus Ecclesiae obuenerint. -  11 Quaesita per praelatum ex eius industria, & causa personae, an subijciantur testamento, & liberae dispositioni. -  12 Verba consilij quandoque praeceptum inducunt. -  13 Ecclesia instituta haeres a Praelato, an teneatur alienationem rei Ecclesiae per eum factam approbare, & quid in filio haerede. -  14 Ecclesia instituta haeres an teneatur eo modo, quo extraneus inuentarium facere. -  15 Haeres non conficiens inuentarium, non tenetur ad legata vltra vires haereditarias, de quib. constat ex confessione legatariorum. -  16 Haeres non conficiens inuentarium, an in foro animae teneatur vltra vires haereditarias. -  17 Testator an possit remittere haeredi confectionem inuentarij. -  18 Monachus factus Episcopus, an liberetur a religionis regulis, & statutis. -  19 Qui se & sua obtulit Ecclesiae seculari, an possit ad aliam Ecclesiam transiens, bona illa secum deferre. -  20 Monachus a primo monasterio ad secundum recedens, an deferat secum bona primo monasterio iam quaesita. -  21 An monasterio acquiratur haereditas, quae monacho defertur sine ipsius monachi aditione. PRIMO, ex hoc ca. colligere licet post Panor. posse Clericum habere proprium, ac licite in Episcopum eligi, & denique electum ad tantam dignitatem illud retinere. quod Gratianus ex [art. 1] concilio Agathensi, c. 48. comprobat in c. Epis. 12. q. 1. plures ad id autoritates doctissime congerens. idem probatur in c. manifesta. ea. q. ex Grecis Synodis, quas Mart. Bracharen. Episcop. collegit sub Honorio, Papa primo. c. 15. a quibus plurima decreta per eundem Gratia. desumpta fuere, quae tamen falso in vulgatis codicibus Gratiani, Martino Papae tribuuntur, atque is error frequentissimus est in eo libro, & maxime in dicto capitu. manifesta. Caeterum, quamuis nouus ille populus Ecclesiae Catholicae, sub fortissimis Ducibus felicissima Apostolorum charitate, res omnes communes haberet, earumque distributio fida synceritate perageretur, vti perhibet testimonium liber Actuum Apostolorum, cap. secundo, & capit. 4. non tamen damnandus est, imo ad Clericatum recipiendus is, qui propria bona habere curat, & retinere contendit. capit. certe. & sequent. 12. quaestio. 1. Diuus Augustinus sermone 52. & 53. ad fratres in eremo. Quinimo Clericus habens Ecclesiasticum beneficium, & patrimonium potest in proprios [art. 2] vsus beneficij reditus expendere, & licite propria bona conseruare, autore Innocentio in capit. Episcopus. de praeben. quem Abb. ibi sequitur. idem Abbas in disputatione incipienti, Titius Clericus. 4. dubio. & in capit. 3. de pigno. idem Abbas & Cardinalis colum. final. in cap. postulasti. de rescript. & ibi Felinus numero 6. Socyn. consilio 91. volumine 3. hoc ipsum ex verbis Thome deducere conatur Caietanus in 2. 2. quaestione 185. articulo 7. respon. ad 3. digne etenim Sacerdos seruiens altari, & Ecclesiae, illam mercedem percipit, quae a Canonibus aut Praelatis sibi distribuitur. c. penul. 1. q. 2. ex concilio Agathensi. c. 36. & c. cum secundum. de praeb. igitur potest stipendia sanctis laboribus debita, & in praemium concessa in alimenta, vsusque necessarios ipsius, Sacerdos Ecclesiam habens, licite expendere. Nec oportet ab hac sententia discedere, nam & eam esse communem fatentur Decius in d. c. Episcopus. Feli. & Barb. col. penul. in d. ca. postulasti. quo in loco idem Barb. & Deci. ab opinione discedunt. quibus suffragantur duo. Primum, quod ex Hieronymo ad Damasum Gratianus retulit. 2. q. 2. c. Clericos. Is enim inquit: "Clericos autem illos conuenit Ecclesiae stipendijs sustentari, quibus parentum & propinquorum nulla suffragantur bona. Qui autem bonis parentum, & opibus suis sustentari possunt, si quod pauperum est, accipiunt, sacrilegium profecto committunt." Idem ex Hieron. repetitum est in regul. monach. c. de paupertate. Alterum ex Prosp. adducitur 12. q. 1. c. illi autem. dum Prosper scribit: "Jlli autem, qui tam infirmi sunt, vt suis rebus renunciare non possint, si ea, quae accepturi erant, dispensatori relinquunt, nihil habentibus conferenda, sine peccato possident sua, quia & ipsi quodammodo sua relinquunt, quando proprijs contenti rebus, nihil eorumque labori vel ordini suo deberi arbitrantur, accipiunt." His igitur sententia communis improbatur, quibus satisfacere oportet, ne tot Sacerdotum animas in discrimen conijciamus, tutissimam assertionem anxie nimis omittentes. Prima etenim autoritas Hieronymi vel consilium potius quam praeceptum exprimit, vel probat illa bona, quae ex reditibus Ecclesiasticis pauperum alimentis vetere instituto destinantur, non debere distribui in alendis Clericis, qui ex parentum bonis, vel a propinquis commode victum & vestitum, aliaque sibi necessaria consequi possint, non tamen loquitur de his bonis, quae in obsequij & laboris mercedem digne presbyteris debentur. Iustus etenim eorum labor pro operis mercenarijs haec stipendia petit, quo fit, vt apud Hieronymum ipse accipiam stipendia, pro decimis, oblationibus, & alijs rebus, quae a Christianis viris in Ecclesiam conferuntur, non autem pro mercede, quae ab Ecclesia Clerico ministranti & seruienti in cultu diuino exhibenda est. Aut si malis ita accipienda sunt verba Hiero. vt vere locum habeant, data maxima & extrema in pauperib. inopia, vt intellexit Thom. 2. 2. q. 185. arti. 7. ad 3. quo casu Clerici peccarent in abusu, non subuenientes pauperibus ex illis bonis, nec tamen tenerentur ad restitutionem. quod Caieta. ibi probat, & nos alibi dicemus. Prosperi vero dictum est referendum ad illud tempus, quo incipiebat florescere Catholica Ecclesia, & Apostolicis consilijs perpensissima erga Deum religio vtebatur spretis mundani fastus cupiditatibus, quo Clericorum vita mundissima, nullis labefactata vitijs Euangelicam doctrinam referebat: sicuti diuus Hieronymus ad Nepotianum pientissime admonet: & idem in Epistola ad Pammachium de morte vxoris. & Grati. in c. pastor. 1. qu. 2. eandem Innoc. opinionem asserit communem. & eam sequitur Sylue. ver. Clericus. 4. q. 16. Socy. consil. 91. vol. 3. colu. 4. Abb. in disput. 4. dubio 4. Eandem probat Domi. Soto. lib. 10. de iust. & iure. q. 4. articu. 3. ad fin. Secundo, ex eodem capite colligo Episcopum in bonis patrimonialibus, & in his, quae ab Ecclesia non habuit, testamentum facere posse, & haeredem, quem velit instituere, ita, vt Ecclesiam non teneatur haeredem relinquere. Abb. hic probat hoc ipsum Canon. 40. Apostolorum, a quo Gratia. assumpsit. c. sint manifestae. 1. q. 1. ibi, sicut voluerit. quae verba sunt etiam in c. quia nos. ist. tit. & in c. 1. tit. prox. infra, vbi idem in Episcopis & presbyteris statuitur. ad idem text. in c. fixum. 12. qu. 5. & in c. quicunque. 12. q. 3. notat gloss. in c. Episcopus qui filios. 12. q. 2. etiamsi Episcopus filijs & propinquis careat. quam opinionem Imo. prae caeteris asserit in d. c. quia nos. vbi Barba. num. 7. & hic col. 3. asserit, eandem communem esse. & in tract. de peste. Cardi. 1. parte. q. 3. num. 76. eandem sententiam sequitur Abb. in ca. si quis Episcopus. de haereti. vbi glo. Anto. & caeteri Doct. communiter hoc ipsum approbant. His tamen refragatur text. in d. c. si quis Episcopus. dum disiunctiue dixit, Episcopum instituentem hereticos aut extraneos a sanguine, esse excommunicandum post mortem. ergo non potest extraneos a sanguine instituere haeredes. Is vero text. ita intelligendus est, vt in eo Episcopo locum habeat, qui haereticos consanguineos, aut extraneos haereticos haeredes instituit. gloss. recepta communiter ibi. & Roma. singu. 735. dicens idem esse in quocunque alio Christiano, quod in Episcopo text. optimus in c. sane profertur. versic. item multi. 24. q. 2. gloss. insignis in cap. Iudaei. in 2. de Iudaeis. Praeterea aduersus communem opinionem tex. est in c. Episcopus, qui filios. 12. q. 2. Inquit enim ille Canon: "Episcopus, qui filios aut nepotes non habuerit, alium quam Ecclesiam non relinquat haeredem." Ergo Ecclesiam tenetur instituere heredem. Sed ille text. consilium, non necessitatem inducit, secundum glo. & communem. Quod si attendamus ad verba illius text. quae multo integrius extant in consil. Agathensi. cap. 33. parum oberit ille Canon opinioni iam diu receptae, Ita enim legitur: "Episcopus [art. 4] qui filios aut nepotes non habens alium quam Ecclesiam, reliquit haeredem, si quid de Ecclesia, non in Ecclesiae causa aut necessitate insumpserit, quod distraxit aut donauit, irritum habeatur. Qui vero filios habens, de bonis, quae reliquit ab haeredibus eius indemnitatibus Ecclesiae consulatur." Hactenus igitur ille text. non cogit praecise Episcopum filijs carentem Ecclesiam instituere. Vnde sententia Doct. verior est, & expressim optime Henri. sequitur in d. c. si quis Episcopus. Tertio ex vltimis huius c. verbis probatur, res emptas a Praelato e pecunia Ecclesiae [art. 5] dominio ipsius Ecclesiae acquiri, etiamsi proprio Praelati nomine fiat emptio. Abb. & Docto. hic & idem fere statuitur in c. fixum. 12. q. 5. c. 1. c. inquirendum. de pecu. Cleric. Verum in his iurib. id tantum dicitur, debere praedictas res in iura Ecclesiae conferri: non tamen esse a die emptionis, & in Ecclesiae dominium translatas: & ideo Hosti. in d. c. inquirendum. fatetur hanc tertiam conclusionem aperte in iure non probari, licet Doctorum maxima autoritate satis sit praemunita. Communis tamen assertio ex verbis huius c. etiam refragante Hostien. optime colligitur. & in Auth. licentiam. C. de Epis. & Cler. Nec oberit Iuris Ciuilis regula, dictans, emptum ex pecunia aliena ementi acquiri, non ei, cuius est pecunia. l. si ex ea. C. de rei vendi. quia in Ecclesia erit speciale, vt emptum ex eius pecunia, non ementis, sed Ecclesiae dominio acquiratur. gl. sing. secundum Cardi. & Barb. ibi col. 1. in d. c. inquirendum. quo in loco caeteri Docto. idem approbant, quib. accedit Reg. l. 40. tit. 5. par. 5. gl. in c. Apostolicos. 11. q. 2. Cors. in sinver. empt. Rom. in Auth. similiter. C. ad l. Falc. col. 6. Bal. in l. si quis presbyter. C. de Episco. & Cler. Aret. in l. cum haeredes. in prin. ff. de acq. poss. gl. in l. vxor marito. ff. de donat. inter vir. & vxo. & in l. 2. ff. quando ex fact. tut. & in l. si vt proponis. C. de rei vend. vbi idem dicitur in re empta ex pecunia militis, sicuti in re empta ex pecunia pupilli, aut minoris. l. 2. ff. quando ex fact. tut. l. 3. C. arbitr. tute. Idem videtur in Prelato, qui emit ex pecunia Ecclesiae. glo. in l. 1. C. si quis alteri, vel sibi. cuius opinionem asserit communem esse Ripa in l. Senatusconsulto. num. 16. ff. quib. in caus. pig. vel hypoth. Est tamen dubium, an id sit dicendum, quando res pecunia Ecclesiae emitur, suppresso nomine Ecclesiae, ab eo, qui Ecclesiae Praelatus non est, nec administrationem rerum Ecclesie tractat: & ex argumento minoris ad Ecclesiam. c. 1. & c. auditis. de in inte. rest. l. Orphanotrophos. C. de Episco. & Cler. Regia l. fi. tit. vlt. par. 6. Cy. Bar. Alb. Bal. Saly. & Paul. in d. l. si vt proponis. asserunt, non esse idem: imo rem ex pecunia Ecclesiae emptam ab eo, qui rerum Ecclesie administrationem non gerit, effici ementis, non Ecclesiae, nec vendicari ab Ecclesia posse, nisi in subsidium: sicuti in re empta ex pecunia minoris. idem est l. 3. ff. de reb. eo. in prin. l. filiae. & ibi Bar. ff. de sol. Paris. cons. 75. li. 1. num. 19. quo in loco hanc dubitationem explicat Regia l. 46. tit. 5. part. 5. quae expressim in Ecclesia & minore Bart. Cyni, & aliorum opin. recepit, licet in pecunia militis absque vlla distinctione probet, rem ex ea emptam, etiam ab eo, qui militis res non administrat, effici ipsius militis, quod Cyn. Bar. & alij, exceptis Guliel. de Cun. & Bal. in d. l. si vt proponis. in specie adnotant. Et quamuis praefatis in locis Berna. & Accur. a milite ad Ecclesiam argumententur, atque latius Euerard. c. 27. Id tamen argumentum ita recipiendum est, vt nimium a regulis Iuris non discedamus, quo fit, Bar. sententiam in d. c. inquirendum. col. 2. a vero dissentire, dum idem in Ecclesia, quod in milite dicendum fore existimat. Quarto, ex eodem c. colligo, omnia bona, quae Praelatus habet, presumi [art. 6] acquisita fuisse ratione bonorum Ecclesiae, & ob id pro Ecclesia esse maximam iuris praesumptionem, & Episcopi haeredes probare debere, bona ab Episcopo relicta ex patrimonio, alióue titulo, quam Ecclesiae causa obuenisse, quod suaderi potest ex l. Quintus. ff. de dona. inter vir. & vx. l. etiam. C. eod. titu. Regia l. 2. tit. 14. part. 3. quibus constat, res, quae penes vxorem mortuo marito reperiuntur, praesumi esse ipsius mariti, & ideo oportet ipsam vxorem contrarium probare: qua in re sunt, qui id intelligant verum esse in his rebus, quas constat: vel probat mariti haeres fuisse acquisitas matrimonio constante. Hae etenim res presumuntur acquisitae ex bonis mariti, ne sit locus suspitioni libidinis & adulterij, cuius causa eas vxor acquisierit, vt inquit ipsa lex. Hac vero probatione cessante, non est locus prefate presumptioni: ita visum est Bald. in l. si vxorem. C. de condict. inser. Saly. in dict. l. etiam. & in d. l. Quintus. Aymon Sauil. consilio 61. numero 7. Alex. consilio 42. volum. 5. Alciatus de presumptionibus, regula tertia, praesumpt. 26. numero 6. Quibus tamen obstat Aret. qui contrarium respondet consilio 31. post Albericum in dict. l. etiam. dicens, presumi illa bona constante matrimonio quaesita fuisse, & ex mariti bonis, nam cum bona reperiantur tempore dissolutionis matrimonij penes vxorem, praesumendum est, bona illa esse mariti, cui subdita fuit in coniugali consortio ipsa vxor: ex eo etiam, quod foemine non ita honeste ac licite patrimonium ex industria solent acquirere, sicuti viri. Et preterea, cum ad maritorum consortium accedunt, res, quas secum deferunt, in libellum & repertorium redactas, maritis tradunt. l. si ego. §. fi. ff. de iur. dot. Ex quibus, quamuis cesset ratio presumptionis dict. l. Quintus. adsunt tamen aliae coniecturae, quibus opinio Areti. potius quam contraria placet. Nec sequitur, res matrimonio constante acquisitae, presumuntur ex bonis esse mariti: ergo bona, quae vxor possidet, acquisita fuerunt ante matrimonium. Id vero consequitur optime, igitur ante matrimonium res habitas ab vxore ipsius esse, non mariti, censendum est. Atque in his regnis, omnia bona, quae reperiuntur tempore, quo matrimonium soluitur, iudicantur eodem matrimonio constante acquisita, & ob id communia sunt. l. 203. styli. Minime tamen inficior, Sal. opinionem posse admitti ex aliquot coniecturis, quae animum iudicantis inducerent ad credendum, vxorem bona illa, quae possidet, ante coniugium habuisse. quod Alciat. post Are. animaduertit. In Praelato tandem id apertissimi iuris erit, res acquisitas post dignitatem adeptam, praesumi causa Ecclesiae habitas fuisse. tex. glo. & Doct. in c. 1. de pecu. Cler. id etiam in hoc capite omnino probatur. Ad id tandem disputatio tendit, an [art. 7] in dubio res praesumantur acquisitae ante dignitatem, an post. qua in re Gofredus in sum. tit. de success. ab intest. scribit, Episcopi haeredibus incumbere probationem Ecclesia possidente: at e contrario possidentibus ipsis haeredibus oportere Ecclesiam probare, res illas acquisitas fuisse post dignitatem. idem Abb. hic & in c. 3. de pecu. Cleri. in fin. Barb. in cap. 1. col. fin. de pecul. Cler. text. elegans in c. 1. 12. quest. 5. vbi hec assertio Gofredi probari videtur. Obiter tamen admonendus lector est [art. 8] illius Canonis inscriptionem deprauatam esse: siquidem is Canon est apud diuum Gregorium in Epistola ad Theodatum Episcopum Mediolanensem libro Epistolarum 10. Episto. 43. in li. vero decretorum Gregorio ad Lucidum Episcopum falso tribuitur: constat item ex eadem Epistola, luminosam, cui bona quaedam Constantius Episcopus reliquerat, fuisse filiam fratris eiusdem Episcopi. Nam dum legitur apud Gratianum, Luminosae ancillae Dei, & fratribus suis, apud Gregorium multo rectius legitur, luminosae ancillae Dei filiae fratris sui, siquidem de sola luminosa in eadem epistola tractatur. Item ex Epistola apparet, bona, quae Episcopus ille luminosae reliquit, immobilia fuisse, cum ex Gratiano mobilia esse colligatur. Addit praeterea diuus Gregorius, bona illa non esse auferenda a legataria, nisi Ecclesiae actores probauerint, post ipsam dignitatem ab eodem Episcopo acquisita fuisse: quibus verbis adhuc Gofredi sententia fortior redditur, quam Abbas etiam sequitur in repe. cap. cum esses. isto tit. num. 24. Salyce. in d. Auth. licentiam. gloss. in c. sint manifestae. 12. q. 1. & in d. c. 1. 12. q. 5. Bertac. de Episcopo. 4. lib. 4. par. nu. 6. Rom. cons. 159. fi. col. Ecce qua ratione Gofre. nitatur ad concordiam reducere canonem illum, & huius primi cap. verba, que eiusdem autoris sunt, diui nempe Gregorij Papae primi, lib. Epist. 7. Epist. 52. ad Anthemium Campanum subdiaconum de testamento importuni Attellanae ciuitatis Episcopi: cum tamen inscriptio vulgaris caput hoc dictet esse Gregorij Papae tertij ad Antonium subdiaconum. Nec eadem omnino litera est vtrobique. Scriptum enim est in hoc c. Hortamur igitur, vt solicite discutias, & quicquid ipsum habuisse patuerit, a qualibet persona detineri nullatenus patiaris, nisi hoc solum, quod eum ante Episcopatus ordinem proprium habuisse constiterit. Apud Gregorium vero: Hortamur ergo experientiam tuam, vt solicita inquisitione discutias: & quicquid Ecclesie ipsius esse patuerit, a qualibet persona detineri nullatenus patiaris, nisi hoc solum, quod eum ante Episcopatus ordinem proprium habuisse constiterit. Quod si haec litera vere est ipsius Gregorij, minime in hoc tex. probatur quarta haec Doct. adnotatio. Caeterum Io. And. in c 3. de pecu. Cle. omnino contendit in dubio bona ab Episcopo vel Praelato dimissa, ex praesumptione Iuris Canonici censeri post ipsam dignitatem acquisita fuisse, siue possideat Ecclesia eadem bona, siue Praelati haeres. Idem Ant. Card. & Io. ab Imo. in d. c. 3. vbi Abb. hanc esse communem sententiam profitetur. quam puram sibi constans sequitur Barbat. hic. numero 2. Henric. in cap. fina. de pecul. Cleric. Anchara. col. 2. Imol. colu. 3. in cap. cum in officijs. isto titu. Bald. & Alberic. post glo. in Authen. licentiam. C. de Episco. & Cleri. Areti. consi. 31. col. pen. quam opinionem etiam fatentur communem esse Corne. cons. 314. volum. 3. Socy. cons. 91. col. 3. vol. 3. & Albe. in d. Authent. licentiam. vbi pro hac communi opinione est text. insignis. & in Authen. de Eccle. tit. §. interdicimus. collat. 9. & in c. sint manifestae. 12. q. 1. Eandem sententiam [art. 9] coadiuuat ratio illa, nam licet sit dubium, an Episcopus vel Prelatus teneatur repertorium, seu inuentarium rerum Ecclesiae facere, quibusdam dicentibus eum ad hoc teneri, quia tutori similis est. glo. in cap. qualiter. in 2. verbo, redde. de accusatio. & in c. auditis. de in integ. resti. & in c. nulli. de rebus Eccles. & in cap. ea, quae. de offi. Archi. & in specie glo. in c. manifesta. 12. q. 1. Paul. Castren. in l. Orphanotrophos. C. de Episco. & Cleric. Bertachi. de Episcopo, libro 4. part. 4. num. 28. sentiunt Anch. Imola, & alij Doctores in dicto ca. cum in officijs. Areti. in d. consil. 31. colu. penul. Alijs vero contrarium asserentibus, eo, quod nullibi in iure cautum sit, praelatum teneri ad conficiendum inuentarium rerum Ecclesiae. ita Abb. eleganter in q. 3. dubio 4. Felin. in c. cum deputati. colum. fi. de iudi. Barb. in dict. cap. cum in officijs. num. 10. Nec omnino procedit similitudo praelati, & tutoris. vti notat gloss. in capit. fi. 5. q. 3. Abb. in dict. c. auditis. idem in ca. 2. de donat. nouiores, maxime Deci. in c. reprehensibilis. de appellatio. Anani. in dict. c. qualiter. in princip. col. penul. Baldus in l. fi. ff. de tutor. & curato. datis ab his. Felinus in d. ca. cum deputati. Tamen Episcopus tenetur tempore, quo dignitatem illam consequitur, inuentarium facere rerum, quas ipse ex patrimonio, alióue titulo acquisiuit. text. in ca. de Syracusanae. 28. dist. c. manifesta. & c. sint manifeste. 12. quaest. 1. quod Abbas in dict. dubio 4. concedere videtur. Igitur, si praedictum inuentarium non fecerit Episcopus, presumptio fraudis minime cessat: & ob id opinio Ioannis Andr. potius quam Gofredi mihi placet. Non obstat text. in c. 1. 12. q. 5. quem pro Gofredo Abbas & caeteri eius sequaces allegant, quia, vt constat ex Epistola diui Gregorij, non tantum praesumptio possessionis pro ipsa legataria, sed & fama detulit ad Romanum Pontificem, illa bona, de quibus erat controuersia, ante Episcopatum quesita fuisse: & hic est verus intellectus illius Canonis. Secundo, potest Gofredi opinio maxime procedere, quando constaret tempore promotionis ad Episcopatum ipsum promotum bona aliqua habuisse, ita, vt ex hoc, & ex possessione oriatur praesumptio quaedam ad transferendum probandi onus in Actorem, qui Ecclesia non possidente nomine Ecclesiae illa bona petit, secundum Ioannem Andr. & alios, qui communiter sic intelligunt opinionem Gofredi. Est denique maxima Iuris Canonici praesumptio pro Ecclesia, vt bona relicta a Praelato censeantur causa Ecclesie, seu ex eius bonis acquisita. quod & Dynus notauit in regu. ratum. in fin. de regu. iur. lib. 6. Haec vero presumptio alijs aduersus praesumptionibus eliditur. Nam [art. 10] si Episcopus, tempore, quo habuit dignitatem, habebat patrimonium, iudex arbitrabitur attenta quantitate & qualitate patrimonij, & rerum Ecclesiae, an bona postmodum acquisita, sint Ecclesiae, aut Episcopi haeredibus adiudicanda, vel inter Ecclesiam & haeredes diuidenda. text. quem glo. ibi ita intellexit in cap. Sacerdotes. 12. quest. 4. dicit singu. Roma. singul. 267. Barb. in tract. de praest. Cardi. 1. part. quaestione 3. numero 47. commendat Abb. in cap. 3. de pecul. Cleric. & in rep. c. cum esses. ist. titul. numero 24. Item, si praelatus gessit negotia publica in aliquo magistratu, ex quo percipiebat aliquot reditus. His perpensis iudex arbitrabitur, an bona per eum acquisita fuerint ex illius reditibus empta. arg. text. in c. quia nos. & c. relatum. in 2. ist. tit. quod predicti Docto. fatentur, & explicant alias notantes coniecturas Corne. consilio 314. volumi. 3. Cardin. consilio 79. in fine. Socy. consilio 91. vol. 3. Nicol. Boeri. decisione 20. Quibus illud addere non omittam, quod Andr. Alciat. scripsit. reg. 1. de praesumpt. 29. praesumpt. ad finem. dicens res emptas a fratre, vel consanguineo Episcopi, quem ipse Praelatus procuratorem constituerat ad percipiendos reditus Ecclesiasticos, non praesumi emptas fuisse ex reditibus Ecclesiae. Ratio enim praesumptionis, quae in ipso Episcopo consideratur, cessat in consanguineo Episcopi, qui quidem consanguineus potuit ex proprio labore industria, aut patrimonio res illas acquirere. Erit tamen a iudice attente ac discrete perpendendum, an ex hoc fraus fiat Ecclesiae. Caeterum, dubium illud explicare oportet, an quaesita per Episcopum post dignitatem, [art. 11] ex propria tamen industria sint eiusdem, ita, vt libere valeat de eis testari? & in presbyteris, qui curam habent animarum in aliqua Ecclesia, aliáue obtinent beneficia Ecclesiastica, expressim id est statutum, eisque permissum est, libere de ita acquisitis bonis testamentum facere. c. quia nos. c. relatum. in 2. ist. titu. etiamsi presbyter ea bona fuerit consequutus ratione ordinis sacri, nullo tamen praetextu beneficij, vel bonorum Ecclesiae, nempe pro celebrandis missarum solennibus, aut ex stipendio alicuius praelati, alteriúsue, cui presbyter vti capellanus seruit. Cynus & Docto. in Authent. licentiam. C. de Episcop. & Cler. Hostien. Anto. Ancha. Cardina. & Imol. in dict. c. quia nos. Abb. in c. cum in officijs. col. 2. & ibi Barb. col. 4. ist. titul. Boeri. decis. 20. Syluest. verb. Clericus. 4. §. 8. Abb. in repe. c. cum esses. ist. tit. nume. 29. Domi. in c. praesenti. de offic. ordi. in 6. Bolog. in consil. Ananiae 87. ex quibus constat, hanc opinionem esse communem. quod Barb. fatetur in dict. cap. quia nos. colum. fi. Corne. & Socy. paulo post citandi. In Episcopis vero Iaco. Butri. in l. sacrosanctae. C. de Episcop. & Cleric. diuersum opinatur, dicens, ipsos testari non posse de bonis post Episcopatum, etiam ex propria industria personae vtcunque acquisitis. Cui suffragari videtur textus in dicta Authentica, licentiam. dicens, Episcopo acquiri bona, ei post Episcopatum obuenientia a cognatis, caeteris bonis ipsi Ecclesie reseruatis. Praeterea textus hic & in capitulo primo, duodecima, quaestione quinta, solum permittit, Episcopis testari de bonis, quae habuerunt ante Episcopalem dignitatem: acquisitis postea negant, omnino iura Pontificia testandi licentiam, nisi bona illa iure sanguinis acquisierit. Eandem opinionem Iacobi defendit Bar. hic, & latius idem in tract. de peste. Cardi. part. 1. q. 3. Sed si rationem predictorum Canonum consideremus, idem erit dicendum in Episcopis, quod in presbyteris Ecclesiarum Rectoribus. Ea etenim, que post dignitatem a Prelatis acquiruntur, ex eo Ecclesiae a Canonibus adiudicantur, quod praesumatur ex bonis, ac reditibus Ecclesiae acquisita fuisse. text. iuncta glo. in c. 1. de pecul. Cler. quam rationem iam superius notauimus, & probatur efficaciter in c. fixum. 12. q. 5. Vnde textus in hoc c. & in d. Auth. licentiam. ita intelligendi sunt, vt idem dicamus de rebus, quas constat, Episcopum ex industria propria nactum fuisse, quod de illis, quae manifeste ei iure sanguinis obuenerunt: atque ita idem prorsus in Episcopo, quod in caeteris presbyteris notat Abbas hic in fi. ex glo. vltima idem Abb. in d. c. cum in officijs. Corne. consilio 314. col. 3. vol. 3. dicens communiter reprobari opinionem Iacobi Butrig. idem testatur eandem communem secutus Socyn. consil. 91. 3. vol. & Syluest. verb. Clericus. 4. q. 6. Ex qua opinione in fert Socy. posse Cardinalem testari de illo stipendio, quod a Romano Pontifice datur ratione Cardinalitij galeri, cum id non detur respectu alicuius Ecclesiae, sed personae ipsius Cardinalis, qui ipsum Romanum Pontificem in regimine Ecclesiae, consilio & industria coadiuuat. Hinc etiam ipse infero, Episcopos testari posse de his bonis quae acquirunt ex his, quae ipsis offeruntur, & dantur ab his, qui sacris ordinibus initiantur & insigniuntur. Glo. in verbo, Hortamur. dum exponit praecipimus, est praenotanda. quia [art. 12] licet verba exhortationis non inducant praeceptum. capit. quod praecipitur. 14. q. 1. alias in cap. fi. §. quod praecipitur. optimus text. in cap. 2. de spons. ex quo colligunt ibi Anton. Abb. Praepos. & Feli. per haec verba, moneas, & inducas, simpliciter in rescripto Principis apposita, non concedi potestatem compellendi ei, qui nullam ad compulsionem iurisdictionem habebat. capit. ex literis. in 2. de spons. idem notat vltima glos. in capitul. cum nostris. de conces. praebe. Ioann. Andre. Ancharan. Domini. & Franc. in capit. si pauper. de praeb. in 6. & Ioann. de Imol. in dict. capit. cum nostris. pe. colu. asserit hanc opinionem mente tenendam esse, contrariam tamen magis communem cum Archid. in dict. cap. si pauper, quod ipse non habeo expeditum. Nam & Card. in Clem. 1. q. 11. de offic. deleg. primam sententiam sequitur. Verum si verba exhortationis sint adiecta rei aut dispositioni, quae ex propria natura necessitatem obtemperandi prae se fert, pro praeceptis assumuntur. ita glo. hic. cui simil. in Cle. 1. de testi. vbi Card. & Imol. alia in c. ad aures, de aeta. & qualit. Felin. colum. 6. Deci. numero 13. in cap. 1. idem Felin. in c. nam & concupiscentiam. col. 1. de constitutio. Glossa in verbo, patiaris, probat ecclesiam praelati haeredem omnino debere approbare pro ea parte, qua sit haeres alienationem rei ecclesiasticae factam ab [art. 13] ipso praelato absque iuris solennitate, vel eo casu, quo alienari res illa non poterat, nisi inuentarium fecerit: tunc etenim ecclesia alienationem ratam habebit ex ea quantitate, quam ab haereditate accepit. glos. in capitul. episcopus qui filios. 12. quaest. 2. quas communiter Doctor. hic approbant. Bart. in l. cum vir. 2. columna. ff. de vsucap. Alex. cons. 30. column. 2. volumi. 6. l. 1. ff. de except. rei vend. l. venditrici. C. de reb. alien. non alie. l. cum a matre. C. de rei vendi. l. fin. §. in computatione. C. de iure delib. quibus adde Paris. consil. 2. lib. 1. Et idem erit in filio haerede, qui etiam confecto inuentario tenetur stare alienationi rei propriae per patrem factae, eo casu, quo pater alienare non potuit, facta ad hoc, si necesse id fuerit, compensatione legitimae cum ipsa re alienata. gloss. & ibi Doct. in d. l. cum a matre. Abb. Imol. & Doct. hic. Regia l. 24. tit. 13. parte 5. & est communis opinio, teste Iason. in d. §. in computatione, aduersus gloss. ibi. eandem etiam sententiam communem defendit Rodericus Suares in repet. l. quoniam in prioribus. C. de inoffic. testamen. 7. extensione. col. 8. Eadem glos. verbo, patiaris. fatetur ecclesiam alicuius haeredem, non [art. 14] conficientem inuentarium teneri vltra vires haereditarias ad debita & onera defuncti: sicuti quilibet extraneus teneretur inuentario non confecto. ex l. final. C. de iure delib. in quo gl. ista singu. est secundum Abb. & eam sequuntur Imo. Anto. & Barb. hic. idem Imo. in c. 1. de solutio. Salycet. in Authent. sed cum testator. C. ad legem Falcid. Ias. dicens hanc opinionem esse communem in l. fin. §. fin. C. de iure delibe. restituitur tamen ecclesia ad conficiendum hoc inuentarium aduersus lapsum temporis secundum eos. Et probatur haec conclusio in Authen. de haere. & Fal. §. pupillis. vbi statuitur, pupillum teneri, vltra vires haereditarias, si non confecerit inuentarium, nec petierit restitutionem ad id conficiendum: ergo eodem iure ecclesia tenebitur. notat Rom. in Rub. ff. de acquir. haered. Contrarium tamen, imo ecclesiam vltra vires haereditarias non teneri, etiam si inuentarium non confecerit, asserunt Card. & Abb. hic. & in d. c. 1. Bart. in l. 1. num. 46. C. de sacrosanct. eccle. Bal. in l. fina. in prin. C. de iure delib. colum. 1. Abb. in rep. c. ecclesia sanctae Mariae. de consti. nu. 18. Ange. in Auth. de aliena. & emphy. §. si vero quilibet. idem Angelus in d. l. fi. §. si vero post quam. Anani. in c. in literis. col. 6. de rapto. Feli. dicens hanc opinionem communem esse in c. de quarta, de praescript. colum. 3. idem profitetur Areti. in Rub. ff. de acquir. haeredit. colum. penul. pro quibus adduci solet text. in l. prima. §. an bona. ff. de iure fisci. vbi fiscus hoc priuilegium habet, ergo & Ecclesia. argumen. glos. in capit. primo, de in integrum restitut. Item suadetur hoc ea ratione, quod praesumptio subtrahendi res haereditarias, ex qua statuitur obligatio haeredis non facientis inuentarium vltra vires haereditarias ad legata, & onera defuncti. text in Authentic. de haeredi. & Falcid. §. sancimus. cessat in ecclesia: igitur ipsa obligatio cessabit. His vero respondetur, & primo textus in dicto §. an bona. non habere locum, quando bona deueniunt ad fiscum, non iure haereditario, sed iure deuolutionis, quia vacantia sunt, vel alio simili titulo, vt explicat Bartholus in dicta Rubrica. ff. de acquirend. haeredit. illi autem, qui non sunt veri haeredes, sed vniuersali alio titulo succedunt, non tenentur conficere inuentarium. Inno. in c. in praesentia, de probat. Francis. Porcellinus in tracta. de inuentario. cap. 4. ad finem. Secundo respondeo, argumentum illud ratione cessante minime conuincere. Nam & in pupillo cessat illa ratio, & tamen in eo locum habet iuris praefati dispositio. Clerici etiam eadem lege censentur, quamuis alieni sint a fraudis suspitione, vt in eadem constitutione de haeredita. & Falcid. expressum est. Nec ratio vltima & principalis dictae decisionis in praesumptione fraudis consistit: dictione etenim, forte, qua Iustinianus ibi vtitur, causam impulsiuam legis, non principalem inducit. text. & ibi gl. Imol. & alij in Clem. 1. de appella. gloss. in l. in commodato. §. sicut. ff. commod. Alex. in l. in ratione. §. quod vulgo. ff. ad l. Falcid. num. 13. Feli. in c. 2. col. fin. vt lit. non contest. Dec. in capit. super literis. col. 8. de rescript. quibus diligenter inspectis quaestio ista dubia censetur. Nisi dixerimus primam opinionem quam gloss. hic asseruit, quo ad creditores haereditarios procedere, cum quibus haeres, qui sine repertorij auxilio adit haereditatem, quasi contrahit. l. apud Iulianum. §. fin. ff. ad Trebel. & ideo adhuc cessante qualibet fraudis suspicione tenetur eis satisfacere, vt defunctus tenebatur, etiam vltra vires haereditarias. Secunda vero opinio poterit admitti, quoad legatarios, quibus haeres non conficiens inuentarium integra legata soluit, etiam iure Canonico. c. Rainaldus, ad finem. isto tit. ex praesumptione fraudis, & suspicionis, quae in ecclesia, & eius ministris cessat. atque ita dubium istud dissoluunt Alexand. & Corne. in d. l. §. final. & Aret. in dict. Rub. ff. de acquir. haeredit. quibus accedit Bald in l. filium C. famil. hercis. col. pe. dicens [art. 15] haeredem non conficientem inuentarium non teneri ad soluendum legatarijs integra legata, si ex legatariorum confessione constiterit patrimonium haereditarium sufficiens non esse ad integram solutionem. idem Alexan. & Areti. 2. col. in dicta Rubric. ff. de acqui. haered. & Ias. in l. 1. §. si is qui quadringenta. ff. ad senatuscons. Trebel. & quamuis Soci. ibi dubitet, Baldum sequuntur Alexan. & Ias. in l. fin. §. 1. C. de iure deliber. Felin. in c. quoniam. de proba. num. 30. & Catelli. Cotta. in vlt. Memor. dictione: Inuentarium. vbi plures citat de hac decisione dubitantes, qua in re miror Gualdens. de arte test. titul. de acquir. haered. caute. 8. hanc sententiam Bald. etiam in creditoribus intellexisse. quod a sensu Bald. valde alienum est. Ex his etiam quaestio illa diffiniri poterit, an haeres non confecto inuentario in animae & conscientiae iudicio sit [art. 16] obligatus ad soluenda onera defuncti vltra vires haereditarias. Nam Bart. in d. Rub. ff. de acqui. haere. & alij, quos ibi referunt Alex. & Ias. Bal. in d. l. filium quem habentem. col. pen. idem Bart. in l 1. num. 45. C. de sacros. eccles. Ioan. Andre. & Doct. in c. quanquam, de vsur. in 6. Feli. in c. 1. de const. numer. 44. tenent in foro conscientiae haeredem, non confecto inuentario, minime esse obligatum ad onera haereditaria, vltra vires patrimonij a defuncto relicti, quasi in eo foro praesumptio fraudis cesset, quam opinionem communem esse fatetur Ias. in dicta Rub. & Carol. Ruinus cons. 20. lib. 4. Rursus Freder. Senensis in cons. 21. & Paul. a Castro in eadem Rub. diuersum opinantur, ac nullum esse inter conscientiae forum, & iudiciale discrimen existimant. Lex etenim humana, quae iusta est, etiam in foro animae est seruanda. gloss. recepta communiter in c. quae in ecclesiarum, de constit. Thom. 2. 2. quaestio. 96. art. 4. Ea vero lex Ciuilis, quae non confecto inuentario cogit haeredem haereditaria onera subire, iusta est, nec in praesumptione consistit, vt modo diximus: ergo iniudicio interiori seruabitur. Verum, isthaec ratio quoad creditores admittenda est, ita vt in eis locus sit opinioni Freder. Sed [art. 17] quo ad legatarios communis sententia sibi locum vendicabit. quod visum est Areti. in d. Rub. ff. de acquir. haered. His proximum est, quod notant Paul. Aret. & Alexand. in l. nemo potest. ff. de legat. 1. Bald. in l. fin. §. cum igitur. col. pe. C. de iure deliber. Ias. in d. l. nemo potest. lect. 1. numer. 55. & ibi Crot. col. 19. Deci. cons. 418. colum. 3. Aymon cons. 174. Ferdi. Loazes Illerdensis praesul in l. filiusfamilias. §. diui. ff. de legat. 1. num. 71. Guido Pap. cons. 63. colum. pen. vnanimi consensu dicentes, testatorem non posse remittere haeredi confectionem inuentarij in praeiudicium creditorum, quibus ipse testator precise satisfacere tenetur, nec potest eis praeiudicium inferre. Poterit tamen testator praedictam remissionem facere in praeiudicium legatariorum. quod expressim notant Paul. Aret. Alex. Deci. Aymon, paulo ante citati. & Baldus in l. cum tale. §. Titius. ff. de condict. & demonst. quorum opinio communis est, sicuti Alexan. asseruit in dicta lege, nemo potest. colum. 5. & Aymon. d. consil. 174. col. fin. Tametsi Bald. in l. fin. C. arb. tutor. contrarium teneat, cui assentiuntur Ias. in d. l. nemo. 1. lect. in fi. Crot. ibi. 19. col. & Guido Pap. d. cons. 63. col. penul. Quin & Aymon in dict. cons. 174. respondit, testatorem posse haeredem grauare, vt etiam confecto inuentario eius beneficio non vtatur, ac teneatur creditoribus, & legatarijs satisfacere, perinde, ac si inuentarium non fecisset, quod notandum esse existimo. His vero alia proxime aptari quaestio poterit. Nam iure satis compertum est, iuramentum in litem deferri aduersus tutorem, qui inuentarium conficere omiserit. l. tutor qui repertorium. ff. de administ. tuto. tradit Ias. in l. in actionibus. ff. de in lit. iur. & in l. si quando. C. vnde vi. Est etenim dubium, an idem sit dicendum contra eum, qui se haeredem esse alicuius existimans, eius haereditatem obtinuit, vel ea ratione, vt deliberare possit, de haereditate adeunda bona accepit: qui quidem haereditatem omittens, aliaúe de causa a veris haeredibus conuenitur, controuertitur, sitne locus iuramento in litem aduersus eum, qui repertorium facere omiserit. & Raphael Ful. in l. vltima. §. sed si post deliberationem. C. de iure deliberan. scribit locum esse delationi iuramenti in litem aduersus eum, qui haereditatem alicuius defuncti, eiusque bona accepit, atque occupauit: nec tamen inuentarium confecerit, etenim postea contra eum actum sit petitione haereditatis, & obtentum, cogendus erit reddere rationem bonorum per inuentarij seriem, aut contra ipsum in litem iurabitur, sicuti aduersus tutorem, qui repertorium facere omiserit, Sic enim Iustinianus scribit: "Si quis autem temerario proposito deliberationem quidem petierit, inuentarium autem minime conscripserit, & vel adierit haereditatem, vel minime eam repudiauerit: non solum creditoribus insolidum teneatur, sed etiam legis Falcidiae beneficio minime vtatur: quod si post deliberationem recusauerit, inuentario minime conscripto, tunc res haereditarias creditoribus, vel his, qui ad haereditatem vocantur, legibus reddere compelletur, quantitate earum sacramento res accipientium manifestanda, cum taxatione tamen a iudice facienda." Hactenus Codicis tex. a quo Fulgos. praedictam opinionem deducit. Accursius tamen verbo, sacramento, eam decisionem visus est intelligere, non de iuramento in litem circa rerum quantitatem, sed de iuramento in litem, quo ad aestimationem rerum, quas habuisse reus ipse ab haereditate constiterit. In litem, inquit, si non restituat omnes res, quas constat eum habuisse: & licet Corne. exponat Accurs. verbum constat, id est per iuramentum in litem, ea expositio admodum est violenta, & sensui glo. ac Doc. omnino contraria. Nam vere constitutio ipsa Iustiniani, & glo. de iuramento in litem loquuntur. text. quidem quoad rerum quantitatem, glo. quoad earum aestimationem: quae admodum distincta videntur. Nos vero existimamus, iuramentum in litem, quoad rerum haereditariarum quantitatem non confecto inuentario, deferri actori aduersus eum, qui bona defuncti & haereditatem eius accepit, in ea specie tantum, cuius mentio fit in d. §. si quis autem. id etenim negari non potest: quandoquidem ea constitutio satis expressa est absque vlla interpretum calumnia: idemque asseuerant inibi dicentes id speciale esse in eo casu Petrus a Bella pertica, Cynus, Alex. & Corne. quorum sententiam quicquid gl. dixerit, ita esse accipiendam censeo, vt in specie d. §. non confecto inuentario iuramentum deferatur in litem, taxatione Iudicis praemissa super quantitate bonorum ipsius haereditatis, non super aestimatione. Hoc autem idcirco statutum fuisse opinamur ob temeritatem illius, qui absque bonorum & rerum repertorio haereditatem nondum certus de eius acceptatione receperit, eiusque res occupauerit. Item eo quod maxima sit doli praesumptio aduersus eum, qui repudiat hereditatum, quam semel obtinuit, & accepit, cum termino & facultate deliberandi: forsan enim ex ea plura surripuit. Atque ideo equissimum est, quod ratione bonorum haereditariorum ex repertorio reddat. Nec eadem constitutio in vniuersum accipienda est, nec extendenda ad quaecunque bona defuncti, vel haereditatem alterius obtinentem: siquidem quod de tutore Fulgo. adducit, maxime verum est, propter conseruandum pupilli & minoris patrimonium, quod nullum alium praeter tutorem defensorem habet, in quo maior est praesumptio doli. vnde Fulgos. opinio admittenda non est extra casum d. §. si quis autem. vel forsan erit eidem locus aduersus eum, qui mala fide vera haereditatem alienam, nec ad eum pertinentem iniquissime occupauerit. Glossa penultima duplici intellectu tex. interpretatur, quorum prior minime conuenit literae, qua exprimitur hunc Episcopum potuisse iure optimo testari de rebus proprijs. igitur non erat monachus, nec renunciauerat proprijs bonis religionem professus, quia tunc testari non posset. Posterior autem intellectus applaudet ex his, quae iam satis late tradidimus. Nam Episcopus testari non poterat de acquisitis post ipsam dignitatem, ipsius ecclesiae causa, & ex eius bonis, quod in dubio praesumitur. Potest tamen de his bonis, quae vel ante dignitatem Epicopalem habuit, vel post dignitatem acquisiuit, que tamen probantur ex personae industria, vel alias quam ex reditibus ecclesiae acquisita fuisse, saltem sufficientibus coniecturis, que possessorem haeredem, aut legatarium defendant. Ex priori tamen intellectu huius gl. colligitur, monachum promotum ad Episcopatum acquirere ecclesiae, cuius curam gerit, etiamsi ex industria personae aliqua bona adsequatur, cuius assertionis difficultas tria exposcit. Primum, an monachus factus Episcopus sit immunis ab oneribus religionis. Secundum, an bona per eum quaesita post obtentam dignitatem ex industria, acquirantur monasterio, an ecclesiae? Tertium, cui monasterio sint adiudicanda bona illius monachi, qui facta professione, ad aliam religionem transierit. Quo ad primum communiter traditur, monachum factum Episcopum, nec a [art. 18] delatione habitus, nec a tribus votis substantialibus liberum esse. quod probatur in cap. Clerici officia, de vita & honesta. Cleri. vbi statuitur, monachum factum Episcopum debere monachi habitum deferre. gloss. in c. noua. 16. quaest. 7. & in cap. de monachis. in 1. 16. q. 1. adeo vt talis monachus habitum religionis dimittens, & exteriorem Episcopalem tunicam assumens sit excommunicatus. quod Syluest. sentit verbo, religio. 7. q. 11. argum. text. in cap. 2. ne Cleric. vel mona. in 6. notat in hac specie Iaso. in Authen. ingressi. C. de sacrosan. eccle. col. 2. quod apud me dubium est. non enim est aliquo Canone excommunicatio indicta monacho, qui praetextu episcopalis dignitatis, non dimisso habitu monachorum, assumit albam illam & candidam vestem, quae ab Episcopis exterius defertur, tametsi male faciat monachus episcopus ea vtens. Ab his vero quae substantialia vota sunt, non est exemptus monachus per dignitatem Episcopalem, licet a prohibitione carnium, a iurisdictione Abbatis, ab alijsque ipsius religionis statutis sit liber. gl. in dict. cap. de monachis. & in c. 1. 18. q. 1. Ias. in dict. Authen. ingressi. 2. col. Cardi. in Clem. 2. in princip. q. 2. de censib. id autem, quod dicitur in d. c. 1. exemptum esse monachum episcopum a iurisdictione Abbatis, non est ex eo, quod sit exemptus a voto obedientiae, quia adhuc illi subiectus est, sed quia Abbatem non habet, cui obediat, dicimus eum a iurisdictione praelati regularis liberum esse. ex diuo Tho. 2. 2. q. 185. arti. 8. ibi tamen idem Tho. asserit aduersus praemissam solutionem, monachum factum Episcopum subditum esse omnibus religionis regulis & statutis, quae officium Episcopale minime impediunt, a reliquis vero eximi, quamuis ex causa possit Episcopus monachus sibi indulgere, sicut praelati religionem. Atque ex hoc notat ibi Caie. a ieiunijs, a prohibitione esus carnium, non esse monachum factum Episcopum omnino exemptum. Et infert eum peccare mortaliter, si in sexta Feria, qua dies natalitius Domini nostri Iesu Christi ab Ecclesia colitur, carnes comederit. c. explicari, de obser. ieiunio. eandem sententiam Thomae probat Syluest. verb. religio. 6. q. 10. Idem vero Caieta. in opere. 27. q. cap. 22. a communi sententia parum discedens, aliter opinionem diui Thomae intellexit, dicens, monachum per Episcopalem dignitatem non eximi a tribus votis substantialibus: a regulis autem, & statutis quoad obligationem legalem, & eius coactionem immunem esse, non tamen quoad morale vinculum ipsorum statutorum, quasi monachus Episcopus teneatur ex morali vinculo seruare statuta religionis, & regulas ipsius ordinis monachorum: a poenis vero ipsorum statutorum, ac subinde a mortali peccato liber sit: cum coactioni legali non sit subiectus, quod ipse Caieta. latius tradit dicens, monachum Episcopum non peccare mortaliter, si sexta feria, qua natiuitas Domini celebratur, carnes comederit. idem probat Domini. Soto libro 10. de iustitia & iure. quaest. 5. artic. 7. & hoc verius esse existimo, attenta frequentiori nostratum sententia. His ergo constat, monachum Episcopum testari non posse, cum id repugnet paupertatis voto, a quo non est liber, secundum communem hic. Bald. Paul. & alios in Authentic. licentiam. C. de Episcop. & Cleric. & Thom. in d. artic. 8. Ias. in d. Authent. ingressi. 2. col. Ad secundum premitto eum, qui se & sua bona obtulerit ecclesiae [art. 19] seculari, res illas, quas obtulit, secum ad aliam ecclesiam transferre posse, in quam se ipsum licite confert. text. vbi Anto. Abb. & Imol. in cap. 3. de renunciatio. Cardi. Abb. Imol. & Doct. in cap. quod a te. de Cleri. coniug. Is autem, qui a monasterio ad Episcopatum transit, bona ante transitum acquisita, monasterio vere acquisiuit, illa autem quae postea habuerit, etiam ex industria personae, Episcopali ecclesiae acquirit. c. statutum. 18. quaest. 1. Ioan. Andr. Abb. & Doctor. hic communiter, quod ex sequenti disputatione apertius explicabitur. Maior vero est dubitatio, quando monachus transit a primo monasterio ad alterum diuersae religionis in casu a iure vel a Romano Pontifice permisso, & tunc bona tacite [art. 20] primo monasterio acquisita, transmitti ad secundum cum persona, asserunt Archid. in cap. 1. 17. quaest. 4. Collecta. in capit. 3. de renunciatio. Hostien. Ioann. And. Anto. Henric. Cardin. & Abb. in dict. cap. quod a te. a quibus adducitur text. in capit. si quis rapuerit. 27. quaest. 1. & in Authent. de sanctis. episc. §. fin. collat. 9. quae tamen iura locum habent, quando secundum monasterium compellitur recipere monachum, vt ipse poenitentiam agat alicuius criminis per eum commissi: & preterea in eo casu bona quoad vsumfructum cum persona transmittuntur, non quoad dominium, sed ad vitam ipsius monachi: ex Imol. in dicto capitulo, quod a te. & Hostiens. in summa de Cleric. coniug. §. final. Nos vero loquimur, quando ex licentia iuris vel principis libentissime a secundo monasterio monachus recipitur, quod distinctum est. Item adducitur pro Archid. sententia text. in dicto capitulo, statutum. 18. quaestio. 1. quem Abb. inducit ex eo, quod spes succedendi parentibus monacho competens tempore, quo primum monasterium fuerit ingressus, transit cum monacho ad secundum monasterium: & tamem illa spes succedendi quaesita fuit primo monasterio. Cui inductioni responderi potest, si aduertamus spem succedendi ante mortem non esse vere acquisitam, ita vt illa haereditas, quam expectamus, inter bona iam quaesita connumerari valeat. Nam in dicto capitulo, statutum. pater monachi non obijt mortem tempore, quo monachus prioris monasterij religionem profitebatur, sed postea eodem monacho ad monasterium secundum translato: atque ita animaduertit Corne. consil. 88. volumine secundo, sensit gloss. in dict. capitu. statutum. dicens, illam spem succedendi primo monasterij quaesitam deficere, ex eo, quod persona monachi ab illo monasterio discedit ante veram acquisitionem. Ex quo infertur verum esse, quod Paul. & Cardi. quaestio. 16. in Clement. final. de electio. & ibi Imo. columna 2. & Bonifac. nume. 38. respondent dicentes, legatum factum monacho sub conditione, acquiri illi monasterio, in quo monachus vitam agit tempore euenientis conditionis, & non alteri, in quo tempore facti legati commorabatur. Idem Feli. in cap. in praesentia, de probatio. numero 56. & Collecta. in capit. cum in officijs. isto titul. quamuis sit secus in promissione facta sub conditione, in qua attenditur, quoad transmissionem, tempus contractus. Nam in vltimis voluntatibus spes non transmittitur ad haeredes. l. cum haeredes. ff. quan. dies lega. cedat. In contractibus vero bene transmittitur. l. si filiusfamilias. ff. de verb. obligat. Vnde si eo tempore, quo monachus est in primo monasterio, ei ex alterius morte deferatur haereditas, ipsi [art. 21] monasterio fit acquisitio, nec transit haereditas ad secundum cum monacho ipso, ita vt sic parentum haereditas transmittatur in monasterium primum, etiam mortuo monacho, haereditate non adita, ac poterit aditio fieri a monasterio. Cy. in l. Deo nobis. C. de episcop. & Cleric. Bald. cons. 494. volum. 5. Guli. Bene. in c. Rainuntius, de testament. verb. mortuo. in 2. nu. 150. Imo idem erit dicendum in alia quacunque haereditate monacho delata, vt monacho mortuo ius adeundi in monasterium transmittatur, & monasterio acquiratur sine aditione monachi. Ioan. And. Anto. Abb. & Doct. communiter in d. c. in praesentia. & haec est opinio communis apud iuris Pontificij professores, vt testantur Socin. consil. 183. lib. 2. columna 1. Corne. d. consil. 272. lib. 3. idem Corn. dict. cons. 88. 2. colu. & Alexand. dicens forte eam veriorem esse in l. 1. num. 26. ff. de vulga. & inibi Ripa nume. 150. vbi Bart. num. 24. contrarium probat, & Soci. ibi. & idem Soci consi. 52. vol. 4. dicens Bart. sententiam a iuris Caesarei interpretibus frequentiori calculo receptam esse. Tutior tamen est opinio praecedens, teste Guliel. Benedict. in capit Rainutius. titul. de vulgari. numer. 91. & eam sequitur Bald. consil. 494. volum. 5. Nec poterit monachus ad aliud monasterium translatus adire hereditatem, in praeiudicium primi monasterij, cui delata fuerat. Quod si velis effugere Bart. opinionem, poterit monasterium primum petere restitutionem in integrum aduersus omissam aditionem haereditatis, cum monachus ad secundum monasterium transiens esset cogendus haereditatem illam adire, quod Corne. consuluit dict. consi. 88. Tametsi per hoc non sit cautum illi damno, quod immineret monasterio, attenta Bartol. opinione, si monachus iam mortuus esset non adita haereditate: quo fit, vt Canonistarum opinio sit potius admittenda, quidquid dixerit Soci. cons. 51. colum. fin. vol. 4. Hactenus vero id egimus, vt opinio Abb. & aliorum in d. c. statutum. minime probetur. Est denique in hac ipsa quaestione alia & secunda opinio, quae asserit, bona acquisita a monacho ipsi monasterio ex eius professione, ita religioni & monasterio illi acquiri, vt eorum proprietas ad aliud monasterium, quo se monachus transferat, nequaquam pertineat, nisi quatenus ad ipsius monachi alimenta sint necessaria. Hostien. in summa. ti. de Cler. coniug. §. fin. Imol. in d. c. quod a te. col. 4. optimus tex. in Authen. de monachis. §. si vero relinquens. col. 2. & in d. c. statutum. gl. in c. si quis rapuerit. 27. q. 1. & in c. delapsis. 16. q. 6. Specula. titu. de statu mona. §. 1. versi. sexto. Calderi. cons. 23. titul. de regul. Antoni. consil. 75. Corne. consil. 88. volum. 2. Paul. Castren. in l. 1. §. si quis. in 2. ff. depositi. idem in lege, inter antiquos. C. de vsufru. vbi Bal. & Salyce. idem notant, & Petrus a Perusio in d. c. quod a te. Syluest. verbo, religio. 4. §. 10. Flor. 3. par. titul. 16. c. 4. §. 3. Socin. dicens hanc opinionem communem d. consil. 52. vol. 2. cui opinioni consentire videtur Constanti. Harmeno. lib. 5. tit. 4. in fin. Hi etenim omnes vnanimi iudicio negant quoad proprietatem, bona quae monachus tempore professionis primae habebat, ad secundum monasterium pertinere. Nam illa bona, quae monachus acquisiuit, dum in primo monasterio habitauit, non transire ad secundum, fatentur Doctor. qui primam sententiam defendunt, maxime Abb. & Cardi. & probatur idem in dicto capitulo, statutum. Apud Gallos consuetudine & praxi obseruantissima, sublatae & antiquatae sunt decisiones tex. in Auth. ingressi. C. de sacrosanct. eccle. & in l. Deo nobis. C. de Episcopis & Clericis. Nam bona ingredientis religionem, nisi ex pacto monasterijs reseruentur, ad consanguineos proximiores pertinent, nec monasterium ex persona monachi succedit patri, nec matri, nec consanguineis intestatis: quemadmodum testatur Rebuffus in prooemio Regiarum constitutionum, gl. 5. nu. 21. & 22. qui & alios Authores citat. # 2 Ex capite secundo. SVMMARIVM. -  1 An possit assumi in praelatum monasterij is, qui eiusdem religionem professus non fuerit. -  2 Beneficium regulare an sit conferendum Clericis secularibus. -  3 Beneficia secularia an possint conferri religiosis. -  4 Quis fuerit huius Canonis author. -  5 Testamentum factum ante professionem, an secuta professione rumpatur. -  6 Testamento minime rupto per professionem, an statim profitentis bona possint ab haerede peti. -  7 Filij an possint viuente patre, qui religionem fuerit professus, legitimam portionem petere. -  8 Vsusfructus, quem pater habet in bonis aduentitijs filij, an reuertatur ad proprietatem patre religionem profitente. -  9 Testamentum factum ante professionem, non potest post eam reuocari. -  10 Papa potest monachis licentiam testandi concedere. -  11 Papa an possit votum solenne continentiae propria dispensatione remittere. -  12 Obligatio voti an sit ex lege diuina. CAPVT SECVNDVM. PRincipaliter ex hoc c. in summa deducitur, Abbatissam non posse testamentum facere, etiam vt de patrimonio disponat, licet habitum monasticum non acceperit. Cui conclusioni obstant duo. Primum, quod in praelatum monasterij non potest assumi is, qui eandem religionem expresse professus non sit. text. in c. nullus. de electio. in 6. Secundum quod ingressus monasterium potest libere testari, interim dum non profitetur. Auth. ingressi. Auth. si qua mulier. C. de sacrosan. eccle. & not. in l. generali. C. eo. tit. & in c. beneficium. de reg. in 6. His vero obiectionibus quidam respondet, [art. 1] hanc foeminam ex eo, quod consensit seipsam in Abbatissam eligi, professionem tacite fecisse. c. vidua, de regula, quia se immiscuit actui professionem exigenti, & qui solis professis conueniebat, quod etiam probatur in cap. 1. de regul. in 6. in princip. quo cautum est, in monasterio vbi habitus professorum, & nouitiorum sunt indistincti, professionem factam censeri ab eo, qui per annum integrum habitum illius religionis gesserit, neque impedit hanc professionem distinctio latens ipsius habitus. text. in Clem. final. de regulari. sufficit tamen distinctio latens ad inducendam professionem, quae tacite facta censetur ab eo, qui scienter professorum habitum per triduum gesserit in ea religione, quam ante annum probationis profiteri quis potest. capit. constitutionem ad finem. de regu. in 6. neque requiritur ad hanc professionem inducendam distinctio patens in ipsis vestibus monachorum: nempe in scissura, colore, vel forma. & licet hunc articulum confuse tractet Sylue. verbo, religio. 3. §. 19. glo. communiter recepta in d. Clem. fina. verbo, deinceps. hoc ipsum probat, & latius explicat. Haec tamen solutio non procedit, quia professio tacita non sufficit, sed expressa requiritur, vt quis eligi possit in Abbatem alicuius monasterij. text. in d. c. nullus. & idem quoad Abbatissam. tex. in c. indemnitatibus. de elect. in 6. Et ideo Ioan. Andr. Abb. & Doct. hic magis communiter tex. in d. c. nullus. intelligunt in electione. Hunc autem textum in prouisione, collatione, aut postulatione. Nam is, qui expresse professus non est religionem, eligi non potest in Abbatem, postulari tamen potest aut per collationem, seu prouisionem ad hanc dignitatem assumi. idem notat Selua. in tracta. de beneficio. 3. par. q. 51. Oportet ergo fateri, in hac decretali hanc dignitatem non esse ex his, quae solent per electionem dari: nam tunc solus Romanus Pontifex posset eam concedere alicui in electorum praeiudicium. Potest etiam dici non incongrue, tempore capitis potuisse in Abbatem eligi presbyterum secularem, aut diaconum, vel subdiaconum, licet electionis tempore professio minime contigerit. ex Greg. Epist. 11. lib. 3. Epist. cuius meminit Grati. in c. presbyteros. 16. q. 1. tametsi postea statutum fuerit contrarium in c. nullus. & c. indemnitatibus, de elect. in 6. & in c. cum ad nostram. c. officij. eo. tit. supra. & in Clem. 1. de elect. Vnde beneficia regularia secularibus Clericis non sunt conferenda. text. in Cle. ne in agro. §. sane in 2. de stat. monach. [art. 2] Aegid. a Bellame. decis. 76. optimus text. in c. cum de beneficio, de praeben. in 6. probans, rescriptum Romani Pontificis Clerico seculari concessum, vt prioris dignitatem obtineat, esse intelligendum de prioris dignitate, quae secularis sit, non de regulari. Solet tamen beneficium regulare seculari Clerico concedi a Romano Pontifice in commendam ad certum tempus, intra quod religionem profiteatur, & secuta professione illud habeat in titulum: sicuti testatur Io. Staph. de liter. grat. & iustit. fol. 21. col. 1. Lud. Gomez. in reg. de infirmis re sig. q. 13. nu. 7. idem in tract. de expecta. nu. 71. Sic econuerso beneficia secularia non sunt concedenda [art. 3] religiosis. d. c. cum de beneficio. c. 2. de stat. monac. c. in noua actione. 16. q. 7. c. monachus. & c. placuit. 16. q. 1. quod procedit in beneficijs simplicibus: nam ad episcopatum religiosus eligi potest. c. 1. 18. q. 1. c. si Abbatem. c. si religiosus. c. quorundam. de elect. in 6. Cle. 1. de elect. in fi. in quo omnes conueniunt. Item ad ecclesiam parochialem assumi potest religiosus, modo id fiat suadente vtilitate, nec passim nec temere, & ex licentia praelati ipsius monachi. text. quem ita intelligunt glo. & Doct. in cap. quod Dei timorem, de stat. monach. cap. parochia. vbi gl. 16. q. 1. & esse hanc communem opinionem asserunt Abb. in d. c. quod Dei timorem. col. 2. & Selua. 3. par. de benefi. q. 70. Verum decisio Rotae in nouis 483. contrariam sententiam probat, dicens, non posse beneficium seculare conferri monacho, aut religioso absque dispensatione Romani Pontificis, vel episcopi, cui monachus ille subditus est. idem notat Alexand. cons. 70. ad fin. vol. 3. imo nec solet frequenter id concedi, vt scribunt Ioan. Staph. de lite. grat & iusti. fol. 20. col. 2. & Lud. Gomez. in tract. de expec. nu. 70. tametsi idem Staph. primam & communem sententiam sequatur in eodem lib. fol. 76. col. 1. & 2. His accedit tex. in cap. beneficium. de regula. in 6. Secunda autem obiectio ex eo cessat, quod professione secuta monachus testari non potest. Auth. ingressi. C. de sacrosan. eccle. Auth. si qua mulier. C. eodem tit. glo. hic vlt. Professio vero tacite facta fuit a Sirica, cuius hic fit mentio, per assumptionem huius dignitatis, postquam solenni more Abbatissa ab episcopo fuit ordinata, quod manifestius constat ex epistola [art. 4] diui Gregorij ad Ianuarium Episcopum Caralitanum, lib. epist. 7. epist. 7. a qua. c. quia ingredientibus. 19. q. vlti. & istud, assumpta fuere, concise nimis: siquidem a Gregorio huius rei series longiori narratione tractatur. Caeterum, ingressus monasterium ante professionem testari potest: imo & si testamentum ante ingressum fecerit, per professionem non rescinditur, neque rumpitur. Auth. de monachis. §. illud. §. nunc autem. sub cap. si qua mulier. 19. quaest. vl. Auth. nunc autem. C. de epis. & cle. & in Authen. si qua mulier. C. de sacros. eccl. vbi probatur, monasterium portionem legitimam obtinere, in bonis profitentis, etiam qui filios habeat, quando is ante ingressum de bonis proprijs minime disposuerat: qua ratione, testamentum ante professionem [art. 5] factum ab eo, qui cogitauit, & animo conceperat ingressum religionis, per professionem non rumpitur, nec monasterio aliqua in eius patrimonio portio competit. Bart. in d. Auth. si qua mulier. num. 7. Bal. 2. col. Paul. Cast. post Iac. Butri. ibi. quorum opinionem dicit esse veriorem Imo. in l. 1. ff. isto tit. num. 12. vbi Aretin. num. 5. eandem approbat Anto. Rosel. in d. Authen. ingressi. num. 16. Abb. num. 52. & ibi Dec. nu. 61. in cap. in praesentia, de proba. & esse hanc opinionem communem fatentur Dec. consil. 31. col. 2. & Ripa in l. si vnquam. C. de reuo. dona. q. 35. Sunt tamen qui existiment, testamentum vtcunque factum professione religionis rumpi tanquam agnitione posthumi. l. posthumorum. ff. de iniust. testam. monasterium etenim loco posthumi censetur. Auth. nisi rogati. C. ad Treb. Vnde oportet ne hoc testamentum rumpatur, portionem legitimam titulo institutionis monasterio relinqui, vt notat Frederi. consil. 165. gl. in d. Auth. si qua mulier. & in d. §. illud. & in d. capit. si qua mulier. Pet. Cyn. & Raph. Fulg. in d. Auth. si qua mulier. quorum opinio communis est, secundum Imo. in d. l. 1. ff. ist. tit. nu. 11. & Ias. in d. Auth. si qua mulier. nu. 17. Sed haec sententia iure non probatur, quia testari potest ex legis permissione ingressurus religionem, vt in d. §. illud. & in d. c. quia ingredientibus. igitur lex ipsa expressim statuit tale testamentum rumpi non posse per ingressum religionis: alioqui vana foret testandi licentia, quae volenti religionem profiteri liberrime a legibus & Canonibus conceditur ex his quae tradit Constantinus Harmenop. libro 5. titul. 4. nec valet argumentum ab agnitione posthumi, quia monasterium non sortitur filij, vel successoris locum, in his bonis, quae monachus ante professionem proprio testamento distribuerat. Auth. si qua mulier. quibus rationibus refellitur praefata opinio, atque ex eisdem minori negotio tollitur hac in re quod Saly. in d. Auth. si qua mulier. probare nititur, dicens testamentum etiam factum ab eo, qui cogitauerat religionis professionem etiam portione legitima monasterio titulo institutionis dimissa, per professionem rumpi: quasi per capitis diminutionem. l. conficiuntur. §. post testamentum. ff. de iure codicil. §. alio autem modo. & §. seq. Inst. quib. mod. testa. infir. Nam & si testator se in adoptionem alteri dederit, & in ea mortem obierit, irritum fit eius testamentum: quod ibidem probatur, & Regia l. 18. tit. 1. par. 6. eandem opinionem existimat esse veriorem Fulg. col. 7. & Ias. num. 21. in dict. Auth. si qua mulier. & defendit eam Rom. consil. 237. Huius vero sententiae ratio apertissime tollitur ex eo quod constat iure Ciuili hanc capitis diminutionem, quae per religionem contingit, irrita non facere testamenta. tex. in d. §. illud. & in d. Auth. si qua mulier. Vnde in hac controuersia frequentius recipitur Bart. distinctio, quam primo retuli, ita vt si nulla religionis cogitatione testamentum conditum fuerit, secuta professione reuocetur, quasi ex noua voluntate. arg. l. sancimus. C. ist. tit. eandem Bar. distinctionem Dec. defendit in cap. in praesentia. de probat. num. 61. vbi Imol. fin. colum. dicit eam esse veriorem, & ab ea non est recedendum in iudicando, nec in consulendo, secundum Fulgo. & Ias. in d. Authen. si qua mulier. num. 21. licet Anto. Abb. nu. 52. & Felyn. num. 54. teneant, minime reuocari testamentum per professionem, etiamsi fiat ab eo, qui nullam praemisit religionis cogitationem. Nec l. sancimus. Bartol. opinionem probat, quam & Aret. reprobat in l. 1. ff. isto titu. num. 4. nouaque adducta Leonis constitutione Viglius in princi. quib. mod. testa. infirmentur. Ipse vero, quamuis videam Bar. distinctionem magis communiter recipi, mallem Abb. & Areti. conclusionem defendere, aut Bart. sequi ad effectum, vt testamentum factum ab eo, qui religionis professionem minime cogitauerat, professione secuta rumpatur solum, quoad legitimam portionem monasterio competentem, quod placuit Anto. in d. c. in praesentia. His vero addendum in dubio ex interuallo temporis a testamento ad religionis professionem, praesumi iudicis arbitrio religionis professionem testatorem praemeditatum fuisse vel non, quod ab omnibus probatur. Sed & illud erit obseruandum, testamentum factum ab ingresso religionem, tamen ante professionem, etiam sine consensu praelati, validum esse, nec professione reuocari, vtpote factum eo tempore, quo testator liberam habuit testandi potestatem: in cuius conclusionis probationem est textus optimus in capitulo 4. de regulari. in. 6. quamuis contrarium teneat Roderi. Xuares in allegatio. 20. col. vlt. post Aret. in c. nunc autem. 19. quaest. tertia. Sic etiam facto testamento, quod [art. 6] per professionem rumpi non possit, statim ipsa facta professione bona haereditaria ad institutum pertinere, si monasterium sit bonorum incapax, quod si capax sit bonorum, ipsam haereditatem morte naturali ipsius monachi ad haeredem pertinere, in eius vero vita ad monasterium. 5. notant Anto. Abb. nu. 8. & Deci. 97. in d. c. in praesentia. Imo. in d. l. 1. vbi Aretin. nume. 6. dicit hanc opinionem esse communem. & idem notat Anto. Rube. consil. 155. Alexan. cons. 13. volum. 3. dicens hanc opinionem communem esse. Bar. numer. 9. & alij, quos ibi retulit Ias. nume. 26. in Authen. si qua mulier. idem Bar. in l. res vxoris. C. de donatio. inter vir. & vxor. idem in simili quaestione in tracta. minori. 3. part. versi. isti haeredes. Socin. consil. 92. volum. 1. dicens fideicommissum relictum sub illa conditione, si institutus decesserit sine liberis, statim deberi fideicommissario, eo quod institutus profitetur religionem, quae etiam communium bonorum incapax sit: atque ita est intelligendus text. in Auth. nisi rogati. C. ad Trebellia. & capit. in praesentia, de proba. vbi haec est communis sententia, quam tuetur eleganter Fortu. in l. Gallus. §. & quid si tantum. ff. de liber. & posthum. colum. 32. ex quibus constat prima communis sententia, quae probatur in l. statuis. §. Cornelio. ff. de iure fisci. quam Bartol. vbique ad eandem conclusionem inducit. eandem opinionem scribit communem esse Roderi. Xuares in d. allega. 20. col. 7. Igitur si monasterium capax bonorum est in vita monachi, excluso haerede instituto, bona [art. 7] haereditaria possidebit, adeo, vt quibusdam placuit, in vita patris religionem profitentis filio legitimam bonorum portionem minime deberi, nec monasterium cogi posse eandem partem filio post professionem patris, eo viuente tradere. gloss. Bart. & Doctor. in dict. Authentic. si qua mulier. per tex. ibi. quo probatur, post mortem patris filium posse legitimam portionem a monasterio petere, si pater ante obitum bona propria non diuiserat inter filios. quam opinionem testantur esse magis communem Saly. & Ias. in d. Authen. si qua mulier. colum. 14. Deci. dict. cap. in praesentia. numer. 67. & esse veriorem Abba. in capit. cum simus, de regul. Alexan. in l. si cum dotem. numer. 13. ff. solut. matrimo. & Felin. in dict. c. in praesentia. num. 56. Quibus refragatur tex. in d. c. cum simus. quo probatur, tradendam esse filio portionem legitimam ex bonis patris religionem professi, statim non expectata patris morte. Nec oberit, si quis dixerit in eo cap. patrem mortuum esse, cum de eius successione mentio fiat. Nam monacho viuenti successio datur. c. fin. 30. quaest. 3. & ex integra decretali constat, patrem viuere eo tempore, quo portio legitima filio tradenda erat. Vnde tex. in dicto capit. cum simus. probat hanc secundam opinionem, & est singul. secundum Abb. ibi: commendat Bald. in dicta Authentic. si qua mulier. colum. final. idem Ioan. Andre. & Doctores in dicto capit. cum simus. gloss. quae alibi non est, secundum Abb. ibi in capit. transmissae. qui filij sint legitimi. singularis secundum Aretinum in l. 1. numero 6. ff. ist. titu. quam opinionem defendit Corset. in singu. verbo, legitima Anani. in c. 2. col. penu. de delict. puero. Pyrrhus post consuetudines Aureli. c. 2. col. 4. Bal. Nouel. de dote. part. 1. colu. 3. dicens hanc opinionem communem: pro qua induci potest text. in dicta Authenti. si qua mulier. qui permittit patri religionem professo portiones legitimas filijs assignare: quod minime permitteretur, si bona illa a monasterio patre viuente, quoad legitimas filiorum portiones, auferri non possent. Nec inficior rem dubiam esse, fateor tamen opinionem vltimam aequiorem esse, & vtroque foro seruari oportere, propter maximam aequitatem, cui innititur isthaec opinio, vt fatetur praeter alios Abb. in dicto capit. in praesentia. numer. 59. Potest etenim text. in dict. Authentic. si qua mulier. dum innuit expectandam fore mortem patris religionem professi intelligi, vt loquatur enunciatiue, quasi mortuo patre non facta inter filios diuisione bonorum, nec ab ipsis filijs petita, sit a monasterio danda filijs portio legitima. Quod si Nostrates in hac sententia non falluntur, in simili quaestione erit dicendum, vsumfructum, quem pater [art. 8] religionem professus habuit in bonis filij familias ratione patriae potestatis, ad ipsum monasterium non transire, sed statim professione secuta ad proprietatem redire: cum sit patria potestas extincta. Martinus Silima. Salyc. q. 7. Ias. col. fin. in Authen. ingressi. C. de sacros. eccles. Cynus & Alber. in Authentic. idem est. C. de bonis quae liber. Hippo. singu. 668. & haec est communis opinio, autore Salyceto in dicta Authen. idem est. Tametsi glos. ibi teneat, vsumfructum ad monasterium viuente patre pertinere, quam sequuntur ibi Bald. Pau. & Corne. ac Deci. in di. c. in presentia. numer. 66. & Bartol. in dict. Authen. ingressi. in repet. nume 49. Anto. Rosellus illic. num. 18. Guid. Papae q 595 Augustinus Beroius in dict. capit. in praesentia. numero 158. Ioan. Lupi, in Rubric. de donatio. §. 52. & Fulgos. dubius tamen in d. Authentica idem est. Nam & idem Bart. in d. Authentic. idem est. asserit, dimidiam vsusfructus partem ad monasterium pertinere, alteram vero dimidiam ad filium. arg. l. cum oportet. §. cum autem. C. de bon. quae lib. idem notat Abb. in d. c. in praesentia. num. 57. & in d. c. cum simus. Ego equidem non video, cur integre vsusfructus ad filium non pertineat, statim facta professione, cum & ipse filius ex patris bonis petere possit legitimam portionem adhuc viuente patre, ac si is mortem obijsset. Qua ratione in prima, & secunda huius operis editione conatus sum Silimani opinionem probare, non ignarus, eam dubiam esse, certus tamen aequitatem quandam prae se ferre, quae iure quidem posset, saltem Pontificio defendi. Caeterum Arius Pinellus Lusitanus, cuius diligentiam & candorem in aliorum scriptis perscrutandis non possum non mirari in l. 1. C. de bonis quae libe. 1. par. num. 47. egregio profecto, & eruditissimo examine quaestionem istam expendens glos. opinionem sequitur in dicta Authen. idem est. Silimani sententia reprobata. Quae fortassis aliorum authorum suffragio, nec omnino destituitur, nec prorsus repulsam patitur. Existimo etenim distinguendam esse opinionem gl. in d. Auth. ingressi. ab illa, quam gl. expressim tradit in d. Authen. idem est. Siquidem prior verum esse contendit, per ingressum religionis, vsumfructum, quem monachus habebat, minime fuisse extinctum, imo eundem monasterio quoad vtilitatem deberi, & acquiri. Quod ipse fateor rectissimi iuris esse, sequutus gl. Cyn. nu. 12. Alber. nu. 22. Bart. nu. 42. & alios in d. Auth. ingressi. Inno. in d. c. in presentia. nu. 5. Imo. in l. cum filio. nu. 8. ff. de le. 1. quorum opinio communis est, secundum Abb. in c. vlt. col. 2. de pignori. Socinum consilio 10. libr. 1. in 6. q. & Ioan. Crottum in l. Gallus. §. & quid si tantum, num. 30. ff. de liber. & posthu. Qui denique authores Silimani sententiam non videntur omnino improbare, quum nec de ea in specie tractauerint. Sed nec ipse Silimanus communem hanc opinionem negat: imo eam admittit in vsufructu, quem quis alia ex causa, quam iure patriae potestatis habet eo tempore, quo religionem profitetur. Quo tendunt omnia, quae a praecitatis authoribus traduntur, posterior autem gl. censet, vsumfructum patri iure patriae potestatis competentem, si pater ipse religionem profiteatur adhuc ipso viuente quoad vtilitatem monasterio acquiri, non filio: quod Silimanus, & qui eum sequuti sunt, negant, tametsi gl. opinio recepta fuerit ab his, quorum paulo ante mentionem fecimus, dum adduximus gl. in d. Auth. idem est. reliqui vero authores, ni fallor ipse, Silimano minime refragantur. Nam Cyn. & Albe. in d. Authen. idem est. Silimani distinctionem referunt, lectoremque remittunt ad ea, quae ipsi scripsere in d. Authen. ingressi. quo in loco ipsi gl. illius constitutionem, quae Silimano non obstat, simpliciter sequuntur, atque ideo potius videntur Silimani distinctionem admisisse, quam reprobasse. Sed & Alex. in cons. 139. libr. 2. num. 5. atque item Caepol. consil. 22. nu. 4. quamuis meminerit gl. in d. Auth. idem est. eorum tamen rationes generalem quaestionem attingunt, quae ab Accur. in d. Auth. ingressi. fuit expedita. Id vero, quod post Bar. & communem diximus, monasterium viuente monacho, qui ante professionem haeredem alium instituerat, bona testatoris obtinere, iusteque possidere, & eis vti & frui posse, est intelligendum, nisi testator expressim in testamento cauerit, velle haeredem institutum bona accipere, eisque vti & frui statim post religionis ingressum. Nam tunc monasterium, etiam viuente monacho testatore excluditur: authore Imol. in l. 1. num. 14. ff. de testa. idem probat eo non citato Lud. Gozadi. cons. 41. nu. 11. & 17. His etiam adiungere libet, testamentum [art. 9] factum ante professionem, post eam mutari aut reuocari non posse: siquidem professus testari non valet, etiam si professus fuerit eam religionem, quae communia bona habere possit. quod hic probatur. & in d. c. quia ingredientibus. & in Aut. de monach. §. illud. & in specie notat Abb. in d. c. in praesentia nu. 61. Imo. & Ange. in l. 1. ff. ist. titul. Ias. in d. Auth. si qua mulier. nu. 17. contra Bart. ibi. cuius opinionem & Deci. reprobat in d. c. in praesentia. nu. 68. & Rube. consi. 155. colum. final. tradit late August. Bero. in dict. cap. in praesentia. nu. 537. qui Bar. sententiam falsam esse censet. rursus & idem Dec. in d. Auth. ingressi. nu. 13. a Bar. discedit. etiamsi opinionem Bar. sequuti fuerint Are. nu. 5. in d. l. 1. Roder. Xuar. in alleg. 20. fol. pen. Anto. a Rosel. in d. Auth. ingressi. col. vlti. Ant. Butrig. in d. cap. in praesentia. nu. 34. & in consil. 79. Guli Bene. in c. Rainutius. de testam. verb. mortuoque testatore. in primo. nu. 297. & sequentibus, quorum authoritate non possum, a priori sententia nec transuersum, quod aiunt, digitum discedere, quippe qui existimem Bart. maxime aduersari iuris Pontificij, & Caesarei constitutionibus, earumque veris, & proprijs rationibus. Vnde licet reuocatio testamenti fiat in fauorem monasterij, ea minime valebit, nec iure subsistet: quod expressim August. Bero. adnotauit ex eorum mente qui priorem opinionem probarunt. tametsi Ias. in d. Authen. si qua mulier. nu. 33. post Bal. ibi. nu. 8. & Pau. Castren. colu. pen. Deci. in d. c. in praesentia. nu. 8. respondeant, testamentum factum ante professionem, etiam praeuia cogitatione ingressus, posse ab ipso monacho reuocari post professionem, in fauorem tamen monasterij: iuxta decisionem, quae traditur in d. Authen. si qua mulier quae tantum abest ab huius opinionis probatione, vt minime dignum sit, eam induci ad propositae quaestionis diffinitionem: cum in propria specie, & casu sit seruanda, nempe cum inter proprios liberos legitimos, & naturales, quibus pater nocere non potest, monachus testari vult, & propria bona inter eos diuidere. His etenim nusquam potuit pater praeiudicare quoad portionem legitimae debitam. Monasterio autem potuit per testamentum factum cogitatione premissa ipsius ingressus praeiudicare, etiam tacite instituendo extraneum ante professionem. Quod non impedit d. Auth. si qua mulier. nec Regia lex. ei similis in l. 17. tit. 1. part. 6. Solet tamen Romanus pontifex [art. 10] monachis concedere ius testandi, ita vt modica quantitas eorum testamento distribuatur, etiam ad hoc accedente praelati monachorum consensu: sicuti asserit Ioan. Stap. de lite. grat. & iust. fol. 188. col. 1. Potest enim Papa licentiam testandi religiosis concedere. argum. l. si quando. in princ. C. de inoffic. testa. & respondit Soci. consi. 13. vol. 1. Fran. in Rub. ist. tit. in 6. col. pe. Ias. & alij. per eum adducti in Auth. ingressi. 2. col. C. de sacro. eccl. Bal. in d. l. si quando. Barb. in c. cum in officijs. ist. tit col. pen. Bapt. de S. Seuerino in tract. de pensionibus. q. 19. in fi. quibus accedit illa ratio, quod Papa potest monachum a voto continentiae eximere propria dispensatione. Inn. Io. And. & alij in c. cum ad monasterium, de stat. mo. vbi Abb. 3. colum. & Soc. d. consil. 13. nu. 19. asserunt hanc opinionem esse communem, quam Caie. profitetur. 2. 2. q. 88. artic. 11. Ioan. Mai. in 4. d. 38. q. 14. & ibi Duran. q. 2. Palu. q. 4. art. 4. conclus. 11. & Card. a Turrecrem. in dict. c. de illo Clerico. 32. d. & probatur pluribus rationibus, quas adducit Tho. hanc partem secutus in dis. 58. q. 1. arg. 4. & haec est magis communis opinio secundum Fel. in c. si quando. col. 3. de rescript. qui plures authores huius sententiae diligenter congessit. & idem fatetur Paris. consil. 68. vol. 4. num. 148. semper enim in his votis autoritas Romani pontificis excepta censetur. c. 1. c. debitores. c. venientes. de iure iu. gl. vbi late Fel. in c. constitutus, de rescript. Abb. in c. quanto. de iureiu. post glo. ibi. Tho. 2. 2. q. 89. artic. pen. Poterit ergo Romanus Pontifex, si id viderit expedire Reipublicae, aut animarum saluti voti obligationem remittere, quoad continentiam, ergo & quoad paupertatem. Anto. Rube. consil. 147. Nec [art. 11] me latet diuum Tho. 2. 2. q. 88. artic. 11. praeuia maxima deliberatione asserere, Romanum Pontificem non posse propria dispensatione continentiae solenne monachorum votum tollere, ex authoritate capit. cum ad monaster. de statu monach. in fine. vbi Papa profitetur, non posse ipsum voti obligationem tollere, dum dixit: contra castitatem, aut paupertatem monachorum Romanum pontificem licentiam indulgere non posse. idem glos. in ca. sunt quidam. 25. q. 1. glos. in d. c. cum ad monasterium. & Altisiod. lib. 3. tract. 22. Card. a Turrecrem. in libello septuagintatrium quaestionum. q. 35. Almain in tracta de potest. Papae. c. 15. Sylue. verbo, votum. 4. §. 5 & Ambro. Cathar. contra Caie. lib. 6. c. 2. & diligenter Rober. Arbor. Episcopus in tract. pro tuendo sacerdotum coelibatu. 4. tomo. ex eo etiam, quod seruare solenne votum, quo quis seipsum tradidit religioni, sit iuris diuini: cui propria dispensatione non potest Romanus Pontifex derogare: & eadem ratione, quae ex dicta Decretali colligitur, idem erit dicendum in voto paupertatis. hanc opinionem diui Thomae defendit optime, ac probat Domini. Soto. lib. 8. de iust. & iure. q. 4. artic. 2. Qui ex eodem Thom. & alijs deducit, hanc dispensationem permitti super continentia sacerdotum. Oportet tamen primam opinionem defendere, ne quae passim fiant, euertantur omnino, licet rei publicae Christianae maxime conueniat, summum ecclesiae Principem hisce iuribus raro, & ex euidenti vtilitate Catholicae religionis vti. Sed verba illa cap. cum ad monasterium. vel procedunt manente ipso voto, non enim posset Papa monacho indulgere, vt existens monachus vxorem duceret: posset tamen eum eximere a voto, & religione, vt sic exemptus vxorem ducere valeat, & proprium patrimonium habere, & testari: vel intelligenda sunt ex modestia Romani Pontificis, ad conuincendum illum Abbatem, ne existimaret seipsum monachis licentiam concedere posse aduersus votum paupertatis. Id vero, quod [art. 12] dicitur voti obligationem esse iuris diuini, atque ideo non posse tolli per Principem ecclesiae, non procedit, quia haec obligatio prouenit ex voluntate humana, licet ex iure diuino sit executioni tradenda: actus vero humani Principibus subijciuntur, vt constat. Hinc etenim fit, votum filij parentis iudicio submitti, qui id potest irritum facere. Nimirum ergo si Romano Pontifici votum subijciatur, vt is possit eius obligationem, si id viderit expedire Reipublicae: sicuti probat Ioan. a Medina in tractat. de confessione. c. de dispensatione super reuelanda confessione. Praeterea iuris diuini est obligatio voti in communi & generali obligatione, quia tenemur vota seruare iure diuino, non tamen peculiare quodlibet votum est iuris diuini. Sic obedire legibus praeceptum est a Deo, & lege diuina, non tamen quaelibet lex humana est ius diuinum, qua ratione passim omnium consensu receptum est, posse licite & iure dispensare Romanum Pontificem in voto simplici, etiam continentiae, & religionis. Quod & idem Domi. Soto. in d. q. 4. art. 1. longius explicat & probat. # 3 Ex capite Tertio. SVMMARIVM. -  1 Volunt as testatoris est executioni mandanda intra tempus ab eo diffinitum a die aditae haereditatis. -  2 Ad exequendam vltimam voluntatem datur a iure annus a die monitionis. -  3 Tempus datum ab Episcopali constitutione ad executionem vltimae voluntatis currit ab aditione haereditatis. -  4 Tempus datum ad executionem vltimarum voluntatum, non currit ignoranti, nec impedito. -  5 Potestas exequendi vltimam voluntatem, an ante annum transferatur in Episcopum. -  6 Ad exequenda legata pia, quod tempus datur a iure. -  7 Electio an possit fieri ex vltima voluntate vltra tempus datum ad eius executionem. -  8 Nullo executore per testatorem nominato, cui competat executio, atque etiam restitutio male ablatorum. -  9 Monasterium, quod non pot est in loco per testatorem electo construi, alibi est construendum. -  10 Pecunia residua constructo opere, per testatorem iniuncto, an sit haeredi adiudicanda. -  11 Legatum pro dote alicuius puellae est conditionale. -  12 Legatum ad ecclesiae aedificium non effici caducum, ex eo quod locus non fuerit aedificationi designatus. CAPVT TERTIVM. DEducitur haec decretalis ab Epistola diui Gregorij libro 3. Epist. 10. ad Ianuarium Episcopum Caralitanum, & ex epistola octaua, ad eundem. Ex quibus addi possunt aliqua, quae hic desunt ad perfectam cognitionem huius controuersiae. Habet tandem hoc caput in summa, annum praescribi ad executionem vltimarum voluntatum: idque tempus cedere a die monitionis per iudicem factae. ad idem Auth. hoc amplius. C. de fideic. cui assertioni obijcio ea quae in Nouel. statuta sunt, nempe ad exequendam vltimam voluntatem sex menses dari a die insinuationis testamenti. Auth. de ecclesi. tit. §. si autem legatum. Rursus ibi in §. si quis aedificationem. quinque anni constituuntur ad exequendam vltimam voluntatem. Quamobrem ad intellectum huius capitis libet aliquot axiomata proponere: quibus exponemus aliqua ex parte tractatum de executione vltimarum voluntatum. Prima conclusio, Testatoris voluntas [art. 1] est executioni mandanda intra tempus ab eo diffinitum, ídque currit a die aditae haereditatis. Abb. hic. 2. colum. probat hoc ipsum text. in l. statuliberos. §. si quis haeredi. ff. de statuliber. quem dicit esse solennem Bart. in l. genero. ff. de his, qui not. infam. & censetur is ab omnibus singul. secundum Alexand. in l. si mihi & tibi. §. 1. ff. de legat. 1. iustum etenim est ante aditam haereditatem diem datum ad exequendum non currere. Secunda conclusio, Nullo [art. 2] tempore a testatore ad exequendum constituto a iure, annus datur haeredi vel executori testamentario, ad soluenda quaecunque legata, quae non sint causa pietatis relicta, & ad exequendam in caeteris rebus vltimam voluntatem. l. nulli. C. de episc. & cler. quo anno lapso ad episcopum transfertur ius exequendi. text. ibi, & late Felin. in c. si quis contra. 2. col. de foro compe. nisi testator in casum negligentiae alium executorem substituerit. Bald. in l. si fundum. §. Stichum. ff. de legat. 1. Barbat. in capitul. tua nobis. isto tit. numer. 14 Caepola cautela 294. idem Bald. in l. 1. in prin. 2. col. C. de caduc. toll. & in Auth. licet. C. de episco. & cler. & hic annus currit a die monitionis factae per iudicem, quod hic probatur, sicuti asserunt Cardin. Anchar. Ab. & Imol. hic. Bald. in l. id quod pauperibus. num. 11. C. de epis. & cleric. Iaco. a Canibus in tract. de executo. vltim. volunt. 2. part q. 3. numer. 11. quorum opinio communis est, secundum Bal. in dict. nume. 11. Abb. consil. 11. vol. 2. & consil. 59. volum. 1. & Rochum de iure patro. verb. construxit. q. 10. Barbat. consil. 8. volum. 1. colum. 4. licet ipse ibi & hic, numero 33. contrarium defendere velit, cuius opinio probatur in Regia l. 6. titu. 10. part. 6. qua exprimitur tempus datum a iure ad executionem vltimae voluntatis currere a die mortis testatoris. Posset tamen lex illa intelligi in exequendis legatis, quae non exigunt aditionem haereditatis. Quin & constitutio Episcopalis annum [art. 3] a die mortis executioni testamentorum constituens intelligenda est, vt hic annus a die aditae haereditatis & scientiae currat. Abb. hic 2. col. & Roma. consilio 228. col. 2. & probatur. Nam ante aditam haereditatem impeditur executio testamenti, etiamsi testator intestatus decesserit. glos. in l. qui filio. §. 1. ff. de haeredi. institu. quam dicit sing. Alexand. in l. 3. columna 1. ff. de legat. 1. notabilem idem Alexand. in l. nemo potest. ff. eo. colum. 2. solennem Ias. in l. eam quam. C. de fideicommis. colum. 6. Notat Bartol. per text. ibi in l. alio. ff. de alimen. & cibar. lega. Ang. Aret. in tract. de testam. verbo, & executores. Ad id etiam plurimum conducit l. nemo. ff. de test. tut. Vnde fit, vt executor testamentarius possit haeredem compellere iudicis praecepto ad adeundam haereditatem. Specul. tit. de instrumen. editio. §. nunc vero aliqua. Iacobus a Canibus in dicto tractatu, part. 1. §. 2. quod si legata sint pia, an possint tradi executioni, non adita haereditate, scribam in capitul. Rainaldus. ad finem, isto titul. His etiam adiungitur, quod impedito agere non labitur tempus assignatum ad aliquid agendum. capit. quia diuersitatem, de conces. praeben. leg. prima. C. de anna. excep. atque in hac specie, executionis tempus non currere ignoranti, aut impedito, probatur in hoc cap. vbi diuus Gregorius negligentiam haeredis perpendit: quod animaduertit Abb. in repetit. cap. cum esses. isto titu. col. final. Freder. consilio 129. Hostiens. Imo. hic. col. 3. Rom. hanc opinionem communem esse asseuerans consilio 228. Nec oberit, quod tempus datum in fauorem alicuius ad agendum actum non in odium ipsius, cui datur, [art. 4] currit ignoranti & impedito. glos. in c. statutum, de praebend. in 6. singul. secundum Barbat. hic nume. 33. & in capit. plerumque, de rescript. 3. col. & Abb. in d. c. cum esses. colum. penult. Andr. Tiraquel. lib. 1. de retractu. §. 35. in glos. 4. nume. 25. pulchra legis Regiae decisio in l. 7. titul. 7. lib. 5. ordinatio. quia id procedit, quoties dies datur in merum alicuius fauorem: secus quando constituitur etiam ad conuincendam alicuius negligentiam, vt in praesenti quaestione a iure conceditur: & ita respondent Abb. & Imol. Tametsi Specul. in titul. de instrum. editio. §. nunc vero aliqua. nu. 39. dixerit, tempus datum ad executionem vltimarum voluntatum, etiam currere ignoranti, & impedito, quia datur in fauorem pauperum, & eorum, quibus aliquid ex testamento est distribuendum, non in odium ipsius executoris. Cui sententiae consentiunt Cardin. hic. idem in dict. cap. quia diuersitatem. 2. colum. Barb. hic. nu. 33. Bald. in l. captatorias. C. de testam. milit. colum. final. dicens eam vbique in praxi seruari. & plurimum coadiuuatur Regia l. 6. titul. 10. parti. 6. quae de iure procederet, si impedimentum esset, aut appareret perpetuum, vel ad longum tempus permansurum, attenta ratione text. in c. fin. §. fi. isto titu. in 6. Alioqui quicquid sit in praxi, prima opinio iure verior est, quam & Oldendor. sequitur in tracta. de exec. vlti. volun. tit. 7. Bart. in dict. l. genero. Bald. cons. 171. volum. 3. Alber. Brun. in statut. verb. executio. Tertia conclusio, Potestas exequendi [art. 5] vltimas voluntates, etiam ante annum, aufertur ab executore, & transfertur in Episcopum, si ab Episcopo bis monitus executor vltimam voluntatem exequi noluerit. Authen. de eccle. tit. §. sin autem qui hoc facere. Speculat. in d. §. nunc vero aliqua. nume. 82. Abb. hic columna secunda. Iacob. a Canibus in dict. tract. de execut. vltim. volun. 2. part. quaest. 3. quod procedit in legatis pijs, vt existimant Imol. hic, & Salycet. in dicta Authent. hoc amplius. C. de fideicommis. colum. 2. nec tamen restringitur ad legata alimentorum, aduersus Barbatium hic, cum hic fauor iure optimo pietati conueniat. Quarta conclusio, Ad exequenda [art. 6] legata pia a iure diffinitur tempus sex mensium, quod cedit a die insinuationis testamenti. §. si autem legatum. in Authent. de eccles. titul. Abb. & Doct. hic communiter, & Iac. a Canibus in d. quaest. 3. Quinta conclusio, Non obst. iuris Ciuilis dispositioni, etiam ad construendam ecclesiam, aut monasterium: annus haeredibus, aut executoribus praesignatur a die monitionis: text. hic ex quo id adnotarunt Hostiens. Ioan. And. Anton. & Imol. dicens hanc opinionem esse communem colum. 2. & Rochus de iure patro. verbo, construxit, quaestio. decima, qui post Abb. hic addit hanc conclusionem esse intelligendam, quoad constituendum haeredem, aut executorem in negligentia incipiendi aedificium ecclesiae, aut monasterij, sed ad constituendum haeredem, aut executorem in negligentia perficiendi opus intra annum inceptum arbitrio iudicis tempus constituitur, attenta operis qualitate. Quid enim si ipsum aedificium quinque annos exigat ad eius perfectionem? oportebit equidem id tempus expectari, vt in d. §. si quis aedificationem. Auth. de eccle. tit. colla. 9. atque id Doct. hic sentiunt, ex quibus hic textus erit intelligendus, quando monasterium potest intra annum incipi, & ad perfectionem duci. Sexta conclusio, non [art. 7] tantum executor, sed & is, cui electio a testatore commissa est, intra annum, aliudúe tempus ad executionem designatum, eligere debet: alioqui ius eligendi ad Episcopum spectat. Card. Imol. & Barb. hic num. 41. id enim, quod ex lectione executioni tradendum est, praeuiam electionem postulat, sine qua fieri nequit executio: igitur intra tempus executionis oportet electionem fieri. l. oratio. ff. de sponsa. hanc etiam assertionem probant Bald. in l. cum quidam. in 2. ff. de lega. 2. Angel. Corn. & Ias. per text. ibi in l. fin. §. 1. C. commu. de lega. Angel. cons. 64. Anch. cons. 387. quorum opinionem communem esse asserunt Corn. & Ias. in d. l. fin. in princip. qua in re Bart. in d. l. cum quidam. contrariam sententiam eligit, dicens eum, cui testator commisit arbitrium eligendi pauperes, quibus certa bona distribuerentur, etiam post annum eligere posse, Episcopo excluso, ex eo quod hic lector est, non executor: siquidem declarat arbitrium proprium, non autem exequitur. l. executorem. C. de execu. rei iud. vbi eandem opinionem repetunt Bar. & Paul. Castr. Abb. & Anchar. hic. idem Anch. cons. 412. Ab. in capit. si quis contra Clericum. 3. colum. de foro compe. & ibi Feli. col. 2. idem Abb. consi. 11. vol. 2. Rom. cons. 228. col. 4. Bart. in d. l. fin. §. 1. & idem Bart. cons. 142. & Henric. Boteus in tracta. de Synodo. 3. part. articul. 1. numero 187. Verum rationes huius posterioris sententiae non ita efficaciter eam probant, vt tenenda omnino sit, cum in praesenti dubitatione dies executioni, ac subinde electioni sit prefinitus: & idem cessat ratio dictae legis, cum quidam. vbi Paul. & Imol. opinionem Bartoli non sunt ausi asserere, nec Anto. in capit. tua. infra. eo. licet idem eam elegerit in c. literas, de sup. neg. praelat. & Ioan. Oldendor in tract. de exequen. vlt. volunt. tit. 7. & dixerit Bald. in l. captatorias. col. fi. C. de test. mil. eam procedere in legatis, quae causa pietatis facta non fuere. Secundo, colligo ex hoc ca. nullo [art. 8] executore a testatore nominato, haeredi competere vltimae voluntatis executionem, etiam in his, quae ob piam causam relinquuntur: quod hic apertissime probatur, nisi fiat legatum pro redemptione captiuorum: tunc etenim executio ad Episcopum pertinet, si testator executorem testamenti non nominauerit. Abb. hic per tex. in Authent. de Eccles. titu. §. si quis aedificationem. & §. si quis autem pro redemptione. In his vero, quae pro restitutione illicite acquisitorum, seu per vim ablatorum, a testatoribus legantur, oportet animaduertere, primum testatorem non posse alium quam Episcopum designare, ad diffiniendum ea, quae ex vsuris ipse acquisierit. Domi. consilio 20. Secundum, restitutionem ac distributionem certae quantitatis pauperibus erogandam, pro satisfactione male ablatorum, posse & debere fieri per executorem vltimae voluntatis, vbi de male ablatis non constat aliter, quam ex testantis confessione. Anani. & Feli. in c. cum sit. de Iudae. est enim hoc legatum pium, quod potest per executorem vltimae voluntatis expediri, sicut caetera legata pia. Tertium, si de male ablatis constat in iudicio, vel extra iudicium, aliunde, quam ex testamentaria confessione, restitutio fiet per eum, qui tenetur restituere, consilio tamen Episcopi, Abb. & Felin. in dict. c. cum sit. Ioan. Lupi. in repet. Rubri. de donatio. §. 65. nu. 69. Hoc enim pacto intelligenda est Hostien. opinio di. ca. cum sit. dicentis, restitutionem male ablatorum debere per Episcopum fieri. Nec quidquam vrget tex. ille in dict. c. cum sit. quia loquitur, quando suspectus est is, qui tenetur restituere, nam tunc solus Episcopus ius habet restituendi. Sic etiam est defendenda sententia Archi. in c. fin. hoc titu. in 6. vbi asseruit, hanc restitutionem ad Episcopum non pertinere. quod probat tex. in c. sicut dignum. §. eas in super. de homicid. vbi Abb. & Anani. Cardi. in d. c. cum sit. & Corset. in singul. verbo, restitutio. & alij per Fel. adducti in d. c. cum sit. quorum opinionem fatetur communem esse: & eam probat Ioan. Medin. de rest. quaest. 3. causa 10. c. incipien. esto. erit namque facienda restitutio, consulto tamen Episcopo, cuius interest, rem istam diligenter agere, quippe, qui pater pauperum sit. Nec tamen damnare eum, qui inconsulto Episcopo syncere restituerit pauperibus male acquisita. Tertio, ex eodem c. adnotandum est, [art. 9] testatore mandante monasterium construi in certo loco, vbi construi demum non possit, arbitrio executoris, & Episcopi, alibi construendum esse. quod hic notant Doct. & probatur: hic enim testator constituerat, monasterium debere construi in praedio, quod dicebatur Piscenas, & id ad Xenodochi Thomae quondam Episcopi iura peruenit, teste diuo Gregorio, libro Epist. 3. Epist. 8. eandem assertionem coadiuuat tex. insignis in l. legatum. ff. de vsufruct. lega. ex quo pecunia legata ciuitati ad spectaculum, quod in ea fieri minime licebat, adhibito consilio heredum, & primorum ciuitatis, in aliam rem conuerti debet. ad idem est notab. decisio in Auth. de Eccle. titu. §. si quis in nomine magni Dei. collatio. 9. vbi, si testator aliquem e Sanctis haeredem instituerit, aut legatum ei reliquerit, eiusque Sancti nullum oratorium in ea vrbe, nec in eo territorio inueniatur, legatum debetur Ecclesiae ciuitatis, in qua testator domicilium habuit. quem text. commendat Ias. in §. ex maleficijs. Insti. de actio. numer. 45. Bald. in l. si quis ad declinandam. C. de Episco. & Clericis. columna quarta, dicens, ex hoc relictis a testatore mille, vt pro male ablatis, & exoneranda eius conscientia, distribuantur, si solum sit compertum, quingenta esse male ablata, reliqua quingenta in piam causam eroganda esse. idem Abbas in capitulo tua. isto titulo, columna secunda. Alex. & Vincent. in l. 1. §. fi. ff. ad legem Falcid. dicentes idem esse, si quis [art. 10] mandet pro male ablatis construi oratorium, praescripta eius forma, & in id opus consumi aureos mille, nam eo constructo, quod superest, non debetur haeredi, sed piae causae. ex dict. l. legatum. Non enim censetur satisfactum voluntati testatoris, qui laesam habet conscientiam ad illam vsque quantitatem, & ideo maxima est coniectura, ipsum voluisse totam illam summam in piam causam conuerti. Secus vero esset, si testator iusserit construi oratorium certe formae, & ad id designauerit mille aureos, nam quod supererit constructo oratorio illo, ad heredes pertinet, cum ita sit voluntati testatoris satisfactum. Ange. Paul. Alexand. & Vincent. in dict. §. fina. & post eos Carolus Ruinus, consilio 75. libro secundo, vbi ad haec omnia, quae modo diximus ex d. l. legatum. quandam elegantem adducit interpretationem, quae caute & diligenter est examinanda. Ex quibus infertur intellectus ad illam conclusionem vulgo receptam, quae diffinit, [art. 11] legatum pro dote, aut causa dotis alicuius puellae, conditionale censeri, non purum: & ideo non debere, nisi matrimonium sequatur. l. Publius Maeuius. in princip. ff. de condit. & demonstra. l. si ego. in prin. ff. de iure doti. l. tali. & l. promittendo. eo. tit. Barto. per tex. ibi in l. Titio centum. §. Titio genero. colum. 2. ff. de conditio. & demonst. idem Bart. in l. 2. §. fin. ff. de iure dot. Cuius opinio communis est, secundum Paul. Castren. in d. §. Titio genero. colum. 3. Alexan. consil. 42. numero 2. lib. 7. Cornel. consil. 229. volum. 4. Bald. Nouel. de dote. 6. parte. priuileg. 50. explicant idem Nouel. dicta 6. parte. priuileg. 76. Bald. in l. generaliter. C. de Episco. & Cleric. nume. 9. idem Bald. consil. 249. volumi. 4. Barto. consilio 200. Bald. in l. legatum. C. de condi. inser. Abb. consi. 92. volum. 2. Bal. in l. sancimus. C. de nupt. Laurus a Palatijs in tract. de statutis excluden. foeminas. col. 39. Albertus Brunus in eodem tract. 6. artic. qu. 3. & 7. & articu. 11. q. 3. & Aymon Sauilli. consilio 101. qui omnes id procedere opinantur, nisi ex coniecturis contrarium ex mente disponentis deprehendi possit. Et tamen praefata communis opinio ita locum sibi vendicat, vt non secuto matrimonio legatum illud haeredi competat cum onere simili ad id expendendum in piam causam. ita Bald. Nouel. de dote, parte 6. priuileg. 77. ni refragetur presumpta testantis voluntas. quod hic Panormitanus explicat columna vltima. Tandem duo ex praemissis deducenda sunt: Primum, legatum pro dote, aut causa dotis alicuius puellae, censeri conditionale, non purum. Secundum, quod non secuto matrimonio legatum redit ad haeredem cum onere expendendi in simile pium opus eam quantitatem. Vtrunque vero procedit, nisi contrarium ex testatoris mente deprehendi valeat, quemadmodum praecitati autores explicarunt: quorum quidem mens & sensus manifestius lectori exponetur, si hic quaedam ad id pertinentia subijciamus. Ex priori etenim conclusione poterit perpendi, an legatum illud, Lego Titiae puellae centum, vt nubat, sit conditionale, vel purum. Nam Bal. Nouellus in dicta 6. parte, priuilegio 76. scribit, esse hoc legatum purum, non conditionale. citatque Bald. huius opinionis autorem in l. legatum. C. de condit. inser. quo in loco non potui apud Bald. hanc conclusionem percipere. Idem tamen Bald. in dicta l. generaliter. numero 9. palam tenet, quod Nouellus adnotauit. Rursus idem Bald. ibi colum. penult. tenet in hoc casu, quod non secuto matrimonio legatum ad haeredem reuertatur. Ego sane hoc legatum existimo sub modo conceptum fuisse: atque ideo in eo locus erit his, que de modis seruandis adnotantur in capit. verum. de condit. apposi. & in l. quibus diebus. §. Termilius. ff. de cond. & demonstr. Sic sane post huius operis secundam editionem comperi Emanuel. a Costa, virum plane doctissimum in lib. 2 de conditio. ca. 22. a Bald. Nouel. discessisse. Quo in loco, & si fateatur Bartol. sententiam communem esse, plures tamen adducit autores contrariam tenentes: sequitur tandem Bartol. opinionem, scribens eam non probari in dicto §. Titio genero. Quod neruose simul ac diligenter probat. Imo videtur Bar. refragari Iurisconsultus in d. §. Titio genero. vers. sed cum ante nuptias. ex quo plane deducitur, legatum esse non conditionale, vbi pro dote legatur. Quia haec Iurisconsulti responsio procedit, vbi legatur pro dote contractis iam sponsalibus. quemadmodum explicarunt Bald. in l. si plures. numero 26. C. de condi. inser. Imol. & Cuma. in d. §. Titio. idem Cuma. consi. 107. quos recte sequutus est Emanuel ipse in d. ca. 22. num. 5. Sed & si legatum istud, de quo haec agitur disputatio, non sit conditionale, nec omnino purum, sed modale: tunc profecto locus erit, vt modo dicebam, illi controuersiae, an modus mistus casu deficiens, faciat deficere, ac resolui relictum? Etenim communis sententia probat ex hoc, legatum non deficere, imo ad legatarium pertinere. Nam ita visum est glo. in l. 1. C. de institutio. & substitutio. & alijs, quorum opinionem communem esse fatentur. atque ideo tenendam Alex. numero 5. & Corn. colum. penul. in d. l. 1. idem asseuerat, & concedit Corn. in l. 1. C. de his, que sub mod. quae probari videtur in l. pater. §. Tusculanus. ff. de legat. 3. l. Lucius. 2. §. quisquis. in 1. ff. de lega. 2. & in l. si Titio. ff. de leg. 1. Haec eadem opinio etiam placuit Bar. in d. l. 1. C. de inst. & substitu. secundum quam sententiam constat maximus effectus, quod legatum pro dote modale iudicetur. Sed aduersus hanc opinionem communem quidam tenuerunt, praesertim Ang. Ful. & Dec. num. 11. in d. l. 1. C. de institu. & substitu. Corne. in d. l. 1. col. vlti. C. de his, quae sub mod. cuius equidem quaestionis disputationem late tradit Emanuel a Costa in d. c. 22. nume. 7. qui existimat, non satis responderi posse Papiniano, qui in d. §. Titio. vers. ante nuptias, inquit, mortuo Titio ante nuptias legatum manere penes haeredem testatoris. Quod Imo. ibi plane concedit. Et sane qui Bartol. intellectum in dicto §. Titio. sequi velit, facillime communem opinionem defendet. Siquidem Bart. intellexit, Iurisconsultum in dict. versi. ante nuptias. loqui de legato dotis conditionali. & deinde in vers. sed cum ante. speciem mutasse, & agere de legato dotis conditionali. & deinde in vers. sed cum ante. speciem mutasse, & agere de legato modali, aut simpliciter puro. Quae tamen interpretatio maximam habet difficultatem. Idcirco modo communem opi. admittimus saltem, vt eam in praxi seruandam fore admoneamus. Bartoli vero distinctionem non omnino probamus: denique opinamur, aptiorem esse intellectum ad responsa Iurisconsulti, quem ex Bal. in dicta l. si plures. adduximus, quamuis adhuc maneat indissolutus obex, quem communi sententiae obiecimus. Sed etsi legatum pro dote modale sit, non omnino purum, nec conditionale: id ad heredes transmitti mortua puella ante matrimonium censet Bal. Nouellus de dote. 6. part. priuileg. 71. numero 2. Contrarium iure defendit Emanuel a Costa: ac tenendum esse in consulendo & iudicando asseuerat in dicto capit. 22. numero 11. ex autoritate Petri, Cyni, & Bald. in dict. l. generaliter. Bald. in dicta l. si plures. numero 25. sensit Bar. in l. quibus diebus. §. Termilius. numero 13. ff. de condictio. & demonstrat. ex quibus satis constat, legatum alicui puellae pro dote, siue vt nubat, relictum, etiamsi modale sit, non transmitti ad eius haeredes, si ea mortua fuerit, antequam nupserit: imo si oblata cautione legatum acceperit, id erit ea mortua ante matrimonium, testatoris haeredibus restituendum, in quo antiqui & iuniores conueniunt, vt scribit Corne. in consi. 229. nu. 4. lib. 4. Nam & si communis opinio, cuius paulo ante meminimus, vera sit, & obtinet, vbi casus contingit in persona alterius. l. si fundum per fideicommissum. §. 1. ff. de legat. 1. Quod si legatarius ipse, cui modus personalis est iniunctus, decedat, modus omnino defecit, nec legatum debetur. Quemadmodum deducitur ex Bartol. in d. §. Termilius. Socyn. in l. si Titius statuas. num. 8. Imol. in l. in testamento. 2. in princip. ff. de condit. & demon. notant omnes in l. 1. C. de instit. & substitu. Secundo apparet, legatum ita conceptum, lego puellae centum, vt possit nubere, esse legatum omnino purum, & id transmitti ad puelle haeredes, etiam matrimonio non secuto, non ad haeredes legantis. quod Bal. notat in d. consilio 249. lib. 4. Tertio inde constat legatum hoc, de quo in hac parte agimus, purum esse, & ad haeredes legatariae, non ad haeredes testantis pertinere, etiamsi matrimonium non fuerit secutum, quoties a testatore fit mentio de dotis causa, aut de matrimonio in ea parte testamenti, quae ad executionem legati, non ad eius dispositionem pertinet: sicuti probare conatur Aymon Sauill. in cons. 101. optimus tex. in Cle. 1. de praeben. cuius mentionem fecimus in Rubr. huius ti. par. 2. num. 13. vers. 3. conclu. Quarto infertur, legatum pro dote puellae factum, purum esse, non conditionale, & ad haeredes legatariae transmitti, adhuc non secuto matrimonio, si iuxta communem vsum loquendi in ea prouincia dos appelletur cuius libet puellae patrimonium, quod habet, vt maritum adsequatur. notat Bart. in d. §. Titio genero. idem Bar. in cons. 200. Laurus a Palatijs in d. tracta. de statutis. col. 39. Quinto in de colligitur, nempe ex praesumpta testatoris mente, legatum alicui puellae relictum, vt ea nubat Titio, non deficere, etiamsi Titius moriatur ante matrimonium, si illa puella pauper sit, ac velit alteri nubere. notat Bal. Nouel. de dote. 6. par. priu. 76. ad fi. quod secus erit, si ea puella diues sit. argu. tex. in d. l. Titio. §. Titio genero. & expressim scribit Bal. in d. l. legatum. C. de condi. inser. Sexto, ex proxima illatione constat in hac specie idem esse, si puella haec velit religionem profiteri. tex. opti. in Authen. nisi rogati. C. ad Treb. ex quo nuptiarum conditio obtinet in religionis professione, etiamsi certa nominetur persona ad matrimonium, modo illa mortua sit. secundum Nouell. in d. 6. part. priu. 77. quod si puella, cui legatum est, ante matrimonium mortem obierit, pecunia legata, vt diximus, in simile pium opus dotis ad matrimonium carnale erit expendenda, non autem in dotem ad religionis professionem, nam id esset contra voluntatem praesumptam testatoris: quemadmodum Bald. sensit in d. Auth. nisi rogati. in quaest. de executore testamentario. tenet in hac specie Bald. Nouel. dict. priuileg. 77. colum. penult. Septimo, illud in discrimen solet adduci, quod Bar. in d. §. Titio genero. col. vlti. respondit, legatum scilicet pro puella maritanda, que nubilis sit, statim ab haerede soluendum esse, data cautione, quod ipsa nubet, ac matrimonium contrahet: non enim tantum pro dote legatum hoc factum esse censetur, sed & pro expensis faciendis in quaerendo marito, & in alijs, quae praemitti solent ad matrimonij contractum. Hanc Bar. opin. sequuntur Bald. in l. sancimus. C. de nupt. & Laurus a Palatijs in d. col. 39. eam tamen improbat Paul. Cast. in d. §. Titio genero. ex eo, quod mens & intentio testatoris fuerit, hanc summam pro dote legatam, expendi debere in ipsam matrimonij dotem, non in alias nuptiarum expensas, saltem non in eam causam, quae precedere plerunque in cassum matrimonium solet, nempe in quaerendo marito. Octauo, a mente praesumpta testatoris deriuatur generalis quaedam huius controuersiae diffinitio, scilicet, legatum hoc pro dote relictum statim ante matrimonium deberi, & transmitti ad haeredes legatariae, etiam matrimonio non secuto, quoties ex certis quibusdam coniecturis appareat, legantem hanc habuisse mentem. quod Bar. not. in d. §. Titio genero. per tex. ibi. ver. sed cum ante nuptias. quem Doct. ibi sequuntur, & Aymon in d. consi. 101. Abb. consi. 92. lib. 2. vbi dicit, hanc opinionem communem esse, quae probatur in l. si extraneus. ff. de condi. ob causam. quam etiam tenuerunt Ancha. in cons. 242. Corn. cons. 40. num. 15. lib. 4. sensit idem Corne. in l. 1. ad finem. C. de his, quae sub mod. & cons. 311. lib. 1. num. 14. optima gloss. in l. 1. C. de institu. & substitu. Areti. in cons. 93. colum. 3. qua ratione in specie subinfertur, quod si pater relinquat filiae, cui alioqui legitimam portionem relinquere tenetur, centum pro dote: tale legatum est purum, non tantum in eo, quod legitimam attinet, sed etiam in eo, quod ipsam legitimam excedit. ita Bar. censet in d. §. Titio genero. cuius opinio videtur esse communis. tametsi Bal. in cons. 249. lib. 2. teneat contra Bar. cui denique maxime aduersatur tex. in d. §. Titio genero. ver. ante nuptias. in quo respondetur, Titio ante nuptias defuncto, Seiae legatum non deberi, & tamen Seia erat filia testatoris. Nono, subdeducitur ad effectum statuti dicentis, quod filia dotata existentibus masculis non succedat, filiam dici dotatam, quando pater ei relinquit mille pro dote: pater etenim ita legando exercet actum paternum constituendi dotem filiae: atque ideo statuto satisfactum videtur, secundum Bartol. in d. §. Titio genero. Bald. Nouell. de dote. 6. part. priui. 17. colu. pen. & par. 11. §. hactenus. num. 22. & est communis opinio secundum eundem Nouell. part. 1. col. 4. & Albert. Bru. in tractat. de statutis excluden. foem. in art. 6. q. 3. & q. 7. quo in loco de veritate disputat, asseuerans contrariam opinionem iure veriorem esse, post alios, quorum expressim mentionem facit. sed pro Bar. est optima glo. in l. cum plures. §. pen. verb. alio patre. ff. de administ. tuto. quam ipse Bart. ibidem notat. Decimo, ex praemissis apparet, in specie huius statuti, cuius modo meminimus, legatum a patre filiae factum pro dote, non posse statim peti, nec purum esse, sed conditionale: quemadmodum Bart. opinatur in d. §. Titio. non enim tenetur pater, stante statuto praedicto, dare dotem filiae, nec ei relinquere statim pure: sed satis est, quod dos detur eo tempore, quo matrimonium contrahendum est. Verum quia Bald. in l. sancimus. C. de nuptijs. contrarium tenet, Idcirco Bartol. sententia potest commode intelligi, vbi statutum diceret, foeminam extantibus masculis non succedere, dotari tamen debere, quod si ita conceptum fuerit statutum, foemina dotata non succedat extantibus masculis: tunc falsa est opinio Bar. siquidem dicta dotis qualitas adesse debet tempore, quo filia excluditur a successione: nec dotata dicitur ea foemina, saltem vere, que dotem habet sibi sub conditione relictam. vnde in hoc casu aduersus Barto. tenuerunt Paul. de Castr. ibidem. & Alber. Brun. in dicto tractat. de statutis excludentibus foeminas. art. 11. quaesti. 3. eo tamen casu, quo vera sit opinio Bar. filia percipere debeat alimenta ab haeredibus patris, interim, dum matrimonij conditio non euenerit, autore Salyceto in dict. l. sancimus. colu. vltima. Postremo, in hac quaestione, quam hic obiter examinauimus, adnotandum est, legatum relictum pro dote puellae adultae, deberi ipso die, quo matrimonium contrahitur, per legitimum consensum praestitum verbis, quae de praesenti vulgo dicuntur. Si autem legatum sit relictum puellae impuberi, non debetur ei, donec aetatis nubilis sit, & matrimonium de praesenti contraxerit: sicuti Bartol. explicat in dicto §. Titio genero. col. vlti. cui accedit Laurus a Palatijs in tracta. de statutis excludenti. foemi. col. 39. Tametsi Nouellus in dict. priuileg. 76. ver. primus. scribat, legatum impuberi relictum vt nubat, ei statim deberi cautione data, quamuis nondum sit nubilis aetatis. Cuius opinio refragatur his, quae Barto. scribit, nam & si in casu tradito per Nouellum constituamus, legatum esse sub modo, attamen non erit soluendum, donec saltem in hac specie puella sit nubilis aetatis, ex argumento l. nec semel. §. si in habitatione. ff. quando dies legati cedat. tradit ex multis Emanuel a Costa. in dict. c 20. num. 2. text. optimus in l. cum filium. ff. vbi pupill. educari debeat. Erit etiam his addendum, quod ipse adnotaui in capit. officij. ist. titu. numero 10. Glo. in loco scribit, legatum ad alicuius [art. 12] Ecclesiae constructionem non effici caducum, etiamsi locus aedificio non fuerit designatus. quod Docto. hic approbant. & dicit hanc glo. nota. Bar. in l. pater. §. Tusculanus. ff. de lega. 3. hoc ipsum probatur a Iurisconsulto in l. si cui. vbi Barto. ff. de annu. lega. idem Barto. per tex. ibi in l. quidam. ff. de legat. 2. Bart. in l. ita stipulatus. 4. oppo. primae partis. ff. de verbo. oblig. & ibi Alex. Ias. & Ripa nume. 19. Roma. in Authen. similiter. C. ad l. Falcid. 27. speciali. quibus accedit ratio huius capi. & l. legatum. ff. de vsufruct. legat. cuius in praecedenti notabili mentionem fecimus. Ex Cap. Indicante. -  SVMMARIVM. -  1 Qualiter in hoc capite intelligantur illa verba, Nudis verbis iussit venundari. -  2 Legatum relictum Ecclesiae diuae Mariae, cui Ecclesiae ex pluribus debeatur. -  3 In legatis cuius sit electio, legatarij an haeredis. -  4 In legato dubio an comprehendatur, quod maximum, an quod minimum est, & quid in legatis pijs. -  5 Perpensa l. Titia. §. Seia. de aur. & argent. legat. -  6 Seruus legatus fugiens, cuius industria & sumptibus sit inquirendus, haeredis an legatarij. CAP. INDICANTE. VERBA huius capitis sunt apud diuum Greg. lib. Epistol. 12. Epistola 30. ad Petrum Subdiaconum Siciliae, quam, si diligenter perpenderis, videbis, non oportere nimis anxie perscrutari intellectum [art. 1] horum verborum, Nudis verbis. possunt enim intelligi nuda verba a testamento, vt Abb. & alij hic intelligunt magis communiter, ita, vt haec foemina voluerit decedere intestata, vel nuda haec verba dicuntur, eo, quod hoc legatum fuerit factum absque scriptura. Ioan. Imol. Anto. & Barb. colum. 1. Nuda etiam verba intelligo a solennitate Iuris Ciuilis, non a solennitate Iuris Canonici. cap. relatum. in 1. cap. cum esses. isto titu. Sic etiam & quarto possunt haec verba appellari nuda ab illis superstitiosis legandi modis, quos antiquum Ius Ciuile probauerat, quorumque meminit l. 1. in prin. C. commu. de lega. §. sed olim. Insti. de lega. vbi Theophilus Prisca cuiusque modi verba refert. Ex his igitur hoc caput intelliges, tametsi glo. addiderit huic c. similem Iuris Ciuilis decisionem in l. fi. C. de fideicom. & immerito, cum lex illa habeat peculiarem, & frequentissimo Doct. calculo probatum intellectum, vt procedat, quando haeres conuentus a legatario ex minus solenni testamento, negauit, factum fuisse legatum, & demum delato ei iuramento opposuit legatum fuisse factum in voluntate minus solenni: hoc etenim casu soluere cogitur haeres legatum vere relictum, quamuis in testamento minus solenni. ita gloss. ibi. quam eius interpretes passim approbant, quod altius repetam in d. c. cum esses. Glo. magna quaerit, facto testamento, & relictis decem aureis Ecclesiae diuae Mariae, [art. 2] cui in eo loco sint tres Ecclesiae dicatae, cui earum debebitur legatum? & respondet, pauperiori: hoc tamen procedit, nisi exaliquot coniecturis contrarium appareat testantem voluisse. Abb. Imol. & Doctor. hic. Quid enim, si vna ex his Ecclesijs erat intra propriam testatoris paroeciam. l. quae conditio. §. final. ff. de condi. & demonstra. vbi Bart. aut in aliqua earundem Ecclesiarum frequentius ipse solebat orare. arg. l. qui semisses. §. fi. ff. de vsur. Quod si distingui non possit Ecclesia pauperior, nec illa, de qua testator senserit, scribit Cynus in l. 1. C. de sacrosanct. Eccles. legatum hoc tanquam incertum perire. l. si quis seruum. §. si inter duos. ff. de legat. 2. quod falsum est, nam praemissa lex non procedit in legatis pijs, sicuti in precedenti cap. diximus. Et ideo Hostien. Anton. Abb. Imol. & communiter Doctor. asserunt, Episcopum posse in hoc dubio legatum istud integre concedere illi Ecclesiae, quam is maluerit eligere. ex c. 1. de paroecijs. tametsi Barb. hic. col. 3. opinetur, esse hoc legatum inter praedictas Ecclesias diuidendum aequaliter. per text. in c. cum quis. §. 1. de sepultu. lib. 6. Cuius opinio mihi iure verior videtur aduersus communem. Eadem glo. quaerit ad intellectum text. qui meminit legati cuiusdam [art. 3] scutellae argenteae, quid, si testator plures argenteas scutellas haberet, cui competeret electio? & respondet, electionem esse haeredis. l. legato generaliter. §. 1. ff. de leg. 1. vbi probatur, electionem haeredis esse, si testator legauerit incertum de certis, nempe Stichum seruum, cum plures Stichos seruos haberet. quod etiam notat Constanti. Harmenopulus libro 5. titulo 10. Nam & idem est, si legetur genus, & id non erat in haereditate, licet secus esset, si ex eo genere aliqua esset in haereditate species, quia tunc eligit legatarius, & erit exemplum, si testator dixerit, lego vnum de seruis meis. l. 3. ff. de vino, tritic. & oleo lega. d. l. legato generaliter. & §. generaliter. Institu. de legat. notat Henri. hic. quibus adiungendum erit, eum, cui electio competit, debere in eligendo aequitatem obseruare, ita, vt heres deterius non eligat, nec legatarius id, quod melius est, accipiat. Constant. Harmenopu. in d. tit. 10. quod in dict. §. 1. probatur, vbi gloss. & Doct. & in d. §. generaliter. scribunt haec omnia in dubio procedere. Nam si verba executionis legati dirigantur ad legatarium, vel haeredem eius, omnino erit eligendi ius. Caeterum in alternatiuis legatis, electio erit legatarij. gloss. in l. Lucio. ff. de legat. 2. quam Imol. hic dicit notab. & magistram. Iaso. in l. plane. §. fin. ff. de lega. 1. ad finem. & in proprio loco sequuntur eam Bar. & Docto. communiter. Haec autem omnia locum habent, vbi electio [art. 4] datur legatario, vel haeredi in his rebus, quarum aliquam expedit, potius non habere. In his vero rebus inanimatis, quarum nulla inutilis est legatario, in legato dubio comprehenditur, & legata censetur minima res. l. nummis. ff. de leg. 3. l. apud Iulianum. §. scio. ff. de legat. 1. l. semper in obscuris. ff. de regul. iur. Imol. & Docto. in d. l. legato generaliter. §. 1. vbi Are. colum. 2. & 3. dicit, hanc opinionem esse communem, ex quo videtur huius gloss. responsum falsum esse, nisi dixerimus in legatis pijs id comprehendi, quod maius sit, non quod minus. l. Titia. §. Seia. ff. de aur. & argen. legat. vbi Bart. hoc notat, dicit illum text. singul. Roma. singu. 515. idem Abb. hic fina. colum. cui accedit Barba. num. 12. dicens, hanc opinionem esse communem. Contrarium tamen conatur defendere & probare Dec. in d. l. semper in obscuris. & ante eum Bal. Nouel. de dote. par. 6. priui. 73. Imol. & Iaso. in l. si ita sit scriptum. colum. vltim. ff. de lega. 1. imo etiam in obscuris legatis pijs, quod minimum est, comprehendi, non autem quod maximum est. quorum sententia probatur in capitu. ex parte. de censibus. vbi votum soluendi diuo Iacobo, & eius Ecclesiae ministris, vnam mensuram tritici, intelligitur de minima mensura, non de maxima, cessante consuetudinis interpretatione. nec Abb. intellectus ad illum text. placet, nec procedere potest, vt optime animaduertit Deci. Cui etiam suffragatur [art. 5] d. §. Seia. pro communi opinione passim adductus, quia ibi argentea imago intelligitur legata ea ratione, quod in templo illo solum erant aureae & argenteae imagines. Vnde voluntas testantis ex ea consuetudine colligitur, nempe testatorem ipsum voluisse argenteam imaginem legare, non autem auream: quo fit, vt ibi potius probetur Dec. & Nouelli sententia, quam communis: siquidem ex argenteis & aureis imaginibus lex illa statuit argenteam deberi. libet tamen Iurisconsulti verba referre: "Seia testamento ita cauit. Si mihi per conditionem humanam contigerit, ipsa faciam"": Sin minus autem, ab haeredibus meis fieri volo, uibeoque signum Dei ex libris centum in illa sacra aede, & in patria statui, cum subscriptione nominis mei. Quaesitum est, cum in eo templo non nisi aurea aut argentea sint dona, haeredes Seiae vtrum ex auro, an argento signum ponere compellendi sunt, an aereum? Respondi secundum ea, quae proponerentur, argenteum ponendum." Hactenus Iurisconsultus, qui attenta hac illius tex. lectione, non probat communem sententiam. quod obiter adnotauit Carol. Molin. de contract. q. 20. nu. 212. Aliter tamen ex castigationibus Holoandri, & ex Pandectis Florentinis l. illa legitur. Quaesitum est, cum in eo templo non nisi aut aerea, aut argentea tantum sint dona, haeredes Seiae vtrum ex auro an argento signum ponere compellendi sunt, an aereum? Respondi secundum ea, quae proponerentur, argenteum ponendum. Quam lectionem agnoscit Barb. hic, num. 12. & caeteri, qui ex illo text. communem opinionem deducunt. Hec igitur sententia, vti frequentiori calculo recepta, erit in iudicio recipienda, licet res ista sit disputatione digna. Potest etenim caput illud ex parte, de censib. intelligi ex benigna interpretatione Rom. Pontif. ne videantur persone Ecclesiasticae inhiare lucris temporalibus tanquam exactores, cum illud votum factum ab initio fuerit gratuito a pluribus, qui proprio patrimonio id soluere debent. Quaerit preterea glo. seruo legato fugiente, an ab haerede, an [art. 6] legatario sit quaerendus? qua in re primum id constat, seruum legatum eo tempore, quo erat in fuga, quaerendum esse industria & expensis haeredis. l. cum seruus. in princi. ff. de leg. 1. vbi gloss. & hic idem notant. quod tamen est intelligendum, si seruus ita longe abest, vt si legatarij expensis quaerendus esset, legatum esset inutile. Bar. Pau. & Alex. in d. l. cum seruus. Abb. & Doct. hic, arg. l. si res. ff. de leg. 1. Secundo, notandum est, eum seruum, qui post testamentum, & ante testantis obtium effectus sit fugitiuus, expensis legatarij querendum esse. l. si seruus legatus. in princi. ff. de leg. 1. quia haeres rem legatam tradere tenetur eo loco, in quo a testatore relicta sit. Nec opinor teneri haeredem hoc in casu ad praestandam operam in quaerendo seruo, ex eadem ratione, cum & Constan. Harmeno. in Graeca Iuris Ciuilis Epitome, libro 5. tit. 10. scribit in hac specie, legatarium cogendum esse seruum legatum quaerere, non autem haeredem. tametsi gloss. & Doct. in d. l. cum seruus. velint, haeredem expensis legatarij debere hunc seruum fugitiuum quaerere. Quod si seruus legatus fugam arripuerit post mortem testatoris sine culpa haeredis, cauebit haeres de restituendo eum legatario, si ad eius potestatem peruenerit. gloss. in d. l. cum seruus. & hic. Nec tenetur praestare operam ad inquirendum eum seruum. Alex. in d. l. cum seruus. Bar. Angel. & Imol. in l. cum res. in prin. ff. de leg. 1. in hoc tamen diuersum notant Cum. & Castren. in d. l. cum res. dicentes, haeredem debere diligentiam & operam exhibere ad quaerendum seruum, expensis tamen legatarij. quorum opinio deduci potest a l. seruo legato. §. fi. ff. de leg. 1. idem notat Bar. contra Accur. ibi, in l. si quis seruum. ff. de leg. 2. idem asserunt Aretin. & Iaso. in d. l. cum res. vbi Alexan. Imo. tandem fatetur, hanc opinionem vulgo receptam esse. Ex Cap. Filius noster. SVMMARIVM. -  1 Re aliena legata, an praesumatur, testantem ex certa scientia eam legasse. -  2 Testator legans rem, in qua aliquod ius habet, etiam eius obitu periturum, illud ius legare censetur. -  3 Legatum rei haeredis quem effectum habeat. -  4 Legatum rei alienae, etiam ab ignorante relictum consanguineis & coniunctis, effectum habet. -  5 Legatum rei Ecclesiae an teneat & possit effectum sortiri, & quid de legato rei dotalis. -  6 An sit hac in re discrimen aliquod inter Ius Canonicum & Ciuile. -  7 Res aliena nec iure Ciuili nec Canonico tradi debet ab haerede legatario inuito domino. -  8 Communis huius capitis íntellectus. -  9 Verus huius capitis intellectus. CAP. FILIVS NOSTER. HVIVS decretalis autor est diuus Gregorius lib. Epistolarum 7. Epist. 4. ad Episcopum Messalinum. Cuius interpretationi premittendum est, rem alienam legari posse Iure Ciuili ad hunc effectum, vt, si testator, sciens eam rem alienam esse, legauerit eandem, heres cogitur, vel rem emere, & eam tradere legatario, vel eius aestimationem ei soluere: sed si testator ignorauit, rem legatam esse alienam, quippe qui existimabat propriam esse, legatum non debetur, etiam quo ad aestimationem. l. cum alienam. C. de legat. Regia l. 10. tit. 9. part. 6. Constantinus Harmeno. libr. 5. titu. 10. ipse [art. 1] vero legatarius tenetur probare scientiam istam testatoris, nam in dubio presumendum est, ipsum testatorem credidisse, rem illam propriam esse. §. non solum autem. & ibi Theophi. Inst. de legat. glo. hic verb. alieni. dict. Reg. l. 10. Potest tamen scientia presumi aliquot coniecturis, nempe, si testator rem illam ex proprio facto acquisiuit. Cynus, Bal. & alij communiter autore Ias. in d. l. cum alienam. idem notat Barb. hic num. 12. quod ipse existimo relinquendum esse arbitrio iudicis, ex notatis per Imo. in l. si domus. §. 1. colu. 3. ff. de legat. 1. Ceterum, si quis [art. 2] rem legat, in qua habet aliquod ius, vel partem aliquam, scienter, censetur legare illud ius, vel illam partem, quam ipse habet, nec debetur totius rei aestimatio. l. serui electione. §. pen. & fin. ff. de legat. 1. d. l. si domus. §. fin. glos. & Doct. in d. l. cum alienam. Doct. hic. Sed etsi testator putaret totam illam rem esse alienam, atque eam legaret, totius aestimatio esset legatario soluenda. Paul. Alex. & Docto. in d. l. serui electione. §. fin. ex quibus constat, legata re aliena scienter, in qua testator ius pignoris habebat, solum censeri legatum ipsum ius pignoris. Abb. hic 2. col. Vnde adprimam partem huius tex. gl. hic non aptauit congrue exemplum. Hinc etiam deducitur, legata re aliena ab eo, qui eam esse alienam sciebat, & ipsum in ea habere ius quoddam eius obitu periturum, id tantum ius legato comprehendi. l. vxor patrui. C. de lega. l. quod in rerum. §. 1. ff. de legat. 1. vbi Alexan. alios adducens hanc opinionem probat, & post eum Ias. ibi. Barto. vtrobique, & ad idem facit l. Sticho. ff. de vsufruct. legat. Bald. in l. 1. col. 3. C. de sacrosan. eccles. Alexan. consil. 19. vol. 6. col. fi. quorum opinio communis est, sicuti asserunt eam secuti Corne. consil. 83. volum. 2. colum. 2. Ias. in d. l. vxor patrui. idem Ias. consil. 109. volum. 1. Socin. iunior consi. 74. vol. 1. nu. 26. & sequentibus. dicens, hoc ipsum procedere, etiam si legatum fiat coniunctae personae. & addit hoc esse communiter receptum. & idem notauit Ias. in d. l. quod in rerum. §. 1. notab. 1. Haec tamen sententia cessat, si testator addiderit, velle omnia contenta in suo testamento effectum sortiri, vel onus aliquod legatario adiecerit: his etenim coniecturis praesumitur, testatorem ipsius rei aestimationem, vel ipsam rem legare voluisse. quod notat Alexand. consil. 9. visis dicto themate. vol. 2. ad finem. Porro, si testator legauerit rem heredis, siue ignoranter, siue [art. 3] scienter, legatum omnino debetur, quia testator ita potest rem haeredis legare, sicut propriam posset. l. vnum ex familia. §. si rem. ff. de legat. 2. etiam iure Pontificio. Innocen. hic, quem sequitur Ias. in l. haeredem. C. de fideicom. & idem erit, si testator legauerit rem subiectam restitutioni ipsi haeredi. l. filius familias. §. cum pater. ff. de leg. 1. modo haeres sit institutus in aliquot bonis vltra legitimam: nam si filius sit tantum in legitima institutus a patre, non procederet legatum extraneo factum, quo res ipsius haeredis comprehenditur. ex l. quoniam in prioribus. C. de inoffic. testamen. vbi Roderi. Suares in 7. amplia. speciatim scribit, Filium primogenitum haeredem institutum a patre vltra legitimam, & rogatum secundogenito tradere aliquam rem, quae ipsi primogenito erat restituenda post mortem patris, debere eam rem dare. Idem probat text. in d. l. vnum ex familia. §. sed si vno. qui text. & alij ad hoc adducti procedunt, quoties res legata est ipsius haeredis, vel ei restitui debet iure fideicommissi. Sed si res illa esset prohibita alienari, & vinculo maioratus subiecta, quicquid scripserit Roderic. ipse censerem, haeredem teneri ad aestimationem: quia res alienari non potest. Forsan tamen, nisi aliud ex mente testantis constaret, hoc legatum posset intelligi quoad id, quod haeres in re habet, nempe vsumfructum: nisi & haeres ex hoc propter legem instituentis maioratum rem illam foret amissurus. Haec tamen temperanda sunt ex l. Imperator. ff. de legat. 2. & his, quae statim dicemus num. 5. Quin & si testator in re legata, quae haeredis est, ius aliquod, vel partem habeat, legatum omnino quoad totam rem effectum habet. l. cum filius. §. Dominus. ff. de legat. 2. vbi Bartol. & Docto. dicunt illum tex. sing. Roma. sing. 733. idem approbant Ancha. & Imol. hic, num. 18. Corne. consil. 84. vol. 2. colum. 2. & est haec communis opinio, teste Ripa in l. serui electione. §. fin. nu. 13. ff. de lega. 1. ibi tamen Socin. reprobat hanc opinionem, & Alex. Ias. nu. 20. ac ipse Ripa dubitant ex eo, quod in dict. §. Dominus. Bartoli opinio non probetur. Mihi tamen placet sententia communis, nisi testator dixisset: Lego rem meam, tunc enim legare videtur partem, quam in illa re habet. Bart. & post alios Ias. num. 20. in d. §. fin. idem Ias. in d. l. cum alienam. C. de legat. colum. fin. Verum si legatum rei aliene in consanguineum aut coniunctam personam conferatur, etiam [art. 4] ignorante testatore, valet omnino, & debetur vel ipsa res, vel eius aestimatio. Nam & si testator sciret rem illam esse alienam, nihilominus vel illam legaret, vel eius aestimationem, aut similem quantitatem. d. l. cum alienam. quod locum habet, nisi testator tempore quo legatum fecit, credidisset rem legatam ad se pertinere titulo aliquo speciali, qui tamen iam extinctus erat. l. Sticho. ad finem. ff. de vsufru. lega. vbi glos. & Bart. glo. singu. secundum Paul. & Alexand. ibi in l. si domus. §. 1. ff. de legat. 1. Paul. & Ias. colum. 2. in d. l cum alienam. Corne. consil. 32. vol. 1. colum. 1. & fina. dicens hanc opinionem communem: videtur enim rem illam legasse testatorem, potius quod habere se crederet, quam quod onerare haeredes voluerit. Igitur si is titulus, ex quo vere, & in specie res legata ad testantem pertinebat, iam tempore testamenti inscio testatore cessasset, legatum relictum consanguineo penitus euanescit: id etenim quod dicitur legatum rei alienae, etiam ab ignorante dimissum coniunctis, validum esse, procedit vbi testator simpliciter rem legatam credebat esse propriam. Secus vero si respectu alicuius causae iam extinctae existimasset propriam esse. Haec tandem omnia eo tendunt, vt ex Iure ciuili satis constet, legatum rei alienae scienter relictum, saltem quoad aestimationem validum esse. Cur igitur diuus Gregorius in hoc capite contrarium respondit? oportet igitur huius responsi rationes expendere ad huiusce rei veram & perfectam cognitionem. Primo, hic tex. intelligitur, quando legatur res aliena, quae est [art. 5] alicuius ecclesiae: tunc etenim legatum non habet effectum, etiam quo ad aestimationem. glos. in c. si Episcopus. 12. q. 5. Constat autem testatorem, cuius hic meminit Gregorius, legasse ecclesiae Messalinae, preter alia puerum, qui erat cuiusdam ecclesiae dioeceseos Consentinae, ex eiusdem Gregorij Epistol. 4. lib. 7. vt erret manifeste Ias. in dict. l. cum alienam. colum. 4. hunc intellectum diuinationem quandam esse professus. eandem interpretationem probant Innoc. Anto. Anchara. & Imol. Barto. & Albe. in l. apud Iulianum. §. constat. ff. de legat. 1. a qua lege deduci potest ratio huius conclusionis: siquidem ex ea, legatum rei quae alienari non potest, minime valet, etiam quoad aestimationem: res autem ecclesiae alienari non possunt, vt constat. Igitur legatum rei ecclesiae non valet, nec quo ad aestimationem. idem notat Paul. in d. l. cum alienam. vbi Corne. asserit hanc opinionem communem esse. Quin & Fortunio in tract. de vltimo fine. illat. 12. placet isthaec opinio, licet dicat ipse eam iure procedere, minime tamen aptari huic capiti, quod illa vtitur ratione: sed quia lege Dei, non autem lege huius seculi viuimus: his enim verbis non considerat Romanus Pontifex rem legatam esse ecclesiae, sed rigorem Iuris ciuilis refellit. Nisi dicamus, res ecclesiarum non esse iudicandas lege huius seculi, id est, Iure ciuili, sed lege Dei, id est, Iure canonico, vel lege Dei viuimus, secundum quam non oportet aliena detinere, non lege seculi, id est, non assumpta occasione a lege seculi, male & perperam intellecta. Verum hic intellectus Innocen. & Bartol. euertitur ex eo, quod res Ecclesiae possunt alienari, adhibita Iuris Canonici solennitate. capit. sine exceptione. 12. quaest. secunda. quamuis prohibitum sit eas alienari: & tamen legatum rei quae alienari potest, licet difficilis sit ipsa alienatio, valet. d. l. apud Iulianum. §. constat. ergo legatum rei ecclesiae habebit omnino effectum quoad aestimationem ab haerede soluendam. Praeterea legatum rei alienae quae dotalis est, ex eadem ratione praefati §. constat. valet quoad aestimationem: sicuti notant Paul. Alexan. Areti. & Ias. in d. §. constat. Bald. Nouel. de dote. part. 7. priuileg. 22. Bart. in l. dotalem. ff. de testam. milit. contra glos. ibi. quam communiter reprobari asserunt Paul. Alexan. & Ias. in dicto §. constat. col. penult. Quin & Fortun. in dicta illat. 12. hanc opinionem communem sequitur. Et idem est ex consensu omnium, si legetur res minoris. Hae vero res, etsi difficilis sit earum alienatio, legari possunt ab eo, qui earum dominium non habet. Cur ergo res Ecclesiae diuerso Iure censentur? Nec oberit inductio d. l. apud Iulianum. §. constat. nam ille text. loquitur quando legatur res aliena, quae vendi non potest sine consensu Principis, qui eum consensum minime praestare solet, vt ipse paragraphus probat. & nos id notauimus in epitome de sponsal. 2. part. c. 3. numer. 8. Imo aduersus hanc Innocen. opinionem est optimus text. in c. si Episcopus. 12. q. 5. ex concilio Agathensi. c. 51. quo fit, vt legatum rei alienae, etiam quae sit Ecclesiae, a testatore scienter relictum, validum sit, quoad aestimationem. Hostien. Ioan. Andr. Abb. & Barb. hic. idem Abb. in repe. c. cum esses. isto titu. num. 18. Paul. Areti. Alexan. & Ias. num. 44. in dicto §. constat. dicens hanc esse communem opinionem apud Iuris ciuilis professores. Bald. in dicta l. cum alienam. & ibi Iaso, dicens hanc esse communem. colum. penult. idem fatentur eam secuti Corne. consi. 32. vol. 1. col. 2. Curti. iunior consil. 30. col. 2. Nec arbitror priorem sententiam esse communem, si Corne. refragetur. Secundus huius capitis sensus is est, vt Iure ciuili legatum [art. 6] rei alienae a sciente relictum, valeat quoad aestimationem saltem: at Iure Canonico, nec quoad aestimationem. glos. hic & in d. l. cum alienam. Imol. & Abb. hic idem Abb. in cap. cum esses. isto titu. in repeti. num. 19. Alexan. & Ias. in d. l. cum alienam. Roma. in Auth. similiter. C. ad leg. Falci. 10. speciali. qui omnes a verbis huius text. conantur hanc distinctionem Iuris canonici a ciuili deducere. His vero aduersatur text. in d. c. si Episcopus. 12. q. 5. vbi legatum rei alienae valet, si eius aestimatio domino soluatur, aut alia res ei detur eiusdem valoris. Preterea haec differentia inter Ius Canonicum & Ciuile, si ex hoc capite admittenda est, non alia ratione probatur, quam quod lex ciuilis iniusta sit, vt patet in textu: si vero ciuilis lex est iniusta, nec legis nomen habere debet, nec in Republica ciuili est seruanda. c. erit autem lex. 4. distinct. c. fin. de praescri. l. conuenire. ff. de pact. dotal. hoc autem absurdum est, cum lex haec ciuilis iustissima sit: siquidem testator sciens rem, quam legat, alienam esse, apertissime vult, vel illam rem ab herede emi, vel domino nolente eam vendere, aestimationem eius legatario solui. l. cum rem. & l. proprias. C. de legat. nulla ergo iniquitas tractatur a lege, quae vltimam testantis voluntatem seruari ad vnguem studet. Nec domino rei iniuria fit, nam is inuitus vendere non cogitur, vt patet. Ex quibus neminem licet ita audacem, ac proteruum esse, vt sanctissimas leges in Reipublicae vtilitatem institutas, iniustas hic a Gregorio decerni, profiteatur. quod & Fortun. optime demonstrat in dicta illat. 12. Vnde hic intellectus secundus etiam Barbat. hic displicet, & communiter reprobatur, teste Corne. dict. consil. 32. colum. 2. 1. volum. licet obiter Felin. eum receperit in c. Ecclesia sanctae Mariae. de constitu. num. 52. Tertius intellectus huius capitis est, vt licet Iure ciuili res [art. 7] aliena scienter legata possit licite ab haerede eam possidente tradi legatario, & ad id haeres teneatur: Iure tamen Canonico non tenetur, nec potest haeres eam legatario tradere: imo est illicita traditio, nec tribuit ius vsucapiendi rem ipsi legatario. Ita Imol. 4. colum. & ibi Aret. in d. l. apud Iulianum. §. constat. qui tamen hallucinantur: nullibi enim Iure ciuili haec traditio rei alienae, quamque haeres scit alienam esse, approbatur, nec licita censetur inuito domino: atque nihilominus si facta fuerit traditio, Ius canonicum non vetat legatarium eam rem vsucapere posse bona fide. c. fin. de praescrip. Vnde haec interpretatio Imol. & Aretin. admittenda non est, quippe quae a vera vtriusque iuris ratione sit deuia. Quartus denique intellectus huius c. est, vt nihil in eo diuersum a Iure ciuili statutum sit. Sed id tantum [art. 8] in eo prohiberi, ne res aliena inuito domino praetextu legati a legatario detineatur: legatarius enim domino petenti, cogi debet eam statim restituere, licet ab haerede possit eius aestimationem petere ex Iuris ciuilis decisione. atque huc tendit tota Diui Gregorij Epistola, quod gloss. hic sensit Barbat. etiam 2. lectione. Cynus, Salyce. & Paul. in dict. l. cum alienam. Corne. consil. 32. volum. 1. colum. 2. dicens hunc sensum communem esse, quem in effectu probat Fortun. in dicta illati. 12. Difficile tamen est intelligere, qua ratione diuus Gregorius in hac responsione Iuris ciuilis meminerit, quasi eius voluntati ac legi diuinae repugnantis. Et Ioan. Annibal. in l. naturaliter. ff. de vsucap. nu. 142. scribit voluisse Romanum Pontificem rem alienam legatam minime detineri inuito domino a legatario, sed eam statim restitui, idque iustum esse ex lege diuina, quae aliena restitui dictat manifeste: & ideo leges ciuiles minime posse hanc restitutionem impedire, nec huic obesse iussioni, non tamen ex hoc easdem leges quoad aestimationem improbat Papa. Fortu. in d. illat. 12. ad idem scribit, Romanum Pontificem noluisse legem ciuilem retractare, nec iniquam decernere: sed quia dicta lex adducebatur ad defensionem legatarij inique obtinentis rem alienam, facili responso eam diluit Romanus Pontifex, dicens, eam legem, [art. 9] etiamsi expressim id sanxisset, non debere impedire restitutionem, quae fieri debet ex lege diuina. Addit his Fortun. istum haeredem hic conueniri ab ecclesia domina rei legatae, vt saltem aestimationem sibi solueret: cum non posset a legatario rem obtinere. Sed si Iure Canonico haeres tenetur aestimationem soluere, & haec ab eo petebatur, quam, obsecro, iniuriam patiebatur hic haeres, vt grauem querelam ad Romanum Pontificem deferret? Quamobrem, ni fallor, existimo ecclesiam rei legatae dominam, ipsam rem petijsse ab ecclesia legataria: haeredem vero conqueri ex eo, quod ipse tenebatur ecclesie, cuius erat res legata, damnum resarcire, casu, quo propriam rem non obtineret, vel quia nolebat soluere aestimationem rei legatae ecclesiae legatariae, quae falso & inique a Iure ciuili perperam intellecto occasionem capiebat detinendi aliena: nec iure tenebatur aestimationem soluere haeres, cum non constet a testatore sciente rem alienam legatam fuisse. Quin & si constaret scientia testantis, diuus Gregorius in dicta Epistola absoluit haeredem hunc a solutione aestimationis rei legate, ex eo, quod in precium sepulchri ecclesiastici legata esset, & ab eo, qui filios haeredes instituerat, quibus non admodum amplum & pingue patrimonium reliquerat. Ex his igitur potuit Romanus Pontifex animum inducere, vt hoc alienae rei legatum execraretur, idque etiam quoad aestimationem irritum decerneret, quod ipse animaduerti ex praefata Epistola: qua exacte, ac diligenter perlecta, non possum mihi persuadere in hac ipsa huius capitis specie ab haerede deberi legatario aestimationem rei alienae legatae, etiam scienter. Item, minime opinor etiam Iure ciuili legatarium possessorem rei alienae sibi legatae ex traditione haeredis, posse eam retinere, donec aestimatio sibi debita ab haerede soluatur, quamuis Barba. hic, vndecimo intellectu contrarium asserat. Ex cap. Si Haeredes. SVMMARIVM. -  1 Ad ciuilem iudicem etiam pertinet cura, vt vltimae defunctorum voluntates executioni tradantur. -  2 Quilibet potest iudicem adire, vt legata pia soluantur, & effectum habeant. -  3 Testamentum apud quem iudicem sit insinuandum. -  4 Episcopus potest intra tempus arbitrarium, etiam ante annum cogere executores, vel haeredes ad exequendam vltimam voluntatem. -  5 Quam poenam patiatur haeres, qui soluere neglexerit legata pia. -  6 Quae poena sit statuta aduersus eos, qui negligunt soluere aut exequi legata profana. -  7 Perpenditur intellectus tex. in Authen. hoc amplius. C. de fideicommiss. -  8 Poena Authentic. hoc amplius. an sit statuta ipso iure. -  9 Filius non exequens voluntatem patris quo ad pia legata, an amittat legitimam portionem. -  10 Intellectus cap. licet. de voto. CAPVT, SI HAEREDES. PRAETER alia quae circa executionem vltimarum voluntatum scripsimus in capit. 2. huius tituli, illud hic adnotare libet, & necessum est, [art. 1] non tantum ad Episcopum pertinere curam hanc exequendi extremam morientium voluntatem, ita vt heredes, aliósue testamentarios executores moneat, & compellat executionis officium peragere, quod hic probatur, & in capit. tua. & in c. Ioannes. isto titu. verumetiam iudicem ciuilem eandem facultatem habere adhuc in legatis pijs: hoc etenim munus est mixti fori. Abb. & Barbat. hic colum. 1. & 2. text. in Auth. de eccles. titu. §. si quis autem aedificationem. collat. 9. melior in l. haereditas. ff. de petit. haeredi. quem hic dicit singularem esse Barb. colum. 2. imo ex eo probat, nemine petente officium iudicis exerceri posse circa executionem legati pietatis causa relicti. Roman. in Authenti. similiter. C. ad legem Falcid. speciali 20. vltimarum voluntatum. Hinc denique permissum [art. 2] est omnibus hominibus petere, vt legata pia soluantur, atque executionem deducantur, si viderint aduersus testatorum voluntatem, vel ex haeredis, executoris, aut certe iudicis segnitie quicquam attentari. textus optimus in l. nulli. in fine. C. de episco. & cleric. & in dict. Authen. de eccles. titu. §. si autem qui hoc facere. quem dicit singul. Aret. in c. cum olim. de testibus. & Romanus consilio 69. Regia l. 7. titulo 10. part. 6. Ex eadem ratione & insinuatio testamenti fit, vt quae semel [art. 3] apud iudicem comperta fuerint, non possunt vllo modo interuerti. l. repetita. C. de episc. & cler. l. consulta. C. de testamen. quae quidem insinuatio potest fieri apud iudicem Ecclesiasticum, licet testamentum non sit in piam causam conditum. argumento sumpto ab hoc capite. Imol. in cap. fin. de fide instrumen. vbi Anton. & Felin. dicens, hanc opinionem communem esse. nu. 3. Glos. tamen hic verbo, ab Episcopo, diuersum probat dicens, testamenta insinuanda esse coram iudice seculari, quod procedit, quando testator erat Laicus, & minime compertum est, an testamentum sit pietatis causa factum. Barba. hic nume. 10. Ioan. Andr. & Abb. in dict. capit. fina. Aufreri. in Clemen. 1. de offic. ordina. regula 2. fallent. 11. etiamsi heres in eodem testamento institutus sit Clericus, secundum eosdem, quorum opinio mihi videtur magis communis, & Regia l. probatur. l. 4. titulo 2. libr. 5. in ordin. Regijs. idem notant Bald. & Corn. in l. omnia testamenta. C. isto titu. idem Bald. in Authent. Clericus. & in l. repetita. C. de episc. & cleric. Gulielm. Benedict. in c. Raynutius. eo. tit. verb. & vxorem. num. 420. Eadem vero glos. sensit hanc curam, vt testamenta executioni tradantur, Episcopo incumbere, etiamsi legata non sunt pia. & id in hoc tex. probatur, & communiter receptum est, vt fatentur Card. & Barb. hic, num. 3. Antonius in capi. Ioannes. isto titu. quam opinionem communem esse asserit Alexand. in consi. 239. libro 6. col. vlti. eam secutus: tametsi aduersus hanc sententiam disputet hic Barbat. Caeterum ad huius capit. intellectum duo tractanda sunt. Primum, an Episcopus ante annum datum executioni possit cogere heredes, aut executores testamentarios exequi vltimam voluntatem. Secundum, qua [art. 4] poena puniatur haeres, aut executor, negligens executionem peragere intra tempus a iure diffinitum: quod tractat text. in Authen. hoc amplius. C. de fideicommis. quem Bernar. hic adducit. Quoad primum igitur proponimus assertionem, posse Episcopum intra quinque menses, aliúdue tempus arbitrarium, cogere heredes, & executores testamentarios vltimam voluntatem ad executionem deducere, per censuram ecclesiasticam, vel per interdictum administrationis bonorum defuncti. text. optimus hic, ex quo praecipue haec assertio colligitur, etiam quoad legata profana. glos. Abb. colum. 1. Imol. col. 3. Barbat. num. 8. & Cardi. hic, & id comprobatur a l. si domus. §. in pecunia. & l. cum res. ff. de leg. 1. quibus apparet heredem debere cum primum potuerit exequi ea, quae testamento disposita fuere. Nam text. in dicta Authen. hoc amplius. annum concessit, vt eo lapso haeredes puniantur, vel, vt executio ad Episcopum deuoluatur, ex Iure Canonico & ciuili: & id ex eo etiam comprobatur, quod Episcopus potest propria constitutione excommunicationis poenam statuere contra executores negligentes in vltimarum voluntatum executione. Frederic. consil. 95. Roma. consi. 228. latius Boteus in tract. de Synodo. 3. part. artic. 1. num. 172. Circa secundum sit prima conclusio. Haeres negligens [art. 5] exequi, & soluere legata pia intra sex menses, in poenam cogitur legatum reddere cum omni emolumento, quod ex eo potuit percipi a die mortis testatoris: sex vero menses ab insinuatione testamenti computantur. text. in Authen. de eccles. tit. §. si autem legatum. collat. 9. dixit singu. Bald. in c. ad nostram. de iureiurand. col. 2. notant Abb. Imol. col. 2. & Barb. num. 8. hic, & optime Constant. Harmenopulus in epitome Iuris ciuilis, libr. 5. titu. 10. cap. de legato pio. dicens, haeredem negligentem per annum soluere legatum factum ecclesiae, ad duplum posse conueniri. quod arbitror notandum esse ad text. in §. item mista. Instit. de actioni. vbi duplum soluet haeres, qui distulerit legatum ecclesie, aut loco pio soluere, donec apud iudicem conuentus fuerit: qua in re forsan errat Harmenopulus. Quod si heres praemissa bina admonitione facta ab Episcopo per publicum nuncium, aut Episcopi oeconomo, legata pia exequi neglexerit, etiam ante annum, priuatur commodis ex testamento ei delatis. textus in dict. Authent. de eccles. titu. §. si autem qui hoc facere iussi sunt. Imol. hic. 2. colum. Barto. Salyce. & Docto. in d. Authenti. hoc amplius. idem probat text. in Authen. licet. C. de episco. & cleri. Secunda conclusio. Haeres, aut [art. 6] executor testamentarius semel monitus, non tradens executioni extremam defuncti voluntatem, amittit omne lucrum ex haereditate, vel testamento sibi competens. Auth. hoc amplius. C. de fideicom. Regia l. fin. titu. 10. parti. 6. ita, vt haeres etiam praelegata amittat. Bal. & Alexan. in l. qui filiabus. §. fina. ff. de legat. 1. Est autem maxima dubitatio, an prefata monitio fieri debeat ab ipso iudice, vel sit satis haeredem admoneri per nuncium publicum. Et Paul. Castren. Angelus, & Iason in dicta Authentica, hoc amplius. 2. col. asserunt ad poenam illius Authent. exigi necessario, vt ipsemet iudex haeredem, aut executorem admoneat, ita vt non sit satis eos per epistolam, aut nuncium, literásue admoneri. quod probatur in dicta Authentica, hoc amplius. dum dixit, monitus a iudice. idem notauit Angelus in Authen. de haered. & falci. §. si quis vero non implens. coll. 1. Guliel. Benedi. in c. Raynutius. isto titu. verbo, [art. 7] absque liberis. in 2. nume. 199. quibus ipse minime assentior tantum abest, vt eos sequar, quippe qui legerim in dicta Authenti. de haered. & falcidi. §. si quis autem non implens. a quo assumpta fuit breuis decisio d. Auth. hoc amplius. hanc admonitionem decreto iudiciario fieri debere, non ergo ab ipsomet iudice: satis enim est eius decreto, aut literis fieri. quod gloss. probat in dicta Authen. §. illud quoque. verbo, decreto. quam dicit singu. Corse. in singu. verbo, citatio. & Ange. in dicta Authen. hoc amplius. idem adnotauit Francisc. Balduinus in d. Authen. de haere. & falcid. verbo, decreto iudiciario. Nec Regia lex fin. titu. 19. part. 6. iudicis mentionem fecit in hac monitione. Verum, quia quisquis is est, qui Iustiniani Nouellas Codici inseruit, confuse nimis, & quandoque peruerse eas in illam epitomen reduxit, hic oportet praedictam Iustiniani sanctionem adscribere ex ipsa Nouellarum prima constitutione ab Haloandro in latinum sermonem e Graeco traducta. "His ante a nobis definitis sancimus, vt his, qui vel haeredes ab aliquibus scripta sunt, vel fideicommissa (siue ea vniuersorum bonorum, siue specialia sunt) aut legata meruerunt, omnimodo necessitas incumbat implendi eius, quod testator, aut qui legato eos honorauit, constituit, modo quod iniunctum est, legitimum sit, nec vlla id lex prohibeat, aut vt maxime honoratus facere omittat, ratum nihilominus fore expressis verbis demonstret. Si quis autem quod a testatore dispositum est, non impleat, sed dum quod iussus est facere, recusat, decreto iudiciario admonitus, per integrum annum ea, quae honorato relictinomine competunt, extraxerit, siquidem ex illlorum numero est, qui necessario aliquid lege capiunt, in maiorem autem partem quam lex requirit, haeres scriptus est, tantum capiat duntaxat, quantum illi in rationem trientis iure successionis ab intestato lex dari concedit, quod reliquum est, id totum auferatur, & siquidem alij haeredes scripti existunt, adcrescat illis pro ea parte, quae cuique in institutione attributa est. Quod si nemo alius haeres existat, aut qui scripti sunt, haereditatem forte non adeunt, tunc quod aufertur, adijciatur reliquis rebus, nec non legatarijs, fideicommissarijs, & seruis libertate donatis, copia fiat adeundae, & acquirendae eius haereditatis, vt tamen modis omnibus imperata faciant, videlicet, cautione prius ab eis praestanda, prout vel rerum, vel personarum ratio admiserit, omnia se perceptis rebus facturos, quae testatores recte voluerint. Enimuero si nemo eorum, quorum in testamento habita est mentio, hoc est, nec cohaeres, neque legatarius, neque fideicommissarius, neque seruus libertate donatus adire voluerit, tunc post eum, qui scriptus quidem haeres, in legitimam vero duntaxat partem, per hanc legem conclusus est, ad alios, quos ab intestato lex vocat, bona deferantur, vt consimiliter cautionem dent se completuros, quae testamento sunt comprehensa." Hactenus Iustiniani Nouella, quae vberrima oratione prosequitur ea, quae in dicta Authenti. hoc amplius. diminutiue traduntur. Id vero, quod in dicta Authentic. hoc amplius. dicitur haeredem minime exequentem iudicium defuncti lege repraesentatum, non incidere in hanc poenam, ita intelligendum est, vt iudicium repraesentatum dicatur circa libertates seruorum, quas iussit testator haeredem intra annum concedere: lapso etenim anno a lege conceduntur, ipso haerede negligente. l. cum vero. §. subuentum. ff. de fideicommis. libert. l. si pecuniam. §. si seruus. ff. de cond. causa dat. & hoc ipsum in Nouella exprimitur illis verbis. Aut, vt maxime honoratus facere omittat, ratum nihilominus fore expressis verbis demonstret. Tametsi Francis. Balduinus contendat, hoc alienum esse a Iustiniani constitutione. Hanc vero poenam effugiet haeres, cui alia minor poena a testatore indicta fuit ob hanc negligentiam: illa enim operatur, vt legis poena cesset, ex notatis in l. si fundum sub conditione. § Stichum. ff. de legat. 1. l. 1. §. 1. ff. de penu. lega. per Alex. in l. ita stipulatus. colum. penul. ff. de verbor. obligatio. atque idem erit, si tempus prolixius testator designauerit, ad exequendam eius vltimam voluntatem, ex l. diem. ff. de legat. 2. Porro poenam hanc ipso iure negligentibus exequi [art. 8] vltimas voluntates statui, ita, vt sententia necessaria non sit ad eam indicendam, probat gloss. in dicta Authent. de haered. & falcid. §. si quis autem non implens. verbo, auferri. Baldus, Salycetus, Angelus, Corne. & Ias. in dicta Authen. hoc amplius. fina. colum. per text. ibi, amittat. quod verbum priuationem inducit ipso iure. gloss. in l. amissione. §. qui deficiunt. ff. de capitis diminutio. Bald. in l. 1. columna 1. C. si mulier secundo nupserit. Abb. in capit. cum in cunctis. §. fin. columna vltima, de electio. optimus textus in Authen. licet. C. de episcop. & cleri. dicens, haeredem negligentem post monitionem soluere legata pia, amittere lucrum, & id Episcopum vendicare posse. Verbum enim, vendicare, premittit amissionem ipso iure. His etiam accedit, quod verbum, auferatur, inducit priuationem ipso iure: quod verbum in dicta prima constitutio. Nouellarum in hac specie apponitur. & notat Tiraquellus in l. si vnquam. C. de reuocand. donatio. verbo, reuertatur. numer. 148. Ego vero libenter ab hac opinione dissentio: neque enim arbitror verbum, amittere, ipso iure esse intelligendum. glo. & communiter Doctores in l. si quis in tantam. C. vnde vi. Ripa in capitu. saepe. de restitut. spoliato. colum. penult. glo. in l. si qua ex foeminis. & ibi Baldus. C. de secundis nuptijs. gloss. in capitu. si diligenti. de foro compe. probatur in capit. quia nonnulli. de Clericis non residentibus. iuncto capitu. de multa. de praebend. quam opinionem sequitur, eam dicens magis communem esse Andre. Tiraquel. in dict. l. si vnquam. verbo, reuertatur. numero 127. & sequent. licet non desint, qui ab hac sententia discedant. & idem dicendum est in verbo, auferatur. Nec huic sententiae oberit textus in dict. Authent. licet. quia loquitur in alio dissimili casu, vti ex eo constat: quo fit, vt sententia sit necessaria in hac quaestione, quam tractamus, ad priuandum heredem & executorem testamentario lucro, ob negligentiam exequendi vltimam voluntatem defuncti. Paulus Castrens. in dicta Authentic. hoc amplius. secunda colum. Angel. in dicto §. si quis autem. Regia & insignis lex vltima, titulo decimo, parte sexta. Egregia vero dubitatio [art. 9] hic sese insinuat, num filius haeres negligens legata pia soluere, amittat legitimam illam portionem, quae sibi a lege defertur. Sunt enim, qui existiment ex hac negligentia etiam legitimam illam partem a filio amitti, ex eo, quod in capit. licet. de voto. filius priuatur legitima portione, & primogenio, quia opus pium a patre sibi iniunctum exequi noluit. Item, qui monitus bis a iudice recusat soluere pia legata, etiam ante annum, priuatur lucris ex testamento ad ipsum pertinentibus. Authen. licet. C. de epis. & cleric. Auth. de ecclesi. titu. §. si autem qui hoc facere iussi sunt. Haec vero decisio in filijs quoad legitimam locum habet: siquidem Nouella Iustiniani, que legitimam portionem filiorum excipit, in legatis pijs minime procedit. Nam lucrum quod ab haerede negligente aufertur, per eandem constitutionem substitutis, coniunctis, aut legatarijs defertur: at illud quod tollitur ab haerede ob segnitiem exequendi legata pia, distributioni Episcopi offertur, vt in dict. Authent. licet. igitur dispositio Iustiniani in d. Auth. hoc amplius. legatis pijs minime conuenit. His tandem rationibus hanc opinionem asserunt Archid. & Domi. in c. Syluester. 11. quaest. 1. Ioan. And. Hostien. Ant. Ancha. & esse communem testatur Imol. hic. Sed contrarium probabilius est. Primo, quia in dicta Authent. hoc amplius. fit mentio legatae libertatis, & filius negligens in libertate concedenda ex testamento patris, non amittit legitimam: igitur non exequens pia legata, portionem istam minime perdit, & tamen legatum libertatis pium est. l. 1. §. si autem. C. de com. ser. manu. & ibi Bald. Ias. illum text. dicens esse meliorem iuris in l. 1. §. si quis ita. num. 15. ff. de verbor. obligatio. late Euerar. in Topicis. cap. 22. Ad id etiam facit, quod in iuris vtriusque locis, quibus punitur dilatio exequendi legata pia, nullibi fit mentio legitimae portionis. Sed id tantum sancitum est, lucrum testamentarium haeredibus, aut executoribus auferri: portio autem legitima non est lucrum, sed quasi debitum patrimonium. l. si quis legatum. §. fina. vbi gloss. celebris hoc asserit. ff. de falsis. probat l. vltima. §. non enim. & ibi gloss. C. de codicil. notat Ias. in l. eum qui. C. de inoffi. testamen. Praeterea, si praecedens opinio vera esset, contingeret saepissime portionem legitimam filio relinqui, non leui adiuncto grauamine, quód est contra tex. in l. quoniam in prioribus. C. de inoffic. testamento. Quamobrem vltimae huic sententiae subscribunt Cardin. Abb. Imol. Barb. hic numer. 10. Bald. in d. Authen. hoc amplius. numer. 7. & Syluest. verbo, testamentum 2. q. 10. optime Didacus a Segura in l. 3. §. fi. de libe. & posthum. fol. 7. colum. 1. ex hoc scribens, filium, cui pater in his regnis reliquit tertiam & quintam bonorum partem, differentem exequi parentis vltimam voluntatem per annum integrum, quintam partem amittere, non tertiam, quae lege Regia pars est legitimae portionis. Hanc etiam vltimam opinionem sensit hic Bernard. in vltimis verbis. dicit eam communem Ioannes Cirier. de Primogenitura, libro tertio, quaestio. 6. & eam sequitur Carolus Molin. in consuetud. Paris. titulo primo. §. 8. in gloss. tertia, quaestion. tertia. Non oberit huic sententiae textus in dicto capitulo, licet. quia illa decisio procedit in voto facto a parente, quod filius exequi noluit, & ob id priuatur tota haereditate, atque etiam legitima: cum haereditas esset indiuidua, regnum, inquam. tex. in constitutione Frederici, titulo de prohibend. feudi alien. per Frederic. quo fit, vt id sit peculiare in voti executione omissa. Baldus in dicta Authenti. hoc amplius, colum. 2. Docto. in dicto cap. licet. qui in hoc conueniunt frequentius, vt asserit Roderic. Suares in repetitio. l. quoniam in prioribus. C. de inoffic. testament. fol. 5. colum. 4. sed ipse compertum habeo, filium grauari non posse quoad legitimam portionem, etiam fauore pietatis, vt aliquod onus pium subire teneatur. cap. fina. 17. quaestio. quarta. & id etiam in voto notat Alberic. in dicta l. quoniam in prioribus. in principio. Barthol. Brixiens. quaestio. venereali 37. siue voti executio consistat in conditione potestatis, casus, vel mista. Doctores in dicta l. quoniam in prioribus. vbi Roderic. Suarez in prima ampliatio. glo. Bart. Paul. Alex. & alij magis communiter in l. si pater. C. de institut. & substitut. Regia l. 17. titul. primo. & l. 11. tit. quarto. parte 6. ex quibus constat, a portione legitima prorsus excludi quancunque conditionem, siue sit conditio a casu, a filij potestate, vel mista. Vnde non placet Ioan. Andr. Henric. & aliorum opinio, qui in dicto capit. licet. existimant conditionem voti adimplendi a legitima portione non excludi, si pendeat a potestate filij, quod admittendum non est. Item illud adnotandum est, filium a patre haeredem institutum, adeuntem haereditatem absque beneficio inuentarij, eiusque confectione omissa, posse legitimam portionem deducere ex legatis. gloss. in dicta authent. hoc amplius. gloss. in authent. sed cum testator. C. ad legem Falcid. omnium consensu receptae, vt Alexan. asserit in l. scimus. §. penult. & ibi Ias. in §. vltimo. C. de iure deliberand. Corne. consil. 180. columna septima. volum. quarto. & Roderic. Suarez. in dicta l. quoniam in prioribus. septima ampliatio. idem Alexander consilio 67. libro quarto. vbi Carolus Molinaeus eandem opinionem approbat, & communem esse itidem scribit Didacus a Segura in repetitio. l. vnum ex familia. §. sed si fundum. numero 165. ff. de legatis secundo. similis glossa in authentica de haereditat. & Falcid. §. si vero non fecerit. verbo, lucrari. Ias. in dicta l. scimus. in principio. Regia l. septima. titulo vndecimo. parte sexta. ita tamen, vt ratione legitimae legata diminuantur: sic vero diminuta soluantur vltra vires haereditarias. Bartolus post Cynum, in dicta authentica, sed cum testator. idem Paulus, Baldus, & Angelus Aretinus in dicta l. scimus. §. penult. Corne. in eadem l. si vero. Bald. in l. 1. numero 3. C. de bonis auct. iudic. possid. Corne. in dicto consilio 180. Suarez in dicta ampliat. 7. ad finem. quibus addendum erit, quod ipse tradam in capit. Raynutius. §. 11. in fin. Caeterum, vt ingenue fatear, praedicta Bartol. verba, dubium sensum habere videntur: nam si filius ex legatis non confecto inuentario, indistincte legitimam portionem detrahere posset, frequenter omitteret eius confectionem, vt ex bonis haereditarijs secrete legitimam caperet, & iterum legata diminueret, deducta portione legitima. Quod si dixeris hanc praesumptionem in filio minime locum habere, id aperte conuincitur: nam & in eo locum habet text. in authent. de haered. & Falcid. §. hinc nobis. Deinde Bartol. caeterique frequentissime hoc praemittunt, dicentes, filium legata soluturum, etiam vltra vires haereditarias, deducta tamen legitima portione: non enim quicquam filius haeres solueret ex proprio patrimonio vltra vires haereditarias, si praedicta iuris praesumptio in eo cessaret. Quamobrem, ni fallor, Bart. & sequacium opinionem eo pacto intelligendam esse opinor, vt si filius haeres probauerit legitimis probationibus haereditatis quantitatem, eandemque certam & definitam, legatis tamen vel aequalem, vel minorem, possit sane ex legatis legitimam deducere portionem, eaque deducta, legata ipsa per eam deductionem diminuta soluere teneatur, tametsi quantitatem haereditatis excesserint. Sed etsi minime probauerit filius haeres certam haereditatis quantitatem, allegans tamen non esse in haereditate bona, quae sufficiant legatorum, nedum legitimae portionis solutioni, soluet omnino integra legata, nulla facta legitimae portionis deductione, cum haereditas praesumatur opulenta, ac sufficiens, nisi contrarium vel conscripto repertorio, vel legitimis probationibus apparuerit, ex illa opinione, quam aduersus Bartol. probaui. in l. si constante. in principio. ff. soluto matrim. 1. quaestio. Si vero sententia Bartol. ibidem verior ac probabilior cuiquam visa fuerit, is necessario in hac, quam tractamus; quaestione, dicet, filium haeredem ex legatis posse portionem legitimam deducere, atque ita legata per hanc deductionem diminuta soluturum. Tunc tamen non poterit certo sciri, an haec legatorum solutio vires haereditatis excesserit, quod videtur Cyni, Bartoli, & Doctorum opinioni aliqua ex parte refragari. Oportet autem aduertere, quid Regia Partitarum constitutio vere hac in quaestione senserit: nam licet communis opinio, quam ex Accursio retuli, eam possit pati declarationem, quam Cynus, Bart. & alij frequenter comminiscuntur, Regia vero lex ita communem opinionem probat, vt seclusa Bart. declaratione, filius haeres legitimam portionem, prius quam legata, deducat ex bonis, quae constiterit in patris haereditate, eo mortuo mansisse, nec legata soluere tenebitur, nisi quatenus possint, deducta legitima solui ex bonis haereditarijs. Ea siquidem lex statuit aperte filium haeredem non confecto inuentario, legitimam portionem posse deducere eo modo, quo haeres conficiens inuentarium, Falcidiam e legatis deduxisset. Praeterea considerandum est, filium ad primogenium vocatum post obitum patris, non posse a patre grauari aliquot oneribus ex primogenio soluendis. l. vnum ex familia. §. 1. ff. de leg. 2. tractat Ioan. Cirier. de primogeni. lib. 3. q. 6. & Carol. Molin. in consuet. Paris. tit. 1. §. 8. in glo. 3. q. 3. Ex quibus ipse deduco, filium minime mandantem executioni pia legata intra annum, etiam praemissa monitione, non amittere legitimam, nec iure primogenij ex hoc priuari: vtrunque expressim concedit Carol. Molin. in d. §. 8. glo. 3. quaest. 3. Hinc denique infero, falsam esse communem interpretationem. c. licet. de voto. Nam si ratione pietatis nihil est ab eius parte legitima auferendum, cur potius tota haereditas indiuidua, occasione legitimae partis, cui potius fauendum est, non dimittitur apud filium, quam ab eo integre auferatur, ratione eius partis, quam negligentia amisit? Et quod fortius est, cur [art. 10] primogenio priuatur filius in d. c. licet. ex negligentia exequendi votum pium parentis, si & id constat ratione primogeniturae, & in rebus sub ea comprehensis, minime posse onus aliquod iniungi ei, cui ipsum hoc ius defertur ex antiqua institutione? Erit igitur ille textus ita intelligendus, vt filius priuetur paterna haereditate ob id, quod patris votum, & legata non mandauit executioni. In hac vero priuatione mentio legitimae nulla fit in prima illius cap. parte, quo fit, vt possit isthaec priuatio intelligi deducta legitima. Caeterum, dum in vltima illius decretalis parte filius priuatur regno, quod ei iure primogenij delatum est, ex eo fit, quod filius ipse promiserat votum parentis ad executionem deducere, & ideo id exequi tenebatur, vt scribit Carol. Molin. in consuetudine Paris. d. quaest. 3. & monitus a Romano Pontifice, vt propriam promissionem absolueret, hoc agere noluit, atque ex ea causa pro nimia contumacia excommunicatur, & in ea proterue perseuerans, a Romano Pontifice regno indignus censetur ac priuatur: siquidem potest ex causa Romanus Praesul, Regem aliquem regno priuare. quod probat optime text. in capit. grandi. de supplen. neglig. praelato. in 6. cap. alius. 15. q. 6. cap. Adrianus. 63. distinct. Ioan. Lup. de regno Nauar. 2. par. §. 7. cap. Apostolicae. de re iudic. in 6. Ex capite cum in officijs. SVMMARIVM. -  1 Clerici habentes beneficia vsufructuario, an vsuario sint similes. -  2 Clerici in reditibus ecclesiarum id tantum iuris habent, quod eis a canonibus concessum est. -  3 Clerici habentes beneficia vltra sumptum sibiipsis & familiae necessarium, ecclesiae redditus expendentes in profanos vsus, an teneantur ad restitutionem. -  4 Quotidianae distributiones clericis acquiruntur quo ad liberam earum dispositionem. -  5 Intellectus cap. adhaec. isto titul. -  6 Habens beneficium simplex, an possit libere atiam in testamento reditus ecclesiae distribuere. -  7 Papa, an possit permittere clericis liberam testandi facultatem de reditibus ecclesiarum. -  8 Licentia testandi est intelligenda de primo testamento, & re integra morte concedentis finitur. -  9 Consuetudo vniuersalis ecclesiae, quae permittit clericis de reditibus ecclesiarum testari, defenditur. -  10 Remuneratoria donatio quem effectum habeat. -  11 Regiae quaedam leges intellectae. CAP. CVM IN OFFICIIS. DIximus in capite primo huius tituli, an Episcopi possint hac in vltima voluntate distribuere bona propria, vel ecclesiae. Nunc vero oportet eandem quaestionem repetere in clericis sacerdotia, quae beneficia vulgo dicimus, obtinentibus. Et in his clericis, qui curam animarum, & administrationem ecclesiae gerunt, est considerandum, quod ius in ecclesiae reditibus habeant. Sunt etenim, vt [art. 1] quibusdam placet, in bona valetudine constituti, vsufructuarij. In aegritudine vero, a qua decedunt, vsuarij. gloss. in c. praesenti. de offic. ordin. in 6. quam dicit singularem Barbat. in cap. requisisti. isto titul. nu. 34. idem in cap. venerabili. de offic. deleg. colum. 10. & in tractat. de praestand Cardin. 1. part. quaest. 3. colum. 5. idem gloss. in cap. 3. de probatio. & in cap. possessiones. de rebus eccles. Rursus clericos habentes beneficia, esse tantum vsuarios, asserit glo. in cap. quia nos. isto tit. & in cap. fin. de pecul. cler. alia in capit. cum constet. de pignor. & in cap. cum olim. de rerum permut. quibus in locis mire Doctor. variant, ita vt certa ex eis sententia capi non possit, tametsi Abb. in repet. cap. cum esses. isto titul. num. 21. late super hoc disputet, magisque probet vltimam opinionem. Mihi vero nec est satis compertum, clericum habentem beneficium, esse omnino vsufructuarium, nec prorsus vsuarium. Nam vsufructuarius potest disponere de his, quae ex vsufructu acquisiuit, quod non potest hic clericus. Vsuarius vero nihil praeter vsum habet, at clericus beneficium ecclesiasticum Canonico titulo possidens, plus iuris habet, quam vsuarius, sicuti apparebit ex his, quae statim tradam. Vnde neutra Doct. opinio placet, & est, ni fallor, inutilis, atque ab hac disputatione extranea ipsa haec iuris Canonici interpretum consideratio. In his igitur ecclesiasticis [art. 2] reditibus id iuris habent clerici, quod a Canonibus expressim sibi conceditur. Innoc. in c. indecorum. de aetat. & qualit. gloss. in c. res ecclesiae. 12. q. 1. Archid. in cap. statutum. §. assessorem. de rescrip. in 6. pulchre Cardinal. consil. 110. col. 2. siquidem res ecclesiarum subiacent administrationi Romani Pontificis, & Praelatorum, a quibus ipsa Catholica ecclesia regitur, sic & Canonibus ecclesiasticis ipsum ecclesiae patrimonium commissum est, ex qua regula plurima deduci possunt hac in quaestione, prae caeteris notanda. Primum, exacte ac diligenter canonibus consideratis colligitur, clericos beneficia habentes, ex eorum reditibus eos tantum expendere posse, qui ad eorum honestum victum, vestitum, caeterosque vsus necessarios, aut congruos sufficiant. cap. fina. 12. quaest. 1. & in cap. videntes. ead. quaest. & in princip. 44. distinct. Tibi, o sacerdos, inquit Hieronymus, viuere de altari permittitur, non luxuriari. Bona etenim ecclesiarum, sunt proprium Christi patrimonium. capit. cum ex eo. de electio. in 6. notant Felinus & Decius in cap. constitutus. de rescript. Hinc diuus Bernardus epistola 2. scribit: Denique quicquid preter necessarium victum, ac simplicem vestitum de altario retines, tuum non est, rapina est, sacrilegium est. Secundo, hinc infertur clericis omnino permissum esse antiquis canonibus reditus ecclesiasticos, qui ad praefatam congruam sustentationem necessarij non sint, in optima, vel aduersa valetudine, in pios erogare vsus, iuxta illud Lucae 1. quod superest date pauperibus. c. final. 16. quaest. 1. capit. cassellas. cap. Episcopi. 10. quaest. 2. Noua etenim lex de dandis decimis ecclesiae ministris, ex eo iustitiam prae se fert, quod pro congrua ministrorum sustentatione, & pro pauperibus alendis, datur ipsa decima fructuum pars. Caiet. in 2. 2. quaest. 87. artic. 1. & quaest. 185. art. 7. cap. decimae. & cap. fin. 16. quaest. 1. Tertio, ex eadem ratione apertum fit, clericum habentem ecclesiasticum beneficium, posse libere disponere de illis reditibus, qui essent necessarij ad eius honestum sumptum, inspecta cuiusque qualitate, si eos praecipuos is habeat, qui aliunde victum, & necessaria sibi ministrauit. Haec etenim pars bonorum ecclesiasticorum ministris per canones antiquos constituitur. cap. ecclesias. 13. q. 1. text. & ibi Abb. in c. de his. de eccles. aedific. Tho. 2. 2. q. 185. artic. 7. in resp. ad 2. Ioan. Maior in 4. sent. distinct. 24. quaest. 17. & quaest. 20. Et idem ipse dicerem in his reditibus ecclesie, & beneficij, quos dignissima mercede industriae, & laboris impensi in ecclesiae regimine recipit ipse, qui ecclesiae curam gessit, ex Bolognino in Anani. consilio 87. vbi ipse Anani. hoc ipsum probat. Quartum, quod ex premissis inferri potest, non facilem habet definitionem: sunt etenim qui opinentur, clericum habentem [art. 3] beneficium, vltra sibi necessaria, in profanos vsus reditus illius expendentem, mortale crimen committere, & teneri ad restitutionem illorum redituum, quos ita expendit ex Hieron. dicente: Aliena capere conuincitur, qui vltra necessaria sibi retinere probatur. cap. 1. §. ordinandus. 42. distinct. Sensit hanc opinionem Tho. 2. 2. quaest. 43. artic. 8. expressim asserit Alex. Halen. 3. part. quaest. 36. membr. 5. Ricard. in 4. sentent. distinct. 45. articul. 3. quaest. 1. Gabriel in 4. dist. 15. quaest. 8. Floren. 3. part. titul. 15. capit. 1. §. 19. Ioan. Maior. in dist. 24. quaest. 17. dicens hanc opinionem esse communem. quam tandem probat Paludan. in 4. distinct. 24. q. 3. artic. vlt. quibus suffragatur text. optimus in c. episcopus. 12. quaest. 1. & in ca. 1. 12. q. 3. Pulchre diuus Bernard. Epist. 42. colum. 3. "Clamant," inquit, "pauperes, nostrum est quod effunditis, nobis crudeliter subtrahitur, quod inaniter expenditis." Huic opinioni accedunt Abb. in cap. cum secundum. de praebend. prima colum. & Archid. & Domi. in summa. 44. distinct. Fel. in capit. postulasti. num. 6. de rescript. idem in capit. de quarta. num. 33. de praescript. Anton. Burg. in cap. 1. numer. 28. de emptio Sed haec atque alia a dictis Doct. adducta, eo tendunt frequentius, vt sit illicita haec ecclesiasticorum redituum distributio, non tamen vt sit restitutio necessario facienda. Praeterea reditus ecclesiastici, qui supersunt vltra ministrorum victum, alieni dicuntur non proprie, sed ex quadam metaphora, eo quod pauperibus essent erogandi, quod autoritate Hieronymi comprobatur: is etenim scribit, bona ecclesiarum dici bona pauperum, quo ad debitum, quia eis debentur, non quo ad dominium, nec quo ad proprietatem: sicuti refert Card. a Turrecrema. in cap. videntes. nume. 2. 12. quaestio. 1. Canon autem primus. 12. quaest. 3. id tantum probat, acquisita ex reditibus ecclesiae, aut beneficij, ad ecclesiam pertinere, quod omnes concedunt: nec inde sequitur, praelatum reditus sibi designatos per luxuriam consumentem, ad restitutionem teneri. Quamobrem licet concedant hanc consumptionem absque mortali crimine non fieri, negant tamen restituendi obligationem. Thom. & Caieta. 2. 2. q. 185. artic. 7. Praepos. in summa. 44. distinctio. colum. 5. Thom. quolibet. 6. artic. 12. Syluest. verb. clericus 4. q. 20. & verbo, restitutio. 3. q. 5. Adria. in 4. senten. incipiente, pro clariori. 4. conclusio. Ioan. Arbore. in Theosophia. part. 1. cap. 25. ad fin. & Ioan. Driedo. de liber. Christia. pagina 199. quorum sententia benignior est, & nostris hisce temporibus admittenda, ex totius Christiani orbis consuetudine, qua plurimum adiuuatur. Nam post factam bonorum diuisionem inter ecclesiam & episcopum, ac sacerdotes ecclesiae ministros, episcopi & ministri ecclesiastici vere domini sunt eius fructuum portionis, quae sibi contigit. Quod late tractat & tradit Dom. Soto lib. 10. de iust. & iur. q. 4. art. 3. & 4. Quinto, ex principali [art. 4] assertione colligitur, in quotidianis distributionibus ecclesiastici beneficij, id animaduertendum esse, vt earum dominium acquisitum censeri debeat, habenti beneficium, & eas percipienti. text. in cap. vnico. de clericis non residen. in 6. ad finem. vbi Domin. & Franc. hoc sentiunt. Barb. dicens illum text. singul. in cap. fin. col. fin. de pecul. cleric. notat glo. Guliel. in extrauag. 1. ne sede vacan. inter communes. verb. consueuerit. in 1. Decius consil. 280. colum. 1. quorum opinio communis est, sicuti eam secutus asserit Paris. consil. 33. vol. 4. col. 2. Constat enim, has distributiones a canonibus ecclesiae ministris concedi ob illud ministerium, quod altari, aut diuino cultui impendunt. idem notat Bologninus in Ananiae consilio 87. Sexto, ex his constat ratio [art. 5] decretalis, ad haec. isto tit. qua probatur, clericum posse etiam in aegritudine constitutum, causa donationis inter viuos, reditus ecclesiae in piam erogare causam, modo in hac donatione moderamine vtatur, si ex ea aegritudine decedat: sed si in bona existens valetudine, velit in pios vsus aliquid expendere de bonis mobilibus, id agere poterit libere, nulla praefinita quantitate, quod etiam probatur in capit. quia Ioannes. iuncta gloss. 12. quaest. 5. notant Abb. Anchar. Imol. & Barbat. in d. cap. ad haec. Vnde oportet a viuente fieri traditionem horum bonorum, quae sic donantur. Barbat. in dicto capitul. ad haec. 2. colum da. Septimo, clericum beneficium ecclesiasticum habentem, proprio testamento non posse disponere de bonis occasione ecclesie acquisitis. text. in hoc cap. cum in officijs. etiam si illa bona acquisierit occasione reditus ipsius beneficij. text. in c. relatum. in 2. isto tit. vbi Abb. idem Abbas latius in c. cum esses. eod. tit. in Relectione. num. 23. Cuius opinio omnium consensu recepta est, omnes etenim iuris vtriusque professores hoc verum esse iure fatentur, licet Paluda. in 4. sentent. distinct. 15. q. 3. argum. 6. clericis permittat libere testari de reditibus beneficij, quod manifeste conuincitur per dicta iura, & communem sententiam, quae procedit non tantum in reditibus collectis ex beneficio, sed etiam in rebus emptis pecunia, quae ex eisdem reditibus fuerit collecta. Barba. in c. inquirendum. de pecul. cler. num. 7. Stephan. Bertran. cons. 259. vol. 2. quod probatur in d. c. relatum. & in hoc cap. & id passim sentire videntur Doctores. Octauo, potest ex his perpendi [art. 6] veritas gl. in d. cap. praesenti. de offic. ordin. lib. 6. quae dixit, clericum posse libere testari de bonis, ex simplici beneficio acquisitis. cuius opinionem tenuit Hostien. in c. fin. de pecul. cler. ex cap. requisisti. in fin. isto tit. & inquiunt Ant. & Imol. in d. cap. fin. opinionem hanc in praxi receptam esse. Eam vero falsam esse nos arbitramur per tex. in cap. Episcopus. 14. q. 1. vbi probatur, canonicos, qui simplex beneficium obtinent, non habere bona ecclesiae, vt propria, sed ad dispensandum. idem etiam constat ex his, quae in praecedentibus assertionibus adducta fuere. Nam iura prohibentia clericum testari de reditibus beneficij, absque aliqua distinctione loquuntur. Nec oberit text. in d. cap. requisisti. vbi id tantum probatur, relictum Canonico alicuius ecclesiae, ipsi Canonico acquiri, nec praesumi debere, causa ecclesiae ei legatum factum fuisse, ex quibus gloss. opinio iure non procedit. & ita eam reprobant Abb. in d. c. cum esses. num. 23. idem hic. idem in cap. 2. de deci. & in cap. fin. de pecul. cleric. Archid. in cap. statutum. §. assessorem. de rescrip. in 6. Innocen. in cap. indecorum. de aeta. & qualit. Domin. & Franc. in d. capit. praesenti. col. 5. Barba. in tract. de praest. Card. part. 1. q. 3. numer. 80. idem in d. c. requisisti. isto tit. num. 34. idem in cap. fin. num. 14. de pecul. cler. eandem opinionem dicunt esse veriorem Imol. in d. c. fin. Bertran. in d. consil. 258. volum. 2. & communem Ias. consil. 75. vol. 3. & Alber. Trotius, de vero & perfect. cleric. lib. 2. cap. 51. num. 7. id tamen concedi poterit, pensionarium posse proprio testamento disponere, de reditibus ex pensione ecclesiastica perceptis, & eo intestato eosdem reditus ad legitimos successores pertinere, sicuti de iure id probat Hiero. Gigas in tractat. de pensionibus. q. 52. Vltimo, hinc potest deduci, an [art. 7] Romanus Pontifex valeat permittere propria dispensatione clericis testamentum facere, & in eo bona illa distribuere, quae ex reditibus beneficij acquisierunt, qua in quaest. Abb. in Relect. cap. cum esses. isto tit. nume. 30. scribit, non posse Romanum Pontificem sine maxima causa hanc testamenti libertatem concedere. Barbat. hic, 5. colum. idem Francisc. in rubr. isto titul. in 6. col. 32. Quin & Barbat. scribit in tractatu, de praest. Cardin. 1. part. quaest. 4. licentiam hanc testandi a Romano Pontifice concessam clericis de reditibus beneficiorum, esse intelligendam ad pios vsus, non alias. Ipse vero considero bonorum ecclesiasticorum administrationem ipsi Romano Pontifici, & eius canonis constitutionibus commissam esse. c videntes. c. praecipimus. 12. q. 1. quibus quidem canonibus separatim ab ecclesiae aerario conceditur episcopis, & clericis ecclesiarum ministris certa ex reditibus ecclesiasticis portio. c. de reditibus. c. cognouimus. c. mox est. c. sancimus. 12. q. 2. Thom. 2. 2. q. 185. artic. 7. & quodlib. 6. art. 12. ad haec accedat etiam quod prohibitio testandi clericis inducta est iure humano, quod constat ex hoc c. & alijs, quae in praecedentibus conclusionibus adduximus, alioqui si iure diuino esset praedicta prohibitio inducta, non posset permitti vllo pacto dispensatio Romani Pontificis, quam Abb. Franc. & alij passim concedunt, sicuti probaui in epitome de spon. 2. part. c. 7. §. 9. num. 4. Quod si Papa dispensare potest hanc testandi licentiam, valet dispensatio sine causa, quamuis inique concedatur, vt in eadem epitome tradidi dicto §. 9. num. 8. Consequitur ergo ex his, posse Romanum Pontificem facultatem testandi de reditibus, & bonis ecclesiae occasione acquisitis, episcopis & clericis concedere. Nam & monachis id concedi posse a Papa, diximus in c. 2. ad fin. isto tit. vbi plures autores huius assertionis retuli, qui & hanc opinionem, quam modo asserui, expresse profitentur, eamque vsus Christiani orbis recepit, & asserit communem esse Dec. consilio 512. col. 2. Erit tamen isthaec licentia [art. 8] testandi ita restringenda, vt in primo testamento intelligatur, non in secundo. arg. l. boues §. hoc sermone. ff. de verb. signif. l. dotis promissio. ff. de iure doti. c. non potest. §. 1. de praeb. in 6. notat in hac specie eleganter Philip. Dec. consil. 512. cui subscribit Soc. iunior in consil. 89. 1. vol. cons. dicens sic respondisse insignes Iurisconsultos, dum hec questio in lite tractaretur, & idem potest comprobari ex pluribus, quae Alciat. congerit in dicto §. hoc sermone. & Hippol. in rubric. ff. de fideiuss. num. 97. Ias. in l. diuortio. §. quod in anno. ff. solut. matri. & insigni compendio Mart. ab Azpilcueta in cap. placuit. de poenitent. dist. 6. num. 166. in his etenim quae odiosa sunt, simplex concessio primum actum tantum respicit. & idem in onerosis. d. c. non potest. & in d. l. dotis promissio. notatur in l. placet. ff. de libe. & posthu. Calde. consil. 16. de iure patro. Fel. in c. 2. de treug. & pace. Qua ratione idem Soc. iun. d. consil. 89. conatur probare, licentiam testandi a Romano Pontifice praestitam Episcopis, morte Romani Pontificis re integra cessare, quia hic actus odiosus est, & ideo extinguitur morte ipsius autoris. gloss. in cap. a nobis. in 1. de sentent. excomm. communiter ibi recepta. l. fin. ff. de poenis. notant Abb. & Fel. in cap. ex literis. de constit. & Mart. ab Azpilcueta in d. c. placuit. nu. 161. qui pulchre aliquot explicuit. quae minus diligenter tractauerat Fel. in c. licet vndique. de offic. deleg. Sed & Decij opinionem in d. consilio 512. post huius operis primam & secundam editionem vidi probatam esse a Tiraque. in d. §. hoc sermone. num. 128. quae tamen modo mihi dubia videtur ex his, quae ab eodem Tiraq. illic traduntur, limit. 17. autoritate Bal. in c. 1. in princip. col. penult. vers. deinde quaero, pone quod princeps. tit. de pace constantiae. Verum moribus receptum est, vt [art. 9] solis Episcopis haec testandi licentia sit necessaria, siquidem clerici omnes libere testantur, & in vltima voluntate distribuunt bona, quae ex reditibus ecclesiarum adepti sunt, atque in eisdem intestati decedentes, successores habent parentes, fratres, caeterosque cognatos. Hanc tamen consuetudinem damnant plerique, ex eo quod in capit. relatum. in 2. isto titul. approbetur consuetudo, quae permittit clericis testari in pios vsus, aut in praemium alicuius ministerij ipsis viuentibus clericis a famulis im pensi: generalis ergo consuetudo non recipitur. quem text. dixit esse sing. Rochus Curt. in cap. fin. de consue. fol. paruo. 48. colum. 4 hunc abusum reprobans. cui opinioni assentiuntur omnes Doct. hic, & in d. cap. relatum. & in fin. de pecu. cler. Abb. in d. capit. cum esses. in relect. 14. col. Franc. in rubr. hoc titul. in 6 col. 32. Barb. in tract. de praest. Card. 1. par. q. 4. Ioan. Maior. in 4. sent. d. 24. q. 20. Angel. verb. clericus. 2. §. 13. Syluest. verb. clericus. 4. quaest. 2. Alua. Pela. de planc. eccles. 2. part. art. 28. colum. 3. Archid. in sum. 12. quaest. 5. quorum opinio magis communis est, vt ex praemissis aperte constat. Sed quoties animaduerto reditus hos ecclesiasticos, de quibus agitur, a canonibus ministris ecclesiarum adsignari separatim ab alijs bonis, quae ecclesijs conceduntur ad aedificia, vestes, aliaque necessaria: quoties video, ac memoria repeto, hanc testandi prohibitionem iure humano statutam fuisse, non possum consuetudinem praemissam damnare, quippe qui certo sciam Romanum Pontificem, ecclesiae Principes, totius orbis Christiani consensum vel applausum eam probare, saltem tacite, vt inde coniecter saepissime rem istam summum praesulem, ac Cardinales, Episcopos, Caesarem, & Reges cogitasse, & huic vsui consensum praestitisse, cum nulla possit causa proponi, cur mores istos tot annis iam conualescentes, intactos dimiserint, ni eos proprio consensu probassent. Sic sane Carolus Caesar, Hispaniaru Rex, anno millesimo quingentesimo vicesimotertio, Comitijs totius regni Pintiae habitis. cap. 47. iussit, hanc consuetudinem vti legitime inductam seruari. Et licet ea constitutio possit referri, ac deduci ad consuetudinem succedendi clericis solum ex testamento, tamen vbi moribus obtentum fuerit, idem quoad successionem ab intestato, eisdem rationib. hanc consuetudinem admittendam esse opinor, consuetudo autem ista siue ad successionem ex testamento, siue ad successionem ab intestato, testibus erit legitime probanda, vel alijs modis, quibus iure probanda est, vt secundum illam pronuncietur. Sed & quantum attinet ad successionem istam, vel ex testamento, vel ab intestato, vt clerici haeredes habeant in rebus acquisitis ex reditibus ecclesiarum, idem apud Gallos communi vsu obseruatum est, vt praeter alios testatur gl. in prag. sanctione. tit. de annatis. §. item quod verb. acquisitos. Neque desunt doctissimi viri, quibus haec sententia placuerit, nempe Hostien. in cap. fin. col. 2. de pecul. cler. Faber in §. his vero. Instit. de rer. diuis. Palud. in 4. sentent. dist. 15. q. 3. art. 6. Florent. 3. part. titul. 10. cap. 3. §. 14. Guido Papae decis. 115. Guliel. Bened. in c. Raynutius. isto titul. verbo, & vxorem. nu. 264. Ioan. And. in reg. nemo plus. de reg. iur. lib. 6. Ioan. Gallus q. 139. ad finem. in 6. & alij, quos refert & sequitur Philip. Probus in capitul. praesenti. de offic. ord. in 6. quibus adstipulatur tex. in cap. cum tibi. de verb. signific. vbi Abb. ex illo text. idem probat. est & egregius text. in extrauag. Ioan. 22. suscepti. de elect. dicens valere consuetudinem, qua inductum sit fructus beneficij vacantis per aliquod tempus ad defunctum pertinere. Ergo de illis ex consuetudine potuit testari, vel illos fructus consanguineis, alijsque haeredibus relinquere, nec soluit hanc rationem exacte Panor. hic scribens in hac specie, preiudicium inferri futuro successori, non ecclesiae. Nam & illa bona, quae clerici defuncti ex reditibus ecclesiae acquisierint, futuro successori reseruantur. c. praesenti. de offic. ordin. in 6. cap. relatum. in 2. isto titul. igitur eadem ratione in eis consuetudo poterit procedere: siquidem & haec consuetudo, cuius initij memoria hominum non est, idem efficit, quod principis licentia & priuilegium. l. 3. §. ductus aquae. ff. de aqua quot. & aesti. capit. 1. de praescript. in 6. cap. super quibusdam. de verbo. signif. quem text. dicit singul. Abb. in c. per venerabilem. qui filij sint legit. 3. col. Roma. singul. 289. Commendat Ias. in l. is qui putat. ff. de acquir. haere. Abb. in c. cum nobis. de praescrip. Fel. in c. accedentes. & idem post Abb. in c. causam. eod. tit. Franc. Balba. de praescript. 5. part. princip. q. 7. & 2. part. 3. partis princip. q. 6. Hippo. sing. 80. Probus in c. 2. num. 7. de praebend. in 6. sed Papa priuilegio potest hanc licentiam exhibere, igitur consuetudo ista totius orbis poterit idem efficere, cum & consuetudo legi humanae deroget. c. fi. de consue. l. de quibus. ff. de legi. l. venditor. §. si constat. ff. commu. praed. Abb. in d. c. fin. 2. col. Nec me in contrariam sententiam inducet tex. in d. c. relatum. cum ibi approbans Romanus Pontifex illam consuetudinem tunc vigentem, non reprobat hanc, quae modo frequentissimo vsu seruatur. Gloss. Bernardi ex primis huius cap. verbis illud satis vulgare adnotauit, donatarium obligari naturali quadam honestate ad beneficij accepti remunerationem. l. sed etsi lege. §. consuluit. ff. de petit. haered. l. si pater. §. vltim. ff. de donat. l. metum autem. §. sed licet. ff. quod met. caus. Nec enim donatio remuneratoria potest proprie donatio dici. l. Aquilius Regulus. ff. de dona. Bar. ibi. & idem in Prooemio ff. 4. colum. Abb. in rubr. de donat. Ias. in §. sed si quis. numer. 8. de actio. idem in l. ex hoc iure. ff. de iustit. & iure. huius remunerationis aliquot effectus commemorans, quod diligentius agit And. Tiraq. in l. si vnquam. C. de reuoca. donat. verbo, donatione largitus. num. 11. vbi Rip. q. 14. eandem opinionem probat, ex quibus communem esse constat, licet Dec. in l. donari. ff. de regulis iuris post glo. in d. §. consueuit. teneat, remunerationem veram & propriam donationem esse, cum nullo iure cogente fiat. Cui ipse respondeo, obligationem illam, quae ex ratione naturali inest hominibus, vt grati sint bene facientibus, inducere ad remunerationem. Nam, vt scribit Seneca lib. 2. de benef. c. 18. & quidem diligentius quaerendus est beneficij, quam pecuniae creditor: huic enim reddendum est quantum accepi, & si reddidi, solutus sum, ac liber: at illi plus soluendum est: & nihilominus relata gratia cohaeremus. Vnde, hanc remunerationem ex ratione naturali procedere, deducit eleganter Fortu. in l. 1. §. ius naturale. ff. de iusti. & iur. illa. 10. Quin & ingratitudinem peccatum esse constat, quandoque mortale, si contingat contemptus beneficij accepti. Thom. & Caiet. 2. 2. q. 107. art. 3. quamuis qui beneficium intulit, ius exactionis non habeat, cum animo liberali id egerit, & ideo remuncratio non est debita ex legali obligatione, sed ex honesta, & morali, vt idem Thom. probat. 2. 2. q. 106. artic. 4. 5. & 6. Adeo, vt nulla actio in republica detur aduersus ingratos, qui mortali etiam crimine ingratitudinem committunt, ne tot lites oriantur. His etenim actionibus non sufficerent omnia fora, atque ita vtile fuit reipublicae nullam actionem ex hoc restitui, autore Seneca libr. 3. de benefic. c. 7. ex quo constat, apud Macedonas actionem aduersus ingratos lege datam fuisse, & idem apud Athenienses statutum fuisse, testatur se legisse Ludo. Caeli. libr. 4. lection. Antiq. c. 28. quod ex Valerio Maximo constat, libr. 5. cap. 3. §. Phocion Eandem actionem aduersus ingratos apud Persas datam fuisse scripsere Xenophon libr. 1. de Paedia Cyri. Ioann. Stobae. serm. 42. & Themistius in commentario de Amicitia. Vnde quidam censent, non Macedonas, sed Persas legendum apud Senecam, quod ipse minime probauerim, tametsi ex Xenophonte libro 1. commentariorum, appareat, Athenis parentibus aduersus filios actionem hanc dari, non aduersus alios, vt tandem possit de hac actione intelligi Valerij Maximi locus, & item Luciani alter in Abdicato. Sic etiam licet ex pacto nudo oriatur naturalis obligatio. l. 1. ff. de pact l. iurisgentium. §. praetor ait. ff. eod. titul. idque pactum violare, peccatum mortale sit regulariter. gloss. communiter recepta in cap. 1. de pactis. tamen ad euitandas tot in republica contentiones, expensas, iurgia, & lites, nulla datur ex pacto nudo actio iure Ciuili. dicta l. iurisgentium. §. sed cum nulla. Tametsi aequitatem illam naturalem sacri Canones secuti actionem ex pacto nudo dederint, in cap. 1. de pact. & piae ac sanctissimae huius regni sanctiones. l. 3. titul. 8. libr. 3. in or. reg. obiter enim his etsi paucissimis verbis, arbitror veram sensisse rationem illius hactenus indefessae disputationis, an ex pacto nudo actio iure Ciuili, Pontificio, & Regio oriatur: & potuissem, ni praesens tractatus impediret, eam rationem comprobare, ostendens saepissime aliquid illicitum fieri, & mortali commisso crimine, non tamen a iure Ciuili, nec Canonico, poena exteriori puniri, aut actione iudiciali rescindi. Habet tamen haec ipsa [art. 10] remuneratio alium effectum, vt repetitionem impediat eius, quod solutum fuit errore iuris. Nam qui gratificatur alteri, a quo beneficium accepit, credens sese ad id teneri errore iuris, iam animo consentit naturaliter, vt remuneretur amicum, nec errat in naturae vinculo, & consensu naturali, licet errauerit in iure. Igitur non repetit l. cum quis. C. de iuris & facti ignor. Ad idem conducit text. in dicto §. consuluit. quo decisum est, eum qui donauit, si antidora accepit, esse factum locupletiorem, ergo ab eo repeti id non potest, non enim diceretur factus locupletior is, si ab eo repeti datum posset. Eandem sententiam probat l. idemque. §. fi. ff. mand. ex quibus & alijs hanc opinionem defendunt Fortun. in d. illatio. 12. & Zasius lib. 1. singul. respons. capit. 3. numer. 22. licet glos. communiter ibi recepta ac noua ratione per Ias. munita, contrarium teneat in l. ex hoc iure. ff. de iustitia & iure. gloss. in dicto §. consuluit. Bartolus & Doctor. in dicta l. cum quis. Bartol. in l. si testamento. §. 1. ff. de fideiuss. & Doct. in l. si non sortem. §. libertus. ff. de condict. indeb. per tex. ibi, qui probat, libertum repetere non posse operas officiales, & obsequiales, quas patrono praestitit, credens ipsum ad id teneri, posse tamen repetere fabriles operas eodem errore praestitas. Ille vero text. potius probat primam opinionem, quia operae officiales & obsequiales renunciationem prae se ferunt, attento iure Ciuili, non sic fabriles. Sunt etiam qui alium huiusce [art. 11] remunerationis effectum comminiscantur, praemissa Regia lege, quae permittit parentibus tertiam & quintam bonorum partem, cui velint ex filijs donare aut relinquere, praeter eam partem, quae ei iure aequalis diuisionis inter filios faciendae, competit: existimant enim donationem remuneratoriam a patre filio factam, vt aes alienum ante alia deducendam esse, nec imputandam fore in tertiam & quintam bonorum partem. Ioan. Lup. in rubric. de donatio. inter virum & vxor. §. 50. num. 12. Didacus a Segura in l. cohaeredi. §. cum filiae. ff. de vulga. fallent. 16. Didacus a Castel. in Prooemio Taurinae sanctionis, verbo, gratia. quibus adstipulari videtur l. viuus. ff. si quid in fraud. patron. dicens, viuus libertus bene merentibus amicis donare potest, legare vero non potest, quo patroni partem minuat. Ergo ex donatione remuneratoria sicut potest minui patroni portio legitima, ita & filiorum, cum hae portiones sint similes. l. vlt. C. de inoffic. testam. & ibi Doct. Ias. in Authen. nouissima. eodem titul. col. 2. Huic vero effectui minime consentio, quippe qui satis compertum habeam donationem remuneratoriam a patre filio factam, aliorum filiorum legitimam portionem minime posse diminuere, neque vti aes alienum deducendam esse, sed in legitimam donatarij portionem imputandam, atque in his regnis in tertiam & quintam bonorum partem. ex glo. quam expressim approbant praeter alios Paul. & Ias. colum. final. in Auth. vnde si parens. C. de inoffic. testam. Pulchre Aymon Sauil. consil. 165. col. 2. alioqui possent facillime filij portione legitima priuari. Nec oberit dict. l. viuus. quia loquitur quo ad portionem legitimam patrono debitam. Bald. in l. 2. oppo. 4. C. de inoffic. donat. est enim minori predita priuilegio, quam portio filijs ex lege competens: sicuti adnotauit Ias. in l. eum qui. C. de inoffic. testament. vbi argumentationem a legitima portione patroni, ad portionem filiorum non omnino procedere, optime asserit. Id vero quod Iurisconsultus in d. l. viuus. de legatis dixit, vt ea minime patroni partem diminuant, etiam bene merentibus relicta, ideo procedit, quod legata ab haeredibus praestanda sunt, ad quos isthaec obligatio remunerationis, vt aes alienum non transit. Bart. in l. ambitiosa. colum. 2. ff. de decretis ab ord. faci. Posset tamen hic effectus admitti, quando ministeria, operae, beneficia, ob quae remuneratoria donatio fit, eius essent conditionis, vt in iudicio pater conueniri posset ad remunerationem, quod in specie Aymon in d. consil. respondet. Eadem remunerandi obligatione perpensa, potest dari intellectus ad Regiam l. 4. titul. 4. lib. 5. ordi. qua cauetur, donationem ab extraneo alteri coniugum factam, ex iure Regio non esse vtrique coniugi communem, vt locum habeat in simplici donatione, non tamen in remuneratoria, ea etenim inter virum & vxorem diuidenda erit. Rodericus Suarez in l. prima, titulo de acquisitis, libro tertio Fori. limitatio. 3. quia haec non est proprie donatio. Nec tamen hic tractamus de donatione, quae Castrensis est, aut quasi Castrensis, siquidem in hac manifeste distinguit d. Regia lex. Ex capite, Ad haec. SVMMARIVM. -  1 Vera & communis ratio huius decisionis. CAPVT, AD HAEC. HActenus in praecedentis capitul. interpretatione satis hunc text. explicuimus, & ideo nihil immorabimur: obijcit tamen glos. aduersus eius decisionem illud in iure manifestum, Quod vna via prohibetur, alia permitti non debet. Cur igitur permittitur clericis titulo eleemosynae, in aegritudine ad mortem moderate donare reditus ecclesie, cum eis sit prohibitum testamenti iure idem facere? Est tamen praecedens regula iuris intelligenda, quando quid prohibetur attento effectu: nam si vno modo vetitum est, alio permitti non debet. Haec vero decisio est intelligenda, vbi aliquid prohibetur attento modo agendi. Non enim oportet, nec decet concedi clerico a iure licentiam testandi de reditibus, quos ab ecclesia perceperat, quia disponeret, ac distribueret bona illa in tempus, quo nec vere, nec ficte eorum dominus futurus est, nec etiam dispensator, quippe qui bona illa non possideat, vt propria, sed tanquam aliena, iure per eius obitum extinguendo, nec ad eius haeredem transituro. ita Anch. Abb. Imol. & Doctores hic. Et licet in aegritudine facta horum bonorum distributio possit videri in fraudem ecclesiae, ex cap. 2. de renunciatio. in 6. gloss. in cap. de his. de sepultu. & in cap. Raynutius. verbo, deducendas. isto tit. & reg. 18. Cancel. tamen attento huius constitutionis moderamine, his & alijs cautelis occurritur. Ex capite, Quia nos. SVMMARIVM. -  1 Peculium, quod in caeteris filijsfamilias est aduentitium, in clericis filijsfamilias erit castrense, vel quasi castrense. -  2 Vsusfructus bonorum, quae filiofamilias clerico acquiruntur, patri non competit. -  3 Clerici in minoribus ordinibus constituti eodem iure censentur. -  4 Prima tonsura an sit ordo. -  5 Filius familias an fiat liber a patris potestate per sacerdotium, aut episcopalem dignitatem. -  6 Testamentum clerici an possit rumpi ex causa praeteritionis vel exhaeredationis. -  7 Militis testamentum, an sit liberum a querela, & iure dicendi nullum. CAPVT, QVIA NOS. EX hac decisione colligitur, clericum proprio testamento posse distribuere, & cui voluerit relinquere bona, quae vel a consanguineis, vel ex propria industria [art. 1] acquisiuit, quod tractamus in cap. 1. huius tituli, numero 11. Subdit tamen hic Bernard. clericum in his bonis, quae ex reditibus ecclesiae acquisiuit, parem esse filiofamilias, qui testari non potest, nisi de castrensi, & quasi castrensi peculio, quasi velit bona ista censeri aduentitia, aut profectitia: ea vero quae aliunde quam ex ecclesia habuerit, esse castrensia, vel quasi castrensia: quam similitudinem aptat eleganter Cardin. consil. 79. colum. 1. Peculium ergo, quod in alijs filijs familias est aduentitium, est in clericis filijsfamilias castrense, vel quasi castrense, vndecunque clericis filijsfamilias bona aduenerint. Innocent. Hostien. Cardin. Ant. Imol. Anchar. Abb. & Barba. hic colum. 2. text. in l. sacrosanctae. & in authent. presbyteros. C. de episcop. & cler. Paul. Castren. post alios in d. l. sacrosanctae. Regia l. 3. titul. 20. partic. 1. quae idem dicit de bonis, quae pater donauit filio existenti in patria potestate, clerico tamen, quod ipse intelligerem in donatione facta praetextu militiae clericalis. Poterit ergo clericus de hisce bonis testari, sicuti Doctor. idem fatentur. Neque horum [art. 2] bonorum omnium vsusfructus patri queritur, sed integer proprietati adhaeret, siue sint bona quaesita occasione militie clericalis, siue ex alio titulo, quidquid dixerit Iacob. Butr. in d. l. sacrosanctae. contrarium asserens in his vltimis bonis, huius tamen opinio aduersus communem est, & apertissime reprobatur per text. in d. authen. presbyteros. quem ad id dixit singul. esse Roder. Suar. in q. Maioratus. fol. vlt. colum. 1. post Paul. Castren. in dict. l. sacrosanctae. & Ioan. Lup. in rubric. de donatio. §. 42. numer. 7. In his vero bonis, quae antequam fieret clericus filius habuit, pater vsumfructum habet, neque per testamentum filij fit in tali vsufructu patri praeiudicium, Dec. in cap. in praesentia. nume. 64. de proba. Salic. & Faber in authent. ingressi. C. de sacrosanct. eccles. Roder. Suar. dict. fol. vlt. & Ioan. Lup in dict. §. 42. num. 13. Abb. in cap. constitutus. de in integ. restit. licet ipse in dict. capit. in praesentia. nu. 56. dubius tamen, contrarium asserat. Id autem, quod modo diximus, bona [art. 3] a clericis etiam filijsfamilias acquisita, quocunque iure post ordinem assumptum, censeri castrensia, vel quasi, locum habet etiam in clericis minoribus praeditis ordinibus, quod hic fatentur omnes, Ioannes Lupi, Decius, & Suarez, paulo ante citati. Quin idem erit in prima tantum tonsura insignitis, sicuti in hac specie adnotauit Barb. hic, & Roder. Suarez dict fol. vltim. col. 2. Cep. caut. 113. ex his quae notat Abb. in rubr. de vita & honesta. cleric. licet Imol. hic dubitet. Prima enim tonsura ordo non est. gl. in authen. de monach. §. sancimus. verbo, tonsura. Turrecrema. in cap. cleros. art. 5. 12. dist. Thom. in 4. sentent. distin. 24. quaest. 3. artic. 1. & ideo iustam dubitandi rationem habet ipse Ioannes de Imol. Cuius dubiam opinionem, vt certam asserit Viglius in §. qui alieno. Instit. quibus non est permissum facere testament. numero 18. a quibus non recedimus, vulgo receptam sententiam secuti, ex dict. authentic. presbyteros. & Regia l. 3. Nam primam [art. 4] tonsuram ordinem esse, probat text. in c. cum contingat. de aetat. & qualit. vbi Anto. & alij id concedunt communiter. Barba. in capitul. quanto. de consuetudine. columna 2. & 3. dum defendit, nouem esse ordines ecclesiasticos. idem Ioan. Maior. dict. distinct. 24. q. 1. Saltem negari non potest, esse primam tonsuram initium quoddam sacri ministerij, & officium ecclesiasticum. His accedit quod clerici in minoribus degradantur. cap. 2. de poenis. in 6. & ibi Doct. communiter. Antonius in cap. at si clerici. de iud. Barba. in cap. cum non ab homine. 2. col. eod. titul. Ioan. Bernar. insignis praesul Callagurritanus in praxi criminali. capit. 132. nec refragatur text. in capit. clericus in 2. de vita & honest. cleri. dicens clericos in minoribus ordinibus constitutos esse sine gradu sacro. glo. communiter recepta ibi, quam sequi. Cors. in singul. verbo, accusatio. vbi addit glo. singul. in summa. 32. distinct. quae asserit, clericos minoribus ordinibus praeditos dici large constitutos in sacris. notat Abb. in d. capit. clericos. Fateor tamen hanc degradationem actualem minime moribus receptam esse in his, qui minoribus ordinibus sunt insigniti. Sacer autem ordo non liberat [art. 5] filium a patria potestate. Auth. presbyteros. C. de epis. & cler. Abb. in cap. indecorum. de aeta. & qualit. & in c. constitutus. de in integ. rest. idem Abb. in c. cum desideres. & in cap. cum voluntate. §. fin. de sent. excom. contra glo. ibi. & in d. cap. indecorum. Tametsi Episcopalis dignitas filium eximat a patria potestate. Auth. Episcopalis dignitas. C. de episc. & cler cap. per venerabilem. qui filij sint legit. Franc. in rubric. huius tituli, col. 17. idem operatur religionis professio. gloss. in l. si ex causa. §. Papinianus. ff. de mino. quam dicit sing. Barb. in tract. de praest. Card. 1. part. q. 1. nu. 69. Sic filius familias creatus Cardinalis Romanae ecclesiae, immunis est a patria potestate. gloss. in extrauag. execrabilis. de praeb. inter communes. verb. sublimitatem. Barba. in d. num. 69. quae quidem locum habent in his tantum, in quibus vtile est ipsi filio a patria potestate liberum censeri: non in his, in quibus haec libertas esset ei damnosa, & grauis. Bart. in l. item in potestate. ff. de his qui sunt sui. Alex. in l. sub conditione. ff. de libe. & posthu. Barb. in d. q. 1. col. penult. dicens hanc opinionem communem esse. optime Catell. Cotta, dictione, Episcopalis. Probat praeterea in dictione, [art. 6] libere, hic tex. clericum testari posse de his bonis, quae praeter ecclesiae reditus acquisiuit, ita libere, vt nec ex causa exhaeredationis subiaceat querelae, nec ex praeteritione dici possit nullum hoc testamentum. glo. vltim. in d. auth. presbyteros. quam existimat sing. esse prae caeteris Roderic. Suar. in l. quoniam in prioribus. C. de inoffic. testam. fol. 3. colum. 4. idem notat Abb. hic, deducta argumentatione a milite, qui hoc priuilegium habet. l. vlt. C. inoffic. testamen. l. Papinianus. §. Papinianus. ff. de inoffi. testamen. l. si instituta. §. de inofficioso. ff. eodem titulo. Quin [art. 7] etiam iure nouissimo testamentum militis filios praetereuntis, aut sine causa exhaeredantis, nec rumpi posse, nec subiacere querelae, notant Imol. in l. filio praeterito. nu. 35. ff. de iniust. rupt. Roma. & Ias. col. pen. in l. sicut. C. de testament. milit. Viglius in §. sed si. Instit. de exhaere. liber. non enim est correctio antiqui iuris concedenda, ni expressa ad id decisio noui iuris accedat. Ergo haec testamenta rata omnino erunt, non irrita ex causa praeteritionis, aut exhaeredationis, licet portio legitima peti possit a praeteritis liberis, aut inique exhaeredatis. sed quamuis isthaec de testamento militis opinio subtili disputatione a Viglio, & Iasone tractetur, nondum a caeteris recepta est, imo frequentiori consensu diffinitur, testamentum militis, etiam in castrensi peculio, filium praetereuntis, vel inique exhaeredantis, aut parentes etiam excludentis querelae subiectum esse, aut rumpi posse. Barb. hic. colum. pen. gl. in l. vlt. C. de inoffic. testa. Bart. in auth. ex causa. C. de liber. praeterit. quem ibi caeteri sequuntur. idem Bart. in dicta l. filio praeterito. num. 22. quorum opinio communis est, vt fatentur Alex. in d. auth. ex causa. col. 4. Ias. in dicta l. vlt. colum. penult. & idem in d. l. sicut. numero 8. quae etiam probatur in authent. vt cum de appellat. cognosc. §. aliúd quoque. & in §. & haec quidem. idem notat glo. in l. Papinianus. §. Papinianus. verbo, contra veterani. ff. de inoffic. testamen. & esse hanc sententiam communem asserit Paul. in l. eiusdem titul. Vides igitur qua ratione Abb. argumentatio subsistere nequeat. Alia vero consideratione eadem Abb. sententia potest admitti, nempe ex l. filiam tuam. C. de inoffic. testam. vbi Bald. notat, liberum testamentum dici, quod non admittit querelam: ergo testamentum clerici non potest rescindi ex causa praeteritionis, nec iniustum censeri ex ratione exhaeredationis iniquae, cum in hoc capite liberum esse dicatur: atque ita Abb. opinionem etiam tenuerunt Iacob. Butrig. & ibi Bald. in dicta auth. presbyteros. idem Bald. in dict. l. sacrosanctae. Angel. Paul & Iacob. in l. 1. colum. 2. ff. de inoffic. testament. Angel. in dicta authent. ex causa. vbi Corne. num. 33. eandem sequitur, & num. 46. dicit eam esse communem sententiam. licet ab ea discedant Barba. hic, & Salic. in dicta authent. presbyteros. & in dicta authent. ex causa. num. 18. quibus ipse non admodum inuitus accederem. Permissum tamen est, etiam admissa communi opinione, filijs, & parentibus legitimam portionem ex bonis clerici petere, licet rumpere non possint eius testamentum, quod omnes fatentur. Ego equidem eo libentius ab his, quae creberrima omnium sententia clericis testantibus liberrime conceduntur, recederem, quod videam id permitti habentibus primam tonsuram, in tanta eorum multitudine, vt passim iura filiorum ac parentum hac ratione omnino corruant. Ex capite, Cum esses. SVMMARIVM. -  1 Quot testes iure Ciuili & Regio sint in testamentis necessarij. -  2 Regia l. 1. titulo secundo, libro quinto ordinatio. explicatur. -  3 An sit aduersus legem diuinam exigere plures, quam duos testes in aliquo actu. -  4 Legata in minus solenni testamento relicta, an in iudicio animae debeantur. -  5 Ex minus solenni testamento naturalis obligatio oritur, at rursus non oritur, vt in responsione probatur. -  6 Lex ciuilis inducens solennitatem testamentariam, iusta est. -  7 Sententia a iudice lata veritate comperta, autoritatem habet in iudicio interiori. -  8 Testes in testamento an sint de solennitate substantiali, formali, an probatoria. -  9 Quando ratione cessante, cesset lex. -  10 An ex minus solenni testamento sit permissa retentio, sitne peccatum eo vti, aut contra id agere, ac denique an sit locus denunciationi Euangelicae. -  11 Substitutio pupillaris expressa matrem excludit etiam in foro animae. -  12 Verus & communis huius cap. intellectus. -  13 Quatuor testes sufficiunt iure Canonico in testamentis, absque presbytero parochiali. -  14 Foemina an possit iure Canonico esse testis in testamento. -  15 Huius Canonis excommunicatio non latae sententiae, sed ferendae censetur. CAPVT, CVM ESSES. AD perfectam, nec tamen prolixam huius capitis interpretationem, pro praeuia istius decisionis ratione dubitandi, praemitto, Testamentum [art. 1] quod in scriptis fit, exigere septem testium subscriptionem, & sigilla, testatoris etiam subscriptionem. l. hac consultissima. C. isto titulo. §. sed cum paulatim. Institutio. eodem. l. ad testium. §. si quis. eodem titulo. Regia l. prima & secunda, titulo primo, parte sexta. Quin & vltra praemissa Taurina l. 3. requirit tabellionem, qui subscribat testamento proprio nomine, & signo: in testibus autem sigilla remittit. Nuncupatiuum vero testamentum fieri debet coram septem testibus. dicta l. hac consultissima. §. per nuncupationem. Iure Regio oportet, vt testamentum nuncupatiuum fiat coram tabellione, & tribus testibus, si tabellionis copia adsit, alioqui coram quinque testibus. Quod si nec tot testes facillime adesse possint, erit satis coram tribus hunc actum fieri. l. prima. titul. 5. ordin. atque eadem solennitas seruanda est in testamento facto inter liberos, & in codicillis. Regia l. 3. Tauri. Sed & illud notandum est, condito testamento per nuncupationem, cui praesens fuit tabellio, vt notarius, & publica persona, non oportere fieri testium depositionem iudicialem, seu illam examinationem testium, qui actui interfuerunt. glo. communiter recepta in l. 2. C. quemadmod. testam. aperi. Bart. in l. 2. ff. hoc tit. Ias. late in l. 2. C. de bonor. posses. secundum tabul. colum. 3. siquidem absque hoc publico examine fidem adhibere testamento iure necessarium est. Si vero tabellio, vti testis actui intersit, iudicialis haec contestatio & examinatio accedere debet. Bal. in rubr. C. de fide instru. num. 19. Illud etiam praemissa Regia lege est considerandum, sat esse testamentum nuncupatiuum[art. 2] fieri coram duobus testibus, & notario publicum munus exercente, si in eo loco plures testes facillime non possint haberi. Nam tabellio supplere poterit defectum illius testis, qui deest, & praeterea publicam authoritatem habebit. Constat enim ex eadem Regia lege tabellionem supplere numerum duorum testium, nimirum ergo si habeat locum vnius, & authoritatem tabellionis, vbi non possunt actui plures testes interesse. Saepe tamen vidi controuersum, an lege Regia necessaria sit subscriptio ipsius testatoris in codicillis, & in testamento nuncupatiuo. Quidam etenim censent, id necessarium esse in protocollo notarij, quia Regia pragmatica constitutione, contrahentis subscriptio in contractibus requiratur. Alij vero contrarium tenent in hac specie, ex eo quod in testamentis lex non requirat hanc solennitatem. Et haec quidem posterior sententia magis probari videtur ex ratione legis tertiae Tauri, cuius paulo ante meminimus, vbi in codicillis non alia requiritur solennitas, quam quae ex l. 1. titul. de testamentis. libr. 5. Regiarum ordinat. in testamento nuncupatiuo erat necessaria. At ex l. Regia non requiritur pro solennitate subscriptio testatoris in testamento nuncupatiuo, nec etiam iure communi, iuxta quod licet testamentum in scriptis habere debet subscriptionem testatoris, non tamen testamentum nuncupatiuum, quamuis id fiat coram tabellione, & per scripturam, secundum communem omnium adnotationem, in l. hac consultissima. §. per nuncupationem. C. de testam. & in §. sed cum paulatim. eadem lege. l. 1. & 2. tit. 1. par. 6. Nec obstat Pragmatica constitutio Regum catholicorum, anni millesimi quingentesimi tertij, qua statutum est, quod in omnibus scripturis & contractibus ipse qui contrahit, vel scripturam coram tabellione conficit, subscribat eiusdem tabellionis protocollo. Nam etsi iure communi hoc necessarium non sit, sicuti colligitur ex Abb. Fel. & alijs, in c. 1. de fid. instr. Regia constitutio non tractat de testamentis, quae peculiarem habent a iure statutam solennitatem, praeter quam nihil aliud est necessario exigendum, adhuc tamen haec opinio dubia quidem est, & fortassis Regia pragmatica etiam in hoc casu obtinet, atque ideo prior sententia verior videtur Gregorio Lopez in l. 2. tit. 1. par. 6. nec mihi displicet. Admonitus tamen a viro quodam iuris vtriusque peritissimo, dictam legem primam. tit. 2. lib. 5. ord. vitio scriptorum corruptam fuisse, ea qua potui diligentia, codicem vetustissimum legi, qui in huius maximi Saluatoris collegij Bibliotheca seruatur, atque ex eo sensus Regiae constitutionis hic est, vt testamentum nuncupatiuum fieri debeat coram notario, & tribus testibus. Si vero coram notario non fiat, adesse debere quinque testes, si in eo loco horum sit copia: alio qui sufficere tres testes ipsi testamento praesentes esse. Hactenus Regia constitutio, ex qua apparet maxime mutatum eius intellectum esse, his verbis, quae modo in vulgatis codicibus adscripta fuere, ex his etenim non admodum sibi constat distinctio in ea sanctione expressim facta, quod lectoris iudicio discerni poterit. Quibus omnibus refragatur haec constitutio, qua cauetur, testamentum factum coram parocho, & duobus testibus, validum esse. Vnde oportet has iuris vtriusque decisiones ad concordiam reducere, aliquot explicitis huius capi. intellectibus. Primus namque intellectus dictat hunc textum procedere in his testamentis, quae pietatis causa fiunt. glo. hic. in §. 1. 2. q. 4. quae quidem interpretatio manifeste refellitur ex c. sequenti. quod testamentis in pias causas condendis aliam peculiarem solennitatem speciatim aptat. Secundo text. hic intelligitur adeo pie, vt eius decisio vbique locum sibi vendicet, etiam in foro seculari, & profanis legatis, explosis iuris ciuilis solennitatibus, quasi legi diuinae aduersis, cum ex ea cuiusque rei veritas duobus testibus committatur: atque huic interpretationi accedunt Brixiensis in additione ad glo. §. 1. 2. q. 4. Hostien. Vincent. Ant. & Abb. hic in lectio. relectio. colum. 3. & id vbique seruari scripsit Alciat. in l. 1. C. de sacrosanct. eccle. Hoc tamen omnium fere iudicio reijcitur, nec admittendum est ab his, qui veram huius responsi rationem adsequi cupiant. Quis enim ferat, totum fere ciuile ius de ordinandis testamentis, a tot Caesaribus, ac viris sapientissimis comprobatum, iniquitatis causa euerti? Ea vero ratio nobis negotium facessit, quod lex diuina duorum tantum testimonium in qualibet re sufficiens [art. 3] esse diffinierit: qua in re animaduertendum censeo, legem diuinam duorum testimonium probare, quasi velit iniquum esse regulariter vnius testimonio quenquam damnari: non tamen vetat eadem lex quin quandoque ex negotij qualitate plurium fides sit necessaria, aut saltem Reipublicae conueniens. Quod ex ea constat lege, dum dixit, in ore duorum vel trium testium stat omne verbum: Non enim temere distinxit duorum vel trium testimonium, sed ad hunc effectum, vt ostenderet omne verbum stare in ore duorum, vel trium, vel plurium: si hoc legum conditoribus ad reipublicae regimen vtile visum fuerit, perpensa cuiusque negotij qualitate, & hoc ipsum est, quod insigniter docet text. in capit. licet vniuersis. de testib. dicens: "Quia licet quaedam sint causae, quae plures, quam duos exigant testes, nulla tamen est causa, quae vnius testimonio, quamuis legitimo, terminetur." vbi Abbas illum text. ad hoc notauit. idem probat text. in cap. nullam damnationem. & capit. praesul. 2. q. 4. optime Thom. 2. 2. q. 70. art. 2. Alioqui quid (obsecro) diceres, tot legibus, praeuia deliberatione statutis, quae plures quam duos testes requirunt? auderésne asserere eas omnes diuinae legi aduersari? siquidem eadem ratione posses mille in discrimina satis anxios conijcere eos, qui hisce legibus obedire coguntur. Rursus apertissime constaret, constitutionem istam, quam modo interpretamur, a lege diuina discessisse: cum necessario exigat praeter duos testes, parochialis presbyteti fidem & testimonium, sicuti aduertit egregie Fortun. in tractat. de vltim. fine. illat. 15. hunc secundum intellectum reprobans. Nec oberit his quae diximus text. hic damnans Hostiensis ecclesiae consuetudinem, veluti alienam a lege diuina, generali ecclesiae consuetudine, & Sanctorum institutis, quia non reprobat Romanus Pontifex hic consuetudinem hanc, ex eo quod contraria sit legi diuinae, sed quod illis diuinae legis verbis, in ore duorum stat omne verbum, generali totius ecclesie Catholicae consuetudine ad testamenta deductis, adito presbytero paroeciali omnino esse aduersa: cum tamen tenentur ecclesiae Catholicae consuetudinem sequi. capit. cum non liceat. de praescript. capitul. 1. capit. de his. 12. distinct. ex quibus constat, hunc secundum intellectum falsum esse. quod Fortu. euidenter demonstrat. Sed est quaestio, & ea nec [art. 4] facilis, nec admodum expedita, vtrum legata in minus solenni testamento relicta, in animae iudicio sint soluenda ab haerede, qui certo scit eam fuisse voluntatem defuncti, vt praedicta legata soluerentur? Et in summa, an iuris Ciuilis solennitas sit in interiori diuino iudicio seruanda? Cuius controuersiae prima est sententia, vt in praedicto foro minime consideretur defectus solennitatis ciuilis, sed manifesta testantis voluntas, & ideo legata soluenda esse, ac haereditatem restituendam ei, qui in minus solenni testamento haeres fuerit nominatus. Cui opinioni primo suffragatur ratio illa, quod solennitas iuris Ciuilis in testamentis ideo requiritur, vt euitentur falsitates, quae in eis committi solebant. l. fin. C. de fideicom. §. 1. Instit. de testament. sed si constat absque aliqua suspicione voluntas testantis, cessat haec ratio: igitur & iuris Ciuilis decisio. c. cum cessante. de appellatio. c. etsi Christus. de iureiur. Praeterea & secundo lex Ciuilis habet fundamentum a praesumptione falsitatis. Lex vero quae praesumptionem prae se fert, in animae iudicio, locum sibi non vendicat, quia in eo constat veritas, & cessat praesumptio. capit. tua nos. cap. is qui fidem. de spons. Bald. in l. cum quis. 7. col. C. de iuris & fact. ignor. Abb. & alij in c. quae in ecclesiarum. de constitut. Igitur praedicta lex Ciuilis non erit in foro animae obseruanda. Tertio, ex [art. 5] minus solenni testamento oritur obligatio naturalis. l. vlt. vbi Bald. C. ad l. Falcid. l. in testamento. ff. de fideicom. liber. l. fideicommissum. C. de condict. indeb. glo. Bart. & Doctor. in d. l. cum quis. gloss. in l. 1. ff. de condict. indeb. Imol. in c. vlt. de solut. Regia l. 31. partic. 5. titul. 14. & est communis opinio secundum Ias. in d. l. cum quis. num. 13. Id vero, quod naturaliter debetur, in iudicio animae soluendum est necessario. Bartol. in constit. ad reprimendum. verb. denunciationem. Abb. in cap. quia plerique. de immunit. eccles. colum. penult. Ancha. in reg. possessor. de regul. iur. in 6. q. 1. nec id indiget probatione, cum sit manifestum apud omnes. Postremo extant pulchra verba Plinij, libro 5. epistolarum ad Caluisium: "Hoc." inquit, "si ius aspicias, irritum, si defuncti voluntatem, ratum & firmum est, mihi autem defuncti voluntas, vereor quam in partem Jurisconsulti quod dicturus sum, accipiant, antiquior iure est." idem Plinius manifestius libro secundo, epist. ad Annianum, his equidem verbis: "Tu quidem pro certa tua diligentia admones me, codicillos Attiliani, qui me ex parte instituit haeredem, pro non scriptis habendos, quia non sint confirmati testamento, quod ius nec mihi quidem ignotum est, cum sit ijs etiam notum, qui nihil aliud sciunt. Sed ego propriam quandam legem mihi dixi, vt defunctorum voluntates, etiam si iura deficerent, quasiperfectas tuerer. Constat enim codicillos istos Attiliani manuscriptos, licet ergo non sint confirmati testamento, a me tamen vt confirmati obseruabuntur." quibus verbis doctissimus ille vir hanc opinionem veram esse profitetur, quam sequuntur Abb. in dicto cap. quia plerique. colum. pen idem in cap. 1. de in integ. restitut. ad finem. idem in huius cap. relectione. num. 10. & 15. Anchar. in dicta regul. possessor. quaest. 1. Anto. in d. capit. quia plerique. Innocent. in ca. quod sicut. de electio. Bart. in tract. minori. c. 3. Ias. in l. si non sortem. in princip. ff. de condict. indeb. Hadrian. quodlib. 6 conclusio 2. illatio. 2. Florent. quem refert & sequitur Syluest. verb. haereditas. 3. §. 7. & verb. testamentum 2. quaest. 5. & verbo, alienatio. §. 13. & Alciat. de quinque pedum praescript fol. 4. Alber. Brunus in tractat. de potentia, & effect. formae. fol. 57. col. 3. & fol. 60. col. 1. & sequent. Tiraquel. post leges connubiales. glos. 2. num. 21. ex quibus haec opinio apparet magis communis. Ego vero his non obstantibus, [art. 6] contrariam sententiam veriorem esse arbitror, pluribus rationibus, sed potissime vtar sequentibus ad comprobationem huius opinionis. Lex enim Ciuilis, quae testium solennitatem induxit testamentis, iusta est, quod constat ex reprobatione secundi intellectus: & probatur, quia hic testandi actus grauis est, & mille obnoxius fraudibus: potuit ergo lex, quo tutius & fidelius ageretur, hanc solennitatem statuere ad totius reipublicae vtilitatem. Quod si hoc publicum est commodum, iusta erit praedicta lex. Absurdum praeterea existimarem has leges iniquas censeri. Lex vero iusta in animae iudicio est admittenda. gloss. communiter recepta in dicto capit. quae in ecclesiarum. Abb. Felin. & Deci. numero 8. in capit. 1. de constit. Ias. in l. nemo potest. 2. lectio nume. 106. ff. de leg. 1. Thom. in 1. 2. quaest. 96. artic. 4. Innocent. & Abb. in d. capit. quia plerique. de immunita. eccles. optimus textus in capit. quo iure. 8. distinct. Prouerb. cap. 8. & ad Romanos cap. 13. Igitur & haec Ciuilis lex in foro interiori, & iudicio diuino locum habet. Secundo eadem sententia coadiuuatur ex eo, quod iudicialis definitio veritate comperta lata, nec falsa suspicione iudice [art. 7] decepto, vt valet in foro exteriori, ita valet in foro interiori, quia auctoritate diuina iudicat ipse iudex. dicto capit. 8. Prouerb. cap. 13. ad Roman. notatur in cap. omnis anima. de censib. capit. 2. de maiori. & obedient. & in l. Iulianus. ff. de condict. indebit. Fortun. in l veluti. columna quinta. ff. de iustitia & iure. Sed iudex veritate comperta, & certo sciens testatorem minus solenni testamento instituisse haeredem Sempronium, nec vllam fraudem in ea institutione commissam fuisse, ab eo auferet haereditatem, & lata sententia eam haeredibus intestati adiudicabit, ex eo quod illud testamentum nullum sit. l. si vnus. l. ex imperfecto. & l. hac consultissima. C. isto tit. gloss. & omnes in l. 2. C. de bonor. posses. secund. tab. ergo hoc iudicium in foro animae auctoritatem habet. Nec possum mihi persuadere, iudicem exactissime veritate iuris mei ad rem aliquam comperta, mihi praefatam rem propria sententia tradere posse, & iustissime, me vero minime tutum quo ad diuinum iudicium esse, nec posse eandem rem possidere. Sequeretur etenim ex hoc, leges quibus subijcimur, incertas esse quo ad animarum tutelam, nullumque iustitiae ministrum tute a Republica nobis exhiberi. Tertio his accedit, quod omnis actus consistit in voluntate & potentia. c. cum super. de off. deleg. l. nemo potest. ff. de leg. 1. adnotauit ex Boetio, Bal. in repe. l. 1. C. de sacrosanct. eccles. nume. 55. Per leges autem ciuiles non potest quis sine solennitate iuris testari, cum ab eopotentia auferatur. Colligitur ergo, parum eius voluntatem prodesse, quantumcunque ea manifesta sit. Quarto licet proprie substantia a [art. 8] solennitate differat, vt docet Alciat. lib. 1. parad. c. 16. & ipsa testamenti substantia sit haeredis institutio, iuxta notata per Areti. in l. 1. ff. isto titul. nos etiam aliquid ad haec tradidimus in prima parte huius Rubric. tamen assumendo substantialem formam alicuius actus pro ea, sine qua actus ipse non valet, nec effectum habere potest, testium solennitas, & numerus in testamentis erit forma substantialis: non tantum probatoria. Barto. in l. nemo potest. ff. de legat. 1. vbi Iason 1. lect. numero 17. & 2. lectio. numero 21. Bald. in l. cum quis. C. de iuris & fact. igno. 2. col. Alexand. in l. 1. ff. de condi. indeb. col. 2. & ibi. Ias. numer. 17. Dec. in l. 2. C. de bono. pos. secundum tab. colum. 3. Aret. in d. l. nemo potest. colum. 2. Alber. Bru. in tract. quotuplex sit forma. folio 13. col. 2. dicens hanc opinionem communem esse: quod etiam fatetur Ripa, in dict. l. nemo potest. nume. 35. licet velit defendere contrariam, quam asserunt Barto. in dict. l. 1. dicens, numerum testium in testamentis de solennitate probatoria esse. idem Crot. in d. l. nemo potest. col. 6. alios auctores allegans eandem opinionem probantes. Si vero haec solennitas substantialis est, nihil refert voluntatem testatoris ex alio exteriori testimonio probari. Ergo, nec in foro animae erit ista minus solennis voluntas recipienda. quod expressim asserunt Bal. in repe. l. 1. C. de sacros. eccle. nu. 55. Fortu. in tract. de vlt. fi. illat. 15. & asserit hanc opinionem esse communem Ias. in l. si post diuisionem. 2. col. C. de iur. & fact. igno. quorum opinio eo magis placet, quod testamentum factum coram duob. testibus iure Pontificio, quod legi diuinae propius accedit, & animarum saluti diligenter consulit, absque presbytero parochiali non tenet: nec ex eo iuste potest quis haereditatem aut legatum possidere, vt est hic egregia & insignis decisio: & tamen Iure diuino & naturali haec solennitas vltra duorum testium fidem, non est necessaria. Ad eandem opinionem plurimum conducit optima Innoc. decisio in d. c. quia plerique. de imm. eccles. Non obstat prima ratio, non enim sat est cessare rationem legis in particulari actu, vt cesset ipsa lex, quae data non est ad aliquam particularem finem: imo eius ratio continua est, non momentanea. Quam ob rem huius legis decisio non cessat, licet eius ratio particulari casu cesset: sed est necessarium cessare rationem [art. 9] legis in communi, & vniuersaliter. text. in Clemen. ad nostram. de haeret. c. etsi Christus. de iureiur. Fortuni. in dict. illat. 15. & 16. quod & nos scripsimus in Epitome quarti lib. decretalium. 2. parte, cap. 6. §. 9. numero 8. Cum ergo ratio legis in praesenti quaestione non cesset vniuersaliter, non perit ipsa legis virtus. Secunda ratio tollitur ex eo, quod lex habens fundamentum a praesumptione, in animae iudicio locum sibi non vendicat, quando lex illa praesumit propter defectum probationis legitimae: tunc enim in foro interiori datur certitudo legitima ipsius actus: & ideo legi locus non est, sicuti nos diximus in intellectu cap. is, qui fidem. de sponsa. prima Epitomes parte. c. 4. §. 1. numer. 5. & 6. Haec vero lex ciuilis non praesumit fraudem ex defectu probationum, sed ex defectu solennitatis. Vel dici potest huius legis conditorem habuisse presumptionem falsitatis, & fraudis suspicionem in testamentis omnibus, & ea ratione impellente praemissam solennitatem statuisse, vt hic testandi actus in Republica frequentissimus tutius fieret, atque esset a fraudibus & falsitatibus immunis. Vnde prima ratio impulsiua fuit, & ideo ea cessante non perit lex. tex. in l. 1. §. sexum. ff. de postulan. Vltima vero ratio fuit praecipua & principalis, quae non cessat ex eo, quod quandoque contingat coram duobus testibus fieri testamentum libere, & nulla praecedente fraude. Et ita in effectu redimus ad primae rationis solutionem. Tertium, quod ad primam opinionem adduximus, minime obstat, quia id falsum est, nullibi etenim probatur ex minus solenni testamento naturalem oriri obligationem, vt expresse notant Bald. in l. cum quis. C. de iuris & facti ignor. colum. 4. Cynus, & Fulgos. quos Ias. sequitur in d. l. 1. nu. 16. ff. de condi. indeb. idem Ias. in l. si creditoris. per text. ibi. & in l. si veritas. C. de fideic. quibus constat, non oriri naturalem obligationem ex testamento minus solenni. idem nouissime probat Petrus Loriotus de iuris arte. tract. 11. c. 22. Fateor tamen oriri ex testamento minus solenni quandam obligationem naturalem, quae insurgit ex honestate, & debito morali, non tamen eam naturalem obligationem, quae ex legis vinculo oriatur, auctoritate Bal. in d. l. 1. C. de sacrosan. eccles. nu. 55. & in simili specie sanct. Tho. docet. 2. 2. q. 107. & q. 106. art. 4. Cuius & nos meminimus in cap. cum in officijs. hoc titu. ad finem. Haec vero naturalis obligatio ab honestate morali deducta, repetitionem impedit. quod Fortun. tradit in l. 1. §. Ius naturale. ff. de iust. & iure. illat. 10. quamuis non operetur effectum exceptionis, nec retentionis, sicuti operaretur vera naturalis obligatio ex lege naturali producta, qualis est illa, quae ex pacto nudo deducitur. Constat igitur ex minus solenni testamento, obligationem naturalem, quae ad moralem honestatem pertinet, oriri, & hanc impedire repetitionem: quod probant iura pro communi sententia inducta: non tamen oriri obligationem naturalem, quae retentionem aut exceptionem inducat, & sic illam que legis naturae vinculo innititur: quo fit, vt tertia ratio ex praemissis refellenda penitus sit. Ex hac vero disputatione sequuntur plurima: & primum errasse Panormi. in [art. 10] huius c. relectione. notab. 9. dum dicit, agentem contra testamentum ex ea sola ratione, quod id careat solennitate Iuris ciuilis, mortaliter peccare. Constat enim id falsum esse, nec veniale crimen committi, ipsumque agentem non teneri ad restitutionem eius, quod ex dicta actione fuerit consequutus: quae omnia Ias. concedit, refragante Panorm. in l. nemo potest. ff. de lega. 1. 2. lectio. num. 102. & consil. 67. volum. 3. penult. col. & esse verissima ego existimo, etiamsi agens certo sciat illam fuisse voluntatem testatoris, aduersus Ripam in dict. l. nemo potest. num. 100. Sic & Domin. Soto lib. 4. de iusti. & iure. q. 5. arti. 3. hanc primam illationem multis rationibus defendit, licet sequentem improbet. Secundo infertur, eum qui possideat bona testatoris ex titulo minus solennis voluntatis teneri, etiam in diuino animae iudicio legitimis intestati haeredibus illa restituere, quamuis non dubitet de libera & spontanea testantis voluntate. Qua in re grauissime errant Alexand. & alij quos Ripa sequitur in dicta l. nemo potest. nume. 97. Tertio ex hoc deducitur, possidentem rem legatam sibi in minus solenni testamento, nec in iudicio exteriori, rectissime vti posse iure retentionis, atque exceptione proposita se aduersus legitimum haeredem defendere. Haec enim defensio, aut retentio, nulla ratione probari potest, imo improbatur a l. si creditoris. C. de fideicom. tametsi contrarium teneant Alexand. Imol. & Ias. post Bart. in d. l. nemo potest. vbi Ias. in 1. lect. num. 70. & in 2. nu. 94. dicit, eorum sententiam communem esse. Quarto sequitur, vanam esse, omnique ratione destitui Docto. differentiam, quam Alexand. tradit in dict. l. nemo potest. & fatentur communem esse Ias. ibi, in 1. lect. nu. 75. & Rip. nume. 102. dum negant haeredem scriptum in minus solenni voluntate posse in iudicio exteriori vti retentione, quamuis eam legatario permittant. Nam si id legatario permissum esset, non video qua ratione heredi idem ius negetur. Quinto, multum placet Ias. sententia, qui in d. l. nemo. 1. lect. num. 75. dixit aduersus communem, haeredem scriptum in minus solenni testamento vti posse retentione. & idem notat Ripa ibi. nume. 102. hi enim Docto. optime aduertunt, nullum debere constitui discrimen inter haeredem & legatarium: falso tamen ad heredem extendunt, quod legatario communis sententia concesserat. Sexto, non possum non mirari quorundam hallucinationem, qui asserunt, haeredem scriptum in testamento minus solenni tutum esse in foro animae, si possideat haereditatem: rursus legitimum haeredem ab intestato non teneri in eodem animae iudicio restituere haeredibus, nec legatarijs scriptis in testamento minus solenni, legatum, vel haereditatem. ita Alex. num. 23. Ripa num. 99. dicens, hanc opinionem communi omnium consensu receptam esse. in d. l. nemo potest. idem notat Iason in d. l. si post diuisionem. colum. fin. C. de iuris & fact. ignoran. & Tiraquel. post leges connubiales. glo. 2. num. 24. Haec enim parum inter se constant, siquidem is, qui verum ius habet, tute haereditatem possidet. Is vero, qui nullam causam dominij, aut iuris ex legitima legum sanctione consequitur, restituere omnino tenetur id, quod possidet. Septimo, ex his manifeste conuincitur Balerrasse in l. 1. col. 2. C. ist. tit. & Ias. in l. cum quis. C. de iu. & fact. igno. dicentes, legatarium, qui rem legatam in minus solenni testamento consequi non potest, iuste posse eam furto subtrahere: id enim falsissimum est. Octauo, constat eadem ratione, legatarium minime posse assequi rem legatam in testamento imperfecto per denunciationem Euangelicam, quod Bald. optime asserit in dict. l. cum quis. colum. 5. licet Abb. in huius cap. relect. colum. 4. Ias. in d. l. cum quis. & Ripa in d. l. nemo potest. numer. 88. contrarium velint: quibus consentire videtur Alciat. in c. nouit. de iudic. num. 47. Nono, ex hac opinione, quam [art. 11] verissimam esse arbitror, infero intellectum ad text. in l. Papinianus. §. 1. ff. de inoffic. testamen. & in c. si pater. hoc titu. in 6. & denique ad omnia iura, quibus sancitum est, per expressam pupillarem substitutionem matrem excludi etiam a portione legitima in bonis pupilli, vt tandem in foro, quod conscientiae vulgo appellamus, id locum obtineat. Francisc. in d. c. si pater. fin. colum. Socin. in l. 2. num. 21. ff. de vulga. Corn. 2. colum. Lancel. Dec. & Curt. iunior in l. precibus. nume. 14. C. de impube. & alijs substitut. Crot. in c. 2. de consti. in 6. notab. 1. Galiaula in l. Centurio. col. 70. ff. de vulg. Alciat. in c. nouit. de iud. nume. 41. quorum opinionem sequuntur, dicentes eam communem esse Anton. Rub. consi. 69. Rip. in d. l. 2. num. 45. Zasius in tract. de substit. titu. de pupil. substit. numer. 22. licet contrariam sententiam asserant Archid. & Domi. in d. c. si pater. quibus adhaerent Philip. Deci. in l. precibus. colum. 4. & ibi Corasius num. 29. Gomez. in d. c. 2. num. 19. & Alcia. de quinque ped. praescrip. in princi. nec opinor Archidia. opinionem esse magis communem, quamuis id Gomez. crediderit. Imo nec placet, quod Lancel. Politus notauit tracta. de substit. Rubr. de pupillari. 5. effectu, dicens Archid. opinionem procedere in bonis, quae pupillus aliunde, quam a patre habuerit: hoc enim falsum est, & a frequentissima omnium sententia alienum, sicuti aduertit Zasius in d. nu. 22. Verum, si mater pupilli sit inops, & pauper, poterit alimenta petere a substituto. ex l. si quis a liberis. §. idem rescriptum. ff. de lib. agno. secundum Ripam, & Zasium. Tertio, & principaliter [art. 12] caput hoc, cum esses. ita intelligitur, vt procedat Iure Canonico, & in prouincijs ecclesiae Romanae subiectis quoad temporalem iurisdictionem: in his etenim casibus testamentum solenne est, si factum fuerit coram duobus testibus, & paroeciali presbytero, quamuis ad pias causas factum non sit. glo. Ioan. And. Anch. Card. Henric. & Imol. hic. Fortu. in d. illat. 15. Corn. cons. 77. volu. 1. Domi. consil. 49. Freder. consil. 217. vbi post Io. Andr. hic asserit, hanc opinionem moribus receptam esse. & eam esse communem fatentur Nico. Boer. decis. 93. Corn. con. 261. col. fin. volum. 4. & Caro. Ruin. consil. 14. nu. 4. vol. 2. & consi. 51. nu. 11. vol. 1. ex qua communi sententia secundum eos, est necessarium vltra duos testes presbyterum paroecialem testamento adesse. quod fatetur Abb in repet. col. 4. Card. & ceteri DD. communiter: quemadmodum profitentur Imol. colum. 4. & Bar. hic col. 6. Corn. d. consi. 72. Albert. Bru. de potent. & effec. formae. 30. fallentia. Domi. idem probant dicto consil. 49. Fortun. in illat. 15. de vlti. fine iur. nec in hoc dubitandum est: siquidem hic est ipse verus, ac proprius huius c. sensus, a quo discedere non licet. Ex quo apparet deceptum fuisse in intellectu huius canonis And. Alciat. virum alioqui & doctissimum, atque eloquentissimum, quin in c. nouit. de iudic. colum. penul. scripsit, hanc decisionem in foro conscientiae procedere, non in iudiciali, constat etenim in iudiciali Canonico iustissime seruandam esse. Caeterum, haec interpretatio quam communem esse diximus, procedit etiamsi hic presbyter, vt notarius huic testamento accesserit, ac praesens fuerit, nam cum duobus testibus valebit hoc testamentum ex ratione huius text. quam in hac specie intellexit Paul. Parisi. consil. 50. volum. 3. Quod si presbyter huic actui non adsit, loco tamen eius sint praesentes duo testes, validum erit hoc testamentum: quia duo testes satis gerunt vices vnius quantumcunque maximae auctoritatis. c. licet. cap. cum a nobis. de testibus. ita Anton. & Abb. hic in lectio. & relect. numer. 12. Specul. titu. de instrumen. edit. §. compendiose. numer. 12. Domini. consil. 49. Roman. in Authen. simili. C. ad leg. Falcid. 34. speciali. Corne. consi. 261. volum. 4. sina. colum. Deci. consil. 284. in 2. dub. dicens hanc opinionem communem. post Alex. cons. 103. colum. 4. volum. 4. quam sequitur Boer. decis. 38. colum. 2. & Carol. Ruin. consi. 51. numer. 11. volum. 1. quamuis idem Corn. contrarium probare nitatur consi. 68. colum. 1. volu. 1. post Imol. in l. nemo potest. ff. de legatis 1. Est tamen dubitatio insignis, vtrum [art. 14] foemina possit esse testis iure Pontificio in hoc testamento? Et Iure ciuili constat foeminam non posse testem esse testamento. l. qui testamento. §. mulier. ff. isto titu. §. testes. Instit. eo. glos. in c. forus. de verbo. signifi. verb. foemina. etiamsi honestissima sit. Regia l. 17. titul. 16. part. 3. Abb. vero in huius c. lectione. 1. col. & Ancha. asserunt sat esse ad solennitatem huius tex. hos testes, vel viros, vel foeminas esse: quorum opinio communis est, secundum Io. Crot. in tract. de testib. par. 1. nu. 10. cum haec decisio testamenti solennitatem ad ius gentium reduxerit, quo quidem iure non distinguitur testimonium foeminae a testimonio viri. Quae quidem ratio non satis applaudet ex eo, quod preter solennitatem iuris gentium exigat hic tex. presbyterum. Vnde non omnino sufficiens est iuris gentium solennitas: nec mulier testis esse poterit. Corne. in Auth. quod sine. 2. col. C. ist. tit. Dec. in c. 3. de testib. col. pen. & in l. 2. ff. de reg. iu. nu. 31. Maxime refragatur communi sententiae tex. hic requirens, non duos quos cunque testes, sed idoneos, quo fit, vt probabilior sit opinio, quae etiam Iure Canonico ab his testamentis foemineum testimonium excludit. cui subscribunt Alex. consi. 70. col. pe. & consi. 77. 2. col. vol. 2. Albert. Brun. in tract. de correct. & relax. solennit. & formae. fol. pe. q. 8. & Tiraquel. 9. l. connub. nume. 45. Glos. vltima notat verba huius [art. 15] capit. esse comminatoria ferendae excommunicationis, non latae, cui similis est in c. sicut tuis. de simo. verb. Anathematis. & in cap. 1. de sagit. & in c. Salonitanae. 63. distinct. quas vbique Docto. approbant, & Felin. in cap. Rodulphus. de rescript. numer. 24. latius Andr. Tiraquel. in l. si vnquam. C. de reuo. donatio. verbo, reuertatur. numer. 16. EX CAPITE RELATVM, IN PRIMO. SVMMARIVM. -  1 Causa piorum legatorum etiam apud iudicem secularem, tractanda est iuxta Canonicas sanctiones. -  2 Testamentum principaliter ad pias causas factum minus solenniter, etiam quoad legata profana validum est. -  3 Legata pia an peti possint ex testamento minus solenni, facto tamen principaliter ad aliam quampiam causam. -  4 Non est necessarium in testamento ad pias causas testes esse rogatos. -  5 Foemina potest esse testis in testamento causa pietatis facto. -  6 An praesumatur nulla praemissa probatione in casu huius Canonis testes esse legitimos. -  7 Tractatur elegans Angeli opinio, an testes praesumantur idonei. -  8 In legatis pijs duo testes sufficiunt eius qualitatis, quam in testibus Canones communiter exigunt. -  9 Testamentum imperfectum ratione voluntatis, etiam ad pias causas, non valet. -  10 Legata pia debentur ex testamento perfecto, ratione voluntatis, quamuis ad legata profana processum a testatore non sit, impediente morte. -  11 Testamentum a notario scriptum, dictante testatore, & testibus praesentibus, an sit iterum legendum ipsi testatori, & testibus. -  12 Vltima voluntas propria manu defuncti scripta pietatis causa seruanda est, licet non sit coram testibus publicata. -  13 Legata pia possunt ab haerede laico peti, etiam coram iudice ecclesiastico. CAPVT RELATVM, in primo. QVAMVIS Iure ciuili, ac Pontificio in testamentis certus testium numerus, & ordinatio maior requiratur regulariter: tamen vltima voluntas, quae pietatis causa fit, duos tantum testes exposcit, quod in hac decretali decisum est in fauorem piae causae, sicuti plura alia in Iure sunt statuta eadem ratione, quae Roma. tradidit in repet. Authen. similiter. C. ad leg. Falcid. Catelli. Crot. in memorialib. dictione absenti. & dictione, anima. & dictione, apices. neque libet ea omnia hic repetere: cum sit satis pietatis causa legata coram duobus tantum testibus legitime deberi. Cui assertioni adstipulatur text. in l. hac consultissima. §. ex imperfecto. C. isto titu. Haec vero decretalis diffinitio primo intelligitur, vt non tantum procedat coram iudice ecclesiastico, sed & coram ciuili & seculari. Nam quoties [art. 1] apud secularem iudicem est controuersia de legatis pijs, iudicium ferendum est Iure Canonico ad amussim seruato, non Iure Ciuili, licet is iudex non sit quo ad temporalia Romanae Ecclesiae subiectus. Abb. & Doct. hic Bart. in l. 1. colum. 1. & in repe. col. pen. C. de sacrosanct. eccles. vbi Salyc. & Ias. 1. lectione, num. 36. & in 2. num. 29. Fortu. de vlti. fin. illati. 15. colum. 7. ex tex. & ibi saepissime notatis in cap. Ecclesia. de constit. Secundo, hic tex. procedit, si testamentum principaliter fiat causa pietatis: tunc enim coram duobus testibus factum [art. 2] valet, etiam quo ad reliqua legata in eo relicta Laicis, nulla ex causa pietatis: alioqui testamentum principaliter factum alio quam pietatis respectu minus solenniter, nullum erit, non tantum quo ad principale, sed etiam quoad legata pia in eo contenta. Ant. in c. quod Clericis. de for. compet. col. 6. Saly. in Authen. cassa & irrita. C. de sacrosanct. eccles. q. 9. Socin. consi. 5. volum. 3. Alex. consi. 177. viso themate mihi diligenter exhibito. col. 3. vol. 2. qui vtranque Anto. decisionem sequuntur. Ego vero eas distinguam, ne confusione quadam obruantur. Prima etenim ex eo procedit, quod principale trahat ad sese accidentia, vt in hac ipsa specie probat tex. in Authent. quod sine. C. isto titu. quo probatur, in testamento valido speciali iure, & fauore filiorum, legata extraneis relicta etiam valida fore. & ita hanc Antonij opinionem sequuntur Corne. consi. 278. vol. 1. Alex. cons. 41. vers. quinto. 1. vol. & consil. 103. vol. 4. col. 4. Carol. Rui. consi. 1. num. 11. vol. 2. & alij paulo ante citati. Nec ab eo dissentientem aliquem se legisse, fatetur Ias. in l. hac consultissima. §. ex imperfecto. num. 10. C. isto titu. Ipse vero ibi, & in l. 1. C. de sacros. eccles. in 1. lectio. nu. 22. & in relect. num. 29. hanc sententiam reprobat, inducens tex. in d. §. ex imperfecto. vbi testamentum minus solenne inter liberos valet: non tamen quoad extraneos in eodem testamento honoratos. Cui inductioni minime satisfecit Salycetus in d. 9. q. & si maxime id efficere tentauerit. Hanc etiam opinionem, quam Ias. tenet, premittit Paul. consil. 97. vol. 1. & dicit veriorem esse Albert. Bru. de potent. & eff. formae. fallentia 31. addit tamen esse primam opinionem magis communem. Sed nihilominus ipse opinor nihil Antonio obesse decisionem d. §. ex imperfecto. cum in eo quoad extraneos reprobetur minus solennis voluntas: quoad liberos vero admittatur, quando extranei principaliter cum liberis simul fuerunt haeredes instituti, vel admixti ipsis liberis in principali testantis dispositione, ex l. fin. C. famil. ercis. & Constantino Harmenopulo Epitomes libr. 5. titu. 5. c. 3. Vnde si filij essent haeredes instituti in minus solenni testamento simul cum extraneis, institutio extraneorum esset nulla. In ceteris vero legatis in eodem testamento dimissis, dispositio valeret. Regia & celebris l. 7. titu. 1. part. 6. quae verum illius §. ex imperfecto. expressit intellectum, quamuis plerique ex praecitatis refragentnr. Secunda ipsius Ant. decisio [art. 3] expedita est, secundum Ias. in d. §. ex imperfecto. nu. 11. vbi ipse eam sequitur, & in d. l. 1. lectione. & repet. idem Alex. consi. 41. volum. 1. cum caput testamenti conficiat, nec hereditas ex eo adiri possit. l. si nemo. ff. de reg. iur. Ego puto contrariam sententiam veriorem esse fauore piae causae, sequorque in hoc Anani. consil. 28. colum. 3. & Antoni. Rube. consil. 72. col. 2. Imol. in c. quae in Ecclesiarum. de consti. col. pen. Albert. Bru. de potentia formae, fallentia 31. quibus adstipulatur Regia l. 21. titu. 1. par. 6. quae expressim probat, legata pia omnino valere, etiamsi testamentum, in quo fuere relicta, sit inualidum quoad haeredis institutionem. Id vero quod obijcitur haereditate non adita pia legata non esse soluenda, non est omnino certum, sicuti nos tractabimus in c. Raynaldus. ad fin. isto titu. & maxime iure Regio vltima haec opinio aduersus Antonium erit probanda. ob. l. 1. tit. 2. lib. 5. ordina. in fine. Tertio, hic tex. est intelligendus, etiam [art. 4] si hi duo testes non sint rogati: in his enim legatis pijs iurisgentium tantum solennitas sufficit, quae non exigit rogari testes. Io. And. Ant. Abb. Imol. & Doct. hic Bart. in l. 1. c. de sacros. eccles. nu. 76. & Bald. ibi in fine. Paul. consi. 75. & consil. 327. volum. 1. Corne. consi. 278. vol. 1. quorum opinio communis est, secundum Marcum Ant. in §. sed haec quidem. nu. 35. Instit. eo. Soci. in reg. ver. testes. Ludo. Rom. in Authen. similiter. C. ad l. Falcid. in 11. speciali. Paul. Paris. consil. 24. col. 2. vol. 3. Cui opinioni accedit gl. communiter recepta in l. fi. §. in omni. verb. excepto. C. de codicil. dicens, testamentum inter liberos coram duobus testibus valere, ex d. §. ex imperfecto. etiamsi illi testes non fuerint rogati. Et quamuis Barbat. hic colum. 4. Nicol. Boeri. decis. 34. & Roman. in d. speciali 11. probare velint, oportere in casu huius c. testes esse rogatos. per ist. text. ibi requisitos, eorum tamen sententia refellitur, eo quod testes appellet hic Canon requisitos necessarios ad testamenti probationem. Quarto, ex eadem ratione [art. 5] consequitur, in testamento ad pias causas, posse foeminam esse testem. glos. in Authen. quod sine. C. eod. communiter ibi probata, dicens, in testamento facto inter liberos, foeminam testem legitimum esse, ac sufficere duos testes, etiamsi masculi non sint. & ita hunc intellectum ad istius capi. conclusionem approbant Felin. & Deci. in capitu. 3. de testibus. idem Deci. in l. 2. ff. de regul. iur. numer. 28. Paul. Parisi. consilio 327. volum. 1. incipien. Dubium facit in suprascripto puncto. Alber. Brun. in statutis. verb. testamentum. & esse hanc communem fatentur Barbat. hic num ero 6. Roma. in d. Authent. similiter. 16. speciali. Crottus in tracta. de testibus. part. 1. numero 8. Marcus Anton. in §. testes autem. numero 12. Instit. eodem. eamque Doctor. asserunt in l. 1. C. de sacrosanct. eccles. etiam si refragentur Frederi. consilio 217. Roman. Barbat. & Crottus, ea ratione, quod hic text. legitimos testes exigat. Sed tamen legitimi hi sunt censendi, quibus iure gentium fides adhibetur. Nec est admittenda Marci Anton. concordia, dum opinionem Frederi. intelligit, quando vterque testis esset foemina. communem vero, quando ex his duobus testibus alter saltem masculus esset: nil etenim refert sint duo hi testes foeminae: quandoquidem earum testimonium integrum censetur. Ius equidem ciuile foeminas exclusit a testimonio testamentario, eo quod ad solennia veteres nec seruum, nec foeminam, nec peregrinum admittebant. l. qui testamento. §. seruus. & §. mulier. ff. isto titu. l. 2. ff. de regu. iur. l. curent. ff. de testibus. non quod imbecillis, & inconstans foemina sit: cum ex ea ratione in nullis actibus esset admittendum eius testimonium. c. forus. de verb. signifi. Et tamen in contractibus, & alijs actibus admittitur. Hinc ergo fit, vt in testamentis, quae citra solennitatem fiunt, foemina testis esse possit, quod Viglius adnotauit in §. testes. nume. 3. Institu. de testam. addens ex Aulo Gell. lib. 6. c. 7 antiquissimo iure nullius testimonij ius mulieribus fuisse. Quae sane prohibitio in testamentorum solennibus, paucisque alijs actibus permansit, siquidem & in criminali causa ad testimonium foemina admittitur. l. 2. ff. de accu. Regia l. 17. tit. 16. par. 3. saltem Iure ciuili gl. in d. c. forus. notant DD. in c. quoniam. de testi. Deci. in d. l. 2. nu. 27. Tiraq. 9. lege connub. nu. 49. Vbi n. 46. communem huius c. intellectum sequitur. illud autem hic praetermittendum non est in quibuscunque testamentis monachos legitimos testes censeri, etiam absque licentia praelati: sicuti responderunt Signorol. consi. 157. Areti. consi. 159. Bald. consi. 22. libr. 1. idem Bald. in l. 1. C. de sacro sanct. eccles. in repet. num. 43. Ias. in Authen. ingressi. C. de sacros. eccles. col. 3. Card. consi. 97. Lauren. Sylua. in consi. 16. Quinto oportet in [art. 6] huius capitis interpretatione illud tractare: an qui contendit testamentum ad pias causas factum coram duobus testibus firmum iure esse, probare debeat eos duos testes idoneos ac legitimos, ab omnique suspicione alienos prorsus esse. qua in controuersia Paulus Parisius nouissime consil. 24. volu. 3. colum. 3. opinatur, probandam esse hanc testium qualitatem, nec eam a iure in casu, & specie huius testamenti praesumi. Nam, vt ipse argumentatur, quando lex requirit testes idoneos esse, per nomen superlatiuum, non praesumitur haec qualitas testium, nisi probetur. Ang. in l. 2. §. idem. ff. quemadmo. testamen aperi. Imol. in l. 1. §. si quis neget. eo. titu. num. 10. Deci. consil. 321. col. pen. Alexand. consi. 82. col. 2. vol. 1. idem traditur in tract. de testi. Ioan. Crot. nume. 393. quam opinionem sequitur, eam esse communem professus Alci. de praesum. reg. 3. praesum. 2. num. 9. & eam tenet Hippo. sing. 187. & in l. si quis nec quaestio. ff. de quaestionib. num. 153. Hic vero canon requirit duos testes legitimos: igitur necessum erit probare, testamentarios testes idoneos, optimos, & ab omni suspicione alienos esse. Veruntamen ego ab hoc intellectu plane discedo, quippe qui sciam ex frequentissima omnium traditione, in testamento ad pias causas iurisgentium probationem sufficere, nec aliam qualitatem in testibus exigi, quam quae ex ipso iure gentium insit. Haec vero praesumitur. c. dudum. de praesum. l. cum pater. §. rogo. ff. de lega. 2. gl. in c. 1. de scruti. gl. in l. fi. ff. quod met. cau. tex. in l. omnimodo. C. de inoffic. testamen. maxime in testibus, qui legitimi praesumuntur: si aduersus eos nihil obiectum sit. c. praesentium. de testib. c. testimonium. gl. in c. 1. eod. titu. l. si quis testibus. & in Authen. si dicatur. C. eodem titul. Vnde etiam si legitimos testes eos hic accipiamus, qui ex lege nullum patiantur defectum, praesumptio adhuc locum sibi vendicat, vt donec contrarium probetur, eos legitimos esse censeamus. Non obstat quod Paul. Parisi. assumit ad probandam eius interpretationem, id enim potest pluribus modis tolli. Sunt sane qui contrariam sententiam sequantur: nempe Ioannes de Ligniano, Franciscus a Ramponibus, & Barbat. in c. tertio loco. de probationib. penult. fol. Curt. in tractatu de testibus. conclus. 35. idem Curt. consi. 55. colum. 4. Felin. in c. cum Ioannes. de fide instrum. nume. 44. quorum opinio ex inferius dicendis quandoque constabit. Secundo respondeo, communem sententiam intelligendam esse in statutis, non autem in Iure communi, quod testes requirat optimae opinionis: nam in statutis praedicta verba sunt accipienda in sensu, quem Angel. & caeteri probant, vt aliquid additum sit legi communi: ita Alciat. dicto numero 9. & est ex mente omnium, qui hanc quaestionem attingunt. Tertio, adhuc in statutis opinor non esse communem sententiam seruandam, si vtantur pisa statuta verbis huius cap. quoniam testes legitimi censentur, qui ex l. admittendi sunt ad testimonium. argum. l. legitima. ff. de pact. quilibet autem testis praesumitur a lege idoneus & legitimus, vt dixi: ergo non erit necessarium hanc qualitatem probare. Quarto, vt veram huius questionis definitionem semel constituamus, proculdubio existimo Angeli opinionem non ita temere esse accipiendam, sed tunc demum, quando lex, canon, vel statutum, ratione illius qualitatis, quam exprimit, illos testes admittit, qui alioqui iure non essent admittendi: atque in hac [art. 7] specie ipse Angel. huius assertionis autor loquitur, & plerique alij, qui hactenus eius sententiam defendere sunt conati: nempe Imola, & Hippol. Nec in hoc casu erit satis allegare praesumptionem iuris, nisi qualitas ista probetur, ex mente Angel. & sequacium: cum ius non praesumat hanc qualitatem: licet contrarium notetur in dict. tract. de testib. nume. 396. Haec vero constitutio non [art. 8] admittit duos tantum testes, alioqui non sufficientes, ex eo, quod habeant hanc qualitatem probatissimae vitae, integrae famae, & opinionis: sed fauore pietatis, cuius causa testamentum factum fuit, ac denique ista qualitas non est praecise probanda, cum non fuerit causa inducens Romanum Pontificem ad huius capitis decisionem. Sic cum Iurisconsultus in l. Lucius. ff. de testam. milit. requirat in vltima militis voluntate probationes legitimas, Accurs. eas interpretatur, quae ex duobus testibus constent, & actibus humanis communes sint. idem Accursius in l. milites. C. de testament. milit. Ex quo sextus ad id ist. text. constat intellectus, vt plane legitimos testes in testamento ad pias causas exigamus, omissa Iuris ciuilis solennitate, iurisgentium probationem secuti, adiunctis ei qualitatibus, quas iura Pontificia communi omnium actuum testimonio addiderunt. Hic etenim colligitur, hos duos testes ita integrae fidei esse oportere, vt communi probationi Iure Canonico sufficiant: quod colligi poterit ex notatis in c. testimonium. de testib. & ex alijs Iuris Canonici locis. quam interpretationem a dict. gloss. l. Lucius. deducere libuit, quia maxime congrua est. quibus addo Corne. consi. 166. volum. 3. Septimus huius capit. intellectus erit, [art. 9] vt pietatis causa valeat testamentum imperfectum respectu solennitatis, non tamen imperfectum respectu voluntatis. Cuius rei exemplum praemitto. Testator graui affectus morbo disposuit plurima circa proprium testamentum, dicens ita velle testari, & cum esset notarius vocandus, & testes, coram quibus illa omnia testator rata, & firma censeret, vti proprium testamentum: iusserat enim ipse, aut animo destinauerat vt notarius, & testes vocarentur, quo actus ille solenniter ageretur: tandem ante hanc ipsius voluntatis perfectionem, mortem obijt ipse testator. Respondit Oldra. consil. 119. etiam quoad legata pia hanc dispositionem effectum non habere. idem Alber. in l. hac consultissima. §. si quis autem. C. isto tit. Barb. hic, num. 24. Ancha. in c. 2. nu. 10. & in c. praecedenti. q. 9. Imol. consil. 91. Anani. consil. 57. Paul. Cast. consil. 101. idem consi. 451. vol. 2. Deci. in c. 1. num. 15. de fide instru. Ias. in consil. 196. lib. 2. Guid. Pap. consi. 55. Guliel. Benedi. in c. Raynutius. verb. testamentum. 1. num. 71. Paul. Parisi. consi. 24. volum. 3. num. 11. Roderi. Xuares in l. quoniam in prioribus. C. de inoff. testam. in vltima parte. q. 4. quorum opinionem sequuntur eam dicentes communem esse Aretin. in l. si is, qui. col. 2. ff. isto titu. expressius Ias. consi. 155. colum. 3. volum. 4. Dec. consil. 159. & consil. 488. idem notat Paulus Castr. consi. 307. volum. 1. Thomas Grammati. decis. 62. & Nicolaus Boerius decis. 93. colum. vlti. explicat eandem sententiam Carolus Ruinus consil. 1. 2. volum. numer. 21. & sequenti. idem Paul. Paris. consi. 146. volum. 4. nec ab hac opinione est in praxi recedendum, secundum eundem Carolum Ruinum, consil. 7. numer. 8. volum. 3. & probatur isthaec opinio in l. fideicommissa. §. quoties. ff. de legat. 3. "Quoties," inquit Iurisconsultus, "quis exemplum testamenti praeparat, & prius decedit, quam testator, non valent, quasi ex codicillis, quae in exemplo scripta sunt, licet verba fideicommissi scripta habeant. Item, ad idem est egregia Iurisconsulti decisio. Ex ea, inquit, scriptura, quae ad testamentum faciendum parabatur, si nullo iure testamentum perfectum esset, nec ea, quae fideicommissorum verba haberent, peti posse. l. ex ea. ff. isto titu." Accedit praeterea Azonis sententia, qui existimat, contractum minime perfectum esse, quando contrahentes ab initio voluerunt per notarium illam conuentionem ad publicam scripturam redigendam esse: quod Accursius retulit, in l. contractus. C. de fide instrumen. & licet Azonis opinio non sit a Docto. recepta, eam tamen adducimus, quia expressim probatur Regia l. sexta, titulo quinto, parte quinta. Octauus intellectus dictat, [art. 10] hanc constitutionem procedere, quando testamentum esset perfectum ratione voluntatis, quoad legata pia, licet quoad caetera legata voluntas manserit imperfecta: animo siquidem deliberato coram idoneis testibus, non cogitans, nec intendens aliam solennitatem adhibere testator incepit condere testamentum: & cum pietatis causa aliqua legasset, velletque alia disponere, mortuus est: ex hac voluntate deberi pia legata adnotauit Bart. in l. in testameto. ff. de fideicommis. libert. Abb. in capit. 1. notab. 3. & ibi Barba. de succes. ab intest. Alexand. in d. l. hac consultissima. §. ex imperfecto. C. isto tit. Imol. in l. si quis. 2. colum. ff. eod. Ias. in dicto consi. 155. 4. volum. Deci. dicens hanc opinionem communem in dicto consil. 159. colum. 2. quasi hoc ipsum fauore pietatis sit indicutum. Obstat tamen huic opinioni tex. in d. l. si quis. "Si quis," inquit, "cum testamentum faceret, haeredibus primis nuncupatis, prius quam secundos haeredes exprimeret, obmutuisset, magis coepisse eum testamentum facere, quam fecisse. Varus digestorum libro primo Seruium respondisse scripserit, itaque primos haeredes ex eo testamento non futuros. Labeo tunc hoc verum esse existimat, si constaret voluisse plures eum, qui testamentum fecisset, haeredes pronunciare. Ego nec Seruium puto aliud sensisse." Hactenus d. l. vbi gl. communiter recepta idem esse ait in testamento facto inter liberos. & esse hanc opinionem communem fatetur Corne. consil. 49. vol. 1. 2. colum. & in dicta l. si quis. Areti. dicens idem esse in testamento ad pias causas. Ego a priori sententia non discedo, cum maioris sit priuilegij pia causa, quam inter liberos dispositio, extra portionem legitimam eis iure debitam. Bartol. in l. 1. C. de sacrosanct. eccle. numer. 74. Abb. in d. c. 1. Alexand. in l. pactum quod dotali. C. de pact. fi. colum. Vnde quamuis sit vera opinio glos. in dicta l. si quis. quam in d. §. ex imperfecto. sequitur Ias. post alios col 2. non erit confestim falsus hic octauus intellectus. Quinimo eleganter consulendo tractat Paul. Castrens. consil. 307. volum. 1. esse perfectum testamentum ratione solennitatis, si testatore dictante scriptum sit, & ad finem deductum coram sufficienti testium numero, ad id vocatis ipsis testibus, licet totum testamentum simul non sit lectum coram eisdem. & subdit ipse Paul. hoc testamentum [art. 11] ita repertum in protocollo notarij, a quo, vt a notario scriptum fuit testatore dictante, posse in publicam formam auctoritate iudicis redigi, vel praesentium testium depositione publice iudicis etiam autoritate scribi, vt deinde fidem faciat, etiamsi ab initio per nuncupationem absque notario factum fuerit hoc testamentum. Poterat enim absque scriptura vltima haec voluntas probari ex sola nuncupatione testatoris coram testibus facta. Igitur nihil refert, coram ipsis testibus lectum non fuisse id testamentum. Ea namque lectio requiritur, quando absentibus testibus scriptum fuit testamentum: non autem quando ipsis testibus ad id vocatis scripta fuit vltima voluntas, quod ipse Paulus explicat. Oportet tamen expendere, an vera sint ea, quae in praefato responso continentur. Ex eo manifeste apparet, non esse necessarium, testamentum dictante testatore scriptum coram testibus legitimis, iterum ipsi testatori, & testibus legi, quando actus ipse testandi a testatore perfectus ita fuit, vt nihil ei addere tunc proposuerit: nec eiusdem actus probatio scriptura fit, sed ipsorum testium depositione. quod praeter Paulum notant Alexand. in dict. §. ex imperfecto. nume. 3. Andreas Pisanus, & Nicolaus Neapol. in dict. l. fideicommissa. §. quoties. Carol. Ruin. consil. 1. num. 22. idem consi. 12. nume. 15. & sequen. vol. 2. sensit Paul. Castren. in consi. 75. volum. 1. in responsione ad d. l. fideicommissa. §. 1. Cuius verba retulimus superius in praecedenti intellectu. Nam ille §. procedit eo casu, quem ibi notauimus. Vel aliter potest intelligi, vt procedat, quando testator ipse rogauit notarium, eumque vocari fecit ad scribendum testamentum: tunc enim donec scriptum testamentum lectum fuerit coram testatore, & testibus, imperfecta est eius voluntas, & ideo nec testibus probari poterit, cum ex lectionis defectu praesumatur voluntatis imperfectio. ex Bald. in Authen. quod sine. C. ist. ti. Paul. in d. l. si quis. quorum sententiam sequitur, dicens communem esse Caro. Rui. cons. 1. vol. 3. nu. 21. tex. optimus in l. hac consultissima. §. at cum humana fragilitas. C. qui test. face. poss. idem ipse Carol. notat consi. 12. ad fi. 2. vol. Ego tamen fateor illam esse frequentiorem sententiam, qua probatur a Doct. publicum notarij instrumentum vt fidem faciat, legi oportere ipsis testibus, & contrahentibus, postquam scriptum sit, etiam eisdem praesentibus: & ita praeter proxime citatos asserunt Ioan. Andre. in Speculo. titul. de instrumen. edit. §. ostenso. versic. illud. nume. 15. in additione incipienti, verior est. Anto. nume. 12. Abb. num. 3. Feli. num. 17. & Dec. num. 14. in cap. 1. de fide instru. idem Abb. in c. cum P. tabellio. eod. titu. num. 4. Barto. Bald. & alij in d. l. fideicommissa. §. quoties. Bald. in l. statutis. C. de senten. ex breuicul. recit. idem in l. 1. numer. 21. C. de fide instru. & iure hast. fis. lib. 10. Lanfran. Orianus in cap. quoniam contra. §. de interlocutorijs. num. 14. idem cautum est in pragmaticis huius regni sanctionibus, folio 166. & idem statuit Maximilianus Caesar, apud Germanos, in quadam constitutione, que continetur Tomo primo artis notariatus, pagin. 116. pro qua opinione a Doct. adducitur text. in d. §. quoties. qui minime id probat, cum ibidem actus imperfectus fuit, non ex defectu lectionis, sed quia scriptura ad testamentum parabatur ante eius contestationem, id est, prius quam testes scirent quaenam esset voluntas testantis: nec enim ipsis praesentibus testator scripta dictauerat. Sic etiam eodem pacto loquitur Imperator in d. §. at cum humana fragilitas. atque eadem ratione in d. l. si quis. testamentum fuit imperfectum, non ex eo, quod semel testibus praesentibus, & intelligentibus scriptum, coram eisdem lectum non fuerit: sed quia nondum eius ordinationem testator perfecerit, vt ex eo textu constat. Nec Accursius in dict. §. quoties. communem opinionem probat: quippe qui sentiat, satis esse testamentum a tabellione scriptum fuisse praesentibus testibus & intelligentibus, quid notarius ex voluntate testantis scriberet, multo minus coadiuuat eandem opinionem tex. vbi Bart. notat in l. contractus. C. de fid. instru. nam paulo post dicemus qualiter id intelligatur. Vnde hac in controuersia sequor frequentissimam omnium opinionem, eamque Regia sanctione probatam, non ex eo, quod ante scripturae lectionem actus sit imperfectus quoad agentis voluntatem: sed ob defectum huius solennitatis, quae seruanda est ob publicam vtilitatem, nempe, vt fraudes tabellionum euitentur, vt certior sit eorum publica fides, & ita communem sententiam intelligo quidquid alij pro eius intellectu scripserint. Verum, ne quaestio ista, quae obiter se huic examini obtulit, ex autorum perplexo catalogo, obscuram habere apud me decisionem videatur, statim assertiones sequentes subijcio. Prima equidem asserit, testamentum nequaquam probari per scripturam a notario dictante testatore, & testibus praesentibus ordinatam, si post ordinationem lecta non fuerit testatori, & testibus, quam conclusionem communem esse constat ex his, quos adduximus superius: & procedit haec sententia, etiam in contractibus, caeterisque actibus, qui geruntur a tabellionibus: quod praedicti Doct. fatentur. Nec quidquam refert, an is actus necessario ac praecise scripturam exigat: nam vtcunque sit, vbi fit alicuius actus instrumentum ad eius probationem, oportet id legi testibus, & ipsis eundem actum agentibus, vt postmodum fides instrumento adhibeatur, licet is actus non esset necessario per scripturam conficiendus, Decio auctore in d. c. 1. de fide instrum. nume. 14. & idem sentiunt fere omnes, qui communi opinioni adhaerent. tametsi Abb. in dict. c. 1. num. 3. & Felin. ibi: num. 17. & idem Abb. in c. cum P. tabellio. eo. ti. existiment, instrumentum integram fidem habere, quamuis semel coram contrahentibus & testibus scriptum, minime fuerit eisdem lectum, si is actus precise ad eius valorem scripturam non exigat. Quibus apertissime praeter alia obstat Regia constitutio, cuius paulo ante meminimus. Illud vero non est omittendum, minime praesumi, a notario lectum fuisse instrumentum testibus, & contrahentibus, vt notat Feli. in d. c. 1. num. 17. Bald. in dict. l. fideicommissa. §. 1. idem in l. si quis. ff. de testam. l. quaecunque. §. vlt. ff. de publi. in rem actio. idem praemittunt omnes, qui communem opinionem sequuntur, nisi in instrumento dictum fuerit a notario. Actum coram me, & testibus infrascriptis: tunc enim ex his, vel similibus verbis, ex quibus perfectio actus colligitur, praesumitur lectum fuisse instrumentum illud, ex eodem Bal. in dictis locis. & in Auth. quod sine. C. isto tit. & ibi Doct. Bart. in l. sciendum. colum. vlti. ff. de verbo. obligat. quem Doct. ibi sequuntur. idem Bart. in d. l. si quis. Ias. in l. si ita scriptum. col. 3. ff. de leg. 1. dicens idem presumi ex sigillo tabellionis eidem scripturae apposito, post Bald. in l. 1. C. de fide instrumen. & iure hast. fisc. libr. 10. numer. 22. Hac ergo prima conclusione prenotata manifestum est, non esse omnino verum id quod ex Paul. Castrens. adnotauimus. in versicul. quinimo. Secunda conclusio. Testamentum a notario ex voluntate testatoris coram legitimis testibus scriptum, omnino inter liberos, & eorum fauorem per eam scripturam probatur, licet lectum non fuerit ipsi testatori & testibus. argu. §. ex imperfecto. l. hac consultissima. C. isto titul. vbi Ias. in hac specie 2. col. probat hanc conclusionem. hic enim actus perfectus est, nec testator obijt dum ageretur ante perfectionem: tantum igitur deficit solennitas illa lectionis, quae praecise inter liberos non est exigenda. idem notant Bart. in d. l. fideicommissa. §. 1. Anani. consil. 57. Ias. consil. 61. volum. 1. idem consil. 155. volum. 4. quorum opinio ex eo etiam probatur, quod praedicta scripturae lectio ad solennitatem pertinet, vt modo dicebam. Sunt tamen qui contrariam conclusionem potius sequantur, quos Deci. refert, & sequitur consil. 488. nume. 15. versi. praeterea. Ipse tamen eodem numer. versicu. non obstat, hanc secundam conclusionem probauerat. In quo est aduertendum, nos id, quod in hac parte asserimus, intelligere eo casu, quo actus ad finem vsque deductus fuit, nec in futurum a testatore suspensus. Idem id opinamur verum esse in scriptura a notario scripta ipso testatore dictante, vel ex eius voluntate, ipsis etiam testibus praesentibus, quibus rationibus ab alijs Doctorum assertionibus, quae in contrarium adduci poterunt, nostra haec omnino distinguitur. Quo fit, vt plerique ex nostris ex confusione hallucinentur. Nec illud omittendum est, satis esse constare ex ipsa scriptura, & testimonio notarij, id scriptum fuisse ex voluntate testatoris, vt in caeteris contractibus, & actibus similibus praesumitur. Nam quod Ias. in d. consi. 155. ad finem, ex aduerso allegat, nihil obstat. Id enim procedit ad probandam commissionem ipsi notario a iudice factam, vt aliquod officium exerceret: tunc enim non probatur haec commissio ipsiusmet notarij testimonio. Bald. in l. iurisiurandi. colum. 3. C. de testib. cuius opinio communis est, secundum Ias. in d. consi. 155. Dec. in c. quoniam. num. 45. de proba. & in consi. 160. col. 4. & in praxi seruanda, secundum Guido. Pap. decis. 126. Sed quoad probandum, vel presumendum tabellionem contractum ex voluntate contrahentium scripsisse, eius testimonio fides exhibetur. ex glo. & Bald. ibi in d. l. iurisiurandi. tex. in l. si quis decurio. C. de fal. & id passim Doctor. fatentur. Maxime Iasonis obiectio tollitur ex eo, quod Bald. opinio communis in d. l. iurisiurandi locum habet, quoad commissionem generalem alicuius officij, non quoad commissionem actus alicuius particularis: ea etenim probatur eiusdem notarij testimonio, vt scribit Deci. consil. 42. colum. 2. post Areti. consil. 39. colum. vlti. & Bart. in l. ex sententia. ff. de testam. tut. Tertia conclusio. Nihil refert, non esse lectum testamentum a notario iussu testatoris scriptum coram testibus, si per legitimos testes testantis nuncupata voluntas probetur. Nam si scriptura ad probationem non adducitur, minimevideo cur sit tractandum de eius solennitate. Et ita hanc opinionem veram esse existimant Paul. Castren. Nicol. Neapo. Andr. Pisa. Alex. & Caro. Ruin. quos expressim nuncupauimus superius, versic. quinimo, & versic. oportet. quibus suffragatur glos. in l. hac consultissima. C. qui testa. facere poss. §. sed quia. dicens, testamentum a notario iussu testatoris scriptum coram sex testibus, per eam scripturam non probari, cum imperfecta & minus solennis sit vnius testis defectu: posse tamen probari per eosdem testes, & notarium, qui integrum testium numerum facit. quam glos. Docto. communiter sequuntur, vt asserunt nouiores ibi, & Caro. Rui. d. consi. 1. volum. 2. nume. 12. ad idem l. Domitius Labeo. ff. isto titu. Nec oberit huic tertiae conclusioni, quod opinantur quidam eam reprobantes, & maxime ipse Caro. parum sibi constans in d. cons. 1. volum. 2. nu. 21. & in d. consi. 12. volu. 2. nempe testatorem, qui notarium ad scribendum testamentum vocauerit, eum animum, & eam voluntatem habere, vt nolit ipsum actum perficere, nec perfectum censere, donec tabellio eam scripturam ipsi testatori & testibus legerit: Haec enim ratio falsa est ex Cyno, Paul. Castren. & alijs in l. hac consultissima. §. per nuncupationem. C. isto tit. ex quibus vel admittenda non est haec argumentatio. Testator notarium ad testamentum scribendum vocauit, ergo necessario scriptura mita exigit, vt aliter testari noluerit, vel procedit, vbi ex certis quibusdam coniecturis, vel expresse constat hanc fuisse voluntatem testatoris, non aliter testari, nec perfectum censere testamentum, quam per scripturam a notario in forma publica confectam & ordinatam. l. contractus. & ibi Barto. & alij. C. de fide instrument. Nono, ex praemissis deducitur, legata pia valida esse, si relicta sint in eo testamento, quod coram duobus testibus dictatum fuit, & scriptum iussu testatoris, qui aliam solennitatem non praedixerat, tametsi lectum coram testibus non fuerit, praemoriente testatore. quod erga liberos notauit Anani. consi. 57. in fin. & Ias. in d. §. ex imperfecto. 2. colum. Decimo, ex ratione [art. 12] huius text. apparet verum esse quod Bar. scribit in l. fideicommissa. §. 1. ff. de lega. 3. & in l. si is qui testamentum. ff. isto tit. dicens vltimam voluntatem propria ipsius disponentis manu scriptam, ita, vt hoc dubium non sit, quoad liberos seruandam esse, etiamsi non sit coram testibus, aut notario nuncupata: atque idem erit in legatis pijs, sicuti existimant secuti Barto. opinionem, Corne. in Authent. quod sine. per text. ibi. C. isto tit. Deci. & Ias. in dictis consilijs. Zasius cons. 6. num. 25. vol. 1. Alex. in d. §. ex imperfecto. idem Alexand. consi. 4. col. 3. volu. 7. Imol. & Areti. dicens hanc opinionem esse communem in d. l. si quis. colum. 2. optimus tex. in l. fin. C. fami. ercisc. qua in re prae caeteris vltimam hanc assertionem a praecedentibus distinxit eleganter Corne. in d. Authent. quod sine. vbi sensit, illam constitutionem habere locum in legatis pijs, vt modo diximus, eum, & alios citantes: tametsi contrarium notauerint Ias. in d. Authen. quod sine. Areti. consi. 64. col. pen. Alex. cons. 76. col. vlti. 3. vol. quorum opinionem sequitur dicens communem esse Socinus iunior consi. 189. num. 74. volu. 2. quibus maxime suffragatur tex. in Authen. de testa. imperfect. §. si autem. quo fit, vt mallem ipse huic opinioni, quam praecedenti subscribere, ni fauor piae causae a praecipiti iudicio auerteret. Glossa vltima egregie probat legata [art. 13] pia posse etiam coram iudice ecclesiastico peti ab ipso haerede Laico ex verbis huius cap. quod notant Abb. Imol. & Barbat. hic, 2. colum. aduersus Ancha. in qua controuersia non oportet immorari: cum causa pia sit tractanda, iuxta iuris Pontificij constitutiones, & ideo nimirum si eius cognitio & definitio ecclesiasticis iudicibus iure competat. EX CAPITE RELATVM, IN SECVNDO. SVMMARIVM. -  1 Appellatione bonorum an veniant iura & actiones. -  2 Bona acquisita per Clericum ex reditibus ecclesiae, an successori in ecclesia sint restituenda. -  3 Bona quaesita per Episcopum occasione Ecclesiae, cui competant, Canonicorum collegio, an successori in dignitate. -  4 Verus huius cap. sensus, in versic. licet. CAPVT, RELATVM, in secundo. PRIMO colligitur ex hoc [art. 1] capite, bonorum appellatione mobilia & immobilia comprehendi. l. bonorum. in 1. ff. de verb. signi. Et quamuis iura & actiones non veniant nomine bonorum mobilium, nec immobilium, sed constituant tertiam bonorum speciem ab his distinctam. l. a diuo Pio. §. in venditione. ff. de re iudic. l. quam Tuberonis. §. vlti. ff. de pecul. Abb. in c. nulli. de reb. eccle. non alienan. Ias. in d. §. in venditione. 2. col. idem in l. stipulatio hoc modo, ad finem. ff. de verbor. obliga. idem in consil. 194. & consil. 65. 1. volu. dubio 4. Deci. consi. 114. & consi. 653. Andre. Tiraq. in l. si vnquam. C. de reuo. dona. verbo, bona, nume. 7. tamen appellatione bonorum simpliciter sine illa adiectione, mobilium, aut immobilium, iura, nomina debitorum, & actiones veniunt. l. nomen. C. quae res pig. oblig. pos. d. l. bonorum. §. vltimo. l. 1. C. de vsufr. l. princeps bona. ff. de verb. signifi. l. 1. §. vtrum. ff. si quid in frau. patr. l. si legatus. §. si quis bona. ff. ad Trebel. Tiraq. dict. nu. 7. & ideo non tantum bona mobilia, vel immobilia per Clericum ex reditibus ecclesiae acquisita, sed & nomina atque actiones ipsi ecclesiae competunt. Abb. & Doct. hic communiter: quod etiam constat ex hoc c. dum dicit, "bona quaecunque", adiunctis quae notat Alcia. in l. mouentium. ff. de verbor. signifi. Roma. in l. ad tempus. §. 1. ff. de vsuca. Hipp. in l. vnius. §. cognitorum. ff. de quaest. nu. 26. Vnde diffiniri poterit quaestio illa quotidie contingens, an obligatis omnibus bonis mobilib. & immobilibus, iure hypothece, obligata etiam censeantur iura, & actiones. Nam sub generali bonorum hypotheca, iura & actiones continentur. l. nomen. C. quae res pig. oblig. poss. attamen appellatione bonorum mobilium, & immobilium, etiam in materia hypothecae, iura & actiones non comprehenduntur. l. a diuo Pio. §. in venditione. vbi Bar. & Ias. ff. de re iud. late Ant. Fanem. de pign. 2. memb. 2. par. num. 9. quod si omnia bona mobilia, & immobilia fuerint iure pignoris obligata, idem respondendum fore videtur ex Bart. in l. Centurio. num. 17. ff. de vulg. & pup. consi. 50. Deci. in d. consi. 414. Corne. consi. 6. libr. 4. Contrarium autem quibusdam placet propter dictionem omnia, quam fere in praesenti materia Bart. considerat in l. quintus. in 1. §. argento. ff. de auro & argen. leg. atque ita in specie, quam tractamus, respondit Carol. Molin. in Alexan. consil. 45. numer. 8. libr. 1. idem colligitur ex Alcia. in dicta l. mouentium. & Roma. in dict. l. ad tempus. §. 1. de vsucap. expressim fere hoc ipsum voluit Guliel. Bened. in cap. Raynutius. verbo, caetera bona. numer. 8. isto tit. quorum opinio etiam si minime placuerit Tiraquello, lib. 1. de retract. §. 1. glos. 7. numer. 20. qui multa hac in quaestione ad vtriusque partis probationem adducit: mihi sane satis applaudet ob communem vsum loquendi, secundum quem iam fere receptum est, quod haec clausula, omnia bona mea mobilia, & immobilia, ex mente contrahentium ad iura & actiones extendatur: siquidem & Oldrad. consi. 219. ob vsum communem existimat appellatione bonorum mobilium & immobilium, iura & actiones contineri, vbi is vsus hoc obtinuerit. Item, probat hic tex. secundum [art. 2] Abb. & Doct. hic, acquisita per Canonicum post eius obitum pertinere ad Canonicorum collegium, etiamsi ex bonis communibus illi Canonico defuncto fuerint separatim bona quaedam designata, vnde sumeret sibi necessaria ad victum, vestitum, reliquosque vsus: acquisita vero per alium Clericum habentem beneficium extra congregationem, seu collegium, successori dantur, vt ea bona dispenset, ac distribuat, sicuti alia bona Ecclesiae. Idem probat tex. in c. praesenti. de off. ord. in 6. extrauagans constitutio Ioan. 22. suscepti. tit. de elect. quae iterum repetitur, tit. ne sede vacant. inter communes: quibus in locis tractatur de consuetudine, quae alijs, quam successoribus bona, & reditus ecclesiae vacantis concedit. Gloss. hac in parte quaerit, quid de [art. 3] acquisitis per Episcopum? & respondet, ea bona cum fructibus vacantis dignitatis futuro successori reseruanda: quod Docto. hic concedunt: & probatur in c. quia saepe. de elect. li. 6. & in Clemen. statutum. de elect. qua constitutione etiam cauetur, emolumentum iurisdictionis, quae Canonicorum collegio sede vacante competit, nihilominus futuro Episcopo esse seruandum, deductis tamen expensis necessarijs ad exercendam illam iurisdictionem: sicuti in eadem constitutione expressum est. & ibi tradunt Cardin. Imol. & Bonif. Ex quo infertur, Canonicorum collegium teneri ad reddendam rationem nouo Episcopo de reditibus Ecclesiae vacantis, & ob id oportere inuentarium ab ipsis Canonicis fieri. Archid. & Ioan. Andr. in c. generali. de electio. libr. 6. Francis. Pauinus de potest. cap. vacante sede. 2. part. princ. 8. quaest. Anto. Rube. consil. 131. colum. 2. optimus text. in c. charitatem. 12. quaest. 2. Eadem glos. tractat de bonis Archidiaconi, quae tamen est ita intelligenda, vt haec bona Canonicorum collegio competant, si ex bonis communib. congregationis fuerit deducta portio illa bonorum, quae Archidiaconi dignitati diuisim est concessa: alioqui si aliunde quam a collegio Canonicorum obuenerunt bona huic dignitati, per Archidiaconum quaesita futuro successori sunt reddenda. Abb. & caeteri Doct. hic per hunc textum. Praeterea est aduertendum [art. 4] ad huius canonis decisionem, in versi. licet autem. nam ex ea apparet, posse Clericum titulo vltimae voluntatis, non tantum actus inter viuos ex reditibus Ecclesiae & bonis causa Ecclesiae acquisitis, moderatam quantitatem in vsus pios erogare, & elargiri his, qui ei seruitia praestiterunt, si hoc sit consuetudine inductum: id igitur, quod Clerico permittitur Iure canonico, titulo & ratione actus inter viuos in c. ad haec. ist. tit. potest ei consuetudine concedi vltimae voluntatis titulo, secundum Barb. hic tametsi Hosti. Card. & Imol. existiment nihil in hoc c. sanciri diuersum ab statutis in d. c. ad haec. Caeterum, de consuetudine quae Clericis libere permittit testari, & disponere de reditibus ecclesiae, hic dicere supersedemus: cum late id tractauerimus in c. cum in officijs. isto titul. vbi reliqua examinauimus, quae subseruiunt huius tex. interpretationi. Gloss. verbo, congruam. est recipienda in parte prima, & intelligenda in dubio: nam si constare possit quid sit cuiusque Ecclesie causa acquisitum, id erit eidem Ecclesiae adiudicandum, non autem diuidendum, quod Abb. & Doct. hic fatentur communiter. & probatur in cap. 1. isto titu. & ex his, quae ibi notauimus. Ex capite, Cum tibi. SVMMARIVM. -  1 Captatoria voluntas, quae sit & vnde deducatur, ex communi Doctorum interpretatione: et quae aduersus communem. 2. -  3 Legatum an possit fieri nutu. -  4 Haeres an possit nutu institui, & quid si testator respondeat ad alterius interrogationem. -  5 Testamentum an possit referri ad scripturam, quae tunc coram testibus non legitur. -  6 Pietatis causa potest haeres institui nutu. -  7 Testamentum quando possit in voluntatem alterius conferri. -  8 Intellectus ad l. Senatus. §. legatum. ff. de leg. 1. -  9 Intellectus ad l. fideicommissa. §. si fideicommissum. ff. de lega. 3. -  10 Jntellectus huius c. & Taurinae legis 32. -  11 Electio haeredis incerti ex certis committi alteri potest. -  12 Haeredis institutio pietatis causa, potest in liberam alterius voluntatem conferri. -  13 Captatoria voluntas an permittatur pietatis causa, & an possit ex consuetudine, aut statuto induci. -  14 Pauperum haeredum institutio incerta, an valeat, & qualiter sit intelligenda. -  15 Legatum dotis potest in alterius voluntatem conferti. CAPVT, CVM TIBI. SOLET haec Romani Pontificis responsio difficilis admodum videri, non alia ratione, quam quod Iuris ciuilis receptissimis principijs aduersetur. Vnde, quo vtilius eam explicemus, ipsam rem ab exordio repetamus. Est sane captatoria [art. 1] voluntas illa, quae in voluntatem alterius confertur, vt, instituo haeredem Sempronium, si Titius voluerit, aut instituo haeredem eum, quem Titius voluerit. Item, illa dicitur captatoria voluntas, quae fit sub spe reciprocae voluntatis: sicuti si quis instituat haeredem Titium, si Titius ipsum heredem itidem instituerit. glos. in l. captatorias. C. de testam. milit. quem Doct. ibi approbant communiter, maxime Paul. Castren. & Ias. nu. 5. ex eo quod captare sit, aucupari haereditatem alterius donis illecebris, aut spe maiorum. l. si maiores. C. de transact. l. illae institutiones. ff. de haered. insti. verisimile enim est ita testantem, alium captare his illecebris, vt ipsum haeredem instituat, aut legato remuneretur. Hoc vero hominum genus improbissimum existimatum a veteribus fuit, quod constat ex Plinio iuniore, Martiale, & Luciano, maxime in dialogo Cnemonis & Damnippi. quibus citatis hanc vocis huius deductionem adnotauit Alcia. lib. 2. parerg. c. 31. Et haec quidem deductio conuenit rationi, quam huius prohibitae captatoriae voluntatis, tradunt Barto. Paul. Alexand. & Ias. in l. cum donationis. C. de transactio. idem Ias. in dicta l. captatorias. nu. 9. dicentes a Iure ciuili improbari vltimam voluntatem, quae fiat, vt alter inducatur ad legandum, vel instituendum, spe praemij: cum improbum visum fuerit legumlatoribus ita retia parari ad aliorum adipiscendam haereditatem, aut legatum, nec libera sit praemissa vltima voluntas, sed coacta ex captione ambitiosa prioris testamenti. Ex quo apparet, non esse captatoriam voluntatem vltimam, in qua duo se inuicem heredes instituant simpliciter affectionis potius, quam mutuae nuncupationis causa, de quo extat Nouella Valentiniani prima. titul. de testam. in Codice Theodosiano. notauit Alcia. dict. c. 31. & idem in l. licet. C. de pac. probat idem elegans tex. in l. captatorias. ff. de haere. insti. vbi inquit Iurisconsultus, "Captatorias institutiones non eas esse, quae mutuis affectionibus iudicia prouocauerunt." Ego vero in nominis significatione ab Alciat. minime dissentio, ei tamen nec Accursio, & sequacibus in d. l. captatorias. C. de testam. milit. nec Panorm. Barb. & caeteris hic [art. 2] consentio: dum frequentissime opinantur, captatoriam voluntatem esse eam etiam, quae praeuia conditione in alterius voluntatem & consensum conferatur. Est etenim captatoria voluntas diuersa ab ea, quae ex alieno & simplici, ac libero iudicio pendet: siquidem proprie captatoria institutio est illa, quae fit sub institutionis legatiuae conditione, quae ex alterius, nempe haeredis instituti, aut legatarij testamento pendet, cuius haec est formula. "Qua ex parte Titius me haeredem instituerit, ex parte mihi haeres esto." dict. l. captatorias. l. 1. ff. de his, quae pro non script. hab. Constantinus Harmeno. libr. 5. epitomes titul. 8. tendit, siquidem haec institutio ad captionem alterius, ita vt secuta haeredis institutione ab altero facta, captiosus & fallax testator propriam voluntatem omnino mutet: & ideo idem erit, si conditio tendat ad alicuius extranei institutionem, an legatum: veluti si ita quis captionem direxerit, Titius si Maeuium haeredem instituerit, meus haeres esto. l. illae. ff. de hered. insti. & Constant. in dicto titu. 8. Vnde illa non est captatoria voluntas, secundum eum, quae conditionem in praeteritum conceperit: cum nulla tunc captio proponatur, vt si dixerit, Si Titius me instituit haeredem, meus haeres esto. l. hoc articulo. dict. l. illae. ff. de haeredi. institu. l. mulier. in fine. ff. de condit. institu. l. Clemens, in fine. ff. de haeredi. instit. Atque ita sunt explicanda verba Papiniani in d. l. captatorias. dicentis, eas esse captatorias institutiones, "quarum conditio confertur in secretum alienae voluntatis," vt intelligamus secretum alienae voluntatis, non voluntatem liberam, & simplicem alicuius, sed testamentum. hoc enim secretum voluntatis appellatur. in l. 3. C. de codicil. qua in re cauendum est a Carol. Rui. qui consi. 20. volu. 2. col. 4. contendit non esse captatoriam voluntatem istam, cui hanc appellationem proprie conuenire diximus. Quod si institutio concepta sit, ita vt in alienum simplex arbitrium conferatur, hac quidem forma, "Jnstituo Titium haeredem, si Mae. voluerit, aut, instituo illum haeredem, quem Sempronius voluerit," non est captatoria institutio, tametsi vitiosa sit ex veterum sententia: qua non licet testatorum iura ab alieno arbitrio pendere. l. illa institutio. ff. de haere. insti. Si enim esset haec institutio captatoria, Senatusconsulto potius, quam veterum decreto esset reprobata, vt ex dictis Iurisconsultorum locis manifestum est. Est igitur maximum inter haec discrimen, quod eleganter & diligenter ostendit Ant. Augusti. lib. 4. emendationum. c. 15. nouam esse hanc Iuris ciuilis interpretationem opinatus, quam tamen ante ipsum Raphael Comens. docuit in d. l. vtrum. §. cum quidam. col. 4. ff. de reb. dub. idem tradit Coras. lib. Miscella. 5. c. 13. His accedat Regia l. 11. titu. 3. part. 6. quae has vltimas institutiones ex eo damnat, quod in alienum arbitrium conferantur. Porro, his praemissis, Bernardi Glossema erit explicandum, quippe quod attingat huiusce capitis difficultates satis in specie. Et in parte prima notat nutu testantis [art. 3] legari aliquid posse. l. nutu. ff. de lega. 3. quae hoc intelligit, quando testator loqui posset, nisi superueniens morbus ei fuisset impedimento. Ex quib. verbis falsa apparet declaratio Salyc. qui in l. & in epistola. C. de fideic. intelligit d. l. nutu. quando testator potuisset articulate loqui tempore quo legatum reliquit. Secus vero si non posset articulate loqui, nam tunc legatum non valeret. Haec enim interpretatio obuiat manifeste Iurisconsulto, qui legatum factum nutu ab eo, qui morbo impeditur loqui, censet validum esse. Igitur idem erit, si non impediatur omnino a morbo loqui, sed tantum articulatim. & ita recedunt a Salyc. Alex. col. 2. Rim. & Corn. in l. iubemus. C. isto tit. quib. in sensu consentit Ias. in l. si is, qui pro emptore. ff. de vsuca. nu. 174. licet opinionem Saly. perperam retulerit. Haeredis vero institutio non potest nutu fieri, etiam ab eo, qui [art. 4] cessante morbo posset loqui: debet enim haeres nominari ore testantis. l. iubemus. C. eo. ti. Paul. Cast. per tex. ibi in l. haeredes palam. ff. isto ti. & est communis opinio Doct. in d. l. iubemus. quae probatur Regi. l. 6. ti. 3. par. 6. Satis enim erit, si ad interrogationem alicuius nominantis haeredem testator respondeat verbis, se ita velle. gl. in d. l. iubemus. communiter recepta, vt fatentur Cy. Ang. & Ias. ibi. post alios col. penul. Corn. consil. 73. volum. 1. col. pen. & consi. 261. col. 8. vol. 4. & consil. 232. vol. 1. Alber. Brunus de implemen. forme. col. 2. nec libet plures auctores citare, qui hanc opinionem communem esse fateantur, cum hoc sit expeditum cuilibet hanc dubitationem tractanti, & id omnes frequentissime concedant. Probatur vero hec sententia in l. hac consultissima. §. at cum humana fragilitas. C. qui testamen. face. possunt. & l. nemo dubitat. ff. de haered. insti. Et tamen intelligenda, modo cesset omnis suspicio fraudis, timoris, & importunae suggestionis, & constet testatorem deliberate voluisse testari, eademque voluntate animo libentissimo consensisse, vt circa proprij patrimonij dispositionem interrogaretur ab his, qui munus interrogandi assumpserunt. Secus vero dicendum est, quando testator grauiter ex morbo laborans, interrogatur a notario, quem ipse non vocauit. Paul. Cast. in d. §. at cum humana fragilitas. Corn. in d. cons. 73. vol. 1. Soc. cons. 20. vol. 3. idem cons. 28. col. fin. eo. vol. Alex. Corne. & Ias. in d. l. iubemus. Bart. Soc. in l. 1. §. si quis ita. col. 1. & ibi Ioan. Crottus. ff. de verb. oblig. Alex. consil. 12. lib. 1. & ibi optime Carol. Mol. Nicol. Boer. decis. 35. Aymon. consil. 117. Zasius consil. 3. vol. 1. nu 37. Carol. Rui. cons. 8. num. 9. vol. 3. Anto. Imol. 2. col. & Barb. 3. hic, dicentes hunc intellectum communem esse: idem notant Roma. cons. 106. col. fin. Socin. cons. 229. col. 6. vol. 2. & Suarez in allegat. 1. fol. penult. Illud praeterea non est omittendum, testamentum quo ad legata, validum esse, si testator coram testibus adhibitis [art. 5] solennitatib. ad testamentum requisitis, dixerit: Ego testator, sicuti disposui in quadam scriptura mea manu subscripta, quae est apud Titium, modo constet eas tabulas manu testatoris subscriptas esse. Bart. & ibi Soc. in l. si ita. ff. de condit. & demonst. quorum opinio communis est, secundum Alex. in l. ait Praetor. § fin. colum. 1. ff. de re iudic. idem notat Anto. Rub. consil. 14. qui eandem decisionem locum habere existimat quo ad institutionem haeredis, idque a Bartol. colligit, dum is allegat l. hoc articulo. ff. de haered. instit. idem Paul. in l. hac consultissima §. per nuncupationem. C. isto tit. dum allegat l. asse toto. ff. de haered instit. vbi Bald. & Angel. id expressim asserunt. & Paul. in l. haeredes palam in princ. ff. isto tit. & probatur ea ratione, quod forma requisita quo ad nominatim aliquid exprimendum, exacte seruatur, si expressio fit per relationem ad certum, & minime dubium actum. l. quoties. §. si quis nomen. ff. de haered. instit. Bald. in l. in minoribus. C. de his qui. vt indig. Angel. Aret. in §. si minus. col. 19. Instit. de actio. Franc. in c. consuluit. in 2. de appel. Sed opinionem Bart. procedere in legatis, non in haeredis institutione, dictat illa ratio, quod forma nominatim requisita est ita in specie seruanda, vt per relationem ad aliud seruari non possit. Bald. in l. 1. ff. de lib. & posthu. Ang. & Alex. in l. vbi autem. §. illud. ff. de verb. oblig. Bald. in d. l. in minoribus. etiam si certa sit relatio, & ad certam aliquam rem directa. Cle. appellanti. de appellat. Dec. in d. c. consuluit. & ideo hanc differentiam inter legata, & institutionem haeredis, ipse Bart. sensit in l. fin. C. de fideicom. ad finem. quem Doct. communiter sequuntur, secundum Iaso. in l. certum. ff. si cert. peta. col. 1. & Albert. Brun. de implemen. formae. col. 12. versic. ad haec faciunt. qui eam omnino approbant. Satis tamen crederem esse, etiam quo ad haeredis institutionem, si res illa, ad quam relatio fit, sit indubitata, nec controuertatur eam esse, cuius testator meminit, quod Aret. visum est in d. l. haered. in princ. col. 2. Cui addo ipse oportere ita testantem dicere: Instituo haeredem illum, quem scripsi in quadam schedula, quae est apud Titium, moueorque ad id opinandum ex d. l. nemo dubitat. in princip. & l. hoc articulo. & l. asse toto. & l. quoties. §. si quis nomen. ff. de haered. inst. quibus exacte seruatis opinionum hic conflictus cessabit, eritque satisfactum vtriusque sententiae rationibus. Nam etsi maxime forma seruanda sit, quod nemo negat, tanta tamen potest esse in actu, ad quem relatio fit, certitudo, vt expressio nominatim facta videri possit, neque iuris vtriusque rationi conuenit superstitiose nimis eius decisiones seruari. Subdit praeterea glo. hic singularis, haeredis institutionem pietatis causa factam, etiam nutu, validam esse, & hoc fauore piae causae concedendum esso existimant Abb. & Doctor. hic communiter Bald. dicens hanc glos. singul. in l. 1. C. de sacrosanct. eccles. 1. lect. col. 3. qui in repet. numer. 59. eandem probat. dicit & singul. Ias. in d. l. iubemus. col. 2. vbi eam sequitur post Ang. Alex. Corne. & alios. quibus accedit Albertus Brunus in tractat. de forma. fol. 95. col. 3. & esse hanc opinionem communem fatentur Ias. & Corne. in d. l. iubemus. col. pen. & Barba. hic col. 4. qui tamen ab ea disputando recedit. Eadem gloss. dum dicit, testamentum posse in voluntatem haeredis committi, est intelligenda, vt ipsa haeredis institutio fieri possit sub conditione illa, si ipse haeres voluerit. l. haec verba. ff. de conditio. & demonstrat. Nam legata non possunt in apertam haeredis voluntatem conferri. l. Senatus. §. legatum. ff. de legat. 1. esset enim elusoria isthaec dispositio, cum ipse heres nunquam vellet legata soluere. Sic & legatum alicui deferri potest sub illa conditione, si ipse legatarius volet. l. si ita legatum. §. illi si volet. ff. de legat. 1. Scribit deinde gloss. legatum expresse in arbitrium alterius committi [art. 7] non posse, tacite vero in arbitrium alterius committi posse, quorum vltimum plane procedit, etiam si in voluntatem alterius legatum velamine quodam conferatur, vt lego Titio centum, si Caius capitolium ascenderit. l. nonnunquam. ff. de condit. & demonst. Id vero quod glo. dixit, legatum in alterius arbitrium conferri non posse, falsum apparet: Nam legata possunt in alterius arbitrium conferri, cum intelligatur isthaec commissio facta arbitrio boni viri, nempe si testator dixerit, lego Titio centum, si haeres arbitrabitur, si haeredi visum fuerit, si haeres putauerit. l. fideicommissa. §. quanquam. ff. de leg. 3. l. si sic. in princ. ff. de lega. 1. Bartol. per text. ibi in l. 1. ff. de lega. 2. quem caeteri Doctor. sequuntur ibi. & in l. captatoriae. ff. de legat. 1. & in l. captatorias. ff. de haered. instit. Abb. cons. 4. vol. 2. nu. 6. dicens hanc opinionem communem esse. cui non obstat l. fideicommissa. in 2. §. quanquam. ff. de fideicommis. libe. dicens in arbitrium haeredis non posse conferri legatum, an debeatur. Est enim id intelligendum in arbitrio ita liberi, vt voluntati amplissimae ac liberrimae aequipolleat. Quin & in eadem lege sententia communis manifeste probatur §. caeterum. Ex quibus deducitur receptissima omnium sententia, legatum non posse conferri in liberam & apertam alterius cuiusque voluntatem. gloss. hic, & in d. l. 1. communis omnium opinio in l. captatorias. C. de testam. milit. & erit exemplum, Lego Titio decem, si Sempronius voluerit: quod probatur in d. l. nonnunquam. vbi dicit Iuriscons. Nam in alienam voluntatem conferri legatum non potest: optimus textus in l. captatoriae. ff. de leg. 1. quo etiam in legatis captatoria voluntas reprobatur. Verum ab hac communi opinione nouissime discedit Ludo. Lusita. in l. vtrum. §. cum quidam. ff. de reb. dub. col. 3. 4. & 5, dicens, legatum posse conferri in voluntatem liberam alterius, quam haeredis, tametsi institutio haeredis non possit in alterius voluntatem ita liberam conferri, ne pendeat testamentum ab alieno arbitrio, aduersus Iurisconsultos, qui hoc absurdum existimant. Caput vero testamenti est haeredis institutio, quae totum testamentum ratum reddit, quod non ita in legatis est censendum, cum ab eis non pendeat vis testamenti: nimirum ergo, si legata in alterius [art. 8] liberam voluntatem conferri possint: cui sententiae suffragatur Iurisconsultus in l. Senatus. §. legatum. ff. de leg. 1. Legatum, inquit, in aliena voluntate poni potest, in haeredis vero non potest. ad idem l. 1. ff. de legat. 2. In arbitrium alterius conferri legatum veluti conditio potest. Quid enim interest, si Titius in Capitolium ascenderit, mihi legetur, an si voluerit? Quod si communis opinio vera foret, nulla esset constituenda differentia inter legatum, quod confertur in voluntatem haeredis, & illud, quod ponitur in extranei voluntate, siquidem legati collatio in liberam vtriusque voluntatem non tenet: at in arbitrium vtriusque facta tenet, & tandem l. fideicommissa. §. quanquam. videtur specialis fieri prohibitio, ne in haeredis liberam voluntatem conferantur legata, quibus praemissis facillime tollitur ratio, quae pro communi fit ex d. l. captatoriae. quia ibi captatoria legata reprobantur, propter ambitionem, captionem, atque animum aucupandi bona aliena: non ergo prohibetur ibi legatum in alterius liberam voluntatem conferri. Difficilius euitari potest text. in l nonnunquam. sed Lusita. respondet intelligendum esse Iurisconsultum de aliena voluntate, quae haeredis est, in cuius voluntate non potest poni legatum, qui quidem intellectus nequaquam placet, corrumpit enim sensum, & verba Iurisconsulti. quo fit, vt facilius meo iudicio defendi possit communis opinio, quam haec, quae nouiter, subtiliter tamen, a viro alio qui doctissimo concepta fuit Non enim obstat l. 1. ff. de legat. 2. quae loquitur, quando legatum non in liberam voluntatem, sed in arbitrium confertur, de quo Iurisconsultus Vlpianus ibidem loquitur. Item non oberit l. Senatus. §. legatum. quippe quae possit in hoc sensu accipi, vt legatum in haeredis voluntatem conferri non possit: in alienam vero, id est, legatarij, conferri possit. quod animaduertit post alios Antoni. August. lib. 4. emendat. capit. 15. & quod alibi in haerede prohibitum fuerat, sicuti & in extraneis, in legatario ibi permittitur. Vnde negamus alicubi a Iurisconsultis hac in controuersia discrimen constitui inter liberam voluntatem haeredis, & extranei, quo ad legata, aut forsan legatum in voluntatem obliquam alterius conferri potest, vt si Titius Capitolium ascenderit, non tamen in voluntatem nec liberam, nec obliquam haeredis. Potest enim in d. §. legatum. intelligi, vt legatum in voluntatem alienam, obliquam quidem conferri possit, quam uis non liberam. Oportet tamen [art. 9] intelligere, quid si testator dixerit, lego centum Titio, nisi haeres meus noluerit, & Iurisconsultus respondet, quasi conditionale legatum esse, & primam voluntatem exigere. l. fideicommissa. §. sic fideicommissum. ff. de legat. 3. Est enim, vt arbitror, legatum purum, non conditionale ex libera voluntate haeredis, sed ademptum sub conditione, si haeres noluerit: & si haeres semel dixerit se velle. conditio ademptionis cessat, quod si non declaret se nolle, debetur legatum. Qua in re differt ab illo legato, si haeres voluerit, quia donec haeres velit, non est legatum, nec debetur. In primo etiam legato si haeres decesserit, priusquam declaret se nolle, ius declarandi ad eius haeredem minime transit, & ideo non timet legatarius ademptionem. Fieri etiam legatum ita potest, cum haeres voluerit: sic enim substantia legati, nec confertur in liberam haeredis voluntatem sub conditione, nec amittitur legatum eo casu, quo haeres noluerit, sed tantum tractus temporis solutioni adijcitur, soluendum quidem omnino legatum est, & eius dies cessit, sed ad solutionem expectanda est voluntas haeredis, & eo mortuo, eius haeres statim soluere tenetur. d. §. sic fideicommissum. quem ita interpretari libuit ex Alberi. ibi, tametsi Zas. in d. l. Senatus. §. legatum. scribat, se illius paragraphi rationem nondum intellexisse. In summa igitur, omnibus casibus, quibus diximus, testamentum in voluntatem, aut arbitrium alterius committi posse, in eisdem verba huius canonis intelligi poterunt, dum dicit Romanus Pontifex: Qui extremam voluntatem in alterius dispositione committit, non videtur decedere intestatus. Minime vero satis fit huic decisioni, que loquitur non tantum quo ad legata, sed & quo ad haeredis institutionem, ideo amplius est hic canon intelligendus. Primo quidem, si quis bona [art. 10] sua omnia committat alterius dispositioni, eum instituere haeredem nudum censendum est, vt in pias causas eadem bona distribuat. Sic enim decedit testatus. Inno. Abb. & Doct. quorum opinio communis est, secundum Abb. Imol. col. 4. & Barb. 5. qui post Card. verba Innoc. alioqui obscura eleganter explicant. Hunc etiam intellectum asserunt communem esse Ias. nu. 12. & Corne. in dicta l. captatorias. col. 3. C. de test. milit. hic tamen intellectus procedit eo casu, quo testator esset vsus verbis significantibus arbitrium boni viri: Secus autem erit dicendum, si in commissione esset vsus testator verbis liberam voluntatem inducentibus. ita Bart. in l. 1. C. de sacros. ecclesi. num. 64. Alex. num. 6. Corne. num. 4. Ias. nu. 12. in d. l. captatorias. Imol. in l. captatorias. ff. de haered. inst. nu. 4. Paris. consil. 38. volum. 3. num. 21. ex quo aperte non meminit testator piae causae, qua ratione praedicti Doct. asserunt hunc tex. non habere locum, si testator fuerit vsus his verbis, Committo omnia mea bona voluntati Sempronij, quam opinionem communem esse existimo, tametsi Card. hic nullum in hoc discrimen admittat, & vtrumque casum parem esse opinetur, attenta ratione communis assertionis, quae vtroque casu viget. Vnde post Imol. hic, num. 13. ipsius Card. sententiam memoriae commendandam esse opinor, comprobatur etenim ex his, quae dicentur in 3. intellectu. Regia vero lex 32. in Taurino conuentu condita expressim statuit, commissa alicui per defunctum testamenti ordinatione & dispositione, posse ac debere hunc, cui commissio facta est, soluto aere alieno, quintam bonorum partem in opera pia expendere, reliqua vero bona dare his, qui defuncto intestato succedunt, qua quidem lege decisio Innoc. recepta communiter tollitur, nisi dixeris aliud esse, quando quis alterius dispositioni committit propria bona, vt communis conclusio praemittit: aliud, quando quis alteri committit, vt eius nomine testetur, tunc enim non potest hic seipsum, nec alium haeredem instituere, nec videtur a committente factus haeres. & in hac specie loquitur Taurina lex. Nec tamen huic interpretationi temere subscribo, sed candidi lectoris iudicio eam censendam ingenue committo. Secundo, potest hic tex. intelligi, quando in alterius voluntatem non confertur principalis testamenti dispositio, sed tantum alteri committitur electio heredis incerti ex certis, quod iure optimo fieri potest. l. fideicommissaria. in 2. §. fina. ff. de fideicommis. liber. l. vtrum. §. cum quidam. & ibi Doct. ff. de rebus dub. Bart. in l. illa [art. 11] institutio. ff. de haered. instit. idem in l. captatoriae. ff. de leg. 1. Cyn. Bar. Alex. Dec. & Ias. col. 2. in l. captatorias. ff. de test. milit. Imol. hic num. 14. Paul. Paris. consil. 38. num. 32. vol. 3. & Roder. Suarez in tractat. de capta. volunt. col. 2. & 3. exemplum enim erit, Instituo haeredem vnum ex seruis meis, quem Titius elegerit. Hoc tamen procedit, nisi genus, ex quo esset eligendum, esset ita amplum, vt si omnes venirent non facta electione, res esset elusoria & vana. ita Paul. in d. l. captatorias. & Paul. Paris. d. consilio 38. nume 33. & 49. Ex hoc intellectu quotidie filiorum, aut nepotum melioratio a parentibus fit, hoc modo, Melioro vnum de filijs meis, quem mea vxor elegerit: nam & his dictionibus vtar, quippe quibus huius regni leges saepissime vtantur in hisce quaestionibus, atque hoc ipsum in l. 31. Tauri ad finem probatur. Tertius huius cap. intellectus ex eo constat, quod fauore pietatis testamentum, saltem quo ad legata, potest in alterius conferri [art. 12] voluntatem, quam interpretationem magis communiter Doctor. hic approbant, & in dicta l. captatorias, vt constat ex Corne. Alex. & Ias. ibi. qui col. pen. & Deci. dicunt hanc opinionem communem, & idem asserit Ias cons. 110. colum. 3. vol. 1. notat Bart. in l. 1. C. de sacrosan. eccles. 3. q. quintae. q. princip. num. 64. idem in l. captatoriae. ff. de lega. 1. idem consil. 5. & 6. & plures alij, quos refert & sequitur Paul. Paris. d. consil. 38. num. 24 idem consil. 83 col. penult. vol. 2. cuius contentionis disputatio est apud Soc. d. l. vtrum. §. cum quidam. & Lusita. ibi. Rimi. & Ias. in dicta l. captatorias. quo in loco Dec. hanc communem sententiam tutatur. Et licet praefatam opinionem frequentius quo ad legata Docto. admiserint, vt constat ex Parisio dicto consil. 83. idem tamen erit dicendum quo ad institutionem haeredis fauore piae causae, quae iuris Ciuilis subtilitatibus minime subiacet. Ius vero Ciuile, quod vetat, vltimam dispositionem in alterius voluntatem conferri, nimio forsan rigori innititur, & ideo hisce testamentis ad pias causas ordinatis, non est omnino seruandum, vt passim praedicti iuris vtriusque professores asserunt, quorum ratio, cum haec sit, etiam in haeredis institutione maximam vim habet, atque ita in hac specie hunc canonem intelligunt Bart. in l. captatorias. ff. de haered. instit. & ibi expressim Imol. num. 10. Alex. num. 6. & Corne. num. 4. in d. l. captatorias. C. de test. milit. quorum opinio, licet sint qui refragentur, mihi verior videtur, ex qua sic potuit testator dicere: Instituo haeredem ecclesiam sancti Iacobi, si Titius voluerit, ac simili forma potest hec conclusio ad praxim deduci. Non obstat huic sententiae l. fideicommissa. num. 2. versic. quod si ita. ff de fideicom. libert. quae in legato libertatis ita loquitur: Quod si ita scriptum sit, si haeres voluerit, non valebit, sed ita demum, si totum in voluntate fecit haeredis, si ei libuerit. Quia illa Iurisconsulti sententia procedit, vbi constat, testatorem dispositionem in liberam voluntatem haeredis contulisse: Secus sane in dubio, est enim tunc interpretatio illa assumenda fauore piae causae, vt voluntas, in quam confertur dispositio, non libera omnino accipiatur, sed subiecta boni viri iudicio, sicuti idem Iurisconsult. in initio illius l. sensit, scribens, Fideicommissa libertas ita dari potest. Haeres si volueris fidei tuae committo, vt Stichum manumittas, quamuis nihil aliud in testamento potest valere ex nutu haeredis. Ex quibus verbis plane constat id esse libertatis, & sic piae causae priuilegium. Quicquid alij in intellectu illius legis aliter sentiant. Constat vero ex his, voluntatem pro arbitrio accipi fauore piae causae, quod in eadem Iurisconsulti decisione probatur, dum dixit, legatum libertatis collatum in alterius voluntatem, validum esse: nam si voluntas eo casu libera omnino intelligeretur, non valeret legatum, vt superius diximus. Ex proposita siquidem ac subiecta materia, voluntatem pro arbitrio possumus interpretari. l. 1. ff. de legat. 2. quo sane fit, vt quoties dixerim, ob fauorem piae causae, posse vltimam cuiusque dispositionem in voluntatem alterius conferri, intelligam plane, atque assumam voluntatem pro arbitrio boni viri. Hic igitur est verus sensus Iurisconsulti in d. l. fideicommissa, cui plures aptari solent intellectus, quos explicat Ias. & Dec. in d. l. captatorias. & Lusit. in d. §. cum quidam. e quibus ille fere omnium consensu recipitur, vt prima pars per vltimam corrigatur, ac tandem legatum libertatis non possit in haeredis voluntatem conferri, qui sensus maxime a Iurisconsulto alienus est. Quod si communis interpretatio admodum placuerit, poterit distingui legatum pium, quod hoc in canone tractatur, a legato libertatis: hoc enim licet pium censeri possit, non tamen ratione eius pietatis, quae animarum saluti conducit, sicuti docet Deci. in d. l. captatorias. col. vlt. quod modo latius disputare non libet, ne vltra septa transilire videar. Illud tamen ex his consequitur, legatum ad pias causas, posse non tantum in voluntatem extranei, sed & haeredis conferri, quod Bartolus notat in dicta l. 1. numero 64. C. de sacrosanct. eccles. quem post alios sequitur Corne. in dicta l. captatorias. numero 5. qui legatum profanum a pio in hoc distunguunt, quod illud non potest in voluntatem haeredis conferri, licet bene in arbitrium: hoc vero potest, cuius assertionis partim meminimus superius numero 7. & 8. Nos sane ita distinguimus, vt legatum non pium in alterius voluntatem non collatum, inualidum sit, propter liberam voluntatem, quam ex his verbis colligimus, legatum autem pium eodem modo factum, validum esse censemus, eo quod fauore piae causae voluntatem pro arbitrio accipiamus. Vnde forsan illud adnotandum erit, vltimam cuiusque dispositionem in alterius, & maxime haeredis, omnino liberam & absolutam voluntatem collatam non valere: & hoc pacto defendi poterit opinio satis controuersa in d. l. captatorias. C. de testam. milit. in cuius examine plures existimarunt vltimam dispositionem testantis in alterius voluntatem conferri non posse, etiam ad pias causas. Verum quo ad hanc decretalem, mihi sane, si licet libere propriam sententiam promere, primus Innoc. intellectus potius placet, quem & Panor. hic sequitur, dicens communem esse. Caeterum illud omittendum non est, [art. 13] passim a iuris vtriusque Doctoribus, ex hoc capite adnotari, captatoriam voluntatem fauore piae causae permitti, quod hic minime probatur, si consideretur, quae sit vere captatoria voluntas. Nec omnino id iuris rationi congruit, siquidem militibus non est permissa captatoria dispositio. l. captatorias. C. de testam. quamuis eorum testamenta a iure Ciuili maximis & specialibus priuilegijs sint ornata, & munita. Praeterea si captatoria voluntas bonis moribus aduersatur, & ideo nec consuetudine permitti potest, vt existimant Aret. & Ias. in l. 2. in princip. ff. de vulg. & pupil. substit. idem Ias. in d. l. captatorias. cum & captiosa sit, & dolosa isthec dispositio. notatur in l. cum donationis. C. de transactio. non video cur ratione pietatis permitti possit. ca. super eo. de vsur. in hac tamen dubitatione primum ipse opinor nullibi probari, ob piam causam captatoriam voluntatem permitti, licet fatear eam permissam esse, quae in alterius arbitrium aut voluntatem conferatur. Vnde non omnino communi opinioni accedo. Secundo quidem ab Aret. & Ias. libentissime dissentio, qui dum confusa doctrina vtuntur, asserunt consuetudine fieri non posse, vt cuiquam permissum sit, vltimam eius voluntatem in alterius liberam dispositionem, aut consensum conferre: hoc enim, vt ipsis placet, contra bonos mores est, falluntur equidem: nam si id contra bonos mores esset, non permitteretur hoc canone, etiam fauore piae causae, in quo sequor Ang. in d. l. captatorias. ff. de haeredib. instit. Alex. in l. captatorias. C. de testa. mil. eundem Soc. & Rip. in d. l. 2. de vulg. & pupil. in princ. qui probare conantur consuetudine induci posse, vt extranea cuiusque voluntas alterius dispositioni committi possit, etiam libere. His etiam Doctoribus placet idem esse in captatoria voluntate, aduersus Aret. & Ias. Ego vero perpendens captatoriae voluntati captionem, ac dolum quendam inesse, re probamque alienae haereditatis ambitionem. l. illae. ff. de haered. inst. l. si maiores. C. de transact. l. 1. ff. si quis aliq. testari prohib. §. manet. Instit. de societa. author enim captatoriae voluntatis captionem in id dirigit, vt facta haeredis institutione per alium, ipse propriam voluntatem mutet, nollem admittere, statuto, aut consuetudine induci posse captatorias voluntates, ac subinde potius in hoc Aret. & Ias. accederem, quam Ang. Soc. Alex. & Ripae. Ex quibus in discrimen, ac disputationem adducere libet Carol. Ruin. responsum: is inquam, consilio 20. volum. 2. probare conatur, hanc institutionem validam esse, nec captatoriam censeri: instituo Titium haeredem meum, dummodo ipse Titius me haeredem instituat, atque ibidem censet, institutionem istam sub modo conceptam validam esse, modumque ipsum reijciendum fore, nec necessario seruandum, quippe qui turpis sit, adducit vero ad probationem gloss. a Bart. Alexand. caeterisque frequentiori calculo receptam, in l. cum donationis. C. de transact. quae asserit, liberationem a Titio Sempronio concessam sub modo, vt Sempronius eundem Titium haeredem instituat, validam esse, cum etiam non secuta institutione, in pari causa turpitudinis potior sit conditio possidentis, & sic debitoris, quamuis liberatio omnino nulla esset, si sub conditione concepta fuisset ex autoritate Accursij, quem Bar. & Doct. communius sequuntur. Addit & ipse Carol. numer. 8. institutionem ita factam, Instituo Sempronium haeredem, si ipse me haeredem instituerit: non esse captatoriam, sed ex eo damnari quod contra bonos mores haeredi instituto auferat liberam testandi facultatem, & ob id validam esse, reiecta conditione illa de iure impossibili. l. 1. ff. de condit. institut. Haec tamen a viro doctissimo vtcunque instructa censura indigent. Et in primis vltima haec conclusio refellitur ex his, quae de captatoria voluntate hoc c. diximus: constat etenim, esse hanc captatoriam voluntatem, atque ideo nullo pacto valere, nec seruandam fore. Id vero quod Carol. dicebat, reiecta conditione iure impossibili validam esse hanc institutionem, iuris rationi aduersatur, cum haec conditio, si me haeredem instituas, non sit nec impossibilis de iure, nec turpis: nullibi enim, ni fallor, a iure prohibetur haeres hic institutus, testatorem haeredem instituere, nec id turpe censetur, si qua namque captio, aut turpitudo, hac in re dari contingit, ea in priori adest institutione, quo fit, vt dispositio ipsa captatoria turpis sit censenda, non autem conditio in ea dispositione apposita. Et licet ob illam conditionem id, quod disponitur captionem & deceptionem prae se ferat, ipsa tamen etiam si euenerit, secutáue fuerit, nullam deceptionem, aut captionem inducit. Igitur si praedicta institutio captatoria est, & ex eo reprobatur, quod captionem & deceptionem inducat, non video cur magis reprobanda sit, expressa conditionis, quam modi forma, cum vtroque casu idem dolus, eademque captio praesumatur, atque ideo eadem ratione personae, erit & illa institutio reprobanda, quae his verbis facta fuerit, Instituo Titium, modo ipse me haeredem instituat, vel vt ipse me haeredem scribat, contra Caroli responsum. Nec oberit glossa illa communiter recepta, quia Accursius ibi in eo contractu sub modo concepto, existimat vtriusque contrahentis turpitudinem adesse, & addit in pari casu turpitudinis, esse potiorem possidentem, quae quidem ratio manifeste in testamento cessat, in quo vtriusque turpitudo, nec datur, nec possessionis ratio locum habere potest ita facile, sicuti in contractu, attento exemplo Accursij, imo ex mente gloss. & Doctor. qui eam sequuntur, modus turpis contractum vitiat, quo ad ea, quae nondum sunt tradita, & sic quo ad actionem. quod notat in specie Corne. consilio 255. volum. 4. & comprobatur ex his, quae notaui in Epitome de sponsalib. 2. part. capitul. 3. §. 1. numero 8. & 18. quidquid dicant Angel. & Aretin. in l. impossibilis. ff. de verborum obligationibus. Nec illud hac in re praetermittendum est, quibusdam placuisse liberationem a Titio Sempronio concessam, hac conditione, si Sempronius Titium haeredem fecerit, validam esse, & hi sunt Placent. Iac. But. Pet. a Bellapertica, Cy nus, Bal. Sal. Alber. Fulg. Ias. Alciat. in d. l cum donationis, ea ratione, quod non minor libertas in matrimonio exigitur, quam in testamento, vt constat, & diximus superius 2. par. rubr. & tamen ad coniugium potest quis inuitari spe lucri. l. Titio centum. §. 1. ff. de cond. & demonst. igitur & ad haeredis institutionem. Vnde secuta haeredis institutione valida erit praedicta liberatio. Nec obstat ratio, qua prohibetur captatoria voluntas: nam ea institutione, aut legato, vltimáue voluntate procedit, non in hisce contractibus, in quibus illa deceptio contingere nequit, ex proxime dictis, quae latius explicat Alciat. in d. l. cum donationis. Nec item oberit d. l. cum donationis. quia ibi, & similibus iuris locis prohibetur, ne quis pacto disponente adstringatur ad haeredem certum instituendum: non tamen impedit in conditione id poni, quod in dispositione positum minime arctaret. l. vxorem. §. haeres. ff. de lega. 3. Et quamuis opinio glo. probetur a Bar. Paul. Angel. Alex. Riminaldo, & alijs, eaque sit magis communis, authore Alc. ibi, & Carol. in dicto consilio 20. 2. volum. Haec tamen posterior nec rationibus, nec authoritatibus destituitur. Postremo, glo. asserit, posse [art. 14] in genere pauperes haeredes institui, quod expressim probatur in l. si quis ad declinandum. C. de episc. & cler. Regia l. 20. tit. 3. part. 6. quibus constitutionibus exponitur, esse hanc institutionem intelligendam in pauperibus illius ciuitatis, vbi conditum est testamentum, quod ego intelligerem, si testamentum sit conditum in loco domicilij testantis, alioqui pauperes domicilij testantis sunt admittendi, ex gl. c. si pater. verb. pauperes. isto tit. in 6. quae dixit, legatum relictum a testatore, vt inter pauperes distribueretur, esse distribuendum in pauperes loci, quo domicilium habebat testator. & idem probatur ex l. nulli. C. de episc. & cler. l. haec conditio. §. vlti. ff. de condit. & demonst. & praeter Franc. in d. c. si pater. dicit d. glo. singul. Fel. in c. sicut tuis. de simo. 2. col. notat idem Fel. in ca. fin. col. 10. de foro compet. Hoc tamen non procedit in executore testamentario, cui testator dedit pauperum electionem: is enim non tenetur eligere pauperes domicilij testatoris. Ioan. Andr. Domit. Lapus, & Franc. in d. c. si pater. Capella Tolosana. q. 128. pulchre Collect in c. Ioannes. isto tit. nu. 10. ea ratione, quod Episcopus, cui iure deuoluto competit dignitatem ecclesiae conferre, tenetur eligere aliquem ex clericis eiusdem ecclesiae, ad quam fit electio. c. ne pro defectu. de elect. tamen compromissarius ad eligendum, libere potest eligere etiam ex extraneis clericis, qui non sint illius ecclesiae. c. si compromissarius. de elec. in 6. atque haec ipsa opinio probatur in l. cum quidam ita. §. 1. ff. de leg. 2. quibus sane standum temere non est, cum in hac pauperum electione ipsius testantis mens refragari videatur, iuraque ipsa ciuilia pauperibus domicilij testantis patrocinentur, quamobrem caute seruanda est haec Doct. opinio. Illud praeterea omittendum non est, posse legatum dotis in voluntatem alterius conferri, ita vt fauore dotis, sicuti fauore piae causae, in arbitrium illius collatum censeatur. Bart. in l. Theopompus. ff. de dote praeleg. Imol. in l. captatorias colum. pen. ff. de haered. instit. Alex. consil. 54. vol. 2 Roder. Suar. in tract. de captator. volunt. fol. 3. sic & legatum incertum fauore dotis valet. l. si filiae. ff. de legat. 3. praedicta tamen non probantur in d. l. Theopompus. cum ibi nihil sit collatum in voluntatem alterius, sed mandatum fuit amico testantis eius mentis conscio, vt cum opus fuerit, eius mentis fidem faciat. ita Cuma. consil. 117. Alciat. lib. 2. parerg. c. 19. & in l. 1. §. vlt. nu. 18. ff. de verb. obl. Quibus tamen addendum est, non esse standum assertioni illius, cui testator commisit voluntatis propriae reuelationem, nisi asserat eam fuisse testantis voluntatem, quae ex coniecturis apparentibus verosimilis est, alio qui facillime in alterius liberam voluntatem conferri posset cuiusque testatoris vltima dispositio. sic Bart. in d. l. Theopompus. ibidem explicat, & post eum Paul. & Imol. in l. illa institutio. ff. de haered. instit. col. 4. Alex. in l. captatorias. col. penult. C. de testament. milit. Matth. Afflict. decis. 371. Carol. Ruin. consil. 21. numero 10. volum. 2. Ex capite, Officij. SVMMARIVM. -  1 Quarta portio ex quibus debeatur Episcopo, & a quibus, vbi etiam intellect. cap. de quarta. de praescript. tractatur. -  2 Legatum relictum creditori quando compensetur cum debito conuentionali vel legali. -  3 Huius canonis ratio & intellectus. -  4 Intellectus ad l. Regiam, an legatum vxori a marito relictum imputetur in arras. -  5 Ratio ad l. Regiam 16. Tauri. -  6 Legatum relictum parochiali ecclesiae, an imputetur in quartam eidem ecclesiae iure debitam. -  7 Legatum conceptum his verbis, vt nihil exigat legatarius de bonis meis, an inducat compensationem. -  8 Discutitur egregia sententia Bart. in l. & iurisiurandi. §. si liberti. ff. de oper. libert. -  9 Donatio inter viuos non imputatur in debitum legale. -  10 Legatis a patre mille pro maritanda filia, & ea postmodum ab ipso patre nuptui tradita, constituta dote ex quingentis, an reliqua quingenta possint exigi. -  11 Quando ex voluntate legantis fiat compensatio, & ibi huius canonis intellectus. -  12 Quarta canonica portio, an debeatur Episcopo ex legatis fraternitati alicui. CAPVT, OFFICII. VAriae sunt in canonibus constitutiones de quarta portione, quae Episcopo solui debet ab ecclesijs, quae intra eius dioecesim fuerunt constitutae. Nam [art. 1] Episcopo debetur quarta portio legitimarum a parochiali ecclesia. cap. de quarta. de praescrip. ca. conquerente. de offic. ord. vbi Io. And. Abb. & Doctor. contra glo. ibi, quae hoc non iuri, sed consuetudini tribuendum esse existimauit. Debetur etiam Episcopo quarta pars oblationum. c. concesso. 12. q. 2. c. vobis. ead. q. c. de his. cap. antiquos. 10. q. 1. d. ca. de quarta. notat Soc. de oblatio. lib. 18. art. 5. licet glo. dubitet in d. c. de his. & Troilus in tract. de oblatio. colum. pen. Quarta deinde portio omnium, quae ecclesijs pietatis causa legantur, episcopo debetur. tex. hic, & in d. cap. conquerente. & cap. de quarta. & in cap. sequenti. isto tit. vbi Inno. Card. Ant. & Barbat. num. 9. ex his legatis, quartam portionem Episcopo competere, adnotarunt expresse. & Abb. in ca. 2. de sepul. latius Bertach. tract. de Episcop. 4. lib. 4. part. num. 40. exceptis legatis, quae exprimuntur in cap. vlti. isto tit. Ex quo nunquam mihi placuit opinio Fel. qui in d. cap. de quarta. col. 1. scribit, in praescriptione totius quartae portionis aduersus Episcopum titulum requiri, quia satis constat ex praesumptione iuris Canonici portionem aliquam oblationum, legatorum, & decimarum Episcopo debitam esse: secus tamen, si praescriptio id egerit, vt loco quartae portionis quinta aut sexta soluatur: tunc etenim titulus non est necessarius in hac praescriptione, cum ex iure Pontificio nulla sit circa hanc portionem quartam certitudo, siquidem quandoque maior, quandoque minor Episcopis soluitur. c. certificari. de sepul. Constat equidem a canonibus quartam hanc portionem & canonicam nominari. Vnde cessante consuetudine, cuius meminit Romanus Pontifex in d. cap. certificari. erit de iure ordinario isthaec portio quarta. quod probat Regia l. 5. titul. 13. part. 1. & ideo ad praescriptionem quae aduersus Episcopum in eius parte, vel in ea tota obijcitur, titulus est necessarius. cap. 1. de praescript. in 6. Haec vero quarta portio, quae Episcopo ex legatis loco pio factis competit, ab ipsa ecclesia, ab ipso loco pio, non ab haerede testantis debetur. Abb. hic, 2. col. Innoc. & Abb. in cap. de his. de sepult. Bald. in l. si quis ad declinandam. §. in omnibus. col. 1. C. de episc. & cleric. dicens hanc portionem esse ab ecclesijs, non ab haerede exigendam. Solet tamen in plerisque dioecesibus ex antiqua consuetudine, ex bonis & rebus a defuncto relictis, dari Episcopo, vel parochiali presbytero, melior vestis, aut vas aliquod argenteum, seu alia res, quam ipse Episcopus vel presbyter elegerit: quam consuetudinem propria sententia, & iudicio comprobauit Rotae praetorium, teste Cassadoro, decisione vnica, de consuetud. Porro ad huius capit. [art. 2] intellectum ex iure Ciuili praemitto quantitatem a debitore creditori legatam, minime compensari cum ipsa debita quantitate. l. creditorem. ff. de legat. 2. pulcher text. in l. vnica. §. sciendum. C. de rei vxor. actio. quibus tamen obstat text. in authent. praeterea. C. vnde vir & vxor. ex quo legatum a marito vxori factum, imputatur in illam portionem, quae vxori ex bonis mariti debetur. Regia l. 17. titulo 13. part. 6. ad idem est l. si cum dotem. §. si pater. ff. soluto matrimonio. vbi legatum factum filiae a patre, qui dotem filiae a genero exegerat, cuiusque causa debitor filiae erat, compensatur cum ipsa dote a patre exacta. Est igitur necessarium haec iura intelligere, & ob id conducit plurimum distinguere debitorem conuentionalem, eundemque voluntarium ab initio, a debitore legali, eodemque inuito. In primo equidem non est admittenda compensatio, si ipse creditori aliquam quantitatem legauerit. Quod constat ex d. l. creditorem. & d. §. sciendum. adiuncta professorum omnium vtriusque iuris interpretatione, quae adeo procedit, vt si haeres grauatus per fideicommissum Titio restituere aliquam pecuniae quantitatem, aut aliquam rem, eidem Titio leget rem diuersam, aut quantitatem aliquam, non censetur animo compensandi legasse. quod notat Aymon consil. 131. colum. final. contra Anani. consil. 3. nam hic testator non tenetur ex debito legali, sed ex voluntate primi testatoris, vt constat. Quae quidem communis opinio locum sibi vendicat, quando testator poterat cogi a iudice debitum illud soluere. Quod si ipse qui legat, in iudicio condemnari non poterat, attamen tenebatur id soluere pro exoneranda conscientia, & tunc legauerit, in hac dubitatione compensatio admittenda est, sicuti eleganter docet Aretin. consil 92. viso legato. colum. 1. cui subscribunt Ias. col. 8. decis. 6. ac caeteri nouiores in dict. authent. praeterea. In secundo autem debitore, qui quidem inuitus est lege cogente, diuersum censemus: legatum enim ab eo creditori relictum, animo compensandi dimissum videtur, & ob id compensationi locus est. d. authent. praeterea. & d. §. si pater qui rationem habet ex legis obligatione, qua pater tenetur filiam iterum dotare, vti explicant Dec. & Curt. Iun. in d. authentic. praeterea. vlt. notab. eamque rationem differentiae existimant esse, quod lex inducens obligationem aliquo inuito, eidem beneficium hoc largiatur, vt legatum ab eo factum in debitam illam quantitatem ex lege imputetur, a simili argumento l. omnino. & l. quoniam nouella. C. de inoffic. testam. quibus in legitimam filiorum portionem legata imputantur, licet ab hac frequentissima. distinctione discedat Coras. lib. miscel. 3. cap. 1. Est igitur iure receptum legatum indebitum legale imputari, quod procedit etiam facta compensatione speciei cum quantitate, vel quantitatis cum specie. Alexan. Dec. & Ias. in d. authent. praeterea. Imol. & Alexand. in d. §. si pater. a quibus plane dissentio, ex eo quod speciei cum quantitate nulla sit compensatio. l. fin. vbi glo. recepta communiter. C. de compensat. l. si conuenerit. ff de pigno. act. optimus fere in specie tex. in l. 2. §. mulier. ff. de dote praeleg. l. plane. §. sed si non corpus. ff. de legat. 1. l. si pater pro filia. ff. de dotis collat. huiusque opinionis, quam aduersus Imol. Alex. & alios sequor, author est Bart. in l. huiusmodi. §. cum pater. ff. de leg. 1. quem Ias. parum sibi constans sequitur in §. in bonae fidei. Instit. de actio. num. 67. & omnino Soc. consil. 93. volum. 1. colum. penult. dicens non esse ab hac opinione recedendum in iudicando, nec in consulendo: eandem probat Roderic. Suar. in l. 1. tit. de arris. Foro legum. vers. sed pone quaestionem. idem tenet Bald. in l. quoniam in prioribus. C. de inoffic. testa. vlt. col. Item haec imputatio legati in id, quod ex legis obligatione debetur, fieri debet, siue legatum fiat ex eo cui onus ex lege incumbit, siue ab illius haerede, qui successit in eadem obligatione legali, ex eadem ratione. Ancharan. consil. 26. col. 2. Paul. Cast. consil. 35. volum. 2. Aymon consil. 131. col. penult. quamuis Philip Corne. in contrariam iuerit sententiam consil. 292. vol. 1. Illud vero praetermittendum non est, etsi maxime compensationi locus non sit, quando aliquid a legante legatario debetur ex spontanea & voluntaria conuentione, vt diximus, tamen eadem compensatio admittenda est, si ex coniecturis aliquot appareat animo & voluntate compensandi relictum fuisse legatum. Abb. consil. 81. col. 2. vol. 1. Corne. consil. 115. colum. pen. volum. 4. nouiores in d. authen. praeterea. Aymon consil. 149. duodecim connumerans coniecturas, ex quibus praefatam voluntatem deprehendere possimus. His equidem praemissis, apparet [art. 3] minime conuenire inter hunc canonem, & dicta iura Ciuilia, imo maximum discrimen esse, siquidem legatum Episcopo factum, non imputatur in canonicam portionem, quae ex lege Pontificia ipsi Episcopo debetur, vt in hoc capite sancitum est. Vnde Abbas & Docto. hic communiter iura Ciuilia intelligunt, quando debitum legale ab ipso testatore legatario debetur, tunc etenim compensatio fit, secus vero quando debitum legale non debetur a testante, sed ab alio, quamuis ex causa ipsius testatoris, sicuti quarta canonica portio non debetur Episcopo a testatore, sed ab ecclesijs, quibus ipse testator legauit. Eundem intellectum sequuntur Salic. Alex. Ias. num. 20. Dec. num. 13. in d. authent. praeterea. & Roder. Suar. in d. l. 1. versic. sed pone quaestionem. dicens hanc opinionem communem contra Barb. hic. Ex quibus plura deducuntur, & primum [art. 4] intellectus ad Regiam l. 1. tit. de arris, lib. 3. Fori. qua quidem cautum est, soluto matrimonio absque prole, arras integras vxori competere, eo vero soluto susceptis liberis, quartam arrarum partem vxoris esse, reliquas vero tres portiones filijs eiusdem matrimonij deberi. Nam si maritus vxori legauerit certam quantitatem, hoc legatum imputatur in arras, quas vxori maritus promisit, quia lucrum arrarum a lege vxori defertur, nec maritus est voluntarius debitor, sed necessarius, ex legis Regiae decisione. ita hanc quaestionem definiuit Roderic. Suar. in d. l. 1. versic. sed pone quaestionem. ad hoc ipsum Barto. citans in l. si cum dotem. §. si pater. ff. solut. matr. qui dixit, legatum factum ab vxore marito, cui ex lege, aut statuto defertur soluto matrimonio tertia pars dotis, non imputari in illam partem dotis, quae marito ex lege competit. Ego plane, si marito arras vxori non tantum promisit, sed & tradidit, ita vt penes vxorem sint, ab hac Roder. opinione dissentio, cum in hoc casu arrae non debeantur a marito, sed sint apud ipsam vxorem. Vnde non oportet quaerere de compensatione, quod expressim notat Ioan. Lupi. in rubric. de donat. §. 27. ad finem. Quod si arrae promissae sint, & non traditae, adhuc opinor, compensationi locum non esse, non enim eas acquirit vxor ex legis dispositione, sed ex donatione facta a viro vxori in praemium pudicitiae virginalis, aut vidualis, quo fit, vt a voluntaria mariti promissione haec obligatio procedat, quam tamen promissionem, & Regia lex approbat: minime vero lex ipsa lucrum defert, quod manifestius constabit ex l. 1. & 2. titulo 2. libro 3. Fori. l. 50. cum sequentib. Tau. & explicat ipse Roderic. Suar. in dict. l. 1. in princip. nec quidquam oberit decisio Bart. in d. §. si pater. quia loquitur in lucro dotis, quod a lege sola defertur: vxor etenim non dat dotem, vt ea marito acquiratur. Maritus vero in his regnis arras donatione quadam lege recepta, & permissa permittit, ea voluntate, vt vxori matrimonio consummato in pudicitiae praemium quaerantur. Igitur compensatio hac in re non est admittenda, autore Alfonso Montaluo in d. l. 1. a quo Rodericus discessit, non satis iuste, ni ego fallor, atque ita existimo Io. Lup. in d. §. 27. hanc opinionem quam ipse elegi, veriorem esse iudicasse. Secundo, ex his ratio decidendi colligitur ad Regiam l. 15. Tauri, quae statuit legatum factum a marito vxori, non imputari in illam dimidiam partem, quae vxori ex l. Regia competit, ex acquisitis matrimonio constante, & tamen ea pars a lege defertur. Cur igitur compensatio locum non habet? nempe ex eo, quod illa pars ita ipso iure a lege vxori defertur, vt ei statim acquiratur, nec dicitur debita a marito, sed propria ipsius vxoris: nam & acquisita matrimonio constante communia sunt viro & vxori: non ergo tempore, quo maritus legat vxori, est illius dimidiae partis debitor, & ideo non est tractandum de compensatione. Tertio, hinc aperitur illius quaestionis definitio, an legatum [art. 6] relictum ecclesiae parochiali, aut eius presbytero, sit imputandum in quartam portionem legatorum, quae testator idem reliquerit monasterio, aut ecclesiae extraneae, in qua sepulchrum elegit? & praemissa decisione text. in cap. certificari. c. primo. cap. in nostra. de sepult. Cleme. dudum. eodem tit. quibus est expressum, quartam portionem eorum, quae legantur monasterio, aut ecclesie non parochiali, ab eo, qui ibi elegit sepulchrum, deberi ab ipsis legatarijs ecclesiae parochiali ipsius testantis, videtur non admitti compensationem, per istum text. ita Cardinal. in Clementi. dudum. de sepult. §. verum. q. 27. & ibi Anchar. quaest. 11. Barb. hic, num. 12. Regia l. 5. titul. 13. partic. 1. Contrarium tamen sunt qui probare conentur ea ratione, quod haec quarta portio debetur non tantum ab ecclesia legataria, sed etiam ab herede defuncti, a quo peti potest, glo. in dicta Clem. dudum. §. verum. verbo, largiri. quam in hoc approbant ibi Cardin. Anchara. & Imola, Abb. in capit. de his. de sepul. columna 2. Et est Salmanticae Synodica constitutio 26. quae iniungit haeredibus huius quartae portionis retentionem, subdens, haeredes eam non retinentes, cogendos esse eam soluere paroeciali ecclesiae. Igitur si haec portio ab haerede debetur, compensationi locus est, cum ex lege portio ista debita sit. Cui opinioni adstipulatur text. in cap. de his. de sepultu. dicens, ecclesiae parochiali, cui nihil relictum est a testatore, deberi quartam portionem eorum, quae relinquuntur ecclesiae, in qua testator sepulturam elegit, ergo a contrario sensu, si aliquid ecclesiae parochiali relictum est, non debetur quarta eidem, sed est cum ea compensandum legatum, ex quibus compensatio in hac praesenti quaestione locum habet, secundum Abb. col. 2. & 3. Anto. & Imol. hic. num. 10. Syluest. verbo Canonica. §. 9. col. pen. Freder. consil. 3. Ioan. de Ligni. & Imol. in dict. Clem. dudum. fol. 6. colum. fin. Salic. Alex. & Corne. in d. authent. praeterea. eundem Alex. in d. l. si cum dotem. §. si pater. & hanc opinionem opinor magis communem esse: primam tamen veriorem, quam & Dec. probat in dict. authent. praeterea. Nec obstat, quod haec quarta debeatur ab haerede testatoris, quia id nullibi probatur, non enim sequitur, haeres tenetur eam apud se retinere, & deducere a legatis soluendis monasterio, vel ecclesiae, in qua testator sepultus est: igitur & ipse haeres conueniri a parochiali ecclesia potest ad solutionem huius quartae portionis, ne inter ipsam ecclesiam, & monasteria, aut alias ecclesias oriatur lis, & quia facilius ab haerede exigetur, quam ab alijs ecclesijs. Quin etsi concedamus quartam hanc portionem ab haerede deberi, non tamen concedemus a testatore debitam fuisse, & sic huius cap. decisio adhuc in ea locum habebit. Item non obstat tex. in dicto capit. de his. siquidem inductio illa a sensu contrario aduersus hanc constitutionem non est recipienda: maxime, quia ille text. loquitur in questione differenti, vt ex eo, & cap. 2. eiusdem tituli constat. Quarto, quoties compensatio legati [art. 7] cum debito legali admittenda foret, eadem cessaret, si testator in legando hac esset vsus forma: Lego centum de bonis meis: non enim habet tunc animum compensandi, cum bona deductoaere alieno. l. subsignatum. §. bona. ff. de verborum signif. Ergo soluto debito legali, soluendum itidem legatum est ex caeteris bonis, quamobrem compensationi non est locus. Bal. in d. l. si cum dotem. §. si pater. Alexand. & Ias. numero 26. & Corne. in d. authen. praeterea. Felin. in c. quoniam. de praescrip. 4. col. Barb. hic, num. 11. Hippol. singul. 162. quibus refragatur ratio illa, quod appellatione bonorum a testatore prolata, ipsius haereditas comprehenditur. l. mulier. §. fin. & l. sequent. ff. ad Trebell. l. nam quod. & l. cogi. eod. tit. notat Bart. in l. 3. ff. de bonor. posses. haereditas autem etiam aes alienum continet, vt constat. Igitur ex his verbis non censetur testator recedere a compensatione, quae a iure conceditur. Qua ratione a Bal. recedunt Cuma. in d. §. si pater. Aretin. & Dec. in d. authen. praeterea. num. 13. Ex eadem ratione periclitatur sententia Bart. in l. & iurisiurandi. §. si liberti. ff. de ope. libe. quiscripsit filiam [art. 8] posse ab haeredibus patris dotem maternam petere, etiam si pater filiae vltra portionem legitimam, optimam quantitatem legauerit, & adiecerit se velle, vt filia nihil aliud petat de bonis suis, ipsius inquam patris. Nam si simpliciter dixisset pater, Et volo, vt filia mea nihil amplius petat, censetur voluisse compensationem fieri dotis materne cum legato: quia vero dixit, vt nihil aliud petat de bonis meis, non censetur voluisse hanc compensationem fieri. idem Bald. in l. liberti libertaeque. C. de oper. libe. & Corne. consilio 212. colum. final. vol. 1. sed ex ratione, qua Bald. paulo ante reprobaui. & haec Bart. opinio non procedit, secundum Ioan. Crot. in l. si constante. 2. lectu. col. 7. ff. sol. matr. & Io. Campe. de dote, partic. 1. q. 33. Posset vero habere locum sententia Bar. etiam si testator dixisset, & volo vt nihil petat, quando dos materna constaret ex rebus mobilibus, aut immobilibus, quarum dominium mortua matre transierat in filiam, licet possessio penes patrem esset: tunc etenim verba illa testantis non sunt referenda ad actionem realem, argument. text. in l. Aurelius. §. Maeuia. ff. de liberat. lega. a quo gloss. & Doct. deducunt, liberationem tutori, curatori, administratori legatam, non comprehendere actionem realem. Bart. in l. & vno. §. eius rei. ff. de acceptilat. Et ad id dicunt praedictam glossam in dicto §. Maeuia. singularem esse. Bal. in l. cum necessitate. C. de fideicom. notabi. Ias. in prin. Instit. de actio. num. 101. idem in l. sub praetextu. in 2. C. de transa. 2. col. notat Bar. in l. non solum. §. fi. ff. de libera. leg. Alex. consil. 172. circa primum. 2. vol. col. 3. Soc. cons. 190. col penul. & fin. vol. 2. Roma. consil. 201. Balb. de praescript. 2. par. 3. partis principalis. q. 14. col. penult. Felin. in cap. final. de prescript. col. 3. tradit Alex. cons. 102. vol. 2. incipit, super primo. col. 5. Sic ergo clausula ista, "Lego filiae meae centum, & volo ipsam nihil amplius petere," non excludit filiam a rei vendicatione, quae ei competit pro rebus maternis, quas pater possidebat. Verum enimuero, licet legatum [art. 9] imputetur in debitum legale, sicuti praemisimus ex authen. praeterea. C. vnde vir & vxor. non sic donatio inter viuos. l. etiam. §. si debita. ff. de bonis liber. vers. sed si non mortis. l. si vero. versic. caeterum. ff. eodem tit. notat Soc. consil. 93. volum. 1. col. penult. quamuis Ias. contrarium teneat in dicta authen. praeterea. num. 20. Cuius opinio procederet vbi in certam causam esset legatum directum, & ad eandem causam donatio facta fuisset, cuius rei exemplum est apud Iurisconsultum, & Bart. in l. Lucius. in 1. ff. de legat. 2. qui illam elegantem quaestionem tractat. Patre legante filiae mille aureos pro ea maritanda, eodemque patre, post illud testamentum tradente marito filiam, constituta dote quingentorum aureorum, an possit filia mortuo patre reliquos quingentos aureos petere? In quo videtur [art. 10] quibusdam petitioni locum non esse, ea ratione, quod causa ob quam mille fuerunt legata, per ipsum testantem sit minori impendio executioni tradita, & ob id recessum sit a primo legato. Ex eo etiam, quod legata ad alimenta certa quantitate in testamentis, ab eo legato recessum censetur, si minor quantitas ad eandem causam in codicillis legata fuerit. l. libertis. in 2. in princ. ff. de aliment. & cibar. legat. atque ita in praemissa quaestione respondit Dinus, quem sequuntur Paul. Cast. Cumanus & Imol. in dicta l. Lucius. idem Imol. in l. huiusmodi. §. cum pater. ff. de legat. 1. idem in c. filius noster. isto tit. & Campeti. de dote. par. 1. q. 36. Rursus existimant alij opinionem Dyni procedere, quando testator legaret pro filia maritanda: secus vero si legasset pro filiae dote: nam constante matrimonio dos augeri potest: igitur quod reliquum est ex legato, ad dotis augmentum peti poterit. Bart. in dicta l. Lucius. quem in hunc sensum referunt Paul. in d. l. Lucius. Bald. Angelus, Salicet. & Corn. in l. filia. C. de legat. Barb. num. 41. post Anchar. in fine, in dicto capit. filius. Ioan. Lupi. in cap. per vestras. de donatio. 3. notab. §. 12. licet a Bart. discesserint ex his plerique, dum Bartol. tamen scripsit, & hoc puto, verba ista ad Dyni sententiam referunt. Alij vero, quod potius placet, haec Bartoli verba referunt ad Oldrad. qui asseruit indistincte, filiam admittendam esse ad petendum reliquos quingentos aureos ex legato. Bartolus etenim cum Oldradi sententiam retulisset, & eius rationem, nempe quod legatum certae quantitatis non minuatur ex adiectione. l. creditor. §. si inter. ff. mand. l. Lucius. ff. de aliment. & ciba. legat. subdit, & hoc puto bene dictum, rationem Oldrad. probans, quando testator dixisset pro filia maritanda, quia ea maritata finita est causa. Quando autem testator dixerat pro dote, non distinguens, sed eandem assertionem approbans, vtitur Bart. alia ratione, quod causa legati finita non sit, quia dos augmentum recipere potest. Ecce igitur qualiter Bart. absque distinctione Oldra. consentiat. in hunc sane sensum Bart. verba retulere Imol. in dictis locis. Alex. in d. l. huiusmodi. §. cum pater. col. pen. Iacob. a sancto Georgio in dicta l. filia. Deci. consil. 81. col. pen. Quin & haec Oldra. opinio verior est. Nam causam legati contingere potius confirmat legatum, quam id extinguat, aut diminuat. l. si iam facta. l. conditionum. ff. de conditio. & demonstra. & ita Oldr. sequuntur Alex. in d. §. cum pater. Baldus, Paul. Angel. Salicet. Iacob. & Ias. in dicta l. filia. Deci. d. consil. 81. Anchar. & Barb. in d. capit. filius. final. col. Albe. in d. l. Lucius. Socinus consilio 101. col. secunda, volumine tertio, dicens hanc opinionem communem esse, quod etiam fatetur Iac. in d. l. filia. Nec obstat l. libertis. quia ibi secunda dispositio facta fuit in actu vltimae voluntatis: & ideo tollit primam, & praeterea esset superflua secunda dispositio, si primam non tolleret, cum in secunda minor esset quantitas quoad menstrua alimenta, quam in prima. qua in re Barto. non exacte sensum illius legis perpendit, dicens, ibi in secundo legato contineri plus, quam in primo: quod verum est assumendo legatum ex diuersis rationibus in vltima dispositione factum, sed considerando legatum secundum relictum ex ea causa, qua primum, minus est secundum legatum, quam primum, & ideo a primó recessum eadem lex expressit. Hinc infero, legata quantitate mille aureorum pro construenda ecclesia, ipso testatore consumptis quingentis aureis eandem construente, nihilominus reliquos quingentos aureos peti & exigi ab haerede. Cui illationi non obstant ea quae notauimus in capitulo 3. huius tit. num. 10. cum ibi tractetur de quantitate legata ad oratorium, cuius formam testator designauerit. Gloss. verbo, vendicare, duo adducit iuris Ciuilis capita aduersus istud, quorum primum, nempe l. vlt. ff. de inoffic. testa. procedit speciali quadam ratione ad excludendam querelam inofficio si testamenti, quae odiosa est, secundum glo. Bart. & communem opinionem in d. l. vlt. §. vlt. Doct. hic. glo. & Doct. in l. post legatum. §. sunt qui putant. ff. de his qui. vt indig. Secundum vero, quod est l. si debitor. ff. ad l. Falcid. extollitur, quod testator ipse petierit debitum imputari in Falcidiam, vt ibi explicant gloss & Doctor. Ad intellectum versic. si vero. huius cap. est denique praenotandum, rem legatam a debitore creditori, hoc adiecto moderamine, vt ea sit pro satisfactione debitae quantitatis contentus, etiam si sit minoris valoris, debitum ipsum extinguere, si per legatarium legatum ipsum acceptum sit. l. creditorem. iuncta glo. ibi. ff. de lega. 2. Quod si quantitas legetur creditori, cui species debetur a testatore, eadem satisfaciendi voluntate, idem erit. Si vero testator creditori legauerit certam quantitatem, & addiderit se velle debitae quantitati ex hoc satisfactum censeri, compensatio tantum admittitur concurrentis quantitatis, ita vt residuum quod excesserit, a creditore peti poterit, & ei tenentur haeredes soluere. l. Imperator. §. centum. ff. de legat. 2. Sed etsi testator creditori, cui quantitas debetur, speciem legauerit simpliciter pro debito, etiam recepto legato, solum fit compensatio speciei legatae cum quantitate concurrente, & residuum petendum erit. tex. egregius in l. pen. §. qui fratris. ff. de alimen. & ciba. legat. Et idem erit legata quantitate pro specie debita: non enim sufficit simplex haec legandi forma, vt locus sit d. l. Imperator. §. centum. Sed oportet testatorem addere, vt omnino sit ex hoc legato debito satisfactum, qua forma canon hic vtitur. Ex quibus poterunt deduci aliquot assertiones, quae huic capiti necessariae aut vtiles sint. Prima, legatum speciei relictum Episcopo a testatore pro quarta portione episcopali, compensari ad aequiualentem quantitatem cum ipsa quarta portione. Et idem erit, si legetur Episcopo quantitas certa pro quarta portione, quae in specie consistat. Quod si dictum a testatore fuerit vtroque casu, se legatum Episcopo relinquere, vt nihil petat ratione quartae Episcopalis, etiam si dispar sit legatum a quarta portione, fit omnino integra compensatio, & computatio, nec potest episcopus excessum aestimationis exigere. Secunda conclusio: Legatum certae quantitatis pro quarta canonica portione Episcopo relictum, vtcunque conceptis verbis, ad concurrentem vsque quantitatem imputatur, ita vt excedens aestimatio ab Episcopo peti iure possit. Erit denique exemplum ad versic. Si vero. quando testator in fraudem, ne Episcopus quartam portionem legatorum, quae ecclesijs ipse relinquebat, obtineret, concepit legata omnia in forma canonis vltimi huius tituli, praeter quoddam modicae quantitatis legatum, quod ita plane expressit, vt Episcopo ex eo quarta portio debeatur, & in huius quartae portionis compensationem, Episcopo testator legauit certam quantitatem, qua contentus esset: isthaec quidem fraus non impedit, quin Episcopus possit quartam integram e reliquis legatis petere. Ioan. And. Anto. & Imol. hic, col. 6. Vltimo, hic est inquirendum, an debeatur Episcopo quarta canonica portio ex his, quae [art. 12] legantur fraternitatibus, quae congregationem quandam pretextu pietatis prae se ferunt. Et quibusdam placet non deberi Episcopo ex his legatis quartam portionem: non enim fiunt haec legata locis pijs, sed personis, cap. sequenti. & alijs rationibus, quas congerit Abb. hoc approbans, consil. 31. volum. 1. Frederic. consil. 129. Bald. in l. si quis ad declinandam. §. in omnibus. C. de episc. & cler. num. 19. Imol. & Abb. hic. Lau. Calc. consil. 21. col. 2. quibus refragatur, quod vt canonica haec portio debeatur, est satis pia esse legata. c. vlt. & c. seq. isto tit. Haec vero legata pietatis causa fiunt, vt constat, igitur ex eis quarta debebitur: quod Calder. sensit consil. 25. huius tit. Nec etiam negari iure potest, pias has fraternitates, collegium pietatis causa constituere, ex his, quae notantur in l. 1. C. de sacrosanct. eccles. & in l. 1. ff. de colleg. illicit. Vnde quartam hanc Episcopo deberi, asserunt hic Ancha. & Barb. num. 7. Petrus Perus. in tract. de quarta canoni. episc. 14. q. principali. late hanc dubitationem expendens. Eandem opinionem sequitur Barb. consil. 1. vol. 4. vbi num. 8. post diligentem disputationem hanc esse communem profitetur, cui & ipse libenter subscribo. Hic vero illud obiter adnotandum est, autore Budaeo in tit. de officio quaestor. 4. col. has quas vulgo dicimus confratrias, ex eo denominari, quod Phratriae apud Aristot. in Politicis, dicantur hominum conuentus, propria sibi sacra, peculiariaque habentium. Hi enim homines communi puteo vtebantur, quod Graece dicitur Phréar: his accedit, quod Phratría apud Graecos dicitur conspiratio, coniuratioque, sicuti tradit text. in ca. coniurationum. 11. q. 1. vtiturque hac dictione Socrates Graecus autor, libro 6. Histor. eccles. cap. 4. dum meminit coniurationis cuiusdam aduersus Ioannem Chrysostomum. Sed & authore Dionysio Halicarnasseo libr. 2. apud Athenienses Phrátrai dicebantur, quae a Romanis Curiae, in quas a Romulo populus fuit diuisus. Ex Homeri autem interprete Iliad. lib. 9. Phratria proprie dicebatur tertia pars tribus. Ego quidem non damno diligentem hanc nominis & vocis deductionem, opinor tamen in Christiana religione eos, qui primum has pias congregationes constituerunt, ad profanam hanc consuetudinem minime aduertisse, imo potius dici confraternitates existimo ex eo, quod a Cypriano, Hieronymo, Ambrosio, ac Tertulliano, fraternitas pro Christianorum collegio accipiatur, sicuti Rhenanus adnotauit ex Tertulliano, in libro de velandis virginibus. & ex libro ad Martyres. De collegijs autem, quae illicita quandoque in Republica censentur, & quandoque permittuntur, legito Balduinum in legem 6. duodecim tabularum, post Iurisconsultos, in rubric. de collegijs illicitis. Ex capite, Requisisti. SVMMARIVM. -  1 Distinctio nominis proprij ab appellatiuo, vt actus realis vel personalis iudicetur, cessat omnino ex coniecturis, quibus aliud deprehendi possit. -  2 Iuramentum praestitum alicui, an transeat ad successores iurantis, vel eius cui praestatur. -  3 Legatum relictum vxori, illi tantum debetur, quae vxor erat tempore testamenti. -  4 Intellectus l. quod principi. ff. de legat. 2. -  5 Compromissum factum a praelato, an transeat ad successorem. -  6 Promittens vel iurans obedire iudici ipsius nomine proprio expresso, tenetur ex promissione successori obtemperare. -  7 Amicitia consanguinitati comparatur. -  8 Huius capitis intellectus. -  9 An distinctio huius text. procedat in donatione inter viuos facta. -  10 Legatum relictum canonicis, collegio canonicorum acquiritur, non ecclesiae. CAPVT, REQVISISTI. TRactat in hoc capite Innocentius tertius, an legatum relictum Episcopo censeatur relictum praetextu ecclesiae, & dignitatis: an ratione personae ipsius Episcopi, vt sub inde constet, cui competat hoc legatum, ecclesiae, an Episcopi haeredibus. Et quamuis ad cognitionem huius, & similium quaestionum soleat tradi distinctio illa nominis proprij & appellatiui, siquidem actus conceptus expresso nomine proprio, ipsi personae tribuitur: ille vero qui gestus sit expresso nomine appellatiuo [art. 1] dignitatis, ipsi quidem dignitati competit. text. celebris in cap. quoniam Abb. de offi. deleg. & ibi Doct. l. si seruus communis. ff. de stipul. seruo. Alexand. per text. ibi in l. 3. §. filius. 2. col. ff. de liber. & posthu. Bald. in l. 1. q. 2. C. de liber. praeter. Paul. in l. si a primo. ff. de liber. & posth. ad finem. Bald. in Prooemio ff. col. 2. Prius tamen quam hanc regulam attendamus, oportet coniecturas quaslibet perpendere, ex quibus vel erit dispositio iudicanda realis, vel personalis, quod probat elegans tex. adnotante Panormita. Nam etsi in legato expressum sit nomen Episcopalis dignitatis, censetur praetextu personae relictum, quando testator esset consanguineus Episcopi. notant Abb. Felin. & Dec. in dicto cap. quoniam Abbas, Alciat. expressius reg. 1. de praesumpt. 28. praesumpt. pulchre Soc. consil. 34. lib. 3. col. 2. ad idem text. singul. & ibi Bartol. in l. penult. ff. de reb. dub. cui conuenit Regia l. 25. tit. 5. partic. 5. dicit illum text. singul. Paul. Castren. ibi & Bald. in d. cap. quoniam Abbas. vnde libet plurima deducere, quo regula ista rectius intelligatur. Primum hinc constat ratio glos. in c. fin. ad finem, hoc tit. in 6. vbi in nominatione executoris testamentarij, expresso nomine dignitatis facta, sunt attendendae coniecturae, ex quibus deprehendi possit, executionem testamenti commissam esse personae potius quam dignitati, quam gloss. praeter Doctor. ibi dixit sing. Ias. in §. fin. Instit. de stip. seruo. in additionibus ad Portium. & notabi. Abb. in consil. 93. volu. 2. idem Abb. in d. c. quoniam Abbas. col. 3. vbi Felin. & Dec. idem asserunt. idem Decius in c. ex parte. col. 1. de constit. Secundo apparet, Iuramentum [art. 2] praestitum alicui expresso nomine proprio, in re tamen ad dignitatem pertinenti, ad successorem dignitatis transire, quod probatur ex praecedentibus, & ex his quae statim subijciam, maxime ex c. veritatis. de iureiur. vbi cauetur, iuramentum praestitum in re, quae ad dignitatem attinet, habenti illam dignitatem, vires etiam habere respectu illius, & successorum in eandem dignitatem: qua in re, ni fallor, errat gloss. ibi communiter recepta, secundum Imol. dicens esse necessarium in iuramento fieri mentionem successorum, vt illud iuramentum transeat in successores illius cui praestatur. Eodem pacto errant Ant. Card. Abb. & Doct. in d. c. veritatis. exigentes ipsius saltem dignitatis expressam mentionem, vt iuramentum extendatur, aut potius deducatur ad successores in dignitatem. Quibus ego non assentior, quippe qui ex hoc canone videam frequentissime colligi, actum aliquem ex coniecturis deprehendi, ad dignitatem pertinere. At quae maior huiusce rei coniectura esse poterit, quam quod actus ipse fiat praetextu rei ad dignitatem pertinentis? Vnde repetitio iuramenti quo ad successorem necessaria non est, quia adhuc qui iurauit & viuit, iuramenti religione adstringitur, tametsi non inficiet, iurantem ratione feudi teneri renouare inuestituram a nouo domino. & recognoscere se eius feudatarium esse. cap. longinquitate. 12. q. 2. c. 1. §. praeterea. de prohi. feu. ali. per Fred. notant Bald. Henr. & Card. in d. c. veritatis. Hinc etiam falsum est, iuramentum ex parte eius cui prestatur, personale esse, licet id asserant Bal. Fulg. & Rom. in l. sed si hac. ff. de in ius vocan. quibus accedit, etsi dubius, maxime Curtius Iunior in l. si quis maior. nu. 25. C. de transactionib. Tertio, ex his probatur, iuramentum ab aliquo praestitum, ipsius praestantis heredem, aut successorem minime ad periurium obligare, etiam si contractus, in quo praestatur, ad haeredes vel successores pertineat. Non enim patitur iuramenti religio, quae animam adstringit. vt iurantem egrediatur ipsius iuramenti vinculum. Abb. & Doct. in d. cap. veritatis. Ioan. And. in c. fin. de sepul. Bald. & Paul. in l. grege legato. ff. de leg. 1. Bald. in l. fin. C. de pact. col. 4. Bart. & Bald. in l. generaliter. C. de reb. cred. Tho. & Caiet. 2. 2. q. 98. art. 2. Alci. in cap. cum contingat. de iureiur. num. 120. & ibi Imol. nu. 18. licet ipse haeres ex illo contractu teneatur, etiam si contractus is a iuramenti adiectione vires acceperit, quamuis ab hac tertia illatione aliquantulum discesserint Abb. in d. c. cum contingat. num. 8. & Socin. consil. 38. colum. 1. vol. 3. Quarto, eadem praemissa regula defenditur optima opinio Bald. in l. fin. col. 3. C. de indic. vid. tol. qui dixit, legatum factum vxori sub nomine tantum appellatiuo, non deberi secundae vxori, quam post testamentum [art. 3] mortua prima testator accepit: cui sententiae suffragatur elegans text. in l. si quid earum. §. fin. ff. de le. 3. At quae prioris, inquit, vxoris causa parata sunt, ita posteriori debentur, si ei assignata sint, quia non est ita de posteriori vxore cogitatum, cum pararentur. Ecce igitur qualiter coniectura ducitur Iurisconsultus, vt existimet, sub nomine appellatiuo personam tantum, non dignitatem considerari oportere. ad idem text. in l. Seio amico. in princip. ff. de annuis leg. Et Bald. sequitur Deci. in d. c. quoniam Abb. numer. 16. Ias. in l. diuortio. §. quod in anno. pen. col. ff. solut. matri. Andr. Tiraq. in l. si vnquam. C. de reuo. don. in princ. num. 104. facit optimus tex. in l. boues. §. hoc sermone. ff. de verbo. signi. notat Cremens. & in singula. 8. sed si testator nullam haberet tempore testamenti vxorem, legatum vxori relictum non tantum primae, sed & secundae, aut tertiae vxori debetur, cum & actus hic sit fauorabilis: & ideo ita erit intelligendus, maxime cessante dicta coniectura affectionis eius vxoris, quam tunc habebat testator. Alexand. consil. 171. vol. 2. Paul. a monte Pico in l. Titia testamento. §. Titia. ff. de lega. 2. colum. 82. Quinto, haec conclusio, quam ex hoc Innocentij tertij responso colligimus, comprobatur [art. 4] ex Iurisconsulto in l. quod principi. & in l. Augustae. ff. de legat. 2. vbi, quod Augusto relinquitur, dignitati relictum esse censetur: quod vero Augustae, non dignitati, sed personae legatur: nulla sane alia ratione quam quod expresso vtrobique nomine dignitatis, alijs argumentis coniectamur discrimen maximum subesse: cum dignitas eo nomine significata propria sit Augusti, non tamen Augustae, quae inde hoc nomen habet, quod vxor Augusti sit. Et id Bart. animaduertit in d. l. quod Principi. Sexto, ex his manifesta est ratio eius, quod notauit Abb. per text. ibi in c. dilecti. colum. 2. de foro compe. dicens, in re Ecclesiae competenti actum censeri gestum nomine Ecclesiae, siue exprimatur nomen proprium, siue appellatiuum. Et addit hanc esse communem opinionem, quae insigniter probatur in hoc c. attenta regula, quam ex eo post Abb. collegimus. Idem sentit Barto. in l. post mortem. §. 1. vbi ad hoc ipsum est expressus text. ff. quando ex facto tuto. Domi. in cap. si gratiosae. ff. de rescrip. libro sexto. Septimo, licet compromissum ad successores non transeat, nec ad haeredes. c. fin. de arbi. l. diem proferre. §. 1. l. sed si [art. 5] interpellatum. §. fin. ff. eod. ti. tametsi compromissum factum sit a praelato super re ipsius ecclesiae, etiam non facta successoris mentione, ad successorem transit. tex. & ibi Abb. in cap. praesentata. de testi. etiamsi factum sit nomine proprio praelati expresso: quod ibi adnotauit Areti. 1. colum. Quin & ipse illius c. conclusionem intelligo, etiamsi compromissum fiat inter Ecclesiam, aut praelatum, super re Ecclesiae, & priuatum aliquem: nam quamuis hoc compromissum non transeat ad haeredes illius priuati, transit tamen ad successorem praelati: quia nomine Ecclesiae censetur factum, quae morte non extinguitur. c. si gratiosae. de rescript. in 6. 12. q. 2. c. liberti. Nec placet Aretini sententia, quae in d. c. presentata. scripsit illum textum procedere in compromisso facto inter duas Ecclesias, non inter ecclesiam & priuatum, ne contractus ipse sit inaequalis. Mouetur etiam ex d. l. sed si interpellatur. §. fin. vbi Bald. idem in hac quaestione asserit, ex eo text. qui probat, compromissum solui morte cuiusuis ex litigatoribus, quamuis ab altera duntaxat parte mentio haeredis facta sit: non enim conuenit quoad haeredes inaequale esse compromissum. Veruntamen lex illa locum habet, quando exconuentione partium datur inaequalitas: nos vero loquimur, quando ab ipsa lege deducitur haec in aequalitas. Nec obstat, quod contractus hic sit inequalis: id etenim non est absurdum, si speciali ratione contingat, vt in hac specie constat: siquidem Ecclesia morte non extinguitur, & ideo nec compromissum ab ea factum extinguetur: at is, qui cum ea contendit, ac litem agit, morti subiectus est: & ob id si moriatur ante latam ab arbitro sententiam, cessat, & extinguitur compromissum. Octauo, ab eadem radice infero, verum esse, quod Bald. scribit in c. 1. col. 3. de inuesti. in marit. facta. cui accedit Felin. in d. c. praesentata. colum. 1. ex quibus constat, facto compromisso in Hispaniarum regem dignitatis nomine expresso, eo mortuo minime id munus successori competere: cum ex compromittentium voluntate, & consensu electa sit industria, & prudentia ipsius Regis, non dignitatis qualitas. Sic econtrario, si dignitas consideretur, parum refert nomen proprium exprimi. Bal. in c. 1. §. praeterea. numer. 23. de prohibit. feudi alienat. per Frederic. Nono, inde rationem habet sententia Barto. qui in l. terminato. C. de fruct. & liti. expen. col. 2. dicebat, iudice reseruante sibi taxationem expensarum siue nomine tantum proprio, siue appellatiuo, posse ab eius successore in iudicandi munus expensas taxari, ex dicta reseruatione. idem Bart. in l. ab executore. in princip. ff. de appella. notant nouiores in l. inter stipulantem. §. 1. ff. de verbo. oblig. facit ad id l. proponebatur. ff. de iudic. Haec etenim reseruatio fit respectu muneris iudicandi, & non priuatae causae, & ob id transit ad futurum iudicem ex successione. Decimo, ab hac regula & illud procedit, an promittens obedire iudici, vel eius sententiae stare teneatur successori ipsius iudicis obedire, aut sententie a successore late [art. 6] omnino parere, & stare, & gl. in c. 1. de his, quae vi metúsue causa fiunt, & in c. ex tenore. de senten. excommu. asserunt, hunc iurantem teneri non tantum ipsi iudici obedire, sed etiam successori. notat Abbas in cap. ad haec. in 2. de appella. Alber. Ange. & Doct. in l. cum apud. ff. iudi. solui. quidquid dixerit Franc. in dict. cap. ad haec. in intellectu dictae gloss. capit. ex tenore. dicens eam esse ordinariam, & notabilem. Imo idem erit, si iuramentum hoc praestitum sit expresso nomine proprio ipsius iudicis. Abb. in d. c. 1. quod ex omnibus, quae hactenus adduximus, manifestissimum est. Non obstat d. l. cum apud. quam Bald. commendat in Rubri. de appellat. quaque probatur stipulationem a Sempronio iudice iudicatum soluendi, non committi, si non soluatur id, quod iudex appellationis ab ipso Sempronio propositae iudicaret. Quia non tam agitur de successore iudicis, quam de iudice alterius audientiae, & praetorij: & praeterea ipse Sempronius absoluit, & licet condemnaret, non tamen esset locus stipulationi, nisi tractaretur de ipsius Sempronij sententia executioni mandanda. Barto. Paul. Castrens. Angel. & Docto. ibidem, quo fit, vt in hac praesenti quaestione nulla subsit ex illa decisione dubitatio. Vndecimo, ex hoc text. Barto. in l. 2. ff. de reb. dub. infert intellectum ad gloss. ibi, quae dixerat, legatum sacerdoti paroeciali censeri relictum ratione ecclesiae: est enim id verum, si legatum sit ab extraneo, secus vero si ab ipsius presbyteri consanguineo, quod ibi caeteri Docto. concedunt. Duodecimo, eidem rationi accedens glo. hic, verb. presumitur. dixit, legatum [art. 7] relictum praelato etiam ab extraneo valde tamen amico, prelato ipsi relictum videri, & presumi, occasione ipsius Episcopi, non Ecclesiae. Cui conclusioni consentiunt omnes hic. Nam & amicitia consanguinitati similis est, atque idem affectionis vinculum habet. l. nemo dubitat. ff. de haere. insti. iuncta l. si pater. C. ist. ti. Abb. in c. fin. col. 2. de postu. Abb. & alij in d. c. quoniam Abbas. Alcia. de praesump. regul. 1. praesump. 28. Hanc etiam opinionem gl. communem esse fatentur eam secuti Socin. col. penul. & Ludo. Lusitan. fol. 4. colum. 4. in l. 2. ff. de reb. dub. quibus addi debet glos. in lege, in testamento. ff. de fideicommis. liber. quae singul. est secundum Hippol. in l. vnica. C. de rap. virgi. numer. 207. late Andre. Tiraquel. in l. si vnquam. C. de reuocan. dona. verbo, libertis. numero 75. Catell. Crotta in verbo, Amor licitus. Est tamen necessaria amicitia maxima, vt non sufficiat queuis glo. hic. quam valde commendat Barb. in c. cum M. de constitu. nu. 14. notat Alcia. in l. latae. §. amicos. ff. de verb. sign. Postremo, ex his deducitur intellectus huius c. vt legatum [art. 8] relictum Episcopo ab extraneo censeatur gratia ecclesiae factum omnino, etiamsi expresso tantum nomine proprio Episcopi conceptum sit. glos. hic. verbo, nec est. quam Abb. & alij sequuntur magis communiter, tametsi Cardin. eam intelligat, quando vtrunque nomen fuerit expressum: quod non est admittendum. Is etenim, qui cessante affectione amicitiae, & consanguinitatis legat Petro, quem scit esse Episcopum, censetur Ecclesiam ipsam, cui praeest, considerasse. Quibus exacte perpensis, tex. hic probat, donationem factam a consanguineo etiam militi, factam censeri potius ratione sanguinis, quam militiae. l. tutor. §. quae tutoribus. ff. de excusatio. tuto. Nec oberit l. hereditate. ff. de castren. pecul. cum in eo casu donatio facta fuerit consanguineo commilitone, post commilitium, id est, post initam militiae societatem: vnde mirum non est, si militiae contemplatione facta intelligatur, vt explicat Ioan. Cora. lib. miscel. 2. cap. 4. Gloss. in verbo, secus. quaerit quare ex legato Ecclesiae relicto quarta portio Episcopo debetur: at ex legato contemplatione personae Episcopo relicto non debetur quarta portio Ecclesiae, qua in re vltima ratio glos. melior est, secundum Abb. colum. penul. & idem sentiunt alij Doct. Gloss. in verb. nec est, intelligit tex. in [art. 9] legato, dicens secus esse in donatione inter viuos, quasi donatio praedicta etiam ab extraneo facta, non debeat censeri facta contemplatione Ecclesiae, sed personae. Et licet hic sit sensus gl. ipse tamen Bern. inepte mouit quaestionem, quippe qui praemittat magnam amicitiam inter testantem & Episcopum, ac demum dicat aliud esse in legato, quam in donatione, cum praemissa amicitia idem sit in legato, quod in donatione, vt animaduertit Abb. col. fin. quinimo nec est vera gl. in principali opinione per text. hic ibi, donatur: & ideo contrarium probant Hostien. Ioan. And. Ant. Imol. numer. 33. & Barb. num. 21. quibus suffragatur c. sancimus. 12. q. 2. Eadem vero gl. dum opponit contra hunc tex. c. sancimus. & alia iura, est intelligenda, vt dicta iura procedant in dubio, cessantibus argumentis, & coniecturis, ex quibus possit diuersum praesumi, secundum Abb. & communem. Gloss. in verb. a propinquo, dicit quo ad decisionem huius c. consanguinitatem ad quartum vsque gradum considerandum, cuius opinio communis est, vt asserunt Imol. hic, nume. 38. & Petrus Perusi. in tracta. de quarta canoni. episco. c. 4. q. 3. idem notat gl. in c. 1. 12. q. 3. & in Authent. licentiam. per text. ibi. C. de epis. & cleri. Quibus autem non videt si res ista ex coniecturis tractanda est, satius esse hoc arbitrio iudicis relinquere? Ant. Barb. hic, nu. 24. Sed an Ecclesiae an praelati haeredibus incumbat probatio affectionis consanguinitatis, & contrariae qualitatis, tractat Alciat. in d. praesump. 28. num. 7. Quae vero portio ex his legatis quae Ecclesiae relinquuntur, aut rursus praelato gratia Ecclesiae, competat Episcopo & Ecclesiae, dubium est: sed tamen haec bona sicuti aliae res Ecclesiae diuidenda sunt. dict. c. sancimus. Abb. hic. colum. fin. Gloss. verbo, quarta. probat presbyterum alicuius ecclesie inferioris non dici de gremio ecclesiae, quamuis sit ecclesia inferior in ea ciuitate, in qua adest ecclesia superior. & ad hoc ipsum commendat istam glos. Felin. in c. sicut. in 2. colum. 2. de simo. Ex versicu. vltimo colligitur, legatum [art. 10] relictum Canonico alicuius Ecclesiae, etiam ab extraneo, integre ipsi acquiri, non ecclesiae. Aliud tamen dicendum erit, si legatum relictum sit Canonicis alicuius ecclesiae, nam id ecclesie acquiri adnotauit Bart. in l. 2. ff. de reb. dub. ab illo text. sumens rationem ex eo, quod legatum ciuibus ipsi ciuitati relictum censetur. idem Pet. Perus. in tract. de quarta canoni. c. 4. versi. Tertio principaliter. hanc etiam opinionem asserit communem esse Barba. consi. 1. volu. 4. col. 16. quam defendit Lud. Lusita. in d. l. 2. Sed contrariam sententiam, imo legatum relictum Canonicis alicuius ecclesiae, ipsis Canonicis acquiri, non ecclesiae, probat gl. hic, verbo, nec est. cui similis est in c. Pontifices. 12. q. 3. quam dicit ordinariam Abb. in c. 2. colum. 3. de decimis. idem in c. 3. colum. 4. de probatio. Et probatur in c. per exemptionem. de priuileg. in 6. vbi aliud est eximere ecclesiam, aliud eximere Canonicos ecclesiae. Vnde in hac quaestione, legatum relictum Canonicis, ipsis competit, non ecclesiae. atque hoc ipsum notant Anton. Abb. colum. fin. Barbat. num. 23. post alios hic. Socin. in d. l. 2. qui nu. 12. hanc opinionem asserit communem esse: quod etiam fatetur ibi Lusit. colum. fin. Nec obstat dicta l. 2. quia ibidem ab ipsis ciuibus tota ciuitas repraesentatur: a Canonicis vero non repraesentatur ecclesia, sed simul & a praelato, & ab alijs Clericis. Hec tamen opinio communis est ita intelligenda, vt ipsi collegio Canonicorum acquiratur hoc legatum, non Canonicis, vt singulis. idem sensit Barb. hic, cui adhaeret Feli. in c. auditis. de praescri. nu. 24. Abb. Card. hic, q. 10. licet Soc. in d. l. 2. col. pe. post alios, quos ipse refert, tenere velit hoc legatum censeri relictum Canonicis, vt singulis: quod plurimum refert, nam relictum legatum Canonicis vt singulis, inter Canonicos ex aequo diuiditur, nulla considerata distinctione qualitatum: at legatum collegio Canonicorum est diuidendum, eo pacto, quo caetera ipsius collegij bona diuidi solent, & plus vni Canonico, quam alteri datur, habito respectu ordinis sacri, antiquitatis, alteriúsue qualitatis, cuiusque ex statutis ipsius ecclesiae considerandae. Imol. hic, nu. 36. Conuenit denique inter Abb. Cardin. & Imol. ex hoc legato deberi quartam canonicam portionem Episcopo. Ex cap. Raynutius. SVMMARIVM. -  1 Filius suus praeteritus, etiam inserta praeteritionis causa, habet ius dicendi nullum testamentum patris. -  2 Jntellectus l. 3. C. de liber. praeterit. -  3 Filius emancipatus causa inserta praeteritus, non dicit nullum testamentum patris, sed habet contra id bonorum possessionem contra tabulas. -  4 Filius emancipatus praeteritus, nulla inserta causa habet ius dicendi nullum testamentum patris. -  5 Differentia emancipationis & suitatis, an hodie duret facto testamento. -  6 Filius exhaeredatus nulla causa inserta habet ius dicendi nullum testamentum patris. -  7 Ingratitudinis causa non repellit filium a successione patris intestati, & ibi quid de fratre. -  8 Filio praeterito inserta causa praeteritionis, si causa probetur, vires recipit testamentum. -  9 Filius an possit patriam defendens, patri violentas manus inferre. -  10 Filius vxorem patris percutiens, an possit exhaeredari. -  11 Filius patrem accusans publico iudicio exhaeredari potest. -  12 Filius veneficus exhaeredari potest, & qui dicantur venefici. -  13 Jnsidiari parentum vitae iustam praebet exhaeredationi causam. -  14 Filius accedens carnaliter ad vxorem, aut patris concubinam, exhaeredari iuste potest. -  15 Filia meretrix a patre exhaeredari potest. -  16 Filius exhaeredari potest ex alijs causis, quae similes sint expressis in iure. -  17 Exhaeredatio iusta causa facta. an tollatur ex amicitia postmodum inter patrem & filium contracta. -  18 Ingratitudo an remittatur poenitentia filij. -  19 Punitio criminis mixti fori facta ab ecclesiastico iudice, non impedit punitionem iudicis secularis. -  20 Jngratitudo an sit remissa religionis professione. -  21 Jntellectus ad Regiam legem 49. Tauri. -  22 Abdicatio quid sit. -  23 Voconiae legis capita, & ibi defensus aliquantulum Theophilus ab Alciati censura. -  24 Foeminae an iuste excludantur a successione parentum, in regnis, atque primogenijs. CAPVT, RAYNVTIVS. NON diffiteor, candide Lector, huius constitutionis intellectum ita passim apud Iuris Ciuilis interpretes tractari, vt noster hic labor minime necessarius quibusdam videri possit: & id maxime postquam strenuo conatu, summaque diligentia Gulielmus Benedictus multae lectionis, ac in praxi peritissimus vir, hoc munus assumpsit. Verum enimuero cum multa sint, quae adhuc dubia censeantur, vel saltem compendio & summa indigeant, non potuimus huius responsi interpretationem omittere, in qua illud conabimur efficere, vt quae sese obtulerint: ad certum, vel ex aliorum vtriusque iuris Doctorum placitis, iudicium, & examen ducantur: sic sane fiet omnino inutilis nostra hec capitis celebratissimi relectio. Primum, Raynutij testamento illud opponitur, quod filias proprias haeredes testamento non instituerit. Iure etenim ciuili legitima portio filijs debetur in bonis parentum, & est eis titulo institutionis relinquenda, vt probat Nouella Iustiniani 115. in Auth. vt cum de app. cog. §. aliud quoque capitulum. collat. 8. gloss. communiter recepta in Auth. nouissima. C. de inoffic. testam. vbi omnes in hanc sententiam conuenire testatur Ias. col. 4. siquidem filius suus, aut est instituendus, aut exhaeredandus, in prin. Instit. de exhaered. liber. l. filius familias. ff. de lib. & posthum. l. maximum vitium. C. de libe. praeter. Quod [art. 1] si filius suus praeteritus sit, habet ius dicendi nullum testamentum patris. l. inter caetera. ff. de libe. & posth. l. 1. & l. filio praeterito. ff. de iniust. rup. Regia l. 1. titu. 8. part. 6. etiamsi praeteritus sit inserta praeteritionis causa. Bart. in Auth. ex causa. nu. 11. C. de liber. praeter. glos. in Auth. de haered. & falcid. §. exhaeredatos. collat. 1. verbo, noluit. quae singu. est, secundum Alex. in Auth. non licet. C. de libe. praeter. col. 4. & Ias. in d. Auth. ex causa. nume. 8. & eundem in l. in arenam. col. 2. C. de inof. testa. dicentem vtrobique hanc esse communem opinionem. Idem asserunt Soc. Ioan. Crot. fol. 8. colum. 1. & Galiau. nu. 45. in l. Gallus. §. & quid si tantum. ff. de libe. & posthu. cui opinioni & plerique alij Doct. accedunt in d. Auth. ex causa. vbi Curt. iunior numer. 36. dicit eam communem, & probatur ea ratione, quod in praedicto §. aliud quoque capitulum. dum filij institutio, aut exhaeredatio requiritur, manifeste discrimen fiat inter praeteritionem, & exhaeredationem, causa adiecta factas. idem notat Bart. in l. 1. in prin. ff. si a paren. quis fue. manumi. idem in d. l. filio praeterito. num. 19. & ibi Imol. nu. 59. quibus omnibus refragatur tex. egregius in l. 3. C. de lib. praet. "Si quis," inquit, "filium proprium ita exhaeredauerit, ille filius meus alienus meae substantiae fiat, talis filius ex huiusmodi verborum conceptione non praeteritus, sed exhaeredatus intelligatur. Cum enim manifestissimus est sensus testatoris, verborum interpretatio nunquam tantum valet, vt melior sensu existat." Hactenus verba legis. Nec oberit dicere illa verba, "Alienus meae substantiae fiat," esse propria exhaeredationis: nam cur obsecro, illa magis exhaeredationem inducunt, quam haec, Filium meum non instituo, aut filium meum Sempronium praetereo, quia me verberauit, nónne & ista manifeste, nisi quis ex professo peruertat intellectum, exhaeredationem demonstrant? Quamobrem communis opinio corruit, & potissimum euertitur ab ipsa Nouella constitutione, quae vetat patrem filios praeterire & exhaeredare, nisi causa legitima adiecta sit. Igitur ex causa expressa facta preteritio admittenda erit. Constat ergo paria esse filium exhaeredari, & praeteriri inserta causa legitima, quod aduersus communem probant Areti. in dict. §. & quid si tantum. numer. 20. & Crot. ibi. fol. 8. vbi alias rationes adducunt, ex quibus dubia redditur communis opinio, quae procedet, quando pater nulla facta mentione institutionis, nec exhaere dationis, adiecta causa filium praeterijsset per verba exhaeredationem minime significantia, hac forma, Sempronio filio meo lego centum tantum, quia me verberauit: tunc etenim haec praeteritio, non exhaeredatio censetur. text. vbi Barto. post gloss. ibi, in l. qui me volebat. ff. de haered. institu. Nec oberit ratio, quam pro Aret. adduximus ex dict. §. aliud quoque. quia ille text. est intelligendus in praeteritione, quae ita cum causa fiat, vt etiam in patre exhaeredationem inducat: qualis est illa, Sempronium filium meum non instituo haeredem, aut praetereo, quia me verberauit: quid enim refert, his, an verbis alijs exhaeredatio fiat? quod in d. l. 3. probatur. & ita communem intelligunt Ioan. Igneus in Auth. ex causa. C. de lib. praete. nu. 74. & Viglius in §. emancipatos. Insti. de exhaer. lib. nu. 4. nam & institutio haeredis fieri debet nominatim, & tamen constat aequipollentibus verbis posse quem haeredem institui, nempe his verbis, Titius haereditatis meae dominus esto. l. his verbis. ff. de haere. insti. aut Sempronius sit bonorum omnium dominus. §. caeterum. Instit. de milit. testam. Regia l. 6. titul. 3. part. 6. Sic etiam exhaeredatio non est necessario ita superstitiosis verbis concipienda: quin & valeat hac forma concepta, Non instituo filium meum haeredem, quia me verberauit, aut pretereo filium meum, quo fit, vt communis opinio non sit omnino tuta. Filius vero emancipatus [art. 3] praeteritus inserta causa, non dicit nullum patris testamentum, sed agit contra id ex bonorum possessione contra tabulas. gloss. in dict. §. exhaeredatos. Bart. & communiter alij Doct. qui praecedenti opinioni consensere. Quod si praeteritio causa inserta facta, vim exhaeredationis habet, sicuti conantur Areti. & alij probare, competet huic filio querela inofficiosi testamenti, ex his, que in praecedenti questione diximus, non bonorum possessio contra tabulas. Filius tamen [art. 4] emancipatus preteritus nulla adiecta causa ius habet dicendi nullum etiam hodie, in quo a suo non differt: cum pro forma testamenti requiratur expressio causae. text. in dicto §. aliud quoque capitulum. & licet huius rei sit diligens disputatio apud Ias. in l. final. C. vnde legiti. numer. 8. Ioan. Igneum in dicta Authentic. ex causa. numer. 60. & ibi Curti. nu. 44. haec denique est communis sententia, secundum Ias. & Curt. idem fatetur Vigli. in d. §. emancipatos. 2. col. & idem in princip. de inoffic. testamen. 2. colum. ab ea tamen dissentiens. sed eam Bart. asserit in d. Authen. ex causa. nume. 12. & in d. l. filio praeterito. nu. 19. post gloss. illam celebrem in dicto §. exhaeredatos. Ex quibus, si frequentissimo omnium iudicio standum est, constat intellectus ad gloss. in l. si emancipati. C. de collat. & in dicta Authent. ex causa. quas vbique Docto. approbant, & maxime in d. §. & quid si tantum. dicentes, ex testamento adhuc hodie esse discrimen inter suos, & emancipatos, quoad auxilia & remedia aduersus parentum testamenta, licet ab intestato sublata sit differentia haec. tex. in §. nullam. in Authen. de haered. ab intesta. vt haec opinio procedat, quando fit praeteritio inserta causa, nam si ea non fuerit inserta praeteritione, nulla est hodie danda differentia inter suos, & emancipatos: siquidem vtrisque competit ius dicendi nullum: ex quo maxime extenditur decisio l. maximum vitium. C. de libe. praete. §. sancimus. ex qua si singula singulis referantur, ius dicendi nullum conuenit suis praeteritis, bonorum possessio [art. 5] contra tabulas emancipatis, aduersus communem. Si vero vtrunque auxilium ibidem expressum admixtim intelligatur, communi sententiae suffragatur. Nec parui momenti est existimanda praecedens resolutio, cum bonorum possessio contra tabulas vno anno expiret. l. 1. §. largius. ff. de succe. edic. ius dicendi nullum triginta annis, vt notatur in l. licet. C. de iur. deliber. Querela vero ad quinquennium tantum extendatur. l. si autem. ff. de inoffic. testam. Verum, si filius sit simpliciter [art. 6] exhaere datus causa ingratitudinis non expressa, quae legitima sit, posse dicere nullum testamentum, plerique probant ex d. §. aliud quoque capitulum. quo requiritur ad exhaeredationem pro forma expressio causae legitimae. Vnde si haec causae adiectio deficiat, testamentum erit nullum, non tantum ex preteritione, sed exhaeredatione. idem probatur in Authenti. non licet. C. de libe. praete. vbi duo necessaria sunt, vt testamentum valeat, exhaeredatio quidem & expressio causae. notant Areti. & alij, in d. Authen. non licet. Bart. in d. Auth. ex causa. nu. 12. vbi Curti. num. 42. dicit hanc opinionem esse communem. Bart. in d. l. filio praeterito. nume. 19. Areti. dicens hanc communem in l. 1. col. 3. ff. isto titu. ac caeteri Doct. in d. Authen. ex causa. passim idem approbant, & fatentur, idem probantes post Bart. in emancipatis filijs: tametsi in querela differat emancipatus a suo, cum emancipato querela in officiosi testamenti non competat, nisi praeuia bonorum possessione causa litis agnoscendae, etiam iure nouissimo, secundum communem in l. fin. C. vnde legit. & in l. 2. C. de inoffic. testam. vbi fit mentio huius bonorum possessionis. & in l. Papinianus. §. 1. ff. de inoffi. testa. quam prae ceteris nouiter explicat Viglius in §. tam autem. Institu. de inofficioso testamento. meminit & Alciat. libro 8. parerg. capitu. 24. nec mirum hoc discrimen videri debet inter suos, & emancipatos, cum ex testamento causa expressa maneat adhuc distinctio emancipati a suo, sicuti superius ostendimus. Displicet tamen quibusdam id quod paulo ante diximus, nempe filium exhaeredatum nulla causa expressa, habere ius dicendi nullum, non querelam, ea ratione, quod iure antiquo exhaeredatis, etiam suis non competebat ius dicendi nullum, sed querela, vt constat: & id ius non corrigitur in Iustiniani Nouella, igitur querela etiam hodie locum habet, non ius dicendi nullum. Nouella etenim constitutio cui communis opinio innititur, id tantum dictat non posse filios a parentibus exhaeredari, nisi ex causa ingratitudinis, intelligi sane potest, vt non possit filius exheredari, quin habeat locum aduersus testamentum querela. Vnde ex his verbis, quae hunc sensum recipere possunt, non est ita facile admittenda correctio. & ideo maxime quod in eadem Nouella. §. sin autem. haec obseruata non fuerint, in Graeco & Latino Codice sunt verba, quae ostendunt, testamentum potius esse rescindendum, quam ipso iure nullum. Nec Iustinianus eandem constitutionem sanxit, vt nouiter statuerit praeteritum filium, vel exhaeredatum sine causa, posse ex ea dicere nullum testamentum patris: sed vt causa ingratitudinis speciatim exprimeret, ac caetera contenta in testamento rescisso, aut irrito ex causa exhaeredationis, aut praeteritionis, praeter ipsam haere dis institutionem, firma esse sanciret. Ergo sicuti iure antiquo filius exhaeredatus causa non expressa habebat querelam, ita & hodie eam habet, non ius dicendi nullum, quod aduersus communem asserunt Imol. post glo. ibi, in l. 1. col. 2. ff. isto titu. Viglius in princ. Insti. de inoffi. testam. 2. col. & Ioan. Igneus in d. Authent. ex causa. numer. 73. & praecedenti. & nume. 24. Sed communi opinioni plurimum suffragantur Regiae leges, vna quae 10 est. titul. 7. altera, 4. titu. 8. part. 6. nisi dixeris in his legibus tantum id probari, querelae locum esse omnino facta exhaeredatione, & probata causa ingratitudinis, quae tamen a testatore nominata non fuerit: quod Imol. & sequaces minime negant. Caeterum, querela [art. 7] proposita, & ex ea rescisso testamento, eo quod causa ingratitudinis nominata non fuerit a testatore, poterit filius exhaeredatus, agens ex intestati causa ad patris haereditatem, repelli exceptione ingratitudinis obiecta, & ipsa ingratitudine probata. Angel. in Authen. de nuptijs. §. ingratitudinem. per illum textum, dicens, successores ab intestato repelli ex causa ingratitudinis aduersus testantem, vel defunctum commissa. ad idem facit l. 3. §. vltim. ff. de adimend. legat. vbi legatum censetur ademptum tacita voluntate testantis, si legatarius post testamentum sit factus inimicus testatori. Angel. opinionem sequuntur Ias. in l. cum mota. nu. 17. C. de transact. idem in Authen. ex causa. col. 3. & in Authen. non licet. colum. pen. C. de libe. praeter. Corse. in singul. verbo, ingratitudo. Haec tamen opinio Ang. falsa est manifeste, ex d. §. aliud quoque capitulum. qui ad excludendum filium a patris haereditate exigit duo simul, causam ingratitudinis a patre in exheredatione nominari, & eam probari. atque idem Regiae leges paulo ante adductae expressim statuunt: igitur non erit satis ingratitudinem a filio commissam esse, nisi pater ob eam in testamento ipsum filium exhaeredet. id etiam probatur in l. fin. C. de reuocan. donat. & cap. fin. de donatio. quibus conuenit Regia l. penul. titul. 4. part. 5. donatio etenim ob ingratitudinem non reuocatur ab haerede donatoris. Est denique aduersus Angel. insignis text. in l. omnimodo. C. de inoffic. testa. & in l. in arenam. C. eodem titul. vbi Ias. ab illo textu Angel. reprobat in hac assertione, a qua discedunt Areti. in l. 3. §. filius. secunda colum. ff. de libe. & posth. Imol. in l. filio praeterito. nume. 31. atque idem sensit Bart. ibi. nume. 18. ff. de iniust. rupt. idem Bart. in dict. Authen. ex causa. numer. 12. expressius Alexand. colum. penult. & Curti. iunior. numer. 17. in dict. Authent. non licet. & Ripa in l. final. quaest. 47. C. de reuoc. donatio. Non obstat l. 2. §. finali. ff. de adimend. legat. quia procedit in ademptione legatorum, quae tacita voluntate, & praesumpta fit: cum ab eodem testante legata ex voluntate ad mortem vsque reuocabili, processerint: hic vero agitur de tollenda haereditate, quae a lege defertur: quae quidem solutio locum habet eo magis, quod legata nuda quadam voluntate adimi possunt, & facilius quam haereditas. Item non probat Angeli opinionem text. in dicto §. ingratitudinem. in Authen. de nupt. ex quo frater ingratitudinis causa excluditur a fratris successione: sed ille text. locum sibi vendicat in successione quadam, quae fratri iure quodam speciali defertur ab illa constitutione, nempe, quando frater admittitur ad successionem integram bonorum, quae frater defunctus a patre habuit, matre secundo nupta, exclusa ab eorundem bonorum proprietate: non# autem in successione, quae iure ordinario competit fratri in bonis intestati fratris: a qua non excluditur ex ingratitudine, vt ipse Areti. aduertit, & notant Bart. & Doct. communiter in l. fratres. C. de inoffic. testam. atque ita hanc opinionem contra Ange. existimant communem esse Ioan. a Garro. in Authentic. ex testamento. C. de secund. nupt. numer. 40. licet sit ipse hac in re dubius. Verum & hoc ipsum probat text. optimus in l. cognatis. ff. vnde cogna. ipse Angel. parum sibi constans, hoc idem approbat in l. 1. ff. de inoffic. testam. & ibi Iacob. reprobantes glos. in d. §. ingratitudinem. quae contrarium dixerat. sic Imol. in c. vlti. de postulando. glos. ibi improbat, quae similis est gl. in d. §. ingratitudinem. quamuis vtraque sit digna commendatione, leges vero Regiae Partitarum maxime coadiuuant hanc sententiam, quam aduersus Angel. probamus, atque eas quidem leges paulo superius induximus. Sed & si causa ingratitudinis a [art. 8] parente expressa probetur vera, querela effectum non habebit, vt communi omnium consensu concessum est in dicta l. filio praeterito. & in dicta Authen. ex causa. Imo filio suo praeterito causa inserta ipsius ingratitudinis vires assumit testamentum, si causa illa vere probetur. Angel. in dicta Authen. non licet. Bartol. numer. 12. Pau. Salyc. Ias. colum. 3. Curti. iunior. num. 39. in dicta Authenti. ex causa. a qua opinione non est recedendum in praxi, secundum Iacobi. in dicta Auth. non licet, in fine. quam etiam sequitur Galiau. in d. §. & quid si tantum. nu. 46. Nam quamuis ob praeteritionem testamentum sit nullum, tamen nihilominus causa in praeteritione expressa si probetur, operabitur hunc effectum, vt testamentum vires accipiat. Sed si vera est illa communis opinio, quae dictat, testamentum, in quo filius in potestate sit praeteritus, etiam in serta causa, esse nullum ipso iure, quod superius tractauimus, minime arbitrabimur posse opinionem Angel. defendi: & ita eam reprobat Alexand. in dict. Authen. non licet, colum. penul. & fin. parum etenim prodest probatio causae ingratitudinis, si nec praeteritio, inserta etiam causa illa, non habet vim exhaeredationis, cum ipse filius nec fuerit institutus, nec vt debuit exhaeredatus: & probatio causae tunc demum operatur, quando exhaeredatio praecessit. Sic & Corne. in dicta Authen. ex causa. numer. 28. tenet aduersus Angel. dicens esse opinionem Angeli contra communem: quod etiam sensit Curti. iunior in dicta Authen. non licet. numero 15. quinimo Angelo aduersatur Bartol. in dicta Authentic. ex causa. numer. 12. versicu. ex praedictis. dum dicit text. in dicto §. aliud quoque capitulum. procedere in praeteritione materna, aut paterna, filij tamen emancipati, quasi dicat, in praeteritione filij sui parum refert, causam exprimi, & probari. Quod si vera est sententia Areti. dicentis, praeteritionem filijfamilias expressa causa factam, censeri exhaeredationem, absque dubio Angeli opinio admittenda erit. Causas vero ingratitudinis diligentissime expressit Iustinianus in d. §. aliud quoque capitulum. glos. in cap. quintauallis. de iureiur. Regiae leges 4. 5. 6. & 7. titu. 7. part. 6. Carol. Molin. in consuet. Paris. titu. 1. §. 30. q. 37. quarum aliquot breui quadam adnotatione explicabimus: quandoquidem locus hic exposcit iure optimo tractatum de filijs instituendis, & exhaeredandis, deque eorum legitima successione. Prima igitur a Iustiniano exprimitur, quando filius manus violentas intulit parentibus. Dignus etenim est, vt a patre exhaeredetur. Nam & Exod. ca. 21. scribitur, Qui percusserit patrem suum, aut matrem, morte moriatur. Erit tamen hoc intelligendum, nisi filius patrem percusserit, seipsum defendens, quia percussor non est, qui se defendendo percusserit alium. l. qui percussorem. ff. de sicar. notat in hac specie Ripa in l. fin. C. de reuoc. donat. qu. 19. & Gerar. singul. 2. atque idem erit, si filius [art. 9] patrem percusserit, defendens ipsam patriam. l. minime. ff. de relig. & sumpt. funer. Abb. in cap. peruenit. de immunita. Eccle. Ripa in d. l. fin. quaest. 23. Dec. in c. que in Ecclesiarum. num. 14. de consti. Fortu. in l. veluti. ff. de iusti. & iur. colum. 9. Siquidem patriae potius subueniendum est, quam parenti in pari periculo & necessitate, vti Nostrates tradunt in dict. l. veluti. ff. de iusti. & iure. & potissimum Fortun. ibi col. pen. & fin. idem admonet Plato in Critone, cuius & aliorum in hanc rem pulchra verba congessit Stobaeus sermone 37. optimus text. in l. 1. §. & generaliter. ff. de ventre in possess. mitten. dum dixit: "Qui, & si non tantum parenti, cuius esse dicitur, verum etiam Reipublicae nascitur." Sic & Cicero libr. 1. Officiorum, inquit: Non nobis solum nati sumus, ortusque nostri partem patria vendicat. Ex Platone in Epistola ad Archytan. & Demosthenem in oratione de corona. ad idem insignis text. in l. postliminium. §. filius. ff. de capti. & postlim. reuers. & in d. §. aliud quoque. vers. si quis parentibus. idem Cicero Philippica 2. Atrocius, inquit, est patriae parentem, quam suum occidere. idem Cicero libro 3. de Officijs, scribit in hunc modum: Ad extremum, si ad perniciem patrie res spectauit, patrie salutem anteponet filius saluti patris. Meminit & Plutarchus in Parallelis, cap. 23. & sequenti, Darij, Bruti, & aliorum, qui ob tutelam patrie filios proprios occiderunt. Non sic opinor, a filio posse patrem bannitum, vt nunc loquimur, occidi, quod aduersus Bar. Fortu. in dicta l. veluti. probat, & nos tradidimus in Epitome. 2. par. cap. 7. §. 7. num. 5. Eadem ingratitudinis ratio [art. 10] fere deducitur ex eo, quod filius nouercam vxorem patris percusserit, aut saltem ratione grauis iniuriae, quae patri a filio infertur ex hoc crimine. l. 1. §. item. & §. vsque adeo. ff. de iniur. notat eleganter Ripa in d. l. fi. quest. 18. Secunda ingratitudinis causa [art. 11] apparet ex eo, quod filius patrem accusauerit publico iudicio de crimine, quod non sit contra Principem vel Rempub. licet pater vere crimen commiserit. text. in dicto §. aliud quoque. quod locum habet, si ex ea accusatione pater esset puniendus poena mortis, exilij, vel infamiae. Regia l. 4. titu. 7. part. 6. & idem erit in poena amissionis membri. l. 2. tit. 9. lib. 3. Fori, atque in alia corporali poena, argumento deducto a l. 83. Tau. Est igitur haec causa intelligenda in crimine, quo probato, pater aliqua harum poenarum dignus esset. Imo, si in his criminibus filius aduersus patrem sponte, non coactus dixerit testimonium, idem erit ex gloss. c. veniens. in 6. de testibus. text. in l. qui cum maior. §. sed si non accusauerit. ff. de bon. liber. Bar. post glo. ibi. in l. post legatum. §. his vero. ff. de his, quib. vt indig. Rip. in d. l. fi. q. 8. vbi quest. 9. idem asserit, si filius fuerit aduocatus contra patrem in hisce criminibus. gloss. in c. 1. §. item, si delator. quae fue. prima cau. benefi. amit. in feudis, aut si filius iudex in eisdem criminibus per imperitiam iniquam sententiam aduersus parentes tulerit, cum posset peritiores consulere. idem Rip. q. 10. Tertia causa sufficiens est, si filius [art. 12] cum veneficis, vt veneficus conuersetur. ita docet tex. in d. §. aliud quoque. Regia l. 4. tit. 7. part. 6. intellige vero veneficos non quoscunque, sed eos, qui incantationes, & magicam artem exercent perniciose. vt docet Carol. Molin. in consuetud. Parisi. tit. 1. §. 30. q. 37. Ego vero ex Graeca nouellarum litera, non tantum incantatores, qui malefici appellantur, intelligo, sed & veneficos, qui veneficia conficiunt, eamque artem exercent. Cui sensui dicta Regia lex adstipulatur, quae incantatores & veneficos intellexit. Quarta causa ab eadem Nouella hisce [art. 13] verbis exponitur: Si vite parentum suorum, vel veneficio, vel alio modo insidiari conatus fuerit, quo in loco illud dubium est, an sit satis, vt locus sit exhaeredationi, filium venenum parasse ad patrem occidendum, non secuto homicidio. Etsi venenum patri praebuerit filius, & fecerit, quicquid ab eo ad id crimen agendum erat: pater vero deprehenso dolo abstinuerit potione, aut ea secuta medicamento venenum abegerit, opinor, posse exhaeredationem procedere. Idem etiam arbitror, si parato veneno insidiae patefiant parenti, ita, vt patris diligentia, potius quam poenitentia filij, mors secuta non sit. l. 1. ff. de parricid. vbi Barto. singu. secundum Angel. de maleficijs. §. ex interuallo. Regia l. 7. titu. 8. & l. 2. titu. 31. parti. 7. l. 50. titul. vltim. & l. 2. titu. 13. libro 8. ordi. glo. & Bald. in cap. 1. verb. ad mortem. de presump. Abb. in cap. fin. de dona. Ripa in dict. l. fi. q. 27. l. 3. ff. de sicarijs. Si vero filius parato veneno ante deprehensionem libenter poenituerit, non poterit vt ingratus exhaeredari, non enim video hanc poenitentiam excludi, per dicta iura. Quinta causa. Si filius cum [art. 14] vxore patris, aut eius concubina rem habuerit, est intelligenda, quando concubina est vna, & a patre domi retenta, sicuti leges Ciuiles accipiunt concubinam. Rip. in d. l. vlti. q. 11. Regia l. 4. titu. 7. part. 6. Item haec causa locum habet, si filius scienter hoc crimen commiserit: Secus vero si ignoranter, credens illam foeminam, cum qua rem habet, non esse nec vxorem, nec patris concubinam. glos. in cap. 1. quib. mod. feud. ami. per tex. ibi. Gerar. sing. 2. Nam licet in his, quae de se sunt mala & illicita, non sit necesse delinquentem scire, quae & qualis poena sit pro delicto imposita, vt eidem poenae subijciatur, saltem iure communistatuta poena, gl. ibi magis communiter recepta in c. a nobis. in 1. de senten. excom. Bart. in l. 1. col. 8. C. de summa trinita. vbi Bal. & Ias. 1. lectio. col. 5. l. vulgaris. §. si aes. ff. de fur. l. eum. §. pe. ff. de iniu. tradit Deci. in c. 2. de constitu. quod alibi tractabimus: tamen ignorantia qualitatis, quae aggrauat praeter ius commune ipsum delictum, a poena illius qualitatis causa statuta excusat. capit. si vero. in 2. de sententi. excommu. explicat optime Carol. Molin. d. §. 30. q. 41. Sexto, Filius iuste exhaeres a patre fit, si ex delatione filij pater graue dispendium in patrimonio sustinuerit. Quantum vero hoc dispendium esse debeat, iudicis arbitrio relinquitur. l. 1. §. 1. ff. de iure delib. capit. de causis. de officio deleg. Ripa in dicta l. final. quaestion. 24. Septima ingratitudinis causa constat, si filius parentem volentem testari omnino impediat, quod in dicto §. aliud quoque. longius exponitur. & Regia l. 4. tit. 7. par. 6. Quod si filius patre viuente paciscatur de haereditate patris, eo non consentiente, non poterit exhac causa exhaeredari. Purp. in l. fi. C. de pact. nu. 18. Octauum, quod causam iustam [art. 15] exhaeredationi praebet, in filia contingit, si ea, patre nondum negligente eam marito tradere, cum adhuc viginti quinque annorum aetatem non excesserit, luxuriosam vitam elegerit, ita vt meretrix fiat. Regia l. 5. titu. 7. par. 6. quae sic interpretatur Iustiniani verba. Et quamuis pater viuens luxuriose possit hac exhaeredatione vti, Fulgos. in Authen. sed si post. & Ias. in l. in arenam. C. de inoffi. testam. mater tamen meretrix filiam itidem meretricem exhaere dare non poterit. Bart. Bald. & Doct. communiter in dict. l. in arenam. De filia vero, quae absque parentum consensu nupsit, an exhaeredari possit. Item de Regia l. 49. Tau. hic minime tractamus: quippe qui in Epito. quarti libri Decretalium id explicuimus. Alias vero causas [art. 16] missas facimus, quod in ipsa Iustiniani Nouella, & legibus regijs satis expressim tradantur. Potest sane & exhaeredatio permitti ex causis non expressis in dictis constitutionibus, si tamen maiores, & grauiores sint. Ang. in l. lex Cornelia. ff. de iniur. Hippol. sing. 78. Ioan. Lupi. in Rubr. de donatio. §. 16. nu. 10. & in cap. per vestras. 3. notab. §. 20. numer. 15. & haec est communis opinio in Authen. non licet. C. de libe. praeter. Imo & ex similibus causis Guliel. a Cun. in Auth. ex causa. C. de libe. praete. vbi Ias. colum. 3. & Curti. nu. 23. dicunt hanc opinionem communem. idem fatetur Rip. in d. l. fin. q. 41. eam secutus. idem notat Fely. in capit. pastoralis, de rescript. colum. 1. & Guliel. Benedict. hic, verbo, in eodem testamento. 2. num. 19. Eandem opinionem communem esse profitetur Emman. a Costa Lusita. in §. & quid si tantum. 3. par. num. 175. diligentius caeteris eam defendens. Illud hic notandum est, facto testamento, & filio ex iusta [art. 17] causa exhaeredato, si filius redierit in gratiam patris, & in eius amicitiam fuerit receptus, an sit exhaeredatio reuocata? & Bart. per tex. ibi sensit reuocatam esse exhaeredationem, in l. 3. §. fina. cum l. seq. ff. de adim. leg. Ias. in d. Authen. non licet. ad finem. quibus obstat l. filio quem pater. ff. de lib. & posthum. vbi Aret. Bart. reprobat. col. 1. Curti. Iunior in d. Auth. non licet. num. 8. Gerar. sing. 3. nam si exhaeredatio censeretur extincta, filius maneret praeteritus, essetque testamentum nullum, quod minime conuenit parentis voluntati, vt adnotarunt Paul. Imol. & Alex. in d. l. filio. ex quo cessat ratio Barto. nec potest eius opinio procedere: quod etiam ostendit Rod. Suar. in l. 2. tit. de matrim. lib. Fori versic. vlterius. vbi late probat, aliud esse, quando ante exhaeredationem redisset filius in amicitiam patris: tunc etenim non potuit sequi exhaeredatio, quia iam tacite pater remiserat ingratitudinis culpam. l. in ipsius. C. fami. ercisc. l. Lucius Titius. §. Lucius. iuncta glos. ff. de leg. 2. idem in hac specie asserunt Lancel. & Purpu. in l. fin. C. de pact. nu. 145. licet dissentiat ab hac sententia Curtius in d. Authen. non licet. num. 8. posset tamen opinio Bart. procedere in expressa remissione ingratitudinis facta a patre: sicuti Regia lex probat 2. titu. 9. lib. 3. Fori. Imol. Caro. Molin. in Alexan. consi. 159. lib. 7. conatur Bart. opinionem defendere, intelligens d. l. Filio. in exhaeredatione, quae alias quam ex iniuria patri illata facta fuerit, eum legito. Item, illud est [art. 18] animaduertendum, ingratitudinem commissam tolli, nec causam praebere exhaeredationi, si filius poenitentiam illius criminis egerit. ex cap. ferrum. 50. dist. notant in specie Anton Abb. in cap. quintauallis. col. 2. de iureiur. Alex. in l. 1. numer. 33. ff. solut. matrim. Ias. in d. l. in arenam. col. fi. & in d. Auth. non licet. colum. 1. Roder. Suar. in d. l. 2. versic. vlterius. quorum opinio communis est, vt asserit Catel. Cotta, dictione filius familias, a qua tandem recedit Felynus in c. Rodulphus. de rescript. colum. 3. & Curt. Iunior in dicta Auth. non licet. col. 1. quibus suffragatur ratio, quod illa poenitentia criminis, tantum in foro animae operatur delicti remissionem, non autem tollit exterioris iudicij poenam, nec ius accusandi illud crimen in foro exteriori. glo. communiter & merito recepta in cap. de his. de accusatio. tendunt enim poenitentia, & criminis poena, ad diuersos effectus. capitu. vt fame. de senten. excom. l. licitatio. §. quod illicite. ff. de publica. l. si ita vulneratus. ff. ad legem Aquili. etiamsi poenitentia interioris iudicij publica sit. Abb. Mari. Aretin. & Felin. in dicto capitulo de his. Anton. Burg. in capit. 2. numero 6. de emptio. contra Anto. & Imol. post Hostiens. in capit. tuae. de procura. Anani. in dicto capit. de his. vbi glo. videtur hoc sensisse. & Hippol. singul. 639. Est etiam & alia hac in re consideratio, siquidem poena in Ecclesiastico foro [art. 19] exteriori pro crimine mixti fori imposita, si condigna tanto sceleri non est, minime impedit, quin ciuilis iudex iterum possit illud crimen punire. text. in capit. 2. de maledi. & in capi. felicis. §. per hoc. de poenis. in 6. quem dicit singul. Abb. in dicto capit. de his. commendat idem Abb. in dicto capit. tue. col. penult. Bald. per text. ibi in l. placet. C. de sacrosan. Eccle. Anch. in reg. ea, quae. fol. penul. de reg. iur. in 6. Aret. & Feli. in dicto c. de his, vlt. col. pulchre Bald. consilio 260. volum. 3. Are. consilio 58. dubio 2. quorum opinio communis est, & in praxi seruanda, secundum Alciat. in capit. 1. de offic. ordina. in gloss. vltima. vbi Anto. & Abb. idem tenent Ioan. Andr. Domin. Francisc. in dicto §. per hoc. Igitur non tollit iniuriam patri illatam, eiusque satis factionem poenitentia filij, cum illa fiat in interiori foro respectu iniuriae, quae diuinam maiestatem lesit. Posset nihilominus prior opinio procedere, quando causa exhaeredationis non concernit directe iniuriam patris, sicuti vitium arenarij meretricium, & similia. ex distinctione Bar. in l. qui ea mente. ff. de fur. notat in hac specie Rip. in l. fin. C. de reuocan. donatio. quaestione 67. Regia l. 7. titul. 7. partit. 6. quod comprobatur ex his, quae statim subijciam. Proximae quaestioni & illa accedit, [art. 20] an causa ingratitudinis per ingressum religionis tollatur, ita, vt filius monachus ante professionem parenti ingratissimus non possit post professionem a patre exhaeredari, qua in re Gratianus scripsit: vitium ingratitudinis professione religionis omnino excludi, nec posse filium monachum a patre exheredari ex causa ingratitudinis commissae ante professionem. quod probat Nouella constitutione satis ad id expressa. 19. quaestio. 3. ca. vltim. dixit singu. Roman. singul. 476. Campe. de dote. 1. par. quaestione 47. commendat Felin. in capit. Rudolphus. columna tertia. de rescript. glo. in l. Deo nobis. C. de Epis. & Cleri. Chass. consue. Burg. Rubr. 1. §. 5. vers. Archidiaconus. nu. 102. Abb. cons. 27. vol. 2. Sed huic sententiae manifestissime obstat tex. in d. l. Deo nobis. §. 1. quo prohibetur, patrem exhaeredare filium ex ea sola causa, quod religionem pro iteatur: igitur, si alia adsit causa, poterit pater filium monachum exhaeredare. quod Ias. concedit in d. Auth. non licet. nume. 4. & gloss. in Auth. de monachis. in prin. dicens text. in d. c. vlti. Iure Canonico procedere. Bald. vero in d. l. Deo nobis. primam opinionem intelligit, in causa & vitio, quod directe ipsum tantum filium concernit: si autem patris personam directe causa spectet, aut laeserit, non tollitur, secundum eum, professione religionis. idem Aret. in l. 3. §. 1. col. pen. ff. de lib. & posth. Curt. Iunior in dicta Authen. non licet. colu. 2. atque haec distinctio eo magis admittenda erit, quod Nouella per Gratianum adducta, non extat, autore Alciato, in libro quarto parerg. capit. 23. ipsiusque Gratiani scripta eatenus sunt recipienda, quatenus apud autores reperiuntur, quos ipse adducit: sicuti Iuniores tradunt in cap. 2. de rescript. Caeterum Gratianus, vir summe doctus, ac diligentissimus, minimeque mendax, ab hac iniuria vindicandus est: siquidem immerito ab Alciato suspectus in monachorum causa censetur, cum apud Constantinum Harmenopulum libro 5. Epito. tit. 9. extet Iustiniani Nouella 115. titu. vt, cum de appellatione cognosc. atque in ea constitutione. §. haec autem disposuimus. apud Constanti. haec verba manifesta sunt. monachi, siue patres, siue filij, minime priuantur haereditate ob ingratitudinis causam, ante professionem commissam, ex quibus Gratiano fides restituenda est. Tametsi in vulgatis Authenticorum codicibus, & in ipsis Graecis [art. 21] Holoandri nouellis praedictus §. omnino desideretur. Si nouellam ipsam centesimam decimam quintam tantum inspexerimus: extat tamen paragraphus is in Nouella constitutione 123. titu. de Ecclesiasticis diuersis capitulis, qui ex interpretatione Latina Holoandri eam sententiam probat, quam Gratianus Decretorum libro inseruit, licet in Authenticis Latinis, quae vulgatam editionem habent, idem paragraphus sub titu. de sanctissimis Episcopis. collat. vlti. ita Latine redditus sit, vt germanum sensum minime explicet, ab ea vero constitutione 123. Constantinus Harmenopulus predictum §. adsumpsit, transtulitque in eum tractatum, quem de exhaeredatione liberorum exponit. Et haec quidem adnotare eo libentius duxi, quod & vir diligentissimus Franciscus Balduinus in praefatis de Iure ciuili, pagin. 122. huius erroris Gratianum notauerit. Ex hac vero resolutione deducitur intellectus ad Regiam l. 49. Tau. quae patri permittit exhaeredare filiam matrimonium contrahentem absque eius consensu, vt habeat locum, etiamsi filia contracto matrimonio ante copulam religionem fuerit professa, hoc ipsum sententia comprobatum fuisse in praetorio Regio, testatur Ioan. Lup. in d. l. 49. ad finem. Postremo, omittendum non est, parentes posse a filijs exhaeredari ex causis contentis in Auth. vt cum de appell. cognoscit. §. sancimus. Regia l. 11. tit. 7. part. 6. imo & ex eisdem causis cogendus est pater filium emancipare, vt adnotauit Cuma. cons. 82. & Ias. in l. filijs matrem. C. de inof. testam. Abdicatio vero, vt & [art. 22] hoc obiter tradam ab exhaeredatione plurimum differt: siquidem, qui filium habebat olim criminibus & scortationibus, alijsque vitijs deditum, probata apud iudices causa, ipsum a se alienare poterat: cuius abdicationis extant frequentissima exempla in declamationibus. & apud Vale. Maxi. lib. 5. c. de indulgentia. eamque Romanis legibus reiecit Imperator in l. abdicatio. C. de patri. potest. cuius meminere Alcia. libr. 2. disput. c. 28. & Ioan. Ferrar. in reg. iura sanguinis. ff. de regul. iur. Constat igitur ex his, filium esse instituendum in legitima, ita, vt institutionis titulo filius honoretur a patre, nulllo sexus admisso discrimine. l. maximum vitium. C. de liberis praeteri. l. lege duodecim. C. de legit. haered. §. caeterum. Institutio. de legi. agna. success. veteres leges aliquot reprobans, ex eo, quod in successione differentiam constituerint inter mares & foeminas: iniquum enim id visum est, nec ad modum naturae conueniens. Hinc idem ipse Iustinianus Nouella constitutione 21. vti barbaram corrigit Armeniorum legem, quae ab haereditate & dote foeminas excludebat, vt masculis omnia bona obuenirent: atque ibidem primogeniorum bona, γενεαρχικὰ appellat, quod ea olim Princeps generis, familiae adscripserit, interprete Holoandro, eadem bona dicta fuisse πρωτοτοκεῖα, ex autoritate septuaginta interpretum probat Tiraquell. de primoge. cap. 1. nu. 2. vbi scribit, eadem apud Grecos πρεσβε̃ια dici. Etenim a Graecis dicuntur πρεσβεῖα bona, quae iure legitimo debentur filio primogenito. & apud Demosthenem hoc nomine significatur legatum praecipue maximo filio a patre relictum, etiamsi Iustinianus in Nouella prima, quaecunque legata πρεσβεῖα dixerit: quae vero de filiabus instituendis diximus Iure Cesareo Iustiniani, & aliorum Principum obtinuerunt. Tametsi Voconia lege apud Romanos suadente M. Catone, foemina haeres [art. 23] institui non poterat, etiamsi vnica filia esset, ab eo, qui centum mille sestertios in bonis haberet. quam legem tulit Q. Voconius Saxa tribunus plebis, vt scribitur in Liui. Epito. lib. 41. quo in loco mendose legitur, Q. Volumnius Saxa. meminit legis Voconiae Cic. in Verrem, actio. 3. & ibidem Asconius Pedianus Diony. libro 56. August. de ciuitate Dei, libro 3. capi. 21. Aulus Gellius libro decimo, capitu. primo, & alibi saepissime. Ea tamen lex obliterata fuit ciuitatis Romanae opulentia: sicuti Sextus Caecili. apud Gellium commemorat. Quin & ea lege nihil iniquius cogitari posse, diuus Augustinus fatetur. Est & hic obiter facta legis Voconiae mentione, defendendus ab Andre. Alciati censura, Theophilus Graecus Institutionum interpres. Is, inquam, in princip. Institu. de lege Falcid. scribit, Voconia lege prohibitum testatori fuisse, ne cui plus legaret, quam haeres esset habiturus. A quo Alciat. recedit libro 5. parerg. capit. 23. mihi sane compertum est, alterum Voconie legis caput prohibuisse, ne quis census, id est, qui centum mille sestertios haberet, plus legaret, quam esset haeres habiturus: idque deprehendi apud Ciceronem actione 3. in Verrem. "Scribis," inquit, "si quis haeredem fecit, fecerit. Quod si plus legarit, quam ad haeredem, haeredésue perueniat, quod per legem Voconiam ei, qui census non sit, licet. Cur hoc, cum in eodem genere sit, non caues? quia non generis, sed hominis causam verbis amplecteris, vt facile appareat, te precio esse commotum." Hactenus Cicero, ex quo constat cautum fuisse lege Voconia, quod Theophilus retulit. Dubium tamen erit, an id legis Voconiae caput sit, ad legata foeminis relicta referendum, an in vniuersum in omnibus legatis, & quibuscunque intelligendum, sicuti Theophilus intellexit. Prior tamen sensus potius verbis Ciceronis applaudet. Et probari videtur ex eodem Cicerone libro 2. de finib. nec ideo dignus Theophilus est, vt absque vlla distinctione damnetur. Qua in re non omnino assentior his, quae de lege Voconia scribit Corasius in praeludijs ad l. filium. C. famil. erciscun. num. 10. Sic apud Gallos lege Salica foeminae [art. 24] a regni successione excluduntur: quam legem pluribus rationibus vtrinque adductis tutatur Pyrrhus post Aurelianenses consuetudines, cuius & plures alij meminere. Est & plerisque in locis statutum, quod stantibus masculis foeminas dotatas a parentum successione excludit: quod an aequum sit, traditur ab Alberto Bruno in tract. de statu. exclud. foemin. artic. 3. praecipueque ea ratione defenditur, quod Reipublicae intersit familias conseruari. l. 1. §. denunciare. ff. de ventre inspic. l. super statu. C. de quaest. Perfoeminas vero familia extinguitur potius, quam conseruatur. l. pronunciatio. §. familiae. & §. vltimo. ff. de verbor. significa. l. Iurisconsultus. ff. de gradibus. in principio. & §. 1. Instit. de legit. agna. successio. quib. mire conueniunt pulchra verba Euripidis. " Mulier egressa paternis aedibus, Non amplius est parentum, sed coniugis: Masculum vero genus perpetuo manet in aedibus. Deorum paternorum, & sepulchrorum limitem honorat. " Et rursus idem Euripides alibi: " Filij masculi columnae sunt familiarum. " Quae quidem & alia retulit Ioan. Stobaeus sermone 75. qua denique ratione Respublica admisit primogeniorum vsum: quo mares foeminis preferuntur: sicuti late tradit Andr. Tiraq. in tract. de primoge. q. 10. & seq. Iure tamen etiam filia est instituenda. gl. communiter probata in c. si pater. hoc tit. in 6. Doct. in d. Auth. nouissima. & hic frequentissimo, & vnanimi consensu. Refert ergo scire ad huius c. intellectum, quare testamentum Raynuntij validum hic fuerit, non institutis filiabus, quam obiectionem sequenti §. dissoluemus. # 1 Ex §. primo. SVMMARIVM. -  1 Etiam Iure Canonico filius est titulo haeredis honorandus. -  2 Filius an sit haeres instituendus necessario in testamento condito inter liberos. -  3 Jntellectus ad §. ex imperfecto. l. hac consultissima. C. de testamen. -  4 Clausula codicillaris an censeatur apposita in testamento inter liberos, & inibi intellectus ad l. si frater. C. de fideicom. -  5 An verbum relinquo, adiectum certae rei, inducat haeredis institutionem. -  6 Relictum pro legitima, an institutionem prae se ferat. -  7 Verus & communis huius capitis intellectus. -  8 Portio legitima a patre filio tradita, recipit augmentum, si patrimonium parentis creuerit. -  9 Institutus in re certa, an sit verus haeres. -  10 Institutus in re certa, an deducat Trebellianicam, & quid in filio testatoris. §. PRIMVS. PRIMVM hic Canon intelligitur Iure Pontificio, quo satis est, filio quocunque titulo portionem legitimam relinqui, nec est necessarius institutionis honor. Host. hic, cuius opinio communis est, autore Alex. in l. inter cetera. col. vlt. ff. de libe. & posthu. Nullibi tamen Iure Canonico id [art. 1] probatur, non esse filios instituendos necessario. Et tamen Iure Ciuili passim cautum est, eos debere institui. Igitur cum in Iure Ciuili sit manifestum, filios esse omnino instituendos, non est constituenda hac in re differentia inter vtrunque ius, nulla Iuris Canonici sanctione refragante Iuris Caesarei constitutionibus, vnde etiam Iure Canonum filius honorandus est institutionis titulo. glo. per text. ibi. in c. si pater. hoc tit. in 6. verbo, instituit. quam ibi sequuntur Ioan. Andre. Anchara. & Francisc. post Domini. & esse hanc sententiam communem, fatentur Imol. hic. num. 31. & Ias. in Authen. nouissima. C. de inoffi. testam. nu. 31. idem Ias. in Rubr. ff. sol. mat, nu. 32. nec est hic titulus inutilis: siquidem inter haeredes institutos est locus iuri accrescendi, non inter legatarios. l. si eam, quam. C. de fideicom. Quin & glo. in hoc c. verbo, relinquens. communem & vltimam opinionem probat contra Hostien. Secundo, intelligi [art. 2] potest hic textus, quando pater testamentum condidit inter liberos, quo quidem casu non tenetur quenquam eorum titulo institutionis honorare. glo. in Authent. nouissima. C. de inoffi. testa. vbi Ias. eam sequitur. & Philip. Prob. in c. si pater. per text. istum. & Matthes. notab. 104. quibus refragatur ratio illa, quod pater testamentum faciens inter liberos, non tenetur seruare superstitiosum rigorem Iuris Ciuilis. l. hac consultissima. §. ex imperfecto. C. isto tit. Regia l. 7. titu. 1. parti. 6. ergo non tenetur pater eos instituere haeredes. Imo satis erit, legitimam portionem vnicuique eorum relinquere. Preterea clausula illa, omni meliori modo, quo possit, operatur, vt filius, cui aliquid relictum fuerit testamento, videatur haeres institutus. Bal. in l. quoties. 2. col. C. de haere. instit. Alex. in l. nam quod. §. non omnis. 2. col. ff. ad Treb. Ias. in dict. Auth. nouissima. 2. col. Dec. cons. 14. col. 2. & Hippo. sing. 36. Haec vero clausula apposita censetur in testamento inter liberos. glo. in l. coheredi. §. cum filiae. ff. de vulga. & pupillar. substi. verb. non valuit. vbi Imo. Alex. Areti. & Ias. numero 18. dicit eam gloss. singu. Iaso. in l. fin. nume. 15. C. de codici. Idem Ias. in l. hac consultissima. d. §. ex imperfecto. num. 8. idem in d. Auth. nouissima. nu. 21. idem in l. eam, quam. col. 6. C. de fideicom. ex l. fi. C. fami. herci, & idem probatur argumento assumpto a testamento militis ad testamentum inter liberos. quod admittit Bart. in d. §. ex imperfecto. In testamento autem militis dicta clausula intelligitur l. 3. ff. de testa. milit. Igitur facto testamento inter liberos, non opus est, eos institutionis titulo expressim honorari. Verum contrariam sententiam maxime probat text. in d. Auth. vt cum de appel. cogno. §. aliud quoque capitulum. colla. 8. qui titulum legati, similémue institutionem parentib. iniunxit, non facta distinctione, an testamentum esset inter liberos conditum. quam opinionem tenent Cyn. & Doct. communiter, secundum Saly. & Iaso. nu. 16. in d. Auth. nouissima. idem notat glo. communiter recepta in d. c. si pater. verbo, instituit. Gul. Bened. hic, ver. relinquens. in 1. nu. 136. asserunt, & hanc esse communem Anto. Rub. consil. 72. Philip. Prob. in dicto. c si pater. & Carol. Moli. in Alexan. cons. 168. libr. 5. Nec isthaec decretalis priorem opinionem probat: quippe, quae praeter alios intellectus ita exponi possit, vt filias hic heredes institutas fuisse, potius praemittamus, quam incertis coniecturis diuinemus. Non obstat d. §. ex imperfecto, quia [art. 3] locum sibi vendicat, quando pater testatur inter liberos equaliter, cum in id tendat liberorum fauor, secus vero si inaequaliter inter liberos etiam testetur pater, tunc etenim non valet haec vltima voluntas minus solennis, propter damnum, quod ex hac inequalitate quibusdam filijs obueniret, ac discordiae maxima praeberetur occasio. Roma. eleganter consil. 385. cui subscribit Deci. cons. 105. idem Dec. in l. 1. C. vnde liberi. idem Rom. cons. 179. col. 4. nu. 4. & Tiraqu. de primogenijs, q. 4. nu. 4. optimus tex. in l. vlti. C. fami. ercis ibi, "pares esse videntur." quam legem ita intellexit Constan. Harmenop. Epito. lib. 5. titul. 1. vt aequalis filijs bonorum diuisio ex ea constitutione contingat. Et licet Paul. & Ias. in l. hac consultissima. colum. 3. C. qui testa. face. poss. idem Paul. Areti. Riminal. & Corne. in dict. §. ex imperfecto. ab hoc intellectu dissentiant plane, quibus communiter caeteri suffragantur in Authentic. quod sine. C. ist. titul. teste Socyno Iuniore consilio 189. volu. 2. num. 87. Iure tamen procedit, vbi esset inter liberos maxima & iniuriosa inaequalitas: qualis est ista, vt vno eorum instituto caeteris ignobili titulo velit pater satisfacere. ex Curtio Iuniore in dicto §. ex imperfecto. numero 2. Anto. Rubeo, consilio 6. 2. col. Socyn. consilio 5. in 3. volumi. vlti. col. & eleganter Carolus Moli. in d. consi. 168. lib. 5. litera A. quibus accedit Regia lex 7. titulo 1. parti. 6. & l. 5. titulo 8. eadem partit. quarum prior. §. ex imperfecto. conuenit: posterior vero hunc secundum intellectum, quem nos impugnamus, approbat, sentiens non esse necessarium institutionis titulum, quando pater testatur inter liberos, diuidendo inter eos propria bona. Ecce, quod lex illa non permittit ex filijs vnum institui, alterum vero exhaeredari, aut alio ignobili titulo legitimam portionem eidem relinqui: vtraque vero lex loquitur, quum pater inter liberos bona propria partitur. Partitio vero in dubio aequaliter est intelligenda, ob partis mentionem. l. nomen filiarum. §. portionis. ff. de verb. significat. l. 9. titu. 33. parti. 7. vnde vel Regia l. ita est intelligenda, vt partitio aequalis sit, vel saltem, vt non probet valde inaequalem, & iniuriosam diuisionem, nempe vnum ex filijs institui, caeteros vero hoc honore priuari. Quin & gloss. in l. quoties. C. famil. erciscun. scribit, diuisionem bonorum a patre inter liberos factam in testamento solenni, etiam rerum adsignatione, institutionem inducere, quod si fiat in testamento minus solenni, non censetur facta institutio, nisi diuisio fiat per vncias, aut partes quotas. ita praefata gloss. quam dicunt singu. Alex. in l. nam quod. §. non omnis. ff. ad Trebell. pen. colum. Iason. in Authen. nouissima. nu. 24. C. de inoffi. testa. Roder. Sua. in l. 9. tit. de legatis. Foro legum. 7. q. ex cuius glo. distinctione dicta lex Regia est intelligenda. vnde apparet, nullibi in praemissis casib. institutionis titulum cuidam ex filijs legitime concedi, reliquis vero eodem titulo exclusis. Hinc ergo constat ex d. §. ex imperfecto. non probari gl. & Iasonis opinionem, nec item dict. lege Regia, nisi fiat predicta forma diuisio bonorum inter filios. Item, non obstat argumentatio sumpta a gl. in d. l. cohaeredi. §. cum filiae. illa etenim gloss. in discrimen adducitur ob decisionem text. in l. si frater. C. de fidei. qua probatur, filium testatoris pupillariter substitutum impuberi fratri, post aetatem pupillarem non admitti ex iure fideicommissi: & tamen si codicillaris clausula censeretur apposita, pupillaris substitutio post aetatem pupillarem expirans, iure fideicommissi valeret. gloss. in §. masculo. Instit. de pupil. substitut. facit l. Scaeuola. ff. ad Treb. Angel. Fulgos. & Ias. nume. 11. in l. precibus. C. de impube. & alijs substitut. probat eadem l. si frater. Imol. & Alexand. in l. verbis ciuilibus. ff. de vulgar. 2. colum. Galiau. in l. Centurio. ff. de vulga. colu. 54. Rube. consilio 129. & haec est communis opinio secundum Alexan. in d. l. verbis ciuilibus. & Curt. Iunior in dicta l. precibus. numer. 54. ipse tamen ibi post Corne. in dicta l. si frater. & Galiau. in dicta l. Centurio. colum. 55. hanc communem opinionem falsam esse existimat, quando substitutio esset ad pupillarem aetatem restricta expressim: tunc etenim, etiam adiecta clausula codicillari, non esset locus fideicommisso post pubertatem: vnde communis sententia habebit locum, si pupillaris sit reciproca, compendiosa, aut minime facta aetatis pupillaris restrictione concepta, secundum eos, & Paulus Castr. in dict. l. si frater. Quinimo indistincte displicet dicta communis opinio Viglio, in dicto §. masculo. eo, quod glo. ibi frequentissime celebrata, & dict. l. si frater. de clausula codicillari nihil dicunt, sed de verbis aperte fideicommissum inducentibus. Praeterea non congruit, maiorem effectum habere ipsam clausulam codicillarem, quam si in codicillis facta esset ipsa dispositio, de qua tractatur: quod constat ex verbis clausulae, hunc sensum manifeste prae se ferentibus. Sed si esset facta in codicillis pupillaris substitutio, vltra paupertatem nullum effectum haberet: sicuti constat ex d. l. Scaeuola. quae inter pubertatem ex benigna interpretatione, ne inutilis esset substitutio, eam vti fideicommissariam admitti permisit. Igitur clausula codicillaris non operatur esse fideicommissariam, post pubertatem, eam substitutionem, quae pupillaris sit. Et subinde compendiosa verbis directis concepta, in testamento, ex quo semel, vt directa valere potuit, repetita tandem in codicillis non operabitur plus, quam si concepta esset in testamento valido: sed ita instituta cum semel iure directae substitutionis valere potuerit, non producitur vltra pubertatem etiam iure fideicommissi, ergo nec adiecta clausula codicillari. Ex quibus apparet non euerti gloss. in dicto §. cum filiae. ex tex. in dict. l. si frater. Concessa tamen eiusce gloss. conclusione, respondeo, in testamento liberorum gratia facto intelligi hanc codicillarem clausulam in eo, quod ipsis liberis vtile sit, non tamen in damnum alicuius eorum: sicuti damnum esset quenquam eorum institui expresse, alium vero tacite: fit etenim quodam modo iniuria ei, qui nominatim non instituitur, aut qui aequali honore simul cum fratribus ad patris bona non vocatur, vel decisio Bald. in dict. l. quoties. est intelligenda, cum testamento apponitur illa clausula, valeat meliori modo, quo possit, non autem quando simplex codicillaris clausula adijcitur. Sic sane intellexit hanc Bal. opinionem Alex. in cons. 50. vol. 7. Curtius item Iunior cons. 169. colum. 2. primo siquidem casu, legatum filio relictum ad institutionis titulum refertur: non sic in secunda specie: quo filij, vt his recte perpensis non admodum conueniat huic decretali hic secundus intellectus. Tertius intellectus ad [art. 5] istum tex. inde sumitur, quod verbum, relinquo, adiectum rei etiam particulari, institutionem inducit, quando relinquitur ea res ei, qui necessario est instituendus: id etenim suadet materia subiecta. Carol. colum. 1. & Abb. hic existimans hunc text. esse ad hoc singul. idem notauit Bald. tametsi subobscure in l. quoties. C. de haered. insti. a quo id colligunt Imol. in l. 1. §. si ex fundo. num. 52. & in l. his verbis. col. 1. ff. de haere. insti. Alexan. in l. nam quod. §. non omnis. ff. ad Trebel. 2. colum. Verum haec sententia, que Baldo passim tribuitur, euertitur ex text. in Authen. vt cum de appel. cog. §. aliud quoque capitulum. col. 8. qua quidem constitutione sancitur, filium esse instituendum, nec sat esse ei aliquid relinqui. Quis igitur adeo obtusae mentis erit, qui vel transuersim non percipiat ex eo textu, minime sufficere quidquam filio relinqui a patre, ni haeres instituatur? Regia deinde l. 5. titu. 8. part. 6. dixit, satis esse filium a patre aliquam rem consequi titulo haeredis: ergo non sufficiet legati, aut relicti nomen. Vnde a conclusione Baldi recedunt Imol. in dict. l. his verbis. & in dict. §. si ex fundo. numer. 55. Alexand. in dict. §. non omnis. 2. colum. Barba. hic, numer. 14. & Guliel. Benedict. verbo, in eodem testamento relinquens. in 1. numer. 57. quorum opinio communis est, secundum Imol. hic, num. 30. & eundem in dict. l. his verbis. & in dict. §. si ex fundo. & Corne. in dicta l. quoties. numer. 3. & probatur ex eo, quod verbum, relinquo, adiectum rei alicui in specie, non inducit haeredis institutionem. l. cogi. §. generaliter. ff. ad Trebellian. vbi Barto. hoc ipsum adnotauit. Imo verbum hoc, relinquo, adiectum quotae haereditatis, non inducit institutionem in filijs, qui formaliter sunt instituendi: sicuti in specie scribit Carol. Molin. in Alexand. consil. 17. libro tertio ad finem. Quartus his proxime accedit [art. 6] intellectus, ex quo deprehenditur, filiam a Raynuntio haeredem institutam fuisse, cum ei pater reliquerit domum pro sua legitima. in hac etenim specie censetur titulo institutionis domus relicta. Cardin. hic. Bart. Bald. & Fulgos. in Authen. vnde si parens. C. de inoffic. testa. Bartol. idem cons. 151. & Francis. Tigrinus cons. 152. post illud consilium Barto. Corne. consil. 35. col. 3. volum. 2. Curtius Iunior 3. colum. post Bald. in l. humanitatis. C. de impub. & alijs substitut. vbi textus huic opinioni refragatur: nisi dixeris, tempore illius constitutionis non fuisse necessarium, filios haeredes institui: & ideo suspecta quibusdam videtur Bartol. sententia, quam reprobant Saly. in l. quoties. C. de haered. instit. vlt. quaestion. Imo. in dict. l his verbis. & in d. §. si ex fundo. & idem ac Barb. hic nu. 13. Alexand. in dict. §. non omnis. 3. colum. Iason in dicta Authent. nouissima. nume. 28. Mathes. notab. 159. Guliel. Benedict. hic, verbo, relinquens, in 1. nu. 58. & probat text. in dict. §. aliud quoque capitulum. vbi non sufficit, legitimam portionem relinqui, ni relinquatur illa titulo institutionis. Regia item l. 5. titul. 8. part. 6. sufficere statuit, legitimam filijs titulo haeredis relinqui: ergo non sufficiet legitimam relinqui alio titulo. Eadem etiam opinio alia ratione probatur, quod legatum a patre filio censetur in dubio pro portione legitima legatum. l. siue libertus. ff. de iure patro. l. etiam. §. si debita. ff. de bonis liber. id vero, quod inest a iure, si exprimatur, nihil operatur: igitur legatum seu relictum filio pro portione legitima, non trahitur ad institutionem: atque ideo haec vltima opinio verior videtur: quamuis Barto. opinio sit communis, vt testantur Alexand. & Decius in dict. l. humanitatis. col. 2. Iacob. in dict. l. quoties. nec est tutum ab ea recedere in iudicando, sicuti nec in consulendo, secundum Corne. consil. 298. col. 3. vol. 1. Quintus intellectus aptissime huic capiti conuenit: nempe, vt praemittamus in [art. 7] testamento Raynuntij institutionem: concise etenim enarrauit hic Romanus Pontifex testamenti seriem: atque ita intelligunt istum tex. gloss. & Docto. hic glos. communiter recepta in cap. si pater. isto titu. in 6. Guliel. Benedict. in dict. verbo, relinquens, nume. 65. in primo. Et est hic intellectus communis, secundum Lanfran. hic col. 1. Alex. consil. 70. columna 3. volu. 2. & Ias. in dict. Authen. nouissima. num. 31. tametsi falso asserat eum communiter reprobari Guliel. Benedict. in dict. verbo, relinquens. num. 10. Quod si filius a patre instituatur haeres in ea portione quae legitima non est, aget ad supplendam legitimam portionem, non tamen dicit nullam patris testamentum. textus in Authentica, vt cum de appellatione cognosc. §. haec autem disposuimus. gloss. communiter recepta in dicta Authent. nouissima. & in dict. cap. si pater. verb. in re certa. Regia l. 5. tit. 8. par. 6. Si vero in vita pater filio legitimam portionem iure debitam tradiderit, attenta quantitate bonorum, quae eo tempore pater habebat, pacto equidem praemisso inter patrem & filium de non succedendo, ac demum patris bona augeantur ante obitum patris: filius eo mortuo aget ad integritatem portionis legitimae, vt sibi tradatur id, quod deerit iuxta bona, quae pater in morte dimiserit. Bal. per tex. ibi in c. cum M. col. 4. de constit. idem Bald. in l. pactum. C. de collati. vlti. opposi. Roma. & Imol. in l. stipulatio [art. 8] hoc modo concepta. ff. de verbor. oblig. Ripa in d. cap. cum M. numer. 38. Iason. in l. si quando. §. 1. C. de inoffic. testamen. Rodericus Sua. statim citandus. & est communis opinio. secundum Iason. in l. quod seruus. ff. de condi. ob caus. dat. & eundem in dict. Authen. nouissima. col. 4. legitima etenim portio filijs debetur ex bonis, quae parentes tempore mortis obtinuerint. l. cum quaeritur. C. de inoffic. testament. Regia l. 23. Tauri. licet Curti. Senior consil. vlti. dixerit communem opinionem asserere, filium non posse agere ad supplendam legitimam portionem ob augmentum bonorum paternorum. post Iac. Butri. in d. c. l. pactum. & Ange. in d. l. stipulatio hoc modo concepta. quorum opinionem dixit veriorem, & magis communem esse Carol. Molin. in Alex. consil. 180. libr. 5. qui post alios praemittit in hoc casu validam esse pactionem de non succedendo. Et sane si ea pactio censetur valida, dubio procul opinio Iacob. But. verior est. & magis a posteris probata, nec id negabunt priorem opinionem secuti. Sic denique etiam absque iuramento eandem opinionem Iacobi sequuntur, dicentes eam communem esse, Roma. in dict. l. stipulatio. Georgius Natan. in c. quamuis pactum. colu. 2. de pact. in 6. Nicol. Boeri. decisio. 62. col. 4. & Guliel. Benedict. in hoc c. Raynuntius. verbo, duas. numero 242. Pro quibus solet induci tex. in l. 1. §. si vel parens. ff. si quis a parent. fuerit manumis. Ego tamen, etiamsi opinio Butrigarij praestito iuramento super pactione praemissa admittenda sit, tamen absque iuramento non censeo eam veram esse: vnde ipsius opinionem reprobare videntur idem Guli. Benedict. hic, verbo, in eodem 1. numer. 220. Ioan. Lupi. in c. per vestras. 3. notabi. §. 23. de donatio. inter virum & vxorem. Tho. Grammat. decis. 57. nu. 30. praeter eos, quos paulo ante post Baldum citaui. Prima vero opinio adhuc locum sibi vendicat, si patri promittat filius absque iuramento se amplius nihil petiturum ratione portionis legitimae. l. si quando. §. 1. C. de inoffi. testam. Ias. & Ripa in dictis locis. quod Docto. primam opinionem secuti manifeste probant: imo sunt, qui adserant, tale pactum, etiam iuramento praestito, minime valere, ex eo quod decisio d. capit. quamuis pactum. in filia congrue dotata loquatur, vt scribit Carol. Molin. in dict. Alexand. consil. 180. libr. 5. a quo libenter ex communi sententia discedo. Nam in filio idem erit, si congrua portio pacti tempore ei fuerit adsignata eo tempore inspecto quo ad patris bona: quemadmodum praeter alios tradunt Alexand. in dict. consil. 180. & in l. in ratione. 2. ff. ad leg. Falcid. idem Alexander. Corne. Iason & Deci. in l. pactum. C. de collationibus. Ripa in dict. cap. cum M. & libr. 1. resp. cap. 6. colum. vltim. Thom. Grammati. dicta decisione 57. numer. 30. Aymon consil. 114. num. 16. licet idem Ias. in Authentic. nouissima. C. de inoffic. testam. dubitauerit. Igitur quoties praedicta pactio absque iuramento facta fuerit, locum habebit, quod modo ex Baldo & alijs adnotauimus. Et idem erit, si mortuo patre filius haeredibus patris asseruerit, & cauerit, se tot & talia bona a patre accepisse: poterit enim adhuc agere aduersus haeredes, vt legitima portio suppleatur. d. l. si quando. §. 2. vbi Doct. id notant communiter. & Roderic. Suares in l. quoniam in prioribus. amplia. 9. C. de inoffic. testam. qui hoc ipsum latius tractat. Subdit gloss. institutum in [art. 9] re certa loco legatarij habendum esse. idem notat gloss. in c. si pater. in gloss. 3. text, vbi late Ias. in l. quoties. C. de haeredib. institu. quandoque tamen hic institutus in re certa est censendus haeres non legatarius: sicuti Docto. explicant in dict. l. quoties. Francis. in dict. capit. si pater. super glos. 3. Rotae decisio. 864. in antiquis. Gulielmus Benedict. in verbo, in testamento relinquens. in primo. numero 256. Nam institutus in re certa haeredis nomen, & commodum habet quoad ius accrescendi: haerede etenim vniuersali repudiante, tota haereditas accrescit huic in re certa instituto. sicut Bartol. Angel. Salyce. & alij existimant in d. l. quoties. & in §. si ex fundo. statim allegando. quorum opinio communis est: quod praeter alios Corne. asserit consil. 31. volum. 4. Rursus si haeres vniuersalis non instituatur in tota haereditate, nec in eius quota portione, hic censetur haeres vniuersalis. l. 1. §. si ex fundo. ff. de haeredib. institu. notatur in dicta l. quoties. Regia l. 14. tit. 3. part. 6. Verum hic in re certa institutus haeres, & rogatus restituere alteri rem [art. 10] ipsam, quartam Trebellianicam non detrahit. Bald. & Ias. colum. 5. in l. filium. C. fami. ercis. Abb. hic colum. penult. idem Iason in dicta l. quoties. colum. 3. Guido Papae decisio. 466. etiam si hic institutus sit filius testatoris, quia Trebellianica solum deducitur ab haerede vniuersali, aut ab haerede alio, qui proprie haeres sit. l. 1. §. inde Neratius. & l. mulier. §. vlti. ff. ad Trebellia. hic vero institutus in re certa non est proprie haeres. l. quoties. paulo ante citata: igitur non potest Trebellianicam deducere. atque ita in hac specie respondet Aymon Sauillianus consil. 131. numero 13. & cons. 186. colum. 1. aduersus Curti. Iuniorem consil. 160. & glos. quae contrarium praemittit in dicto cap. si pater. verbo, Trebellianicae. Illa tamen gloss. defendi potest ex eo, quod haeredi instituto in re certa datus fuerat ibidem substitutus vniuersalis: quod ipse tradam inferius §. 9. # 2 Ex §. secundo. SVMMARIVM. -  1 Institutio patris & filij concepta per copulam, &, eum intellectum habet, vt simul pater & filius admittantur, non ordine successionis & gradus. -  2 Patre accipiente emphyteusim prose, & filijs suis masculis & foeminis, an eo mortuo a masculis excludantur foeminae. -  3 Nihil refert fiat institutio plurium per dictionem, &, an per dictionem, cum, contra Bartolum. -  4 Institutio filij & nepotis ex eo censetur facta ordine gradus, & successionis, non simul. -  5 Jnstitutio Sempronij & eius filij haeredis est accipienda ex ordine successionis, non vt simul admittantur. -  6 Institutio vnius, & plurium, nomine collectiuo facta, ordine successionis & gradus est intelligenda. -  7 Eo casu, quo plures ordine successionis vocantur, an sit admittenda vulgaris, an fideicommissaria substitutio. §. SECVNDVS. COnstat deinde ex praeuia huius decisionis enarratione, qualiter Raynutius Alterocham, & eius sobolem, Adiectae substituerit, mortuáque Adiecta, Alterocha, & eius filius petierunt iure substitutionis bona Adiectae: quo fit, vt ex hoc probetur, duos substitutos, aut institutos disparis gradus, aequaliter, & simul vocari ad successionem, non ordine gradus. idem asserit l. vltima. C. de impub. & alijs substit, vbi substitutis patre cum filijs, & Sempronio, dimidia pars competit Sempronio, alia dimidia, patri & filijs simul. optimus ad idem text. in l. si mulieri. ff. de vsufruct. accres. & in l. si quis Titio. ff. eo titul. iuxta communem intellectum. Econtrario tamen instat text. in l. Gallus. §. quidam recte. ff. de libe. & posthu. ex quo colligitur, ordine gradus primo patrem admittendum esse, ac deinde filium. Quamobrem Bart. in d. §. quidam recte. tres assertiones tradit, quibus hanc quaestionem dissoluere conatur. Prima conclusio, Institutio, aut [art. 1] substitutio patris & filij per copulam, &, concepta, ordine gradus est non simul intelligenda, vbi ratio affectionis dictat, patrem prius admitti debere voluntate testantis: quod in simili probat text. in l. Lucius. ff. de haeredi. insti. & in l. generaliter. C. de institut. & substitut. atque idem erit in quibuscunque, qui simul copulantur in aliqua dispositione, si praelationis ratio ab affectione testantis colligatur. Sic patre recipiente feudum pro se & filijs masculis & foeminis, ordine sexus prius admittuntur masculi, quam foeminae. text. in capit. 1. §. filia. de succes. feudi. & in cap. 1. Episco. vel Abbatem. Sed Bartol. conclusioni refragatur text. hic secundum Lanfranc. columna tertia. siquidem aderat in hac specie ordo affectionis, & tamen simul Alterocha & filius admittuntur: & quamuis Socin. Antoni. Rube. & Fortun. in dicto §. quidam recte. conentur euertere huius capit. inductionem varijs interpretationibus, nulla tamen earum satis conuenit. Est etiam contra Bartol. voluntas testantis ex eius oratione, & verbis deprehensa, quae ordini charitatis praeferenda est. Quin & text. in l. codicillis. §. instituto. ff. de legat. 2. palam probat institutis filio, & nepote, eos simul non successorio ordine vocari: ex quibus tolluntur rationes Barto. nam text. in dicto §. filia. propter naturam feudi procedit: cum in feudis [art. 2] masculi foeminis passim praeferantur. Nam & idem Barto. in l. & iurisiurandi. §. si liberi. ff. de ope. lib. scribit, patre accipiente emphyteusim pro se & filijs suis masculis, & foeminis, mortuo patre non praeferri masculos foeminis. l. maximum. c. de libe. praete. sequuntur Barto. Saly. in l. 2. C. de iure emphyteu. quaestio. 17. & ibi Iaso. numer. 187. Anchar. consil. 125. Imol. in capit. potuit, de locat. vltim. colum. & est communis opinio, teste Alberto Bruno in tract. de statu. exclud. foemi. artic. 8. quaestion. 22. qui omnes & Socin. consil. 113. 2. colum. volum. 1. & eius nepos Socin. consilio 133. numer. 25. volum. 1. Anchar. in l. tres fratres. de pact. & alij, quos referam in capit. Rainaldus. numero secundo, id intelligunt, refragantibus Salycet. & Lusitano in l. 5. ff. de reb. dubijs. nisi esset in ea regione, aut prouincia statutum, foeminas excludi extantibus masculis. idem notat Alex. cons. 119. nu. 8. libr. 5. & cons. 15. lib. 4. optime Carol. Molin. in consuetud. Parisi. §. 22. quaest. 26. numero 86. vbi asserit, hanc opinionem communem esse: dubius tamen an vera sit. sicuti etiam dubitauit in dicto consilio decimoquinto, in additionibus ad Alexand. quibus constat in dicto §. filia. non probari hanc primam conclusionem. igitur Bart. opinio communiter reprobatur. vt asserunt Ias. numero 18. Fortu. colum. 25. Galiaul. numer. 65. & Anton. Rube. fol. 5. column. 4. in dict. §. quidam recte. Decius consil. 236. column. 2. & Alexan. consil. 22. colum. 3. volum. 3. Corneus consil. 17. volum. 4. & Caepola consil. Ciuil. 52. colum. 2. ipse vero Bartol. etiam praemisso ordine charitatis admittendos censuit simul esse eos, qui vocati fuerint per dictionem, vna, cum, & similibus. Cui consensere fere omnes in dicto §. quidam recte. & Mathes. notab. 157. Adhuc tamen in hoc nulla procedit differentia: nihil enim refert, [art. 3] fiat coniunctio per dictionem, cum, an per dictionem, vna. tex. insignis in dict l. si quis Titio. ff. de vsufruct. accrescen. Ias. numer. 14. Anton. Rube. fol. 13. colum. 1. & Fortu. in dict. §. quidam recte. colum. 17. vnde si ex ordine charitatis essent plures coniuncti admittendi, seruatis ipsis gradibus, parum aut nihil referret coniungi eosdem his, aut illis dictionibus. Secunda conclusio, Institutio filij & nepotis ex eo concepta per [art. 4] copulam, &, intelligitur ordine successionis, & non simul. Haec etenim institutio facta censetur ordine necessitatis, cum filius sit instituendus in primo gradu l. 3. & l. inter caetera. ff. de liber. & posthum. ergo perpensa subiecta specie, exigit necessitas, vt successorius ordo seruetur. glo. in dicto §. quidam recte. quam sequuntur Docto. communiter, vti scribunt Iaso. colum. 4. Fortun. Galiaul. numer. 57. & Rube. colum. 12. in dicto §. quidam recte. Ab hac vero communi sententia recedunt Iaco. Are. Salyc. Imol. & Aret. ratione efficaci quidem, & quae praecedentis opinionis rationem euertat. Nam ex necessitate filius est in primo gradu instituendus, non tamen abhorret alium simul & eodem gradu cum eo haeredem institui: sat etenim est filium habentem primum suitatis locum institui in primo gradu: nec est necesse ipsum solum institui, quod manifestissimum est. Et ita opinionem Iacobi tutantur in dicto §. quidam recte ex nouioribus, Rub. colum. 12. & Fortu. colum. 12. nec opinio communis efficacem rationem habet, teste ibidem Galiaula numer. 60. quibus consentit Mari. Salomo. col. penulti. qui etiam a prima Bart. conclusione recedit. Et est aduersus Bart. in hac, & praecedenti sententia optimus textus, a contrario sensu. in l. cum in testamento. in princip. ff. de haeredib. insti. Tertia conclusio, Institutio, aut [art. 5] substitutio duorum ita facta, vt primum, & eius filium haeredem, quis haeredes instituat, aut substituat, est intelligenda, non simul, sed ordine gradus: haeres enim non admittitur in vita illius, cuius futurus est. l. qui superstitis. ff. de acquiren. haeredi. l. haereditas. ff. de petit. haere. hanc igitur conclusionem Barto. ipse probat: quem sequuntur omnes in dicto §. quidam recte. Socin. consil. 12. col. 3. volum. 3. dicens hanc sententiam communiter receptam esse. explicat eandem Iason in consil. 157. vol. 4. Nec obstat l. si quis Titio. ff. de vsufruct. accres. dicens, Si quis Titio, & haeredibus suis vsumfructum legauerit, dimidiam Titius, dimidiam haeredes eius habebunt. Nam intelligitur, Titio & haeredibus suis, id est, testatoris. gloss. communiter ibi recepta, quam subtiliter explicat Zasius libr. 1. sing. resp. cap. 19. & libr. 2. cap. 29. Haec [art. 6] vero tertia conclusio eodem iure procedit, vbi testator Sempronium instituit, & sequentes in gradu, nomine tamen collectiuo. Exempli gratia, Instituo Sempronium, & suos. hoc etenim nomine colliguntur plures, qui simul admitti nequeunt: & ideo successionis ordo seruandus erit. Soci. in dicto §. quidam recte. col. 5. Deci. cons. 205. col. 1. Galiaul. post alios in dicto §. quidam. num. 69. Aymon Sauilli. consil. 22. col. 2. Deci. consil. 248. idem Deci. cons. 1. Paul. de Castro per text. ibi in l. vlti. C. de verb signifi. text. in l. cum ita. §. in fideicommisso. ff. de legat. 2. & illic Bart. Imol. Bal. Cuma. & Paul. late Tiraq. lib. 1. de retract. §. 11. gloss. 4. numer. 2. text. optimus in l. peto. §. fratre. ff. de leg. 2. vbi Bart. & alij. idem Bart. in dicto §. quidam recte. colum. 2. & illic Doctor. communiter. Duorum [art. 7] autem pluriúmue institutio quoties successionis ordine est intelligenda, ad vulgarem substitutionem refertur: siquidem directis verbis & Ciuilibus facta, cum semel iure directo valere possit, ad fideicommissum non deducitur. l. verbis Ciuilibus. ff. de vul. & pupillari substit. Igitur vulgaris substitutio in ea specie subintelligitur: & ideo primo adeunte haereditatem, secundo locus non est. Areti. in d. §. quidam recte. col. 3. Socin. versic. tertius casus. & post alios Galiaul. ibi nume. 67. Deci. cons. 248. col. penult. dicens opinionem Aret. communem esse: ex quibus idem omnino dicendum est in substitutione, nisi ea facta sit nomine collectiuo. l. cum ita. §. vlti. ff. de legat. 2. l. peto. §. fratre. ff. eo. aut per verba tractum futuri temporis significantia, vel quae possint intelligi iure fideicommissi: tunc etenim si fidei commissaria substitutio hic est intelligenda, secundum eosdem Soci. & Gali. Deci cons. 95. col. 2. & cons. 236. col. 2. Paul. Castren. in d. §. in fideicommisso. Soci. cons. 12. vol. 3. col. 3. Curt. Iuni. cons. 48. col. 3. Aymon consil. 131. & cons. 22. col. 2. quorum distinctio communis est, refragante in prima Aret. conclusione, Paulo Castren. secundum Galiaul. in d. l. Gallus. §. quidam recte. num. 67. & Aymon d. cons. 22. & licet Dec. cons. 248. & cons. 228. col. 1. ab hac resolutione discedat, quando fit substitutio nomine collectiuo, vt animaduertit Aymon, tamen receptior est Soc. sententia. Ex his facillime soluitur obiectio ex dict. §. quidam recte, qui procedit, quando institutio posthumi nepotis necessitate cogente fit, iuxta consilium Galli Aquilij. # 3 Ex §. Tertio. SVMMARIVM. -  1 Quid referat scire, nominatum in conditione esse, vel non esse ex testamento vocatum. -  2 Positi in conditione non censentur positi in dispositione. -  3 Positi in conditione non censentur vocati ex testamento, etiamsi nominatim a testatore grauentur, secundum communem. -  4 Fideicommissum relictum ab his, qui in conditione nominantur, an valeat. -  5 Masculi, quorum mentio fit in conditione, adhuc non censentur vocati ex testamento. -  6 Jn legatis positi in conditione, an censeantur positi in dispositione. -  7 Positus in conditione non vocatur ex illo testamento, etiamsi institutio non succedat de iure ab intestato. -  8 Quandoque ex voluntate praesumpta testatoris, nominati in conditione vocati censentur ex dispositione. -  9 Intellectus ad l. Gallus. in princ. ff. de lib. & posthumis. §. TERTIVS. PRaeter alia, quae maxime in huius[art. 1] capitis interpretatione adnotari solent, ad examen adducitur substitutio quaedam a Raynutio facta. Is etenim proprio testamento statuit, vt filiae Adiectae, si absque liberis moreretur, Alterocha, & soboles, quam gestabat in vtero, eidem impuberi succederent. Cuius substitutionis ratione a iuris vtriusque professoribus quaeritur, quaenam isthaec fuerit substitutio? atque ideo locus hic substitutionum tractatum exposcit, cui ipse libentissime supersederem, cum ob interpretum hac in re indefessam concertationem, tum ob materiae amplitudinem, quae vel est omittenda, vel diligentissime tractanda. quorum primum minime patitur haec Raynutij substitutio: vltimum vero latissimos illos, miris ac festituissimis floribus refertos Iurisconsultorum campos potius exigit, quam hanc, vel alteram iuris Pontificij sanctionem. Primus sane, vt vel ex minima parte propositae quaestioni deseruiam, illud inquiram: num his Raynutij verbis liberi Adiectae fuerint haeredes instituti, aut potius substituti? Nec id temere in controuersiam ducitur: cum plurimum intersit id scire: quidem filij Adiectae substituti ex his Raynutij verbis possunt mortua matre, eius haereditatem repudiare, & capere bona Raynutij, qui eos ex testamento vocauerit: quod si ab intestato succedunt matri, nec vocati sunt ex substitutione fideicommissaria Raynutij, non poterunt matris haereditatem repudiare, & primi testatoris bona petere. Praeterea, filij Adiectae vocati ab ipso Raynutio ad propria bona ex fideicommissaria substitutione reuocabunt bona alienata per matrem, quae quidem bona fuere relicta in haereditate Raynutij: alioqui non vocati per haec verba, non admittuntur ad reuocationem alienationis factae. l. vltim. §. penult. C. commun. de legat. aliasque vtilitates haec disputatio habet, quas passim Doctor. tradunt. Est sane insignis glos. in l. Lucius. in 2. ff. de haered. instit. quae dixit, per praedicta verba filios non [art. 2] esse vocatos a testante, ex eo quod in conditione adiecta, fiat eorum mentio, non in dispositione: hi vero, qui conditionibus adijciuntur, minime vocantur in ipsa dispositione per ipsum testatorem. l. si quis sub conditione. ff. si quis omis. caus. testamen. l. si quis ita haeres instituatur, si legitimus. ff. de haeredi. insti. l. ex facto etiam agitatum. ff. eo. l. qui duos. ff. de reb. dub. l. vel singulis. l. qui duos. ff. de vulg. & pupillar. substitut. quam quaestionem late disputat Anto. Corset. in repeti. ad Abb. dictione, substitutio, ac prae caeteris dictam glos. dixere singul. esse Alexand. in l. ex facto. §. 1. col. 2. & in §. ex facto. col. 2. ff. ad Trebel. idem in l. Gallus. col. 3. ff. de libe. & posthum. dixit eam celebrem & singu. Gali. in l. Centurio. colu. 89. & ibi Ripa numero 159. ff. de vulg. & Curti. Senior cons. 42. columna 7. vbi eam opinionem communem esse fatetur. idem asserunt Imol. in dict. l. Lucius. 3. colum. Alexand. consil. 109. & consil. 202. & 188. vol. 2. Decius cons. 207. Socin. cons. 62. vol. 3. col. 1. Zasius de substi. c. vlti. col. 2. Catelli. Cotta in dictione, filij in conditione. Sunt tamen, qui ab hac opinione recedant, ex verbis Iurisconsulti in dict. l. Lucius. qui ita concepta institutione, Titius frater meus mihi haeres esto, si Titius haeres meus filium, filiamúe ex se natum, natamúe non habuerit, Stichus, & Pamphilus serui mei liberi, & haeredes mihi aequis portionibus sunto. Respondit, Si frater decessisset priusquam haereditatem adiret liberis relictis, non erunt haeredes Stichus, & Pamphilus: nam prudens consilium testantis animaduertitur. Non enim fratrem solum haeredem praetulit substitutis, sed etiam eius liberos. Hactenus dicta lex, quae plurimum destruit glos. sententiam, vti tradunt Soci. in l. cum Auus. ff. de condi. & demon. fol. pen. Chassa. cons. 14. & Fortu. in d. l. Gallus. in princip. col. 38. Corasius libr. 2. miscellane. c. 19. qui & alia pro hac opinione adducunt, sat diligenter. Non tamen obstat communi sententiae text. in dict. l. Lucius. potest etenim aliquis admitti ad bona ex voluntate testantis, & nihilominus ab intestato. l. conficiuntur. ff. de iure codicil. Quin & [art. 3] communis opinio quibusdam adeo placet, vt eam veram esse existiment, etiamsi positi, ac nominati in conditione, expressim a testatore grauentur, aut post eorum obitum, aliorum fiat substitutio, cuius rei sit exemplum, Instituo Titium meum haeredem. Et si Titius moriatur sine liberis, aut ipsi Titij liberi moriantur sine filijs, substituo Sempronium. Nec hoc vltimum fideicommissum valet, quippe quod ab eo, quem testator non honorauerit, relinquatur. l. ab eo. C. de fideicommiss. Albert. in Rub. ff. de vulg. numero 93. Alexan. in dict. l. Centurio. numero 94. idem Alexand. consi. 105. vol. 1. Anchar. consi. 137. quorum opinio communis est, secundum Iaso. in dict. l. Centurio. numero 57. & eundem consilio 35. volum. 3. Deci. cons. 422. colu. 2. & cons. 270. colum. 1. Soci. consil. 62. volum. 3. colum. vlti. Curti. Iuni. consil. 43. numero 6. Alexand. consil. 221. 2. volum. & Socin. Iuni. in cons. 118. volum. 1. nume. 22. qui omnes eandem sequuntur. & Carol. Molin. in Alexand. cons. 64. lib. 5. Nec apud me dubium est, hanc sententiam frequentiori calculo receptam fuisse, sicuti & alij plures fatentur saepissime. Sed Bart. in d. l. Centurio. numer. 37. contrariam sententiam probat, ea potissimum ratione, quod ipsius testantis voluntas fuerit, liberos instituti ex testamento vocare, cum ab eis fideicommissum reliquerit: alioqui non relicturus hoc fideicommissum ab eis, quos minime honorauerit. Nam & coniecturis contrariae voluntatis, praefatam opinionem communem cessare, frequentissimum est apud Docto. hanc controuersiam tractantes. Igitur opinio Barto. iure procedit, cui subscribunt Alexand. cons. 64. vol. 5. Anchar. cons. 74. Curti. consil. 45. col. 3. Socin. in dict. l. cum Auus. col. pen. idem in l. cum filiofamilias. col. 3. ff. de legat. 1. Curti. Iunior consil. 16. colum. 3. Galiaul. in dict. l. Centurio. col. 92. & ibi Ripa numero 167. Politus in tracta. de substit. titu. de compendiosa. num. 30. & eodem tit. Zasius col. penult. Chassa. cons. 14. col. 2. quorum opinio facilius defendi potest quam praecedens, inspecta praesumpta testatoris voluntate, quae in testamentis primum locum obtinet. Caeterum, vtcunque sit, etiam admissa Alberi. opinione, fideicommissum valere [art. 4] poterit, si ita fuerit relictum, vt nominatim a liberis instituti non detur, sed simpliciter, hac quidem forma: Si Titius haeres meus decesserit sine liberis, vel eius liberi sine filijs moriantur, bona mea deueniant ad Sempronium: in hac etenim specie fideicommissum a liberis instituti minime relinquitur, sed rogatur institutus haeres haereditatem Sempronio restituere, si eius liberi sine filijs decesserint. Alex. in dict. l. Centurio. numer 95. Bald. & Salice. in l. precibus. colum. penult. C. de impube. idem Ale. cons. 198. vol. 2. numero 13. argumento sumpto a l. quoties. ff. de reb. dub. nam & grauamen iniunctum institutis transit in eius haeredes, secundum eosdem. Secundo, dicta communis Docto. adnotatio ex glos. in dict. l. Lucius. procedit, etiamsi [art. 5] testator masculorum in conditione mentionem fecerit, ita sane: Si institutus sine liberis masculis decesserit, substituo Sempronium. Adhuc equidem liberi non censentur substituti. Alexand. consil. 24. col. 4. consil. 32. volum. 2. Socin. cons. 62. vlti. col. & cons. 116. col. 6. vol. 3. quorum opinio communis est, vt fatentur Ripa in d. l. Centurio. num. 162. & Paul. Parisien. consil. 14. vol. 3. atque mota lite ita pronunciatum fuisse, testatur Guido Papae decisi. 600. & decis. 184. fatentur etiam hanc opinionem communem esse Ripa in l. 1. C. de pact. nu. 9. & Soci. Iunior cons. 177. vol. 2. idem con. 118. volum. 1. numer. 16. Paul. Paris. consil. 86. numer. 15. & consil. 87. num. 32. vol. 2. Ipse vero Guido Pap. contrariam opinionem veriorem esse existimat, dicens liberos masculos censeri omnino substitutos, tametsi in conditione fuerint nominati. Idem Deci. consil. 270. Curti. Iunior consil. 43. num. 7. Aymon Sauillianus consi. 130. colum. 2. ab exemplo statutorum, quae a successione excludunt foeminas extantibus masculis: qui si ab intestato succederent, minime excluderent foeminas, sed cum eis simul admitterentur. Sic in hac specie, si masculi ab intestato succederent, simul cum foeminis essent admittendi: & ita substitutis praeferrentur foeminae, quod est contra testantis mentem, & ideo est dicendum, masculos a testatore ex testamento vocari, sicuti Decius existimat. Hac tamen ratione ego non cogor a priori sententia discedere: atque, vt arbitror, in praesenti quaestione, masculi ex voluntate testantis succedunt ab intestato ipsi instituto, & eadem voluntate foeminis praeferuntur, sicuti in statutis, quorum Dec. meminit, masculi per legitimam ab intestato successionem vocantur, & foeminas excludunt, quod latissime constat ex traditis ab Alberto Bru. in tract. de statut. exclud. foemi. artic. 8. & artic. 13. Posset sane opinio Guidonis locum obtinere, si testator foeminas, eo casu, quo nascerentur, peculiari titulo honorauerit. Corne. consi. 207. volum. 2. col. 3. Curti. Iunior consil. 87. col. 2. Ripa in dicta l. Centurio. nume. 163. Aymon consil. 130. col. 3. Similiter & Hierony. Grat. consil. 3. num. 19. volum. 1. aliquot alijs modis opinionem Guidonis defendit. Tertio, praemissa gloss. communis opinio etiam in legatis locum habet eadem [art. 6] ratione. Soci. in d. l. cum Auus. fol. vl. col. 1. cui subscribunt Lance. Galiau. in d. l. Centurio. col. 91. & Catel. Cott. dictione, filij in conditione. optimus tex. in l. si quis sub conditione. ff. si quis omis. caus. testa. quo probatur, etiam in legatis positum in conditione, non censeri in dispositione decretum. ad idem l. filiusfamilias. §. cum quis. ff. de lega. 1. cuius ratio generalis est: nam & in l. generaliter. C. de institut. & sub stitut. §. cum autem. sensit adiectos conditioni non vocari ad fideicommissum ex testamento: & subdit procedere eam constitutionem in legatis, & fideicommissis: quo fit, vt praedicta opinio sit recipienda aduersus Ang. in l. in legatis. C. de lega. & Ias. ibi dicentes, in legatis adiectum conditioni vocari per fideicommissum ex testamento: nec id mirum esse: cum legata nutu relinqui possint. l. nutu. ff. de leg. 3. non sic haereditas: & ideo quamuis glos. in haereditatibus loquatur, erit aliud dicendum in legatis: idem Corn. consil. 146. columna 5. volum. 2. quorum ratio ex praecedentibus tollitur, & ex eo, quod dicta glos. etiam in fideicommissis loquatur, quae legatis exequantur. Vnde non immerito Ias. in l. 1. col. 4. C. de pac. Angeli sententiam dubiam esse fatetur. Quarto, eadem opinio gl. adhuc vera est, etiam si positi in conditione non sint successuri [art. 7] ipsi instituto intestato: nihilominus etenim hi non censentur testamento vocati ad fideicommissum. Filius siquidem naturalis substitutum excludit, licet intestato parenti successor legitimus non sit. l. ex facto. §. si quis rogatus. ff. ad Trebe. Auth. licet. C. de natu. libe. Hanc vero extensionem probat insignis text. in dicta l. filius familias. §. cum quis. vbi nominati in conditione excludunt substitutum, etiam si non sint haeredes instituto. eandem opinionem probat gl. in d. l. ex facto. §. vlt. vbi Vincent. Hercul. & Alex. in dict. §. si quis rogatus. 2. col. & ibi Ripa nume. 27. fatentur eam communem esse. Et in hac specie idem concedit Paul. Castren. in dicto §. cum quis. & in dicto §. si quis rogatus. ab ea tamen opinione & extensione discedens. Porro, si quando a praefata [art. 8] communi opinione recedendum erit, id non temere, sed caute agendum est, perpensis coniecturis, quibus deprehendi possit eam fuisse testatoris voluntatem, vt nominatos in conditione ad substitutionem ex testamento vocauerit, quod iudex attente admodum arbitrabitur. Socin. in dicta l. cum Auus. ad fin. Curt. iunior cons. 43. nume. 7. Paul. Paris. consil. 42. volum. 3. Hieronym. Grat. cons. 48. volum. 1. Socin. consil. 116. colum. 2. volum. 3. Vnde si quis derogans futuris testamentis disponat, & dicat velle ipsum habere successores eos, qui ab intestato a iure vocantur, & addiderit id sibi placere, vt ea dispositio valeat eo, quo meliori modo possit, censetur haere des instituere eos, qui ei intestato sunt successuri: est enim haec institutio necessaria ad tollenda futura testamenta, & ex clausula adiecta colligitur intentio testantis, sicuti in hac ipsa specie respondet Curti. Iuni. cons. 169. colum. 2. Ex quo defendi potest id, quod nouiores quidam opinantur: Filium institutum [art. 9] haeredem censeri in illa celebratissima forma Galli Aquilij, Si filius meus me viuo morietur, tunc si quis mihi ex eo nepos, neptisúe, natus, nataúe erit, haeredes sunto. id enim necessarium est praemittere, ne testamentum rumpatur. Igitur testantis illa cautissima formula intentio est proculdubio, vt eius dispositio valeat, & ob id iudicandum est sub illa conditione voluisse filium instituere haeredem: cum id necessarium sit, ne testamentum rumpatur: quod in dicta l. Gallus. in principio. animaduertunt Fortun. col. 28. Galiau. num. 24. & Mari. Salomo. num. 25. ex l. denique. §. interdum. ff. de pecul. lega. Idem adnotauit Stephanus in Necyomantia, dialogo 46. & 47. Nam fauore liberorum verba enunciatiua disponunt. l. pater. §. Auus. ff. de doli except. idem probatur in l. si mater. §. vlt. ff. de vulg. vbi Iurisconsultus Africanus sensit sub Galli forma filium fuisse institutum. Item Vlpianus in l. cum in testamento. ff. de haered. instit. scribit duos gradus haeredum esse ibi: Si filius meus me viuo moriatur, tunc nepos ex eo heres esto. Nec obstat §. idem credendum. eiusdem legis, Gallus. vbi nominatus nepos in conditione, non censetur institutus: quia id negandum est: cum in eo casu, & in ea formula etiam nepos sit institutus. Et dum subdit Iurisconsultus, Ne successione testamentum rumperetur, ad pronepotis institutionem est referendum, quia ea non facta, nec concepta, rumperetur testamentum mortuis filio, & nepote, viuo testatore. Nec ibi quidquam interest, prius mori nepotem, an filium, vt explicat Fortun. in dicta l. Gallus. columna trigesima septima. Tametsi frequentius illius legis, Gallus. interpretes praemittant filium in forma Galli Aquilij expresse institutum fuisse, & ita institui oportere ab his, qui eadem forma vtantur. gloss. Bald. Angel. Imol. & alij communiter, dict. l. Gallus. in princ. vt ibi fatentur Alex. num. 6. Ias. nume. 48. & Galiaul. nume. 21. ac caeteri Doctor. quibus consensit Guliel. Benedict. hic, verb. adijciens. reprobantes Barto, qui in ea. l. Gallus. existimat, satis esse filium ad legitimam successionem ab intestato vocari, & ideo adnotauit, non esse necessariam in forma Galli Aquilij institutionem filij: quod a vero intellectu illius legis plurimum abest. # 4 Ex §. Quarto. SVMMARIVM. -  1 Substitutio quid sit, & quare hoc nomen habeat? -  2 Distinctio substitutionis directae ab obliqua. -  3 Vulgaris substitutionis diffinitio. -  4 Vulgaris substitutio, quibus verbis fiat. -  5 Vulgaris in vnum casum concepta ad alium extenditur. -  6 Vulgaris expressa continet tacitam pupillarem, quae tamen matrem pupilli non excludit. -  7 Vulgaris tacita matrem testantis minime repellit. §. QVARTVS DE VVLGARI SVBSTITVTIONE. QVisquis hactenus de substitutionibus tractauit, illud in primis aperuit, quidnam sit substitutio? Et Accursius non aliud arbitratur [art. 1] esse substitutionem, quam secundam institutionem. in Rubr. ff. de vulga. & pupillar. substit. quae diffinitio tantum conuenit, quando sola vnica substitutio fit, & institutio. Quid ergo dicemus, cum constet substitutionem secundo, & tertio gradu dici. l. 1. ff. de vulga. atque etiam filio non instituto fieri possit substitutio: quod in eadem l. 1. ad finem, probatur. Quinetiam in legatis, & in donationibus causa mortis substitutioni locus est. l. vt haeredibus. l. Titia Seio. §. Seia libertis. ff. de leg. 2. l. ei cui. ff. de dona. causa mortis. Et, si est secunda institutio, cur fideicommissariam substitutionem dicimus. l. Scaeuola. ff. ad Trebelli. cur item substitutiones in directas & obliquas partimur? quibus rationibus non admodum placet, substitutionem dici, sequentem institutionem: tametsi id placuerit Lanc. Polito in tracta. de substitu. num. 23. & Zasio colum. 1. Vt igitur substitutionis vis intelligatur secutus Petrum Loriotum de substit. capit. 5. existimo, substitutionem esse cuiusque rei in posterioris personam collationem, ex d. l. vt haeredibus. Posterior vero persona illa intelligitur, quae priorem aliquem, cui ius ad eandem rem competebat, praemittit. l. in duobus in princip. ff. de duobus reis. aut si mauis, in genere substitutio est vnius, vel plurium ad aliquam rem in locum alterius facta vocatio: in specie autem est vnius, vel plurium in locum alterius ad aliquam rem in testamento, codicillis, aliáue vltima voluntate facta vocatio. Substitutionum quaedam directae sunt, que dam obliquae. Directa est illa, quae substituto [art. 2] haereditatem defert, sine alterius ministerio, & restitutione. Obliqua est, quae substituto haereditatem defert ex alterius restitutione, vt fideicommissaria. Abb. hic, Ias. post alios in Rub. ff. de vulg. Politus in princ. de subst. nu. 28. & ibidem Zasius. Huius vero distinctionis vtilitates tradunt prae ceteris Guli. hic, verb. absque liberis. tit. de compendiosa. nu. 12. & Lancel. Galiau. in rep. l. Centurio. col. 3. ff. de vulg. & pupillar. Est in hoc c. Glossema quoddam de his substitutionibus agens, quod compendiosam substitutionem directam esse asserit: & tamen quandoque obliqua esse potest. Obliquis autem substitutionibus reciprocam adnumerat, cum ea frequentissime directa sit. Sed haec omnia statim latus tractabuntur. Nunc ad vulgarem substitutionem, in qua primum eius definitionem tradam. Secundo, formulam, qua concipi soleat. Tertium eius effectum, quem ordinem, & in reliquis substitutionibus seruare conabor. Vulgaris substitutio, est [art. 3] sequens institutio directa, quae omnibus, & ab omnibus fieri potest. Bart. in l. 1. num. 5. ff. de vul. vbi Ias. col. 3. apertius ita diffiniuit, & Gul. hic, verb. absque liberis. numer. 7. ideo autem dicitur vulgaris, quod ab omnibus, & omnibus fieri possit. Bartol. in dicta l. 1. Regia l. prima, titu. 5. part. 6. apta etenim est vt tam liberis, quam extraneis fiat. Theophil. in princip. Institut. tit. de pupilla. substit. Secundum, quod hic agendum est, ad formulam huius substitutionis spectat. Ea vero [art. 4] verbis generalibus, specialibus, & singularibus, aut si mauis, indiuiduis. Generalibus fit ita, Titium instituo, & ei Sempronium substituo: aut Titium & Sempronium haeredes instituo, & eos inuicem substituo. Est autem concepta vulgaris expressa, quoad verba generalia, & tacita quoad specialia. Bartol. communiter receptus in d. l. 1. colu. 3. & 5. glos. & Bart. in l. Lucius. ff. de vulg. Specialia verba sunt haec: Caium instituo, & si is haeres non erit, substituo Titium. Quia vero potest quis institutus non esse haeres, eo, quod nolit, & eo, quod non possit, fit isthaec substitutio verbis singularibus, Instituo Titium, & si is noluerit esse haeres, substituo Caium, vel instituo Sempronium, & si is non potuerit haeres esse, substituo Titium. l. cum proponas. C. de haere. insti. l. si paterfamilias. ff. de haere. insti. Alex. & Ias. in l. cum proponas. Bar. in d. l. 1. nu. 13. & hec est substitutio vulgaris expressa omnino, quod Bar. & Doctores apertius explicant. Tertio, precipua illum effectum operatur substitutio vulgaris, quod [art. 5] verbis singularib. in vnum casum concepta, ad alterum extenditur. Si quis enim instituat Sempronium, & si Sempronius noluerit esse haeres, substituat Titium, erit substitutioni locus, si Sempronius morte, aut alio impedimento, haeres esse non potuerit. l. Gallus. §. & quid si tantum. ff. de lib. & posthu. Bar. in l. Titius. §. Lucius. per tex. ibi. ff. eo. ti. l. vlt. C. de post. haere. insti. Bar. in l. 1. ff. de vulg. nu. 14. & post alios Ias. col. 4. Ripa. nu. 89. Soc. fol. 3. col. 3. Polit. in tract. de substi. tit. de vulg. Zas. in ea. Rubr. col. 3. & hec est communis opinio, vt fatetur Guliel. Bened. verb. absque liberis. num. 25. Item, substitutio vulgaris expressa continet tacitam pupillarem, si fiat minori [art. 6] decem & quatuor annorum. l. iam hoc iure. ff. de vulg. l. quanuis. C. de impuber. & alijs substitu. Bartol. in l. 1. nume. 34. quem ibi caeteri Doct. sequuntur. Haec vero pupillaris tacita matrem pupilli non excludit. l. vlt. C. de insti. & substi. glo. in l. precibus. C. de impub. & alijs substit. Bart. in l. Centurio. col. 2. ff. de vulga. quorum opinio communis est, secundum Alex. nu. 58. Ias. nu. 22. & Galiaul. col. 35. in d. l. Centurio. Zasi. tit. de vulg. nu. 20. & Politum nu. 14. Ias. in d. l. precibus. nu. 6. & Curti. Iunior. ibi nu. 20. Qua in re illud omittendum non est, tacitam pupillarem matrem pupilli excludere, quando substitutio est facta in piam causam: quod notant Angel. 2. col. & Paul. in d. l. precibus. Alexan. consi. 12. volum. 3. num. 25. & consil. 38. 1. volum. idem & Ias. in dict. l. precibus. colum. 5. argumento glo. ibi, quae praecedentem conclusionem veram esse probat, nisi ex voluntate testantis aliud appareat expresse, vel tacite. Intelligo tamen Ang. opinionem quando pia est substitutio pro exoneratione conscientiae, & male ablatorum. sic enim Ange. loquitur, & Deci. in d. l. precibus. num. 14. Areti. consi. 155. incip. Periculosum. Guliel. Bene. in hoc ca. Raynutius. verb. si absque liberis. in 2. nu. 98. quos sequitur Caro. Moli. in additionibus ad Alex. d. cons. 38. vol. 1. existimans alias falsam esse opinionem Angeli, & sequacium. Est autem expressa vulgaris, que tacitam pupillarem includit, quoties fit verbis specialibus, aut singularibus, quorum paulo ante mentionem egimus. l. vlt. C. de inst. & substi. quam ad hoc ipsum Barto. allegat. in d. l. 1. nu. 36. apud quem loco pupillaris substitutionis, corrupte legitur vulgaris. ex Alexan. ibi nu. 36. & Guliel. Bened. hic verb. absque liberis. nu. 105. qui Bart. opinionem probant. Illa vero, quae comprehenditur sub verbis generalibus. expressa pupillaris est, non tacita, & effectus expressae pupillaris habet. Cuius exemplum est, Instituo Titium, & Sempronium, atque eos inuicem substituo. Si enim vterque institutus impubes sit, & eis conueniat pupillaris substitutio, ibidem continetur expressim. l. precibus. & ibi Doct. C. de impub. d. l. iam hoc iure. §. 1. Bar. nu. 7. & alij in l. Lucius. ff. de vulga. vbi Ias col. 4. dicit hanc opinionem communem esse. Idem erit, si substitutio ita concepta sit, Instituo Titium filium meum, & ei substituo Sempronium. Nam si Titius impubes sit, haec censetur pupillaris expressa. Bar. in d. l. Centurio. nu. 32. Ias. nu. 55. vbi Gali. col. 87. dicit hanc opinionem communem esse, quem Alexand. probat in l. Gallus. §. 1. col. 2. ff. de libe. & posthum. optim. text. in l. iam hoc iure. ff. de vulg. §. 1. vbi pupillaris substitutio non continetur in reciproca, quando non fit talis substitutio duobus pariter impuberibus. Igitur si esset facta substitutio vni tantum, qui impubes esset, contineret expressam pupillarem saltem verbis generalibus. Tacita autem vulgaris minime excludit matrem testatoris, si omnino tacita sit, sicuti nec omnino tacita pupillaris matrem pupilli. Bar. eleganter in d. l. 1. nume. 40. Alexand. num. 38. & ibi Ripa numero 175. dicens hanc opinionem communem esse, quam & Zas. sequitur in titul. de vulga. numer. 21. Nisi substitutus esset aliquis ex descendentibus ab ipso testatore, tunc etenim mater testantis excluditur. Alexander dicto numero 38. non alia ratione, quam quod voluntas testantis id dictare videatur. # 5 Ex §. quinto. SVMMARIVM. -  1 Pupillaris substitutionis diffinitio. -  2 Ad effectum pupillaris substitutionis quo tempore requiratur patria potestas. -  3 Intellectus l. 2. §. sed & si extraneum. ff. de vulg. Dictionis, modo acceptio. -  4 Pupillaris substitutio quibus verbis fiat. -  5 Pupillaris expressa quam vulgarem contineat, & an ea expiret finita pupillari. -  6 Effectus aliquot pupillaris substitutionis. §. 5. DE PVPIL. SVBSTIT. HVius substitutionis [art. 1] definitionem ita colligendam esse arbitror, vt sit sequens substitutio directa, quae liberis impuberibus in potestate testantis constitutis, nec eius morte in alterius potestatem recasuris intra pubertatem fit. l. 2. ff. de vulga. Regia l. 5. titu. 5. part. 6. Est enim necessarium eum, cui substitutio fit, impuberem esse, & in potestate testatoris constitutum. Quod si mortuo testatore pupillus eius nepos in patris potestatem incidat, substitutio non potest effectum habere. Illud tamen est in controuersia, sitne satis pupillum, cui substitutio fit, tempore mortis testatoris esse in eius potestate, an sit necessarium etiam eidem potestati subditum esse [art. 2] tempore testamenti, in quo substitutio fuerit facta. Qua in re glos. Barto. Alexan. & Docto. per textum ibi in dicta l. 2. §. sed si extraneum. asserunt, satis esse pupillum tempore mortis testatoris esse in eiusdem potestate, quod & alij rationibus probare nituntur, ea maxime, quod pupillaris substitutio facta extraneo, continet tacitam vulgarem. l. vltim. c. de haeredib. institu. & haec vulgaris postea mutatur in pupillarem, quae valida est. Et qualitates huiusmodi facile mutantur. l. 3. §. vltim. ff. de haeredi. insti. Nam si quis instituat haeredem eum qui extraneus est, eique pupillariter substituat, ac postea arrogauerit, substitutio ab initio nulla valida fit. per text. in dict. §. sed si extraneum. cui opinioni, & si communis sit, refragantur plurima: & primum Catoniana regula: ex qua quod inutile foret, si testamenti facti tempore decessisset testator, id legatum quandocunque decesserit, non valet. Quae quidem regula recepta videtur, etiam in actibus conditionalibus. l. si alienum. §. in extraneis. ff. de haeredib. insti. §. in extraneis. Insti. de haered. quali. & diff. & licet in Institutionibus locus non sit Catonianae regulae, cum ea in legatis loquatur, tamen ex alijs Iurisconsultorum responsis in institutionibus admittitur, quod in legatis Catoniana regula diffiniuit Barto l. in l. Catoniana. ff. de Caton. regul. ita intelligens ibi Iurisconsultum dicentem, Catonianam regulam non procedere in conditionalibus institutionibus. Potest & obiter dici Catonianam regulam, quae in legatis puris constituta fuit, quasi aliud in conditionalibus sentiens, minime sibi locum vendicare in institutionibus conditionalibus: nam in his cessat ille sensus a contrario Catonianae regulae expressus in l. 1. ff. de regu. Catoni. Item pupillaris substitutio cessat, & extinguitur, si institutus, cui sit facta, exierit a potestate testatoris. l. cohaeredi. §. cum filiae. ff. de vulga. Igitur & fortiori ratione ab initio fieri non poterit ei qui non est tempore testamenti in potestate testatoris. Praeterea extraneo a patria potestate non potest fieri pupillaris substitutio. §. extraneo. Institut. de pupillar. subst. ergo si fieri non potest, admittenda non est. Quibus & alijs rationibus a receptissima opinione recedunt Salyce. Paul. Imol. Cuma. & Ias. nume. 16. in dict. l. 2. Angel. Aretin. in princip. Instit. de pupil. substitu. Zasius in libro secundo singul. intellect. capitul. 8. idem Zasius de substitu. tit. de pupil. substi. in 3. requisito. Lance. Politus de substitu. pupil. nu. 21. Vigli. in princip. Inst. de pupil. substit. Stephan. in Necyomantia, dialogo 18. quos nuncupatim citare libuit, vt appareat ab illa veterum sententia fere omnes Iuniores discessisse. Non obstat ratio illa, quae a Docto. pro communi opinione adducitur ex mutatione qualitatis. Quia in hac quaestione non mutatur qualitas, sed ipsa substantia: siquidem substitutio pupillaris a vulgari in ipsa substantia differt, quod nemo, opinor, negabit, qui rem ipsam attente perpendere velit. Maxime vero cessat praedicta ratio ex eo, quod haec pupillaris ab initio nullo iure valida, minime parit vulgarem omnino tacitam, quae valida sit: missos etenim faciamus codicillos, in quibus pupillaris substitutio iure codicillorum producit fideicommissariam. l. Scaeuola. ff. ad Trebell. Cum verba directa in codicillis apposita oblique accipienda sint. glos. communiter recepta in princ. Insti. de vulg. substi. tex. in l. vlt. C. de codici. quod alibi tractabimus. Attamen pupillaris omnino expressa, quae ex sola mente testatoris, non ex verbis vulgarem tacitam includit. l. iam hoc iure. ff. de vulg. hunc effectum habet, cum valida est: non autem eo casu, quo nullo iure subsistit: vitiato etenim expresso & principali, tacitum & accedens non aeque principaliter omnino vitiatur. l. 3. §. qui habet. ff. de seruit. rustic. praed. nec l. vlt. C. de haered. insti. quidquam facit. cum per illa verba, Sempronius Plotij haeres esto, ex verborum serie deducatur vulgaris substitutio, quae [art. 3] omnino tacita non est, vt Imperator illa verba interpretatur, aut saltem non est pupillaris expressa ibi substitutio. Superest modo respondere tex. in d. §. sed si extraneum. cuius haec sunt verba. "Sed & si extraneum quis impuberem haeredem scripserit, potuit ei substituere, s imodo eum in locum neptis adoptauerit, vel arrogauerit, filio praecedente": Nam is text. ita intelligendus est, vt extraneo substitui possit, si adoptatus fuerit modo, id est, eo tempore, quo fit substitutio: dictio etenim, modo, in praeterito accipitur, authore Donato in Eunucho. Sic Cicer. libro 2. de Officijs. Modo enim hoc malum in hanc rempub. inuasit. idem 6. actione in Verrem. Quid dico nuper? imo vero modo, ac plane paulo ante vidimus. Vnde extraneum appellat ille tex. eum, qui a sanguine testatoris alienus erat: non tamen a patria potestate: quippe qui adoptatus fuisset ante testamentum. Ioan. Cora. in l. quamuis. 2. colu. C. de impuberib. & alijs substi. quo in loco nullum authorem citat huius intellectus, quem prius scripserat Lancel. Politus, tit. de pupil. substitut. num. 25. qui existimant, illum nepotem in casu & specie d. §. sed & si extraneum. in potestate testatoris fuisse tempore institutionis, & substitutionis. idem fatetur Stephan. in Necyomantia, capit. 18. intelligens extraneum dici in d. §. sed si extraneum. eum, qui quondam extraneus fuerat, modo tamen sit in patris potestate constitutus per adoptionem, quod & Politus notauerat. Aliter etiam explicari nodus hic potest, si praemittatur illum nepotem tempore institutionis extraneum fuisse, & postmodum sequuta fuerit adoptio, ac demum post adoptionem substitutio, atque ita illum tex. interpretatur Ias. in d. l. 2. num. 16. Zasius in dicto cap. 8. libro secundo singula. intellect. & in d. tract. de substit. titu. de pupillari. 3. requisito. & Viglius in dicto princip. Instit. de pupil. substit. ex quibus constat eam rationem potuisse Iurisconsultum dubium reddere, quod substitutio pendens a testamento paterno, debeat referri ad tempus institutionis, quo tempore nepos non erat in potestate. Item quod nepos ille, cui fuit facta substitutio, non fuit institutus tanquam suus, sed tanquam extraneus: & ob id dubium erat, an patre mortuo posset rumpere testamentum, & subinde pupillarem substitutionem. Secundo, circa hanc substitutionem [art. 4] est agendum, quibus verbis fiat. Qua in re dicendum est, fieri quandoque verbis generalibus, his quidem, Instituo filium meum Sempronium, & ei substituo Titium: nam si Sempronius sit impubes, haec substitutio pupillaris est verbis generalibus: idem, si ita concipiatur, Instituo Titium & Sempronium filios meos, & eos inuicem substituo. Est enim & hic pupillaris substitutio, si vterque institutus impubes sit, expressa quidem quo ad verba generalia, & tacita quo ad specialia: quo fit, vt substitutio pupillaris esse possit, partim tacita, partim expressa. Bart. in d. l. 2. numero 16. Fit item verbis specialibus, quando testator meminit pupillaris aetatis: Instituo Sempronium, & filio meo Sempronio impuberi substituo Titium. l. qui liberis. §. haec verba. ff. de vulga. & pupill. l. facto. ff. eod. vbi si quis dixerit, substituo filio meo furioso, est exemplaris: Igitur idem erit, si dixerit, Substituo filio meo impuberi. Alex. in l. precibus. nu. 8. C. de impu. Ripa in d. l. 2. nu. 38. Politus de pup. subst. nu. 8. & Zasi. eo. tit. 2. col. & idem est, quod Bar. explicat in l. 1. ff. de vulga. nu. 17. ex quo Reg. l. 5. tit. 5. par. 6. quae illam substitutionem, cuius meminit Iurisconsultus in d. §. haec verba. tacitam appellat, est intelligenda quoad verba singularia, nam quoad specialia expressa censeri debet, quicquid Bal. scripserit in d. l. precibus. Erit & aliud exemplum, quod num. 5. exponam. Fit deinde pupillaris substitutio verbis singularibus, & ita concipitur, Instituo filium meum, & si filius meus haeres erit, & intra pupillarem aetatem decesserit, substituo Caium. l. 2. ff. de vulg. & pupill. & ibi communis. Est autem & hec substitutio expressa quoad istum casum, & tacita quo ad alium, nempe, quando non erit heres, & tamen in aetate pupillari decesserit. l. Iulianus. incipit alias, si pupillus. ff. de acqui. haeredi. Barto. in d. l. 2. numero 28. Imol. & Alexand. ibi. numero 25. qui asserunt, praedictam substitutionem ad istum secundum casum extendi: quae quidem opinio communis est, vt fatentur Iaso. numero 28. & Ripa numer. 41. in dict. l. 2. Zasius in huius substitu. tract. col. 2. & Boer. deci. 38. num. 14. & licet Curtio in dicta l. precibus. num. 34. visa fuerit dubia haec sententia, atque omnino Polito displicuerit. 5. & 6. quaest. tamen admittenda est, vel ex eo, quod substitutiones saepissime extenduntur, magno earum fauore. l. vlt. C. de in sti. & substit. l. Gallus. §. & quid si tantum. ff. de liber. & posthu. Consultius sane erit testatori, si semota ambiguitate in vtrunque casum concipiat substitutionem. Illud vero adnotandum est, vulgarem substitutionem [art. 5] tunc omnino tacitam esse, cum sub pupillari verbis singularibus concepta, comprehendatur, vel quando in vnum casum concepta, ad alterum extenditur, ex his, quae in praecedenti §. diximus. Ex quo deducitur in illa substitutione, Si filius meus in aetate pupillari decesserit, substituo Caium, que pupillaris est. Bar. in d. l. 2. num. 27. communiter receptus, secundum Ripam ibi nu. 4. quod ipse repetam. §. 9. num. 1. contineri vulgarem substitutionem expressam sane verbis generalibus, non omnino tacitam. Alex. in d. l. 2. nu. 25. idem Alex. num. 7. & Doct. in d. l. precibus. vbi Curtius nume. 39. hanc opinionem tutatur aduersus Deci. & est Alexan. sententia communis teste Ripa in d. l. 1. ff. de vulga. nume. 83. quo in loco plane asserit frequentiori calculo receptum esse, sub pupillari expressa verbis specialibus, non tamen singularibus, comprehendi vulgarem expressam verbis generalibus. Solum etenim omnino tacita vulgaris est illa, que colligitur ex autoritate legis a pupillari verbis singularibus concepta. Curt. in d. l. precibus. num. 38. Porro, substitutio, que facta fuerit sub mentione pupillaris etatis, & ad aetatem pupillarem restricta, etiam quoad vulgarem expressam expirat & finitur pubertate. l. in pupillari. ff. de vulgar. Bar. in d. l. 1. col. vlti. Alexan. in d. l. 2. colum. 9. adiunctis his, que notat Bart. in l. Centurio. ff. de vulgar. num. 31. Curti. Iunior in d. l. precibus. nu. 36. quibus accedit Regia l. 10. tit. 5. part. 6. non tamen opinor dici quo ad istum effectum pupillarem restrictam ad aetatem illam pupilli, si ita fiat, Substituo filio meo impuberi Titium. ex Alexand. in dicta col. 9. & Barto. in d. l. Centurio. nu. 31. Erit igitur forma substitutionis ad aetatem pupillarem restrictae in hunc modum, Si intra pupillarem aetatem decesserit, substituo Titium. Illud sane pretermittendum non est, vt planius haec quaestio intelligatur ex l. in pupillari. & d. l. Regia tantum probari, substitutionem pupillarem finiri, & extingui per pubertatem: nihil tamen inibi dicitur de vulgari sub ea comprehensa. Idcirco quid de vulgari omnino dicendum sit, oportet examinare. Et sane Bar. in d. l. 1. col. vlt. communiter receptus, multis conatur probare, vulgarem omnino tacitam, nempe comprehensam sub ea pupillari. Si haeres erit, & in aetate pupillari decesserit omnino extingui pubertate. Quae quidem opinio non probatur in locis a Bar. & alijs adductis. Nam tex. in l. qui habebat. ff. de vulga. aliorsum tendit, cum inibi filius impubes hereditatem patris adierit, atque ideo vulgaris expirauerit per aditionem, non per pubertatem. secundum gl. Bar. Aret. & alios. in ea. l. qui habebat. Et praeterea illa Iurisconsulti responsio rationem habet ex eo, quod spes substitutionis non transit ad haeredem substitut. Sunt & alia loca Iurisconsultorum pro Bar. adducta, quae facillime tolluntur a contrariae partis autoribus, praesertim ea, que de voluntate testatoris citantur, eo quidem, quod testator voluerit, restringens ad certam aetatem substitutionem pupillarem, vltra eam minime dare pupillo substitutum, nec substitutum admitti. l. si ita quis. & l. qui plures. in 2. ff. de vulg. etenim haec ratio parum conuincit, quia est intelligenda quoad pupillarem substitutionem, nam quoad vulgarem coniectura maxima est, ne testator absque haerede decedat, minime voluisse illam ad nominatam aetatem restringere. Sed tamen opinionem Barto. communem esse testantur Alexand. & Aret. in dicta l. qui habebat. idem Alexan. & Ripa in d. l. 1. nu. 225. Alberi. in l. precibus. nu. 12. C. de impub. & alijs. Guliel. Bened. in hoc cap. Raynutius. in tract. vulg. substitu. nu. 138. Zasius in tracta. substi. cap. de vulgari. ad finem. Cui opinioni suffragatur, quod illa conditio, Si in pupillari aetate decesserit, adiuncta pupillari substitutioni, repetita censetur in vulgari: cum vtraque substitutio ab eadem oratione procedat, ideoque debeat pariter intelligi. l. iam hoc iure. ff. de vulga. In summa quidem Bartol. sententia communis in hoc tendit, vt quoties pupillaris expressa restricta fuerit ad tempus intra pubertatem, tunc sane vulgaris inibi contenta pubertatem expiret, quasi & illam eam conditionem habeat, Si pupillus haeres non erit, & intra pupillarem aetatem decesserit: vnde conclusio paulo ante ex Alexand. & Curtio adnotata de vulgari expressa, contenta tamen sub pupillari verbis specialibus concepta, quod ea expiret per pubertatem, ex communi omnium sententia procedere videtur. Caeterum, haec opinio communis ambigua est multisque rationibus euerti potest. Nec tamen omnino improbatur authoritate gl. in l. lex Cornelia. ff. de vulga. quia illa non tractat in specie de pupillari restricta ad tempus pubertatis, idcirco aduersus hanc communem rationibus agendum erit. Et primo, quod tacita vulgaris comprehensa sub pupillari restricta ad aetatem pupillarem non expiret pubertate, probatur ab eadem ratione, quae legem Ciuilem induxit: vt ex mente testatoris, authoritate legis, quandoque verbis non omnino refragantibus, sub pupillari vtcunque, etiam verbis singularibus concepta, vulgarem tacitam inesse statuerit. dict. l. iam hoc iure. Ea etenim est: Nam cum testator, casu quo filius sibi haeres esset, & impubes decederet, voluerit tam bona sua, quam pupilli ad substitutum pertinere. l. sed si plures. §. ad substitutos. ff. de vulga. & pupill. verisimile est, si pupillus sibi haeres non esset, voluisse quod saltem bona sua ad eundem deferrentur substitutum, quem omnibus excepto pupillo praetulit. l. haeredes mei. § cum ita. ff ad Trebel. quod Doctor. adnotarunt, maxime Soc. in d. l. 1. numer. 13. ad fin. & Imol. hic in tracta. vulgar. substit. Haec vero ratio, quod nemo negare poterit, ita obtinet, si pupillus moriatur post pubertatem haereditate repudiata, ac obtineret, si intra pubertatem eadem repudiatione praemissa mortuus fuerit. Nec video posse controuerti in hac coniectura mentis testatoris. Secundo, quamuis sub pupillari expressa tacita vulgaris contineatur, & alioqui cum vitiatur expressum, etiam tacitum vitiari debeat. l. 3. §. & habet. ff. de seruit. rust. praed. l. qui ad certum. ff. locat. tamen haec omnino cessant, cum tacitum est aeque principale & distinctum ab expresso. l. si fideiussor. ff. de lega. 1. At in hac quaestione manifesti iuris est, ita principalem esse tacitam vulgarem, vt est ipsa expressa pupillaris, & quamlibet diuersis casibus obtinere, tametsi altera sit potentior. Sic sane in l. 2. §. vltim. ff. de vulg. extincta vulgari expressa per aditionem, manet salua tacita pupillaris. idem constat ex l. quamuis. C. de impub. & alijs substitut. Tertio, etiamsi praemittamus, expressam pupillarem, & tacitam vulgarem, ab vna & eadem oratione procedere: possunt tamen diuersis modis intelligi, quia ratio diuersa cogit quidem ad diuersam interpretationem. Nam natura pupillaris est admodum distincta a natura vulgaris: idcirco mirum non est, si dispari modo intelligatur vulgaris, quam fuerit intellecta vel exposita pupillaris. Imo necessaria est hec diuersa interpretatio propter diuersam vtriusque actus proprietatem. Nec oberit d. l. iam hoc iure, quae procedit ab ipsa mente testatoris reciproce duobus filijs substituentis: eas etenim contineri substitutiones voluit propter aequalitatem, quaevtrique filio possint conuenire. "Jncongruum enim videbitur," inquit Iurisconsultus, "vt in altero duplex esset substitutio, in altero sola vulgaris." Quarto, expressio eius, quod tacite actui iure inest, nihil operatur, nec mutat ipsius actus propriam vim & naturam. l. non recte. C. de fideiussor. l. conditiones. ff. de condi. & demonstra. sed in quacunque pupillari substitutione, nempe ea, quae ita concepta fuerit, Filio meo impuberi substituo Titium, intelligitur illa conditio, Si in aetate pupillari decesserit. l. qui liberis. §. haec verba. ff. de vulgar. & est communis opinio. In hac vero specie vulgaris tacita non extinguitur per pubertatem, vt Bart. & alij fatentur. Ergo nec in ea, vbi expressa fuerit conditio ista, Si intra pupillarem aetatem decesserit. Nec controuerti potest, esse necessariam pupillari substitutioni hanc conditionem, quod pupillus moriatur intra aetatem pupillarem, & non fiat pubes, nec decedat post pubertatem, licet possit tempus pupillaris aetatis restringi. Quinto, vtar Saly. argumentatione a diuisione inquam. Aut enim haec restrictio aetatis pupillaris non restringit vulgarem, aut eam restringit. Priori casu probatur opinio communi contraria: at in posteriori, si mentio pupillaris aetatis vulgarem tacitam restringit, vt limitetur vulgaris ad tempus quatuordecim annorum, profecto negatiue limitatur in hunc sensum, si haeres non erit intra tempus pubertatis, vnde lapso eo tempore, substitutus quocunque tempore & aetate, ille, cui fuit substitutus, obierit, & non fuerit haeres, admittendus est, quia verum est, institutum non fuisse haeredem intra pupillarem aetatem, quod si ex aduerso dixeris, tempus pubertatis restringit vulgarem, non negatiue, quo ad actionem vel repudiationem haereditatis, sed quo ad mortem pupilli in hunc sensum: Si haeres non erit, & intra pupillarem aetatem decesserit. Respondeo, hanc restrictionem esse impropriam & extraneam a vulgari substitutione, cuius propria conditio & natura est, quod institutus non sit haeres, nec ad eius obitum vnquam refertur: id enim pertinet ad pupillarem, vel fideicommissariam, eisque similes substitutiones. Sexto, huic sententie accedit, quod nihil refert ad effectum substantionem pupillarem ita factam esse, vt simul vnica substitutione & vulgarem contineat, vel quod vtraque substitutio separatim fiat. l. iam hoc iure. §. si autem. ff. de vulga. & §. vlti. Nam vtroque casu vulgaris proprium habet effectum, & itidem pupillaris. Sed vulgaris separatim facta, nullo tempore restringitur, vt constat. Igitur nec est restringenda, si simul cum pupillari fiat speciali, ac singulari pupillaris substitutionis formula: que quidem ratio satis vrget pro hac parte. Septimo, eandem sententiam confirmat tex. in d. l. iam hoc iure. vbi probatur, pupillarem expressam in vtrunque casum factam censeri: in vulgarem quidem si haeres non erit, & in pupillarem, si in aetate pupillari decesserit: vnde colligitur, quocunque modo concepta sit pupillaris expressa, quoad pupillarem habere conditionem illam, si in pupillari aetate decesserit: quo ad vulgarem vero illam, si haeres non erit, licet non decedat in pupillari aetate. Alioqui vulgaris tacita sub pupillari contenta, non esset verevulgaris. imo magis accederet ad pupillarem, quae proprie ea aetate restringitur, tametsi alios effectus distinctos habeat. Octauo, erit haec pars non admodum iniqua, si consideremus, non esse hanc interpretationem alienam a mente testatoris adiuncta simul legis interpretatione. Nam & si ad tempus aetatis pupillaris restrinxerit testator pupillarem expressam, mirum non erit, quod vulgaris tacita post istud tempus addatur: siquidem vulgaris concepta in expressum casum & euentum, quo filius haeres non sit: nihilominus si heres sit, qui contrarius euentus constituitur, & in pupillari aetate decesserit, admittitur substitutus ex pupillari tacita. l. quamuis. C. de impu. & ali. subst. Nono, eandem Saly. sententiam aduersus communem comprobat, quod ex mente testantis illa clausula, Si intra pupillarem aetatem decesserit, aut in alia minori tantum pertinet ad pupilli haereditatem, cum eius mors sit ad eam obtinendam necessaria, & sic ad pupillarem substitutionem, non autem pertinet proprie ad vulgarem, cuius propria conditio est, quod institutus non sit haeres. Eadem autem ratio subest, siue nolit esse haeres post pubertatem, siue intra eam aetatem, quae pupillaris sit, cum in vtroque tempore sit eadem ratio substituendi. Igitur, nisi contrarium euidenter a testatore scriptum fuerit, praesumendum est, voluisse sibi heredem substituere, quocunque tempore institutus noluerit haeres esse. Decimo, his accedit elegans Albe. sententia in d. l. precibus. C. de impube. & alijs. num. 82. quo in loco scribit substitutionem pupillarem, quae & exemplarem tacitam induxerit, eo, quod pupillus in furorem post inciderit, minime quo ad tacitam exemplarem extingui per pubertatem, si filius post eam obierit furiosus, non obstante, quod fuerit pupillaris ad aetatem pupillarem limitata. Huius conclusionis ratio est, quia haec tacita constituitur a lege ex mente testantis, potius quam ex rigore significationis verborum, quae quidem ratio manifeste probat Salyc. opinionem. Vndecimo, sunt, qui pro hac Salyc. conclusione contra vulgo receptam sententiam ita argumententur: Tacita vulgaris perpetuo valet, & sustinetur etiam eo casu, quo pupillaris ab initio nulla fuit. Igitur fortiori ratione sustinebitur vulgaris tacita, quando semel pupillaris valida omnino fuit ab initio. Collectio argumentationis fit ex ratione tex. in l. patre furioso. ff. de his, qui sunt sui vel alien. iur. & similibus. Antecedens probatur autoritate Bar. in d. l. 1. vlt. qu. ff. de vulg. qui eleganter asserit substitutionem pupillarem factam maiori, extranco, vel a matre, statim ab ipso initio vulgarem tacitam continere: quod si dixeris cum Alexan. in d. l. 1. post Guliel. de Cune. in dict. l. precibus. q. vlti. vulgaris substi hanc opinionem Bar. intelligendam fore eo casu, quo pupillaris fit absque temporis limitatione. Quaeram libenter, vbi ea facta fuerit cum temporis certi praefinitione, quo tempore finietur vulgaris tacita? Nam per pubertatem eam finiri cum pupillari, dici vere non poterit, quia pupillaris ab initio nulla fuit, nec per pubertatem extinguitur. Ab initio autem & tacitam vulgarem finiri, repugnat Bar. conclusioni, quod autem ea tacita vulgaris per se subsistens absque pupillari pubertate finiatur, improprium est, & contrarium naturae vulgaris substitutionis. vnde Bar. opinio etiam admittenda est eo casu, quo facta fuerit pupillaris cum certi temporis praefinitione. Haec vero vndecima argumentatio colligitur ex supradictis, vtiturque Barto. Socy. in dicta l. 1. nume. 36. Igitur ad eius ampliorem cognitionem videamus, sitne vera sententia Barto. Nam Soc. in dict. l. 1. in fine. & Cora. in dict. l. post aditam. C. de impube. nume. 28. defendunt Bar. opinionem, etiam in ea specie, qua facta fuerit substitutio cum certi temporis limitatione. Probatur opinio Bar. secundum eum in l. vlti. C. de haeredi. insti. quae tamen tractat de vulgari expressa. atque ideo Barto. sententia congruentius defenditur ex praesumpta testatoris voluntate, item ex eo, quod licet expressum vitietur, non tamen vitiabitur tacitum aeque principale, quod iam in hac disputatione admonuimus. Sic denique Barto. opinio communis est, vt fatentur Socy. numero 36. & Ripa colum. vlti. in dicta l. 1. & eam sequuntur Imola, Alexander, & idem Socynus ibi. Saly. in l. si testamento. 4. colum. C. de impube. & alijs substitut. Faber in l. precibus. C. eod. tit. Bal. consi. 272. lib. 2. Signorol. consilio 235. numero 7. & Guliel. Benedi. hic in tracta. vulgaris substitu. nume. 139. Sed contra Barto. adducitur passim Accursij autoritas in l. verbis ciuilibus. ff. de vulgar. & in §. extraneo. Instit. eod. tit. qui communiter receptus asserit, substitutionem, quae ab initio non potuit valere iure directo, valet iure obliquo, & sic, vt fideicommissaria. Cui conclusioni aptatur exemplum in substitutione pupillari facta extraneo, aut a matre, vel maiori. & est text. in l. Sceuola. ff. ad Trebell. glo. & Bar. in l. 1. quest. 16. ff. de iure codic. Paul. consi. 12. lib. 1. Docto. in d. l. verbis ciuilibus. & est communis opinio secundum Ripam in dicta l. 1. colu. vlti. ff. de vulgari. Angel. in §. vltim. Institu. de pupill. substitut. 2. col. & Roderi. Suares in l. quoniam in prioribus. C. de inoffi. testamen. 1. Fallent. fol. 5. & totius rep. fol. 50. col. 2. vers. & per praedicta alias consului. quo in loco eam conclusionem maxime inducit ad substitutionem pupillarem factam a matre. Est etenim maximus effectus, quod sit fideicommissaria, vulgaris vel pupillaris. Sed si substitutio ista potuisset ab initio valere, vt vulgaris iure directo, profecto non valuisset postea vt fideicommissaria, secundum communem in dicta l. verbis ciuilibus. per eum textum. valet autem vt fideicommissaria: ergo signum est, ab initio non potuisse valere, vt vulgarem. Quamobrem Ioannes de Imola, & Socin. in dict. l. 1. ff. de vulg. ad finem. idem Imol. in hoc cap. Raynutius. nu. 52. in materia pupillaris, ne istae contrariae opiniones sibi obstent, opinantur, substitutionem verbis directis, vel communibus conceptam posse ante aditam haereditatem valere vt directam: post aditam vero, vt fideicommissariam, nec hoc repugnare his conclusionibus, quae traduntur in d. l. verbis Ciuilibus. Nam substitutio, quae post aditam haereditatem valuit, aut valere potuit iure directo, nusquam obliqua fit. dicta l. verbis Ciuilibus. At ea, quae ante aditam haereditatem potuit valere: aut valuit iure directo, bene potest post aditam obliqua fieri, & obliqua valere, nulla est enim hic repugnantia. Et licet Imolae distinctio displiceat Ripae in d. l. 1. nihilominus tenenda est ad conciliandas has duas opiniones, praesertim in substitutione directa dubia, quae potius in aliam directam intelligitur, & adsumitur. gloss. communiter recepta in d. l. verbis Ciuilibus. in fine. qualis potest censeri ea, cuius mentionem faciemus statim. vers. ex quibus infero. Est tamen aduertendum, hanc substitutionem fideicommissariam subintellectam in pupillari expressa facta extraneo, aut a matre, post aditam haereditatem subrogatam pupillari directae, extingui quidem post pubertatem, vt vere sapiat naturam pupillaris, cui subrogatur, text. in l. si Titio. §. sicuti. & in l. sequ. incipienti. quod fideicommissum. ff. de legat. 1. vbi Bar. Paul. & Ias. in 6. notab. Bar. & Paulus in d. l. Scaeuola. notat late Rode: Suar. in dict. 1. Fallent. & Ripa in l. Centurio. ff. de vulg. num. 126. & sequen. quorum opinio communis est, teste Guliel. Bened. hic in tracta. pupi. substit. num. 36. & 59. Et quamuis haec Doct. sententia procedat, vt loquitur Iurisconsultus in d. §. sicuti. in fideicommisso iniuncto a patre haeredibus ab intestato successoris filio, cui pater ipse testator poterat substituere pupillariter: hos enim etiam quoad legitimam filij potuit grauare onere fideicommissi. d. §. sicuti. nos vero tractamus de fideicommisso, quod in legitima debita filio non potest constitui, quia testator non poterat pupillarem ei dare substitutum. l. ex tribus. C. de inoffic. testam. tamen idem esse censeo in hac specie, quam tractamus, quia ex mente testatoris fideicommissaria: quae adita haereditate per pupillum, aut haeredem filium subrogatur pupillari, eandem qualitatem habet, quam pupillaris, quod secus est in vulgari, quae haereditate non adita per se subsistit, nec subrogatur alteri: ea siquidem est testatoris mens, vt si filius institutus, cui inutiliter pupillarem dedit substitutum, adierit haereditatem, & obierit mortem post pubertatem, nullus sit substitutioni locus. Et sane pupillari & fideicommissariae conuenit limitatio temporis, quo mortem obierit institutus, cum habeant locum hae substitutiones haereditate adita, vulgari vero, quae negatiuam habet conditionem proprie non conuenit limitatio temporis, quoad istam negatiuam conditionem: quocunque enim tempore moriatur substitutus haereditate non adita, erit verum dicere, quod omni aetate, & quacunque eius parte haereditas non fuerit adita. Hec igitur dicta sint de sententia Bartol. in d. l. 1. ad fin. ff. de vulg. & pupill. substit. Ex omnibus his, ni fallor, apparet quid responderi possit ad ea, quae pro communi sententia tradi solent, & denique veriorem esse posteriorem opinionem communi contrariam, quam aduersus vulgo receptam assertionem defendunt, & iure veram esse censent Salycet. in dict. l. si testamento. col. 4. ver. reuoco in dubium an tacita vulgaris. C. de imp. & alijs subst. Ripa in l. 1. col. pen. & ibi Alci. col. vlt. ff. de vulg. Io. Coras. in l. post aditam. C. de impu. num. 28. Lance. Poli. de substi. tit. de pupillari. nu. 39. qui quidem in specie tenent, vulgarem tacitam comprehensam sub pupillari ad certam aetatem restricta, non finiri per pubertatem, nec per eam aetatem, quae nominatim adscripta fuerit, & in genere, quod tacita vulgaris non expiret per pubertatem, tenet glo. in l. lex Cornelia. verb. duodecim. ff. de vulg. quam sequuntur ibi Imol. & Cuma. & Signo. consil. 7. numero 4. quorum autoritas etiam referri poterit ad pupillarem restrictam intra certum tempus. Nam ea est proprie pupillaris expressa, quae tacitam vulgarem proprie contineat, cum aliter concepta pupillaris, vulgarem satis expressam, non tacitam contineat. Nec quidquam oberit, quod de testatoris voluntate adduximus. Qui quidem restringens substitutionem ad certum tempus, videtur voluisse, quod vltra id ea substitutio minime extendatur. Nam hoc verum est, quo ad substitutionem expressam, nempe quo ad pupillarem, non autem quo ad tacitam vulgarem. Sed in eo casu, quo pupillaris fuit restricta ad tempus pupillaris aetatis, nempe ad ipsam vsque pubertatem, quod a iure tacite subintelligitur in eadem substitutione. aduersus Bart. & communem tenet expressim Imol. & Soc. in dict. l. 1. num. 57. ad fi. idem Imol. in d. l. in pupillari. ff. eo. tit. dum approbat ea, quae in l. 1. dixerat. idem notat Cuma. in d. l. lex Cornelia. col. vlti. Et sane in hac controuersia, cum Bar. & alij plane tractauerint de vulgari tacita, fortassis & si communis foret admittenda, posset dici, eam non habere locum in vulgari expressa, contenta tamen sub pupillari concepta verbis specialibus. Etenim cum haec vulgaris sit quodammodo expressa, mirum non erit in tanta huius quaestionis dubitatione, quod existimamus aduersus Alexand. Curt. & plerosque alios, vulgarem minime finiri, nec extingui pubertate instituti. Quod est maxime considerandum, vt tandem in vulgari omnino tacita procedat communis conclusio, quae adhuc hoc casu certam probationem non habet. Et quod communis opinio nequaquam procedat in ea substitutione, quae vulgaris expressa sit, sub pupillari tamen speciali contenta, probatur autoritate Baldi, cuius statim mentionem faciemus in quaestione, an mortuo pupillo viuente testatore expiret tacita vulgaris, nam & istam questionem hoc in loco breui quadam resolutione explicare libuit. Ex quibus infero, quaenam sit dicenda substitutio ea, quam semel in lite satis controuersa vidi ad examen adduci, his quidem verbis a matre concepta, instituto haerede filio impubere. Et si meus filius intra aetatem pupillarem decesserit, substituo & volo, quod habeat mea bona, eaque haereditet ac succedat in illis Titius. Ex praenotatis equidem videtur, hanc substitutionem esse pupillarem expressam, inutilem tamen, quia facta sit a matre: atque ideo in vulgarem tacitam esse interpretandam. Ego vero fateor esse pupillarem expressam, verbis tamen specialibus, non singularibus conceptam: & ea ratione, quia inutilis est, sub ea continetur vulgaris, non omnino tacita: sed tacita quidem simpliciter quo ad verba specialia, cum non fuerit expressa vulgaris verbis specialibus, si non erit heres, concepta. Igitur erit saltem expressa verbis generalibus: Nam vt omnino sit tacita vulgaris, concipienda foret pupillaris in eum casum, Si filius haeres erit, & in aetate pupillari decesserit. His accedunt pulchra verba Socyni in dict. l. 1. ff. de vulga. numero 36. ad finem. vnde, inquit Socy. licet talia verba mihi, & in bonis meis, non sint tantae potentiae, quod tollant pupillarem substitutionem, tamen sufficiunt ad inducendam aliquam qualitatem in ipsam substitutionem, videlicet, vt comprehendatur vulgaris expressa. Hactenus Socyn. qui loquitur de pupillari expressa omnino, atque etiam concepta verbis specialibus. Praesertim haec sententia tenenda est, quia licet illa verba, sit meus haeres, habeat mea bona, non sint omnino propria solius pupillaris substitutionis, imo & vulgari conueniant. l. 1. ff. de vulg. & tamen quoties fit substitutio impuberi, aut sub mentione pupillaris aetatis propter mentem testatoris, qui pupillarem constituere vult substitutionem, censeantur congrue ad pupillarem pertinere. glo. Bart. & Doct. in d. l. 1. ff. de vulg. text. in l. si ita. §. cum filio. ff. de bon. poss. secund. tab. l. si quis a filio. & ibi Areti. ff. de lega. 1. vere inspecta materia subiecta, quia pupillaris ei non conuenit, nec verbis singularibus, si haeres erit, & in aetate pupillari decesserit, concepta fuerit, dicere possimus a ratione cessante, hanc esse vulgarem, non omnino tacitam, imo quodammodo ita expressam, vt magis expressa sit, quam ea, quae continetur sub pupillari, verbis specialibus concepta, vnde in hac substitutione poterit minori cum dubitatione admitti opinio Salycet. & sequacium aduersus Barto. & communem: siquidem haec substitutio multis nominibus expressa vulgaris est, nempe, quia contenta sub pupillari verbis specialibus, non singularibus ordinata, deinde propter illa verba, succedat in bonis meis, & mea bona hereditet, maxime apposita in ea pupillari substitutione, que ab initio nullo modo valet vt pupillaris, imo necessario vt vulgaris est interpretanda. Ex proxime adnotatis quidam probare conantur, & contendunt in hac substitutione vulgari tacita comprehensa sub pupillari ab initio nulla, non esse admittendam Bartol. distinctionem in dicta lege prima. Digest. de vulga. in ea quaestione, qua quaeritur, an a tacita vulgari possit adsumere vires testamentum: & in specie, an mortuo pupillo in vita testatoris expirauerit vulgaris tacita simul cum pupillari expressa, nam quod testamentum possit incipere ab expressa vulgari, probatur in l. 1. §. pro secundo. C. de caduc. toll. & id est omnium consensu receptum, sicuti & aduersus gloss. itidem obtinuit, quod possit incipere a tacita vulgari, quae post mortem testatoris apparet pupillo repudiante, quod Bar. explicat in d. l. 1. nu. 30. & seq. Sunt tamen in hac questione, quando pupillus mortuus est viuo testatore, an a tacita vulgari possit incipere testamentum, tres opiniones minime omittendae. Prima est opinio Dyni in d. l. 1. asseuerantis, non posse testamentum ab hac tacita vulgari incipere: cuius opinionem sequuntur Rayne. in tract. substi. titu. de vulga. Bald. & Pau. in l. si pater filium. ff. eod. titu. Ioan. Andr. in Specu. Rub. de testa. versi. ex quo superius. Angel. in d. §. pro secundo. idem in l. lex Cornelia. & in l. si pater captus. ff. de vulga. Areti. in dict. l. 1. & alij relati per Iaso. ibi, qui nume. 58. & Socyn. nu. 36. testantur, hanc opinionem communem esse. Ipse vero Soc. & Ripa late disputant, nec videntur in hoc certam sententiam elegisse, tametsi in eam partem inclinent, quae Dyno contraria est. Praecipue pro Dyno adducitur text. in l. quod si filius. ff. de capt. & postlim. reuer. qui tamen non probat necessario eius sententiam. Nam tractat de secundis tabulis, quae in pupillarem pertinent, non de vulgari adhuc tacita. Etenim licet haec contineatur in pupillari, deducitur tamen ex mente testantis, & ad primas tabulas pertinet, ac per se subsistit: cum & si expiret pupillaris, frequenter vulgaris tacita salua manet, quippe quae ad primum casum spectet. l. precibus. C. de impub. rationes autem pro Dyni opinione adducte facillime tolli poterunt, & tolluntur per autores partis contrariae. Secunda hac in dubitatione sententia Bart. est, distinctionem quandam proponentis in d. l. 1. Cui apertissime refragatur text. in dict. l. quod si filius. Et praeterea rationes ipse pro Dyno adductae, idcirco haec Bart. distinctio a posteris recepta non est, vt constat. Et ab omnibus fere reprobatur, vt inquit Alciat. in dict. l. 1. nume. 17. Imo huic opinioni Bartoli manifeste contraria est testatoris mens. Cum enim ex tacita vulgari substitutus admittatur, credendum est, testatorem non mutasse testamentum, quia eum velit admitti, non autem excludi: siquidem decedit non mutato testamento, in quo ad eius & filij haereditatem substitutum omnibus alijs successoribus post filium praetulerit. Tertia est sententia gloss. in d. l. lex Cornelia. verb. non existimo. Imo. & Cuma. ibi. gloss. in dict. §. pro secundo. & ibi Bal. ac Iacob. num. 8. glo. in d. l. si pater captus. ff. de vulg. Imol. in l. 1. ff. eod. num. 8. & ibi Claudi. numero 38. Ias. num. 58. Alcia. num. 74. & Alex. num. 32. Guliel. Benedict. hic in tract. vulgaris. nu. 99. Zasius in tracta. substit. titu. de vulgar. 5. effectu. Idem Zasius interpretatione dict. l. quod si filius. in tract. glossarum ad aliquot leges post varios & singulares intellectus, quorum opinio communis est, vt testantur Ripa in d. l. 1. num. 167. & Alci. in d. nu. 74. nec Bar. ab hac opinione abhorret: quippe, qui omnino discesserit in eius distinctione a rationibus Dyni. Huius vltimae opinionis ea est ratio, quod vulgaris tacita, & si sub pupillari contineatur, per se tamen subsistit, & aeque principalis est, tametsi sit tacita. Quod manifeste constat, quia licet expiret pupillaris, manet tamen vulgaris. Quemadmodum & pupillaris tacita non extinguitur, quamuis expiret per aditionem vulgaris expressa. l. post aditam. C. de imp. & alijs subst. Et ex Bar. in d. l. 1. atque alijs satis colligitur non extingui vulgarem tacitam, extincta pupillari expressa. Nam quod a tacita vulgari possit incipere testamentum extincta expressa, siue ea pupillaris sit, siue alia, probat l. nec enim. §. vlt. ff. de test. mil. l. Antonius Pius. ff. de fideico. lib. Et de expressa vulgari, quod ea non extinguatur mortuo instituto viuente testatore. tex. est in l. 3. §. vlt. ff. de lib. & posth. cum multis similibus, quae passim ad id citantur. Atque ita ipse opinor, hanc tertiam opinionem iure veriorem esse. Imo & haec vltima opinio etiam obtinet in vulgari tacita contenta sub pupillari ab initio inutili. Nam & in hac specie non minor est, sed eadem praesumptio mentis testatoris a lege deducta. Et praeterea, quia ab initio haec vulgaris per se subsistit, ac valida est pupillari exclusa, cui nusquam fuit accessoria. Sic denique in hac specie adnotarunt Petr. de Ripa inter consilia Baldi, consilio 156. lib. 4. Ripa in d. l. 1. nume. 67. & ibi Alci. nume. 74. ff. de vulg. & pup. substit. Verum etiam si admittamus primam Dyni opinionem, ea obtinebit in vulg. omnino tacita, nempe comprehensa sub ea pupillari, quae habuerit illam conditionem: Si haeres erit, & in aetate pupillari decesserit. In ea vero vulgari, quae saltem generalibus verbis expressa sit, minime procedit. Nam haec locum habet, quamuis pupillus mortuus sit viuo testatore, qualis est illa, si filius meus in aetate pupillari decesserit, cuius paulo ante mentionem fecimus: sicuti expressim & eleganter tenet Bald. in dicta l. precibus. C. de impuberibus, & alijs substitut. numero 42. quem sequuntur ibi Pau. numero 11. Alexan. num. 7. & Cardi. hic, quaestion. 39. Alex. in l. 2. ff. de vulga. nume. 25. Areti. in d. l. 1. & ibi Socy. late nume. 36. vbi hanc asseuerat communem opinionem esse, quam & Ripa ibid. nu. 167. probare videtur. Est enim haec vulgaris expressa, vt fatentur omnes, igitur ad rationem vulgaris omnino tacitae interpretanda non est. Ex quo & idem dicendum foret adhuc admissa opinione Dyni, in ea substitutione, cuius exemplum modo exposuimus in ver. Ex quibus infero, cum haec non sit vulgaris omnino tacita, imo expressa saltem verbis generalibus, sicuti in eo. vers. probauimus. Effectus autem [art. 6] huius substitutionis is est praecipuus, quod ex ea directe impuberi succedit substitutus. in princip. Insti. de pupil. substi. Bar. & alij in d. l. 2. Regia l. 9. tit. 5. part. 6. matrem pupilli etiam excludit a legitima portione, si ipsa substitutio expressa sit. l. Papinianus. §. sed nec impuberis. ff. de inoff. test. c. si pater. de testa. in 6. Bar. & communiter Docto. in d. l. 2. nu. 31. quod in iudicio interiori anime admittendum est: sicuti nos probauimus in c. cum esses. ist. titu. num. 11. tametsi ab hac communi opinione Bar. discedat Coras. in l. precibus. C. de impub. nu. 29. quo loco audacius quam par est, asserit iniquissimam esse. c. si pater constitutionem. Caeterum plurima, quae huic substitutioni conueniunt, consulto omisimus, quod in d. l. 2. latius tractentur. neque enim omnia in hisce commentarijs libuit explicare, cum huius decisionis Pontificiae non sit haec principalis materia. # 6 Ex §. sexto. SVMMARIVM. -  1 Exemplaris substitutionis diffinitio, & cui fieri possit? -  2 Filio exhaeredato potest fieri exemplaris substitutio. -  3 Pupillaris substitutio an conseruetur per Auth. ex causa. C. de liber. praete. & quid de exemplari? -  4 Regia l. 1. titulo 2. lib. 5. ord. l. 44. Tauri explicantur. -  5 Exemplaris substitutio quibus verbis fiat. -  6 Exemplaris matrem furiosi excludit. -  7 Exemplaris substitutio qualiter extinguatur resipiscentia. §. 6. DE EXEMPLARI. EST igitur substitutio exemplaris Testamentum, quod a parentibus fit pro liberis minime testari valentibus, furoris, vel [art. 1] similis morbi causa. Politus in tract. de substitu. tit. de exemplari. ex l. ex facto. ff. de vulga. l. humanitatis. C. de impube. Regia l. 11. tit. 5. par. 6. Et quia ad exemplum pupillaris substitutionis fit, exemplaris appellatur: atque sicut pupillaris dicitur testamentum pupilli, ita & haec exemplaris dicitur testamentum furiosi. l. patris & filij. ff. de vulga. Potest haec substitutio fieri etiam a matre, vt ex dictis legibus constat, nec tantum fit furioso, sed & mente capto. dict. l. humanitatis. iuncta l. vlti. §. vlt. C. de cura. furio. Theophilus in §. qua ratione. Insti. de pupill. subst. & idem concedunt Doct. communiter, quibus mire conuenit tex. in l. generali. §. duas. ff. de vsufruct. lega. l. Licinius. §. vltim. ff. de legat. 2. §. furiosi. Institu. de curat. l. consilio. §. primo. ff. de cura. furi. Item fit eadem ratione his, qui testari non possunt: mutis inquam, surdis. dict. l. ex facto. atque etiam prodigis, quibus testari non liceat ex interdicto, in quo conueniunt omnes in d. l. ex facto. Illud vero maxime dubium [art. 2] est, an filio exhaeredato fieri possit exemplaris substitutio? Sunt etenim, qui existiment, filio exhaeredato non posse substitutionem hanc fieri, per text. in dict. l. humanitatis. quae exigit, legitimam portionem filio a patre substituente relinqui. ita Bartol. ibi idem in dict. lege, ex facto. numero 18. Alexand. colu. 8. & vtrobique Docto. communiter Guliel. Benedict. titu. de exemplari. numero 20. quibus obstat, primum, quod pupillaris substitutio, quam haec ipsa imitatur, rite exhaeredatis fit. l. 1. ff. de vulga. Item furiosus exhaeredari recte potest, commissa ante furorem ingratitudinis causa. l. nonnunquam. §. si vi, aut clam. ff. de vsucapio. l. vltima. §. sed cum antiquitas. C. de curat. furi. Bart. in dict. l. ex facto. numero 19. vbi Iaso. numero 29. dicit, hanc opinionem communem esse. Quin & verba d. l. humanitatis. potius hanc sententiam, quam communem probant. "Legitima," inquit Imperator, "portione, ei, vel eis relicta, quos voluerint, his substituere parentibus liceat, vt occasione huiusmodi substitutionis, ad exemplum pupillaris, querela nulla contra testamentum eorum oriatur." Ecce, quam euidenter Ius aequale constituitur respectu querelae, & exhaeredationis in pupillari & exemplari, vt quiuis ab eadem constitutione, ni ceruicosus esse velit, colligere possit pupillarem substitutionem, rite exhaeredatis fieri posse, atque eodem iure exemplarem. Ex quibus constat, probabilius multo esse, exemplarem substitutionem posse fieri filijs rite exhaeredatis, aduersus communem opinionem, quae dubia visa fuit Polito, de exemp. subst. numero 11. & Curtio Iuniori in dict. l. humanitatis. columna tertia. Dices forsan, optime lector, hanc questionem non admodum vtilem esse. Nam sicuti pupillaris substitutio [art. 3] iniuste exhaeredatis facta, rupto testamento conseruatur. Authentic. ex causa. C. de liber. praeter. quod expressim notant Bartol. Alexand. Iaso. in l. 1. §. vltim. ff. de vulga. Ripa in dicta l. 2. numero 32. Zasi. de substitu. pupil. numero 21. & eodem titu. Politus numer. 34. qui quidem ac ipso Iasone hanc profitentur communem esse, quam Curti. Iunior sequitur in dict. Authen. ex causa. numero 53. Sic & exemplaris substitutio valida erit, licet testamentum patris rumpatur. His etenim respondeo, nec pupillarem substitutionem conseruari rupto testamento, ex eo, quod testamentum patris est necessarium ad hoc, vt filij testamentum hoc procedat, & valeat. §. liberis. Institu. de pupill. substi. l. 2. §. prius. ff. de vulga. & si testamentum patris euanescat, tollitur & pupillaris substitutio. dicta lege secunda. §. plane. l. Papinianus. §. sed nec impuberis. ff. de inoffi. testam. & in dict. §. liberis. Nec obest decisio Auth. quia ex causa. ex illa Nouella ea tantum conseruantur rupto testamento, quae absque haeredis institutione consistere possunt: at illa, que necessario & praecise exigunt praeuiam haeredis institutionem, minime rupto testamento effectum habere possunt: vnde verius est, pupillarem substitutionem rupto testamento nequaquam conseruari ex dicta Nouella. quod asserunt Dynus, Petr. a bella Pertica, & nouissime Ioan. Igne. in dict. Authenti. ex causa. numero 127. quam opinionem probat Regia l. 10. tit. 5. part. 6. atque [art. 4] ei minime refragatur Regia l. 24. Taur. quippe quae loquatur in melioratione, quae fieri potest absque haeredis institutione, in codicillis, & in alia quacunque dispositione. lex deinde prima. titu. de testa. libr. 5. in ordi. Regijs. quae non adita haereditate ab haerede scripto legata, & caetera scripta in testamento seruanda esse, aequissime sanxit. adhuc non obstat: eam etenim intelligo in his, quae praecise institutionem haeredis non requirunt: secus vero in his, que absque heredis institutione minime subsistunt. His etiam accedit, quod Iaso. in dicta lege prima. §. vltim. in fine, dixit, posse opinionem contra Barto. & communem defendi. Nec quidquam confirmat communem opinionem, quod fideicommissa, legata, & dationes tutelarum sustineantur rupto testamento ex causa praeteritionis, vel exhaeredationis, quia haec non adeo requirunt haeredis institutionem, imo absque ea quandoque consistunt. l. 3. ff. de confirmand. tut. sic etiam parum refert, quod dictio, Caetera, contineat inter alia & substitutionem. l. qui plures liberos. §. vltimo. ff. de vulgar. l. nam quod. in §. vltimo. ff. ad Trebellia. Nam id procederet, nisi ratio diuersa plane dictaret, non esse capitula expressim a Nouella Iustiniani confirmata, ad substitutionem trahenda: maxime, cum substitutio vere dici possit institutio, quia per eam haeres instituitur. Et tamen ipsa Nouella institutionem haeredis in specie rumpi, & improbari velit. Deinde verba illa, Caetera namque. in dict. Authentic. ex causa. non sunt Iustiniani, sed Irnerij, siquidem Authenticae Codici insertae, non fuere eidem operi per Iustinianum, nec eo tempore, nec eius autoritate adscriptae, sed multo post ab eodem Irnerio, Alberto, Bulgaro, & alijs. Quod & Gregorius Haloander in praefatione Codicis Iustiniani, & plerique alij adnotarunt, idque ex eo constat, quod non semper fidelis redditur sententia, nec eadem litera: imo admodum diuersa Iustiniani Codici apposita fuit ex Nouellis, deinde Codici Iustiniani insertae fuere Authentice constitu. Frederici primi, qui multo post Iustinianum Imperium obtinuit. In ea autem Nouella Iustiniani, vt, cum de appellatione cognoscitur. §. aliud. expressim nominatur, quae rupto testamento firma manent, inter quae nulla mentio fit pupillaris substitutionis. tametsi inibi expressa non restringat dispositionem, ac potius eam declarent. Et vere ibidem caeterorum nulla mentio fit. Preter hec licet pupillaris substitutio fauorem respiciat pupilli. l. si pupillus. ff. de acquir. heredita. non est haec ratio sufficiens, vt eadem substitutio sustineatur rupto testamento. quod patet in dict. §. sed nec impuberis. & in dicta lege secunda. §. plane. ff. de vulga. maxime quia non potest iusta ratione dici substitutionem pupillarem esse omnino filio pupillo fauorabilem, cum ea facta fuerit in dispositione ipsi, vel fratribus iniuriosa: item cum ex ea pupilli mater excludenda sit, alijque haeredes legitimi, iure sanguinis dilecti, & sibi coniuncti. Ex quibus constat, opinionem Dyni veriorem esse, quam etiam defendunt Bald. in dict. Authentic. ex causa. numero 30. & Ioan. Corasi. in l. si testamento. numero 22. C. de impuber. & alijs. Qua ratione adhuc Iure Communi, cum opinio communis dubia sit, merito foret restringenda, vt ea nequaquam admitteretur, vbi extraneus esset substitutus pupillo, omissis pupilli fratribus. quod tenent Paul. in d. Authent. ex causa. licet ei refragentur Corneus ibi, & Alexan. in dicta l. 1. §. vlti. ff. de vulgar. Item nec in eo casu, quo ipsimet praeterito esset facta pupillaris substitutio, propter iniuriam ei a patre illatam, sicuti notat idem Paul. Castren. in l. ex duobus. §. vltimo. ff. de vulga. Guido Pape consilio nonagesimoseptimo, quamuis & in hoc Alex. & Areti. in dict. l. 1. §. vlti. adhuc contrarium teneant, opinionem communem ad hunc casum extendentes. Quod vero attinet Regiam partitarum constitutionem, & si errare, ac falli possim, mihi certissimum est, opinionem communi contrariam ea constitutione & lege probari. Scio etenim, non esse praesumendam, nec facile constituendam correctionem decisionum Iuris communis per eas constitutiones, quas leges partitarum appellamus. Contendam tamen, quandoque per leges istas eas opiniones probari, quae interpretationem dubiam Iuris Caesarei attingunt, & a posteris communi omnium iudicio fuere improbatae. Qua in re falli potuerunt viri illi prudentissimi, qui opus illud partitarum, in ordinem, & Hispanum sermonem deduxerunt. In hac autem quaestione planum est, quid lex Regia voluerit, eo enim tempore nulla erat constitutio Iuris Caesarei de pupillari substitutione conseruando rupto testamento, aperta quidem, praeter text. in d. l. 2. §. plane. Et in d. §. Sed nec impuberis: nec erat certa ea interpretatio, quam Nouellae Iustiniani, Accursius, Barto. & alij conantur aptare: imo forsan vsque ad Bartol. aetatem plurium auctoritate comprobata erat contraria opinio. idcirco Regia lex in sermonem Castellanum traduxit manifeste responsa Iurisconsultorum in dicto §. Sed nec impuberis. & in dicta l. 2. §. plane. Satis tamen erit, vt locus sit pupillari substitutioni, impuberem, cui facta fuerit, in re certa institutum fuisse. tex. & ibi glos. in capit. si pater. isto titulo. in 6. verbo, eidem. Fit autem exemplaris substitutio verbis generalibus in hunc modum, Instituo Titium & Sempronium filios meos heredes, & eos inuicem substituo: nam si vterque furiosus sit, inest sub his verbis exemplaris substitutio expressa verbis generalibus. Barto. in l. Lucius. numer. 16. ff. de vulga. Alexand. col. pen. Ias. 11. Ripa num. 34. in ea. l. Lucius. Zasi. tit. de exemplari. colum. 2. Imola hic, dum tractat de substitutione breuiloqua. idem erit, si filio furioso pater ita substituat, Filio meo substituo Titium. quamuis enim nulla fiat furoris mentio: attamen ex eo, quod ipse, cui substitutio fit, est furiosus, iudicanda est exemplaris haec substitutio. hoc ipsum est, quod voluit Bart. in dict. l. ex facto. nume. 25. a quo Ripa ibi. numer. 28. discedit, dum Barto l. hanc substitutionem tacitam appellauit. in quo ipse Bartolus sensit, esse tacitam quoad specialia verba, non tamen quo ad generalia: quod non aduertit Ripa. Item, exemplaris substitutio verbis specialibus concipitur, quoties mentio furoris fit. Quid enim si pater ita substituerit? Filio meo furioso substituo Titium: est quidem haec exemplaris substitutio, quae etiam complectitur vulgarem, si filius, restituta sibi sana mente, noluerit esse haeres, vel adhuc furore praeualido, fuerit eius nomine haereditas repudiata. Et deinde pupillarem itidem expressam generalibus verbis, si ipse filius liber a furore decesserit intra pubertatem, & idem si decesserit ante pubertatem in furore. Quod si post pubertatem decesserit, & furiosus, erit vere exemplaris. Bart. in dict. l. ex facto. colum. 3. cuius opinionem dicunt esse communem Iaso. nume. 22. & Ripa. nume. 60. Idque plurimum interest ob varios cuiusque substitutionis effectus. Sed & si pater filio furioso & impuberi substituerit expressim, si in furore decesserit: erit vulgaris, repudiata paterna hereditate: atque etiam pupillaris, si intra pubertatem in furore mortem obierit, si vero post pubertatem, erit exemplaris: ante pubertatem autem cessante furore, & impubere in sana mente defuncto nullius effectus censetur isthaec substitutio, Alex. in d. l. ex facto. nume. 31. Tertio, fit exemplaris substitutio verbis singularibus, cuius exemplum sit: Si filius meus haeres erit, & in furore decesserit, substituo Caium. Erit fortassis & his verbis saltem in genere expressa pupillaris substitutio, si filius intra pupillarem aetatem decesserit: in quo sunt notanda verba Barto. in dicta l. ex facto. 3. colum. modo pupillus in furore decedat. ex Alexand. quem paulo ante citauimus. ex his etenim quae hac in materia traduntur, in summa potest colligi haec formula, quae tamen in vnum concepta casum, furoris inquam, ad alium trahitur, nempe, si prodigus, si mutus & surdus, filius testantis decesserit, Bartolus in dicta lege, ex facto. numero 28. & ibi Alexander num. quadragesimo secundo. Hec vero substitutio non ita libere fit, [art. 6] tenetur siquidem pater substituere filio furioso eas personas, quae exprimuntur in dicta lege, humanitatis. & in lege 11. titul. 5. part. 6. Habet sane rite facta exemplaris substitutio eum effectum, vt substitutus directo bona furiosi capiat, atque matrem furiosi omnino excludat. Bartol. in dicta lege, ex facto. numero 30. vbi Alexander, Ias. numero 43. Ripa numero 85. dicunt hanc opinionem communem esse. idem fatentur Gulielm. Benedict. hic, verb. absque liberis. titulo de exemplari. numer. 33. Deci. & Curti. iunior numer. 15. in d. l. humanitatis. eam defendentes aduersus Ias. ibi. & in dict. l. ex facto. Extinguitur haec substitutio cessante morbo, vel impedimento. dicta lege, ex facto. & lege, humanitatis. Scribit tamen [art. 7] Bart. in dicta lege, ex facto. numero 40. cessante furore, vel impedimento non extingui penitus hanc substitutionem, sed suspendi, & cessare, ita vt redeunte furore, rursus haec substitutio recipiat vires, cessat etenim, non omnino extinguitur. lege, inter stipulantem. §. sacram. ff. de verbor. obligatio. lege, qui res. §. aream. ff. de solutio. eandem Barto. opinionem defendit Alexander in dicta leg. ex facto. columna penultima. vbi Ias. nume. 49. & Ripa numero 102. dicunt eam communem esse, quem etiam sequitur Gulielm. hic titu. de exemplari. numero 47. Ab ea tamen discedunt Decius in dicta l. humanitatis. & Politus titulo de exemplari. ad finem. Zasius vero eodem titul. Barto. opinionem approbat, vbi furor rediret post breue tempus: tunc etenim non videtur extinctum esse furorem, qui prius aderat in eo, qui furiosus erat inumbratae quietis. l. quod meo. ff. de acquir. poss. Sic cum eadem mulier ad eundem virum reuertitur, matrimonium idem esse, putat Martianus, si non multo post tempore interposito reconciliati fuerint. l. plerique. ff. de ritu nupt. Vnde in hac specie, quam tractamus, si furor recidiuus est, & non multo tempore postea redit, erit locus sententiae Barto. & Doct. At si idem furor postea multo tempore, iudicis arbitrio diffiniendo, redierit, non erit opinio communis admittenda, secundum Zasi. Et nouissime idem probat Stephanus in Necyomantia. cap. 17. tametsi concors illa Doctorum sententia maximum fomentum capiat a l. cum filijs. ff. de cura. furio. vbi curator furiosi, qui conualescentia mentis cessauerat, furore repetito, idem dicetur autoritate contigua. ad idem l. qui tertiana. ff. de aedi. edict. "qui tertiana," inquit, "aut quartana febri vexarentur, quíue comitialem morbum haberent, ne quidem ijs diebus, quibus morbus vacaret, recte sani dicentur." Sed & haec eum sensum habere iure optimo possunt, quem praefata distinctione probauit Zasius: & ideo eius concordiae accedo libenter, & eo magis, quod videam rem esse admodum controuersam: atque eidem distinctioni etiam Ang. subscripsisse in §. qua ratione. Insti. de pupil. substi. post Bald. in dict. l. humanitatis. in fine. Regiam vero legem 11. titu. 5. part. 6. sanxisse hanc substitutionem extingui resipiscentia. # 7 Ex §. Septimo. SVMMARIVM. -  1 Reciprocae substitutionis diffinitio. -  2 Quibus verbis fiat, & inibi intellectus ad l. Titius. ff. de haeredib. instit. -  3 Quot substitutiones comprehendat reciproca, & an contineat fideicommissarias. -  4 Reciproca substitutio vnica oratione concepta, eas substitutiones comprehendit, quae pariter vtrique instituto conueniunt: secus si diuersa oratione constituatur. -  5 Substitutio reciproca qualiter extinguatur. §. VII. DE RECIPROCA substitutione. RECIPROCA substitutio est, pluribus haeredibus institutis, aut exhaeredatis, alterum in alterius defectum substituere. [art. 1] leg. iam hoc iure. & l. Lucius. ff. de vulgar. Regia lex penult. titu. 5. part. 6. notant Barto. in dicta l. Lucius. numero 4. Lancel. & Zasi. titul. de breuiloqua. in princip. id vero, quod de exhaeredatis diximus, ad duos impuberes refertur, quos pater exhaeredauit, & tamen inuicem eos substituit. l. 1. ad fin. ff. de vulgar. Et quamuis isthaec substitutio in forma eam concipiendi ab alijs differat, non tamen est proprie distincta species ab alijs, sed quae alias substitutiones comprehendit, aut complecti valeat. sensit Bart. in d. l. Lucius. colum. 1. sicuti ex eo colligunt Ias. & Ripa ibi, num. 11. & Zasi. de reciproca substit. col. 1. non potest haec substitutio non incidere in aliquam aliarum substitutionum. Verum quia hoc peculiare habet, vt alias plures possit inducere substitutiones, absque temporum distinctione, & reciproce, quod alicui substitutioni non conuenit, non temere ab alijs distinguitur in d. l. iam hoc iure. ff. de vulga. & pupil. substit. Fit autem reciproca verbis [art. 2] generalibus, illis sane, quorum meminit Iurisconsultus in l. si fundum sub conditione. §. his verbis. ff. de legat. 1. His inquit verbis, "Lucio & Titio eorúmue cui fundum do, lego, vtiliter legatur, & si vterque vixerit, vtrique, si alter alteri totum debebitur." Illis etiam verbis, quorum mentio est apud Iurisconsultum in l. Titius. ff. de haered. insti. "Titius," inquit, "& Seius, vtérue eorum viuet, haeres mihi esto." Existimo si vterque viuat, ambos haeredes esse: alteroque mortuo, eum qui supererit, ex asse haeredem fore. His enim verbis reciproca substitutio comprehenditur, teste Bart. in d. l. Lucius. 1. col. Cui suffragantur Doctores communiter, secundum Ripam num. 13. atque sub hac reciproca hisce verbis concepta contineri vulgarem substitutionem, expressam verbis generalibus sensit Barto. in d. l. 1. ff. de vulgar. num. 17. & ibi Ripa, num. 106. post Bal. & Imo. in d. l. Titius. Imo etiam pupillaris expressa in genere praefata formula comprehenditur, si personarum qualitas hoc patiatur, quod Bar. in d. l. Lucius. concedit, dum hanc substitutionem sensit reciprocam esse: illa siquidem verba: Haeres mihi esto, non impediunt pupillarem substitutionem. l. 1. ff. de vulg. ita communiter intellecta. & notat Politus titu. de vulga. numer. 21. ex quo cessat ratio Alberi. in Rubri. ff. de vulga. num. 78. dicentis in d. l. Titius. esse tantum vulgarem substitutionem, non reciprocam, ex eo, quod verba vulgari substitutioni conueniant. Et licet in l. quia. ff. de haered. instit. scriptum sit, dictae institutioni inesse tacitam substitutionem, & idem Regia l. 2. titul. 5. part. 6. est tamen id intelligendum, quo ad verba specialia: nam quoad generalia est expressa. Nec inficior frequentissime vulgarem substitutionem sub praemissa formula intelligi: quod praeter Bart. Alberi. Imol. Baldum, & Ripa, dicta Regia l. 2. probat. Non autem est confestim dicendum, data institutorum capacitate minime posse ex eadem formula deduci pupillarem substitutionem. Hinc potest intelligi id, quod ex dicta l. si fundum. §. his verbis. adnotauerunt Roma. singu. 400. & Alex. in l. haeredes mei. §. vltim. col. 1. ff. ad Trebellia. dicentes in eadem specie illius §. eum, qui viuus erit, admitti ad integrum legatum iure non decrescendi. Fit item reciproca verbis specialibus in hunc modum, Titium, & Sempronium instituo, & eos inuicem substituo. dicta leg. Lucius. Praeterea fit verbis singularibus, Titium, & Sempronium instituo, & Titio substituo Sempronium, & Sempronio substituo Titium. dicta l. iam hoc iure. ad finem. Alberi. in Rubri. ff. de vulgari. nume. 82. Ea vero est huius substitutionis [art. 3] vis, ac potestas, vt omnes illas substitutiones complectatur, quae pariter conueniunt, & aequabiliter vtrique substituto: quod receptum omnium consensu est, & sequentibus assertionibus constat. Primum etenim si fiat duobus extraneis heredibus institutis, duas vulgares continet. Exempli gratia. Instituo Titium & Sempronium, & eos inuicem substituo. Nam vtrique substitutio alterius fit eo casu, quo haeres non fuerit. Item potest inducere reciproca substitutio duas fideicommissarias: siquidem facta in testamento verbis obliquis eas manifeste prae se fert, his verbis, Instituo Titium & Sempronium haeredes, atque rogo eosdem, vt inuicem alter alteri haereditatem restituat. Facta vero verbis directis in codicillis eundem effectum operatur. l. Scaeuola. ff. ad Trebel. etiamsi fiat filijs. Barto. in d. l. Lucius. col. 2. In testamento tamen constituta haec ipsa substitutio verbis directis non includit fideicommissarias. l. 2. C. de impub. vbi Deci. & Curt. num. 7. & 8. post alios hoc notant, dicentes hanc communem. Bart. in d. l. Lucius. pen. q. vbi Ias. col. 14. eam dicit communem: & Soci. consi. 6. col. 2. vol. 3. Sed dum Bart. in d. l. Lucius. col. 2. voluit, hanc substitutionem verbis directis factam in codicillis, etiam inter filios fideicommissarias tantum, non directas comprehendere, quibusdam displicet, ex eo, quod pater inter liberos testari possit solennitate minore, quam sit in codicillis necessaria. l. hac consultissima. §. ex imperfecto. C. isto titu. & quod in codicillis possit pater fauore liberorum directe substituere, vt ipse Bart. fatetur in l. militis. in princ. ff. de testamen. milit. Et ideo aduersus Bart. in d. l. Lucius. insurgunt Areti. & Iason colum. 3. Gulielm. hic in materia reciprocae. numer. 18. Zas. in tracta. de breuiloqua. 2. col. quorum opinio aequior est, licet Politus Bart. defendere conetur in tracta. de reciproca, num. 4. Potest deinde haec substitutio continere quatuor substitutiones, duas pupillares, ac duas vulgares, si facta sit duobus filijs impuberibus. d. l. iam hoc iure. & d. l. Lucius. vbi Bart. & Doct. passim hoc fatentur. Quod si hi filij impuberes & furiosi essent, sex substitutiones ex hac colligi poterunt, duae pupillares, duae vulgares, item duae exemplares, secundum communem. Poterit & octo substitutiones complecti, si fiat verbis compendiosae substitutionis, & duobus impuberibus simul ac furiosis, cum possit praeter duas pupillares, vulgares, & exemplares, duas item fideicommissarias continere, ratione compendiosae, quod sequenti Rubrica dicemus. Caeterum, si haec reciproca substitutio facta fuerit duobus inaequalibus, illam tantum substitutionem [art. 4] continet, quae vtrique conuenit. d. l. iam hoc iure. sic frequentissimo consensu intellecta. ff. de vulga. explicat prae caeteris Ripa in dict. l. Lucius. num. 16. & nouissime Stephanus in Necyomantia. cap. 13. id disputatione praeuia professus, huic communi opinioni locum non esse, quum voluntas testatoris eidem refragetur expressim, vel tacite. Sed & si reciproca substitutio diuersis orationibus constituatur, inerunt omissa inaequalitate omnes, quae tacite, vel expresse cuilibet instituto conueniunt. d. l. iam hoc iure. adiuncta glo. verbo, intelligatur. quam Docto. ibi recipiunt communiter. Quo fit, vt substitutio ista, Instituo haeredes Titium impuberem & Sempronium puberem filios meos, & si pubes haeres non erit, substituo ei impuberem: & si impubes haeres erit, & in aetate pupillari decesserit, substituo ei puberem. Haec expressa pupillaris comprehendet tacitam vulgarem. Haec denique substitutio, Instituo Titium & Sempronium filios meos haeredes, & Sempronio substituo Titium, & Titio substituo Sempronium, complectitur vulgarem, & pupillarem expressas, tametsi vtrique instituto non aptetur pupillaris, quia alter erat pubes. Extinguitur sane reciproca eo modo, quo quaelibet substitutio in specie ab ea deducta solet extingui. Quod si semel [art. 5] in altero ex institutis quaedam substitutio cessauerit, quae tamen ab initio locum obtinuerat, non expirat in altero eadem substitutionis species. Nam licet modo inaequalitas detur, ex tempore contingit, cum ab initio actus esset equalitas. Barto. in dict. l. Lucius. num. 9. cuius opinio communis est, secundum Iaso. columna quinta. & Ripam ibi numero vigesimo quinto. idem notant Politus in tractatu reciprocae, vltima columna. & Zasi. colum. 3. # 8 Ex §. Octauo. SVMMARIVM. -  1 Intellectus l. Titia Seio. §. Seia. ff. de lega. 2. & l. vel singulis. ff. de vulga. -  2 Substitutio facta vltimo morienti in tota haereditate, reciprocam inter institutos praemittit. -  3 Substitutio facta vltimo morienti indefinite reciprocam inter institutos inducit. -  4 Substitutio fideicommissaria, post mortem plurium constituta, etiam in tota haereditate, non inducit reciprocam inter institutos, imo post cuiuslibet obitum admittitur substitutus. -  5 Substitutio pupillaris facta pluribus pupillis, non operatur inter eos reciprocam substitutionem, sed eis manet ius legitimae successionis illaesum. -  6 Substitutio pupillaris facta vltimo morienti in tota haereditate, inducit reciprocam inter institutos. -  7 Substitutio pupillaris facta vltimo morienti in tota haereditate, operatur fideicommissariam substitutionem inter institutos, si alter primo factus pubes decesserit. §. OCTAVVS. PORRO sunt qui opinentur, reciprocam substitutionem aliter etiam constitutam censeri. Nempe, si pluribus haeredibus institutis, quis vltimo morienti, aut ei, quod vltimo decesserit, substituatur: asserunt etenim reciprocam substitutionem inter eosdem institutos, ab ipso testatore censeri constitutam fuisse. text. celebris in l. Titia Seio. §. Seia. ff. de legat. 2. quem esse singul. profitentur Barto. & Paul. ibi. Alexand. in l. haeredes mei. §. cum ita. 2. colum. ff. ad Trebellia. & plerique alij. Nam [art. 1] ex eo apparet, fideicommissum relictum ab eo, qui vltimus ex pluribus haeredibus institutis decesserit, operari hunc effectum, vt inuicem ipsi heredes censeantur substituti. Rursus huic assertioni obstat Florentini responsum in l. vel singulis. ff. de vulgar. & in §. vel singulis. Institut. de pupil. substitut. vbi pluribus haeredibus institutis, si substitutio fiat ei, qui vltimo decesserit, inter ipsos haeredes non censetur facta reciproca substitutio, sed ius legitimae successionis illaesum seruatur. Nec parum interest hanc quaestionem diligenter diffinire: siquidem reciproca substitutione hac in specie concessa, & ea fideicommissaria, non poterit quisquam illorum haeredum alienare aliquam rem ex illis bonis, cum sint subiecta restitutioni. Si vero non censetur facta substitutio fideicommissaria, inter institutos locum habet legitima successio ipsis de iure conueniens. Et tantum portio vltimi morientis debetur substituto, non caeterae portiones, quamuis & illae sint penes vltimo morientem, quia ei obuenerunt alias, quam ex testamento. Qua in re gl. in d. §. Seia. ideo credidit substitutionem fideicommissariam in illis verbis intelligi reciproce factam, quia testator prohibuerat alienationem illorum bonorum, qua ratione visus est velle integram rem, aut integra bona substituto restitui, & ad hoc factam censeri reciprocam fideicommissariam substitutionem inter institutos. Hic tamen intellectus communi omnium consensu reprobatur, ex eo, quod Iurisconsultus in d. §. Seia. ad eius decisionem non considerauit prohibitionem alienationis, sed illam substitutionem vltimo morienti factam. vnde Dyn. Bart. Albe. & Castren. in d. §. Seia. illum text. intelligunt in substitutione fideicommissaria, non in directa, in qua procedere existimant dict. l. vel singulis. idem notat Alexan. in l. penul. C. de impub. & alijs substit. cum directa substitutio ex coniecturis non inducatur. l. iubemus. C. de testament. quae quidem ratio non omnino sufficiens est, siquidem directa substitutio quandoque ex coniecturis colligitur. l. iam hoc iure. ff. de vulgari. sicuti & fideicommissaria coniecturis deducitur a testantis intentione. l. fideicommissa. §. haec verba. ff. de legat. 3. l. vnum ex familia. §. vltim. ff. de legat. 2. ex quibus constat difficilem esse quaestionem istam, quam ideo sequentibus conclusionibus expediendam esse decreui. Prima conclusio. Substitutio [art. 2] vltimo morienti facta in toto fundo, vel haereditate, reciprocam omnino praemittit, & inducit fideicommissariam substitutionem inter ipsos heredes, vel legatarios. tex. in d. §. Seia. quem ita interpretantur Bart. & Docto. ibi. dicit singu. esse Curti. iuni. consil. 16. colum. 2. & est communis intellectus, secundum Ias. in l. potest. ff. de vulga. & pupil. substi. & eundem in l. vlt. C. de impub. numer. 7. & Socin. in d. §. cum ita. 2. col. dicentem singular. text. in d. §. Seia. atque eundem intellectum sequuntur Alexan. consil. 11. colum. 3. volu. 3. Ias. consi. 41. numer. 2. & consil. 33. volu. 1. & plures alij, quos expressim Ripa citat in dict. l. heredes mei. §. cum ita. nume. 17. & esse hanc sententiam magis communem fatetur Vigli. in dict. §. vel singulis. Nam si non esset praemissa, nec intelligeretur reciproca substitutio inter haeredes, vel legatarios: nequaquam posset ad vltimum morientem tota haereditas, nec totus ille fundus pertinere, nec substitutioni locus esse posset, quod esset aduersus testatoris voluntatem, sicuti idem Iurisconsult. sensit in d. §. Seia. ad finem. Secunda conclusio. Substitutio [art. 3] facta vltimo morienti indefinite in hereditate, vel fundo, tametsi vniuersaliter facta non sit, inducit inter haeredes vel legatarios reciprocam substitutionem, quod probatur in d. §. Seia. quo in loco Iurisconsultus in definite verba refert, & ex eo solum rationem decisionis colligit, quod vltimo morienti sit facta substitutio. Quorsum, obsecro, a testatore fieret substitutio vltimo morienti, in fundo aut haereditate, si in eius tantum parte testator voluisset substitutum admitti? Vnde verosimilius est etiam in aliorum haeredum, aut legatariorum partibus factam videri reciprocam substitutionem, & eam fideicommissariam, vt tota hereditas, vel fundus ad nouissimum perueniat, & ab eo ad substitutum. Hoc etiam probatur ex alia ratione, nempe quod in vltimis voluntarib. indefinita aequipollet vniuersali. l. si pluribus. ff. de lega. 2. l. si plures. ff. de legat. 3. Eandem secundam conclusionem asserit Alex. consi. 11. vol. 3. in responsione ad quintum argumentum, dum dixit tex. in d. §. Seia. esse intelligendum, quando substitutio fit vltimo morienti vniuersaliter aut indefinite. Curti. iuni. in d. l. pen. num. 15. idem consil. 43. col. 2. & consil. 11. colum. 3. sensit Bart. in d. l. vel singulis. & in d. §. Seia. dum seipsum retulit ad eundem §. Seia. qui de indefinita substitutione loquitur. idem adnotauit Viglius in d. §. vel singulis. Nec oberunt huic assertioni auctores, quos Ripa adducit in d. §. cum ita. num. 18. quia loquuntur quando substitutio fit simpliciter: non autem quando fit indefinite, vt constat ex Socin. consil. 249. colum. 6. volum. 2. & in dict. §. cum ita. 2. colum. aut loquuntur, quando fit substitutio post mortem plurium, quod statim tractabimus. Dicitur vero simpliciter facta substitutio vltimo morienti, si his verbis pronuncietur: Vltimo morienti, aut ei qui vltimus decesserit, substituo Titium: multo minus obstant quae Socin. notauit in l. Marcellus. §. vlti. ff. ad Trebel. in fine. Sed si illi, quorum vltimo morienti est facta substitutio, sint positi in conditione, non in dispositione, non est locus huic reciproce substitutioni fideicommissariae. Socin. in d. §. cum ita. colum. 1. Curti. iunior consil. 33. nume. 8. quorum opinio ab his pendet, que in hoc c. diximus. §. 3. Tertia conclusio. Substitutio [art. 4] fideicommissaria postmortem plurium constituta etiam in toto fundo, vel haereditate, non producit fideicommissariam reciprocam substitutionem. l. vlti. §. filium. ff. de lega. 2. l. Lucius. §. Caio. ff. ad Trebelli. text. optimus in d. §. cum ita. vbi vsus est testator reciproca substitutione, & ea cessante, nec praeexistente persona dilecta magis testatori, locus est substituto, non expectata omnium morte, nec contingente in omnibus conditione, quae adiecta fuit substitutioni. Hoc etenim casu substitutus admittitur post mortem cuiuslibet ad illius partem, cum haec plurium dinumeratio, in singularem quandam distributionem dirigatur. l. falsa. §. vlti. ff. de cond. & demon. l. 2. ad fin. ff. de cond. instit. ex quibus hanc tertiam assertionem approbant, & recipiunt Imol. & Alex. in d. §. cum ita. & alij, quos referunt, hanc opinionem dicentes communem esse, Socin col. 2. & 3. Rip. nu. 25. in d. §. cum ita. Socin. consi. 69. volu. 3. col. pen. Decius in d. l. penul colum. penul. Ias. in l. quidam testamento. ff. de vulg. Alex. consi. 92. volum. 3. col. 1. Soci. consil. 94. colum. pen. volum. 1. & Alexan. in d. l. penul. eandem opinionem etiam in contractibus approbat Alexand. in consil. 204. lib. 2. & ibi Carol. Molin. quem omnino legito. Et licet in contrarium disputet Socin. in d. §. cum ita. nume. 27. post Bart. in d. l. quidam testamento. & Aret. ibi, prima opinio, quae communis est, verior videtur, ni adsit persona, que ex verisimili mente testatoris fit substituto praeferenda: tunc etenim omnium mors erit expectanda, atque inter institutos censebitur substitutio reciproca facta ex ratione l. pen. C. de impub. vbi Alexand. & Deci. colum. pen. Bart. & Imol. in d. §. cum ita. Aymon consi. 11. quorum opinio communis est, sicuti asserit Curti. iuni. in d. l. pen. nu. 17. qui eam approbat, eandem fatetur communem esse Socin. in d. §. cum ita. num. 26. Et procedit isthaec limitatio non tantum in liberis testatoris, sed & in alijs extraneis, in quibus praesumpta affectio testantis dari possit, vt substituto praeferantur. Quinimo idem erit perpensa hac praesumptione, etiamsi illi, post quorum mortem fit substitutio, nominati fuerint in conditione: quod expressim notat Curti. iuni. consi. 43. nu. 9. Tametsi ab hac limitatione conentur discedere Socin. in d. §. cum ita. num. 26. & 29. ac Ripa num. 27. Caeterum, haec tertia & principalis conclusio minime procedit in fideicommisso vsusfructus: nam si in eo sit substitutio concepta post omnium, vel plurium obitum, censetur reciproca substitutio facta inter legatarios, vltimo tamen morienti extraneus substitutus iudicabitur. l. codicillis. in prin. ff. de vsufruct. leg. quam ad hoc Bart. notauit in d. §. cum ita. cui subscribit Ias. in l. potest. numer. 12. ff. de vulga. idem in dicta l. penult. numero 9. & ibi Curti. iunior nume. 18. ex ea ratione, quod in legato vsusfructus etiam post portionem acquisitam pluribus, si portio deficiat in persona vnius, accrescit alteri. l. 1. ad finem. ff. de vsufruct. accre. Vnde tunc semper, mortuo vno ex legatarijs, superest alter, qui ex mente testantis excludat substitutionem. quamuis de hac Barto. opinione dubitet Imol. in d. §. cum ita. & expressim ab ea discedant Alexan. num. 23. Socin. & Ripa ibidem. Verum enimuero praefata conclusio tertia, locum sibi vendicat, etiamsi per nomen collectiuum fiat substitutio. dicta l. haeredes mei. §. cum ita. vbi dum specialiter contrarium facta reciproca substitutione, vel secundum Barto. & communem in filio testatoris respondetur: in extraneis hoc, quod asserimus, conceditur, aduersus propriam dictionis significationem, ex praesumpta testantium voluntate, ab ipsa lege perpensa, vt ibi explicat Socin. nu. 28. & Curti. iunior in dicta l. pen. C. de impub. col. 1. & numer. 10. vbi Alexan. hanc extensionem admittit, dicens eam esse communem. col. penul. quod Socin. etiam fatetur dict. numer. 28. & in specie probant eandem sententiam Bart. & alij Doct. in dict. §. cum ita. Ex quibus primo infero, non esse satis tutum, quod Ias. scripsit in dict. l. pen. dum dixit, decisionem Pauli Castrens. qui ibidem asseruit, substitutionem factam pluribus post mortem omnium, inducere inter eos reciprocam substitutionem, posse procedere si dicta substitutio fuerit facta in tota haereditate, vel legato: hoc enim existimo huic tertiae assertioni palam refragari. Secundo, hinc deducitur vulgo reprobari Bart. qui in dicta l. quidam testamento. dixerit, substitutionem simpliciter pluribus factam in tota haereditate, vel fundo, inducere inter ipsos reciprocam, & fideicommissariam substitutionem. Est etenim ea sententia Bart. falsa, etiam si praedicta substitutio nomine collectiuo sit concepta, quod ex praemissis constat. Tertio, ex his apparet, non esse admittendam hac in quaestione distinctionem Pau. Castrens. in l. qui duos. ff. de vulgar. Angel. in d. §. cum ita. quos ibi Socin. numero 28. conatur defendere. Hi siquidem dicunt tertiam hanc, & communem assertionem probari posse facta substitutione post mortem plurium simpliciter: contrariam vero, quando substitutio fit vniuersaliter, aut per nomen collectiuum. Primo etenim casu post cuiuslibet mortem admittitur substitutus. Exempli gratia, Si haeredes mei decesserint, substituo Titium: aut post mortem haeredum meorum substituo Sempronium. Secundo autem casu, non admittitur substitutus, nisi omnibus omnino extinctis. Huic distinctioni consentit Vincen. Hercu. in l. pater filiam. §. vlti. ff. ad legem Falcid. Sed tamen minime hactenus recepta isthec opinionum conciliatio. Quarta conclusio. Substitutio [art. 5] pupillaris facta pluribus pupillis haeredibus institutis, non operatur reciprocam inter eos substitutionem, sed adhuc eis competit legitima, & haereditaria successio ab intestato. l. vel singulis. ff. de vulg. §. vel singulis. Insti. de pupil. substit. quas decisiones Bart. & alij communiter ita interpretantur: & Vincen. Herc. in d. l. pater filiam. §. vlt. 1. casu. & ibi Alexan. ex quibus apparet, hanc conclusionem procedere, etiam si sit facta haec pupillaris substitutio nomine collectiuo, vel in tota haereditate. Hoc etenim nihil ad hunc effectum conducit. Verum si in persona vnius pupilli eueniat substitutio, excluditur substitutus ab altero pupillo eius fratre, non tamen a matre, eo casu, quo mater, excluso fratre, succedit filio intestato. Bald. vlti. colum. Paul. Alex. Ias. num. 6. Curt. iunior col. penul. in d. l. pen. C. de impube. quorum sententia crebriori calculo recepta quidem est, tametsi dubia sit, ex his, quae Socin. adducit in d. §. cum ita. num. 20. ex quibus etiam deducitur d. l. pen. procedere, etiamsi pupillaris substitutio non sit facta nomine collectiuo. gl. recepta communiter in l. si pater impuberes. ff. de vulgar. & pupil. substi. Quinta conclusio. Substitutio [art. 6] etiam directa, & pupillaris facta vltimo morienti, in tota haereditate, operatur ipsos institutos reciproce substitutos censeri. tex. in d. §. Seia. Bar. Imol. Areti. & communiter alij in d. l. vel singulis. alias in l. potest. Ias. in d. l. pen. numero 7. Alexan. & Vincen. Hercu. in d. l. pater filiam. §. vlt. colum. 7. quorum opinio communis est, auctore Ripa in dict. §. cum ita. numer. 21. qui eam sequitur. Et idem erit, si fiat haec substitutio indefinite, sicuti paulo ante diximus in fideicommissaria: nec enim diuersum hic dicendum est. Erit autem facilimum exemplum huic conclusioni aptare, pupillari substitutione concepta verbis expressis. Quid ergo, si fiat compendiosa in hunc modum: instituo filios meos impuberes, & vltimo decedenti quandocunque substituo Sempronium? & sane non videtur posse colligi ex tacita pupillari his verbis comprehensa, aliam tacitam pupillarem inter ipsos impuberes, cum ex tacita dari non possit. l. seruum filij. §. vltim. ff. de legat. 1. quod in hac specie asserit Ripa in dict. §. cum ita. num. 22. Cui ipse non assentior, quippe qui videam hanc pupillarem substitutionem non esse tacitam omnino, sed verbis generalibus expressam, & ideo matrem pupilli excludit. cap. si pater. hoc tit. in 6. Bar. & communis in l. Centurio. & in l. 2. & l. 1. ff. de vulga. & pupilla. substitut. Sexta conclusio. Substitutio [art. 7] pupillaris facta vltimo morienti in tota hareditate, vel in definite, producit etiam fidei commissariam substitutionem inter institutos eo casu, quo primo moriens, iam pubes decedat. ita eleganter Areti. in dict. l. potest. ff. de vulg. in fin. Non enim voluntas testantis exacte seruaretur, nisi esset locus huic fideicommissariae substitutioni, cum is voluerit ad substitutum vltimo morienti totam haereditatem pertinere. # 9 Ex §. Nono. SVMMARIVM. -  1 Compendiosae substitutionis definitio, & ex ea plura inferuntur, quae cognitionem eius satis aperiunt. -  2 Bartol. in l. Centurio. verba quaedam dubia explicantur. -  3 Compendiosa substitutio, quibus verbis fiat. -  4 Verba directa, obliqua, & communia quae sint? -  5 Verba haec, substituo, & moriatur, sunt communia. -  6 Compendiosa facta a milite verbis directis intra pubertatem est pupillaris, postea directa militaris. -  7 Latissime discutitur intellectus legis regiae 12. tit. 5. part. 6. & num 16. -  8 Nec iura sepulchroum, nec patronatus transeunt ad substitutun fideicommissarium. -  9 Ex testamento militis an deducatur Trebellianica? -  10 Directa militaris an includat legitimam filij, cui facta fuit? -  11 Jura sepulchrorum an spectent ad substitutum ex directa militari subtitutione? -  12 Ius patronatus ecclesiatici ad haeredes, etiam extraneos transit, & an transeat ad substitutum ex directa militari? -  13 Compendiosa a milite vehis communibus facta, ante pubertatem est pupillaris, postea vero fideicommissaria. -  14 Substitutio compendiosa facta a milite verbis obliquis, omni tempore erit fideicommissaria. -  15 Compendiosa a Pagano verbis directis facta, ante pubertatem est pupillaris, postea omnino extinguitur. -  17 Compendiosa facta a Pagano verbis communibus, ante pubertatem erit directa, postea vero fideicommissaria. -  18 Substitutio compendiosa verbis obliquis a Pagano constituta, omni tempore erit fideicommissaria. -  19 Intellectus huius cap. & cap. si pater. isto titulo. in 6. §. IX. DE COMPENDIOSA substitutione. EST in hoc tractatu controuersia, an compendiosa substitutio sit species ab alijs substitutionibus distincta? Nam esse potius modum quendam inducendi alias substitutiones, asserit Aretin. in rubr. ff. de vulg. & pupil. substit. quem Ias. sequitur in l. Centurio. numer. 24. ff. eod. Tametsi vere dici possit quo ad formam, & modum inducendi, esse distinctam speciem, vt idem Aret. concedit in l. in testamento. pen. col. C. de testamen. mil. & Galiau. in d. l. Centurio. col. 40. Imo & Politus contendit, compendiosam esse distinctam speciem, & id proprie. idem Curt. iun. in l. precibus. nu. 44. C. de impub. & alijs substit. Diffinitur autem in hunc [art. 1] modum: Compendiosa est substitutio plures sub verborum compendio continens substitutiones, propter plura tempora differentes, quam diffinitionem colligere libuit a Bart. in d. l. Centurio. col. 3. Gali. col. 39. Ripa nume. 60. & Polito titul. de compendiosa. ex qua diffinitione, quo rectius intelligatur, & vt tota haec materia, alioqui difficilis, ad vnguem tractetur, sequentia corollaria deducemus. Primum non esse compendiosam illam substitutionem, quae maiori fuerit facta his verbis, Instituo Titium haeredem, & quandocunque Titius haeres meus decesserit, substituo Caium. Nam licet haec substitutio plura tempora contineat: nempe, ante aditam haereditatem, & post eius aditionem, & sic vulgarem, ac fideicommissariam substitutiones, eas tamen non inducit temporis diuersitas, sed aditio, aut non aditio haereditatis, quamobrem compendiosa non est, quod expressim notat Ripa in d. l. Centurio. nu. 60. & idem ego ex intentione, & mente Docto. deduco. tametsi Ias. in d. l. Centurio. nu. 23. dicat eam esse compendiosam, atque Franc. Curt. scribat in d. l. precibus. hanc esse magis communem sententiam, quam & Aret. asseruit in d. l. Centurio. opinor, etenim eam substitutionem vulgarem esse aptamque, vt fideicommissaria sit, ex verbis generalibus, quibus praefata substitutio constituitur. Veritas autem huius conclusionis aptior erit perpensa sequenti assertione. Secundum hinc deducitur, plura tempora, quae compendiosam substitutionem efficiunt, non alia esse, quam pupillaris aetatis & pubertatis. glo. in d. l. precibus. & in ca. si pater. hoc tit. in 6. verbo, absque deductione. vbi Franc. in tract. compendiosae, col. 1. hoc expressim tenet. & Politus in principio huius substit. quod probatur in d. l. precibus. & in Regia l. 12. titu. 5. part. 6. sensit Bartol. in d. l. Centurio. nume. 9. dicens compendiosam plura tempora exigere, scilicet, pubertatis, & pupillaris aetatis, atque ita eius verba intelligunt Galiaul col. 38. & Ripa ibi. num. 60. Nam quod Bart. dixit hanc substitutionem plura tempora exigere, nempe tempus pubertatis, & pupillaris aetatis, vel aliud, tendit ad id, vt constet, hanc substitutionem ad certum tempus posse restringi, modo id aetatem pupillarem excedat. d. l. Centurio. gl. in l. verbis ciuilibus. ff. eod. quod ex frequentissima omnium sententia Zas. adnotauit, titul. de compendiosa. col. 5. licet ipse Galiau. quo Bal. in sequenti opinione defenderet, aliter hanc rem intellexerit, exponens plura tempora, id est, ante aditam, & post aditam haereditatem. Tertio ex hoc deducitur, non esse compendiosam substitutionem illam, Si filius meus in aetate pupillari decesserit, substituo Sempronium, non enim continet plures substitutiones, quae ex diuersis temporibus sint variae, ea quidem differentia, quae ex pupillari aetate & pubertate oritur. Imo esse hanc substitutionem pupillarem, probat Bart. in l. 2. nume. 27. ff. de vulg. & pupill. Polit. in tractat. pupillaris substit. num. 8. quamuis Bald. in d. l. precibus. existimet eam compendiosam esse, & eius opinionem dicat communem Ias. in dict. l 2. ad finem. Nam & a Bal. dissentiunt. idem Ias. in d. l. Centurio. num. 23. Dec. in d. l. precibus. nu. 15. & Franc. in d. c. si pater. in tract. compendiose col. 1. & esse hanc communem opinionem contra Bald. asserit Zas. tit. compendiosa. versi. requiruntur. & Ripa numero 4. in d. l. secunda. Quarto, constat ex his, quae modo notauimus non esse compendiosam substitutionem illam, quae verbis generalibus concepta, includat vulgarem expressam, ac pupillarem expressam itidem, quia aditio vel repudiatio ipsas substitutiones distinguit, non diuersa tempora. Eadem etiam ratione pupillaris expressa singularibus verbis, non ex eo compendiosa erit, quod vulgarem tacitam contineat, cum id ex mente testantis a lege deducatur, non ex verborum compendio, sicuti docet Francis. a Ripa in d. l. Centurio. nu. 60. & idem omnino dicendum est in vulgari verbis singularibus expressa, quae etsi complectatur pupillarem tacitam ex mente testantis, non tamen ob id erit compendiosa. Quinto, inde fit, vt minime sit censenda compendiosa substitutio illa, quam hisce verbis testator expresserit, quandocunque filius meus decesserit, eum rogo, vt restituat haereditatem Titio: non enim continet plura tempora actu vel habitu distinguentia substitutiones, cum semper fuerit fideicommissaria. l. cohaeredi. §. cum filiae. ff. de vulgar. in hac ipsa specie Socin. & Galiau. in d. l. Centurio. col. 38. & ibi Ripa. num. 61. Politus titul. de compendiosa. nume. 4. Curt. iunior in d. l. precibus. numer. 46. Et quamuis Bart. in d. l. 2. Centurio. nume. 20. di[art. 2]cat hanc substitutionem esse compendiosam, & eius opinionem asserat communem esse Ias. ibi. numer. 38. est tamen intelligendum in eo, quid Bart. dixerit eam esse omni tempore fideicommissariam, non in eo, quud eam esse compendiosam putauerit, vt optime explicat Curtius in dicta l. precibus. nume. 48. contra Dec. ibi, qui voluit ante aditionem haereditatis eam posse esse vulgarem. Sexto, apparet directam substitutionem a milite, maiori, & puberi constitutam his verbis, quandocunque decesserit, non esse compendiosam, cum semper directa sit, nec censeatur apta pluribus substitutionibus, sub temporum compendio diuersis. Vnde erit species substitutionis distincta ab alijs, & directa militaris nuncupabitur. Aret. Ias. num. 26. & Ripa, num. 64. in d. l. Centurio. Miles etenim potest directe post aditam haereditatem maiori substituere. l. in testamento. C. de test. milit. Septimo, subinde aperitur, quonam pacto compendiosa a reciproca distet. Nam reciproca plures substitutiones complectitur, respectu plurium personarum: at compendiosa respectu vnius. Deinde reciproca plures substitutiones similes continere potest. Compendiosa vero necessario inducit dissimiles. notat praeter alios Ripa in d. l. Centurio. numer. 61. Item reciproca non continet fideicommissariam, nisi fiat in codicillis, sicuti tradidimus superius, titul. de reciproca. At in compendiosa frequentissime fideicommissaria comprehenditur. Curt. in d. l. precibus. nu. 47. hanc differentiam constituens. Octauo, libet ex his sensum Bart. perpendere, qui in d. l. Centurio. col. 3. scripsit, compendiosam fieri posse sub alia conditione, quam mortis, quem ibi reprobat Aret. col. 5. Est enim Bart. intelligendus ita, vt non exclusa, imo subintellecta conditione mortis, possit & alia addi substitutioni, in hunc modum: Filio meo substituo Titium, quandocunque Sempronius fuerit factus consul. In hoc enim exemplum, si hic filius impubes sit, conueniunt Ias. in dict. l. Centurio. num. 22. & ibi Galiau. col. 39. Dec. in d. l. precibus. num. 16. Soc. in d. l. Centurio. num. 18. & Curt. in d. l. precibus. num. 45. qui tamen varie exemplum istud & Barto. sensum intelligunt. Siquidem Socin. Dec. & Curtius, ita interpretantur hanc opinionem, vt si tempore quo Sempronius factus fuerit consul, nolit filius esse heres, fit vulgaris substitutio. Item pupillaris, si ante pubertatem filius decesserit, & Sempronius fuerit factus consul. Fideicommissaria vero, si post aditam haereditatem Sempronius sit factus consul, & esse hanc declarationem communem, testatur Curt. iunior. d. num. 45. At Ias. & Galiau. expressius existimant, mortuo filio ante pubertatem, ex pupillari, repudiante vero quandocunque, ex vulgari, mortuo autem post pubertatem, ex fideicommissaria, vocari substitutum sub illa conditione, si Sempronius fuerit factus consul. Nec satis est, vt substitutus admittatur, Sempronium consulem esse factum, sed oportet ad praemissa aduertere, quando fuit institutus filius testatoris, vt notat ipse Galiaul. Nono, colligere ex supradictis licet, compendiosam proprie filio pupillo conuenire. gloss. communiter recepta in dict. l. precibus. cui similis in d. cap. si pater. verbo, absque deductione. Decimo, opinor ex his compendiosam proprie fieri filio impuberi, & in potestate haeredi instituto, quod communi consensu receptum est. Vndecimo, illam esse vere compendiosam substitutionem, arbitramur, quae ita concepta sit: Quandocunque filius meus sine liberis decesserit, substituo Titium, vel absque dictione, quandocunque. Si filius meus sine liberis decesserit, substituo Titium. glo. in d. c. si pater. verb. absque deductione. quam Doct. ibi approbant communiter. & in d. l. precibus. vbi hoc fatetur Curt. num. 66. Alex. in d. l. Centurio. num. 27. Ias. num. 33. & Ripa ibi. nume. 89. quo in loco Bart. per illum text. idem adnotauit. num. 17. optimus ad id text. in Regia l. 12. tit. 5. part. 6. contra glos. in d. l. precibus. dicentem esse omni tempore fideicommissariam, cuius opinio vanissima est, teste Polito in tractat. compendiosae. num. 24. Bar. vero opinionem magis receptam esse tradit Alciat. lib. 10. Parerg. c. 2. Duodecimo, ex his colligitur, esse compendiosam substitutionem illam hisce verbis conceptam, Si filius meus in aetate pupillari decesserit sine liberis, substituo Sempronium: nam etiam si factus pubes filius decesserit sine liberis, erit locus fideicommissariae substitutioni, sicuti censet Paul. Castrens. consil. 43. vol. 2. cui subscribunt Dec. in l. generaliter. num. 1. C. de instit. & substit. Anton. Rub. consil. 129. Arnoldus Ferronus in consuet. Burdigalensibus. lib. 2. col. 3. & Curt. iunior in d. l. precibus. num. 67. & licet contrariam sententiam probauerint Corne. consil. 61. vol. 2. Cuman. consil. 125. prima tamen opinio verior videtur ex verbis testatoris, quae si intelligantur, vt intelligenda sunt, iuxta solitam & communem naturam generandi, ad adultam aetatem trahi debent, neque enim adiectio illa, sine liberis, ita conuenit pupillari aetati, vt adultae: & ideo ea fuit testantis intentio, vt substitutus admitteretur, siue filius in aetate pupillari, siue in adulta decessisset. Esset tamen minus dubia isthaec opinio, si substitutio his verbis fieret, Si filius meus impubes decesserit sine liberis, substituo Sempronium: tunc enim dubio procul esset haec substitutio intra pupillarem etatem pupillaris, postea vero fideicommissaria, quod notant Guliel. Bened. hic tit. de compendiosa. nu. 51. & Ferra. in practica tit. de forma libelli substitutionis compendiosae. nu. 18. Nec quidquam refert, dictum sit a testatore, Si in aetate pupillari, & sine liberis decesserit, vel si in aetate pupillari sine liberis decesserit, ex rationibus, quas Paul. Castr. adducit, in cuius sententiam aduersus Corneum inclinat Galiaul. in d. l. Centurio. col. 57. dubius tamen propter communem sensum praedictorum verborum. Fit vero compendiosa substitutio verbis generalibus, his quidem, si decesserit filius [art. 3] meus, substituo Sempronium: haec etenim indefinita aequipollet vniuersali l. si pluribus. ff. de leg. 2. atque idem significat, ac si diceret testator, si filius meus sine liberis decesserit. l. cum acutissimi. C. de fideicommis. Et esse hanc compendiosam probat glo. magna, in l. in testamento. C. de mil. testa. in 1. quam ad hoc allegat, & sequitur Curt. iun. in d. l. precibus. nu. 47. & Socin. cons. 113. vol. 1. col. 4. Verbis autem specialibus fit in hunc modum, Quandocunque filius meus decesserit, substituo Caium. Aut sine dictione, quandocunque, Si sine liberis filius meus decesserit. glo. in d. c. si pater. cuius paulo ante mentionem fecimus. Item fit verbis singularibus his formulis, Si filius meus decesserit intra pupillarem aetatem, vel post, substituo Titium. Si filius meus decesserit intra vicesimumquintum annum, substituo Sempronium. Bart. in d. l. Centurio. num. 9. quem vbique Doct. hanc rem tractantes sequuntur. Effectus huius compendiosae substitutionis maximus quidem est, & in eo inquirendo iuris vtriusque professores hactenus insidarunt. Nos vero quaestionem istam, omissis pluribus interpretum concertationibus, tractabimus quantum poterimus breuissime. Cuius rei cognitioni praemittere oportet, quaenam sint verba directa, & quae obliqua: ac deinde quae sint communia. Directa sane, [art. 4] illa censentur, ex quibus quis propria manu, nulla alterius restitutione requisita testatoris, aut pupilli, haereditatem capit. gl. in l. eam quam. verb. directis. C. de fideicommiss. Exempli gratia, Titius haeres esto. Instituo Titium, & pleraque alia, quae Doctores passim congerunt. Verba obliqua sunt illa, quorum ratione de manu alterius quis capit haereditatem, quae & verba precaria dicuntur & indirecta, ex eo quod requiritur alterius restitutio, sicuti cum testator iubet, rogat, mandat haeredi, vt restituat haereditatem, aut bona, qualia sunt verbum, reddat, verbum, restituat, & similia. l. cohaeredi. §. cum filiae. ff. de vulg. Communia vero sunt verba illa, quae vtrique aptantur significationi, potest enim quis aliquando ex his verbis propria manu capere haereditatem. Potest quandoque ex eisdem a manu haeredis, vel alterius capere. glo. communiter recepta in d. l. precibus. & in d. l. Centurio. vbi Barto. haec tria adnotauit, quem caeteri sequuntur, quos adducit Tiraq. in l. si vnquam. verb. reuertatur. num. 5. C. de reuoc. donat. & latius num. 157. Horum verborum [art. 5] communium primas obtinet, substituo, secundum Accursium in dictis locis. Nam vtcunque quis in alterius locum constituatur, dicitur substitutus, etiam in legatis. l. Lucius. & l. sequenti. ff. de haeredibus instituendis. Et in specie verbum hoc, substituo, commune esse probat. l. iam hoc iure. ff. de vulg. & pupill. substit. l. generaliter. §. cum autem. C. de instit. & substit. Bart. in d. l. Centurio. nu. 47. & esse hanc communem opinionem fatentur praeter alios Ripa in d. l. Centurio. nume. 187. Soc. consil. 144. col. 2. vol. 1. Zasius in tractat. compendiosae. vers. super secundo. a qua diuertit non ineleganter Stepha. in Necyomantia iuris dialogo 11. & 12. & Viglius in §. qua ratione. Instit. de pupill. substit. numero 15. Item verbum, succedat, commune est, text. hic secundum communem intellectum, quem expressim ad hoc citat Bart. in d. l. Centurio. col. vlt. cui caeteri frequenti consensu accessere, vt ibi fatentur Ias. col penult. & Ripa num. 192. & Galiau. col. 108. post Aret. ibi, etiam si verbum, succedat, referatur ad personas honoratas. tex. hic dum dicit, eidem impuberi succederent, atque hoc ipsum communiter Doctor. concedunt aduersus Bald. cui consentiunt Galiau. dict. col. 118. & Francis. in dict. cap. si pater. Hoc autem verbum, Haeres meus moriatur Titio, esse commune ex eo deduci potest, quod eum sensum habeat, id est, moriatur haeres ad vtilitatem Titij. Nam & Graeci ea phrasi passim vtuntur, vti constat ex Luciano dialogo Xenophonte, & Callidemidae. Haec vero vtilitas poterit directe & oblique contingere, & ideo Angel. in dicta l. Centurio. hoc verbum commune esse existimat: nec temere secundum Ias. ibi, col. vlt. idem Abb. nu. 5. & nu. 20. & Card. hic, in prin. col. pen. atque etiam Imol. num. 166. Franc. in d. c. si pater. super glos. filiae. 2. col. Politus in tractat. compendiosae. nu. 27. & Zasi. col. 2. Tametsi Bar. in d. l. Centurio. vlt. col. dixerit esse hoc verbum directum, per textum, iuncta gloss. in verbo, moriatur. in d. capit. si pater. Cuius opinio communis est, teste Ripa. num. 196. in d. l. Centurio. vbi idem notauit Galiau. col. 115. Ego vero, vt modo dicebam, contrarium verius esse existimo, nec arbitror Bart. opinionem ita receptam esse, vti existimauerit Ripa: Nam in d. c. si pater. non excluditur mater ex prima substitutione, sed ex secunda, quae dubio procul facta fuit verbis directis. Imo etiam ex prima verbis communibus facta excluderetur, vt statim probabo. Quin etiam Imol. in d. l. Centurio. nume. 16. & 18. hanc sententiam, quam ego sequor, ex Bart. deducere conatur, dum ipse num. 16. scripsit, verbum hoc, moriatur, esse directum, non ciuile. & idem col. vlt. repetit esse magis commune iure gentium. Nam Imol. verba illa, qua Bar. appellat directa, non ciuilia, opinatur esse communia ex intentione eiusdem Bart. Qua in re Bart. ipse considerat, verba directa quaedam esse directa ciuilia, ex lege duodecim tabularum, illa sane, haeres esto. quaedam directa, non ciuilia, sed moribus introducta & inuenta, & inter haec maximum discrimen esse. Cuius distinctio autorem habet Nicol. Materellum, quem & Bart. sequuntur Anto. Ancha. Abb. num. 21. & Guliel. hic, verbo, eidem impuberi. num. 11. Aret. consil. 255. col. 7. Angelus in dicta l. Centurio. vbi Ripa num. 71. inquit, hanc opinionem communem esse, quae tamen omnino reijcienda est, quippe quae ratione careat, nec vllo iure probetur, & commentitia sit. Vnde eam improbant Card. hic q. 35. Franc. in dicto cap. si pater. super gloss. filiae. col. 2. Alex. num. 65. Imol. num. 16. & 18. in d. l. Centurio. Politus num. 19. & 22. & Zasi. col. 1. in tractat. compendiosae. Salic. in d. l. precibus. & Ias. ibi, num. 9. dicens frequentissimo nouiorum consensu Bartol. distinctionem reprobari. ea igitur omissa effectum compendiosae substitutionis tractemus propositis conclusionibus quibusdam, quae amplissimam hanc quaestionem dissoluant, & intellectum huius c. & d. c. si pater. & d. l. precibus. atque l. Centurio. breuissime aperiant. Prima conclusio, compendiosa [art. 6] facta a milite verbis directis, intra pupillarem aetatem valet, vt pupillaris: post pubertatem vero valida est, vt directa militaris, ex qua substitutus capit tantum bona patris, cum fructibus in haereditate inuentis. dicta l. Centurio. vbi hoc Doctor. communiter notant. & prae caeteris Bart. num. 7. Galiau. col. 11. & Ripa num. 38. ex quibus erit intelligenda gloss. hic verb. substitutionis. Est tamen in maxima controuersia, procedátne isthaec conclusio viuente matre ipsius pupilli? in quo Azo in summa. C. de impub. glo. in d. l. Centurio. & in d. l. precibus. & in d. cap. si pater. verb. absque deductione. asserunt, hanc substitutionem fauore matris post pubertatem esse fideicommissariam, non directam militarem. idque probant ex dicta l. precibus. Verum cum directa militaris solum vendicet sibi locum in haereditate patris, non in haereditate pupilli, minime est attendendus fauor matris, quod sensit d. l. Centurio. & praemittit l. in testamento. in 1. C. de testa. milit. & ideo Azonis sententiam Bart. damnauit in d. l. Centurio. Cui accedunt omnes Doctores ibi & hic, atque in dict. l. precibus. & esse hanc opinionem communem asserunt Alex. num. 52. Ias. num. 16. Ripa 66. Galiau. col. 41. in d. l. Centurio. idem Ias. num. 9. Dec. nu. 15. Curt. num. 39. in d. l. precibus. Politus in tract. compendiosae. numer. 20. Zasius columna quarta, eandem opinionem sequitur Gulielmus Benedict. hic, tit. de compendiosa. num. 10. Non obstat d. l. precibus. vbi probatur, praemissa substitutione a milite constituta, decedente filio post pubertatem, peti a substituto bona velut ex fideicommisso. Nam ex his verbis non omnino colligitur esse hanc substitutionem post pubertatem fideicommissariam: sed ex directa militari posse substitutum petere bona testatoris ab ipsa matre instituti, eadem bona possidente, quippe quae essent mixta cum bonis filij: & addit hanc petitionem fieri velut ex fideicommisso, ex eo quod directa militaris sit similis fideicommissariae substitutioni, quia sicuti fideicommissaria admittitur post aditam haereditatem in bonis testatoris, ita directa militaris non autem in bonis haeredis: sic etenim dict. l. intellexere Christophor. Castellioneius, Fulgos. Ias. & Curt. ibi, num. 41. Cuma. Alexand. & Socin. Ias. num. 20. Ripa num. 66. in dict. l. Centurio. & plerique alij omisso Bart. intellectu. Caeterum est hic tractandum, [art. 7] an Regia l. 12. tit. 5. par. 9. sit isthaec opinio communis abrogata. Ea siquidem lege videtur probari, matre existente, compendiosam factam a milite, etiam verbis directis, post pubertatem est fideicommissaria fauore matris, quod ita ex d. l. deducitur. dum matri eadem lex defert tertiam partem haereditatis, & omnium bonorum, quae filius a patre titulo haeredis habuit, ea ratione, quod ista tertia pars illo tempore erat legitima filij in bonis parentum. authent. nouissima. C. de inoffic. testam. Regia l. 17. tit. 1. part. 6. & fideicommissaria substitutio non comprehendit legitimam portionem instituti. l. quoniam. C. de inoffic. testam. Illa autem bona, quae filius aliunde quam a patre habuit, non debentur substituto, sed matri. Aliter etiam d. l. intelligi potest, vt sit locus fideicommissariae, & ideo matri competat tertia pars, id est, legitima portio haereditatis, quam filius a patre obtinuit, & caetera omnia bona, quae filius alio titulo, quam haereditatis a patre, vel aliunde fuerit adsequutus: quandoquidem isthaec bona minime pertinent ad fideicommissarium, sicuti nec iura sepulchrorum paternorum, nec [art. 8] ius patronatus ecclesiasticum ipsius patris. Iura etenim sepulchrorum paternorum, & gentilia non transeunt in fideicommissarium. Doct. in l. quia perinde. ff. ad Trebel. glo. in d. l. precibus. verb. possunt peti. Nouiores in d. l. Centurio. opt. text. in l. vel quae. ff. de relig. & sumpt. fune. versic. liberis. Ius vero patronatus ecclesiastici, non transit ad fideicommissarium, cui haereditas restituitur, sed remanet apud directum haeredem. Bart. in d. l. quia perinde. & ibi Alex. Barb. in c. quanto. de iudic. ad finem. Decius d. l. precibus. nu. 22. Carol. Moli. in consuetud. Paris. tit. 1. §. 37. in glo. 10. quorum opinio communis est, secundum Alexand. in l. si patroni. ff. ad Trebell. in princ. & Rochum de iure patronat. verbo, ipse vel is. quaestio. 9. Igitur hoc ius multo magis apud haeredem directum manebit, quando his haeres filius testantis est, & ratione generis paterni competit ipsi filio instituto. Vnde iustissime d. Regia l. denegat substituto ea iura, quae ratione generis, aut sanguinis paterni filio obuenere, siquidem comperti iuris est, ea ad fideicommissarium minime pertinere. Subdit ergo Regia l. in hac specie substitutionis compendiosae factae a milite verbis directis, haec ipsa verba: "Si filius decesserit post pubertatem, mater accipiet tertiam partem haereditatis, & aliorum omnium bonorum, quae filius a patre iure haereditario habuit, & quidquid filius aliunde, quam a patre acquisiuit: item bona filio competentia iure generis paterni. Et caetera bona defuncti parentis, habebit substitutus." In hunc sane sensum latinitati donauimus praefatae legis Hispanam orationem, quam & alio sensu possumus interpretari. "Si filius decesserit post pubertatem, tunc mater capiat tertiam partem haereditatis, & alia omnia bona, quae filius a patre habuit, & quidquid filius aliunde, quam a patre quocunque titulo quaesierit: item bona iure sanguinis paterni ipsi filio debita. Et caetera bona defuncti parentis accipiat substitutus." Hactenus verba legis Regiae, quae solent difficillime intelligi. Nec tamen inficior potuisse textum dictae legis vitio scriptorum corrumpi, quod mihi nondum compertum est, quippe cui ad manus non sit Codex aliquis ex vetustioribus, cuius auxilio possim locum illustrem sane restituere. Author tamen peregrinae praefatae legis verba in hunc modum Latina fecit: "Si post impubertatem filius decesserit, habebit mater tertiam partem bonorum patris, & omnia eius bona aliunde obuenientia, & iura sepulchrorum patris, sed alia bona habebit substitutus." Ex quibus sane verbis planior est legis sensus, & praeterea argumentum deducitur ipsam legem deprauatam vulgo circunferri. Quod apertius constat ex diligentissima legum partit. editione, quae post huius operis secundam recognitionem prodijt in publicum, opera eruditis. viri Greg. Lop. Regij Consiliarij. Ita enim ex ea castigatione legitur: "E si el moco, o la moca muriere despues de la edad sobredicha, estonces auro la madre la tercera parte de la heredad de todos los bienes que el moco heredo de supadre, y todo lo al que gano de otra parte, onde quier que lo ganasse: otrosi las sepulturas que le pertenesciessen de linage de supadre, mas todos los otros bienes del finado deue auer el substituto." Quae quidem lectio potissimum conuenit his, quae nos hac in parte circa legis Regiae intellectum adnotauimus. Colligo tamen ex Regia lege matrem Trebellianicam non [art. 9] deducere, & id fauore militaris testamenti. glo. in d l. precibus. verb. possunt. quam dicit singular. Alex. in d. l. Centurio. num. 48. gloss. in l. in testamento. C. ad leg. Falcid. Angel. Soc. & Ripa in l. 1. §. in filij. num. 7. ff. ad Trebel. quam opinionem esse communem asserit Alex. in l. Marcellus. ff. ad Trebel. col. 2. ex quibus apparet, ex testamento militis, etiam iure nouissimo non deduci Trebellianicam, quod probatur alia ratione: nam ex testamento militis non detrahitur Falcidia iure Regio. l. 4. tit. 11. part. 6. ergo nec Trebellianica: quo fit, vt iure Regio diligenter inspecto, extinguatur ingens illa concertatio Doctor. Sunt etenim qui opinentur, etiam in testamento militis esse locum Trebellianicae, sicuti Falcidiae. auth. de haered. & Falcid. §. pen. Bart. Imol. & Doct. in d. §. in filij. quorum sententiam asserunt esse communem Socin. & Ripa in d. §. in filij. idem asserunt eam secuti Iason in l. in testamento. in 2. C. de testam milit. Galiau. in d. l. Centurio. col. 15 Dec. num. 20. & Curt. iunior nu. 70. in d. l. precibus. Politus de compendiosa. nu. 21. Haec vero opinio deficit prorsus, & maxime iure Regio, per dict. l. 12. cum & eo iure Falcidiae locus non sit in testamento militis. d. l. 4. Vnde fit vt duae receptissimae vtriusque iuris professorum sententiae iure Regio sint abrogatae. Porro si velimus tenere iure Regio minime corrigi, neque mutari illam conclusionem, quam professi fuimus, compendiosam factam a milite verbis directis post pubertatem valere iure directo, quo ad patris haereditatem, etiam viuente instituti matre, erit amplius quae rendum de intellectu legis Regiae. Quae plane non obstat huic assertioni, dum ipsa lex tertiam partem haereditatis paternae matri defert. Id etenim ideo [art. 10] procedit, quod miles nec ex directa militari potest grauare filium in legitima, nec militaris directa ad legitimam extenditur. optimus text. in Auth. vt cum de appell. cognos. §. & haec quidem de parentum. Paul. Cast. col. pe. Alex. col. ea. Ias. nu. 17. in d. l. precibus. Cuma. Alex. num. 51. Ias. nu. 18. Ripa nu. 43. in dicta l. Centurio. & Guliel. Benedict. hic tit. de compendiosa. nu. 20. quibus d. Regia l. plurimum suffragatur. Tametsi non desint qui expressim contendant, militarem directam ad portionem legitimam filij etiam extendi. glo. Bar. & Doct. in d. l. precibus. tex. ibi. quo in loco Iacob. a S. Georgio asserit hanc opinionem communem esse. & idem fatentur Galiau. col. 13. & Ripa num. 43. in d. l. Centurio. Nam hoc locum habuit iure veteri: non tamen est admittendum iure nouissimo, vt existimant Alexan. & sequaces. Adhuc vero Regia lex maxime obstat, cum Alex. & alij, qui eius opinionem recipiunt, in ea sint sententia, vt opinentur directam militarem ad legitimam non extendi, non tantum in preiudicium matris, sed nec in damnum cuiusuis alterius successoris. At Regia lex id tantum statuerit, matre viuente, quasi permittat, directam militarem etiam legitimam filij comprehendere, dato alio filij successore, mortua matre. Ego vero his respondeo, Regiam legem esse valde insignem, atque singularem, ex eo, quod nec omnino Bar. opinionem improbet, nec rursus aliorum ex aduerso sententiam probet. Sed medium eligens apertissime sanxerit, directam militarem fauore matris instituti non admitti quo ad legitimam filij, matre vero deficiente optimo iure ad legitimam filij deduci. Partim ergo dicta Regia lex tutatur illam opinionem, quae militarem directam a legitima excludit: partim illam quae ad legitimam eam admittit, quod eleganter notauit Imol. in d. l. Centurio, col. 3. dicens, priuilegium militis non esse ita ample intelligendum, vt filium, seu eius successorem legitimum matrem a legitima excludat. Pupillaris etenim potest expressis verbis concepta matrem legitima filij priuare, cum ea substitutio fiat iure communi filio, qui testari non potest. Directa vero militaris, quae effectum sortitur eo tempore, quo filius testari poterat, & ex priuilegio fit, non debet hoc incommodum, aut potius iniuriam inferre matri instituti, argumento assumpto a l. eius militis. §. militia missus. ff. de testam. milit. Sed si in dicta Regia [art. 11] lege conceditur post pubertatem directa militaris, cur iura gentilia manent penes matrem, nec transeunt ad substitutum directum militarem haeredem? Nam quamuis ad fideicommissarium non pertineant iura sepulchrorum, pertinent tamen ad directum militarem substitutum. gl. communiter recepta in d. l. precib. & in d. l. Centurio. Huic tamen obiectioni respondeo, quaedam esse iura filio competentia iure sanguinis, quae ad extraneos haeredes non transeunt, vt familiaria sepulchra, quae quidem in hoc ab haereditarijs sepulchris distinguuntur. l. familiaria. & l. sequent. ff. de religio. & sumpt. fun. & haec familiaria sepulchra potius ad matrem, quam ad extraneum haeredem pertinebunt. Rectius denique existimo eandem Regiam legem intelligendam esse, siquidem eam in haereditarijs etiam sepulchris intelligo, & subinde licet haec transeant ad quoscunque haeredes, etiam extraneos, matre tamen viuente ex directa militari, non transibunt ad substitutum directum militarem, cum ea substitutio valde similis fideicommissariae substitutioni appareat ex dicta l. precibus. Et interpretor haereditaria sepulchra ea, quae pater instituti ab eius auo habuerat, & sic ex genere ea fuerat consecutus. Quod si essent sepulchra ab ipso patre testante, sibi suisque haeredibus constructa, ad directum substitutum spectarent. l. siue. ff. de relig. & sump. fune. Intelligo igitur haereditaria sepulchra, quae auus, aut proauus instituti sibi, haeredibusque suis aedificauerat. Familiaria vero dicuntur ea, quae quis sibi & familiae parauit. d. l. familiaria. Ex quibus infero intellectum ad ea, quae notant omnes in dicta l. Centurio. & in d. l. precibus. dicentes ex militari directa ius patronatus [art. 12] ecclesiastici, ad substitutum militarem transire, cum is sit haeres directus, & ad haeredem directum hoc ius patronatus transeat, etiam si extraneus sit. glo. in cap. considerandum. 16. q. 7. Abb. in c. 1. de iure patro. Ias. in l. 1. nume. 71. ff. de lega. 1. text. in cap. significauit. de testib. vbi Aret. col. 1. dicit hanc opinionem communem esse. idem asserunt Abb. in dict. capit. 1. Card. consil. 122. & Rochus in tract. iuris patronat. verb. ipse vel is. q. 8. quod procedit ita late, vt nec ad filium ius pertineat, nisi haeres sit. Abb. in dict. cap. 1. Vnde si quis instituat filium in re certa, & extraneum vniuersalem haeredem, ius patronatus spectat ad vniuersalem haeredem, non ad filium, secundum eundem Abb. cuius opinio communis est, teste Gulielm. Bened. hic, verbo, in eodem testamento relinquens. in 1. num. 16. Nec filius haeres a patre institutus ius patronatus acquirit, si patris haereditatem repudiauerit. Cardinal. in Clement. 2. q. 7. de iure patron. quo fit, vt gloss. in dict. cap. considerandum contrarium probans, minime sit admittenda. & ita eam reprobat Rochus in dicto loco, quaest. 6. notat Abb. consil. 54. volum. 1. Is etiam, qui sibi, & suis filijs ius patronatus reseruat, censetur intellexisse de filijs, vt haeredibus. Dec. consil. 149. col. prima. nam in re quae ad extraneos haeredes transmitti potest, reseruatio filijs facta, est intelligenda de filijs haeredibus. Bart. & Alexand. in l. si tibi. §. pactus. ff. de pactis. Quae quidem omnia, etsi plane locum habeant, si tamen ius patronatus ecclesiastici descendat ab auo instituti, ad directum militarem minime pertinet fauore matris, quod d. l. Regia probat. Potest forsan dici in dicta lege Regia sub illis bonis, quae ex genere patris competebant filio instituto, includi tantum bona illa, quae habuit filius a consanguineis patris, & ea ad matrem pertinere disposuit lex, non ad substitutum ex directa etiam militari, licet hic intellectus non reddat illam decisionem admodum dubiam. Qua in re est considerandum, non temere praedictam legem Regiam matris mentionem fecisse, nempe vt directam militarem potius admitteret, quam fideicommissariam, quae non tantum matri, sed & cuicunque haeredi ipsius filij locum in legitima, & caeteris bonis filij omnino fecisset. Secunda principalis [art. 13] conclusio compendiosa a milite verbis communibus concepta, ante pubertatem valet iure directo, postea vero praemortua vel viuente matre obliqua fit, quod probatur in dicta l. Centurio. vbi post pubertatem iure directo illa substitutio valet, quia fuit constituta a milite verbis directis. Igitur si communibus facta fuisset, erit post pubertatem obliqua. sic & l. verbis ciuilibus. ff. de vulg. dum expressit substitutionem factam verbis directis, quae directe valere potuit ante pubertatem, post eam extingui omnino, exclusit eam, quae communibus verbis facta fuerit, & ideo hanc secundam conclusionem profitentur Iacob. Aretin. Cynus, Salic. Paul. Ias. col. 8. & Curt. iunior. nume. 49. in d. l. precibus. Pau. Alexand. numer. 56. Ias. num. 28. & Ripa num. 67. in dicta l. Centurio. contrarium, imo compendiosam a milite factam verbis communibus ante pubertatem pupillarem esse, postea vero directam militarem, matre instituti iam mortua, ea viuente fideicommissariam, Bart. asserit in dicta l. Centurio. 2. colum. & numer. 12. per dictam l. precibus. quae hoc non probat. Sed ratione communis opinio consistit: nam in dubio substitutio potius est accipienda in sensu directo, quam in obliquo. capit. si pater. hoc titul. in 6. qua ratione Bart. opinionem sequuntur, eam dicentes communem esse Socin. in dicta l. Centurio. numer. 21. & ibi Galiaul. colum. 44. defendit eam Politus in tractat. compendiosae. num. 22. quam fatetur communem Ripa in dicta l. Centurio. numer. 67. a qua libentissime discederem ipse, ex ea ratione, quod substitutio, quae iure communi potest valere directe & oblique, in dubio est directe intelligenda. d. capit. si pater. Illa vero, quae iure communi non potest valere directe, sed ex speciali priuilegio militis, non erit valida, vt directa, sed vt obliqua. ex l. in testamento. in 1. C. de testam. milit. nec obstat l. 3. ff. de testam. milit. vbi Iurisconsultus existimat, militem in dubio ex iure militari testari voluisse, quia ibidem non valebat iure communi illa dispositio. Tertia conclusio, compendiosa facta a milite verbis obliquis omni tempore est [art. 14] fideicommissaria, siue mater instituti viuat, siue mortua sit. Bart. in dicta l. Centurio. colum. 3. & probatur argumento a speciali in l. neque enim. §. vltim. ff. de testam. milit. quae quidem opinio omnium consensu, hactenus recepta fuit, sicuti testantur Socin. nume. 21. in dicta l. Centurio. Politus in tracta. compendiosae. nu. 22. Guliel. Bened. hic in materia compendiosae. num. 42. eandem sententiam Ias. post alios sequitur in d. l. Centurio. num. 28. Quarta conclusio, compendiosa [art. 15] constituta a Pagano verbis directis ante pubertatem valet vt pupillaris, postea vero nullo modo. Substitutio enim a Pagano facta verbis directis, quae ab initio valere potest iure directo, postea nunquam habet effectum obliquae substitutionis. l. verbis ciuilibus. ff. de vulg. vbi hanc opinionem tenet gloss. communiter recepta. idem glo. in d. l. Centurio. & in dicto c. si pater. verbo, absque deductione. Regia lex 12. titul. 5. part. 6. gloss. in d. l. precibus. glos. hic verbo, substitutionis. quam opinionem existimat veram esse Alexand. in dicta l. Centurio. nume. 64. vbi Ias. num. 29. dicit hanc esse communem, idem asserunt Galiaul. colum. 47. & Ripa ibi num. 69. Guliel. hic tractat. de compendiosa. num. 32. Zasi. numero 27. Ias. Dec. & Curtius in dicta l. precibus. numero 50. disputant de eius veritate praeter eos Ioan. Baptista in dicta l. precibus. fol. 3. & Lanfranc. in dicta l. Centurio. colum. 6. ac tandem Politus titulo de compendiosa. numero 22. & Galiaul. d. colum. 47. ab hac communi opinione diuertunt pluribus rationibus. Sed communi opinioni mire adstipulatur text. in dicto capitul. si pater. ex quo substitutio compendiosa verbis facta directis, ob causam trahitur ad fideicommissum, ergo regulariter non poterit esse fideicommissaria. Intelligo ipse ob causam, id est, ex pluribus causis, & casibus, in quibus Doctor. passim hanc vulgo receptam sententiam non admittunt, quos Baptista, Ripa & Curtius congessere. Porro lex [art. 16] Regia 12. titul. 5. part. 6. probat, substitutionem conceptam his verbis, quandocunque filius meus decesserit, volo, vt ei sit haeres Sempronius, aut substituo ei Sempronium, post pubertatem valere vti fideicommissariam, quod mirum est, cum in hac specie etiam hi, qui communi sententiae refragantur, concedant post pubertatem substitutionem hanc omnino extingui, nec iure obliquae substitutionis valere, propter illam formulam. Et sit haeres, ne duo verba improprie assumantur. Ita Lanfranc. in dicta l. Centurio. colum. 8. versic. secunda conclusio. Imo dicebat Bald. in dicta l. precibus. cui accedit Paul. Castrens. ibi, compendiosam illis verbis conceptam, sit mihi haeres, esse post pubertatem fideicommissariam, ea ratione, quod testator ad seipsum retulerit effectum substitutionis. Haec tamen Baldi opinio minime recipitur, sicuti post alios animaduertit Curti. in dicta l. precibus. numero 57. Nam dictio mihi, non mutat naturam substitutionis. l. si ita scriptum. §. qui filio. ff. de bonorum possess. secund. tab. notatur in l. 1. ff. de vulga. Quamobrem sensum legis Regiae illum esse vere arbitror, vt compendiosa siue verbis communibus, siue directis constituta, post pubertatem fideicommissaria sit, si in ea isthaec verba exprimantur, Quandocunque filius meus sine liberis decesserit. Ex his etenim verbis lex praesumit, testatorem voluisse omnino etiam post pubertatem oblique substituere, quod iure communi, & Caesareo verum esse probat Bapt. a sancto Seuerino in dicta l. precibus. fol. 4. colum. 3. vers. quarta conclusio. Quinta principalis [art. 17] conclusio, compendiosa facta a Pagano verbis communibus, ante pubertatem erit directa, postea vero fideicommissaria. Cuius assertionis illa est optima ratio, quod verba communia conueniunt directae, & obliquae substitutioni, & tempora, vnde nimirum si mutatis temporibus, mutetur ipsa substitutio. Sed in specie, hanc substitutionem esse post pubertatem obliquam, probat text. hic, qui loquitur in compendiosa verbis communibus a Pagano concepta, licet glossa existimet, eam fuisse fideicommissariam substitutionem. Esse vero ante pubertatem directam, probat recte intellecta decisio. capit. si pater. hoc titul. in 6. quo in loco mentio fit compendiosae substitutionis, quae primo fuit facta verbis communibus, nempe per verbum, moriatur, & tamen inquit Canon ante pubertatem esse directe intelligendam illam substitutionem. Nam de pubertate ibi nullum verbum, sicuti nec in hoc capit. fit mentio pupillaris aetatis. ita sane inducendus est text. in dicto capit. si pater. quem ad hoc ipsum citauit Bartol. in dicta l. Centurio. numero 26. nec refert sit mater viua, an mortua. Ioan. Andre. in dicto capit. si pater. gloss. in §. qua ratione. Instit. de pupill. substit. Imol. Paul. Alexand. & Aret. in dicta l. Centurio. Sali. Fulg. Paul. & Iaso. in dicta l. precibus. quorum opinio communis est, secundum Ias. numero 15. & Iaco. nu. 15. in d. l. precibus. eundem Ias. numero 45. & Ripa nume. 118. in dicta l. Centurio. Alexand. consil. 12. vol. 3. colum. 5. Corne. consil. 28. vol. 4. & consil. 114. volum. 3. & Soc. iuniorem consil. 94. num. 28. 1. volum. Guliel. Benedict. hic, tit. de compend. numer. 27. Zas. num. 33. Alciat. libro 10. parerg. capit. 9. qui eandem sententiam veriorem esse existimat post Cardin. q. 36. & Imol. hic, numero 152. col. 4. qui dixit esse singul. gloss. in dict. §. qua ratione. quam Vigli. ibi receptam esse communiter asserit, quae in dicta Regia l. 12. titulo 5. part. 6. probatur, illius vltima parte diligenter perpensa. Atque in dicto cap. si pater. prima substitutio facta fuit verbis communibus, secunda verbis directis, & tamen vtraque ante pubertatem censetur directa, etiam matre viuente, quae per eandem substitutionem excluditur. Contrarium tamen probare nititur glo. in dicto capit. si pater. & in dicta l. Centurio. & in dicta l. precibus. vbique dicens praefatam substitutionem omni tempore fideicommissariam esse, quam sententiam, si mater viuat, probat Bart. in d. l. Centurio. nu. 27. cuius opinionem ante eum scripserat Oldra. cons. 99. & eam sequuntur dicentes communem esse Bal. in l. iam hoc iure. ff. de vulg. & in d. l. precibus. num. 38. Anani. cons. 79. Aret. consil. 155. col. vlt. Galiau. in d. l. Centurio. col. 73. Matthae. ab afflictis decisione 367. quibusdam rationibus, quas omittimus, ne Lectorem nimis fatigemus. Dec. sane num. 19. & Curt. in dict. l. precibus. num. 62. fatentur opinionem Bart. probabilem esse, quae vero ex his opinionibus receptior sit, minime audent attestari. Nam & Corne. consil. 93. vol. 3. col. 2. dicebat primam opinionem receptam fuisse a Canonistis, vltimam vero a iuris Ciuilis professoribus, qua in re dubitat Baptist. de sancto Seuerino, in d. l. precibus. fol. 6. Sic & Bal. consil. 175. volum. 5. maxime dubius cui opinioni accedat, adserit communem esse hanc vltimam. Verum nos priori sententiae accedimus, eo quod magis communis sit, & Regia lege apertius quam contraria probetur. Ex his ergo constat quid in praesenti controuersia agendum sit, omissis aliorum perplexis traditionibus. Sexta conclusio, compendiosa [art. 18] a Pagano verbis obliquis concepta, erit omni tempore fideicommissaria. l. cohaeredi. §. cum filiae. ff. de vulgar. Bart. in d. l. Centurio. numer. 20. quem frequentissimo consensu caeteri sequuntur, secundum Ias. nu. 38. in dicta l. Centurio. quamuis Decius in dict. l. precibus. dixerit, hanc substitutionem esse vulgarem. quem reprobant Curt. ibi, num. 48. Galiau. col. 91. & Ripa in d. l. Centurio. num. 101. His [art. 19] igitur ad hoc breuissimum examen deductis expeditum erit qualiter substitutio, cuius hic tex. meminit, sit intelligenda, siquidem haec fuit compendiosa a Pagano constituta verbis communibus, & ideo post pubertatem vim obliquae substitutionis assumit, cum antea posset valere iure directae substitutionis. Eodem pacto adnotandum est, secundam substitutionem, cuius meminit Romanus Pontifex in d. c. si pater. esse compendiosam a Pagano verbis directis factam, nec iure ordinario post pubertatem valere, imo omnino extingui, nisi ex causa, praesumpta intentione testantis, nempe pauperibus substitutis, sicuti loquitur ille tex. qua ratione defendi potest id, quod Panor. hic, nu. 20. opinatur, dicens, substitutionem illam post pubertatem posse vti fideicommissariam valere: id enim procedet ex mente testatoris, non alias. Imo in praedicta decisione c. si pater. probatur compendiosam substitutionem factam verbis communibus instituto in re certa admitti iure directe, & pupillaris substitutionis ante pubertatem, si simpliciter facta fuerit, quod est singulare secundum Franc. in d. c. si pater. col. 48. idem adserunt Imol. in hoc c. fol. 24. col. 1. Alex. in l. Lucius. col. vlt. ff. de vulga. idem Alex. num. 59. Ias. num. 36. Ripa num. 154. & Galiau. in dict. l. Centurio. col. 59. secus esse dicentes, si in substitutione esset repetita eadem certa res, quo quidem casu facta substitutio verbo communi non erit pupillaris, nec directa, sed obliqua. Bald. consil. 296. vol. 4. Bart. in dicta l. Centurio. nu. 33. vbi num. 18. scripsit, compen diosam verbis directis expressim in certa re factam intra pupillarem aetatem directam pupillarem esse, & idem praefati Doct. fatentur passim recipientes Bart. per tex. in l. cohaeredi. §. vltim. ff. de vulg. exemptis Galiau. & quibusdam alijs, quorum sententiam in disputatione probat Soc. iunior. cons. 121. nu. 18. vol. 1. vbi Bart. opinionem communem esse asserit: & ideo ab ea in eo responso non discedit. # 10 Ex §. Decimo. SVMMARIVM. -  1 Legatum quibus formulis olim fieri solebat, & inibi de verbo lego. -  2 Legatario competunt actio personalis, & hypothecaria. -  3 Intellectus ad l. 1. ff. de leg. 1. -  4 Fideicommissario vniuersali quod remedium detur aduersus haeredem. -  5 An facta fideicommissi verbali restitutione, dominium directum transeat in fideicommissarium. -  6 Haeres agit petitione haereditatis: Fideicommissarius autem fideicommissoria haereditatis petitione. -  7 Specialis hypotheca pro legato a testatore constituta, non tollit ipsius legis tacitam hypothecam. -  8 Jntellectus ad l. fundus quem. ff. de annuis leg. -  9 Venditio facta in fraudem portionis legitimae an reuocari possit? -  10 Jntellectus c. cum contingat. de iureiur. §. DECIMVS. GLossa in verb. vsucapio: notat, legatario [art. 1] competere actionem personalem ad persecutionem legati: qua in re, vt rem ipsam a radice deducamus, scire oportet antiquitus quasdam legandi formulas inductas fuisse, & ex qualibet earum certas actiones constitutas esse, constat: nam legato relicto per vendicationem, in hunc scilicet modum, do illi solidos centum, actio in rem legatario dabatur. Per damnationem vero relicto, damno te haeres dare illi centum, aduersus haeredem personalis actio proponi poterat. Per praeceptionem illis verbis, Praecipuam Titius ex parte haeres rem illam percipito, iudicio familiae herciscundae agebatur. Ex sinendi autem formula actio itidem ex testamento oriebatur, his sane verbis propositis, Damno te haeres, vt illi permittas rem illam accipere. quae omnia explicuit Theoph. in princ. Instit. de leg. & praemittit ibi Iustinianus. & in l. 1. C. comm. de leg. Vnde licet verbum, lego, in duodecim tabularum legibus, pro qualibet voluntate vltima deficientium accipiatur. l. verbis. ff. de verborum significat. a verbo Graeco λέγειν, id est, desinere, quod haereditas ab vno in alterum desinat, authore Alciat. lib. 10. parerg. c. 1. ab hac tamen vltima, & apud veteres frequentissima legandi formula, peculiare est verbum istud particularibus legatis. Sed noua constitutio Iustiniani exaequauit legata fideicommissis, atque [art. 2] sublata harum formularum differentia, pro quibuscunque legatis easdem actiones concessit, ita sane vt legata aliqua re mobili vel immobili ipsius testatoris, aduersus haeredem competat personalis actio. Item realis, eo quod dominium rei legatae transierit in legatarium. l. a Titio. ff. de furt. & praeterea hypothecaria contra quamlibet aliam rem ipsius testantis. l. 1. C. comm. de legat. vbi post alios Iason, Doct. & prae caeteris Ripa in l. 1. ff. de lega. 1. nu. 38. l. 26. tit. 13. partita. 5. Vbi vero rei legatae dominium ad legatarium ipso iure, mortuo testatore minime transiret, solum personalis & hypothecaria legatario conceditur, secundum communem, quam latius prosequuntur Doctor. maxime Alexand. Iason, & Iacob. de Nigris, in d. l. 1. Barb. hic, nu. 53. & Guliel. Benedict. de legat. num. 146. mirum tamen est, cur legata fideicommissis dicantur exaequata constitutione Iustiniani, cum ante Iustinianum idem statutum esset iure Ciuili. l. 1 ff. de legat. 1. nisi dixeris, ante Iustinianum id receptum esse a Iurisconsultis, non tamen Caesarea constitutione diffinitum, quod Accursio, & Doctor. in dicta l. 1. omnino [art. 3] placet, aut forsan d. l. 1. habuit authorem Iustinia num ipsum, sicuti ex codice Pandectarum vetustissimo deprehendit Francis. Duarenus, in l. iurisgentium. §. & ideo. ff. de pact. quamobrem illius primi capitis. ff. de legat. 1. nullum authorem ex Iurisconsultis nuncupauit Haloander. Sed & hoc ipsum reprobat Antoni. Augusti. libro 3. emendat. ad finem. dicens ex Pandectis Florentinis illius authorem esse Vlpianum lib. 67. ad edictum. Quid in fideicommisso vniuersali? Et sane officium iudicis fideicommissario [art. 4] competit, vt haeres cogatur adire haereditatem. gloss. recepta communiter in l. non est cogendus. ff. ad Trebell. adita autem haereditate, vt haeres restituat, competit actio personalis ex testamento, & hypothecaria etiam conceditur. Bal. in d. l. 1. C. com. de leg. rei vendicatio vero non datur, cum ipse fideicommissarius non sit, donec fiat restitutio. l. facta. & l. restituta. ff. ad Trebel. Quod si fiat realis restitutio, deinde agere poterit rei vendicatione fideicommissarius, aut Publiciana. glo. in d. l. facta. & ibi Doctor. communiter. Actio vero ista realis, erit vtilis ex vtili dominio, non directa ex directo. Alexand. & Ias. per text. ibi in l. 1. ff. ad Trebell. 1. lectione. num. 10. & 2. num. 20. contra Paul. Castr. ibi ea ratione, quod directum dominium penes haeredem manserit, adhuc facta cuiusque rei restitutione reali. Nec tamen Pauli sententia ratione destituitur, cum dominium directum traditione transferatur. l. traditionibus. C. de pactis. Quinimo verbali tantum restitutione facta, competere fideicommissario actionem realem, sensit glo. in d. l. facta. qua actione poterit is agere contra quoslibet possessores, & detentores rerum, quae sub fideicommisso comprehendebantur. idem Paul. Cast. in d. l. 1. in princ. ff. ad Trebel. & Carol. Mol. in consue. Paris. tit. 1. §. 22. quaest. 37. Verum, isthaec [art. 5] omnia oportet diligentius distinguere, siquidem facta reali restitutione fideicommissario, actio realis vera, & directa competit, ac dominium directum in eum translatum esse constat ex dicta l. traditionibus. nec hoc negant Alexand. Ias. seu quisquam alius ex his, qui a Paul. Castrens. discessere. & concedit expressim Cor. in l. 1. C. vnde legit. Verbali vero tantum facta restitutione dominium transferri in fideicommissarium, & actionem in rem probat glo. in dicta l. facta. Vtile tamen hoc dominium, & vtilem hanc actionem intelligunt Alexand. & Ias. in d. l. 1. in principio. quin & ipse Paul. in ea lectura, quae communior est nobis, idem asserit, & esse hanc opinionem communem fatentur Soc. & Ripa in d. l. 1. in princ. Quae quidem opinio ab eius assertoribus comprobatur authoritate gloss. in l. 1. ff. de bonor. possess. titulo generali, quae de dominio vtili intellexit Iurisconsultum ibi dicentem, ad bonorum possessorem dominium pertinere, ipsa bonorum possessione admissa. Secundo, ea ratione, quod penes duos dominium directum esse non possit eodem tempore. l. si vt certo. §. si duobus. ff. commodat. sed haeres etiam facta restitutione, est directus haeres. l. etsi sine. §. sed quod Papinianus. ff. de mino. l. his verbis. l. ei qui soluendo. ff. de haered. institu. Igitur fideicommissarius nondum habet dominium directum. Deinde & tertio, quia directae actiones non transeunt in fideicommissarium, etiam verbali restitutione facta, quod nemo negabit, ergo nec dominium directum. Quarto idem probatur a Iurisconsulto in dicta l. 1. ff. ad Trebel. in princ. referente verba Senatusconsulti, ex quo constat in fideicommissarium vsumfructum transire, quae verba in eo sensu Ias. accepit, vt vtile dominium fideicommissario competat, sicuti vsufructuario. His tandem responderi potest, nec difficillime: Nam opinio gloss. primo loco adducta non habet praecisam autoritatem, potissimum quod aduersus ipsa Iurisconsulti verba loquatur: imo in bonorum possessorem transferri dominium directum, decreuit communis opinio in d. l. 1. C. vnde legi. quam ibi Alex. Dec. & alij defendunt. Secunda ratio deficit manifeste. Aliud enim est, haeredem scriptum esse directum haeredem: nam id refertur ad ius illud vniuersale, quod haereditas repraesentat, non tamen ex hoc sequitur, ergo dominus est directus. l. si minor. ff. de acquir. haered. Potest etiam contingere, quem esse dominum directum, vt vniuersalem, alium vero directum itidem dominum alicuius rei particularis. l. 1. §. vltim. ff. de rei vend. Non obstat tertia ratio, quia actiones difficilius transmittuntur, quam dominium. l. quis ergo casus. iuncta gloss. ff. de pecul. l vlt. §. sin autem sub conditione. C. commu. de legat. ergo non sequitur, actiones directae minime transeunt in fideicommissarium, igitur nec dominium directum. Sed & quarta ratio penitus cessat, quia text. in dicta l. 1. non confert fideicommissarium cum vsufructuario: imo dictat in fideicommissarium transferri ius, & vsumfructum, in eo quidem sensu, vt sicuti dominium transfertur, ita & cum eo translatus sit vsusfructus. Et quod communis sententiae rationes cessent, constat ex alio, quod facta per haeredem restitutione reali alicuius rei efficitur fideicommissarius illius rei verus, & directus dominus, quod negari non potest, & tamen adhuc actiones directae, & nomen directi haeredis manent penes haeredem ipsum, proprijs denique rationibus destituta haec opinio communis contrariam probari postulat, cui equidem suffragatur text. in §. sed quia. Instit. de fideicom. haered. vbi nihil remanet penes haeredem restituta haereditate, ergo nec directum dominium. Praeterea non minus iuris habet fideicommissarius vniuersalis facta verbali restitutione, quam particularis legatarius, absque vlla restitutione. l. 1. C. comm. de leg. Sed legatarius efficitur dominus directus. l. a Titio. ff. de furtis. Igitur fideicommissarius vniuersalis erit directus dominus, atque ita a communi sententia dissentiunt Paul. Castrens. in lect. Bononiensi. Socin. col. 3. & Ripa num. 17. in d. l. 1. in prin. ff. ad Trebel. & Carol. in d. q. 37. Caeterum sicuti haeres [art. 6] dominium ex solo haeredis titulo habens ipsarum rerum haereditariarum, etiam ante acquisitam realem possessionem. l. cum haeredes. ff. de acquir. posses. non agit haeredis iure rei vendicatione, sed petitione haereditatis. Barto. in l. haereditatis. C. de petit. haered. nisi agat haeres ex titulo dominij, quem defunctus habuit, & in eundem haeredem transtulit, tunc etenim potest agere, etiam contra titulo possidentem, notatur in l. 2. C. de petit. haered. Iason in §. actionum. Instit. de actio. nume. 218. Sic & fideicommissarius vniuersalis, tametsi dominus sit post verbalem restitutionem non agit rei vendicatione, sed fideicommissaria haereditatis petitione. l. vltim. ff. de fideicom. haered. pet. vbi Bartol. & optime Ias. in l. 1. columna 3. C. commun. de legat. Eadem glo. dum subdit, actionem personalem tolli praescriptione triginta annorum, est intelligenda, attento iure Caesarum: Secus vero Regio iure, quo personalis actio tollitur viginti annis, hypothecaria triginta, & idem in alia qualibet actione reali, vel mista. Regia & Taurina lex 63. Praeter haec ad perfectum huius glo. intellectum oportet tractare, an testatore constituente [art. 7] fundum aliquem in pignus pro soluendo certo legato, per hoc sit recessum a generali hypotheca omnium bonorum testatoris. ex l. 1. C. comm. de leg. Et quibusdam placet hac speciali pignoris constitutione, non cessare hypothecam legis. Bal. in l. 1. C. com. de leg. 3. col. vers. quaero quid si testator. opt. text. in l. fundus quem. ff. de an. legat. quem ad hoc dixere sing. Rom. sing. 592. & Gul. Bene. hic tit. de leg. & fideicom. nu. 152. quorum sententiam probat Ant. a Fano. in tract. de pig. 2. par. 4. membro. num. 157. Nam etsi locator domus specialem sibi hypothecam acquisierit ex contractu, non censetur renunciare legali hypothece, quae a iure constituitur in rebus inuectis, & illatis. Faber, Ang. & Ias. in §. item Seruiana. Instit. de actio. nu. 67. Bal. in l. certi iuris. C. locati. pen. q. quibus communis aliorum consensus accessit, autore Anto. in d. tract. de pig. 4. membro. nu. 91. qui tamen falso ad hanc sententiam allegat Dynum in d. §. item Seruiana. Cynum, & Sali. in d. l. certi. qui potius contrariam in hoc sententiam asserunt. Sed videamus an tex. in d. l. fundus quem. Bald. Rom. & aliorum opinionem recte probet. Eius [art. 8] haec sunt verba: "Fundus, quem paterfamilias libertis legatorum nomine, quae in annos singulos reliquit, pignori esse voluit, ex causa fideicommissi rei seruandae gratia petetur. Paulus notat hoc admittendum, & in alijs rebus haereditarijs, vt & in eas legatarius mittatur." Hactenus Iurisconsultus, qui loquitur in vlt. par. tex. de missione causa rei seruandae, quae legatarijs datur ex tit. vt in possessionem legatorum, vt ibi adnotauit gl. non de iure pignoris, aut hypothecae a testatore constitutae. Praeterea legalis hypotheca pro legatis a Iustiniano fuit inducta. l. 1. C. communi. de leg. nec de iure pandectarum erat constituta. Igitur non potest d. l. fundus. hanc opinionem recte probare, cui obiectioni tacite respondet Rom. ex pandectarum iure fuisse etiam inductam tacitam hypothecam pro legatis. l. creditorib. vbi Bart. ff. de separat. sed illa decisio loquitur de hypotheca iure pretorio competenti ex titulo, vt in posse. leg. tex. & ibi gl. in l. si postquam. C. vt in poss. leg. gl. in l. is cui. §. postquam. ff. vt in poss. leg. Paul. Cast. in d. l. 1. C. com. de leg. tametsi Cyn. ibi. 4. oppos. scripserit idem quod Bart. in d. l. creditoribus. Potest sane nihilominus ex Iurisconsulto in d. l. fundus. colligi opinio Bald. & Roma. quandoquidem constat, per specialem hypothecam testantis, non tolli illam missionem, quae iure fieri potest in possessionem aliorum bonorum. Est tamen dubium, an legans vel promittens centum aureos, aliamúe quantitatem super fundo Semproniano, videatur pignus illius fundi constituere pro solutione legati? qua in re Bart. in d. l. fundus. respondit, pignus censeri constitutum. Ias. in l. 2. num. 45. C. de iure emphyt. Curt. iunior in l. vltim. §. vlt. ff. de contra. emptio. Ioan. Faber in d. §. item Seruiana. col. vlt. de action. idem Bartol. in l. codicillis. §. instituto. ff. de legat. 2. quamuis haec promissio temporalis sit, non perpetua, contra Guidonem Pape, decisio. 432. qui in perpetua pensione, non in temporali, praemissam opinionem admittit, sed tamen in vtraque idem procedit, quod probatur ex verbis ipsius contrahentis, aut legantis, quae hypothecam apertissime demonstrant. Secus tamen erit, si promittens, aut legans diuersa oratione vtatur in hunc modum, Lego aut promitto centum ex fundo Semproniano: non enim videtur pignus ex hoc constitutum, licet ad solutionem illius quantitatis fuerit designatus ille fundus. glos. & Bartol. in l. Caius. ff. de annu. lega. per illum text. idem Bart. in l. Lucius. ff. de alimen. lega. vbi est speciale in alimentorum legato, vt eius fauore pignus censeatur constitutum. idem Ias. in d. l. 2. num. 45. Faber in d. §. item Seruiana. col. vltim. a quibus in hoc dissentit Curtius in dicto §. vltimo. maxime dubius in eo discrimine, quod fit, an dictum fuerit super tali fundo, an tali fundo. Item in eo, quod diximus speciali quodam alimentorum fauore ex his verbis, Promitto decem annua pro alimentis ex fundo Semproniano soluenda, hypothecam induci. Sed sane in primo dubio propria sermonis interpretatio videtur differentiam probare, & constituere, praesertim considerata Iurisconsulti decisione in dicta l. fin. §. vltim. vbi manifestum est, hypothecam non constitui, si quis promittat alteri centum annua ex tali fundo. In altero autem dubio ex glo. Bart. & alijs apparet specialiter id priuilegium alimentis concessum esse. idem Roma. notat in consil. 338. Fel. in cap. ad audientiam. in 2. nu. 6. de rescript. Bapti. de sancto Seuerino in tractat. de pensionibus. q. 9. Paul. de Castr. consil. 338. col. penult. libro 1. Guid. Pap. q. 576. Gigas de pensionibus. q. 44. tametsi Ant. Fanensis dict. membro 4. num, 164. versic. vicesimus tertius casus. & idem Hier. Gig. de pensionib. q. 51. num. 17. nihil esse speciale in alimentis asseuerent, sed regulare esse id hypothecae ius quibuscunque annuis pensionibus, pro quarum solutione certus fundus, certáue res designata fuerit. Et cum hi Doctores praecipue eorum opinionem probent, non facta verborum distinctione authoritate Bart. in d. l. fundus. & is loquatur eo casu, quo super certo fundo, certáue re fit promissio, & constitutio pensionis, non temere eorum sententiam ad Bartoli verba referemus. Glossa verb. deducendas, tractat, [art. 9] an alienatio facta per parentes in fraudem portionis legitimae, quae filijs debetur, reuocari possit, in quo constat alienata per libertum in fraudem legitimae patrono debitae reuocari. lege vltim. ff. si quid in fraud. patro. quam ad portionem legitimam filijs debitam induxit Roma. sing. 610. sensit & idem Bart. in l. non vsque. ff. si quis a paren. fue. man. Sed text. in d. l. vlt. locum sibi vendicat principaliter in filio arrogato, cum non fiat arrogatio nisi contracta fiducia, & legitima arrogati, quasi ex contractu debita sit, vt inquit Baldus in l. 2. C. si quid in fraud. patron. Vnde nulla querela, nulla reuocatoria competit filio in bonis patris, oneroso titulo alienatis. Bart. in l. haereditarium. ff. de bonis auct. iud. poss. gloss. Bart. Bald. Salic. Angel. & Paul. in d. l. 2. Henric. hic. 3. colum. & alij, quos Barb. hic refert num. 36. Suarez in l. quoniam in prioribus. 16. ampliat. C. de inoffic. testam. Ioan. Andr. Cardin. Calde. & Abb. in cap. cum contingat. de iureiuran. quorum opinio communis est, sicuti asserit Carol. Mol. in consuetud. Parisien. titul. 1. §. 8. glo. 3. q. 3. optimus tex. in l. Papinianus. §. quarta. & ibi Bald. ff. de inoffic. testam. a qua sententia non admodum licet discedere, & ideo eam intelligo veram esse, nisi emptor esset particeps fraudis, tunc etenim rescindi posset isthaec venditio. Bart. in d. l. non vsque. Alex. in additionibus ad Bald. in d. l. 2. Carol. Molin. in d. q. 3. Ioann. Lupi. in c. per vestras. de donat. §. 17. ad finem. Secundo potest ita intelligi opinio communis, vt etiam cessante emptoris fraude venditio reuocetur, quando facta fuit minori, quam iusto precio: est enim donatio quaedam ex ea parte, quae iusto precio deest, & ideo ad illam vsque quantitatem reuocabitur tanquam donatio inofficiosa. sensit Bartol. in dicta l. non vsque. Bald. in l. 1. col. antepen. C. de inoffic. donat. Tiraq. in l. si vnquam. C. de reuocand. donat. verbo, donatione largitus. num. 9. Alex. in specie consil. 55. col. 2. vol. 1. dicens hoc ipsum omnes asserere. Tertio, eadem venditio a filijs reuocari eodem iure poterit, quando solutio precij conuenti non constat aliter, quam per confessionem patris. l. si forte. ff. de castr. pecu. & in hac specie Platea in §. item si quis. Instit. de inutil. stipulat. Iason in l. si arrogator. ff. de adop. num. 24. senserat Bar. in l. cum quis decedens. §. codicillis. ff. de legat. 3. Alexan. in l. saepe. ff. de re iudic. col. penult. Carolus Molin. in d. q. 3. Caepola cautel. 36. Quarto eadem venditio reuocabitur, si praeter fraudem probata fuerit eius simulatio, & fictio aliquot quidem coniecturis. gloss. hic, & Barb. num. 37. quid enim si in morte fiat venditio haec suspectis personis? certe simulatio praesumetur. glo. insignis in c. de his. de sepult. quam Barb. hic existimat singularem esse. Vnde fortassis in hac controuersia iure probari poterit, non esse filium ex iustis nuptijs natum peioris conditionis, quam arrogatum, nec minus iuris habere quam patronum. Siquidem in his casibus, in quibus ipse dixit, filium agere posse ad reuocationem alienationis, patronus, & arrogatus erunt ad eandem admittendi, non in alijs, nec secus quam filius legitimus, & naturalis admittatur. quod post huius operis secundam editionem video placuisse quibusdam, qui quaestionem istam diligentissime tractauerunt. Nec nos alia ratione quatuor casus distinximus, quam vt fere idem probaremus, non temere sequuti, quae veteres authores hac in re scripsere. Quinto, licet in Epitome de matrimonijs. 2. part. cap. 8. §. 6. 14. num. dixerim, bona parentum non esse subiecta titulo, seu iuri hypothecae pro filiorum alimentis: Si tamen parentes totum patrimonium alienauerint, ita vt nulla supersint bona, ex quibus alimenta percipere possint filij, non iniquum erit, quoad alimenta praefatam alienationem reuocari, non iure hypothecae, sed veluti facta in fraudem alimentorum, quo quidem casu oportet animum fraudandi probari. l. qui autem. ff. quae in frau. credit. l. patronus. ff. de probat. aut aliam causam, quae ipsam alienationem suspectam reddat, nempe si a matre sit dotis alienatio facta, etiam cum iuramento, erit etenim reuocanda vsque ad alimenta filijs praestanda, quae aliunde exhiberi non possint. Imol. col. 6. & Alciat. num. 22. in d. c. cum contingat. Faber in princip. Instit. quibus ali. licet, vel non. Ioan. Igneus in l. 1. §. si vir aut vxor. ff. ad Sillani. num. 150. atque hoc pacto est intelligenda gloss. vltima. in d. cap. cum contingat. quae illum tex. dicentem alienationem rei dotalis iuramento firmatam validam esse omnino, nisi in praeiudicium alterius, quam alienantis facta sit, praeiudicium istud in creditoribus, & filijs considerans apertissime intellexit. Nam aliter filij non possunt rescindere alienationem a matre factam, ex eo solum, quod ei essent successuri ab intestato, cum hoc praeiudicium non sit principale, & ideo non est sufficiens ad hoc, vt contractus retractetur. glo. in c. quamuis pactum. de pact. in 6. in fine. quam commendant Doctor. ibi, & maxime Georgius nu. 54. dixit auream esse Felin. in c. si diligenti. numero 32. de foro compet. eandem idem Felin. allegat in capit. cum M. de constitu. numero 29. facit ad idem text. in l si quis nec causam. ff. si cert. petat. vbi Ias. & insigniter Martin. ab Azpilcueta, in c. si quando. colum. 77. de rescript. Nec tamen illud praetermittam, posse non incongrue gloss. intellectum in d. c. cum contingat. procedere, quando res illa dotalis ex aui substitutione, aut alia quauis dispositione deberet ad filios alienantis peruenire: sat enim constat, nec eo casu alienationem validam esse in praeiudicium filiorum. Ita Ioan. Andr. Imol. col. 5. & Alcia. num. 27. in d. c. cum contingat. Sunt & in hoc capite aliquot Bernardi glossemata, quae non indigent diligentiori examine, quam vt ad verbum relegantur: qua ratione ea omittere libuit, ne lectorem grauemus expositionum, & conclusionum repetitione. # 11 Ex §. Vndecimo. SVMMARIVM. -  1 Iudex appellationis potest sententiam primam supplere in his, quae natura litis, & causae postulat. -  Judex quando poterit ferre sententiam ex his quae sibi vt iudici manifesta sunt, etiamsi illorum allegatio omissa fuerit. -  2 Olim possessor praesumitur hodie possidere, si praesentem possessionem allegauerit, & ibi tractatur intellectus Regiae l. 10. tit. 14. part. 3. -  3 Notorium an sit necessario allegandum: atque ibidem agitur de intellectu glo. in Cle. appellanti. de appellat. -  4 Liberi primi gradus non computant in quartam Trebellianicam fructus perceptos ex haereditate ante moram. -  5 Filius rogatus post diem haereditatem restituere, deducit portionem legitimam, & quartam Trebellianicam. -  6 Ascendentes rogati haereditatem restituere post diem, easdem duas portiones deducunt. -  7 Trebellianica non potest prohiberi, institutis haeredibus liberis primi gradus. -  8 Fructus percepti ex haereditate a liberis primi gradus non imputantur in Trebellianicam, etiamsi duae portiones deducantur. -  9 Pater non potest iubere filijs rogatis haereditatem restituere, vt fructus ante moram percepti computentur in Trebellianicam. -  10 Trebellianicae portio, an amittatur non confecto inuentario? -  11 Filius non potest repudiare haereditatem patris, retenta legitima portione. §. VNDECIMVS. EX hoc capit. §. cum autem. primum apparet, Cardinalem plurima addidisse sententiae [art. 1] latae per iudicem inferiorem, cum tamen iudicis officium in appellationis iudicio sit, pronunciare, male aut bene appellatum fuisse. l. eos. C. de app. Sic etenim inquit Imperator, "Cum super omni causa interpositam prouocationem, vel iniustam tantum liceat pronunciare, vel iustam." Quamobrem videri potest, hanc sententiam Cardinalis aduersus illam decisionem latam fuisse. Id tamen receptissimum est, dictionem illam, tantum, non excludere ea, quae sunt propria ipsius actus. Clemen. exiui. §. cum autem. de verbo. signifi. quem text. dicit esse peregrinum Ioan. Anani. consi. 36. idque passim Docto. notant. Ille igitur iudex, qui causam appellationis tractat, id potissimum curare debet, vt male, vel bene appellatum fuisse pronunciet: & praeterea poterit condemnare non condemnatum, si natura litis, & causae hoc ipsum exposcat, atque eadem ratione addere primae sententiae ea quae a iudice omissa fuere. cap. cum Ioannes. vbi Antoni. Abb. & alij, de fide instrumen. l. cum apud. ff. iudi. solui. glos. in l. in summa. ff. de re iudic. text. hic in quo & amplius probatur, iudicem appellationis posse primam sententiam reformare in his, quae illa sententia vel omiserit, aut perperam diffinierit, etiam nemine petente. Hic siquidem tutor non petierat deduci quartam bonorum portionem Iure naturae debitam Adiectae, sed tantum quartam Trebellianicam ex fideicommisso: & tamen Cardinalis propria sententia iussit legitimam portionem Adiectae debitam deduci: quod prae caeteris notant Abbas hic, & Felin. in d. c. cum Ioannes. nume. 13. procedit tamen, quando ex actis in iudicio constat hoc ius litigantis. Poterit namque iudex, nemine petente, in his que sibi vt iudici manifesta sunt, propriam sententiam dicere, id est, ius reddere litigantibus. text. hic adnotante Innoc. glos. in cap. peruenit. vbi Antoni. Abb. & Burgens. col. 2. de empt. & vendi. Felin. in c. de quarta. colum. pen. de praescript. dicens esse ad hoc singularem & vnicum tex. in d. c. peruenit. idem Feli. late in c. cum ordinem. de rescrip. nu. 11. probat c. cum olim. de verbo. signifi. gl. celebris, & ibi prae caeteris Ias. in l. vbi pactum. C. de transact. Deci. in c. si duobus. de appella. col. pen. & in cap. ad haec. in 3. eod. tit. Balb. de praescrip. 1. part. q. 8. notant alij Doct. quos citat Ripa in l. 4. §. hoc autem iudicium. ff. de dam. infect. nu. 28. optimus text. in c. bonae. in 1. de post. praela. modo ex iuris communis sanctionib. id ius litiganti competat, secus si expriuilegio: id enim allegandum omnino est, & ex eo petendum. Anto. Burg. in c. cum dilecti. col. 4. de emp. Quae omnia sunt ad praxim deducenda eo casu, quo saltem generaliter ipsius libelli verbis comprehenduntur. Vnde valde vtilis est illa clausula, Peto mihi iustitiam reddi & exhiberi. Ex his tamen infero intellectum ad text. in dict. c. cum dilecti. nec enim ibi iudex superior potuit iure supplere omissa ab inferiori iudice, quia precij iusti defectus qui in eo facto resarciri ab emptore poterat, aduersabatur petitioni venditoris, qui restitui rem praecise petierat, vt ibi animaduertit Burgen. num. 34. Cuius intellectus licet plane procedat, non tamen excludit sententiam Abb. ibi, qui in hoc cap. notat non posse iudicem, apud quem tractatur, nullam fuisse sententiam ab inferiori iudice latam, eandem reformare ex actis, quando simul & processus fuit nullus, atque eas esse partes iudicis asserit. vt eam sententiam nullam fuisse pronunciet. idem notauit Barb. in c. in literis. nu. 16. de offi. delega. dicens ad hoc esse tex. vnicum & singularem in d. c. cum dilecti. Illud vero, quod diximus, iudicem posse sententiam ferre ex his, quae sibi, vt iudici manifesta sunt, etiamsi eorum allegatio omissa fuerit, procedit, quando ea sunt comperta iudici ex veris actis instrumentis, aut testibus. Secus autem si ex presumptione, quae deducitur a facto, vel animo ipsius tantum, pro quo praesumitur, ius litigantis sit iudici manifestum: tunc etenim oportet illam presumptionem allegari. tex. in l. si adulterium cum incestu. §. idem Pollioni. ff. de adul. quem ita intelligunt Bart. nu. 14. in l. cum quid. ff. si cert. peta. Abb. dicens esse singula. in c. afferte. de presump. 2. col. & ibi Felin. & idem in c. scribam. eo. titu. Alex. Ias. & Deci. in l. non hoc. C. vnde legit. col. 1. eandem Iurisconsulti decisionem dixit notab. Bald. in l. 2. C. de in ius vocand. Alexan. in l. qui bona. §. de illo. ff. de dam. infect. & singu. Caepola de serui. titu. de seruitu. vrb. pred. c. 20. col. 1. quam opinionem asserunt communem esse Ias. 1. & 2. lect. nume. 25. Curti. iunior nu. 20. & Purpu. nu. 140. in d. l. cum quid. vbi ipsam late explicat post Felin. in c. cum ordinem. de rescri. col. pen. & Alex. in l. 1. ff. de edendo. num. 29. eaque ratione communis opinio probatur, quod omissa allegatione praesumptionis, falsitas eius, quod praesumitur, vel simulatio potius praesumi iuste poterit, & ideo cessare debet iuris praesumptio: nam si animus litigantis, pro quo praesumitur, is esset, quem ipsa lex coniectatur, non esset a litigante allegatio haec omissa. Hinc sane fit, vt quamuis bona fides plerunque praesumatur, est tamen haec alleganda, Bald. & Ang. in l. super longi. C. de praescr. longi tempo. idem Ange. in l. eum qui. §. vlti. ff. de publi. Felin. in c. fin. num. 8. de praescrip. Balb. in l. Celsus. ff. de vsucap. 3. part. 2. col. Ias. col. fi. & Deci. col. 2. in d. l. non hoc. Eadem ratione is, qui ignorantiae praetextu seipsum excusat, eam allegare debet, quod probat Alexan. in d. §. de illo. per tex. in d. §. idem Pollioni. Sed quoties praesumptio non ex facto, vel animo proprio tantum, sed alterius oritur, non erit necessaria allegatio: sed erit satisfactum ipsum deducere: iuxta Bart. opinionem in d. l. cum quid. quem prefati Doct. passim sequuntur: & id probatur in l. omnes. §. Lucius. ff. de his, quae in fraud. cred. Cy. idem notat in l. nec exemplo. C. de falsis. & Alexan. in l. qui iurasse. ff. de iureiuran. Ex quo infertur intellectus ad tex. in d. c. afferte. vbi nulla fuit necessaria allegatio. quia praesumptio deducta fuit non tantum a facto illius verae matris, sed & simul a facto alterius: quod considerant Felin. ibi numer. 4. & Socin. in dict. l. cum quid. colum. penulti. Ego vero existimo in dicto cap. afferte. non esse necessariam hanc subtilitatem: siquidem vera illa mater saepissime allegauerat, illum infantem esse proprium filium, & haec allegatio sufficiens est. Nec requiritur hac in re allegatio praesumptionis ipsius, sed erit satis allegare id, ad quod praesumptio tendit: quod manifestum fit sequenti exemplo: si quis etenim contendat in iudicio seipsum excusare ignorantia, sat erit allegare ignorantiam, & eam probare casu, quo ipsa non praesumatur: si vero ipsa ignorantia in eo facto a iure praesumatur, non est necessarium dicere, ignorantiam illam praesumi, quia sufficit eandem ignorantiam allegasse. Sic etiam qui ex bona fide proprium ius defendit, eandem bonam fidem allegabit, nec oportebit ipsum asserere, bonam fidem in eo a iure praesumi. Maxime vero in d. c. afferte. nulla erat necessaria allegatio praesumptionis ex eo, quod iudex ibi proprio motu & officio ad veritatem inquirendam illa industria vsus fuit, vt ipsa veritatem indagaret: quo quidem casu non video esse aliquam allegationem necessariam, cum in his, quae ex proprio officio iudex inquirit, allegatione penitus omissa ipse supplere possit, sicuti notatur a DD. in l. 1. C. vt quae desunt aduocat. iudex supple. atque hoc pacto intelligendum est illud Solomonis iudicium, quod in d. c. afferte. maxime commendatur. Cui similimum est, quod Suetonius scribit in Claudio Caesare, cap. 15. Is inquam Caesar negantem matrem, iuuenem quendam proprium filium esse, coegit ad confessionem indicto iuuenis matrimonio. Ex praemissis omnibus [art. 2] deducitur veritas illius communis sententiae, quae asserit, olim possessorem, praesumi & hodie possidere. glos. Barto. & alij in l. siue possidetis. C. de probat. Anton. Abb. & Docto. in c. cum ad sedem. de restitut. spolia. Est enim id intelligendum, si praesens possessio allegetur. Bart. in dict. l. siue possidetis. Areti. in l. Pomponius. §. vlti. fin. de acq. posses. Barto. & ibi copiose Francis. Balb. in l. Celsus. ff. de vsuca. 4. par. q. 1. quorum opinio communis est, secundum Ripam in c. cum Ecclesia. num. 23. de caus. posses. & propriet. & Alciat. in tract. de praesumpt. reg. 2. praesump. 21. nam hec praesumptio ex facto, & animo proprio descendit, igitur alleganda omnino est. idem ipse Alciat. probat eadem regul. 2. praesump. 12. ab hac tamen opinione discedit Anton. Burg. quamuis eam communem esse concedat in c. peruenit. de emptio. & vendi. col. 2. adducens tex. in capit. praeterea. in 2. de transact. quo in loco probatur, non esse necessariam hanc allegationem, vt haec praesumptio locum habeat. senserat prius idem Feli. in cap. scribam. de praesump. & expressim notauerat Alexan. consi. 133. colum. 2. volum. 1. sed nihilominus a communi opinione non est recedendum. Nec enim obstat tex. in dict. c. praeterea. cum ibi praesens ius, & sic subiectio praesens fuerit ab actoribus allegata. Sed quia opinionem Barto. in d. l. cum quid. in ea ratione quae hanc communem sententiam fouet, conantur reprobare Deci. & Curti. iunior ibi, dici forsan poterit sufficere allegationem tacitam, & sic eam, quae ex verbis, & intentione possit recte colligi, licet expressa, omninoque specialis non fiat. quod constat ex Panor. in c. vltim. de praescript. vbi nume. 34. scribit satis allegatam esse bonam fidem ab eo, qui allegauit praescriptionem. cum praescriptio bonam fidem includat, secundum eum, quem sequuntur Francisc. Balb. in d. l. Celsus. 3. part. colum. 3. & licet Felin. dubitet in d. c. vlt. nume. 8. tamen Deci. idem notat in d. l. non hoc. colum. 2. Alcia. in d. l. cum quid. vbi Alexan. & Iuniores hoc ipsum concedunt dicentes, sufficere tacitam allegationem. Quod si haec, & quae paulo ante diximus, ad strictum, & exquisitum examen deducas, forsan dices nihil referre, an ius litigantis sit ex praesumptione, an ex veritate ipsi iudici compertum: siquidem vbique & sufficit, & exigitur tacita quaedam allegatio. Prius tamen quam huic disputationi finem faciam, libenter inquiram non admodum facilem intellectum Regiae legis decimae, titul. 14. parte tertia. Ea enim probare videtur agentem rei vendicatione, & allegantem modo Reum conuentum possidere, omnino praesentem possessionem ex praesumptione probare, si probauerit olim rem illam, ipsum Reum possedisse. quibus sane verbis duo Regia lege probantur. Primum, praesumptionem, quae ex facto, & animo alterius oritur, allegandam esse, quod est contra Barto. & communem in d. l. cum quid. Secundum, olim possessorem & hodie presumi possidere, non tantum in propriam vtilitatem, sed etiam in proprium dispendium: ita, vt olim possessor praesumatur hodie possessor, vt conueniri actione reali possit ratione possessionis, quod priori parti ipsius legis non admodum conuenit, dum in ea sancitum est, olim possessorem non posse actione reali conueniri ex praesumptione praesentis possessionis. Imo Iure communi olim possessor non praesumitur hodie possidere, quando praesens possessio in ipsius damnum ab aduersario allegatur. glos. Bart. & alij. d. l. siue possidetis. Abb. in cap. cum ad sedem. nu. 5. de restit. spolia. Balb. in d. l. Celsus. 4. par. q. 1. ad finem. quorum opinio communis est, secundum Ripam in d. c. cum ecclesia Sutrina. nu. 27. & Alci. reg. 2. de presumpt praesump. 21. nu. 6. Ex quibus apparet hanc opinionem ab omnibus receptam Regia constitutione reprobari eo casu, quo praesens possessio ab aduersario allegatur, quod adhuc obstat Doctorum opinioni. Sed forsan Regia decisio est intelligenda in re mobili, tunc enim olim possessor praesumitur hodie possessor, etiam in eius preiudicium, auctore Panor. in d. c. cum ad sedem. num. 16. vel quando quis paulo ante motam litem arbitrio iudicis, rem petitam possidebat. nam quamuis neget se hodie possidere, praesumitur hodie possessor, aut saltem dolo desijsse possidere. idem Abb. in dicto capitu. cum ad sedem. numer. 15. l. si rem. ff. de except. rei iudi. l. non ignorabit. C. ad exhiben. vbi Salycetus post alios. & Ripa in dicto capit. cum Ecclesia. nume. 28. optime Io. Arelat. in additionibus ad Alciat. dict. praesumpt. 21. nume. 6. Pau. Cast. in dict. l. siue possidetis. His quidem casibus Regia lex poterit sane intelligi, ne communem opinionem tollat: fateor tamen primum intellectum non omnino congruum esse: cum illa decisio Regia in parte prima loquatur in re mobili, & immobili. Secundus vero intellectus maxime restringit illius legis verba, que valde generalia sunt. Nec me latet prefatam Regiam legem ita a quibusdam intelligi, vt ea illius legis pars, quae a nobis difficilis censetur, loquatur in eo, qui propriam possessionem allegat ad eius vtilitatem, in quo sensu plana est, & facilis ea decisio, ac mirum in modum, omnique ex parte probat opinionem communem, quae asserit, olim possessorem, hodie praesumi possidere, si praesens possessio ab eo allegetur. Illud sane praetermittendum non est quod Balb. scribit in l. si certis annis. C. de pact. dicens ex praestatione diutina causam a iure praesumi, modo allegetur ab eo in cuius fauorem praesumptio inducta fuit, quod probat ex dicto §. idem Pollioni. & sequuntur eum caeteri Doctores ibi, maxime Ias. colum. vlt. idque defenditur ea ratione, quod quamuis causa a iure praesumatur, in genere tamen haec praesumptio a iure colligitur. Vnde necessaria est allegatio ad certitudinem causae, siquidem causa certa deducenda est in iudicium: atque ita ipse defendo Baldi sententiam, in cuius intellectu plane defecit Felin. in cap. de quarta. de praescriptio. num. 41. praedicta etenim ratione allegatio necessaria est: licet isthaec praesumptio iuris ex alterius facto oriatur. Ex premissis omnibus in summa [art. 3] constat notorium, quod ex actis constat, necessario allegandum non esse, quod probat Iason in l. ait praetor. §. si damnetur. ff. de iureiur. 1. colum. late Felin. in dicto cap. cum ordinem. numer. 11. ex hoc intelligens gloss. in Clemen. appellanti. de appellatio. quae dixit, notorium allegandum esse, quamuis non probandum. quam gloss. dicit singul. Abbas ibi, Francis. in c. 1. de appellatio. in 6. Barbat. in capitu. 1. colum. 22. de offi. ordin. commendat Rochus Curtius in cap. vltim. de consuetud. quaest. 3. ad finem relectionis. & sequuntur eam Doctor. communiter, vt asserit Hippo. in l. 1. §. si quis dicatur. numer. 24. de quaestio. Regia l. 8. in Madricio conuentu statuta. est enim ea glos. intelligenda, nisi notorium aliquid sit ex actis, id enim allegandum necessario non est, vt Felin. post alios existimat: idem dicens quando quis est absens, nam pro absente iudex supplet etiam in notorijs aliter quam ex actis. Prima tamen declaratio est admittenda ita generaliter, vt in casu Cle. appellanti. locum non habeat, etiam refragante Fel. Nam in appellatione ab interloquutoria sententia requiritur expressio causae nominatim pro forma, & ideo nec satis esset appellantem in genere causas proponere facta relatione ad acta processus, argumento sumpto ab his, quae notantur in l. 1. ff. de liber. & posthum. maxime per Alexand. & in hac specie sic intelligunt dictae gloss. interpretationem Angel. in l. vbi autem. §. illud. & ibi Alexand. ff. de verbor. obligatio. Thomas Fastol. dubio Rotae 43. Franc. & Deci. in c. consuluit. in 2. de appellat. idem Deci. in c. vt debitus. eod. titu. colum. 3. Alber. Brunus, in tract. ne formae implemento. fol. 25. colum. 2. Rota 7. in nouis. tametsi in ipsius additione probetur opinio Felin. Gloss. in verbo, [art. 4] Contestatae. dum allegat l. iubemus. C. ad Trebell. probat, a liberis primi gradus fructus perceptos ante restitutionem faciendam, eueniente eius conditione non esse computandos in quartam Trebellianicam, etiam si testator hoc voluerit. text. in d. l. iubemus. quae expressim loquitur, quando filius rogatus restituere haereditatem fratri, aut alteri ex liberis testantis, & fortiori ratione idem erit, si rogatus fuerit extraneo restituere. Salyc. Paul. in dict. l. iubemus. Imol. in l. quod de bonis. §. cum auus. ff. ad leg. Falci. quibus refragatur ratio illa, quod dicta decisio l. iubemus. correctoria sit, & antiquiori contraria. nam ex l. in fideicommissariam. ff. ad Trebellia. fructus percepti ab haerede ante restitutionis euentum, imputantur in quartam Trebellianicam. Imo ex alio praemissa opinio falsa apparet, quia dict. l. iubemus. in fine. dictat illam decisionem seruandam esse in personis ibi contentis: & tamen in ea lege mentio tantum fit liberorum primi gradus ex parte haeredum, & ex parte illorum, quibus institutio fieri debet, connumerantur liberi descendentes ab ipso testatore, quo fit, vt fructus in quartam Trebellianicam computandi sint, quando restitutio iniungitur liberis primi gradus, vt extraneis fiat. Cyn. Albe. Fulg. & Corn. in d. l. iubemus. Alex. colum. 3. & Vincen. col. 4. & Claud. in d. l. in fideicommissariam. Abb. consi. 79. vol. 1. Anto. Rub. cons. 40. ad finem. Ego vero potius priori sententiae assentior, quippe qui iniquum existimem in restitutione facienda liberis testatoris fructus in quartam non computari: at non itidem, si restitutio fieri debeat a liberis primi gradus extraneis: & ita hanc opinionem, quam ipse elegi, Ripa approbat in d. l. fideicommissariam. num. 29. nec obstat d. l. iubemus. non posse extendi ad alios, quam ibi nominatim expressos: id enim intelligendum est respectu illius, qui rogatur restituere: nam oportet esse filium testatoris, vel obtinere primum liberorum gradum, quem sensum probat Regia l. vlt. tit. 11. part. 6. Eadem glo. dum soluit obiectionem, concedit liberos primi etiam gradus computare in quartam Trebellianicam fructus perceptos post moram ex haereditate restituenda: quod approbant Docto. hic communiter, secundum Alexan. & Ripam in dict. l. fideicommissariam. nume. 28. Scribit tamen Claud. ibi colum. 2. dicens hanc opinionem communem, eam procedere ad hunc effectum, vt filius non lucretur hos fructus, sed teneatur eos restituere, non tamen praecise imputare in quartam Trebellianicam: quod verum est. Glossa magna [art. 5] elegantem quaestionem discutit, cuius decisionem hanc proponit. Filius rogatus sub conditione haereditatem restituere, ita, vt diuersis temporibus deducenda sit portio legitima, item quarta Trebellianica, poterit vtramque portionem retinere, quod si pure sit rogatus restituere: tunc alteram tantum portionem deducet. gl. huic simi. in l. quanquam. C. ad leg. Falc. quarum opinio in c. & in cap. Rainaldus. infra eod. tit. euidenter probatur, & vbique seruatur, atque communis est. Bart. in l. Papinianus. §. meminisse. ff. de inoffic. testa. Alex. in l. in ratione. §. quod vulgo. ff. ad leg. Falcid. col. 4. Ias. in Authen. res quae. colum. 3. C. commun. de legat. & in Authent. nouissima. C. de inoffic. testam. numer. 39. & in l. filium. num. 8. C. famil. erciscund. & ibi optime Ioan. Corasius num. 45. Socin. iunior consi. 131. volum. 1. num. 59. Dec. consi. 55. nume. 8. & consi. 228. colum. vltim. & consilio 416. colum. 1. Catel. Cotta in memorialibus, dictione, filius. quam opinionem & plures alij sequuntur, quos referunt Pau. Parisi. consi. 1. volum. 3. nume. 78. idem consi. 25. lib. 2. nu. 56. & Aymon consi. 50. Nec oberit huic sententiae text. in d. l. iubemus. quae loquitur in eo casu, quo diuersis temporibus portiones praedictae deduci possent, & tamen, inquit, dodrans restituatur: quia dodrans ibi restituitur ex bonis, quae deducta portione legitima penes haeredem remanserunt. Alexand. post alios in l. quod de bonis. §. quod auus. ff. ad legem Falcid. Item non obstat dicta Authen. res quae. vbi tantum fit mentio deductionis legitimae portionis ex bonis, quae rogati fuerunt liberi restituere. Nam portio legitima in ea constitutione solum detrahenda proponitur, quando pure iniuncta fuit restitutio. Si tamen & haec interpretatio dura videbitur, negabimus sensum illum a contrario, qui nobis negocium facessit: multo minus oberit Regia l. vltim. titu. 11. part. 6. qui in specie disserit, Filium rogatum restituere haereditatem post diem, vel sub conditione, non imputare fructus in portionem legitimam. ecce enim ex illa lege legitima tantum deducitur, neque vlla mentio fit Trebellianicae. Quamobrem sciendum est illam legem, legitimam appellare eam portionem, quam Trebellianicam nos dicimus, quod ex eadem l. constat, & maxime adiuncta l. 4. titu. 11. part. 6. quae Falcidiam legitimam nuncupauit. Imo communis opinio [art. 6] vendicat sibi locum in ascendentibus, qui rogati ab eorum liberis haereditatem restituere sub conditione, vel post diem, duas portiones detrahunt, legitimam scilicet, & Trebellianicam. Angel. & Cuman. dubitante Baldo in l. si a milite. §. vltim. ff. de testament. milit. quorum opinionem dicentes eam esse communem, sequuntur Ioan. Crot. in l. qui Romae. §. duo fratres. colum. 22. ff. de verb. oblig. & Aym. Sauill. consi. 110. quamuis Alexan. contrarium tenuerit in d. §. quod vulgo. col. 7. Ias. in dict. l. filium quem habentem. num. 90. & Catel. Cotta. dictione, filius. quo in loco Iasonem citat alibi eandem opinionem comprobantem. Est tamen hac in re notandum, praefatam opinionem de duabus portionibus deducendis, quae communis est, minime procedere, vbi legitima portio semis esset, ne plus ex haereditate capiat grauatus, quam honoratus. Bal. in consil. 94. libr. 2. cui subscribit Carolus Molinae. consilio 3. lib. 7. Verum, ad huius rei cognitionem [art. 7] scire oportet, num pater possit prohibere detractionem Trebellianicae ipsis liberis primi gradus? Et Bald. ac Saly. in d. l. iubemus. opinantur detractionem Trebellianicae etiam eo casu, quo duae portiones sunt deducendae, non posse prohibere institutis, & rogatis liberis primi gradus, per textum in dicta l. iubemus. quae in specie loquitur in liberis primi gradus, post mortem restituere haereditatem rogatis, eis concedens, vt non obstante contraria parentum voluntate, Trebellianicam deducant, non imputatis in eam fructibus ex fideicommisso ante diem restitutionis perceptis: esset profecto vana isthaec constitutio, nisi locus esset huic opinioni Bald. cui subscribit Corne. ibi. & Deci. consi. 228. idem Deci. consi. 81. col. 2. asserens hanc opinionem esse communem. & idem asserunt eam secuti Ias. in l. Marcellus. nu. 55. ff. ad Trebel. idem consil. 99. volum. 4. Rip. in l. nemo potest. ff. de lega. 1. num. 52. Catel. Cotta dictione, Trebellianica. & Soci. iun. consil. 131. num. 58. volum. 1. diligenter describentes huius opinionis auctores: quos repetit consil. 137. num. 7. eo. vol. Eandem sequitur Crot. in d. l. nemo potest. Nec in hoc d. l. iubemus. correcta censetur, vt scribit late Paul. a monte Pico, in l. in quartam. ff. ad l. Falcid. col. 111. & Carol. Ruin. consi. 21. nu. 8. vol. 3. & idem consi. 163. vol. 2. nu. 14. Sed contrarium pluribus potius placet ex tex. in Authen. de haere. & falci. §. si vero expressim. quo probari videtur etiam filijs rogatis restituere haereditatem posse prohiberi detractionem Trebellianicae: qua ratione posteriorem sententiam tenet Roma. sing. 192. cuius opinio communis est aduersus Bal. sicuti profitentur Paul. a monte Pico in d. l. in quartam. col. 117. Anto. Corset. in tract. de excel. regis. q. 73. col. 4. Corne. consi. 22. vol. 2. colum. 9. Paul. Parisi. consil. 1. nu. 83. volum. 3. Cassad. decis. 4. de testamen. & Anton. Rube. consil. 2. num. 16. qui excepto Paulo Pico eam sequuntur, vt vel hinc mirari liceat Interpretum Iuris ciuilis inconstantiam, quam Aymon Sauil. considerat consi. 16. col. vlt. Nam Cyn. in d. l. iubemus. & plerique alij in ea sunt sententia, vt opinentur Trebellianicam prohiberi posse in liberis, etiam primi gradus. per Authen. sed cum testator. C. ad l. Falcid. & text. in d. §. si vero. quibus non possum in hoc dubio accedere ob filiorum fauorem, & ideo opinor veriorem, ac magis receptam esse Baldi sententiam: nec enim eius opinio omnino conuincitur aliqua Iuris ciuilis auctoritate: cum in d. Authent. sed cum testator. & in d. §. si vero. non tractetur de liberis primi gradus: tametsi Falcidia prohiberi possit, etiam in liberis primi gradus. Imo Falcidia non potest deduci simul deducta iam legitima. Bart. per tex. ibi in l. Papinian. §. 4. ff. de inoffic. testamen. l. 1. §. vltim. ff. si cui plus quam per l. Falcid. Polit. dicens hanc communem in l. filium. colum. 12. C. famil. erciscun. & in specie Socin. iunior consil. 136. volum. 1. numer. 9. Nec opinor Ias. consil. 84. num. 9. & consil. 86. colum. 3. volu. 1. opinionem contra Bal. communem esse profiteri: quia licet loquatur in eisdem responsis in liberis primi gradus, tamen dum asserit, communiter teneri Trebellianicam prohiberi posse, de ea opinione intelligit, quae tractat quaestionem, & eam diffinit in his haeredibus, qui liberi primi gradus non sunt: quod nos inferius tractabimus in capitu. Rainaldus. §. 3. numer. 7. Ex his tamen aliquot tractanda sunt, & inferenda. Primum, [art. 8] fructus perceptos a liberis primi gradus, non esse computandos in quartam Trebellianicam, etiam eo casu, quo duae portiones sunt deducendae. Bart. & Alex. in l. quod de bonis. §. quod auus. ff. ad Treb. Paul. a monte Pico, in d. l. in quartam. col. 117. & sequent. Carol. Ruin. consi. 21. num. 11. volu. 3. & haec est communis opinio secundum Alexand. in d. §. quod auus. Ripam in d. l. in fideicommissariam. num. 30. Paul. Parisi. dicto consil. 1. nu. 98. consil. 25. lib. 2. nume. 55. Socin. iunior consil. 131. numer. 62. volum. 1. & eundem consi. 132. nume. 2. eod. vol. quibus adstipulatur text. in hoc cap. Raynutius. & in cap. Raynaldus. sicuti visum est Claudio in l. mulier. §. cum proponeretur. ff. ad Trebel. quamuis in hac illatione contrarium asserant Pau. Castren. & Alexand. in d. §. cum proponeretur. idem Paul. in l. scimus. §. repletionem. C. de inoffic. testamen. & in d. l. iubemus. 3. limi. Deci. consi. 481. numero 13. Secundo infertur, [art. 9] non posse nec indirecte prohibere detractionem Trebellianicae liberis primi gradus a iure concessam: nempe si pater iusserit fructus ex fideicommisso ante moram perceptos, in quartam Trebellianicam computari: quod probatur ex eo, quod nec pater directe poterat Trebellianicae portionis deductionem prohibere. Igitur nec poterit mandare, vt fructus, quos iure optimo sibi precipuos percipiunt liberi, in eam portionem computentur: nam esset in effectu prohibere Trebellianicam. dict. l. iubemus. & late hanc illationem tutatur Pau. a monte Pico in d. l. in quartam. col. 113. & Socin. iunior in dict. consi. 131. num. 54. volum. 1. licet Bald. in l. quoniam in prioribus. C. de inoffic. testam. ad fin. contrarium notauerit, per text. in l. si debitor. ff. ad legem Falcid. quod decisum est, ex voluntate testatoris eam quantitatem, quae ab eo heredi instituto debebatur, in quartam posse imputari. Qua ratione & Alexand. ibi videtur Baldi opinionem probare: quam concludunt omnes qui in eam iuere sententiam, vt existiment, quartam Trebellianicam posse prohiberi a patre filijs institutis, & rogatis haereditatem restituere. Sed minime obstat priori sententiae text. in dict. l. si debitor. quippe qui locum manifeste sibi vendicet, extraneo herede instituto: non in liberis primi gradus, vt animaduertit Picus, & suaderi potest hoc discrimen alia ratione. Nam pater instituens filium haeredem, non potest ei iniungere, vt in legitimam portionem imputet quantitatem a patre sibi debitam: posset tamen instituens extraneum iubere haeredi, vt compenset cum ipsa haereditate quancunque quantitatem a testatore ei debitam. Cynus in l. 2. C. de iure dot. Roderic. Suares in d. l. quoniam in prioribus. C. de inofficioso testamen. 7. ampliatione. Ex quibus multo probabilior est prior opinio, quae quidem consequenter deducitur ab his, quae paulo ante probauimus. Fructus vero tempore mortis testatoris pendentes, & stantes in quartam Trebellianicam omnino computantur, atque in portionem legitimam filijs debitam, aut saltem non recipiunt eos praecipuos haeredes, etiam liberi primi gradus rogati haereditatem restituere. Alexand. & Claud. in d. l. in fideicommissariam. tradit Pau. Parisius consi. 27. ad finem. vol. 3. & consi. 20. colum. vlt. eiusdem volum. Caeterum non erit alienum ab hoc tractatu inquirere, an filius [art. 10] non conficiens inuentarium, perdat Trebellianicae deductionem? Et Cyn. Bald. Saly. in d. Authen. sed cum testator. in specie respondent Trebellianicam admitti. Soci. in l. Marcellus. §. quod autem. colum. vlt. ff. ad Trebel. Oldrad. consi. 134. loquens in liberis primi gradus. idem Corne. cons. 303. colum. 4. vol. 1. idem Corne. consi. 22. volu. 2. col. antepen. vtrobique dicens hanc opinionem magis communem esse: quod expressim Deci. fatetur eam secutus consi. 481. numer. 16. & Paul. Parisi. consi. 1. nu. 88. volu. 3. idem Parisi. consi. 18. nu. 107. lib. 2. & consi. 16. num. 65. eo. libro. idem notat ipse Deci. consi. 236. num. 5. Sed liberis primi gradus ob omissionem inuentarij non amitti Trebellianicam, eleganter asserit Guido Pap. q. 53. cuius opinionem sequitur, dicens communem esse Aymon Sauilli. consilio 17. Eandem praemittit Corne. consi. 180. col. 7. vol. 4. Anto. Rube. consi. 43. num. 9. dicens eam communem. Huius tamen controuersiae decisio ab ea disceptatione pendet, an Trebellianica locum habeat omisso inuentario: sicuti Falcidia eo non confecto excluditur omnino. Sunt enim, qui differentiam constituant inter Trebellianicam & Falcidiam, dicentes, Trebellianicam non amitti inuentario non facto etiam ab extraneo haerede, cum nullibi id in iure sit statutum: & quamuis in Authen. de haered. & falcid. §. si vero non fecerit. sit expressum in Falcidia, non tamen illa constitutio iura vetera corrigens est extendenda ad Trebellianicam: maxime cum non sit eadem vtrobique ratio, imo diuersa, vt notat Alexand. hanc opinionem secutus in l. Marcellus. in princip. ff. ad Trebellian. post Bart. Angel. & Paul. Castren. vbi Ias. idem probat, dicens ab hac opinione non recedendum in iudicio. quam etiam Claud. ibi fatetur communem esse. idem concedit Alexand. in consilio 29. colum. 3. volumi. 5. Aymon consilio 17. colum. vltim. & Socin. iunior consi. 137. numero 9. dubius an haec sit communis sententia, asserit eam seruandam fore, ex eo quod consuetudine recepta sit. idem scribit Cornedicto consil. 180. cuius opinionis auctor est idem Barto. in dict. Authen. sed cum testator. His vero non obstantibus verior est illa sententia, quae censuit, Trebellianicam amitti non confecto inuentario & ea probatur non coniecturis, sed iuris Caesarei auctoritate: siquidem in Authen. de haered. & falcid. §. sancimus. cautum est, ad confectionem inuentarij citandos esse legatarios, & fideicommissarios, si haeres velit non tantum damnum effugere, sed & lucrum non amittere. Igitur non confecto solenniter inuentario perdit heres Falcidiam ex legatis, & Trebellianicam ex fideicommissis. Deinde in eadem constitutione. §. si vero non fecerit. scripsit Iustinianus: si vero non fecerit inuentarium secundum hanc figuram, sicut praediximus, non retinebit Falcidiam, sed complebit legatarios & fideicommissarios. quem text. ad hanc opinionem mire exaltat Rom. in Authen. similiter. C. ad l. Falcid. fol. pen. col. 1. ex quibus cessant rationes prime opinionis, quibus respondet Corne. in d. consil. 303. volum. 1. vltimam hanc sententiam recipiens, quam communem esse eam secutus asserit Socyn. Iunior consilio 132. volu. 1. numer. 3. qui in filijs testatoris speciatim loquitur. sicuti Oldrad. Corn. Deci. Paris. & fere omnes, qui priorem sententiam approbant. Quo fit, vt non ita recepta sit contraria opinio: sicuti eius assertores opinantur. Nam & Carol. Moli. in Alex. consil. 67. libro 4. opinionem hanc, quam sequimur, veriorem, & magis communem esse existimat. Quinimo a liberis primi gradus iustius est, ob inuentarij omissionem amitti Trebellianicam, quippe quibus duae portiones, legitima & Trebellianica, iure competant, etiamsi haereditatem restituere rogentur. Nec mihi placet, quod Paul. notat in l. cum tale. §. cum Titius. ff. de cond. & demonstra. dicens, sat esse fieri quandam bonorum descriptionem, etiam non seruata solennitate l. vltimae. C. de iure deliberan. & Authen. de haered. & Falci. ad euitandam Trebellianicae portionis amissionem. Hoc enim contrarium est his rationibus, ex quibus opinionem primam probauimus, tametsi Paulo subscribat Soc. Iunior d. consi. 132. nume. 5. Ex eadem glo. adnotauit hic Panorm. filium haeredem institutum non posse retenta sibi portione legitima, [art. 11] haereditatem patris repudiare, quia legitima tunc defertur filio iure haereditario, vt in quit haec gloss. Haereditas vero non potest partim adiri, partim repudiari, ne quis decedat pro parte testatus, & pro parte intestatus. l. 1. & 2. ff. de acquir. haeredita. notat in hac specie Bar. in l. gerit. num. 22. ff. de acq. haered. & ibi Aret. nume. 5. Bar. in l. quia poterat. ff. ad Trebellia. quorum opinio communis est, secundum Alexand. ibi, colum. penult. & Socyn. numero 157. in l. 1. ff. de vulga. Deci. & Curt. in l. 3. C. de impube. & alijs substitut. & procedit, nisi filius haeres institutus haberet vulgarem substitutum, atque esset ita legatis grauatus, vt eis solutis legitima portio integra non esset: tunc etenim poterit filius repudiare haereditatem, legitima portione retenta. l. si libertus patrono. ff. de bonis liber. quam ita frequentiori consensu prefati Docto. interpretantur. Quin imo mortuo patre intestato, non potest filius repudiare haereditatem, & legitimam retinere. Abb. hic col. pen. Soc. in d. l. 1. nu. 31. Ripa ibi nu. 159. Alex. cons. 75. col. 3. vol. 1. & Gul. Bene. hic tit. de vulgar. num. 48. tradit Iaso. in Auth. vnde, si parens. num. 5. C. de inoffi. testam. qui praecedentes conclusiones refert & approbat. quibus adde l. 21. Tauri. Ex Cap. Tua. SVMMARIVM. -  1 Religiosi quonam pacto possint esse executores vltimarum voluntatum, & an electio possit eis committi? -  2 Executio facta a religioso, eo casu, quo non potest esse executor, an valeat? -  3 Foemina potest esse executrix vltimarum voluntatum. -  4 Minor vigintiquinque annis, maior decem & septem potest esse executor testamentarius. -  5 Distributio iniuncta a testatore post diem certum, an possit ante diem fieri? -  6 Testator non potest derogare potestati Episcopo competenti circa executionem vltimarum voluntatum. -  7 Voluntas testatoris sola Principis autoritate mutari potest, nec sufficit consensus Episcopi. -  8 Episcopus excludi non potest a cura Ecclesiae alicuius, etiamsi patronus tempore constructionis hoc expressim disposuerit. CAPVT, TVA. DE executoribus vltimarum voluntatum diximus aliqua in c. 3. & in c. si haeredes. ist. tit. praeter quae & illud considerandum est, non oportere [art. 1] cuiuis negocium hoc committi, tametsi Canon hic religiosos, Clericos seculares, & Laicos, ad hoc munus absque vlla distinctione admittat. Nam & Monachi executores vltimarum voluntatum esse nequeunt, nisi impetrata superioris licentia. c. 2. hoc titu. in 6. & Clem. 1. tit. eod. ex qua constitutione monachi suscipientes hanc exequendi prouinciam coram ordinarijs iudicibus conueniri possunt de fraude & culpa, atque vt rationem reddant administrationis. Hi vero monachi, qui sunt ex ordine minorum, ab hoc arcentur officio. Cle. exiui. §. verum. de ver. sign. quamuis designari possint in testamentis ad consilium exhibendum executoribus vltimarum voluntatum, ex eadem Clem. constitutione. Quo in loco asserit Cardina. praefatis monachis nec ius eligendi pauperes committi posse, cum isthaec electio sit executionis pars. idem Anchara. ibi. numer. 23. Domin. & Francisc. in dicto capit. 2. in princip. quibus Bartol. refragatur in tract. minor. lib. 3. c. 4. dicens, hanc electionem committi posse his religiosis, cum ea sit facti potius quam iuris, & quae fieri possit per eum, qui huius muneris capax non sit. l. cum pater. §. haereditatem. ff. de lega. 2. l. ex facto. §. si quis rogatus. ff. ad Trebel. idem notat expresse Rom. consi. 409. colum. 2. sensit Bald. in Authen. ingressi. 2. col. C. de sacros. Eccles. idem in l. quod pauperibus. colum. 3. C. de Episcop. & Cleri. quorum opinio mihi magis arridet ex eo, quod ratio d. §. verum. cesset in hac electione facienda. Imo arbitror, posse eadem ratione committi huic monacho electionem exequutorum, quamuis Domi. & Franc. in d. c. 2. contrarium teneant, ex eo, quod exequutor debet esse certus. Ioan. And. & Docto. in c. 1. ad finem. de proc. in 6. quorum ratio friuola est, quia certitudo in alterius voluntatem confertur. Paul. Cast. in l. 1. col. pen. ff. de procur. Bal. in d. l. id, quod pauperibus. numer. 15. Quid autem erit dicendum, si religiosus ex alio, quam Minorum ordine, non obtenta superioris licentia exequutoris munus assumat, valebit ne id, quod ipse gesserit? Et Freder. consilio 293. ad finem respondet, exequutionem [art. 2] factam per monachum, non impetrata superioris licentia validam esse, modo non praecesserit superioris contradictio. idem Roma. consilio 49. 2. colu. & in sing. 242. nam & miles procurator esse non potest, & tamen si a iudicio non repellatur, tenent actus per eum gesti. l. filiusfamilias. §. veterani. ff. de procurat. Eandem Frederici sententiam sequitur Deci. in l. in ambiguis. §. non est. ff. de regu. iur. & Feli. in c. 2. columna 1. de iudic. atque eadem decisio passim intelligitur etiam in exequutione testamenti, facta per religiosum ordinis Minorum, ex quibus hec opinio magis communis est, secundum Deci. consilio 494. columna vltima. & eundem consilio 499. numero 12. vtrobique tamen ab ea recedit ea ratione, quod actus regulariter factus contra iuris prohibitionem est nullus. l. non dubium. C. de legib. nec procedit argumentatio a milite, exercente officium procuratoris, quia in monachis est prohibitio magis stricta. quod constat ex Panormit. in capit. in nostra. colum. vltim. de procurat. optimus text. in ca. sed nec. ne Cler. vel monachi. quem Dec. commendat in c. 2. de iudic. numer. 8. vnde opinio Frederici non potest recto iure procedere, a qua etiam discedit Franc. in d. c. 2. in princi. ist. tit. in 6. illum tex. ad hoc inducens, cum ibi dixerit illa decisio: Religiosus exequutor esse non potest. Haec vero verba actum in contrarium gestum, nullum esse, manifeste ostendunt glo. in reg. 1. de reg. iur. in 6. communiter ibi recepta. & in l. Gallus. in princ. ff. de lib. & postu. Igitur non probatur iure prima opinio, etiamsi communis sit. Foemina vero non excluditur [art. 3] ab hoc munere exequendi vltimas voluntates. l. a filio. in princip. vbi Barto. ff. de alimen. & cibar. lega. text. in argumentum in c. nos quidem. ist. tit. gloss. in cap. 2. in princ. hoc tit. in 6. Ioan. Oldendor. de exequut. vltim. volunt. tit. 5. Bart. & ibi Deci. num. 21. in l. 2. ff. de reg. iur. Bal. in l. id quod pauperibus. 2. colum. C. de Epis. & Cler. Ioan. Andr. & Docto. in d. c. 2. quorum opinio communis est. & eam seruari consuetudine notat Speculat. tit. de instrum. edit. §. nunc vero. nu. 76. Imo vxor relicta exequutrix a marito in testamento, non amittit ius executionis, etiamsi contrahat secundas nuptias. Bart. in d. l. a filio. Dec. in dict. l. nume. 21. idem consil. 91. Bald. in Authen. eisdem poenis. C. de secun. nupt. ad finem. Oldendorp. d. c. 5. licet tutelam amittat. not. in Authen. matri & auiae. C. quand. muli. tut. offi. fungi potest. Scribit tamen Bal. in c. ad audientiam. in 1. de rescript. relicta, aut commissa a testatore executione testamenti proprijs fratribus, non censeri sororibus delegata, ob imperfectum foeminarum consilium. l. vlt. C. de leg. tuto. idem asserit Ias. in l. ex facto. columna penultima. ff. de vulgari & pupilla. substitutio. Minor vero vigintiquin que [art. 4] annis, maior vero decem & septem, poterit esse executor testamenti, ex ratione text. in c. qui generaliter. §. vlt. de procur. in 6. vbi statuitur, minorem habentem decem & septem annos, posse constitui procuratorem ad negotia. Regia l. 19. titu. 5. part. 3. quae insigniter probat opinionem Pauli Castrens. in l. 1. §. pupillus. ff. de acquir. possess. dicentes, minorem decem septem annis, non posse nec ad negocia procuratorem constitui. quamuis Franc. in dict. §. vltim. dixerit, minorem etiam decem & septem annis, procuratorem posse legitime constitui extra iudicium. l. sed si quis. §. vltim. ff. de instit. & idem communiter est receptum, secundum Alexan. in l. exigendi. C. de procura. & Ias. in dict. §. item acquirimus. num. 36. Vnde fit, vt text. in d. §. vlti. dicens, maior decem & septem annis, procurator ita sit intelligendus, vt non excludat minorem doli capacem. Verum huic opinioni Regia lex aduersatur manifeste, nec probatur in dict. l. sed & si quis. communis assertio. id etenim tantum ibi deciditur, pupillum institorem obligare eum, qui ipsum preposuit: quoniam sibi imputare debet, qui eum praeposuerit. Nec obstat Paulo Castrensi d. §. pupillus. quia loquitur in seruo impubere, acquirente possessionem domino. Ex quibus mallem ipse intelligere textum in d. ca. qui generaliter. eo pacto, quo Regia lex intellexit. At in hac specie, minorem vigintiquinque annis, posse designari executorem, si maior sit decem & septem, sensit glo. ibi recepta communiter in dicto c. 2. in princi. ist. titulo. in 6. Nec enim alicubi prohibitum est minoribus hoc executionis officium. Licet dubitet Speculator dict. §. nunc vero. num. 75. & contrarium potius probauerit Oldendorpi. in dicto tractatu de execution. vltim. volunta. cap. 4. Colligitur praeterea [art. 5] ex hoc Canone, executores debere omnino diligenter sequi testatoris voluntatem, & id adeo verum est, vt executor nequaquam possit praeuenire diem ab ipso testatore designatam ad executionem vltimae voluntatis. Bar. per textum ibi in l. cum pater. §. a filia. ff. de lega. 2. Nam si restituenda sunt ex iussione defuncti centum post quatuor menses pauperibus, restitutio ante illud tempus facta praeiudicium infert pauperibus post illum diem futuris. idem Angel. & Alexan. in l. stipulatio ista. §. si quis dolum. ff. de verbo. obliga. col. 2. Iaso. dicens, hanc sententiam communem esse in l. post mortem. C. de fideicom. idem fatetur Deci. in lege, cum tempus. ff. de reg. iur. ab ea tamen diuertens his rationibus. Prima, quod testator ita disponens potius salutem animae respexit, quam tempus executionis, quod forte adiecit, existimans, ante illud non posse absque detrimento rei familiaris hanc distributionem fieri. Item, quod non magis futuros pauperes, quam praesentes dilexerit, aut considerauerit: siquidem & in presentes pro animae salute censetur pia isthaec distributio. Et praeterea, diem a testatore constitutum praeueniri, conducibilius est, ipsi anime testatoris, quam eandem diem expectari. Idem asserit Anchar. consilio 202. Abba. consilio 11. 1. dubio. volum. 2. quibus accedit decisio text. in l. vxorem. §. Scaeuola. ff. de leg. 3. vbi post mortem rogatus, restituere haereditatem, poterit viuens, cum voluerit, eam restituere. idem probat text. in dict. l. post mortem. Vnde nisi aliud ex coniecturis possem a voluntate testantis colligere, libentissime vltimae opinioni accederem. atque ita effugio Iurisconsulti verba in dicto §. a filia. Haec vero conclusio, [art. 6] quam ex hoc c. collegimus, procedit, quando voluntas testantis licita est, quod si illicita sit, seruanda non est. gl. hic, quae secundum Abb. in hoc text. probatur, dum dicit, executores testamentarios esse cogendos, exequi vltimam defuncti voluntatem per Episcopum, etiamsi testator interdixerit Episcopo hanc coactionem. Ea etenim prohibitio illicita est, & ideo non est seruanda. ex quo Bald. scripsit in l. Lucius. in 2. §. vltim. ff. de legat. 2. minime derogari potestati Episcopi, ad quem ex negligentia erat deuoluta executio testamenti paterni, etiamsi filius patris haeres in proprio testamento mandauerit, vltimam patris voluntatem per quosdam certos executores ad effectum deduci. quod Bald. probat ex §. Damae. eiusdem l. Lucius. imo nec potest testator prohibere, Episcopum exequi vltimam voluntatem, negligentibus executoribus, & elapsa dilatione iuris, ea eadem ratione per istum text. quem in hac specie notat Barb. hic. numero 4. contra Anchar. quamuis Abb. in legatis, quae pia non sunt, idem asserat, quod Anchar. posset tamen testator euitare Episcopi iurisdictionem in executione vltimae voluntatis, si in casum negligentiae alios executores prioribus & negligentibus substituerit, sicuti ipse notaui in capitulo 3. huius titu. idem erit, quando testator expressim voluit tempus datum executoribus a iure, eis minime obesse, nec currere, sed liberam eis executionem relinquat, vt cum voluerint, exequantur eius vltimam voluntatem. Bald. in l. 1. ff. de legat. 1. idem Bald. in l. nulli. C. de Episcop. & Cleric. Abb. in c. nos quidem. ist. tit. 2. colum. Barb. in c. Ioannes. ist. tit. colu. vltim. Gualdens. de arte testandi. tit. de execu. caut. 6. facit in argumentum, leg. sed si ante. ff. ad Trebell. Sic etiam testator poterit executoribus dilationem datam a iure prorogare. Bal. consilio 301. volum. 2. & Franc. a Rip. in l. nemo potest. vlt. col. ff. de lega. 1. sed & si testator. in specie designauerit, quid sit agendum de pecunia, aut re legata, eo casu, quo prima eius iussio non fuerit ob negligentiam executorum ad effectum deducta, nec possit modo in eandem causam expendi, minime poterit Episcopus illam voluntatem mutare. Barto. in l. liberto. §. Lucius. ff. de annu. lega. non enim ita temere mutanda est testantis voluntas, cum a solo Romano Pontifice, aut supremo Principe, [art. 7] possit derogari vltimis voluntatibus. Clem. quia contingit. de religio. domi. l. legatam. ff. de administr. rer. ad ciuita. pertinen. Imo a Tyberio non potuit im petrari, vt legata pecunia Trebianis in opus noui Theatri, ad munitionem viae transferretur, vt scribit Suetonius in Tyberio capit. 31. tradunt ad haec plurima Felin. numero 17. & Deci. numero 11. in c. cum accessissent. de consti. Rochus de iure patro. verbo, construxit. qu. 11. & verbo, honorificum. numero 7. & 8. Nec sufficiet consensus heredis, vt mutetur in totum vltima testatoris voluntas per Episcopum, etiam in alicuius Ecclesiae constructione, aut erectione constituta. Card. quaest. 5. Imo. colu. 4. in di. Cle. quia contingit. Feli. in dict. c. cum accessissent. numero 19. Rochus dicto verbo, construxit. q. 14. optimus tex. in l. si ego. ff. de iure doti. Sunt sane qui opinentur, autoritate Episcopi posse vltimam voluntatem testatoris mutari, si nondum est executioni mandata: plura enim licent ante executionem actus, quae post eam minime permittentur. lege, patre furioso. ff. de his, qui sunt sui vel alien. in c. quemadmodum. de iureiuran. qua ratione in hac specie asserunt hanc conclusionem Imo. in l. 1. colum. 3. ff. de condi. instit. Hippo. singul. 194. Felin. in c. super his. col. 2. de accusat. Ioan. Lupi. in repeti. Rubr. de donatio. §. 47. colum. 4. quibus hic Canon obstat, quo iniunctum est Episcopis munus compellendi executores testamentarios ad seruandam exactissime defuncti voluntatem. Ecce igitur, qualiter ante eius executionem ad Praesulis curam spectat obseruare testantium voluntates, non mutare. & idem colligo ex his, quae adnotauit Guido Papae decision. 556. Nec tamen inficior, decreto & autoritate Episcopi posse pecuniam a testatore in certum vsum pium, non ita necessarium destinatam expendi in alium itidem pium vsum, magis Reipublice Christianae, ac religioni necessarium, cui necessitati aliunde subueniri nequeat, absque maxima difficultate. text. in l. penultim. ff. de oper. public. quem ad hoc ipsum eleganter induxit Ioannes ab Imola in dict. colum. 3. quo pacto possunt intelligi plura, quae congessit Bertachi. in tracta. de Episco. 4. parte. 4. lib. numero 52. & sequen. & plerique alij eandem tractantes controuersiam. His vero, quae paulo ante notauimus [art. 8] ex huius c. decisione, concinit & illud, quod in Ecclesia aut oratorio autoritate Presulis constructo, ac deinde dotato, Episcopus institutionem ministrorum, curam & regimen habet. c. praeterea. cap. relatum. & alibi saepissime. de iure patro. text. in cap. 1. 16. quaestione 5. quem dicit vnicum esse Feli. in ca. cum venerabilis. de except. numero 32. tex. in c. vno. de iure pat. in 6. c. nullus. 16. q. 7. Abb. in c. cum Ecclesia Vulterana. de elect. colu. 3. Abb. in c. cum ex iniuncto. de haeret. etiamsi testator, aut oratorium constituens prohibeat Episcopi curam, aut institutionem praedictam. quod in hoc text. optime probatur. & expressim adnotarunt Innoc. in c. in Lateranensi. de praeb. Abb. in c. requisisti. hoc titu. colum. pen. idem in capi. nobis. de iure patro. Barto. in l. quoties. §. vltim. ff. de ad mi. tuto. Felin. in dict. c. cum venerabilis. numero 33. optimus text. in c. sic quidam. 10. q. 1. nec quicquam oberit, si testator ipse velit, bona illa, aut dotem oratorij in alium pium vsum expendi, eo casu, quo Episcopus eius prohibitioni renitatur. Rota Antiq. 868. Felin. d. numero 33. Rochus de iure patro. verbo, pro eo, quod. quaest. 12. Cuius quidem quaestionis nos meminimus in Epito. de sponsal. 2. par. capi. 3. §. 1. numero 20. Glossa, in verbo, pijs voluntatibus. duo tractat, quorum primum in c. 3. alterum in c. si haeredes. ist. tit. explicuimus. Dum gloss. vltima dicit, infra titulo proximo. voluit citare text. in cap. proximo. Ex Cap. Raynaldus. SVMMARIVM. -  1 Qualiter accipiantur huius cap. verba illa, Hoc modo. -  2 Conditio haec, si sine liberis decesserit, non excludit foeminas. -  3 Ecclesia substituta sub praemissa conditione, an praeferatur foeminis. -  4 Prohibitio alienationis facta ab arbitris, non impedit translationem dominij. -  5 Prohibitus simpliciter alienare aliquam rem, non prohibetur eam rem vel legare, vel extraneo haeredi relinquere. -  6 Prohibitio alienationis extra familiam, impedit extranei haeredis institutionem. -  7 Prohibitus alienare aliquam rem, etiam in haeredem extraneum, non potest eam extraneo etiam haeredi relinquere. -  8 Alienationis prohibitio extra familiam, minime excludit legitimum successorem, etiamsi is non sit de familia. -  9 Prohibens rem alienari extra familiam, addens, Volo eandem rem in familia remanere, excludit successorem legitimum, qui non sit de familia. -  10 Successor legitimus non potest consequi, rem alienari prohibitam, si ipse sit ex illis, in quos prohibita fuit alienatio. -  11 Verba prohibitionis vniuersalia, etiam successorem legitimum repellunt. -  12 Successor legitimus admittitur ad rem alienari prohibitam, etiamsi non sit de familia, nec instituatur haeres, modo alius scriptus haeres non fuerit. -  13 Masculi ex foeminis descendentes, an veniant appellatione generationis, posteritatis, sobolis, aut progeniei. CAPVT, RAINALDVS. PRIMVM hic considerandum est, Rainaldum institutum fuisse a Pepone patre haeredem pure, ac demum rogatum fuisse, haereditatem restituere sub illa conditione, si sine liberis masculis decesserit. Nec refert quod hic scriptum sit, Rainaldum institutum haeredem hoc modo, nam id est [art. 1] referendum ad ipsius institutionis & testamenti seriem, non ad modum aliquem institutioni adiectum, quasi dixerit conditor huius Canonis, Rainaldum haeredem hoc pacto hac serie institutum fuisse. sicuti gloss. sensit, & Barba. hic folio 21. col. 3. explicat, vel expone hoc modo, id est, hac conditione. gloss. hic, ex qua adnotauit Lanfranc. 2. columna. modum quandoque conditionem significare, si sequentia verba conditionem prae se ferant, ac rursus conditionem pro modo assumi, si ex sequentibus verbis id appareat, quod ipse non negauerim. tamen ad huius textus intellectum nihil id conducit, cum possit hic Canon intelligi, vt prius dixi, vel institutionem dicere possumus factam adiecto modo, fideicommissum autem sub conditione. Colligo [art. 2] deinde ex hoc text. verba illa: Si sine liberis decesserit, non excludere foeminas, nisi expressim a testatore ita concepta fuerit conditio, si sine liberis masculis decesserit. tex. insignis in l. cum acutissimi. C. de fideicom. vbi Docto. Cardi. & Ancha. hic, & id passim receptum est. Sed si esset statutum in ea prouincia, foeminas excludi a successione extantibus masculis, alium intellectum haberet testatoris conditio, siquidem esset de masculis, non de foeminis intelligenda. ex mente Barto. & aliorum. 2. colum. in l. heredes mei. §. cum ita. ff. ad Trebellia. Feli. in c. Ius generale. 1. distinct. col. 3. Alcia. lib. 1. de verb. signif. col. 10. Soc. Iunior cons. 1. num. 113. vol. 1. & alij autores, quorum ipse memini in c. Raynutius. §. 2. nu. 2. explicat Tiraq. in l. si vnquam. C. de reuocan. donat. ver. susceperit. nume. 112. & sequentibus. atque numero 86. & 102. idem sane respondendum erit, quando testator vniuersalem haeredem filium masculum instituerit, & foeminam in re certa, ac demum filio substituerit, praemissa apposita conditione alterum filium masculum, aut agnatum quendam. Ex hoc enim coniectura sumi potest, velle testatorem illa bona ad masculos, foeminis exclusis, pertinere, conseruandae familiae gratia. Fulg. & Pau. in l. 1. C. de condi. inser. Socy. consilio 6. vol. 3. Deci. cons. 15. & consilio 370. latius Socyn. in l. cum auus. ff. de condi. & demonstra. numero 80. qui alios ad hanc conclusionem allegant, a quibus non oportet discedere, autore Curtio Iuniore, consilio 35. colum. 2. Ex quo ipse infero, non substitutis agnatis, etiam filiam testatoris substitutam fratri, si sine liberis decesserit, excludi a nepote testantis filia instituti. Et quamuis id possit disputari, haec tamen decisio aequior est, verior, atque colligitur ex his, quae prefati Doctores tradunt, & in specie Deci. dicto consil. 370. colum. pen. & Paris. cons. 89. col. penult. lib. 2. licet contrarium responderit Curti. dicto consilio 35. Imo dicta conditio, si sine liberis decesserit, quamuis stante dicto statuto ita intelligenda sit, vt masculi foeminis praeferantur, tamen si institutus decesserit absque liberis masculis, filia superstite, excluditur substitutus: nec eo casu oberit filie municipalis constitutio, vt explicat Carol. Moli. in Alex. consilio 15. lib. 4. ex mente Docto. aduersus Andre. Alci. in d. colu. 10. & in reg. 3. praesump. 32. numer. 4. Sic etiam si testator esset extraneus, nequaquam essent mares foeminis eiusdem gradus praeferendi ex ratione statuti, secundum Alexan. in d. cons. 15. & ibi Carol. Moline. Item, quando in hisce [art. 3] dubitationibus explicandis tutissimum est, ipsam testatorum voluntatem aucupari, ex ea praesumpta deducitur, piam causam substitutam filio masculo, si sine liberis decesserit, excludere filias ipsius instituti, neptes testatoris. Anto. consilio 25. Curti. Iunior dict. consil. 35. colum. pen. mihi sane non placet haec vltimarum voluntatum interpretatio: opinor enim ex paterna dilectione, potius testantem diligere neptes, quam piam causam: nec vrget ratio aliqua vt substituta Ecclesia, aut substitutis pauperib. alicui mortuo absque filijs, de solis masculis, ac non itidem de foeminis eam conditionem intelligendam esse. Vnde accedo libenter Socy. consilio 23. vol. 1. versic. decimo octauo. & eius filio Socy. in d. l. cum auus. numero 42. & Parisio cons. 86. colu. pen. lib. 2. quos habeo huius opinionis autores aduersus Curti. cuius sententia procederet forsan, si testator filias habens, eas ab vniuersali haereditate exclusisset, & Ecclesiam, vel pauperes substituisset. Sed & illud hac in re notandum est, conditionem hanc, si Titius sine liberis decesserit, omnino deficere Titio decedente liberis relictis, tametsi ipsi liberi postea mortem obierint, nullis relictis liberis. Non enim censetur repetita haec conditio in liberis instituti: quemadmodum eleganter asserit Oldra. consilio 21. & consilio 141. ex l. si quis heredem. vbi Iaso. idem notat. C. de insti. & substit. l. cum vxori. C. quando dies leg. ced. l. ex facto. §. si quis autem. ff. ad Trebellia. vbi Paul. columna vlti. & Ripa colum. 1. idem Ripa in l. Centurio. numero 168. ff. de vulgari. & ibi Galiaul. colu. 93. latissime omnium Andr. Tiraq. in l. si vnquam. C. de reuocan. dona. verbo, susceperit. numer. 153. Parisi. consilio 18. libr. 2. Abb. consilio 40. lib. 1. Alexan. consilio 53. numero 11. & consilio 139. lib. 6. num. 3. & ibi Caro. Molin. idem Alexan. consilio 31. lib. 3. vbi idem Carol. aliquot autores allegat. Paul. Castrens. consilio 97. libro 2. Deci. consilio 218. & 287. atque alibi frequentissime. optim. text. in l. filius familias. §. cum quis. ff. de legat. 1. tradit Socyn. Iunior consilio 111. numero 20. libr. 1. Corne. consilio 146. lib. 2. quo in loco addit, hanc opinionem procedere, nisi ex aliquot coniecturis contrarium a mente testatoris deduci possit. quod Socyn. Iunior etiam explicat consilio 1. numero 70. lib. 1. pulchre Aymon consilio 98. nume. 1. & sequentibus. Hieronymus Gratus consilio 5. columna 2. libro 2. Parisi. consilio 86. libro secundo, num. 24. & duobus sequentibus responsis. Glo. in vers. quibusdam bonis. quaerit, quaenam bona essent haec, quae deducta fuerunt in compromissum. Et id constat ex intentione tex. glo. & Docto. bona isthaec fuisse partem illorum, in quib. Raynaldus fuit haeres institutus: quin vt rectius huic capi. aptetur intellectus, praemittendum erit, totam haereditatem Peponis ex sexaginta quatuor aureis constare: & deinde est fingendum, quaestionem, quae fuit arbitris commissa, ad triginta duos aureos pertinere. Glossa in verbo, Neutra pars, probat, prohibitionem alienationis alicuius rei, factam ab arbitro, non impedire translationem [art. 4] dominij, secuta alienatione. idem Innocen. & communiter Doct. hic Bart. in l. filiusfamilias. §. diui. colum. penult. ff. de legat. 1. & ibi Ias. 2. lect. num. 127. Crot. fol. 7. colum. 4. & Ferdinandus Loazes Praesul Illerdensis. nu. 467. Nam licet iudicis prohibitio ita alienationem impediat, vt ea nihilominus facta, dominium non transferatur. l. si sciens. ff. de cont. emp. causa prohibitionis expressa. Barto. quem caeteri sequuntur in dicto §. diui. tamen in prohibitione facta ab arbitro, etiam causa expressa, non erit idem, cum potestas arbitri dependeat, & oriatur a contractu. l. non distinguemus. §. nunc de officio. ff. de arbitr. In contractu autem non potest prohiberi alienatio ita fortiter, vt si fiat, translatio dominij impediatur regulariter. gloss. communiter recepta in l. ea lege. C. de condi. ob causam. Vnde erit idem in prohibitione, quae facta fuerit per sententiam arbitri. quod adeo verum est, vt locum sibi vendicet, etiam in arbitris, qui eliguntur autoritate & mandato legis. Ferdinandus Loazes in dicto nu. 467. contra Ioan. Crott. & Ripam nu. 94. in dicto §. diui. Idem erit etiam in casu, quo ex sententia arbitri oritur actio, secundum Ferdin. & Ripam, refragante Croto, cuius opinio in his duabus extensionibus refelli poterit ex his, quae Decius adnotauit consi. 11. col. 3. ac potissimum ex ratione adducta paulo ante pro communi & principali opinione. Eadem gloss. asserit, prohibitum alienare simpliciter, minime prohiberi in eadem re haeredem aliquem etiam extraneum instituere, aut eam in testamento, aliáue vltima voluntate legare. notat Barto. in l. peto. §. fratre. ff. de legat. 2. optimus text. in leg. prima. ff. de fundo dota. Bald. in l. ea lege. C. de condictio. ob causicolum. 3. Ange. consilio 57. colum. 3. vbi pulchre loquitur Alexan. consi. 155. visis. col. 1. vol. 4. Iaso. consili. 69. volu. 4. colum. 5. facit tex. in l. ex hoc edicto. §. alienare. ff. de alien. iudic. mut. caus. fact. Caeterum hanc sententiam Ange. tribuentes Ioan. Crot. & Frederic. Illerdensis in d. §. diui. in 7. q. Bar. ad examen adducunt, eam penitus improbantes per tex. in d. l. peto. §. fratre. & §. praedium. vbi res prohibita alienari non potest ad haeredem extraneum peruenire. ad idem aduersus Ange. adducunt l. pater filium. §. fundum. ff. de leg. 3. qua probatur, prohibitum in vita alienare aliquam rem, posse eandem testamento, cui voluerit relinquere. Igitur, si perpetua vel simplex esset prohibitio, nequaquam posset haeredem extraneum eiusdem rei facere, nec alicui extero eam legare. Item, rem adeo perplexam reddunt, vt Bart. aduersus Angelum citent, atque asserant frequenti interpretum consensu damnari Ang. opinionem. Ego vero hac in re distinctius procedam, ne confusione quadam singularis & egregia quaestio obruatur. Prima conclusio. Prohibitus [art. 5] simpliciter alienare aliquam rem, etiam contractus, vel legis prohibitione, minime prohibetur, heredem extraneum instituere, aut eam rem extero legare. Barto. in d. §. fratre. & alij, quos paulo ante citaui. Hec enim prohibitio refertur ad alienationem, quae inter viuos fit, non ad alienationem in vltima voluntate factam. Et dum Ang. Alexan. ac caeteri ita intelligunt eorum sententiam, nullum patiuntur discrimen, nec Bartolo refragantur, nec communi opinione reprobantur. Secunda conclusio. Prohibitio [art. 6] alienationis, facta fauore familiae, aliarúmue personarum, impedit in eisdem bonis extraneum haeredem institui. d. l. peto. §. praedium. & §. fratre. tex. etiam in argumentum in dict. l. pater. §. fundum. Bart. in d. §. fratre. & in l. si ita quis promiserit. §. ea lege. ff. de verbo. obligat. cuius opinio communis est. sicuti fatentur Iaso. Crot. & Praesul Illerdensis in d. §. diui. 7. quest. Bar. & Chassa. consil. 19. col. 2. nec iure potest quisquam ab hac opinione dissentire, cum in praedictis locis apud Iuriscons. satis sit expressa. notat Dec. cons. 86. Tertia conclusio. Prohibitus [art. 7] alienare aliquam rem, etiam haeredem extraneum instituendo, aut eam extraneis legando, minime potest haeredem extraneum in ea re instituere, aut extero legare, quod ratione probatur. Nam potest testator haeredi in his bonis, que ei relinquit, libertatem testandi tollere. l. qui filium. in princip. ff. ad Trebellianum. Potuit enim illa bona haeredi non relinquere, ergo poterit eiusdem haeredis potestatem limitare. l. videamus. §. penultim. ff. de in litem iura. hanc igitur conclusionem in specie defendunt Iaso. in 2. lectio. numero 139. Ioan. Crot. & Loazes in 7. quaestio. Bart. in dict. §. diui. & est fere expressa apud Bar. in d. §. fratre. Tametsi Angel. & Alexan. quos primo loco adduximus, contrarium probauerint, a quibus non est ausus recedere Ias. in d. §. diui. 1. lectio. numero 105. nec Catel. Cott. in memorialibus, dictione, alienatione prohibita. Prima tamen opinio verior ex eo apparet, quod isthaec prohibitio facta fuerit in vtilitatem successorum ab intestato: quo quidem casu est locus secundae conclusioni. His vero obstat fortiter text. hic dicens, iudicium arbitrorum non potuisse impedire, ne legatum valeret, & tamen per eos fuit prohibita alienatio fauore liberorum masculorum, qui geniti forent a Raynaldo, vel patruis, ex quo videbatur quidem legatum relictum a Raynaldo auunculis non valere, perpensa secunda conclusione, atque etiam tertia, nisi dixerimus, arbitros praeter compromissum sententiam dixisse in prohibitione alienationis, & excessisse potestatis propriae limites, aut legatum valuisse ex eo, quod alienatio facta aduersus prohibitionem arbitrorum omnino valeat, licet poenae locus sit, quod glossa in principio notauit, vel est intelligenda arbitrorum sententia extantibus Raynaldi liberis masculis, quibus ipse destitutus, & carens, mortem obijt. Quarta conclusio. [art. 8] Prohibitus alienare aliqua bona extra familiam, potest in eisdem bonis instituere haeredem eum, qui ei futurus erat legitimus successor ab intestato. glo. secundum Bart. in d. l. peto. §. fratre. cui est similis in lege pater. §. Iulius Agrippa. ff. de leg. 3. quam dixit singu. Ias. in dict. l. si ita quis promiserit. §. ea lege. colum. 4. & Aret. in l. ventrem. nu. 6. ff. de acq. haere. tex. secundum Bar. & Paul. in l. cum pater. §. cum inter. ff. de leg. 2. quem ad hoc existimat sing. esse Imo. ibi, dicens eam opinionem esse communiter receptam. idem fatentur Ias. 1. lect. num. 102. & 2. lecti. nume. 135. Ferdi. Loazes. num. 155. in d. §. diui. & Alexan. consil. 56. volum. 1. & plerique alij, qui passim hanc quaestionem tractant, quos Andr. Tiraq. congerit lib. 1. de retract. §. 26. nu. 4. Quae quidem opinio locum habet, etiamsi testator prohibens illa bona alienari extra familiam, speciatim addiderit, seipsum velle, bona illa penes familiam manere. tex. in d. §. cum inter. sic etiam omnes approbantes d. gloss. in d. §. Iulius Agrippa. praemissam conclusionem intelligunt, secundum Alexan. in d. consil. 56. col. vltim. Ias. in l. voluntas. colum. 2. C. de fideicom. Alex. cons. 59. vol. 3. quorum opinionem & intellectum defendit Ferdin. Loazes. in d. §. diui. nume. 158. inducens verba Iurisconsulti in d. §. fratre. quae argumenta a contrario sensu praemissa prohibitione facta extraneum haeredem excludentia, legitimum haeredem admittere videntur, idem Deci. consilio 422. Sed ipse Deci. parum sibi constans cons. 481. consilio vigesimotertio. Socin. in l. qui Romae. §. cohaeredes. ff. de ver. obli. 4. casu. a glos. & communi opinione recedunt eo casu, quo testator non tantum prohibuit alienationem extra familiam, sed addidit, Et volo praedicta bona penes meam familiam manere: ex quibus sententia communis intelligenda erit, vbi simpliciter vetuit testator alienationem [art. 9] extra familiam. Quibus insigniter adstipulatur ratio illa, quod facta prohibitione alienationis, adiectis hisce verbis, Quia volo ea bona in familia manere, inducitur a testatore fideicommissum inter eos, qui sunt de familia. tex. in dict. §. fratre. Areti. & Soci. post alios communiter in d. l. qui Romae. §. cohaeredes. Deci. d. consil. 23. Curti. Iunior consilio 22. num. 18. eleganter Ferdi. Loazes in dict. §. diui. numero 532. plures assertiones hac in re diligentissime distinguens. & ita Bar. verba intelligens in dicto §. coheredes, quae ad hunc sensum induci possunt Ergo non poterunt dicta bona exire familiam, etiam ad haeredem legitimum vltimi possessoris intestati. Nec huic limitationi obstat sensus ille a contrario deductus ex dict. §. fratre. quia dum extraneum successorem excludit, legitimum admittit, qui tamen sit de familia. Vnde non possum non recipere Socin. & Deci. interpretationem: maxime, quia principalis ipsa conclusio glo. in dict. §. Iulius Agrippa. indistincte a pluribus refellitur, praecipue a Bald. & Imol. in d. §. fratre. Soci. consil. 43. vol. 3. Deci. consil. 481. Ioan. Crot. in dict. §. diui. fol. 8. Fulgos. in consilio centesimo decimoseptimo. Salycetus in l. ea lege. numero decimo quarto. C. de cond. ob caus. post Petr. a Bella per. a Bal. relatum, quorum sententia mire conuenit testatoris voluntati, quae cura, ac diligentia exactissima inquirenda est, non alia sane ratione, quam ne quid aduersum eius consensui ex eius dispositione opinemur. Quod si haec controuersia libero ac ingenuo iudicio diffinienda est, ego communem assertionem opinor testatoris iudicio refragari. Nec obstat elegans decisio in d. §. cum inter. nam ea procedit in haerede legitimo, qui tamen filius est vltimi possessoris. Pium etenim est, nec a mente testantis alienum, prohibitum rem aliquam extra familiam alienare, posse eam rem expresse, vel tacite transferre in eum, qui in naturali quadam lege haeres legitimus necessarius existit, secundum Fulg. & Sal. Secundo, poterit & eadem Iuriscons. responsio aliter intelligi, vt res prohibita alienari extra familiam libertorum, iure possit transmitti in libertae filium, quasi is sit de familia libertorum: quod Accurs. scribit in dict. §. cum inter. Nam quod quidam obijciunt, nomen familiae ad feminarum liberos non extendi, verum est, cum de familia ratione sanguinis agitur, nempe de agnatione: secus vero vbi nulla habetur sanguinis, sed conditionis, & status ratio: argu. text. in l. pronunciatio. §. vltim. ff. de verbor. signific. Et praesertim hoc ipsum coadiuuatur ex eo, quod testator prohibens rem aliquam alienari extra familiam libertorum, ipsis libertis consulere vult: & ideo mirum non est, si libertarum filij admittantur, cum eorum matri consultum fuerit a testatore, atque matris conditionem sequantur libertae filij. Vnde praefata Iurisconsulti decisio minime esset admittenda, quando prohibitio facta fuisset vt agnationi, aut generi consuleretur. Est & aliter [art. 10] intelligenda gloss. in dict. §. Iulius Agrippa. vt procedat, nisi ille, qui intestato succedit, fuerit prohibitus bona praefata acquirere. tex. in l. codicillis. §. matre. ff. de lega. 2. gloss. in dict. §. Iulius. gloss. in dict. l. si ita quis promiserit. §. ea lege. quam dixit alibi non reperiri Bald. in cap. 3. de pact. dixit singul. idem Bal. in l. quoties. in 1. C. de fideicom. quorum opinio communis est: & eam sequuntur Ias. 2. lecti. nume. 138. & Ferdi. Ilerdens. ibi, num. 157. in dict. §. diui. Bart. in l. ventre. col. 3. versic. Tertius casus. & ibi Paul. Castrens. col. vltim. ff. de acquir. haeredi. & idem Bart. in d. §. ea lege. column. penult. cui illud addendum est, nihil referre, an statutum prohibeat rerum alienationem extraneis, peregrinis, & aduenis fieri, an ipsos peregrinos, seu extraneos acquirere, vtroque etenim casu idem erit ex Aret. in dict. l. gerit. nu. 7. & Tiraq. li. 1. de retract. §. 1. gloss. 9. numer. 169. non enim poterit extraneus ex successione ab intestato illa bona obtinere: Secus vero si statutum prohiberet alienationem rerum extra ciuitatem: nam posset exterus iure successionis legitimae illa bona habere: quam distinctionem ipse colligo ex Barto. in dict. §. ea lege. & in dicta l. ventre. vbi Aretin. numero 7. non exacte hanc difficultatem expendit. Tertio, prima & communis [art. 11] sententia erit intelligenda, nisi verba prohibitionis essent ita vniuersalia, atque ampla, vt videantur etiam excludere alienationem in legitimum haeredem, extraneum tamen a familia testatoris prohibentis alienationem: quod colligitur ex intentione disponentis. tex. in Authent. de resti. fideicomm. Aret. in l. Pantonius. §. 1. col. 2. ff. de acquir. haered. & in d. l. ventre. num. 7. Deci. consil. 23. col. 3. Curt. Senior. cons. 40. colum. 8. Anton. Rube. consil. 1. Ias. in dict. §. diui. 2. lectio. numero 137. & ibi Ferdinand. Ilerdens. numero 136. Cardinal. consil. 135. Quarto, adeo vera quibusdam apparet opinio communis, vt concedant rem prohibitam alienari extra familiam, posse ab illius rei possessore inuita tradi extraneo, qui tamen erat eidem intestato successurus. argum. l. 1. & l. cum quo. §. vltim. ff. ad Trebellia. quod duodecim rationibus nititur probare Praesul Ilerdens. in d. §. diui. num. 164. Quinto, sunt qui [art. 12] arbitrentur praedictam communem sententiam procedere, etiam si successor legitimus ab intestato, non fuerit haeres institutus: nam ad eum, alio non instituto haerede, nihilominus transit res prohibita alienari extra familiam, tametsi extraneus sit. l. milites. §. vlt. ff. de re milita. "Milites," inquit, "si haeredes extiterint, possidere ibi praedia non prohibentur." l. 1. §. penul. ff. de falsi. Cicero in oratione pro L. Flacco. Andre. Tiraquell. libr. 1. de retract. §. 1. in gloss. 9. nu. 166. quae tamen ex ratione iuris prohibentis etiam locum sibi vendicant in haerede extraneo, non tantum in legitimo. Sed probat in hac specie tex. in d. l. cum pater. §. cum inter. vbi Bart. Roma. cons. 457. col. 2. Alexand. cons. 55. vol. 3. Socin. consil. 292. volum. 2. Ias. in dict. §. diui. 1. lect. num. 101. Et fatentur hanc opinionem communem esse Socin. cons. 251. colum. 3. volum. 2. & Tiraquel. libr. 1. de retract. §. 26. num 5. omniúmque diligentissime Laurenti. Syluanus cons. 6. numer. 26. Quod si passim conceditur prima, & principalis communis assertio, quando ipse legitimus successor ab intestato, haeres instituitur, non video cur nullo alio haerede instituto, sed ipso legitimo successore iure capiente haereditatem, non sit idem dicendum, licet non defuerint, qui huic vltimae conclusioni aduersentur. Glossa in verbo, legitime, duo probat. Primum, naturalem filium excludere substitutum sub illa conditione, si substitutus sine liberis decesserit. l. ex facto. §. si quis rogatus. ff. ad Trebellia. vbi Alex. & Ripa id late tractant. Fel. & Dec. in c. in praesentia, de probat. nu. 25. Secundum probatur ex glo. filium naturalem non excludere substitutum sub praefata conditione ita expressa, si sine liberis legitimis decesserit: quod passim Doctor. concedunt. Caeterum, Barb. hic col. 32. colligit [art. 13] ex hoc capite, dicens text. istum singul. esse, sub mentione prolis masculos contineri, quod minime dubium est. Ipse vero sensit eodem nomine expresso foeminas excludi: sed hoc non recte probatur in hoc tex. cum Rainaldus decesserit absque liberis masculis, & foeminis. Erit tamen operaeprecium perpendere, sitne verum quod Barb. adnotauerit. In quo illud primo est considerandum, haec nomina, Proles, generatio, soboles, posteritas, synonyma esse. l. cum quis. C. de natur. lib. l. ne diutius. C. de agri. & censit. lib. 11. quo quidem praemisso, gl. in l. 1. C. de cond. insert. scribit, quemlibet sequi generationem patris, non matris. Vnde appellatione posteritatis, generationis, aut primogeniei, non comprehenditur descendens a foemina, quo item fit, vt nec masculus natus ex foemina, dici vere possit de generatione alicuius. Bar. in l. quia tale. ff. solut. matri. idem Barto. in l. 1. ff. de probat. text. opti. in c. vbicunque, de poenis. in 6. & in l. 1. ff. de iure immunit. Laurus a Palatijs in tract. de statu. exclud. foemi. col. 33. Nico. de Vbal. de succes. ab intest. fol. 11. col. 1. Contrarium tamen probatur in l. officiales. C. de Epis. & Cleri. imo natum ex foemina dici vere potest sub progenie, posteritate, & generatione comprehendi. probat l. cum acutissimi. C. de fideicommis. vbi Corn. col. 1. l. Iurisconsultus. §. parentes. ff. de gradi. c. 1. de schismat. in 6. late And. Tira. lib. 1. de retract. §. 1. in gl. 9. num. 239. ad idem tex. in c. nouit, de iudi. vbi Host. Anto. & Deci. nu. 3. Paul. Cast. in d. l. 1. C. de condi. insert. Domi. in cap. statutum. in 2. de haere. in 6. Deci. in cons. 223. colu. 2. quorum opinio communis est, vt testatur Nicol. de Vbal. in d. fol. 11. col. 1. Nec obstat text. in d. c. vbicunque. quia locum habet in poenis, quae debent intelligi stricte. glo. ibi, quam in hac responsione post alios sequitur Deci. in d. ca. nouit. Item l. 1. ff. de iure immunit. tractat de priuilegio immunitatis, quod conceditur aduersus publicam vtilitatem, & ideo non est intelligendum de masculis, qui a foeminis descendunt, vti sentit gl. in d. c. vbicunque. & glos. in l. si ita scriptum. ff. de leg. 2. Dec. in d. cons. 223. idem in l. 2. ff. de regu. iur. nume. 68. Ex quibus illa l. 1. in alijs priuilegijs, quae non sunt ita odiosa reipublicae, non procederet. tametsi Curti. Iunior cons. 5. nu. 40. eam intellexerit, in quacunque dispositione, quae contra ius commune facta fuerit. Neptis vero ex filio masculo dicitur descendere per sexum virilem. glo. singul. in l. Gallus. §. nunc de lege. ff. de liber. & posthum. quam Bartol. & Doctor. ibi approbant, & Hippol. singula. 33. & probatur in l. lege duodecim. ver sic. huiusmodi. C. de legit. haered. verum an appellatione liberorum masculorum veniant mares ex foeminis descendentes, explicant Paul. Corn. & alij in l. 1. C. de condit. insert. optime Carol. Moli. in consuet. Paris. titul. 1. §. 16. in princip. Socin. consil. 14. lib. 3. Caepola cons. Ciuili. 7. & Catelli. Cotta dictione, Agnati. & omnium latissime And. Tiraq. in tract. de primogenijs. q. 12. & 13. # 1 Ex §. Primo. SVMMARIVM. -  1 Dominium rei legatae, a morte testatoris transit in legatarium. -  2 Fideicommissum conditionale non transmittitur ad haeredes. -  3 Fideicommissum purum transmittitur ad haeredes mortuo fideicommissario, etiam ante aditionem haereditatis. -  4 Ius accrescendi admittitur inter fideicommissarios -  5 Verbum, lego, adiectum vniuersitati bonorum an inducat haeredis institutionem. -  6 Intellectus ad Regiam l. 1. tit. de testa. lib. 5. ordi. -  7 Poena adiecta in testamento, qualiter committatur, & an haereditas possit a testatore adimi in poenam? -  8 Praeceptum de non inferenda molestia, aut de non mouenda quaestione, an intelligatur de quaestione iuris? -  9 Libellus qualiter concipiatur ad legatum, cui fuit addita poena. §. PRIMVS. GLossa in verbo, medietatem, dum adserit, dominium [art. 1] rei legatae transire in legatarium a die aditae haereditatis, est ita intelligenda, vt vera sit acquisitio dominij. Nam ficte dominium rei legatae transit in legatarium a die mortis. l. a Titio. ff. de furt. Regia l. 34. tit. 9. part. 6. ab adita autem haereditate vere fit translatio dominij. l. si tibi homo. §. cum seruus. ff. de legat. 1. vbi gl. & Doct. gl. in dict. l. a Titio. atque hoc pacto communis omnium consensus hanc quaestionem dissoluit, vt fatetur Ioan. Crottus in l. si is, qui pro emptore. 5. q. Bart. concl. 2. ff. de vsucapio. quo in loco conatur defendere etiam ab adita haereditate esse fictam hanc dominij translationem. Quod si res legata sit aliena, non equidem ipsius testatoris, etiam si sit haeredis, non transit dominium in legatarium absque traditione. l. magis puto. §. si fundus. ff. de reb. eor. glos. in l. Papinianus. ff. de seruituti. cuius opinio communis est secundum Alex. & Aret. in l. si haeredis seruus. ff. de legatis 1. idem probat gloss. hic, etiam si consentiat haeres, aut dominus in legatum. Bal. & Ang. in l. 1. C. comm. de leg. Iason in l. 1. nu. 121. ff. de leg. 1. vbi Ripa nu. 57. Eadem gloss. dum dicit, & illud locum habet, refertur ad conclusionem illam: legatae rei dominium transit in legatarium ab adita haereditate. Item dum scribitur in ea, legare intendit: addendum erit, alias non. Porro hic quaeritur, cur vnius tantum patrui fit in hac lite, & controuersia mentio: cum pluribus patruis fuerit a Pepone relictum fideicommissum: Et glo. in vers. vni ex patruis. respondet, ex duobus patruis Raynaldi alterum obijsse mortem viuente Raynaldo, & ideo fideicommissum extinctum fuisse, nec ad eius haeredes quidquam ex eo pertinebat. Vnde ex glos. constat. legatum [art. 2] relictum sub mentione mortis haeredis, censeri conditionale. l. haeres meus. ff. de cond. & demonst. gloss. in l. post mortem. C. de fideicom. & ad hanc conclusionem dixit Lanfranc. hic col. penult. esse huius cap. gloss. singularem. a qua consequenter deducitur fideicommissum conditionale mortuo fideicommissario ante conditionis euentum, non transmitti ad haeredes etiam suos, etiam a testatore descendentes. gloss. hic relata ad iura, quae allegat glos. in dict. l. haeres meus. & in l. vnica. C. de his, qui ante apert. tab. communiter recepta, quod apparet ex his, quae late tradunt Ias. cons. 29. volu. 3. Corne. consil. 180. column. 2. vol. 4. Ex quo patet haeredem ante euentum conditionis scienter fideicommissum restituentem, posse idem repetere, deficiente postea conditione. gloss. in l. qui se debere. verb. condicere. ff. de cond. cau. dat. iuncta l. sub conditione. ff. de condit. indebit. quo in loco Iurisconsultus inquit. "Solutum pendente conditione scienter non repetitur." Id etenim intelligitur, non repetitur, pendente conditione, secus vero ea omnino deficiente. Alexand. post alios ibi, Angel. Alexand. in l. stipulatio. §. si quis dolum. 2. columna. ff. de verbor. obligat. Sed si [art. 3] fideicommissum purum sit, moriente fideicommissario ante restitutionem fideicommissi, imo ante aditionem haereditatis, transmittitur ius illud fideicommissi ad proprios haeredes fideicommissarij: sicuti contra glos. notant Bart. & Doct. in l. cum filiofamilias. ff. de leg. 1. text. in l. vnica. §. in nouissimo. C. de cadu. tollen. & §. cum igitur. vbi dies legatorum & fideicommissorum quo ad transmissionem cedit a morte testatoris, & opinionem Bart. profitentur esse communem Ias. in d. l. cum filiofamilias. nu. 118. & ibi Ripa colu. vltim. & Guido Pap. consil. 132. Alexand. in d. l. cum filiofamil. col. 11. Dec. consil. 490. num. 10. & sequen. Ex his potest optime tolli discrimen, quod tractari in hac re solet. Nam glo. per tex ibi. in l. in causae. §. Pomponius. ff. de mino. probat, legatum alicui relictum ipso legatario rogato illud haeredi post mortem restituere. non deberi haeredi haeredis, si ante legatarium haeres mortuus fuerit. Contrarium tamen Barto. respondit in l. Titia. in princip. §. vlt. ff. de legat. 2. Est enim Bartol. opinio intelligenda, quando testator legatum reliquit legatario ad tempus, vel ad vitam eius, vt vtar verbis Bartoli. Opinio vero glos. erit recipienda, quando legatum simpliciter factum fuit legatario, sed rogauit eum testator, vt post mortem illud haeredi restitueret. Paulus Castrens. in l. penul. C. de leg. & in l. si a me tibi. ff. ad l. Falcid. Anton. Rube. cons. 23. tradit Paul. a monte Pico in d. l. Titia. §. vlti. col. 9. Eadem gloss. probat [art. 4] inter fideicommissarios vniuersales esse locum iuri accrescendi, si sint coniuncti. l. vnica. §. haec autem omnia. C. de cadu. toll. Barto. eleganter consil. 53. Ias. in l. re coniuncti. ff. de legat. 3. num. 206. & ibi Ripa. num. 170. optime Paul. Parisi. cons. 131. lib. 4. numer. 28. etiam si fideicommissum sit conditionale: quod in hac glos. iuncto text. probatur. Planum igitur fit, qua ratione fideicommissi restitutio a Pepone Raynaldo iniuncta, ad alterum ex patruis deuenerit, eique fuerit facienda. Oportet praeterea ad interpretationem huius ca. tractare, fueritne quisquam a Raynaldo haeres institutus? Et ne a probatissimis veterum placitis diuertamus, a Raynaldo patruum haeredem institutum fuisse opinamur. Verbum [art. 5] etenim, lego adiectum vniuersitati bonorum, nullo haerede instituto, inducit haeredis institutionem. tex. hic. sing. secundum Cardi. hic, & eundem, & Imol. col. 7. in c. Raynutius. ist. tit. Franc. in c. si pater. col. 20. hoc tit. in 6. Bald. in l. inter omnes. vlti. col. C. fami. ercis. Nam Raynaldus patruo & eius filijs medietatem quorundam bonorum, & reliqua bona paterna legauit. Hoc vero legatum appellat hic text. institutionem in vltima parte. Idem notant Alex. in l. 1. col. 2. ff. de lega. 1. & Guliel. Benedict. in dict. cap. Raynutius. verbo, relinquit, col. 2. dicens hanc opinionem communem esse: quam sequitur Politus de substitu. titu. de compendiosa. numer. 26. & Alcia. in l. verbis legis. ff. de verbo. signifi. quibus accedit id, quod nos adnotauimus in dict. ca. Raynutius. §. decimo. in principio. Verum Barto. in l. Centurio. numer. 19. ff. de vulgari. expressim contrariam elegit opinionem, dicens verbum, lego, etiam adiectum vniuersitati bonorum nullo alio haerede instituto, nullam prae se ferre haeredis institutionem. l. verbis legis. praeallega. & l. mulier. §. vlt. ff. ad Trebel. quibus non probatur Bartoli opinio, quae tamen receptior est, vt testantur Ias. in d. l. Centurio. nume. 37. Galiaul. ibi, col. 60. & Iacob. de Nigris in Rub. ff. de legat. 1. fo. 6. col. 3. apud quem & Crottum ibi, ac Ripam in d. l. Centurio. numero. 97. est longa huius quaestionis disputatio. Et licet Alex. in l. 1. ff. de lega. 1. dixerit, ad opinionem Bart. non esse recedendum: non video congruam responsionem ad istum text. tametsi varie ab vtriusque iuris professoribus intelligatur. Quam ob rem vlterius est considerandum, quod gloss. hic dixerit in hoc cap. verbum, lego, assumi proprie, & improprie. Proprie quidem respectu Auunculorum: Impropie, respectu patrui, ne corruat vltima Raynaldi voluntas, ex quo Abb. & Barb. hic fol. 27. colligunt, verba testamentorum etiam improprie assumi, ne dispositio pereat, aut euertatur: quod & in alijs actibus regulare est. tex. iuncta gloss. in ca. constitutus, de relig. domi. Sed & illud gloss. huius c. sensit, quod mihi admodum placet: nempe, verbum, lego, additum vniuersitati bonorum inducere, alio non instituto haerede, institutionem haeredis, quando si eam non induceret, testamtentum minime posset valere: alioqui sensit Bernardus, verbum, lego, adiectum vniuersitati bonorum, non operari haeredis institutionem. Atque ita potest Bartol. decisio intelligi: nam in substitutione verbum, lego, adiectum vniuersitati bonorum, potest omissa haeredis institutione operari effectum, quoad fideicommissariam substitutionem. Vnde nulla cogit necessitas, praedictum verbum ad directam substitutionem deflectere. Nec erit isthaec absurda opinionum conciliatio, quam Lancelo. Galiau. in d. l. Centurio. col. 60. comminiscitur, cui gl. haec mihi insignis suffragatur. Ex his infero, verbum, lego, additum etiam vniuersitati bonorum in codicillis, aut apposita codicillari clausula, nequaquam significare institutionem haeredis, sed fideicommissum, cum actus hic validus sit absque institutione haeredis. Deinde ex eadem concordia libet Regiam l. 1. [art. 6] intelligere. titu. de testament. lib. 5. ord. qua sane praemissa, si in testamento nihil contineretur, quod praecise exigeret institutionem haeredis, verbum, lego, additum etiam vniuersitati bonorum, minime induceret haeredis institutionem, quia ea ad illum actum necessaria non esset. Tertio, inde apparet, concepta in hunc modum substitutione, Quandocunque filius meus decesserit, lego omnia bona sua Titio, verbum istud directam substitutionem inducere, & eam pupillarem: alioqui fideicommissaria admitti non potest, quoad bona pupilli: quod asserit Politus de subst. tractat. compendiosae. numer. 25. Non me latet Iacob. a Nigris in d. Rubr. ff. de lega. 1. hanc concordiam improbasse ex eo, quod etiam in substitutionibus sit maximus fauor, eas directo iure potius, quam obliquo valere, cum testamentum possit assumere vires a substitutione. l. 3. §. vlt. ff. de liberis & post humis. Hoc tamen ipse concedo in substitutione vulgari, non in pupillari. l. 2. ff. de vulgari. & in vulgari substitutione, quoties necessaria sit directa haeredis institutio ad effectum actus, erit adhuc locus huic interpretationi, qua verbum, lego, ad haeredis institutionem inducimus. Gloss. in verbo, adijciens, colligit ex text. posse a testatore poenam statui contra haeredem, aut legatarium, eius voluntatem non seruantem, vt vel omnia bona, vel eorum partem amittat. Et idem notant omnes Doctor. hic, quibus addit Abb. hanc poenam omnino deberi in foro animae. Cuius decisionis ipse memini in Epitome de sponsal. 2. part. cap. 6. §. 8. numero 10. Addit eadem gloss. oportere [art. 7] vt poena locum obtineat, praeceptum testatoris iustum esse: alioqui si id illicitum sit, adiectio poenae non valet. dixit gl. hanc notandam fore. Corset. in sing. verbo, pactum. & probatur in l. 1. ff. de his, quae poe. nomi. quo in loco gloss. communiter recepta eandem opinionem explicat Imo & idem erit, si id, quod adiecta poena praecipitur, sit ignominiosum, aut impossibile de iure, vel de facto. Barto. Paulus & Doctores in dicta l. 1. Faber in §. poenae quoque. Institu. de legat. text. in dicta l. 1. Praeter haec tamen ex hoc capitul. animaduerto, haeredem institutum nomine poenae non priuari haereditate directo, quia semel fuit haeres, sed per fideicommissum, vt in poenam haereditatem teneatur restituere, retenta quarta, vel Falcidia, vel Trebellianica. quod Bart. notauit in l. paterfamilias testamento. numero 6. ff. de haered. insti. quo in loco addit semel factum haeredem pure, non posse in poenam priuari haereditate, nisi ob propriam culpam. l. vxorem §. si haeres. ff. de leg. 3. d. l. paterfamilias. quem tex. dicit singul. ad hoc Roma. singul. 111. Corset. in sing. verb. testator. Paul. Castrens. in l. Seius & Augerius. ff. ad leg. Falcid. vltra Bald. Imol. & Angel. in d. l. si. paterfamil. illam decisionem valde extollentes. Imo haereditas semel pure data, non potest adimi sub conditione, absque culpa primi instituti. Bartol. Angel & Imol. in d. l. paterfamilias. Socin. consil. 21. columna 2. volum. 3. & probatur in l. si te solum. ff. de haered. institu. Vnde istae ademptiones, cum vel fiant, aut praesumantur fieri nomine poenae, minime probantur a iure, nisi haeredis culpa praeuia sit ad earum effectum. Quod si haereditatis ademptio fiat in tempore, quo nondum est acquisita, vtputa in eodem testamento, aut alio solenniter, & pure, sine aliqua causa recte fieri potest. l. si ita scriptum. §. regula. ff. de libe. & posthum. l. si mihi & tibi. §. in legatis. ff. de legat. 1. Bal. Paul. & Alexand. in l. haereditas. vlt. colum. C. de his qui. vt indig. Paul. in d. l. Seius & Augerius. & Socin. d. consil. 21. colum. 2. contra Bart. in d. l. paterfamilias. nu. 5. & in l. si caeterum. §. si eodem. ff. de testam. milit. Probat praeterea tex. hic [art. 8] authore Abb. poenam a testatore legatario, aut haeredi iniunctam, si voluntati testantis contradixerint, aut alicui legatario molestiam intulerint, locum habere, & committi ex sola molestia facti, licet iure effectum non sortita: quod in hoc c. probatur euidenter, si sententiam Cardinalis recta ratione pensitemus. Ea etenim est voluntas testantis, & prohibentis molestiam inferre alicui, vt expensas, damna & inquietudines ab eo velit auertere. Quin in dubio quoties molestiae mentio fit, molestiam facti, non iuris intelligimus. text. in l. vnica. C. de nundi. l. Aurelius. §. Caius. ff. de libe. lega. si quis enim proprio testamento ita cauerit, Quaestionem meis curatoribus nemo faciat. est id intelligendum, nisi curatores testatoris res aliquas detineant. Hinc & Bald. dixit in l. 1. C. de his quae poen. nomin. colu. 5. haeredem posse actionem iustam mouere, aut iuris exceptionem proponere aduersus testantis vxorem, licet testator iusserit haeredi, ne vxorem iniuria, aut aliqua molestia vllo pacto afficeret. Vnde poterit ex legato vxori relicto Falcidiam detrahere. Imo. in l. paterfamilias testamento ff. de haered. instit. Sic econtrario promissa defensio, ad iustam, non ad iniquam referunt. Bart. in l. damni. ff. de damno infect. ex quibus comprobatur idem, quod ex hoc c. adnotauit Abb. hic & idem Corset. in singu. verb. poena. Quandoque tamen ex qualitate actus, & subiecta materia, vel praesumpta contrahentium, aut testantium voluntate prohibitio inferendae molestiae, aut mouendae quaestionis, etiam de iusta molestia, aut licita quaestione intelligetur. gloss. in l. Lucius. §. tres haeredes. ff. ad Trebellia. Bal. in l. vltim. C. de action. emptio. columna vltima. Alexand. in l. clam. in princ. columna tertia, post gloss. ibi. ff. de acquiren. possession. qui fatentur, legato relicto alicui monacho, ita vt Abbas ei non moueat quaestionem, adiecta poena, quae in eum casum rem legatam ad alium transferat, posse ex quadam aequitate monachum rem legatam retinere, nec eam ab Abbate ei auferendam esse: quaequidem opinio difficilime defenditur ex quadam aequitate, & quo ad rei legatae vsum, vt explicant Paul. Castrens. in dicto §. tres haeredes. & Bald. in capit. Cleric. de iudic. ad finem. Alioqui falsa est, secundum Angel. in l. seruus vxori. ff. de haeredib. insti. & Ias. in Authentic. ingressi. C. de sacrosanct. eccles. numero 39. Nam haec poena adiecta fuit praecepto impossibili de iure, vt constat. Glossa in verbo, venirent, proponit [art. 9] quandam actionis formulam ad petendam aliquam rem, quae sub poenae commissione fuerit promissa, aut legata. Potest enim petitio ita concipi, Peto rem, & si eam nolueris dare, aut contradixeris petitioni, poenam peto. notant idem Doctores hic, & Corset. hunc tex. allegans in singul. verbo, libellus. idem asserit glo. in l. 2. §. item si in facto. ff. de verb. oblig. ibi recepta communiter. & est melior iuris, autore Baldo in l. si pacto. quo poenam. vltima col. C. de pact. vbi caeteri Doct. idem communiter concedunt. & Deci. in l. quatenus. ff. de regul. iur. libellus siquidem iudicialis potest offerri disiunctiue, aut alternatim. l. vbi autem non apparet. §. illud. ff. de verbo. obliga. notatur in l. si rem. in 1. ff. de rei vendi. Ias. in §. curare. Instit. de action. num. 10. & Mari. Soci. in capit. 2. de libel. obla. num. 20. # 2 Ex §. secundo. SVMMARIVM. -  1 Litis contestatio in causa appellationis an sit necessaria? -  2 Filius potest absque iusta causa ex consensu proprio exhaeredari. -  3 Late discutitur, vtrum portioni legitimae possit apponi grauamen ex consensu filij. -  4 Intellectus ad Regiam legem 27. Tauri. -  5 Portio legitima an sit deducenda in vna tantum re, vel ex omnibus haereditarijs rebus. -  6 Donatio simplex ab initio valida non imputatur filio in legitimam, quod late ibidem tractatur. -  7 Donatio facta filiofamilias ad consequendos sacros ordines non imputatur in legitimam. authore Fabro, a quo dissentio. -  8 Regiae leges 26. & 29. inter Taurinas constitutiones explicantur. §. SECVNDVS. GLossa in verb. contestata. colligit litis contestationem esse [art. 1] necessariam in causa appellationis, non obstante primi iudicij contestatione: quia prima contestatio fuit facta propter principale negotium, & propter ipsam petitionem primam. Haec vero contestatio quae fit in causa, & iudicio appellationis ad illam pertinet controuersiam, quae tractat de iniquitate, & iustitia sententiae, a qua fuit appellatum. Verum, hac in re duo sunt praecipue consideranda. Primum in appellatione ab interlocutione iudicis, non esse litis contestationem necessariam. text. in capit. interposita. §. vltimo. de appellati. vbi Doctores vnanimi consensu hoc ipsum tradunt: nam in exceptionis quaestione litis contestatio necessaria non est. gloss. Abb. Cardi. Imol. & communiter Docto. in c. prudentiam. §. sexta. de offi. deleg. Franc. in dict. §. vltimo. contra gloss. ibi. Deci. dicens hanc opinionem esse communem in c. per tuas, de appellat. 2. colu. Igitur nec in appellatione ab interlocutione litis contestatio requiritur: idque est ab omnibus receptum. Secundum, licet in iudicio appellationis, praemissa in primo litis examine contestatione, altero litigantium absente non sit necessaria contestatio. l. vltim. §. illud. C. de temp. appel. d. c. per tuas. vtroque tamen litigante praesente non est procedendum ad diffinitionem causae, nisi praeuia litis contestatione: nec sufficit primi iudicij contestatio. tex. hic, ex quo id notant Abb. & Docto in dict. c. per tuas. a contrario sensu. vbi Docto. id asserunt communiter. Barto. in d. §. illud. Bal. in l. 1. ad finem. C. ne liceat tertio prouocare. Potest tamen non temere dici non esse hanc contestationem praecise necessariam, si a nullo ex litigantibus petatur: videntur etenim eam remittere, quod eis licet in appellationis iudicio: atque ita communem sententiam interpretantur Fran. in 8. casu. & Dec. in d. c. per tuas. Colligitur praeterea ex hoc tex. iuncta glos. legitimam portionem, quae filio debetur, nullum grauamen pati. celebris est decisio in l. quoniam in prioribus. C. de inofficioso testamen. in cuius interpretatione non omittam discutere, an pater ex consensu [art. 2] filij possit grauamen aliquod portioni legitimae apponere? Nam quibusdam videbitur hoc fieri posse, ratione deducta a l. vltim. C. de pact. qua licet pactum inire super futura successione ex consensu illius, cui est succedendum. tex. ad idem l. non putauit. §. si quis sua manu. ff. de bono. posse. contra tab. quo probatur, filium posse vel tacite consentire proprie exhaeredationi. vnde gloss. in lege, si quando. §. & generaliter. C. de inoffi. testament. scripsit consentiente filio, valere omnino eius exhaeredationem. Quam sententiam approbant ibi Cynus, Fulgosi. Salycet. & Paul. idem notat Alexand. in l. si quis posthumos. §. 1. ff. de liber. & posthum. imo idem erit in praeteritione, vt eadem gloss. fatetur, & vtrumque probat Imol. in l. filio praeterito. numer. 58. ff. de iniust. rup. Alex. Deci. numero 8. & Curti. Iunior numero 49. inuito ibidem Ias. in l. posthumo. C. de bono. poss. contra tab. Et licet non desint qui ab opinione gloss. discedant, tamen Bart. ibi eam approbat, & haec est communis opinio, secundum Nicol. Boeri. decis. 14. colum. 3. & Rodericum Suares in d. l. quoniam in prioribus. 10. extensione. quam praeter alios sequitur Alex. in Authentic. non licet. 2. col. C. de liber. prae. Nec erit necessarium in exhaeredatione hanc causam exprimere, quod filius consenserit, si post iste consensus probetur: vt animaduertunt Salyc. & Ias. in d. §. generaliter. nu. 8. Imol. in d. l. filio preterito. num. 58. Alex. in d. Authen. non licet. & Suares in d. limita. 10. contra Bar. Raph. & Paul. in dict. §. & generaliter. quorum opinio facillime euertitur ex eo, quod Iustiniani Nouella, vt cum de appe. cogno. §. causas. exigens exprimi causam exheredationis, minime procedat, quando filius exheredationi consensit, sed quando inuitus exhaeredatur. Ex quibus apparet, hanc opinionem communem probari in d. §. si quis sua manu. Porro tunc erit huic sententiae communi locus, quando filij consensus in ipso actu exhaeredationis fuit praestitus: nam secus esset, si ante ipsum actum esset pactum ad effectum non succedendi, quod non valet. l. pactum. C. de pact. l. pactum. C. de collationibus. Sicuti parum prodest post testamentum idem consensus praestitus iam orta querela inofficiosi testamenti, cuius exercitium non impeditur per pactum inter patrem & filium. tex. in d. l. si quando. §. illud. secus vero, si ipsi exhaeredationi consensus prestetur tempore quo fit, impedit enim tunc querelam oriri. Sic sane Ioan. ab Imol. communem opinionem tutatur in d. l. filio. num. 58. ipse etiam exigerem consensum filij expressim, vel ex aliquo actu approbante exhaeredationem omnino deductum. per tex. in d. §. si quis sua manu. Verum, vt id [art. 3] quod quaestio principalis requirit, expediamus, ex his colligere licet, grauamen addi posse legitimae portioni consentiente filio, quam assertionem non est ausus fateri Ioan. Lupi. in repet. Rubr. de donat. inter vir. & vxor. §. 47. colum. 2. nec itidem Roder. Suar. latius eius disputationem tractans in d. ampli. 10. Ego vero aliquot proponam, quae huius controuersiae partim diffinitionem attingant, partem eius cognitionem aperiant. Primum, pactum initum inter fratres consentiente patre, iuxta ipsius testamenti dispositionem, validam efficit grauaminis adiectionem in fauorem filiorum, aut liberorum ipsius testantis constitutum, non reuocato consensu patris ante eius obitum. l. vlt. C. de pact. ex qua hoc optime probatur. Secundum, grauamen legitimae portioni additum, validum est filio, etiam viuente patre, consentiente ac paciscente, iuramento praestito, etiamsi hic consensus sit praestitus post testamentum. arg. capit. quamuis pactum. de pactis. in 6. Tertium, filius post mortem patris liberrime potest grauamini consentire. l. si quando. §. illud. C. de inoffic. testam. l. 6. titu. 8. par. 6. & hec sane tria axiomata, quae proposuimus, concessit Rodericus Suar. d. 10. extensione. Quartum, ego libenter concederem posse a parente grauamen portioni legitime apponi consentiente filio, etiam viuente patre, quando id grauamen tendit in fauorem descendentium ab ipso testante, vel alicuius eorum, nec tamen excludit ipsius filij consentientis liberos: quo fit, vt in legitima consentiente filio, possit absque Regia licentia primogenium constitui: quod Ioann. Lupi. d. §. 47. tetigit, nec tamen id ausus fuit diffinire. Quintum, inde [art. 4] infertur fortiori ratione, posse grauamen adijci legitimae portioni ex consensu filij, cui pater compensationem grauaminis in his regnis tertiam & quintam bonorum partem praelegauerit: non enim gratis consensit filius grauamini, & ideo nimirum si eius consensus actum efficiat validum. vnde Regia l. 27. in Taurino conuentu condita, que permisit patri tertiae & quintae bonorum partibus, quas vni ex filijs praelegauerit, grauamen aliquod constituere in fauorem descendentium ab ipso testante, erit extendenda, vt procedat id grauamen non tantum in tertia & quinta partibus, sed & in legitima portione, si consensus filij accesserit. Sextum, non verebor candidi lectoris iudicio committere propriam sententiam in dictae Regiae legis interpretationem. Arbitror sane filium honoratum a patre prae ceteris fratribus tertia & quinta partibus, non posse consentire grauamini eisdem partibus addito in fauorem extranei alicuius, qui non sit ex descendentibus a testatore, in praeiudicium etenim id fit aliorum fratrum, a quorum portione legitima hae partes, saltem tertia deducitur, atque ex hoc mille fraudibus patet via, siquidem pater cupiens auferre hanc tertiam partem a filijs, & eam extraneo cuidam concedere, facillime extorquebit ab vno ex filijs consensum, desiderio & cupiditate consequendi a patre portionem illam, quam libere potest pater cui libuerit, relinquere. Ergo ne huic fraudi locus sit, minime censeo hunc actum licitum esse, neque consistere posse. Septimum, erit principalis quaestionis decisio: nam in ancipiti disputatione audeo equidem asserere, filium non posse consentire grauamini apposito legitimae portioni in praeiudicium liberorum: quinimo hic consensus ab eius filijs reuocabitur, vel ex titu. inofficiosae donationis, vel ex ratione. l. si vnquam. C. de reuoc. dona. siquidem inofficiosa renunciatio aut remissio reuocatur, tanquam inofficiosa donatio. Baldus consil. 183. volum. 4. & tradit Andre. Tiraq. in d. l. si vnquam. verbo, donatione largitus. numer. 142. & quamuis iste consensus respiciat ius querendum, quod minime est dignum consideratione. ex Bald. in l. illud. col. 4. C. de sacrosan. eccles. & Tiraq. nu. 147. attenta tamen Doctorum dubitatione, an filius possit grauamini adiecto legitimae consentire, non temere praedicto modo temperabitur opinio eorum, qui hunc consensum valere existimarunt, eandemque moderationem adhiberi placet sententiae iam communiter receptae, quae asserit, filium posse exhaeredationi sine iusta causa consentire. Octauum erit animaduertendum, semoto praeiudicio filiorum consentientis, grauamen legitimae addi posse ex consensu filij, cui legitima debetur etiam in fauorem extranei. Neque enim video cur non liceat consensum praestari a filio ipsi grauamini, si exhaeredationi factae sine causa idem consensus praestari potest. Gloss. in verbo, portiones, refert [art. 5] quibusdam placere, legitimam portionem quae filio debetur, posse deduci in vna tantum re, quam filius eligere potest. idem Barb. hic folio 36. Bald. in l. suus quoque. ff. de haeredi. institu. Cyn. in Authenti. res quae. C. commu. de leg. quorum opinio minime recepta est. Ideo glos. asserit, legitimam esse deducendam ex omnibus rebus haereditarijs: quod ita apertius est intelligendum, vt arbitrio boni viri, id est, iudicis, legitima deducatur in vna vel pluribus rebus. & id probatur ex ratione text. in l. non amplius. §. vlt. ff. de legat. 1. & l. 2. C. quan. & qui. quart. pars deb. lib. 10. Abb. hic col. pen. Bar. & Imol. in dict. l. suus quoque. in princ. Alex. in l. in quartam. ff. ad l. Falcid. numer. 15. vbi Paul. a monte Pico colu. 50. asserit hanc communem opinionem esse. Idem fatentur Ripa ibi num. 112. Areti. cons. 156. col. pen. Curti. Iunior cons. 21. col. 4. & Roderi. Suares in d. l. quoniam in prioribus. 11. amplia. fol. 3. Ex quo apparet, haeredem non posse eligere ex rebus haereditarijs aliquam rem, quam filio tradat in suam legitimam portionem: haec enim electio haeredi non datur. Eandem sententiam Bart. sequitur, dicens communem esse. Ias. in dict. l. filium quem habentem. C. famil. erciscund. numero 7. quo in loco addit filium non posse petere legitimam portionem sibi adsignari in re, quam pater proprio testamento legauerit: nec est in ea re danda legitima: quod Bal. ante alios asseruit in Rub. ff. de rer. diuisi. 2. colum. Alexand. in l. in ratione. in 2. in prin. ad l. Falcid. idem in l. Marcellus. §. res quae. ff. ad Trebel. col. vlt. idem & Ripa in d. l. in quartam. num. 101. Ias. in l. scimus. num. 7. C. de inoffi. testa. Roder. Suares in d. l. quoniam in prioribus. limi. 5. modo haec res legata non sit multo melior caeteris rebus haereditarijs, ita vt filius ex hoc fraudem patiatur in legitima portione. Paulus a monte Pico in dicta lege in quartam. columna 46. Ex quo ipse infero patrem posse portionem legitimam filio adsignare in re certa, modo res illa non sit admodum deterior caeteris rebus haereditarijs, & ex hoc fiat fraus legitimae portioni, sicuti ex mente aliorum deducit Ripa in d. l. in quartam. numero 128. Hinc etiam erit intelligenda Regia & Tauri lex 19. ex qua pater potest meliorationem filio constituere in re, quam ipse pater voluerit eligere: huic enim decisioni locus erit, nisi res illa ita sit caeteris praestantior, vt ex ea adsignatione fraus fieret legitimae portioni aliorum. Est & illud hic adnotandum, meliorationem non debere solui in pecunia, sed in rebus ipsis haereditarijs, ex quibus iure optimo legitima portio esset deducenda. Regia lex 20. inter Taurinas sanctiones. Caeterum, hic est considerandum ex communi Doctorum interpretatione, receptam esse donationem a patre factam filio simpliciter, quae tamen ab initio valuit, nec indiget, vt morte confirmetur, non imputari filio in legitimam portionem, nisi hoc a patre donante fuerit dictum. tex. in l. si quando. §. & generaliter. C. de inoffic. testam. melior iuris secundum Ias. ibi. & haec est opinio Bar. cui & caeteri consentiunt in d. l. in quartam. & in Auth. ex testam. C. de coll. Quod si donatio morte confirmetur, habet vim legati, & ideo in quartam, & portionem legitimam imputatur. l. etiam. §. si debita. ff. de bonis libert. l. filium quem habentem. C. fam. ercis. tradit Bar. in d. l. in quartam. His tamen obstat Regia lex 4. tit. 15. part. 6. dicens donationem simplicem factam a patre filiofamilias, non imputari in legitimam portionem, si eam pater non reuocauerit: ergo loquitur dicta lex in donatione, quae indiget confirmatione per mortem patris, vnde confestim sequitur donationem simplicem, quae morte parentis confirmatur, minime imputari in legitimam. Sed ego existimo Regiam decisionem intelligendam esse in donatione, quae ab initio valuit, nec ad eius confirmationem indiget morte donantis: & quod sequitur in eadem Regia lege, si eam pater non reuocauerit, intelligo quando reuocatio fieret ex illis causis, quae permittunt donationem ab initio omnino validam reuocari: ita tandem communis Doct. sententia nequaquam Regia sanctione tolletur. Item, & illud est animaduertendum, donationem factam a patre filiofamilias, quae ab initio non valuit, sed morte confirmatur, in legitimam portionem imputandam esse, non tamen conferendam. l. illud. ad finem. ita communiter ibi intellecta. C. de colla. quem intellectum communem esse fatentur Alexand. & nouiores in dicta Authentica ex testamento. quo in loco Philippus Deci. post Roma. aduersus receptam vulgo sententiam scribit, hanc donationem conferendam esse, per tex. in l. si donatione. C. collatio. & in Authentic. de triente & semi. §. illud. cui opinioni suffragatur Regia lex 3. titulo quarto, parte 5. dicens, donationem simpliciter filiofamilias factam a patre, non valere, sed tamen post mortem patris conferri, & imputari in legitimam portionem. Praefata vero conclusio, quae asserit, donationem filio simpliciter factam ab initio validam, non esse in portionem legitimam imputandam, procedit quando titulus donationis expressim patet. Quod si absque donationis titulo traditio aliquorum bonorum fiat a patre filio, bona sic tradita imputantur in portionem legitimam. Bartol. in l. 1. §. si parens. ff. si quis a par. fuer. manumis. Ias. in l. si quando. §. & generaliter. C. de inoffic. testament. columna 1. Alex. in l. illud. C. de collat. 3. colum. quorum opinio est intelligenda, quando dicta bona non excludunt legitimam: nam si eam excederent, vel minoris aestimationis essent, titulus donationis esset omnino presumendus. Corne. in dicta l. illud. columna 3. Ripa in dicta l. in quartam. numero 145. pulchre Socin. consil. 18. volum. 4. colum. penult. nec esset isthaec traditio liberalitas, ni hoc modo foret intelligenda. idem Ripa hoc ipsum explicat in ea. l. in quartam. numer. 39. & Imol. in l. cum quo. §. vltimo. ff. ad l. Falcid. & ibi Alexand. ita intelligentes Iurisconsultum ibi. a quo Bartol. propriam accepit opinionem: ex quibus intelligi diligenter potest text. in dict. §. & generaliter. Est tamen [art. 7] hoc in tractatu egregia dubitatio, an donatio facta a patre filiofamilias ad effectum, vt sacerdotij ordinem adsequi valeat. cap. Episcopus, de praeben. imputetur in portionem legitimam. Et Ioannes Faber in §. vltim. Instit de inoffic testament. in ea est sententia, vt existimet, non esse hanc donationem imputandam filio in legitimam portionem: cum haec bona ad hunc effectum donata vendi non possint, igitur non imputantur. l. omni modo. §. imputari. C. de inoffic. testam. atque multo minus militia spiritualis a filio acquisita, vt constat: quod vlterius apparet ex eo, quod haec donatio non est, non potest dici ob causam facta, sed simplex, quippe quae necessariam non prae se ferat causam, ex qua pater donare teneatur, vel vtilitatem aliquam nanciscatur: vt tradit Aymon Sauill. consilio 136. ex his omnino respondens, non adducta Fabri decisione, praedictam donationem non esse imputandam filio in legitimam. Quin & illud sensit idem Aymon, oportere hanc donationem ab initio fieri praestito iuramento vt valeat, nec indigeat confirmatione ex obitu donatoris, cum sit simplex donatio. Ipse tamen opinor hanc donationem posse dici ob causam factam fuisse, & ad similitudinem donationis, quae fit propter nuptias filiofamilias: siquidem haec donatio fit vt matrimonium spirituale contrahatur ab ipso filio, sicuti donatio propter nuptias fit ad matrimonium carnale. Nec quidquam refert quod illa dicatur donatio ob causam in tractatu collationis. quae habet necessariam causam. Paulus & Decius columna vltima in l. vt liberis. C. de collat. quia haec donatio fit ad alimenta, quae pater ipsi filio praestare tenebatur, tempore, quo filius sacrum ordinem assumpsit, ex his, quae Deci. notat in dicto capitulo, Episcopus. quo fit, vt isthaec donatio valida ab initio sit, nec indigeat morte patris ad eius confirmationem: quod est aduersus Aymo. qui dicit, hanc donationem simplicem esse, & sensit absque iuramento donatoris ab initio non valere. Et praeterea existimo eandem donationem in legitimam portionem imputari: quemadmodum & donatio propter nuptias imputatur, ex communi opinione Doctor. in dicto Authentic. ex testamento. Et ideo in praemissa quaestione a Fabro, & sequacibus discedo. Quin aequissimum esse arbitror hanc opinionem seruari, vt donatio praefata in legitimam imputetur. Nec est verum praedicta bona non posse alienari. Glossa, Abbas, & Imola, in capitul. tuis. de praebend. Felinus numer. 10. & Decius 18. in capitulo, ecclesia sanctae Mariae. de constitutio. Iure autem Regio, quo Pater potest quintam & tertiam bonorum partem vni ex filijs donare, aut legare, donatio causa dotis, vel donationis propter nuptias, quatenus legitimam portionem non excedit, in legitimam imputatur: excessus vero in tertiam & quintam bonorum partem. Regia l. 29. Tauri. Hae quidem donationes, quae simpliciter fiunt, & quae iure Caesareo in legitimam non imputarentur, in tertiam & quintam partem iure Regio imputantur, non in legitimam portionem. Regia l. 26. Tauri. qua sancitum est, donationem simpliciter factam a patre filio, non in legitimam, sed in tertiam & quintam partem imputari, & ideo censeri constitutam filio meliorationem: etiamsi hoc expressim a patre donante non dicatur. Nec obstat dicta l. 29. quae probat, donationem factam a patre filio propter nuptias, aut causa dotis, caeterasque donationes esse conferendas, & tamen melioratio tertiae & quintae partis non confertur, cum ea praecipua sit ipsius filij, cui est facta, & ex eo, quod sit praelegatum, quod non est conferendum. Bald. communiter receptus in dicto Authentico ex testamento, colum. 1. igitur non quaelibet donatio simpliciter facta in tertia & quinta partibus intelligitur: quod refragatur legi Taurinae 26. Quamobrem id, quod prius dixeram, oportet hic praemittere, donationem propter nuptias, aut causa dotis, non in tertiam & quintam partem, sed in legitimam imputari: alioqui non essent conferendae istae donationes, quod repugnat Regiae & Taurinae legi 29. Quod si donatio causa dotis, aut propter nuptias, facta fuerit titulo meliorationis expressae, non erit conferenda: siquidem tertia & quinta partes non conferuntur, vt constat. Sit igitur id expeditum, has donationes quae fiunt ob causam dotis, vel donationis propter nuptias, & similes, non censeri tacite factas fuisse respectu meliorationis: quod adhuc in l. 25. Tauri probatur: quamuis contrarium adserere conetur Ioan. Lupi. in c. per vestras, 3. notab. §. 22. numer. 12. Lex ergo Regia 29. in eisdem sanctionibus Taurinis, quae iubet, conferri donationes causa dotis, & donationes propter nuptias, caeterasque donationes, in his vltimis verbis est intelligenda de his donationibus, quae ob causam fiunt, & in legitimam iure imputantur, aut de his, quae ab initio minime valuerunt. Nam de donationibus simplicibus intelligi recto sensu non potest, cum in tertiam, & quintam partes imputentur, quae conferendae non sunt. Vel sane intelligetur in his donationibus, quae in legitimam portionem imputantur. Sic etenim praefatas Regias constitutiones ad concordiam deduxit Rodericus Suares in l. quoniam in prioribus. C. de inoffic. testamen. 5. quaest. post limitationes. Ex quibus deducitur iure Regio donationes simplices factas a patre filiofamilias, nec in legitimam regulariter imputari, nec conferendas esse: tametsi Caesarum legibus donatio simplex conferenda sit, licet non imputetur in legitimam, quando ab initio valuit, ex ea resolutione, quam fatentur communem esse Alexand. & nouiores in dict. Authentic. ex testamento. Deinde etiam apparet Regio iure, meliorationem tertiae & quintae partium, minime esse conferendam: in quo video plerosque Taurinarum legum interpretes haesitasse, a quibus Cifontanum excipio, qui prae caeteris rectius dictam Regiam constitutionem intellexit. Quibus omnibus addenda est celebratissima Caroli Caesaris, ac Regis inuictissimi, Pragmatica sanctio anno 1534. in conuentu Madritio decreta, quae vetuit dotis titulo filias a parentibus meliorationem accipere. # 3 Ex §. Tertio. SVMMARIVM. -  1 Legitima portio, & quarta Trebellianica qualiter deducantur? -  2 Impensa funeris quo pacto detrahenda sit? -  3 Corporis funus non impeditur ob aes alienum. -  4 Actione reali an condemnetur qui non possidet, suscepit tamen litem? -  5 Falcidia deducitur ex legatis poenalibus. -  6 Trebellianica prohiberi potest, sicut Falcidia: & qualiter Falcidia deducatur contra voluntatem testatoris? -  7 Trebellianica non deducitur ex fideicommisso pio. -  8 Clausula codicillaris operatur repetitionem legatorum a successoribus intestati. -  9 Testator an possit statuere, vt legata debeantur, etiam haereditate non adita, & quid ea dispositio operetur. -  10 Iuramentum habet vim clausulae codicillaris. -  11 Legata pia debentur haereditate non adita, & inibi Regia l. prima. titulo secundo, libro ordinat. explicatur. -  12 An possit quis legatum, vel haereditatem repudiare in praeiudicium alterius. -  13 Intellectus ad legem liberto 80. ff. de bonis liberto. -  14 Haeres debitoris an possit repudiare legatum debitori delatum in praeiudicium creditorum? -  15 Huius capitis Epitome. §. TERTIVS. GLossa in verbo, licet ipsas, tractat qualiter sint deducendae [art. 1] legitima portio, & quarta Trebellianica: & eleganter adserit, prius esse deducendam portionem legitimam, & demum ex reliquis bonis Trebellianicam, ita vt ex duodecim vncijs ratione legitimae portionis deducantur quatuor: ratione Trebellianicae deducantur ex octo duae, quam deductionem sequuntur Doct. hic magis communiter, & inquit Lanfranc. hic vlti. col. ipsum non legisse alibi ita pulchram gloss. Iure autem Regio diuisio haereditatis paternae fit in hunc modum. Nam haereditas soluto aere alieno diuiditur in quindecim aequales vncias, quarum tres in quintam bonorum partem deducuntur, deinde in tertiam partem quatuor, reliquae octo pro portione legitima supersunt ipsis filijs. Regia etenim lege, aut si mauis huius regni moribus est inductum, vt quinta pars deducatur ante omnia aere alieno soluto. l. 214. styli. Quid autem [art. 2] dicendum de impensa funeris: haec etenim deducenda est prius quam aes alienum. l. impensa, de religi. & sumpti. fune. Regia l. 12. titul. 13. parti. 1. Et tamen inquit lex. 30. Tauri. impensam funeris esse soluendam ex quinta bonorum parte, cur igitur si impensa funeris deducitur ante aes alienum, quinta vero pars post ipsum aes alienum? Qua ratione existimo, impensam funeris esse deducendam ante aes alienum, quando isthaec impensa facta fuit circa ipsum sepulchrum, & necessaria ad sepeliendum corpus defuncti. d. Regia lege 12. pulcher tex. in l. at si impediat. vers. funeris. & in l. funeris sumptus. ff. de religio. & sump. fune. quo in loco vestiaria dicuntur vestes illae, quibus induti mortui sepeliuntur, vel quae sternuntur super sepulchra, quas Homerus libro secundo Odysseae appellat Taphia, vt mirer cur Accursius conetur in d. l. literam & sensum euertere. De hac autem impensa leges praefatae loquuntur: haec enim impensa aeri alieno praefertur. Huic distinctioni & illa similima est, quod impensa funeris facta in sepeliendo ecclesiae rectore circa ipsum corpus, simplicem sepulturam: & funalia eidem necessaria spectat ad successorem in ipsa Ecclesia. Impensa vero facta circa vestes lugubres, & magnificum sepulchrum ad patrimonij haeredes, secundum Abb. in disput. Sempronius. 1. dubio. eundem in capitul. vt praeteritae. columna penultim. de electio. Deci. consil. 157. Sed & eadem impensa deducitur ex quinta bonorum parte, si defunctus liberos reliquerit: si vero parentes, ex tertia parte ratione legis 6. Taurin. Quod verum est, quando quinta pars vel tertia deducta post aes alienum, huic impensae sufficeret. Quod si ita deducta non sufficeret, deducetur impensa funeris ante aes alienum: & si contigerit adhuc sic deductam praeiudicium inferre creditoribus, & filijs, quoad legitimam, incumbit onus istud, & praeiudicium potius filijs, quam creditoribus. Verum, si impensa funeris deduci non possit, quin praeiudicet creditoribus, propter fauorem funeralis impensae, patientur creditores hoc praeiudicium: & hoc pacto dicemus impensam [art. 3] funeris deduci ante aes alienum. In cuius comprobationem accedat gloss. in capitul. ex parte. in 1. de sepultu. vbi Abbas idem & Franc. in cap. qua fronte, de appellat. post dictam gloss. scribunt, non posse impediri funus alicuius, ex eo, quod eius creditores petant corpus detineri insepultum, donec soluatur aes alienum, vel detur cautio de soluendo: quod adeo verum est, vt nec ex publico instrumento, vel eo contractu, qui paratam defert executionem, haec sequestratio humani corporis possit fieri. Roderic. Suar. in repetitione legis Regiae post legem, post rem. ff. de re iudicata. 6. ampliatio. Hippo. singular. 199. sensit Feli. in cap. quam sit, de Iudae. optimus est textus in l. vltima, titul. 13. parti. 1. tametsi Angel. in Authen. vt defuncti seu funera eorum. & Didacus a Segura in l. si ex legati causa. fol. 6. colum. 4. ff. de verbo. obliga. contrarium notauerint. Nec est recipienda gloss. in §. sunt quorum. versic. si quis etiam ausus. 2. quaest. 6. dicens, posse creditores petere a iudice, vt impediatur funus debitoris, donec sit aes alienum solutum. Hoc etenim iniquum est: & maxime in Christiana republica. Igitur si a creditoribus non potest impediri, quin defunctus sepeliatur, iure optimo impensa ad ipsum funus necessaria, erit praeferenda aeri alieno. Gloss. in verbo, cum nihil de petitis. explicat, cui obstat, quod licet filij non possiderent, susceperunt tamen litem: & ideo poterant condemnari. l. is qui se obtulit. ff. de rei vend. l. si a te. §. si fundum. ff. de except. rei iudi. Sed id intelligendum est, quando reus suscipit litem, dicens seipsum possidere, secus si simpliciter susceperit reus litem, nam si non possideat, absoluendus erit. Bart. in d. l. is qui se obtulit. post glo. ibi. Regia l. 2. tit. 3. part. 3. gloss. in dict. l. si a te. §. 1. vbi Socin. dicit hanc opinionem communem esse. idem notant Abb. & Felin. in c. penult. de except. Mathes. notabi. 138. atque hoc modo potest haec sententia, cuius meminit text. hic, intelligi. Actor vero qui agit actione reali contra reum non [art. 4] possidentem, reo simpliciter accipiente litem, nec asserente seipsum possidere, declaratur dominus per sententiam, & ad hunc effectum tendit lis, quamuis reus absoluatur ex eo, quod non possideat. dict. l. si a te. §. 1. ex qua & ille effectus oritur, quod si ex noua causa possessio rei petitae deueniat ad reum, fiet exequutio contra eum primae sententiae. l. sed & si possessori. in princ. ff. de iureiu. Bal. in l. cogi. C. de petit. haered. Abb. & Felin. 1. & 2. colum. in c. examinata. de iudic. Abb. Imol. & Felin. in d. c. pen. de excep. quorum opinio communis est, secundum Soci. in d. l. si a te. §. 1. col. 2. & 4. Nec obstat text. in dict. ca. examinata. vbi reus non possidens absoluitur a iudicio reali, non tamen declaratio dominij actoris fit, quia ibi prius quam doceret actor, se esse dominum rei petitae, constitit reum non possidere, & ideo ipse reus fuit absolutus absque declaratione dominij: sicuti Cardinal. Abb. Felin. & caeteri magis communiter eum text. interpretantur. Ex quibus sequitur, in actione reali, actore probante dominium, ipso autem reo non possidente, ferendam esse sententiam, quae licet absoluat reum, declarabit tamen actorem rei petitae dominum esse, imo & si pendente lite rei petitae possessio ad actorem peruenerit, durat adhuc lis ad effectum, vt ipse actor declaretur dominus rei petitae. gloss. Bart. & Paul. in dict. l. si a te. §. 1. Alex. numer. 46. & Ias. num. 85. in l. naturaliter. §. nihil commune. ff. de acquir. poss. Quod si reus non tantum litem susceperit, sed asseruerit se possidere, si actor probet dominium, damnatur reus in effectu, ac si possideret, quanti actoris intersit. l. qui se liti. ff. de pet. haered. id est, in aestimatione rei petitae fiet exequutio ipso reo non possidente, sed tamen condemnato ad rei restitutionem, & actori defertur iuramentum in litem, praetaxata a iudice aestimatione, quam iurabit actor veram esse. Regia l. 2. titul. 3. part. 3. l. qui restituere. ff. de rei vend. l. in actionibus. §. 1. ff. de in lit. iu. Sed an sit satis reum extra iudicium adseruisse seipsum rem petitam possidere, modo haec adsertio in iudicio probata fuerit? Et Bart. fatetur id satis esse, in dict. l. is qui se obtulit. a quo contrarium Ias. colligit in §. omnium. num. 99. & num. 23. Instit de acti. deceptus forsan corrupto Barto. codice. Nam & Abb. in d. c. pen. colu. 2. idem quod ipse ex Bart. collegi, notat. cuius & Bart. magna est authoritas, licet ipse mallem probare id, quod Ias. notauit. non enim est tanti facienda extraiudicialis assertio, ex his, quae notantur in c. at si Clerici. in princip. de iudi. & in l. vnica. C. de confes. Reus tamen absolutus, in dubio censetur absolutus ex eo quod non possidebat, si ex actis potest constare, dominium ab actore probatum fuisse, vel praesumitur absolutus ex defectu dominij actoris, si actor probauit reum possidere. gloss. Bart. & Doctor. in l. si quis ad exhibendum. ff. de except. rei iud. dicit eandem gloss. sing. Lanfranc. in c. quoniam contra, de prob. §. interlocutoriae. nu. 43. commendant Abb. & Felin. col. 3. in d. c. pen. de except. Quod si ex actis hoc dubium tolli non poterit, absolutio ab instantia censetur procedere ex eo, quod non fuit probata possessio rei. Abb. 3. & Felin. 4. col. in d. c. pen. post Bal. ibi & glo. in l. 1. §. si fideiussor. ff. quarum rer. actio non det. ex quibus si simpliciter absoluatur reus, censetur absolutus ex eo, quod actor non probauit dominium, quando, vt dixi, ex actis non potest aliud constare: nam dict. gloss. voluit eum, qui iurauit se non esse obligatum, in dubio videri iurasse de tota obligatione. quam dicit ordi. Paul. in l. si duo patroni. §. idem Iulianus. ff. de iureiu. & inquiunt sing. esse Bal. & Felin. in dict. c. pen. & esse communiter receptam Alex. in dicto §. idem Iulianus. colum. 2. Sic ergo sententia absoluens simpliciter, a toto iure ab actore pretenso, absoluisse videtur. Glossa in verbo, in quibus. colligit ex textu posse quem instituere haeredem eum, cui instituens fuerat rogatus restituere certam haereditatem, atque in eadem haereditate tenet institutio, tametsi grauamen adiectum rei comprehensae sub primo fideicommisso, non valeat. sequuntur eam Doc. hic. tex. idem probat in l. irritum. C. ad l. Falc. vbi Bar. & Doct. commu. Glossa in verb. beneficio, indiget [art. 5] censura, dum dicit, haeredem non deducere Falcidiam ex legatis, quae in poenam fiunt, nam id falsum est: cum poena illa legara fuerit, & ideo ex eo legato Falcidia detrahitur. Ioan. Andr. Cardi. Abb. & Doct. hic, quos sequitur Alex. in l. cum pater. §. vlti. & idem in l. 1. §. item si ita. ff. ad l. Falcid. num. 10. quamuis haeres ex his, qui soluit legatario in poenam procedentem a condemnatione iudicis, deducere possit Falcidiam. d. l. cum pater. §. vlti. & l. seq. quae quidem decisiones Bernardum in premissum errorem induxerunt. Glossa vltima ad intellectum tex. notat posse hodie Falcidiam prohiberi a testatore, si eam prohibuerit testator sciens quantitatem patrimonij, quae scientia in dubio praesumitur. Bartol. in Authent. sed cum testator. C. ad l. Falcidi. cuius opinionem Ias. commendat in §. item si quis in fraudem. Instit. de actionib. num. 48. Sed an Trebellianica a [art. 6] testatore prohiberi possit, consistit in ancipiti controuersia. Nam glos. in d. Authenti. sed cum testator. adserit prohiberi non posse. idem Bart. in l. nemo potest. col. 2. ff. de leg. 1. Alex. in l. Marcellus. in prin. in 3. quaest. ff. ad Trebell. ea ratione, quod Falcidia est inducta in fauorem testatoris, vt qui in testamento ab eo scriptus haeres sit, facilius ipsam haereditatem adire velit, Trebellianica vero non ideo statuta est, vt haeres adeat, cum possit cogi, sed ne haeredis institutio vana sit, & ne solo nomine ipse haeres directis actionibus gaudeat, & sic principaliter in fauorem haeredis. Vnde non potest testator Trebellianicam prohibere. Huic opinioni suffragatur hic Romanus Pontifex, dicens, Falcidiam contra voluntatem testatoris deduci, quibus verbis quarta Trebellianica necessario subintelligitur: cum Falcidia intelligi non possit, quippe quae contra testatoris voluntatem deducatur. d. Authent. sed cum testator. & in Authent. de haere. & Falcid. §. si vero expressim. Et praeterea iure antiquo Trebellianica prohiberi non poterat. l. si vt allegas. C. ad l. Falcid. l. Titia. ff. ad l. Falci. hoc autem ius non reperitur hactenus correctum, ergo non est dicendum Trebellianicam posse a testatore prohiberi. quam sententiam probant Alci. lib. 5. parad. c. 19. Ioan. Crott. in d. l. nemo potest. fol. 3. col. 2. post gloss. in d. l. si vt allegas. & alios, quos Alex. retulit. Verum contrariam opinionem sibi parum constans adserit Bar. in dict. l. Marcellus. glo. in dict. §. si vero expressim. quae magis communiter hactenus fuit recepta, vt fatentur Ioan. Crott. & Alcia. in locis praemissis. Ias. in dict. l. Marcellus. numero 45. Ripa. in d. l. nemo potest. nu. 44. Alex. consi. 67. volu. 1. & Socin. Iunior consil. 137. nume. 6. volu. 1. Ias. cons. 84. nu. 9. vol. 1. & consi. 89. columa 3. eod. volum. cuius opinionis prima ratio est, quod Falcidia Trebellianicae, iure veteri, aequiparatur, & econtrario Trebellianica Falcidiae. d. l. Marcellus. igitur noua lex in Falcidia statuta erit seruanda in Trebellianica. gloss. in l. si quis seruo persuaserit. C. de furtis. & in l. quod vero contra. ff. de legibus. Barto. in l. vt tantum. in princip. ff. de seruo corr. late Stephanus a Fredericis. parte 1. de interpreta. iur. 14. argument. & id locum habet etiam in correctorijs. Ias. in l. transigere. C. de transactio. numero 15. Ioan. Crot. in l. si constante. ff. solut. matrimo. in 2. lectu. super 7. quaestion. Bart. Fortun. in l. Gallus. §. & quid si tantum. ff. de liber. & posthum. colum. 87. nec obstat, quod sit aequiparatio Falcidiae, & Trebellianicae in vno casu, non vniuersalis: nam & si concedam quandoque differre Trebellianicam a Falcidia, tamen contendam libenter regularem esse earundem similitudinem, & id satis erit. l. Titia. ff. ad legem Falcidiam. lege iubemus. C. ad Trebellian. l. cohaeredi. §. cum filiae. ff. de vulg. tex. insignis in §. sed quia haeredes. Institu. de fideicommis. haere. ex quo cessat omnino vltima ratio prioris opinionis. Secundo vltima haec opinio probatur ab eadem ratione, siquidem eadem ratio inducendi, & prohibendi Trebellianicam est illa, quae haec duo in Falcidia statui persuasit, quod ita ostendo. Lex enim Falcidia statuta fuit principaliter ad imponendum modum legatis: sicuti lex Voconia, & aliae leges in hunc finem fuere latae: vt constat ex Iustiniano in prin. Inst. d. l. Falcid. & ibi explicat Theophilus legem Furiam, qua cautum erat, ne cui vltra mille aureos legare liceret. eadem ratio constat ex l. 1. ff. ad legem Falcid. in princip. Sic etiam, vt modus adhiberetur fideicommissis, Senatusconsultum Pegasianum permisit haeredi rogato haereditatem restituere quartam, que Trebellianica nuncupatur, retinere ad exemplum legis Falcidiae. d. §. sed quia. & ibi Theophilus. Igitur cum eadem sit omnino ratio, & expressa in ipsis Senatusconsultorum interpretationibus, non est absurdum, nouam constitutionem circa Falcidiam, intelligi etiam in Trebellianica. Ex quo prima cessat ratio, quam pro priori opinione adduximus: quae minime conuenit, cum non fuerit illa principalis decidendi ratio, sed fuit quaedam causa, praebens occasionem constituendi legem Falcidiam, & Trebellianicam. & hoc manifeste ostendam ex eo quidem, quod idem Senatusconsultum, quod permisit Trebellianicam quartam deduci, addit illam rationem, ne contingat heredes repudiare haereditates, & extingui fideicommissa. §. sed quia haeredes. Institut. de fideicommiss. haeredi. & idem statuit, cogendum esse, haeredem adire, omni periculo haereditatis, in fideicommissarium delato. §. ergo siquidem. Institut. de fideicommiss. haered. Igitur constat, hanc eandem rationem timoris, repudiandae haereditatis expressam esse in Falcidia, & in Trebellianica: & tamen in Trebellianica manifeste apparet, non esse eam rationem principalem, ergo nec fuit in Falcidia constituenda. Item non oberit communi assertioni huius capitis vltima pars, quae dixit Falcidiam, id est, Trebellianicam deduci contra voluntatem testatoris. Nam ego vix mihi possum persuadere verba huius capit. posse intelligi in Trebellianica, secus quam in Falcidia, cum Romanus Pontifex hic plane de vera Falcidia loquatur, & de quarta portione ex eadem lege a legatis deducenda. Sed si de vera Falcidia loquitur hic textus, & eius deductio a testatore prohiberi potest, cur contra voluntatem testatoris deducitur? nempe ex eo, quod non prohibita deductione Falcidiae expressim adhuc verum est, Falcidiam detrahi contra voluntatem testatoris, atque item Trebellianicam: siquidem ipse testator haereditatem iussit restituere, aut totum assem hereditarium legauit. Vnde deductio quartae aduersus eius voluntatem fit, qui haereditatem voluerat restitui ab haerede fideicommissario, aut totum assem legauerat. quod in hac specie Theophilus adnotauit in §. ergo. Institu. de fideicommiss. haered. glossa hic, quam commendat Alexand. in l. cogi. §. si pater. ff. ad Trebellian. in fin. notant Salycet. & Iaso. in l. filium, quem habentem. C. fami. erciscun. numero 23. Nam licet testator possit prohibere Falcidiam, si tamen eam expresse non prohibuerit, fiet eius deductio contra voluntatem testatoris, saltem tacitam. optimus text. in l. Titia. ff. ad l. Falcidi. quicquid dixerint Paul. a monte Pico. in l. in quartam. ff. ad l. Falcid. columna 28. & Deci. consili. 257. colum. vltim. & Alciatus in dicto capit. 19. qui conantur probare non praemissa prohibitione expressa Falcidiae, eam deduci ex voluntate testatoris, non contra eius voluntatem, quod falsum est, & aduersus Barto. in dict. l. in quartam. qui dixit, etiam hodie deduci Falcidiam praeter voluntatem testatoris, qui eam non prohibuerit. Qua in re plurimum interest, an Falcidia deducatur ex voluntate testatoris, an contra eius voluntatem, ex his, que notantur in dict. l. in quartam. In summa igitur Trebellianica prohiberi poterit a testatore, sicuti Falcidia, etiam in codicillis: vt sensit Aretin. consilio 12. vlti. colu. & expresse fatetur Gualdensis de arte testan. titu. de mutat. test. cap. 8. aduersus Bald. consilio 474. volumi. 2. qui respondit, Trebellianicam non posse prohiberi in codicillis, etiamsi in testamento prohiberi posset, ea ratione, quod codicilli non possunt omnino tollere testamenti vim, nec adimere haereditatem. l. 2. C. de codicil. quae quidem hereditas adimeretur omnino, si in codicillis haereditatis Trebellianica prohiberi posset. atque ita Baldo suffragatur gloss. in dict. l. 2. verbo, falso. & Alci. in l. licet. C. de pact. a quibus ipse dissentio, quippe qui videam, haereditatem posse adimi in codicillis verbis obliquis. l. Sceuola. ff. ad Trebellia. dict. l. 2. in parte vltima. Nec refert quicquam, quod in effectu tota hereditas adimatur in codicillis, cum id licite fieri possit, & adhuc haeres verus haeres est nomine, licet non re. Ex quibus opinio Baldi falsa redditur. Caeterum, ex aequiparatione Falcidiae [art. 7] & Trebellianice infertur, a fideicommissis pijs non esse deducendam Trebellianicam, sicut nec Falcidia deducitur a legatis pijs. Authent. similiter. C. ad l. Falcid. Barto. in dict. l. Marcellus. quo in loco Angel. Socy. Alex. numer. 4. & Ias. num. 20. dicunt, hanc opinionem communem esse. idem fatentur Abb. consilio 59. volu. 1. Euerardus in Topicis, cap. 16. Abb. num. 18. & Lanfranc. hic col. vltim. Bald. consil. 8. in 4. vol. Ioan. ab Amicis cons. 58. col. vlti. & Corasius in praelu. ad l. filium. C. fami. ercisc. nume. 44. text. est ad hanc assertionem non inelegans. in l. si quis ad declinandam. in fin. C. de Episco. & Cleri. Eandem opinionem probat Cynus in d. Authent. sed cum testator. Salyc. in dict. Authentic. similiter. dicens, hanc sententiam seruandam esse in praxi, quam Anton. & Cardin. hic sequuntur, & plerique alij, quos praefati Doctores referunt, licet contraria opinio placuerit gloss. Archidiaco. & Ioan. Andr. in dict. cap. si pater. verbo, Trebellianicae. & pluribus, quorum Alexander & Iaso. meminere. Nam & si Iason concedat, hanc opinionem gloss. esse veriorem, non tamen video, cur sit in Trebellianica recedendum a decisione text. in d. Authen. similiter. vbi Ludou. Romanus rep. priuilegio 40. vltimarum voluntatum, quo ad pias causas, approbat omnino gloss. conclusionem. cuius disputationem praemissa veritate communis opinionis, omittimus. Postremo superest [art. 8] animaduertere verba quaedam Bernardi, in verbo, legauit, & in verbo, adeunte. ex quibus colligitur effectus clausule codicillaris, & is potissimus est, vt non adita haereditate legata debeantur a successoribus ab intestato. qua in re glo. haec est insignis, & forsan alibi in Iure Canonico similem non habet, secundum Lanfranc. hic col. penulti. & eam notauit Abb. hic nume. 24. glo. opti. & ibi Bart. in l. 1. num. 3. ff. de iure codicillo. text. in l. ex testamento. C. de fideicommiss. & ibi gloss. in l. eam, quam. C. eod. titu. verbo, traditur. Vitalis in tracta. Clausul. fol. 2. oportet tamen haereditatem adiri ab ipsis haeredibus legitimis, qui intestato succedunt. gloss. in l. qui filio. §. 1. ff. de haeredibus instituen. melior iuris secundum Baldum ibi. & singu. secundum Iasonem. in l. eam, quam. C. de fideicommiss. column. 6. Alexand. num. 13. Iaso. col. vltim. in Authen. ex causa. C. de lib. praete. Alexan. in l. 3. col. 1. ff. de legat. 1. qui eam commendat in l. nemo potest. ff. eodem titu. numero 10. vbi Iason 1. lectu. nume. 23. & 2. num. 35. eam dicit esse singul. quod procedit, etiam extante Regia l. 1. titul. 2. libro 5. ordina. quae non adeunte haerede instituto statuit legata relicta in testamento valere. Est enim necessarium, haereditatem adiri ab his, qui legitime succedunt intestato. Secundo, haec Bernardi conclusio locum habet in successore legitimo, cui tempore testamenti competebat ius legitime successionis ex primo gradu, non autem in alijs, qui ex vlteriori gradu habent idem ius. Hi enim non censentur rogati per clausulam codicillarem. glo. in l. non iustam. C. ad Trebell. & in l. si Titio. §. Iulianus. ff. de legat. 2. Iason colu. vlt. in d. Auth. ex causa. Angel. in d. l. non iustam. Angel. Areti. in prin. Insti. de codicil. per tex. in l. 1. §. vlti. ff. de lega. 3. qui tamen loquitur, quando nominatim fuit grauatus proximior. Vnde, si simpliciter sit adiecta clausula codicillaris, versus erit, omnes successores legitimos grauatos censeri. tex. insignis in l. ab intestato. ff. de iure codic. ex quo omnino falsum est, quod Ange. & Iaso. notant. atque ita Curtius Iunior in dict. Authentic. ex causa. numer. 73. hanc vltimam opinionem probat. Est tamen dubium, an legata [art. 9] debeantur ab his, qui succedunt intestato, ex eo, quod testator voluit legata deberi etiam haereditate non adita, in quo distinguendum est. Nam si testator dixit, Volo legata deberi haereditate non adita: legata minime debentur non adita haereditate, quia haec clausula est contra ius, & ideo non operatur effectum aliquem. l. nemo potest. ff. de legat. primo. ita in hac specie Imo. in l. qui filio. §. 1. ff. de haered. institu. Oldrad. consilio 108. in 2. qu. Alex. in l. extraneum. col. penul. C. de haered. institu. Bald. in l. 1. C. si quis omi. caus. test. col. vlt. Quod, si testator dixerit, volo legata deberi, etiam haereditate non adita ex testamento, legata debentur a successoribus legitimis, haereditate non adita ab haerede scripto, quia haec verba habent vim clausule codicillaris. l. codicillis. §. vlti. ff. de legat. 2. Alexander in dict. l. nemo potest. col. 3. sic intelligens Bartol. ibi, qui indistincte dixerat legata in praesenti quaestione deberi a successoribus intestati. Is tamen loquitur, quando testator prohibuit Falcidiae detractionem, quo casu legata debentur, etiam non adita hereditate per haeredem scriptum. textus in Authentica de haeredi. & Falcid. §. si vero expressim. modo fiat aditio a successoribus legitimis. vt Ias. Crot. & alij explicant. in d. l. nemo potest. hic vero casus non debet extendi ad eum, in quo testator voluit legata deberi haereditate non adita. ex Imol. & Alex. relatis in parte prima huius distinction. licet Ias. in d. l. eam, quam. in 10. casu, nitatur extendere d. §. si vero expressim. vt locum habeat, quando testator non prohibuit Falcidiam, sed voluit legata deberi haereditate non adita: ex quibus omnibus apparet, legata deberi non adita haereditate ab scripto haerede, adita tamen a successoribus legitimis, & id maxime ex vi clausulae codicillaris. Idem plane dicendum erit, si [art. 10] in testamento iuramentum praestitum fuerit. Habet enim vim clausulae codicillaris. Ias. hac specie in dict. l. eam, quam. numero 17. sed est text. celebris in l. cum pater. §. filius matrem. ff. de legatis 2. dicens, Iuramentum hunc effectum habere, vt actus, qui eo modo, quo fit, non valet, valeat meliori modo, quo possit. Barto. ibi. idem Bar. in l. si quis pro eo. numero 13. ff. de fideiusso. idem in l. 1. §. si quis ita. ff. de verbor. obligatio. dicit illum text. notabi. Alex. in l. 4. in princip. ff. de dam. infect. mirabilem Matthes. notabil. 56. commendat Iason in §. item, si quis. in 2. numero 14. Instit. de actio. & plerique alij passim eandem opinionem recipiunt: quae tamen primo intelligitur, dummodo actus ille habeat solennitatem, quae est necessaria ad effectum illum, quem ex iuramento deducere volumus. Nam si testamentum iuramento praestito ordinatum volumus valere iure Codicillorum, oportet habere codicillorum solennitatem: siquidem iuramentum operatur actum eo modo, quo fit inualidum, transfundi in alium actum, qui valere possit. Igitur est necessarium, adhibitam fuisse illam solennitatem, quae huic actui sit sufficiens. Imol. in cap. cum contingat. numero 70. de iureiurand. sic intelligens Iurisconsultum in d. §. filius matrem. ex quo textu plura infert Iaso. in dicto §. item si quis. numero 14. & Chassane. consilio 39. colu. 4. disputat etiam illius decisionis rationem Alcia. in l. 1. §. si quis ita. ff. de verborum obligatio. numero 44. idem in dicto c. cum contingat. num. 159. idem probat Pontificia responsio. in c. quanto. de iureiuran. Secundo, non leuis est disceptatio, cuius iuramentum exigat Iurisconsultus, testatoris, an haeredis? Et Ioan. Crott. in dict. §. si quis ita. conclus. 9. illum text. intelligit in iuramento haeredis, quod si id verum est, non est tanti facienda illa decisio, quia ex promissione iurata ab ipso haerede agitur ad legata. l. vltim. C. de fideicom. §. vltim. Institu. de fideicommiss. haeredi. iunctis his, quae notat Bart. in l. nemo potest. colum. 1. ff. de legat. 1. Ex eo tamen text. non omnino constat, iuramentum praestitum fuisse ab haerede. "Filius," inquit, "matrem haeredem scripserat, & fideicommissa tabulis data, cum iuramenti religione praestari rogauerat. Cum testamentum nullo iure factum esset, nihilominus matrem legitimam haeredem cogendam fideicommissa praestare respondi, nam enixae voluntatis preces ad omnem successionis speciem porrectae videbantur." Hactenus Iurisconsultus, ex quo nondum apparet, iuramentum ab herede praestitum fuisse, quamuis testator rogauerit, haeredem praestare legata, & ab eo iuramentum fieri de eis soluendis, postulauerit. Et si haec testatoris petitio effectum clausulae codicillaris habet, quanto fortius ac iustius erit, eundem effectum tribuere iuramento ipsius testatoris? Vnde communis opinio ex ratione illius text. probabitur, autore Alciat. in dicto capitulo, cum contingat. numero 163. Sed ex his colligitur paragraphum illum, etiam in iuramento haeredis habere locum, quod ibi notant glo. Bar. & Bald. gloss. in l. 2. C. comm. de leg. verbo, iuramentum. Didacus a Segura. in l. filiusfamilias. ff. de verb. obliga. colum. 9. Guliel. Bened. in c. Rainutius. verbo, testamentum. in 3. nume. 20. Quibus refragantur Bart. & Paul. in d. l. 2. dicentes, iuramentum heredis non reddere legata magis efficacia, quam ipsa sint ex testamento, nec habere effectum clausulae codicillaris, cum effectus procedat a iuramento testatoris. qua in re dubius est Iaso. in dict. l. eam, quam. col. 8. Ego vero arbitror, iuramentum praestitum ab herede, de soluendis legatis hunc effectum operari, vt ratione promissionis iuratae, heres ipse, qui promisit, teneatur legata soluere, ex ratione l. vltimae. C. ad l. Falcidiam. Item licet possit dubium esse, a quo fuerit iuramentum praestitum in dict. §. filius. & verisimilius sit, ab haerede praestitum esse. Et in eodem paragrapho tractetur de obligatione ipsius haeredis iurantis ad soluenda legata: existimo tamen iuramentum praestitum a testatore, vel ab haerede ex iussione testatoris, effectum clausulae codicillaris omnino operari, vt legata non tantum ab haerede iurante, sed etiam a quocunque successore legitimo repetita censeantur, quod ex voluntate testatoris plane coniector: & verba Iurisconsulti adstipulantur, dum is dixit: "Nam enixae voluntatis preces ad omnem successionis speciem porrectae videbantur." Tertio, est intelligenda frequentissima Doctor. adnotatio, vt procedat, nisi actus deficiat in substantia, nempe, si consensus desit, nam tunc iuramentum illum defectum minime supplet. l. vltim. C. de non numer. pecun. capi. penultim. de iureiur. in specie Ias. in l. sancimus. C. ist. titul. 2. colum. Deci. in capit. cum super. de offici. delegat. numero 11. sic & idem erit in defectu personae agentis, qui vel furiosus, vel infans sit. Rom. consi. 517. col. pen. Bar. in d. l. si quis pro eo. ad finem. Alci. in d. c. cum contingat. num. 166. Quarto, iuramenti religio inducit, vt actus valeat eo modo, quo possit valere, non tamen meliori modo. Sat enim est, actum inualidum eo modo, quo gestus fuit, ob virtutem iuramenti valere eo modo, quo possit, ne pereat: nec precise est ei tribuenda maior ipsius actus potestas. ita Socyn. & Alciat. in dicto §. si quis ita. numero 44. sensit Alexan. consil. 12. colum. penult. volum. 1. quibus ego non assentio. imo arbitror, actum iuramento prestito gestum, etiamsi non valeat eo pacto, quo gestus sit, valere tamen meliori modo, quo possit, nam si alijs pluribus modis idem actus valere poterat, & ad eam potestatem & effectum habeat congruam solennitatem, quid obstat, quin ex iuramenti religione ex effectibus, quos habere actus ille poterat, vberiorem assequatur? quod ex d. §. filius matrem. probari mihi videtur. & id probant Abb. in d. c. cum contingat. colum. pen. vers. septimus casus. & Lancel. Galiau. in d. §. si quis ita. col. 15. ex quibus constat, stipulationem inutilem & nullam, iuratam tamen, valere vt pactum nudum, producens actionem, & meliori modo, quo possit, siquidem pactum nudum, cui accedit iuramentum, actionem producit, etiam Iure Ciuili. Anto. & Abb. numero 31. in dicto cap. cum contingat. Matthesil. notab. 36. Cuma. & Rom. in l. 1. in princi. ff. de verb. oblig. Ias. in l. iurisgentium. §. sed cum nulla. 11. fallent. ff. de pact. Galiau. in Rub. ff. de verbor. obligat. fol. 6. colu. 3. Fortu. in cap. 1. de pact. numero 28. & Felin. ibi, col. 2. Alexand. in Rub. ff. de verb. obligat. colum. vlt. & quamuis Bart. in l. si quis pro eo. penult. col. ff. de fideiu. tenuerit hoc procedere Iure Canonico, non tamen ciuili. idem Salycetus in Authen. Sacramenta puberum. vbi Corne. quaest. 13. & Alcia. in d. c. cum contingat. nume. 242. idem notant dicentes Bar. opinionem communem esse. verior est prima opinio ex l. si quis maior. C. de transactionibus. Quinto, eadem decisio locum sibi vendicat, non tantum in vltimis voluntatibus, sed & in contractibus, quod ex praecedenti exemplo constat: & notauit Barto. in d. §. si quis ita. vbi Iaso. num. 24. & Galiau. col. 14. idem post alios asserunt, vnde constat, esse hanc communem sententiam, & ex allegatis per Ias. in dict. §. item, si quis. numero 14. & Chassa. dicto consil. 39. colum. 4. Sexto, hinc manifestum est, idem esse in transactionibus, nam si transactio fiat iuramento praestito, & non valeat vt transactio, valebit tamen vt pactum nudum. Barto. communiter receptus in d. l. si quis maior. Iaso. & Galiau. in dicto §. si quis ita. aduersus Roma. & Areti. ibi. Imo esse Bartol. opinionem communem asserit Lancelo. Galiau. in dicto §. si quis ita. columna 14. Ex quo infertur intellectus ad tex. in l. si causa cognita. C. de transactio. vbi Bartol. dixit, transactionem factam super his, quae per sententiam, & rem iudicatam finita sunt, minime valere, nec vt transactionem, nec vt pactum nudum. Hoc enim est verum, nisi transactio sit iurata, nam erit valida vt pactum nudum. Quinimo hoc pactum nudum iure etiam Ciuili actionem producit, sicuti paulo ante dicebam, secutus Abbatem & Galiau. Septimo, potest communis sententia etiam ad actus iudiciales extendi. Confessio namque facta in iudicio a litigante, eius aduersario non petente, nec acceptante illam, minime infert praeiudicium confitenti, nec alteri. Tamen, si iuramentum huic confessioni accesserit, saltem ipsi confitenti nocet, tametsi non noceat alteri leganti. optimus text. in l. de aetate. §. qui interrogatus. ff. de interroga. actio. Ioan. Faber. in §. item, si quis postulante. numero 13. Instit. de actio. vbi Ludouic. Gome. num. 13. idem approbat, dicens, hanc sententiam communiter esse receptam. Illud sane passim in hoc tract. quaeritur, [art. 11] vtrum legata pia debeantur haereditate non adita. Et quidam respondent, legata pia deberi, etiamsi ex testamento non adeatur hereditas fauore piae causae. Abb. in c. relatum. 1. colum. vltima. ist. titu. Barto. in l. 1. in repet. numero 66. C. de sacrosanct. Eccles. Anani. consilio 28. columna 3. Roma. consilio 493. & Ioan. Lup. in Rub. de donat. §. 65. numero 18. Matthe. notab. 163. quorum opinio dubia est, ex eo, quod libertas non debetur hereditate non adita perscriptum haeredem, aut per eum, cui bona adijciuntur, vt haeredi fauore libertarum. l. 2. C. si quis omi. caus. testamen. gloss. in l. qui filio. §. 1. ff. de haered. institu. l. 4. ff. de fideicommis. libe. l. vltim. C. de manumi. testa. in princip. Institu. de eo, cui bona liber. cau. addi. Libertas autem dicitur causa pia. l. 1. §. sin autem. C. de com. ser. manu. quem text. dicit meliorem iuris. Iaso. in l. 1. §. si quis ita. numero 15. ff. de verb. obli. notat post alios Euerard. in Topicis, capit. 23. optimus tex. in l. primo gradu. ff. quae in fraud. credito. quem adnotauit Tiraqu. in l. si vnquam. C. de reuoc. donat. verbo, donatione largitus. numero 269. Igitur non aliter legata pia debentur hereditate non adita, quam legata libertatis: atque ex his dicendum erit, legata pia non deberi hereditate non adita. quod notant Bald. Salyc. q. 3. Fulgos. & Ias. 1. lect. numero 29. & in 2. vlti. col. in d. l. 1. C. de sacrosan. Eccles. vbi Ias. 1. lect. dicit, hanc opinionem esse communem. idem Ias. in d. l. eam, quam. nu. 19. & Alex. consil. 209. colu. pen. 2. volum. & Imo. in dict. l. qui filio. §. primo. Verum in hac perplexa ac difficillima quaestione attingam peculiares aliquot casus, ex quibus quid in hac re sit dicendum, diligenter conabor explicare. Primus casus. Testatore nullum instituente haeredem, & volente omnia bona sua in pauperes aut pias causas distribui datis executoribus, ipsi pauperes censentur vtiliter haeredes instituti, aut pia causa, atque nulla expectata aditione haereditatis, executores, aut eis non designatis, Episcopi poterunt illam distributionem ad effectum ducere. cap. cum tibi. isto titu. idem erit, si testator relinquat omnia bona sua pauperibus. l. his verbis. ff. de haere. insti. Barto. in d. l. 1. C. de sacrosanct. Eccles. nu. 65. Barb. in hac specie. consilio 8. volum. 1. numero 14. Anchara. in cap. cum esses. isto tit. numero 15. sensit Innocent. in capit. Ioannes. isto titulo. Secundus casus, Testatore haeredem instituente, qui post mortem testantis non vult adire haereditatem, nec alius successor legitimus, ne bona a creditoribus capiantur, & legata pereant, possunt bona illa addici alicui ex his, quibus legata pia fuere relicta, vt conseruentur legata pia, datis fideiussoribus de aere alieno soluendo. Et hoc ad exemplum fit illius constitutionis diui Marci, quae idem statuit in legatis libertatum. dicta l. 4. ff. de fideicommiss. libe. in princ. Institu. de eo, cui bona libert. caus. addi. Bart. & Ias. in d. l. eam, quam. nu. 19. C. de fideicommiss. Rom. in Auth. similiter. C. ad l. Falci. in 20. speciali. Et licet Salycet. in dict. l. 1. quest. 13. ab hac conclusione recedat, tamen ibi asserit, eam plures habere autores, & eam esse communem fatetur Iason in dict. l. eam, quam. numero 9. Tertius casus. Legata pia debentur non adita haereditate, quando quis decessit, habens suum haeredem, licet abstinentem. l. cum quasi. §. sed & si suus. ff. de fideicommiss. liber. qui text. loquitur in legato libertatis, & ad legata pia inducitur. per Iasonem in dicta l. eam, quam. numero 29. post Baldum in Authentic. hoc amplius. C. de fideicommiss. secunda columna. Angelus & Imola in l. filius, qui patri. in princ. ff. de vulg. text. secundum gl. ibi in d. l. cum quasi. §. sed & si quis. Quartus casus. Legata pia debentur non adita haereditate ab haerede scripto, ex eo, quod vel ante mortem testatoris, eo ignorante, vel post repentina morte haeres extinctus non potuit haereditatem adire. l. Antonius. ff. de fideicommiss. lib. quam ad hoc ipsum adnotauit Roma. in d. Auth. similiter. 20. speciali. Quintus casus. Instituto haerede extraneo, & eo sponte repudiante haereditatem, legata pia censentur repetita a successoribus legitimis, qui intestato succedant, & ab eis adita haereditate debentur. quod video Iasonem concedere in dicta l. eam, quam. nu. 20. argumento assumpto a glo. ibi, que in verbo, traditur, dixit, legata censeri repetita ab intestati successoribus ob affectionem & libertatem. l. testamento. ff. de fideicommiss. liber. cuius ratio in legato pio locum habet. Sextus casus. Quando testator legata pia reliquit ad sepeliendum eius corpus, & alia, quae statim oportet velociter fieri, hec legata debentur haereditate non adita. Bal. col. 4. & Iaso. nu. 20. in dict. l. eam, quam. Septimus casus. Quando testator iussit haeredi, vt verbo tantum adiret hereditatem, nec ei realiter se immisceret, donec ab executoribus legata pia sint soluta, executores possunt non expectata immixtione reali, aut aditione itidem reali, ipsius heredis legata pia soluere. Albericus in l. precibus. C. de impuberibus, & alijs substitut. colum. 9. Nicol. Boer. decisione 41. Iason in dicta l. eam, quam. num. 20. ex quibus idem erit, si simpliciter testator voluerit legata deberi haereditate non adita, quorum opinio quo ad legata pia posset optime defendi: quo ad alia vero legata non est admodum tuta ex his, quae in hoc paragrapho paulo ante diximus. Ex quibus opinio eorum, qui dicunt, posse testatorem in quibuscunque legatis prohibere aditionem haereditatis, donec executioni tradantur legata, est intelligenda in hunc modum, vt haeres possit prohiberi apprehendere possessionem haereditatis, non tamen adire, saltem verbo. Et ita sensit Ias. in l. debitori tuo colum. prima. C. de pactis. Anchar. consilio 47. Boerius dicta decisione 41. Oldradus consilio 108. Octauus casus est, in quem tendit tota controuersia, quando testator haeredem extraneum instituit, isque haereditatem repudiat, aut non vult adire, etiam ante aditionem legata pia deberi asserunt Doctores, quos in initio huius quaestionis nominatim citaui, & id fauore piae causae. idem concedunt Anchara. in capitulo, cum esses. numero decimoquinto. isto titulo. & idem consilio 144. Barbat. cons. 8. volum. 1. numero 14. dicens, hanc opinionem esse communem. Idem expressim fatetur Baldus, eam secutus in l. 1. ff. de legat. 1. in quo refragantur Imola, Alexand. & Ias. qui contrariam communem esse opinantur, quibus ipse non omnino accesserim, quippe, qui videam, viros vndequaque doctos Bart. subscripsisse. & maxime Bald. consilio 287. volumine quarto, quorum sententiam probat Lapus, allegat. 91. numero quarto. & Capella Tolosana 89. & probatur, quia testatore prohibente Falcidiae deductionem haereditate non adita, legata debentur. in Authent. de haered. & Falcid. §. si vero expressim. collat. 1. ergo etiam prohibente ipsa lege Falcidiam, non erit necessaria haereditatis aditio, sicuti fit isthaec prohibitio in legatis pijs. Authent. similiter. C. ad l. Falcid. Fateor sane, huic rationi respondisse Salycet. in dicta l. 1. quaestio. 13. sed dum considero esse nimiam hanc subtilitatem aditionis haereditatis, quo ad legata pia, que non tantum actione, sed vel officio iudicis possunt exigi. l. haereditas. ff. de petit. haered. non recuso sententiam Bar. probare, que communiter seruatur, teste Caro. Moli. in additionibus ad consil. Alex. 209. volu. 2. num. 16. Regia vero l. 1. titu. 2. libro 5. in ordi. statuit, haereditate non adita ab haerede scripto, legata non tantum pia, sed & alia quaecunque valere. Forsan tamen ea lex inducit legatorum repetitionem a successoribus legitimis, & ideo erit necessaria eorum aditio, tametsi haeredis scripti aditio non requiratur. ex glo. in l. qui filio. §. primo. ff. de haered. instit. cuius nos mentionem fecimus in hoc §. Addit praeterea eadem l. Regia, haerede aut legatario repudiante legatum aut haereditatem, quae alteri ex testatoris voluntate erant restituenda ab ipso haerede vel legatario, debetur legatum vel haereditas substituto, atque ita fit, vt ex Regia constitutione cesset illa dubitatio, an [art. 12] legatarius rogatus legatum, aut aliquam eius partem alteri restituere, possit legatum repudiare: quae tamen quaestio examinanda est ad perfectiorem Regiae sanctionis intellectum. Videtur etenim, hanc repudiationem fieri posse, nam & debitor potest hereditatem vel legatum, etiam postquam sibi cessit dies, repudiare, nec ex hoc dicitur creditores fraudare. Tunc etenim creditoribus fraus fit, quando ex facto vel omissione debitoris desinit ipse aliquid habere, ita, vt sibi incipiat, aliquid de nouo abesse, quod alteri acquiratur, & incipiat illi de nouo adesse, vt eleganter explicat Bart. per text. ibi in l. qui autem. in princ. ff. quae in fraud. cred. optime Caro. Molin. in consuet. Paris. tit. 1. §. 1. gloss. 3. numero 10. ita intelligens text. in d. l. qui autem. quem notant Angel. & Iaso. in §. item, si quis in fraudem. Instit. de actionibus. num. 121. & nos eiusdem meminimus 2. part. Epitomes cap. 7. §. 1. numero 12. Igitur poterit & fortiori ratione legatarius legatum repudiare, etiamsi dies iam cesserit, quamuis fiat ex hoc praeiudicium illi, cui legatum illud erat ex voluntate testatoris restituendum, quanto magis id licebit, attenta Regia lege, quae ab illo praeiudicium tollit. Illud tamen hac in re omittendum non est, haeredem non posse repudiare legatum defuncto relictum in praeiudicium alterius. text. singul. in l. liberto octuaginta. ff. de bonis libert. & in l. si fundum sub conditione. §. si Titius. ff. de leg. 1. quibus ex aduerso obijcitur textus in l. si mihi. ff. de leg. 1. in princ. vbi Iurisconsultus expressim asserit, permissum esse, haeredi repudiare legatum, defuncto relictum. Quamobrem Bartol. in d. l. si mihi. ita nodum hunc dissoluit, vt existimet d. §. si Titius. intelligendum esse eo casu, quo ex aliquot coniecturis apparet, defunctum voluisse illud legatum ab eius haerede admitti & acquiri, non repudiari, nempe quia de eo disposuit. Cui interpretationi caeteri Doctores magis communiter accedunt. Ad aliam vero obiectionem, quae fit ex l. liberto. sic Barto. respondet, dicens, illius l. decisionem esse intelligendam, quando haeres repudiando alteri praeiudicium infert, sibi vero nullum commodum acquirit, nec damnum euitat: quo quidem casu minime ei liceret repudiare legatum, sicuti posset, quando ex repudiatione sibijpsi commodum aliquod accederet, aut proprium damnum ipse haeres effugeret. quod gloss. in dicta l. si mihi. expresse notat. & idem post Bartol. Doctores ibi magis communiter defendunt, & maxime Alexand. & Socyn. contra Paul. Cuma. & Ias. qui a Bart. recedunt, ex eo, quod in dicta l. liberto. haeres ex repudiatione commodum consequitur: quippe, quum facta repudiatione haereditas defuncti liberti non accedit ad illam aestimationem & quantitatem, ex qua legitima sit patrono debita: acquisita vero legato liberti, haereditas eius efficitur quantitatis, quae patrono ex iuris dispositione legitimam omnino defert: ex hoc enim legato centenarius decessit in bonis ipse libertus. l. si libertus. ff. de iure patro. Igitur non licet haeredi legatum defuncto relictum, repudiare in alterius praeiudicium, etiamsi ea repudiatio in vtilitatem haeredis cedat. Rursus aduersus Bartol. obijciunt tex. in dicto §. si Titius. Cuius verba sunt: "Si Titius, cui Stichus legatus fuerat, antequam sciret, ad se legatum pertinere decesserit, & eundem Seio legauerit, & haeres Titij legatum non repudiauerit, Stichum Seius vendicabit." Ecce, qualiter haeres libere potest legatum illud repudiare, & tamen acquisitione nullum ei damnum imminet. Ego sane Bartol. distinctionem ab his obiectionibus ita defendam, vt existimem ex dicto §. si Titius. necessariam esse haeredis acceptationem, vt Seius Stichum possit vendicare iure dominij, atque huc tendunt verba illa, "Et haeres Titij non repudiauerit." Non tamen ex hoc negatur, posse haeredem compelli legatario petente, Stichum legatum acceptare, cum nullum ei ex hoc immineat praeiudicium. Et ita Accursius & Doctores ibi illum textum interpretantur. Id vero, quod adducitur ex Africano in dicta lege, liberto. opinioni Barto. nequaquam obstat, si animaduertamus verum Iurisconsulti sensum. Nam illud preiudicium non est considerandum, item neque commodum, quod in eo casu ex repudiatione sequeretur, cum nulla alia vtilitas, nullum aliud damnum, extrinsecus ex repudiatione vel acceptatione legati haeredi contingat, quam quod ex maiori vel minori hereditatis aestimatione ad haeredem peruenire possit. Friuolum tamen est, nullam aliam causam repudiationis haeredem proponere, quam maiorem haereditatis aestimationem. Et hunc opinor esse proprium intellectum Iurisconsulti in dict. l. liberto. nec aliud arbitror Bart. sensisse. ex quibus plura inferuntur. Primum, haeredem non esse cogendum, acceptare legatum defuncto factum, etiam ad augendam haereditatis aestimationem, vt locus sit legitimae portioni, quando repudians legatum tanquam haeres, illud posset consequi tanquam legatarius, absque aliquo onere. ex dict. l. si mihi. vbi Bartolus, & alij frequentiori calculo hanc sententiam probant. quod fatentur Ias. ibi. & Alexander consil. 113. volumine tertio, columna vltima, ex hac opinione respondens, quid iuris esset in pulchro casu, qui ibidem ab eo proponitur, & sequitur Ias. in dicta l. si mihi. numero 20. licet Carolus Molinaeus in additionibus ad Alexan. omnino dissentiat ab Alexandro, & a frequentissima omnium sententia. Secundo, hinc deducitur, [art. 13] grauiter errasse Alexand. in dicta l. si mihi. & in dicto consilio 113. columna vltima, qui defendens opinionem Barto. & communem existimat in dicta l. liberto. repudiationem nullum commodum afferre heredi repudianti, ex eo, quod iure nouissimo tertia pars bonorum liberti & centenarij sit patroni legitima non dimidia. §. sed nostra. Institut. de success. liber. eam vero tertiam partem ex solo legato quadraginta haeres soluere poterat, & consequi integram liberti haereditatem, in qua erant octuaginta, etiamsi legatum acceptasset. Igitur mirum non est, si acceptare cogatur haeres, qui ex ea acceptatione nec damnum patitur, nec lucrum amittit. Hic enim Alexand. intellectus vere commentitius est, & omnino reijciendus, cum sit a vero sensu, & integro iudicio alienum, Africani responsa, iuxta constitutiones Iustiniani intelligere, seclusis decisionibus, quae Africani aetate vigebant, ex quibus dimidia bonorum liberti pars patrono competebat pro portione legitima, si is centenarius decessisset. §. postea. Institu. de success. libert. Quod si Alexand. commentum esset admittendum, sequeretur, non esse locum dicte l. liberto. quando liberto habenti octuaginta, legarentur triginta, aut vigintiquinque, quod falsum est, & ita ex hac posteriori ratione reprobat Alexandri intellectum Carol. Molinae. in dictis additionibus. Tertio, ex his apparet, non recte Bald. locutum fuisse in l. fin. §. tali. C. de curato. furio. dum tex. in dicta l. liberto. dixit singul. eum intelligens procedere, quando in fraudem patroni esset facta repudiatio: non enim ad verum illius legis sensum requiritur fraudem aliquam adesse, nec probari. Quartum, eadem fere radice corruit ratio Iaso. in dicta l. si mihi. qui scripsit in dicta l. liberto. non admitti repudiationem: quia fuit facta in fraudem legis, id est, legitimae portionis patrono debitae ex legis dispositione. l. si libertus minorem. ff. de iure patronat. cuius decisionem solennem esse existimat: quia ex ea probatur alienationem in fraudem huius legitimae portionis factam, esse nullius momenti, cum caeterae validae sint, quamuis reuocari debeant. Haec enim ratio Iasonis ad l. liberto. non est admittenda: nam repudiatio legati, vel haereditatis, non dicitur fieri in fraudem patroni. l. prima. §. vtrum. ff. si quid in fraudem patro. Nec oberit l. si libertus. quippe quae loquatur in alienatione rei propriae iam perfecte acquisitae ipsi liberto, non in repudiatione legati: quod licet post acceptationem fingatur retro legatarij fuisse, tametsi repudietur retro eius non fuisse, palam est, vti probatur in d. §. vtrum. Quintum, multo minus placet, quod Socinus asserit in dicta lege, si mihi. dicens rationem dictae legis, liberto. eam esse, vt fauore patroni nullo pacto haeredi liberti sit permissa repudiatio. Id enim falsum est, cum eadem decisio sit seruanda, etiam quo ad aestimationem haereditatis, respectu legatorum, vt in vltima illius legis parte probatur. Sexto, vt ad propositam [art. 14] quaestionem redeam, infero ex premissis, debitoris heredem non posse repudiare legatum defuncto relictum in fraudem, aut in praeiudicium creditorum: licet ipse debitor in vita posset. quod notant Nico. de Nea. & Ias. in §. item si quis in fraudem. Instit. de actioni. numero 22. Alexan. in d. l. si mihi & tibi. quod manifesta ratione probatur: quia ipse legatarius repudians non diminuit proprium patrimonium: ipsius vero haeres diminuit haereditatem debitoris, cuius bona, iura, & actiones tenetur diligenter custodire. Hanc tamen illationem ex principali distinctione Bar. intelligunt quidam esse veram, quando ex repudiatione nullum commodum haeredi debitoris obueniret, nec ex acceptatione damnum ei immineret: quod si ex acceptatione damnum, aut ex repudiatione commodum haeredi contingere posset, existimant cogi non debere haeredem ipsum legatum acceptare: ita notant Alexand. dict. consilio 113. col. vlt. & Ias. in d. l. si mihi. numer. 20. dicentes, posse haeredem debitoris repudiare rem legatam debitori, & eam accipere ex alio iure, quo creditoribus eius rei ratione minime sit obligatus ipse heres. Sed si res legata primo loco debitori defertur, & ex eius legati acquisitione nullum aliud incommodum haeredi contingit, quam quod creditoribus defuncti tenetur creditam pecuniam soluere titulo haeredis, non opinor ei licitum esse praefatum legatum repudiare. Haec enim repudiatio manifeste repugnat voluntati debitoris, quam eius haeres sequi tenetur: siquidem praesumendum est, debitorem ipsum velle suis creditoribus omnino satisfieri, cui satisfactioni est necessarium legatum istud. Igitur nulla ratione iuste poterit in praeiudicium creditorum repudiari: & ideo quo ad hanc opinionem libenter Carolo Moli. consentio, qui ab Alexan. recessit: male tamen ipse allegauit. d. l. liberto. ad conclusionem in hac sexta illatione deductam. cum praedicta lex minime locum sibi vendicet eo casu, quo haeredi extrinseca vtilitas ex repudiatione accederet, vt dixi illatione prima. Septimo, ex Bart. distinctione comprobatur, quod Salice. & Iason in d. l. si mihi. col. pe. notant dicentes, monachos quibus legatum aliquod relictum est, cogendos esse illud acceptare ad effectum, vt Clericus ecclesiae rector, cui Canonica portio ex eo legato competit, eandem quartam, & Canonicam portionem adsequatur, si ex hac acceptatione nullum damnum monachis accedit, lucrumúe ab eisdem aufertur. Caeterum, & si plurima ex [art. 15] hac decisione adnotantur ex Panor. caeterisque Pontificij iuris interpretibus, illud praemaxime probat haec decretalis responsio: Haeredem rogatum restituere haereditatem, etiamsi fideicommissarium vniuersalem haeredem instituerit, non posse eum grauare respectu bonorum contentorum sub fideicommisso, secus quam posset in bonis, & rebus, quae vere sint ipsius fideicommissarij heredis instituti, quinimo potest fideicommissarius Falcidiam, & Trebellianicam deducere ex illis bonis, quae consequitur ex institutione vltra fideicommissum. Ex his sane apparet, discrimen maximum constitui inter hanc decisionen, & c. Raynutius. saltem in sequentibus. Primum, constat hic substitutionem fuisse fideicommissariam, ibi, compendiosam. Secundum ibi, quod filius fuit rogatus restituere descendentibus ab ipso testatore, hic vero agnatis ex linea transuersa ipsius testantis. Tertium, hic Raynaldus instituit haeredes alterum ex substitutis, & eius filios, ibi nullum instituit haeredem. Ex cap. Ioannes. SVMMARIVM. -  1 Executio vltimarum voluntatum pertinet non tantum ad Episcopum, sed & ad quemlibet alium habentem Episcopalem iurisdictionem. -  2 Capitulum vacante sede potest exequi testamenta, sicut poterat Episcopus. -  3 Executor designatus in testamento, an cogatur id officium accipere? -  4 Praesens & tacens eo tempore, quo eligitur ad executionem, non censetur id munus recipere. -  5 Executor an possit agere? -  6 Executor an possit vendere res haereditarias. CAPVT, IOANNES. CIrca executores vltimarum voluntatum diximus, atque explicuimus aliquot assertiones in capit. 3. & in cap. tua. & in c. si haeredes. huius titu. quibus addendum est, non tantum ad [art. 1] Episcopum pertinere curam, vt vltimae voluntates mandentur executioni, sed & ad dioecesanum, id est, ad illum, qui iurisdictionem Episcopalem habet excluso Episcopo, tametsi Episcopus non sit. Contingit enim frequentissime Abbates, Archidiaconos, iurisdictionem Episcopalem habere, vel ex priuilegio, vel ex praescriptione. ca. auditis. de praescriptio. capit. accedentibus, de exces. praelat. Hi sane appellatione dioecesanorum continentur. gloss. in Clementi. vnica. de for. compet. verbo, dioecesanis. vbi Imol. & Cardina. Ioann. Andre. Abb. & Barba. hic colum. 7. Felin. in capitu. cum olim. colum. 1. de praescript. cum ibi per eum adductis. text. optimus in capit. Abbates. de priuilegi. in 6. gloss. in Clem. 1. verbo, proprij, de reb. Eccles. dicens Abbatis consensum sufficere in alienatione rerum Ecclesiasticarum, si is habeat iurisdictionem quasi Episcopalem. dicit eam ordinariam Abb. in capitu. 2. de transactio. commendat idem Abb. in capitu. 1. de voto. colum. 3. & hic. idem in cap. quaesitum. 3. notab. de rer. permut. Dec. in c. auaritiae. de praeb. vlti. col. Et licet gloss. in Cle. 1. de vita & honest. Cler. & in Clem. 1. de iure patro. velint expresse, appellatione dioecesani Episcopum tantum comprehendi, non alium inferiorem, etiamsi is habeat iurisdictionem Episcopalem. Imol. in capit. de monachis. 2. colum. de preben. tamen id procedit in his, quae potius exigunt officium Episcopi, quam eius iurisdictionem: nam in his quae iurisdictionem potius requirunt, appellatione dioecesani continetur inferior habens iurisdictionem Episcopalem. Abba. & Barba. hic, Feli. in d. c. cum olim. col. 1. in quo oportet mentem, & rationem dispositionis cuiusque perpendere diligenter. Imo Canonicorum [art. 2] collegium, quod Capitulum vulgo dicitur, poterit vacante sede Episcopali compellere excutores, vt vltimam voluntatem exequantur, & eis negligentibus eandem executioni mandare, cum hoc ad iurisdictionem Episcopalem spectet. Abbas 3. colum. post Cardi Ioannem Andre. & Anch. hic: & idem probat Calderi. consilio 12. huius titul. Cardi. in Clem.. vnica. colum. 3. eo tit. dicens hanc opinionem communem esse. idem asserit eam secutus Francis. Pau. de potest. c. sede vacan. 2. part. q. 7. & Barbat. hic, numero 15. licet ab ea recesserit. Hinc etiam arbitror, praelatum Episcopo inferiorem, habentem iurisdictionem Episcopalem, excluso Episcopo, non tantum posse compellere executores ad executionem, sed etiam eis negligentibus exequi vltimam voluntatem: quod minime dubium est, quando is praelatus non est subiectus Episcopo, sed ab eo exemptus simul cum his, qui illius sunt iurisdictionis. Praelatus vero non Episcopus, habens tamen Episcopalem iurisdictionem, a quo ad Episcopum appellatur, licet possit cogere executores ad exequendum: quod Docto. hic concorditer asserunt, & potest probari ex c. quanquam. de vsur. in 6. iuncta gloss. verbo, loci. & Franc. ac Domi. ibi. forsan tamen non poterit exequi ipsam vltimam voluntatem negligentibus executoribus, sed id officium Episcopo deferetur, sicuti sensit Cardin. in Clemen. 1. ist. tit. 8. q. Fatetur tamen posse hunc praelatum inferiorem exigere rationem ab ipsis executoribus: iuxta illius Clementinae constitutionis sanctionem. in quo glo. ibi, verb. locorum ordinarij. dubitauit, quo fit, vt ex praemissis sensus huius capitul. apertissimus sit. Colligitur deinde ex hoc c. [art. 3] executorem designatum in testamento, etiam ad legata pia soluenda, non posse cogi id munus accipere, saltem praecise. Ioan. Andre. Abb. & Doct. hic communiter, quamuis si id recusauerit, amittat legatum a testatore relictum. Authent. de haered. & Falcid. §. si quis autem. collatio. 1. Authen. de Eccles. tit. §. si autem. collatio. 9. Cardinal. in Clemen. vnica. ist. titu. q. 4. l. si quis sepulchrum. §. funus. ff. de relig. & sumpti. fune. l. vltima. ff. de confi. tut. l. post legatum. §. amittere. ff. de his qui. vt indig. Bal. in repetitio. l. 1. ff. de legat. 2. colu. 6. coniunctus tamen ipsi testatori in dubio, non amittit ex hoc legatum. l. tutor. §. quae tutoribus. ff. de excusat. tut. Barbat. hic, nu. 17. Roma. singula. 646. Quod si semel designatus executor expresse vel tacite hoc officium receperit, omnino cogendus est id exequi. tex. hic satis celebris, ex quo frequentissime iuris vtriusque interpretes id notant: maxime Abb. hic, numero 3. & Cardinal. dict. q. 4. Quorum primus addit Episcopum posse hoc officium exequendi vltimam voluntatem delegare alicui, qui ei subiectus sit, & eum compellere, vt exequatur: sicuti in qualibet alia delegatione, quando Episcopo competit executio, ex notatis in capitu. pastoralis. de offic. delega. & in l. 1. C. qui pro sua iurisdict. idem Barba. hic numero 11. & idem in c. tua. numer. 20. huius titu. Bal. in dicta l. 1. col. 6. Alter vero notat, religiosum posse cogi, ab eius Praelato accipere hoc onus exequendi vltimam voluntatem: oportet enim monachos obtemperare eorum Praelatis. c. non dicatis. 12. q. 1. atque ita est intelligenda vltima pars huius capitis, iuncta gl. & idem approbat Barba. hic, numero 17. Quinimo, etiamsi quisquam praesens designetur executor, & tacuerit, [art. 4] non censetur ex hoc id munus acceptare. Abb. & communiter Doct. hic. teste Barba. numero 11. & probatur in l. filius familias. §. inuitus. ff. de procurat. l. si de meis. §. recepisse. ff. de arbitr. nam & is, in quem praesentem fit compromissum, etiamsi tacuerit, non videtur recepisse arbitrium. Imol. in cap. quintauallis. de iureiuran. 19. dist. Roma. Alexand. & Iaso. numero 98. in l. quae dotis. ff. solut. matrim. & Marcus Anto. in tracta. de compromissis. par. 1. & q. 1. numero 36. quorum opinio communis est, que locum habet in extraneis, nam coniunctus, qui praesens fuit executor designatus, & tacuerit, cogitur ex hoc officium istud exequi, quia videtur onus hoc accepisse. Bald. qui & in amico loquitur in l. inuitus. C. de procurat. ad fin. quem ibi caeteri sequuntur. Iaso. in d. l. quae dotis. numero 72. Marcus Anto. in d. num. 36. Lanfran. in tract. de arbitr. col. 5. Roma. in d. l. quae dotis. ex l. si seruus communis. ff. de donat. inter virum & vxo. Et idem erit, si praeter presentiam ipse designatus executor aliquem actum fecerit, ex quo possit presumi, aut colligi, mandatum accepisse: nec libet hic recensere omnes, vel singulos actus, qui hanc acceptationem inducunt. nam & hi colligi possunt ex praefatis autoribus, & maxime est in hac re tex. insignis. in l. filiusfamilias absentis. ff. ad Macedonia. & in Clement. 1. de procurator. Matthesil. notab. 22. Felin. in capit. nónne. de praesumpt. Imol. Feli. nu. 36. Decius nu. 23. Ripa nu. 131. in l. cum M. de const. Bar. in l. quo enim. ff. rem rat. habe. & ibi Paul. Castren. Anto. Rube. in l. non solum. §. morte. ff. de noui oper. nunciat. num. 327. post Alex. ibi Abb. hic Hippo. in Rub. C. de proba. num. 246. a quibus late traditur intellectus d. l. filiusfamilias absentis. & ex ea deducitur, executorem nominatum a testatore recipientem instrumentum, in quo executor fuit designatus, legentem id, & tacentem, ex hoc munus istud recepisse, quod & Socyn. sensit consil. 63. in 4. vol. Vnde in fero intellectum ad l. Regiam 1. tit. 10. part. 6. quae statuit, posse testatorem designare executorem vltimae voluntatis, non tantum praesentem aliquem, sed & absentem. Vltimo, est non inutilis quaestio, an [art. 5] possit executor agere. Et si executor sit ad legata pia nominatus, agere poterit aduersus haeredes, & alios quoscunque. l. alio. ff. de ali. & cib. leg. l. nulli. & l. si quis ad declinandam. C. de Epis. & Cle. & est ab omnibus recepta isthaec opi. quod si legata non fuerint causa pietatis relicta, executor merus non agit nec aduersus haeredem, nec alium quemlibet possessorem. l. Lucius. §. Maeuia. ff. ad Trebell. quamuis officium iudicis possit implorare, vt haeres cogatur, aut quilibet alius bonorum possessor, ea bona tradere ad executionem faciendam, ex l. haereditas. ff. de pet. haere. l. quintus. ff. de annu. legatis. Mixtus vero executor, cui vel pars ipsius legati competit, vel ipsum legatum, licet cum onere restitutionis agere potest aduersus quemcunque. l. si quis Titio. vbi Barto. ff. de legat. 2. atque ita hanc questionem expediunt Abb. & Docto. hic. Regia l. 4. tit. 10. par. 6. Oldendor. de executoribus testa. tit. 6. Bal. in l. id, quod pauperibus. q. 5. & 6. C. de Episco. & Cler. Cardi. in Clem. vnica. ist. titu. q. 13. & Imo. colum. vlt. qui vnanimi consensu fatentur indistincte executorem agere posse, si haec potestas a testatore eidem concedatur. l. si a pluribus. & l. quidam. §. si scriptus. de legat. 1. Sic exequutor vniuersalis [art. 6] poterit vendere res haereditarias ad effectum exequutionis. l. nulli. C. de Episco. & Cleric. Particularis vero non potest vendere, nisi a testatore venditio ei permittatur. l. alio haerede. ff. de alim. & ciba. lega. vbi Bartol. 3. colu. explicat, executorem vniuersalem esse illum, qui nullo haerede instituto nominatim eligitur a testatore ad distribuenda omnia sua bona, & legata soluenda. Praemissam etiam distinctionem Abb. hic vlti. col. sequitur, & eam arbitror communem esse. Expensas autem, quas exequutor fecerit in exigendo res & fructus haereditarios ad peragendam exequutionem, potest ex bonis defuncti iustissime petere. Archi. Ioan. Andre. Domi. colum. 3. & Franc. colum. penul. in c. vlti. ist. titu. in 6. & notat Paul. Parisi. consil. 26. numero 18. volum. 4. Ex Cap. vltimo. SVMMARIVM. -  1 Varij mores in celebrandis defunctorum exequijs. -  2 Agappe quid sit in Canonibus a Gratiano concinnatis. -  3 Nouendiale sacrum solet pro defunctis celebrari? -  4 Fabrica quid sit? & de priuilegio legati pro Ecclesiae fabrica relicti. -  5 An hic Canon locum habeat in quarta portione paroeciali Ecclesiae debita. -  6 Monachi tenentur quartam portionem soluere paroeciali Ecclesiae, etiam de legatis hic expressis. -  7 Quarta portio non debetur ex his, quae exequutor testamentarius distribuerit in ea opera, quorum hic tex. meminit. -  8 Duplex quarta portio potest ab vno & eodem legato deduci. CAPVT VLTIMVM. VETERIBVS solenne quidem erat mortuorum exequias pia deuotione celebrare, vel tribus, vel septem, triginta aut quadraginta [art. 1] diebus post obitum ipsum, autore Ambro. in lib. de obitu Theod. quem Gratianus retulit. 13. q. 2. c. quia alij. sic scribens: "Quia alij tertium diem, alij tricesimum, alij septimum, alij quadragesimum obseruare consueuerunt, quid doceat lectio consideremus. Defuncto, inquit Iacob. praecepit Ioseph pueris sepultoribus, vt sepelirent eum, & sepelierunt sepultores Jsrael, & completi sunt quadraginta dies, sic enim dinumerabantur dies sepulturae, & luxit eum Aegyptus septuaginta diebus. Haec ergo sequenda solennitas, quam praescribit lectio." quae quidem verba ex dicto Canone referre libuit, quod nec apud Gratianum, quin nec apud diuum Ambrosium integra, & absque vitio legantur. Est & in hac quaestione optimus text. in capit. nullus. 44. distinctio. quo in loco prohibentur inhonesta & lasciua conuiuia Clericis, quae parantur & exhibentur in hisce solennitatibus defunctorum. Tametsi conuiuia honesta, & quae gratia charitatis & dilectionis fiunt, etiam Clericis permittantur, modo non fiant intra Ecclesiam. cap. conuiuia communia. 44. distinctio. capit. non oportet. in 2. 42. distinctio. qui Canon, & in cap. non oportet. in 1. & in capit. si quis. eadem distinctio. conuiuia Christianorum, & quae pauperibus exhibentur, Agapen, quasi dilectionem ap[art. 2]pellat, eo nempe, quod dilectionis & charitatis causa fiant. text. in dicto capit. conuiuia communia. qua dictione vtitur diuus Hieronymus ad Eustochium de custodia virginitatis. 1. Epistola. Tomo. "cum ad Agapen," inquit, "vocauerint, praeco conducitur," vbi Erasmus in scholijs huius vocis significationem adnotauit. Nam & Iudas in Epistola Agapen charitatem appellat in Graecis codicibus. Cyprianus libro 3. ad Quirinum, capit. 3. Agapen, inquit, & dilectionem fraternam religiose & firmiter exercendam. Tertullianus in lib. ad Martyres. Per curam, inquit, Ecclesiae & Agapen fratrum. idem in Apologetico cap. 39. Coena, inquit, nostra de nomine rationem suam ostendit, vocatur Agape id, quod dilectio penes Graecos est. Docet sane is autor Christianos frequenter coenitare simul consueuisse, hancque coenam Agapen appellari, quod ibi ditiorum epulis pauperes reficerentur. Cuius moris meminit Plinius ad Traianum. Scribit & ad haec Paulinus in libello de Gazophylacio, mensam in Ecclesia poni solitam pro pauperibus reficiendis, quam Domini mensam vocat, & a Domino positam, adhortans ditiores, vt egentibus de suo libenter impertiant, quae & Beatus Rhenanus adnotauit in librum Tertulliani, de corona militis. Ex his sane constat, nihil in dictis Canonibus immutandum esse, & si Alcia. lib. 1. praeter id efficere tentauerit. Hinc & apud Hispanos plerisque in locis moris est, in funeribus ipsi plebi, defuncti haeredes leue quoddam conuiuium exhibere, quod vulgus charitatem appellat. Sic & conuiuium istud Agapen, id est, charitatem dictum fuisse constat ex testimonio Clementis Alexandrini, libro 2. Pedagogi. cap. 1. Est etiam vsu & moribus apud nos receptum, vt pro mortuis nouendiale [art. 3] sacrificium celebremus. quod & apud Ethnicos moris erat, sicuti ex Horatio apparet, dum dixit in Epodo: " Nouendiales dissipare pulueres. " & adnotauerunt Virgilius Polidorus lib. 6. de inuento. rerum. c. 10. & Ludou. Caeli. lib. lectio. antiquar. 9. c. 45. Septimi etiam diei fit mentio apud Ecclesiasticum, c. 22. Luctus mortui septem dies. Luctus autem fatui omne tempus vitae eius. Quin & Strabus inquit, Dei cultores septem diebus exequias celebrant. meminit & Tertullianus in libro de Monogamia Anniuersariorum, quae pro defunctis fieri ac celebrari solent. Probat deinde textus hic ex legatis, [art. 4] quae relinquuntur ab aliquo Ecclesiae, in qua iussit ipsum sepeliri, omissa paroeciali Ecclesia, deberi quartam partem ipsi Ecclesiae paroeciali. idem asserit text. in cap. 1. & 2. de sepultu. a qua regula excipiuntur legata quaedam, & inter alia legatum pro fabrica Ecclesiae, id est, pro instaurandis aut reficiendis aedificijs ipsius Ecclesiae. Fabrica enim ipsum aedificium Ecclesiae dicitur. cap. de fabrica. de consecra. distin. 1. Significat preterea artificium aliquod, quod manu fit, a fabris deducta dictione. Apud Caesarum constitutiones dicitur fabrica armorum factio, quae publice ab Imperatore quibusdam committebatur, qui Fabricenses dicti sunt. quorum meminit titulus C. de fabricen. lib. 11. & text. in c. si iudex. de senten. excommuni. in 6. atque haec commissio autorem habuit Constantinum, qui in municipio Cremonensi prope Mediolanum, hanc publicam armorum factionem constituit, autore Ammiano Marce. libro 15. & Alciato libro 1. praetermiss. Fabrica vero a Canonistis, & ex communi vsu loquendi dicitur ius illud, quod Ecclesia habet, ad percipiendum reditus aliquot ex bonis pro ornamentis, pro aedificijs, proque alijs rebus necessarijs diuino cultui. Verum Abbas hic notauit ex legato relicto pro fabrica alicuius Ecclesie, non posse emi vestes, nec alia ornamenta, quod in hoc cap. probatur, cum hic pateat differre legatum relictum pro fabrica a legato relicto pro ornamentis, sed nihilominus, si prefatam communem fabricae significationem attendamus, nequaquam poterit procedere Abbatis opinio. Est tamen hic textus intelligendus in principali decisione, quando ecclesia, cui legatum pro fabrica fit, indiget aedificijs, aut refectione parietum: secus enim, si non indigeat hisce subsidijs, aut aedificijs, nam tunc ex legato pro fabrica detrahitur quarta, ne fiat fraus Ecclesiae paroeciali, aut Episcopo. capit. ex parte. in 3. de verbor. significat. Hostiens. Ioannes Andr. & Anchar. hic, quibus accedit Syluester, verbo, Canonica. §. 9. colum. penulti. Tametsi contrarium probare nitantur Gofredus, Cardinalis, & Barba. hic, col. 3. per text. in c. nobis. 12. q. 2. siquidem Ecclesia non indigente, legatum hoc est seruandum in futuram parietum Ecclesiae refectionem quandoque necessariam. Qua ratione defendi posset Gofredi sententia, etiamsi existimem priorem magis communem esse. Secundo potest haec [art. 5] decisio intelligi, vt procedat etiam quo ad quartam portionem, debitam paroeciali Ecclesiae, ex c. 2. de sepult. cuius superius mentionem fecimus. quod sensit in hoc c. Romanus Pontifex, & praemittit Abb. colu. vlti. glo. ordinaria. & ibi Doctores in d. c. Syluester. verbo, Canonica. §. 9. col. 2. Angelus eodem verbo. §. 1. versic. tertius casus. qua in re non recte Angelum reprobat Neapolitana decisio in nouis 23. Tertio, haec constitutio [art. 6] locum non obtinet in his, quae legantur monachis Predicatoribus, aut mendicantibus, ab eo, qui apud eos elegit sepulturam. Nam ex his legatis deducenda est quarta paroecialis, quamuis legata fiant expressis causis huius capitis. text. in Clem. dudum. de sepultur. §. verum. Abb. hic colum. fin. Alberi. in l. seruo alieno. §. ineptas. numero 20. ff. de lega. 1. Nec mirum id est, cum monachis plura priuilegia concessa fuerint, quae praeiudicium inferunt Ecclesijs paroecialibus. Vnde ne omnino iura Ecclesiarum paroecialium extinguantur, hoc fuit statutum. Scribit tamen Cardinalis in d. §. verum. moribus obtentum esse, vt Ecclesiae paroeciali quarta portio a monachis soluatur, ex his tantum, quae offeruntur eo tempore, quo funus, aut exequiae defuncti celebrantur, quod est maxime notandum: & in ea questione potissimum est consuetudo ipsa consideranda, & omnino ad controuersias inter monachos & presbyteros paroeciales legendus Alberi. in dict. §. ineptas. Quarto, adeo vera & iusta est [art. 7] huius Canonis constitutio, vt, si testator iusserit mille aureos distribui per Titium eius executorem, in pios vsus, & is eos distribuerit in fabricam, ornamenta Ecclesiae, aut in aliam causam ex hic nominatis, nihilominus non debetur quarta portio Episcopo, nec paroeciali Ecclesiae: ab ipso enim testatore censetur facta haec distributio. l. vnum ex familia. §. 1. ff. de legat. 1. vbi Dynus, Barto. & Doct. ita intelligunt huius Canonis decisionem. Abb. in c. in causis. de elect. colu. 3. idem cons. 110. col. vlt. vol. 2. Corset. in singul. ver. compromissarius. quorum opinionem fatetur Barbatias hic col. 4. communiter receptam esse. Ex his constat, posse [art. 8] contingere, ab vno & eodem legato deduci duas quartas portiones, nempe si id legatum relictum fuerit Ecclesiae, in qua testator elegit sepulturam, omissa paroeciali Ecclesia, nam debetur ex eo quarta Episcopo, cui Ecclesia subdita est, item quarta paroeciali Ecclesiae. Abbas & Doctores hic communiter, & prae caeteris Barbat. numer. 8. Prius tamen erit deducenda quarta portio, paroeciali Ecclesiae debita, vt probat eleganter Abbas in c. certificari. colu. vlti. de sepultu. quicquid scripserit Bal. consi. vlti. lib. 4. numero 2. FINIS. # 8 DE SVCCESSIONIBVS AB INTESTATO, BREVIS QVAEDAM RESOLVTIO, A IVRE Caesareo & Regio collecta. SVMMARIVM. -  1 Filio intestato, atque sine liberis defuncto, succedunt pater & mater simul. -  2 An fiat aequalis diuisio bonorum filij intestati inter patrem & matrem? -  3 Pater & mater auis praeferuntur in successione filij intestati. -  4 Parentes succedunt liberis in stirpem, non in capita. -  5 Fratres intestato decedentibus, an admittantur simul cum eius parentibus? -  6 Iure Regio fratres non admittuntur cum parentibus ad successionem intestati. -  7 Fratres qualiter succedant intestato, qui non relictis parentibus mortem obierit? -  8 Filij fratrum an admittantur in stirpem, an in capita? -  9 Patrui qualiter nepotibus intestatis succedant. -  10 Pars haereditatis paternae aut fraternae repudiata ab vno ex successoribus, qualiter alijs adcrescat? -  11 Proximiores succedunt decedentibus intestato post parentes & fratres, vsque ad decimum gradum. -  12 Feudi successio vsque ad quem gradum deferatur proximioribus? -  13 Jllegitimi intestato decedentes, quos successores habere possint. EX SEQVENTI RESOLVTIONE. POST tractatum de testamentis non inutile erit explicare, quonam modo mortuis absque testamento succedatur, cum haec quaestio non tantum sit frequens, verum & ipsis Caesarum & Regum legibus impedita, atque ideo propositis aliquot assertionibus eam conabimur pro viribus expedire. Et quia in c. Raynutius. diximus de successione filiorum, qui legitimi sunt, de iure vero successionis illegitimis liberis competenti in Epitome de sponsal. 2. par. ca. 8. §. 4. hic agemus de iure successionis legitimae, quae parentibus & agnatis, cognatisque defertur. Prima conclusio. Filio [art. 1] decedenti absque testamento, qui nec matrem, nec fratres relinquat, succedit pater. l. 2. & in Authenti. defuncto. C. ad Tertullia. quae quidem assertio adeo iure probatur, vt nefas sit, eam in controuersiam mittere. Quod si filius obierit mortem, matre, & patre superstitibus, oportet rem altius explicare. Secunda conclusio. Quamuis iure Digestorum & Codicis, pater in successione filij intestati, matri praeferatur. l. 2. §. obijcitur. ff. ad Orfici. §. praeferuntur. Institut. de Senatusconsul. Tertullian. l. 2. C. ad Tertullia. hodie tamen ad successionem filij intestati pariter mater & pater admittuntur. text. in dict. Authentic. defuncto. & in Authent. de haeredibus ab intesta. veni. §. consequens. & l. 4. titul. 13. part. 6. quod vendicat sibi locum, etiamsi pater sit manumissor, id est, emancipator: nam nihilominus non praefertur matri. dict. Authentic. defuncto. qua in re sciendum est, olim solenne fuisse, patri filium emancipare contracta fiducia, & sic expressim seruato sibi iure successionis: demum in emancipatione fuit a lege subintellecta haec fiducia, nec oportebat eam successionem patri seruari, cum a lege patri deferretur. dict. l. 2. C. ad Tertullia. dicto paragrapho obijcitur. & §. vltimo. Institu. de legit. agnat. success. Secundo, haec ipsa principalis conclusio adhuc vera est, etiamsi filio sint superstites pater & auus. ex eadem Nouella Iustiniani. & notant Angel. Salycet. Corne. & Doctor. communiter in dicta lege secunda. quicquid ibi gloss. dixerit. Tametsi iure veteri auus paternus admitteretur exclusa matre, ob euitandam perplexitatem, ex qua mater auum paternum excludebat: mater autem a patre defuncti, pater vero ab auo excludebatur. l. aequissimum. ff. ad Tertullianum. §. vltimo. Est tamen circa hanc [art. 2] conclusionem egregia quaestio, vtrum pater & mater ad successionem filij intestati aequaliter admittantur, an patri deferantur bona illa, quae filius a patre, vel patris causa acquisierat: matri vero ea bona, quae a matre, vel causa matris habuerat? In quo video, non admodum inter Doctores conuenire. siquidem Bartol. in Authentic. itaque. C. commu. de success. in ea est sententia, vt existimet, ascendentem per lineam paternam bona intestati acquirere, quae defunctus habuit a patre, vel patris gratia, ascendentem vero ex linea materna illa bona, quae mortuus filius acquisiuit a matre, vel matris causa. adducit Bartol. ad hoc text. quem dicit singular. esse in l. quod scitis. C. de bonis quae liber. quo in loco eandem opinionem iterum Bartol. probat. idem Bar. in l. post dotem. vltim. colum. ff. soluto matrimo. dicens sing. esse text. in d. l. quod scitis. idem consilio 18. cui subscripsere Imol. Roma. & Ias. in dicta l. post dotem. colum. penult. & vltim. Roman. consilio 40. Alexand. consilio 150. volum. 2. Abb. in consilio 75. volumi. 1. Bald. Nouell. de dote. part. 12. quaestion. 14. Ioan. Oldendorp. in Epitome success. ab intesta. quam admiscuit legum duodecim tabularum interpretationi. titul. 6. 13. conclusio. allegans text. in §. 1. Insti. per quas person. nob. acquir. Angel. & Paul. in dicta l. quod scitis. Marcus Perusinus inter consilia Bald. volum. 4. consilio 113. Guliel. Benedict. in capitul. Raynutius. verbo, & vxorem. numer. 536. Chassane. in consuetudin. Burgun. Rubric. 7. §. 6. numero 7. & alij plures, quos refert Andre. Tiraq. de retract. legali. §. 14. numero 12. dicens hanc opinionem receptam esse apud Gallos: eandem asserunt communem esse Alexand. in dicto consilio 150. & Anton. Rub. consilio 79. & probatur Regia l. 10. tit. 6. libr. 3. Fori. Verum enimuero haec ipsa frequentissima Bart. & aliorum sententia minime probatur in dicta l. quod scitis. cum in illius legis specie nepos non decesserit, vt falso Bartol. opinatur, cum Auo paterno, & materno, sed relictis superstitib. Auo paterno, & ipso patre: atque inquit ille text. quaesita ab eo nepote ex eo, quod mater habuit per pactionem partem aliquam donationis propter nuptias, patri acquiri quoad dominium, Auo autem quoad vsumfructum. Sic sane illam decisionem interpretantur Cynus, Alberi. Salice. Raphael, & Corne. in dicta l. quod scitis. §. sin autem. Vnde fit, vt minime ex praefata constitutione Caesarea Bartol. opinio probetur. Posset tamen defendi plane praemissa opinio in lucris nuptialibus ex l. 2. C. de bonis quae liber. vt parentes sint promptiores ad dotem & donationem propter nuptias constituendam. Bal. in dict. Authentica defuncto. Cuius opinioni plures accedunt, & expressim Ioan. Lupi. in l. 6. Taurin. numero decimonono. Alioqui Bartol. sententia & si recepta frequentius sit, tamen falsa est censenda. Imo pater, & mater filio intestato aequaliter succedunt. text. in dicta Authenti. defuncto. vbi Bald. a Bart. discedit, & Saly. secutus Petrum & Cynum in dicta authentic. itaque. C. comm. de succes. Corne. in dicta Authentic. defuncto. & in dicta l. quod scitis. & idem Corne. cons. 265. vol. 4. & consilio 94. volumi. 1. idem consilio septimo, volumi. 3. Benedict. a Benedict. inter consi. Cornei consilio sexto volumi. tertio. Nicola. de Vbal. de success. ad intest. 2. par. columna tertia. Cum. cons. 122. & alij, quos Tiraq. congessit. dict. §. 14. nu. 13. Quin & hanc esse communem opinionem asserit Bal. cons. 31. vol. 2. quae probatur Regia l. 4. tit. 13. par. 6. & l. 6. Tauri. ex quo patet iure Regio seruandam esse in praxi Bald. opinionem, nisi in his locis, vbi Regia Fori. l. ad huc sit vsu recepta, sicuti dict. l. sexta nominatim statuit. Porro, quamuis Bart. opinio seruanda foret, minime procederet, quando pater ad successionem filij intestati simul admitteretur cum proprio filio, fratre defuncti: vt in casu secundo. d. Auth. defuncto. Successio etenim tunc aequaliter competit, nulla constituta bonorum distinctione, cum nulla fiat iniuria patri, qui simul cum proprio filio ad successionem vocatur. Soc. cons. 89. 2. col. vol. 4. & nouissime Aym. Sauil. cons. 176. Tertia conclusio. In successione [art. 3] liberorum, qui intestati decesserint, pater etiam constitutus sub Aui potestate, praefertur Auo paterno, & mater Auo itidem materno. tex. in d. l. quod scitis. a quo id colligunt Raphael & Corne. idem probat text. in d. Authen. defuncto. atque haec est communis sententia, quam & Regia lex probat. 4. tit. 13. part. 6. Quarta assertio. In successione filij intestati pater praefertur Auo materno, & mater Auo paterno. tex. quem ita intellexit Accurs. ibi in d. Authen. defuncto. & sequuntur Doct. communiter: sicuti adserunt ibi Saly. & Corn. & Barb. cons. 50. volumi. 4. col. 1. eandem opinionem praemittit Alexand. cons. 80. volu. 1. & cons. 115. volum. 2. quam probat dict. Regia l. 4. Nec in hac specie est admittenda distinctio Bar. imo mater praefertur Auo paterno, etiam in his bonis, quae filio a patre obuenere. Oldr. cons. 110. Ioann. Lup. in c. per vestras. in repet. Rub. de donat. §. 23. ad finem. Quinta conclusio. In successione [art. 4] liberorum, si plures parentes concurrant: nempe in eodem gradu, fit distributio in stirpes, non in capita. Nam si Auus, & Auia materni generis, & Auus paternus velint succedere nepoti intestato, conceditur eis haereditas eo modo, vt Auus paternus tantum ex ea consequatur, quantum Auus, & Auia materni generis. text. ita communiter intellectus in d. Auth. defuncto, & in Auth. de haere. ab intest. veni. §. 1. & d. Regia l. 4. tit. 13. par. 6. Sed quia quandoque ei, qui intestatus moritur, supersunt fratres vtrinque coniuncti, vel vterini, & praeterea parentes, oportet in hac quaestione quid iure statutum sit explicare: nam id varie veteribus legibus fuit decisum, vt explicat Alcia. libr. 4. dispu. c. 7. Sexta conclusio. Intestatus [art. 5] relinquens fratres, aut sorores vtrinque coniunctos simul & patrem, matrem, Auum, vel Auiam, habet legitimos successores simul fratres sororesúe vtrinque coniunctos, & patrem, ita, vt diuisio haereditatis fiat per capita, non per stirpes, tex. in d. Auth. defuncto. Reg. l. 4. ti. 13. part. 6. sed in hac conclusione plura sunt notanda. Primum enim considerandum est, fratres etiam vtrinque coniunctos non excludere Auum, nec Auiam a fratris successione: imo ipsi admittuntur simul cum Auo, vel Auia, per capita diuisa haereditate. gloss. in d. Authent. defuncto. & in Nouella, vnde deducitur, quam opinionem sequuntur in dicta Authen. defuncto. Bart. Paul. Salycet. & Corne. post alios communiter. Nicol. de Vbal. de success. ab intesta. 2. par. q. 2. & hanc esse communem opinionem adserit Bald. in consil. 268. volum. 4. Caeterum Accursi. in dict. Authentic. defuncto. contrariam opinionem retulit, quam probauit Iaco. a Bello visu in Authent. de haere. ab intestato venient. §. si vero. Regia l. 4. titul. 13. parti. 6. quae Auos ad successionem intestati nepotis admittit, quando descendens obijt non relicto patre nec matre, nec relictis fratribus vtrinque coniunctis. eandem sententiam sequitur Chassa. in consuetudine Burg. Rub. septima. §. 6. columna nona. errat tamen is Author, dum falso alios citat ad hanc sententiam. Hinc apparet falsum esse, quod respondet Chas. cons. 9. dicens fratres etiam vtrinque minime coniunctos admittendos esse ad successionem fratris intestati, simul cum ipsius fratris parentibus, si desint defuncto fratres vtrinque coniuncti. quod probat ex eo, quod Authentic. defuncto. loquatur eo casu, quo defunctus reliquit fratres vtrinque coniunctos, non tamen ex hoc neget, eis deficientibus successionem deferri fratribus cognatis tantum, vel agnatis. l. si quis. C. ad Tertul. Auth. post fratres. C. de legi. haered. quae quidem constitutiones eam opinionem non probant: & ideo aduersus receptam sententiam non licet Chassanei responsum defendere. Secundum est animaduertendum, filios fratris vtrinque coniuncti in stirpem succedere simul cum parentibus, ipsius patrui intestati. gloss. communiter recepta in d. Authentic. defuncto. text. in Authen. vt fratrum filij. collat. 9. §. 1. idem notat Nico. de Vbal. de succ. ab intesta. 2. par. quaest. 3. Tertio est notandum, filio intestato & si succedant parentes simul cum fratribus vtrinque coniunctis, non tamen succedunt nepotes, pronepotésue horum fratrum: imo excluduntur hi nepotes, & vlteriores ab ipsius intestati parentibus. gloss. communiter recepta in dict. Authen. post fratres. Paulus Castrens. in Authen. post fratres. in 2. C. de legit. haered. idem in dict. Authentic. defuncto. Guliel. Benedict. in cap. Raynutius. §. & vxorem. numer. 640. Angel. Areti. in tractat. de testament. verbo, nolens intestatus. colum. 4. & Nicola. de Vbald. in dict. tractat. de success. ab intest. 3. part. colum. 3. Quarto his est illud addendum, quod Barthol. Socin. scripsit consil. 25. vol. 3. colum. vlt. statutum, quod matrem intestati filij a fratribus excludi ab eius successione disposuerit, ita intelligendum esse, vt matri praeferantur fratres vtrinque coniuncti: alij vero simul cum ipsa admittantur: licet Mari. Socin. cons. 1. vol. 1. voluerit, solum fratrem, etiam non coniunctum vtrinque exclusa matre admittendum esse. Postremo constat iure Regio [art. 6] a successione intestato decedentis omnino excludi fratres, etiam vtrinque coniunctos, si sit superstes aliquis ex parentibus, vel ascendentibus defuncti. Regia, & Taurina lex 7. quod est prius, moribus receptum erat: sicuti probat l. 1. titu. 6. libr. 3. Fori. Septima conclusio. Intestato qui [art. 7] decessit absque parentibus, fratres vtrinque coniuncti succedunt aequaliter, exclusis fratribus cognatis tantum, vel agnatis. Auth. Cessante. C. de suis & leg. haer. Reg. l. 5. tit. 13. par. 6. Octaua conclusio. Intestato decedente, non relictis ascendentibus, nec fratribus vtrinque coniunctis, succedunt fratres agnati tantum, vel cognati. tex. in Authen. post fratres. in 1. C. de suis & legi. haered. d. Regia l. 5. Quo fit, vt extante statuto, quo mater a patruo excluditur, ne filio succedat, ipse patruus repellitur a fratre consanguineo tantum ratione cognationis, aut agnationis, ita vt sit defuncto coniunctus ex altero latere: sicuti respondet Hierony. Gratus cons. 19. & 20. vol. 1. hoc intelligens quando defertur successio matre iam defuncta. Oportet tamen ad perfectam huiusce rei cognitionem septimam, & octauam assertiones quibusdam additis apertiores efficere. Primum quidem absque controuersia receptum est, filios fratris praemortui admittendos esse ad successionem patrui intestato defuncti fratribus quibusdam relictis cum superstitibus patruis in eam partem, ad quam eorum pater admitteretur, & sic in stirpem. Authen. Cessante. C. de suis & leg. haered. d. Regia l. 5. quod expressim cautum est. l. 8. Tauri. qua in re miror cur eius interpres Ioan. Lupi. dixerit ibidem approbari opinionem Azonis, quam paulo post adducam: cum in ea lege non tractetur Azonis sententia. Secundo, maxima in hoc [art. 8] tractatu contingit disceptatio, an filij fratrum admittantur ad successionem patrui intestati, nullo superstite patruo in stirpem, aut in capita? Accursius frequentius adserit admittendos esse hos filios in stirpem: non in capita. ita ipse in d. Authentic. Cessante. & in l. Lege duodecim tabularum. C. de suis & legi. haered. Bar. in l. post consanguineos. §. agnati. alias §. haec haereditas. ff. de suis & legi. lib. Din. Cyn. Paul. Corne. & communiter Doct. in d. Authen. Cessante. Ioan. Faber in §. caeterum. Insti. de legit. agnat. success. quam opinionem esse communem fatetur Nico. de Vbal. de success. ab intest. 3. par. colu. 1. Tiraquel. lib. 1. de retract. §. 11. in glo. 11. Alexand. & ibi Carol. cons. 55. numer. 4. lib. 4. cui adstipulatur text. in Auth. de haere. ab intesta. venien. §. si vero. quo in loco lex vocat cognatos post fratres, filosque fratrum, in capita ad successionem ipsam. Eandem sententiam dicti Docto. pluribus alijs rationibus. & authoritatibus probare nituntur. Idem vero Accursius parum sibi constans in §. hoc etiam. Instit. de legi. agnat. success. expressim asserit filios fratrum, aut sororum admitti ad patrui successionem in capita, & non in stirpem, quae sane opinio colligitur ex Authentic. de haered. ab intesta. veni. §. sed & ipsis. & §. si autem cum fratribus. vbi tunc in locum parentum ad successionem patrui vocat lex filios per stirpem, quando cum aliquo ex patruis superstite admittuntur ad successionem patrui defuncti: non in alio casu. ecce ergo tex. qui hanc opinionem probat apertissime, & tollit prioris sententiae probationem. Atque ita huic posteriori opinioni subscribunt Azo in sum. C. de legit. haered. Iac. Butri. Saly. & Bal. in dict. Auth. Cessante. Hostien. in summa titu. de succes. ab intestat. §. viso. Zasius lib. sing. Respons. 1. ca. 7. Fortu. in l. Gallus. §. idem credendum. ff. de li. & posth. colu. 19. penes quos extat lata huius quaestionis disputatio. Et sane mihi vtriusque partis rationes consideranti potius placet Azo. opinio, quam authoritas Theophili plurimum adiuuat in §. hoc etiam. Inst. de leg. agn. succe. qui in specie eam probat. Reg. item l. 5. tit. 13. par. 6. Quin & Zasius testatur eam Friburgis municipali constitutione sancitam esse, pluribusque Galliae locis seruari, ac moribus receptam esse, asserit Guli. Benedict. in capit. Raynutius. de testa. ver. & vxorem. nume. 663. & Rebuffus in prooemio constit. Regiarum gl. 5. num. 81. quo in loco optime distinxit praxim huius conclusionis ab ea, quam praecedenti ver. ex Taurina constitutione probauimus, probauitque eandem Azo. sententiam lege sancita inuictissimus Carolus Quintus Romanorum imperator, primus Hispaniarum Rex in Comitijs totius Imperij Germaniae habitis anno millesimo quingentesimo vicesimonono: sicuti scribit Ferrarius in §. non in capita. Inst. de haere. quae ab intest. defer. & Zasi. de feu. par. 8. conclus. 5. cui opinioni accessere plures citati per Andre. Tiraq. in d. gl. 11. Tertio est animaduertendum, in successione fratris intestati, fratres paterni tantum sanguinis superstites admittendos esse ad bona, quae defunctus acquisiuit a patre: fratres vero materni sanguinis admittendos esse ad ea, quae defunctus a matre, vel matris causa habuerit: alia vero bona aequaliter inter fratres diuiduntur. l. de emancipatis. C. de legi. haere. quam praeter alios dicit singul. Guliel. Benedict. in d. verb. & vxorem. nu. 665. gl. communiter recepta idem notauit in Authen. post fratres. in 1. C. de legit. haered. alia in Auth. itaque. C. com. de successo. vbi Corne. & idem in d. l. de emancipatis. & in d. Auth. post fratres. & in cons. 266. dicit hanc opinionem communem esse. idem asserunt Ant. Rub. cons. 76. Iason, in l. post dotem. ff. solut. matri. ad finem, & probatur Regia l. 6. tit. 13. part. 6. Licet Corne. in d. Authent. itaque. post Raphaelem dixerit contrarium iure verius esse. haec vero communis opinio est intelligenda in fratribus, eorumque filijs: non autem in fratrum nepotibus: hi enim aequaliter admittuntur. Petrus a Bellapertia in d. Auth. itaque. cui caeteri Docto. communiter assentiuntur. Verum extante municipali lege, quae in successione fratris intestati praeferat consanguineum fratrem vterino: tunc vterinus frater excluditur a fratris intestati successione, etiam respectu bonorum, quae defunctus a matre vel matris consanguineis habuerit. Bart. Socin. consil. 89. vol. 4. & si Paul. Castrens. & Corn. in d. Authent. itaque. contrarium notauerint. Caeterum septima [art. 9] conclusio non procedit in patruis respectu successionis nepotis intestato decedentis: ad hanc etenim successionem admittuntur patrui equis portionibus, & ad bona, quae defunctus habuit, & reliquit, siue patrui sint fratres consanguinei, siue vterini patris ipsius nepotis, qui modo intestato decessit: ea ratione quod Auth. de cons. & vter. fratri. quae dictam conclusionem probat in §. haec igitur lex. expressim statuit, illam constitutionem esse seruandam in illo casu, nempe cum agitur de successione fratris. Bar. idem probat in l. post consanguineos. §. legitim. ff. de suis & legit. lib. cuius opi. dicit esse veriorem Cor. Auth. post fratres. in 2. 2. col. C. de leg. haere. & Rubr. cons. 102. dicens hanc opi. commu. esse: quod etiam fatetur Curt. Iun. cons. 46. col. 2. Nona conclusio. Pars [art. 10] haereditatis paternae, ab vno ex filijs repudiata, caeteris filijs debetur equaliter, tam vtrinque coniunctis, quam vel consanguineis, vel vterinis. agitur etenim de haereditate paterna, non fraterna, & ideo locus non est d. Auth. cessante. sic Bar. censet dicendum esse in l. Lucius. ff. de vulg. pen. q. vbi Ias. nu. 31. dicit eius opinionem communem esse. idem Bart. in l. re coniuncti. ff. de leg. 3. col. pen. vbi Ioan. Crott. eum sequitur, dicens itidem eam opinionem communem fol. 12. col. 4. idem fatentur eam sequuti Imola in capi. Raynutius. de testa. de materia reciprocae substitutionis. Alexand. cons. 30. lib. 2. col. 2. Ripa in d. l. Lucius. colu. vlti. Aymon consil. 43. Curti. Iunior cons. 125. col. 1. eandem opinionem sequuntur. Deci. cons. 304. post Albe. in Rub. ff. de vulg. q. 16. Bald. q. 5. Angel. Salyc. & Roma. in l. in testamento. C. de testam. milit. Imol. Alexand. & Aretin. in dict. l. Lucius. Decima conclusio. Haereditas fraterna ab intestato delata fratri vtrinque coniuncto superstiti, & filijs alterius fratris vtrinque, etiam coniuncti, iam tamen mortui, sed repudiata a fratre, non defertur filijs repudiantis: imo solum competit filijs fratris iam defuncti, tanquam proximioribus: siquidem hi iure patris defuncti succedunt, & obtinent aequalem gradum simul cum patruo repudiante: at filij repudiantis non obtinent locum parentis, qui repudiauit, sed adhuc in remotiori gradu existentes non possunt proximioribus aequales esse. Corne. in Authentic. post fratres. in 1. C. de suis & legit. haeredi. Cui tamen ipse non accedo: imo potius sequor Salyc. ibi ea ratione, quod filij fratris praemortui tunc admittuntur loco parentis ad patrui intestati successionem, quando simul ipsis, & patruo superstiti defertur haereditas: quod si nullo ex patruis superstite, aut haereditatem repudiante, ac subinde excluso eo patruo, qui superstes sit, proprio iure filij fratris admittuntur, non iure patris, & ideo cum eis concurrunt filij patrui repudiantis, cum sint in pari gradu. Vndecima conclusio. Qui [art. 11] intestatus mortem obierit, non relictis fratribus, nec eorum liberis, proximiorem consanguineum haeredem habebit, sublato sexus, & cognationis, atque agnationis discrimine. text. in d. Auth. post fratres. in 2. Regia l. 9. tit. 13. parti. 6. Quae quidem successio vsque ad decimum gradum tendit, nec vlterius progreditur. glos. in Authentic. de haeredi. ab intesta. veni. §. si vero nec fratres. glo. Barto. & Docto. in Authentic. in successione. C. de suis & legit. liber. Ias. in l. vltim. colum. 2. C. vnde legit. Nam agnati vsque ad decimum gradum admittendi sunt. gloss. cui omnes subscribunt in dict. l. vltim. cognati vero non debent distingui ab agnatis. §. nulla. in Authentic. de haered. ab intest. veni. igitur vt nulla constituatur differentia inter cognationem, & agnationem, admittuntur cognati, sicut & agnati, vsque ad decimum gradum ex iure nouellarum, tametsi iure Codicis cognati solum ad septimum vsque gradum forent admittendi. glos. communiter recepta in dict. l. vlt. probat. l. 1. §. haec autem. ff. vnde cognat. §. vlti. Institut. de success. cognat. Verum legitima successione deficiente, vxor admittitur ad successionem viri intestati, & econtrario vir ad successionem vxoris. l. 1. C. vnde vir & vxor. Regia l. 23. titu. 11. part. 4. alioqui fisco deferuntur bona. l. prima. §. diuus. ff. de iure fisci. l. 1. & 4. C. de bonis vacant. libro 10. Hic vero & illud est [art. 12] adnotandum, in feudorum successione locum esse septimo gradui, non vlteriori. text. in capitul. 1. §. hoc autem sciendum. qui feud. dare possunt. cap. 1. de feud. success. nisi feudum sit constitutum nomine, & titulo Regni, Ducatus, Comitatus, aut Marchionatus. In his etenim feudis etiam ad centesimum gradum successio progreditur. Bal. in c. 1. de feud. March. §. capitanei. Ias. post alios in d. l. vltim. 2. colum. C. vnde legit. Deci. cons. 85. Catellianus Cott. in vltimis memoria libus dictione, agnati, quod est menti tenendum, propter Authoritatem eorum, qui huic opinioni consensere, quos praeter Iaso. & Cot. sequitur Caepo. caut. 256. quamuis Bald. ipse assertus huius opinionis author, dubius sit in huius quaestionis decisione. Duodecima conclusio. Filijs, [art. 13] aut liberis illegitimis defunctis intestato, tunc parentes succedunt, quando ipsis parentibus intestatis non existentibus legitimis liberis, nec alio, qui eis impedimento foret, filij illegitimi iure succederent: atque eo modo, quo successio parentis intestati, non existente prole legitima, nec alio impedimento, liberis illegitimis defertur, eodem parentibus successio liberorum competit. tex. in Authentic. quibus mod. natu. effici. sui. §. de nepotibus. Azo. in summa. C. de legit. haered. in fine. Bart. in l. vlti. 2. col. ff. de his qui. vt indig. idem in l. 1. in princ. ff. de bono. poss. contra tab. Bald. in Authent. licet. C. de natu. lib. Nicolaus de Vbald. de successi. ab intest. 2. par. princip. colum. 9. Angel. Aretin. in tract. de test. in verb. nolens intestatus. colu. 5. Alexand. cons. 139. volum. 1. & idem in cons. 150. vol. 2. & Ioan. Baptista in l. si qua illustris. C. ad offi. fol. 39. optim. text. in §. 1. Inst. de seruili cognat. & haec est frequentissima omnium interpretum sententia, ex qua plura possent deduci, perpensis his, quae notauimus in Epitome de sponsal. 2. part. c. 8. §. 4. & 5. quo in loco explicuimus, qua ratione filij illegitimi parentibus succedant: atque ex hoc aperitur intellectus ad gl. in §. vlt. Inst. ad Tertullia. Decimatertia conclusio. Fratres, ceterique ex linea transuersa cognati, vel agnati, intestatis fratribus, cognatis, vel agnatis illegitimis eo pacto succedunt, quo ipsi illegitimi eisdem fratribus, cognatis, & agnatis, intestato decedentibus succederent, non existentibus alijs cognatis legitimis, saltem in pari gradu, vel illegitimis, & tamen proximioribus. Est enim haec reciproca successio. tex. in Auth. quibus mod. natura. effici. sui. §. filium. Ang. Aret. in d. verb. nolens intestatus decedere. col. 9. & Nicol. de Vbal. de success. ab intest. 3. part. col. 3. & 4. Si quis igitur scire velit, quis sit legitimus successor ei, qui cum illegitimus sit, intestatus mortem obit, quaerat diligenter eum, cui ipse intestato moriens, si viueret, succederet iure cognationis, ac modum etiam, & formam successionis inquirat: quibus animaduersis, statim cognoscet legitimum intestati successorem. Ex quibus etiam apparet, an filio presbyteri, diaconi, vel subdiaconi intestato pater, mater, fratres aut cognati succedant, attenta praefatae conclusionis regula, & visis his, quae in dicto c. 8. §. 5. nos scripsimus. FINIS. # 9 DIDACI COVARRVVIAS A LEYVA TOLETANI, IN BONIFACII OCTAVI CONSTITVTIONEM, QVAE INCIPIT, ALMA MATER. SVB TITV. DE sentent. excommun. lib. 6. Commentarij. IN BONIFACII OCTAVI CONSTITVTIONEM VLTIMAM, AVAE INCIPIT: ALMA MATER. SVB TITVLO, DE SENTEN. EXCOM. admodum breues Commentarij: Doctore Didaco Couarruuias a Leyua, Consiliario Regio, auctore. MVLTI SVNT, LECTOR CANDIDE, IVRIS VTRIVSQVE tractatus, qui tametsi eo tempore, quo publico decreto Canones, & leges ad eos pertinentes in communem vtilitatem ad morum institutionem fuere statutae, vsui maximo fuerint, & vtilitati: nihilominus ob varios prouinciarum mores, ob ita frequentem rerum vbique mutationem, sic in obliuionem & desuetudinem abierunt, vt plane quisque oleum & operam perdidisse aequissime iudicetur, si, quae iam diu obsoleta sunt, conetur inuita ac renitente publica vtilitate, glossematis, & commentarijs, labore quidem satis perdito, illustrare. Nec profecto negauerim plurima in antiquis legibus, & Canonibus passim legi & reperiri, quae vel necessaria sint adrecentiorum legum integram, veramque cognitionem, vel saltem admodum conducant: vt quisque percipiat veteris Reipub. statum, ad cuius speciem & formam oportebit quandoque & praesentem reformare. Verum illud mihi penitus animo insidet, haec tractanda fore, omninoque memoriae repetenda, modo primitus de his serio agatur, quae humanas actiones in rectam viam dirigere, aut sane mores hominum instituere valeant, iuxta Christianam & Catholicam religionem: quod munus Theologiae Professores attinet: aut tandem, quae ad íudiciales contentiones sedandas, easque iustitiae tramite definiendas, contumaces animos in veram subiectionem inducendas, potissimum sint conducibilia. Hac de causa quandoque ipse conatus sum aliquot a me priuatim obseruata, praelo & typographis ea mente tradere, vt si quid inde Lector ad Iuris intellectum, humanosque actus discernendos, & dijudicandos adnotare posset. id ei commodo cederet, quod semper omni conatu sum praemeditatus. Tandem animaduertens inter alias Juris Pontificij sanctiones, passim illas prae manibus versari, quae ad excommunicationis & interdicti materiam spectent, operam dedi, quo & Ecclesiasticis tribunalibus interim subseruirem, vt Constitutionem vltimam de Senten. excommun. lib. 6. quadam breui Relectione lectoribus exponerem: aequissimo animo iudicum, atque aliorum, qui huic professioni Juris Pontificij nomen dederint, censuram subiturus. # 1 DIDACI COVARRVVIAS A LEYVA TOLETANI, IN BONIFACII OCTAVI CONSTITVTIONEM, QVAE INCIPIT, ALMA MATER. SVB TITV. DE sentent. excommun. lib. 6. Commentarij. EX PRIORIS PARTIS INITIO. SVMMARIVM. -  1 Excommunicatio in genere definitur: traditurque huius dictionis origo, & significatio. -  2 Communio inter Christi fideles triplex est. -  3 Excommunicatio maior definitur. -  4 Excommunicationis minoris definitio exponitur. -  5 Peccatum mortale est & dicitur excommunicatio. -  6 Excommunicatio maior amplius nocet excommunicato quam ipsum peccatum mortale, propter quod excommunicatur. -  7 Excommunicatio non est tantum poena externa, & num. seq. aduersus Lutherum. -  8 Praelati ecclesiae habent Iure diuino potestatem excommunicandi. -  9 Excommunicatio quibus ex causis dicatur medicinalis. -  10 Excommunicatio an sit ferenda, vbi verosimiliter non est peccatori poenitentiae vtilitatem allatura. PRIOR HVIVS OPERIS pars. DE excommunicatione tractaturus, illud praefari minime hac in parte praetermittam, a plerisque Theologiae, & iuris Pontificij professoribus varie huius Ecclesiasticae censurae definitionem exponi: sic sane, vt quandoque ea nequaquam minori excommunicationi aptari commode possit: quandoque absque vlla distinctione vtrique maiori, & minori excommunicationi omnino conueniat, quid vtraque efficere valeat sensim exponens. Qua in re ipse non improbo has doctissimorum virorum traditiones: eas etenim admodum vtiles esse censeo ad huius rei integrum, ac perfectum examen. quod equidem apertissime cupiens explicare, in genere primum excommunicationis significationem, & vim, breui quadam definitione tradere non verebor, vt deinde facilius, ac distinctius propositi tractatus ambiguitatem effugiamus. Est igitur excommunicatio [art. 1] separatio Christiani a communione Ecclesiae. Nec enim haec censura infidelibus conuenit: cum hi foris sint: nec a communione Ecclesiae priuari possit, qui ad eam nusquam admissus fuerit. capitu. ad dissoluendum. de desponsatione impube. capit. sicut ex tuarum. de homicidio. cap. quod non. 32. quaestio. 2. l. bouem. §. vltim. ff. de aedilit. edict. l. nam & sub conditione. ff. de iniust. rupt. & in hac specie testimonium est Apostoli. 1. ad Corinthios cap. quinto. quid enim, inquit, mihi de his, qui foris sunt, iudicare? Nónne de his, quae intus sunt iudicatis? capitulo, Gaudemus. de diuortijs. optimus textus in capitulo, omnis Christianus. vndecima quaestione tertia. quod vero excommunicatio separatio sit a communione Ecclesiae, multis constat, ex quibus id manifestum sit. Primum etenim quod a Domino Iesu dictum est Matthaei capite decimooctauo, Si Ecclesiam non audierit, sit tibi sicut Ethnicus, & publicanus. id passim ab Ecclesiae Doctoribus ad excommunicationem refertur, vt iuxta eorum opinionem, quae certissima est, is sit Ethnicus, & publicanus, qui a communione Ecclesiae segregatus existit: sicuti in eodem loco Chrysostomus scribit. Apud Paulum prima ad Thessalonicenses capite tertio, palam excommunicatio in hunc modum significatur, vt ea sit separatio a communione fidelium. ita inquit, Quod si quis non obedierit verbo nostro per Epistolam, hunc notate, & non commisceamini cum illo, vt confundatur. Hoc ipsum palam constat ex his, quae statim, & fere in tota hac priori huius Relectionis parte tractabuntur, praesertim ab ipsamet dictionis origine. Communio etenim dictat quandam rebus, sermone, vel beneficijs, ac iuribus societatem. Cicero in oratione pro Cornelio Balbo: ita mihi maxime communionem beneficiorum, praemiorum ciuitatis continere videtur. cuius loci prae caeteris ideo meminimus, quod is optime conueniat communioni, que Christi fidelibus sacramentorum, suffragiorum Ecclesiae, & Christiani sermonis vere competit. Nam & societas communio dicitur apud Iurisconsultum in l. ea vero. ff. pro socio. Hinc & verbum communicare idem est, quod aliquem participem vel rerum, vel consiliorum, aut sermonis iure communionis facere. cuius significationis adeo sunt obuia apud Latinae linguae auctores testimonia, vt plane necesse non sit, ea nunc in medium adducere. sit etenim satis ex his, conceptum fuisse a catholicis verbum, excommunico, id est, a communione separo, & expello: & nomen, excommunicatio, quod ab initio Ecclesiae segregationem ab Ecclesia, & fidelium communione, & consortio significat. Hoc verbo, & nomine vsi fuere D. Augustin. & alij Ecclesiae Catholici Doctor. passim quidem, quorum auctoritates hic referre omittam, quippe qui saepissime sim inferius eorum vsurus testimonijs. In Canonibus Apostolorum Graece olim editis, sed statim in Latinam linguam traductis, passim probatur haec significatio. Etenim quoties Graeci Canones vsui sermonis seruientes hoc vsi fuere verbo, ἀφορήζω: quod Latine est, segrego, separo: quandoque ab interprete latino veteri, & ab ipso Gregorio Haloandro, traducitur, excommunico: quandoque a communione priuo, a communione excludo, saepe, atque frequentissime ita Canones contumacibus, & irreligiosis comminantur, ἀφορηζὲσθω: & tamen vetus Latinus interpres, & ipse Haloander ita interpretatur: excommunicetur: a communione priuetur: segregetur a communione: priuetur communione. Ab eisdem Canonibus, excommunicatus itidem Graeco sermone dicitur ἀφορησ μένος, id est, segregatus, separatus, & quandoque, ἀκοηνόνητοσ, id est, incommunicabilis: a verbo Graeco, κοηνωνέω, communico: & priuatiua praepositione ᾶ, quasi ἀκοινωνέω, sit excommunico. vnde apud Theodoretum libr. 2. Histor. eccles. capit. 28. excommunicatio Graece dicitur ἄκοινωνησία. Haec dicta sint de dictionis origine & significatione, quo certum sit, excommunicationem esse ab initio Catholicae Ecclesiae in hoc sensu acceptam, vt separationem a communione Ecclesiae significet. Nam & Tertullianus in lib. de praescriptione aduersus haereticos de Marcione commemorans inquit: Post hunc discipulus ipsius emersit Marcion quidam nomine Ponticus genere, Episcopi filius propter stuprum cuiusdam virginis ab Ecclesiae communicatione abiectus. Idem graphice excommunicationem depinxit in Apologetico aduersus gentes ca. 39. de Christianis loquutus. corpus sumus de conscientia religionis, & disciplinae veritate, & specie foederis. coimus in coetum, & aggregationem, vt ad Deum quasi manu facta precationibus ambiamus orantes. Et paulo post. summum, inquit, futuri iudicij praeiudicium est, si quis ita deliquerit, vt a communicatione orationis, & conuentus, & omnis sancti commercij relegetur. Haec Tertullianus. Verum, illud est ad huius censurae vim omnino praemittendum, vt sciamus, qua communione priuet excommunicatio, triplicem esse in Ecclesia Catholica communionem fidelium. [art. 2] Prima est communio interior: nempe, per charitatem vnientem Christi membra per fidem formatam capiti Christo, & reliquis eius membris: & sic communio ista procedit a Charitate, quae est animi affectio, qua diligitur Deus propter se, & proximus propter Deum, secundum August. in lib. de doctrina Christi. cap. 22. Magistrum sent. lib. 3. distinct. 27. & ibi Thom. & alios. eundem Thom. 2. 2. quaest. 23. arti. 5. probaturque Ioan. cap. 4. Hoc mandatum habemus a Deo, vt qui diligit Deum, diligat & fratrem suum. c. in scripturis. 8. q. 1. de hac vnione, quae nexu charitatis in Deum indissolubilis fit, & omnes fideles, vt membra, Christo Iesu capiti coniungit. meminit Paulus ad Rom. cap. 12. ita, inquit, multi vnum corpus sumus in Christo. idem Paulus 1. ad Corinth. cap. 12. & ad Ephesios capit. 4. Eiusdem communionis mentionem fecit Psalmista, Psalm. 118. Particeps ego sum omnium timentium te. est etenim isthaec communio, vt constat, interior, seu intrinseca. Alia est communio extrinseca, quae consistit in simul orando in Ecclesia, in missarum celebrationibus, & diuinis officijs simul audiendis: atque in colloquio fidelium. Tertia communio media est, interior inquam, partim & exterior: qua omnes fideles participes sumus communium suffragiorum Ecclesiae, & itidem sacramentorum. cuius mentio fit in Symbolo, dum in eo dicitur: sanctorum communionem. Haec distinctio triplicis communionis deducitur ab his. quae tradidere Thomas, & alij in quarto sentent. distinctione 18. quaest. 2. Florent. 3. parte tit. 24. in princip. & Cardinal. a Turrecremata, in cap. si inimicus. 11. quaest. 3. articul. 1. Syluest. in verb. excommunicatio 1. in principio. Caietanus secundo Tomo opusculorum, in quaestione, de effectu excommunicationis. & Canonistae in Rub. de sent. excommu. optima Regia l. 1. titul. 9. part. prima. quibus premissis facillimum erit, vim excommunicationis maioris, & minoris, atque peccati mortalis satis distincte examinare. Est etenim [art. 3] excommunicatio maior, separatio Christiani, non tantum a communione fidelium omnino extrinseca, sed & sacramentorum, ac communi suffragiorum Ecclesiae participatione. constat siquidem maiorem excommunicationem esse segregationem Christiani a communione Ecclesiae: qua in re commune quid habet cum minori excommunicatione, & peccato mortali: atque ideo loco generis in hac definitione diximus, maiorem excommunicationem esse Christiani a communione ecclesiae separationem. Caetera, quae definitioni apposita sunt, ad differentiam pertinent, quae constituitur vere inter maiorem, minorem excommunicationem, & peccatum mortale: sicuti statim apertissime tradetur. Excommunicatio [art. 4] minor est separatio Christiani a sacramentorum ecclesiae perceptione. quae quidem definitio manifesta est, si consideremus, minorem excommunicationem non priuare quem fidelium colloquio, nec exteriori omnino communione, nec sacramentorum collatione, quae a charitate procedit: sed tantum sacramentorum perceptione. tex. elegans in c. si celebrat. de cler. excom. ministr. ex quo apertissimi iuris est, quid differat excommunicatio maior ab excommunicatio minori. Est & alia excommunicatio, improprie quidem, si exacte huius dictionis vsum iam diu obtinuisse in Ecclesia catholica animaduertamus, quo ad priuationem illarum communionum, quarum modo meminimus in maiori, & minori excommunicationibus. Haec denique impropria excommunicatio, quae tamen grauissime laedit animam, [art. 5] ad peccatum mortale pertinet, quod separat Christianum, & segregat ab interiori illa communione, quae a Charitate constat, & qua omnes fideles in Christo coniungimur, & vnum corpus efficimur. Charitas etenim amittitur per peccatum mortale, quod probatur 1. Ioan. cap. 4. Deus charitas est, & qui manet in charitate, in Deo manet, & Deus in eo. Nam quilibet actus peccati mortalis charitati contrarius est, cum illud sit proprium charitatis, quod Deus diligatur super omnia: quae dilectio deficit commisso peccato mortali aduersus Dei praecepta. Sic Paulus ad Roma. c. 6. stipendia, inquit, peccati mors est, charitati aduersa: siquidem habens charitatem, habet vitam aeternam. Ioan. capi. 14. Qui diligit me, diligetur a patre meo, & ego diligam eum, & manifestabo ei meipsum. Igitur per mortale crimen charitas amittitur. Quibus sane constat per actum mortalis peccati charitatem amitti. capit. nihil. vndecima quaestio. tertia. capitu. vnum orarium. vigesimaquinta distinctione. quod & diuus Thomas docet. secunda secundae quaestione vigesimaquarta. articulo 12. & Magister in 3. senten. distinct. 31. hac autem communione non priuat excommunicatio minor, nec adhuc maior: licet maior excommunicatio, quae nisi pro mortali crimine infligenda non est, priuationem huius communionis, & charitatis premittat eo saltem tempore, quo quis excommunicatur iusta excommunicatione. quemadmodum statim latius constabit ex his, quae ad intellectum huius tractatus examinabuntur. Multa etenim sunt adnotanda, quae partim deducuntur ex modo praemissis, partim maxime conducunt ad veram harum definitionum cognitionem. Primum ex his ipse colligo [art. 6] excommunicationem saltem maiorem praeter damnum, quod grauissime intulit peccatum mortale excommunicato, & alia multa damna eidem maximo cum dispendio inferre. Nam mortale crimen, Christianum priuat charitate, qua coniungitur Ecclesiae, & alijs fidelibus in Christo Iesu, & vnum corpus efficitur, ab hac enim separatur, vt modo probauimus: & tamen adhuc per fidem, quam licet informem hic peccator retinet, Ecclesiae coniunctus est, & eius membrum adhuc dicitur, mysticoque corpori coniunctum adhaeret. qua ratione fieri nequit, quin tutior sit a Satanae tormentis, calumnijs, & tentationibus, quam si omnino extra ecclesiae corpus maneret: vti manet excommunicatus, cum & si vterque per fidem informem membrum ecclesiae dicatur, & vere sit: attamen peccator nondum est a communione Ecclesiae separatus: excommunicatus vero manente excommunicatione ab ecclesiae communione segregatus est: quamuis eius membrum per fidem existat. Obstant enim saeuienti daemoni, quo minorem habeat potestatem in hunc peccatorem mortali culpa grauatum, & charitate priuatum, orationes, & suffragia ecclesiae, quorum aliquo modo particeps est, etiamsi amissa charitate a consortio corporis mystici fuerit segregatus, & effectus huius corporis membrum aridum: idem tamen corpori adhaerens per fidem. Nam etiamsi propter peccatum mortale ante excommunicationem peccator sit in daemonis potestate, quippe qui sit daemonis seruus effectus: tamen per excommunicationem, maiorem in eo habet demon potestatem, vt facilius illum torquere possit. Etenim ante excommunicationem, per peccatum mortale quis charitatem amisit: atque ideo non est Christo viuaciter coniunctus: tamen ab eo non est omnino separatus: quoniam per fidem nonnullam habet vnionem, cuius ratione particeps est orationum communium, quae ab Ecclesia fiunt, ad hunc sane effectum, vt eidem spiritus poenitentiae detur a Deo. Idcirco daemon non tantam potestatem in peccatorem habet, quod eum libere vexet, quoniam resistit daemoni virtus reliquorum membrorum, quibus est per fidem coniunctus. At post excommunicationem destituitur excommunicatus hoc auxilio, & a corpore magis separatur, & sic daemon potest facilius in eum saeuire, & liberius quam antea torquere. Siquidem licet excommunicatus adhuc fidem, informem tamen, retineat, & sic membrum hac ratione ecclesiae sit, nihilominus ab ipsius ecclesiae consortio, quo ad suffragia, & communionis ecclesiasticae effectus manet per excommunicationem segregatus, interim dum excommunicatus existit. Huius sane distinctionis est, & in corpore humano exemplum elegans. Membrum siquidem aridum vita caret, tamen quia corpori per neruos, & pellem coniungitur, nonnullo fouetur corporis calore. cui membro peccator amissa charitate optime comparatur: quippe qui licet membrum aridum sit, & vitae expers, fouetur quidem aliquo totius corporis calore propter illam coniunctionem, qua corpori per neruos, & pellem, id est, per fidem licet informem, adhaeret. excommunicatus vero hoc auxilio, & calore destituitur a corpore magis, vt membrum abscissum, separatus: textus optimus in capitul. quemadmodum. vigesimatertia quaestione septima. ex Augustino in Epistola quinquagesima ad Bonifacium: licet in vulgatis Decretorum codicibus inscriptum sit hoc caput ex Augustino ad Vincentium. Peccatores etenim non tantum occulti, sed & manifesti in Ecclesia sunt, vt eius membra: sicuti docet Augustinus in Epistola ad Donatistas, & de fide ad Petrum capitu. 43. fuitque damnatus eo tempore error Donatistarum asseuerantium manifestos peccatores non pertinere ad Ecclesiam, nec esse intra eam. Sunt etenim, vt constat, peccatores etiam manifesti, membra Ecclesiae. Quod item probant multis auctoritatibus Alphonsus a Castro de haeresibus, in verb. Ecclesia. & Ioann. Driedo. libr. 4. de dogmat. eccles. capitu. 2. eius parte 2. quo in loco effectum istum excommunicationis etiam explicat eleganter. Nec fides per mortale crimen amittitur, cum ea possit apud aliquem sine charitate esse, & quidem vera, licet mortua: quae sufficiat, vt is Christianus sit, & Ecclesiae membrum, vt docet Synodus Tridentina de iustificatione, Canone 28. Si quis, inquit, dixerit amissa per peccatum gratia simul & fidem semper amittit: aut fidem, quae remanet, non esse veram fidem, licet non sit viua: aut eum qui fidem sine charitate habet, non esse Christianum, anathema sit. explicat optime Domi. a Soto de natura & gratia lib. 2. cap. 7. & 8. hoc ipsum probatur auctoritate Pauli ad Corint. 1. cap. 5. Nam certum est, Corinthium illum, qui patris vxorem acceperat, tunc possessum esse a diabolo, ac semel cum peccauit in Sathanae potestatem venisse: tamen Paulus denuo quum illum excommunicauit sub ditionem Sathanae tradidit. vnde plane intelligitur Corinthium illum primum per baptismum communionis Ecclesiasticae participem, ac deinde per culpam mortalis criminis charitate amissa dilapsum in aliquam diaboli seruitutem, non ita in daemonis potestatem venisse propter vnionem, qua licet membrum aridum, Ecclesiae per fidem coniunctus erat: sicuti postea cum a Paulo excommunicatus in Sathanae seruitutem, & tormenta liberius traditus fuit. Nec illa traditio Pauli tantum significat Corinthium illum per culpam traditum fuisse Sathanae: etenim licet per peccatum in daemonis seruitutem is venerit bona quidem ex parte, nihilominus in ampliorem Sathanae potestatem postea per excommunicationem a Paulo traditur. Alioqui cur, obsecro, Corinthijs scripsit, se decreuisse suo spiritu vna cum potestate domini nostri Iesu Christi, quatenus fornicator ille traderetur Sathanae in interitum carnis? Nec dixit Paulus Corinthium traditum esse, sed tradendum fore, vt spiritus eius saluus fieret. & profecto si per hanc traditionem non accepisset Sathanas in eum maiorem potestatem, minime ipse Corinthius a daemone fatigatus in interitum carnis, conaretur, vt spiritus eius saluus esset in die domini nostri Iesu Christi. Idem apertius constat 1. ad Timotheum 1. vbi ait Paulus se Hymenaeum, & Alexandrum Sathanae tradidisse, vt discant non blasphemare. Si non vere eos Paulus Sathanae tradidisset, iam apparet, falsum dixisse Paulum, qui seipsum asserit, hoc fecisse. item illud, quod sequitur: nempe, vt discant non blasphemare: rem ipsam aperit manifestius. Quomodo enim didicissent non blasphemare, nisi per hanc traditionem accepisset in eos Sathanas apertiorem aliquam vindicandi potestatem? Idem probatur auctoritate diui Augustini in sermone 68. de verbis Apostoli. capitulo, omnis Christianus. 11. questione 3. eiusdem Augustini in tractat. vigesimoseptimo, ad caput sextum Ioannis. capitulo, nihil. ea causa & quaestione. textus singularis in capitulo, audi. 11. quaestione 3. cum multis alijs, que hac de re traduntur a Roffensi aduersus Lutherum, articulo 23. Ioanne Eckio in Enchiridio. articulo 21. & Alfonso a Castro libro de haeresib. 7. capitu. de excommunicatione. Secundo hinc constat, impiam esse Lutheri assertionem, & plane haereticam, qua adseuerat hic ecclesiae hostis impius, excommunicationem [art. 7] poenam tantum externam esse, atque ideo non priuare hominem communibus spiritualibus orationibus. Etenim apertissime constat, excommunicationem priuare quempiam sacramentis, & communibus suffragijs Ecclesiae: sicuti probatum est in praemissis auctoritatibus, & locis, quorum hic est verus sensus, & ab ecclesia Catholica omnino receptus. Praesertim hoc Augustinus docet in dict. cap. omnis Christianus. & in dict. cap. nihil. cuius verba sunt maxime adnotanda ad huius assertionis probationem. sed & Origenes Homilia 3. ad capit. 2. Iudicum, de excommunicatione tractans: traduntur, inquit, peccatores in interitum carnis, cum pro delictis suis a Christi corpore separantur. Et vt mihi videtur, dupliciter etiam nunc traduntur homines de Ecclesia in potestatem Zabuli hoc modo, quo superius diximus: cum delictum eius manifestum fit ecclesiae, & de ecclesia per sacerdotes pellitur, vt notatus ab omnibus erubescat, & conuerso eueniat ei illud quod sequitur, vt spiritus saluus fiat in die Domini nostri Iesu Christi. Alio vero modo, qui traditus est Zabulo, cum peccatum eius non est manifestum hominibus: Deus autem, qui videt in abscondito, perspiciens eius mentem, & animum eius vitijs ac passionibus seruientem, & in corde eius non se diligi: sed aut auaritiam, aut libidinem, aut iactantiam, vel alia huiusmodi, istum talem dominus tradit Sathanae. Haec Origenes, quae tamen Gratianus falso tribuit Hieronymo, vt animaduertunt Alfonsus a Castro in d. cap. de excommunicatione. Antoni. Demochares super ipsum Gratiani locum. idem apparet ex Ioan. Eckio in dict. artic. 21. vbi ea, quae habentur in dicto cap. audi. Origeni tribuit, non Hieronymo. Nam & Hieronymus super libros Iudicum nullos edidit commentarios. Tertio apparet ex praenotatis, ecclesiae [art. 8] praelatos habere ab ipso Iesu potestatem excommunicandi, quae quidem assertio probatur apud Paulum Apostolum, sicuti paulo ante tradidimus. Idem constat Matthaei capit. 18. Dic, inquit Christus, Ecclesiae: si autem Ecclesiam non audierit, sit tibi sicut Ethnicus & Publicanus. Quo in loco patet, excommunicationem ferri auctoritate Christi a praelatis Ecclesiae. Statim enim subiungitur: Amen dico vobis, quaecunque ligaueritis super terram, erunt ligata & in coelo. vbi glossa exponit: Ligaueritis vinculo anathematis. Ioan. item Chrysostomus ibidem scribit: Vide qualiter duplicibus colligauit necessitatibus, & poena, quae hic est, scilicet proiectione ab ecclesia: Sit tibi sicut Ethnicus & Publicanus: & supplicio futuro, quod est, esse ligatum in coelo. His suffragantur text. in dicto cap. omnis Christianus. & capit. nihil. in quibus refertur diui Augustini elegans ad hoc testimonium. Hieronymus etiam potestatem, inquit, tribuit Apostolis, vt sciant qui a talibus condemnantur, humanam sententiam diuina sententia roborari. Idem Hieronymus: Quorum retinueritis peccata, retenta erunt: id est, quibus interdixeritis ecclesiam, nisi reconciliati per satisfactionem fuerint, & ipsis ianua regni coelestis clausa erit. Huc pertinet quod Paulus 1. ad Thessal. cap. 3. scribit: Quod si quis non obedierit verbo nostro per epistolam, hunc notate, & non commisceamini cum illo, vt confundatur. Vrbanus Papa Martyr, in epistola de communi vita, & oblatione fidelium ad haec comprobanda ita inquit: Ideo ista pertulimus charissimi, vt intelligatis potestatem episcoporum vestrorum, in eisque Dominum veneremini, & eos vt animas vestras diligatis, & quibus illi non communicant, non communicetis: & quos eiecerint, non recipiatis. Origenes in dicta Homilia tertia, idem asserit his verbis: Non solum per Apostolos suos Deus tradidit delinquentes in manus inimicorum, sed & per eos, qui ecclesiae praesident, & potestatem habent non solum soluendi, sed & ligandi. Traduntur autem peccatores in interitum carnis, cum pro delictis suis a corpore Christi separantur. Quae & Gratianus refert in dicto cap. audi. vndecima questione tertia. rursus & Chrysostomus testis est locupletissimus Homilia quarta, ad caput 2. epistolae ad Hebraeos. Nemo contemnat ecclesiastica vincula. Non enim homo est qui ligat, sed Christus, qui hanc potestatem dedit, & dominos fecit homines tanti honoris. capit. nemo contemnat. vndecima quaestione tertia. multis denique comprobari veritas ista posset auctoritatibus, quae passim in hoc tractatu adducuntur. Sed omnium maxima auctoritas est, quae ex historia Euangelica, & diui Pauli Epistolis deducitur. Vnde in Concilio Constantiensi, sessione octaua, damnati fuere duo grauissimi errores Ioannis VViclef. quorum priori asserebat is haeresiarcha, Nullum praelatum debere aliquem excommunicare, nisi prius sciat, eum esse excommunicatum a Deo, & sic excommunicantem esse excommunicatum, vel haereticum. Posterior autem error ita habet: excommunicatio Papae, & cuiusque praelati non est timenda, quia est censura Antichristi. Quos equidem errores & Martinus Lutherus suscitauit, articulo 23, in haec verba impie ab ipso concepta: Excommunicationes sunt tantum poenae externae, nec priuant hominem communibus spiritualibus ecclesiae orationibus. Ecce Christiane Lector, quantis, & quot auctoritatibus haec pestilentissima dogmata subuertantur, nec desunt alia catholicam conclusionem manifeste probantia, quae Ioan. Roffensis, Eckius, Alfonsus a Castro aduersus haeresim hanc tradidere: & praeterea Adrianus in quarto sentent. in tractatu de clauibus, cap. 3. optime Pighius, lib. 5. de eccles. hierarchia, capit. 2. fol. 4. Quarto, infertur ex his excommunicationem maiorem aliquem habere effectum, etiam quo ad interiora animae, quem non habet peccatum mortale. Quod palam est, si consideremus quae dicta fuere prima & secunda illationibus. Nam quod excommunicatio quo ad exteriores poenas multa inducat & operetur, quae peccatum mortale minime inflixerit, tradetur inferius in ea illatione, quae praecipuos excommunicationis effectus continebit. Quo in loco euidentius ostendam illationem istam iure diuino & humano verissimam fore. Atque omnia ista intelligenda sunt de excommunicatione iuste a praelatis ecclesiae lata: De iniusta etenim latius, quid in ea tenendum sit, in hac Relectione tradere conabimur. Quinto, hinc pater falsam omnino esse glo. in cap. quodcunque. 24. quaestio. 1. quae asserit, excommunicationem quo ad Deum nihil operari, & nullum effectum habere: sed quo ad ecclesiam militantem, dixit eam gloss. singul. esse Abb. in cap. dilectis. de appellatio. etenim haec assertio a catholica veritate plane aliena est: Nam excommunicatio iusta non tantum effectum habet quo ad ecclesiam, & extrinsecas poenas, sed etiam quo ad Deum, & quo ad interiorem poenam, quod satis probatum est in praecedentibus, quae adducta fuere aduersus Lutherum, & alios. Sunt etenim quaedam bona spiritualia, quibus excommunicatio neminem priuare queat, nempe fides, spes, & charitas: Siquidem his nemo per excommunicationem priuatur. at praeter haec sunt alia, quae non parum ipsis peccatoribus inter iustos commorantibus opitulentur, a quibus nimirum segregat excommunicatio, multisque non corporalibus modo, verum etiam spiritualibus incommodis afficit, vt superius diximus. Sexto, eadem radice necessario expendenda erit responsio Romani Pontificis in capit. 1. de sententia excommunic. isto libro, vbi scribit, excommunicationem [art. 9] medicinalem esse, non mortalem, a quo Lutherus omnia tentans euertere argumentatur, excommunicationem non priuare quem bonis spiritualibus, nec communibus suffragijs ecclesiae. cum alioqui, si his priuaret, mortalis esset, non medicinalis. Igitur ad extirpandam prauam istam argumentationem, oportet expendere, qua ratione excommunicatio sit medicinalis. Est etenim, & dicitur excommunicatio medicinalis ex fine, quia eius finis est mederi peccatori, morbo peccati laboranti, ordinatur siquidem in hunc finem, quod excommunicatus resipiscat, poeniteat, ac satisfaciat ecclesiae, quam propria contumacia iniuria afficit: nam etsi excommunicatio pluribus nocumentis, & spiritualibus incommodis quenquam afficiat, nihil tamen refert, ne dicatur medicinalis: Nam vt ea, quae purgant corpus, tametsi multis alioqui damnis ipsum afficiant, mederi tamen dicuntur: sic pari modo quid obsistit, quo minus id animae salutare medicamen dicatur, quod ad salutem eius finalem exhibetur, quenquam interea spiritualis nocumenti non nihil inferat? magno namque animae commodo cedit ipsum spiritale damnum, si per id ex morte possit ad vitam reuocari. Erit nam que excommunicatio medicinalis, si eam excommunicatus non contempserit, sed potius confusionem suam respiciens, emendet quae male prius egerat. Sic plurimum Theodosio Imperatori profuit excommunicatio, cuius mentio fit in capitulo, cum apud Thessalonicam 11. quaestione 3. cuiusque nos meminimus libro 2. Variarum resolutionum, capit. 8. numero 1. Hunc vero esse finem excommunicationis, constat ex Paulo 1. ad Timoth. 1. Tradidi, inquit, eos Sathanae, vt discant non blasphemare. ex eodem 1. ad Corinth. capit. 5. Iudicaui eum tradere Sathanae in interitum carnis, vt spiritus eius saluus sit in die Domini. Excommunicatus equidem videns se ipsum ita grauari, & opprimi a daemone, & ab omni consortio fidelium alienum esse, resipiscet forsan. ita sane scribit Origenes in libro Iudicum: De ecclesia per sacerdotem pellitur, vt notatus ab omnibus erubescat, & conuerso eueniat ei illud, quod sequitur, vt spiritus saluus fiat in die Domini. capit. audi denique. 11. quaestione 3. textus optimus, in cap. corripiantur. vigesimaquarta quaestione tertia. Felix etenim dicitur illa necessitas, quae nos ad meliora perducit. Quod si excommunicatus contemnens excommunicationem poenitere negligat, ac eius cor fuerit induratum, excommunicatio ei erit lethalis, non medicinalis, & tamen adhuc dicetur medicinalis poena, quia erit excommunicatio medicinalis reliquis ecclesiae membris, & per eam consulitur incolumitati totius reliquae communionis. vnum enim pecus morbidum omne pecus inficit, atque ideo pecus morbo infectum resecandum est, & sequestrandum, ne reliquas contactu suo inficiat oues. Nec ex ea causa pastor iudicatur crudelis, sed pius: imo crudelis esset, & ignauus, si pecus morbo infectum a grege minime segregaret. Sic sane diuus Ambrosius super Psalmum centesimum decimumoctauum, de excommunicatione loquens, inquit: Recte ergo & sacerdos, vulnus, ne latius serpat, a toto corpore Ecclesiae, quasi bonus medicus debet abscindere, & prodere virus criminis, quod latet. Idem Ambrosius libro 2. de officijs, cap. 27. cum dolore amputatur, etiam quae putruit pars corporis, & diu tractatur, si potest sanari medicamentis: si non potest, tunc a medico bono abscinditur: Sic episcopi affectus bonus est, vt optet sanare infirmos, serpentia auferre vlcera, adurere aliqua, non abscindere. postremo, quod sanari non potest, cum dolore abscindere. hactenus Ambrosius. Gratianus item in dicto capit. corripiantur. 24. quaest. 3. citat diuum Augustinum in haec verba: Pastoris tamen necessitas habet, ne per plures serpant dira contagia, separare ab ouibus sanis morbidam, ab illo cui nihil est impossibile, ipsa forsitan separatione sanandam. Idem Gratianus ea quaestione vtitur Hieronymi testimonio in capit. resecandae. in hunc modum scribens: Resecande sunt putridae carnes, & scabiosae oues a caulis repellende, ne tota domus, massa, corpus, & pecora ardeant, corrumpantur, putrescant, & intereant. Quibus equidem auctoritatibus ratio constat, quare excommunicatio medicinalis est, & vere medicinalis dicitur. Imo & reliquae poenae in Republica statutae aduersus homines facinorosos, si ipsius communitatis vtilitatem consideremus, medicinales sunt, non ipsi, cui imponuntur, sed alijs, qui punitorum exemplo territi delinquere minime audent. Clement. prima, de offic. ord. cap. irrefragabili. eodem titul. capitu. ad liberandum. de Iudae. capit. 2. de calumniat. capit. quapropter. 2. quaest. 7. idque eleganter adnotauit Diuus Thomas, prima secundae. q. octuagesima septima. artic. 7. sunt & ad idem pulchra Aristotelis verba, libro 2. Ethico. cap. 3. omnem actionem, inquit, sequitur, vel voluptas, vel dolor: idcirco virtus circa voluptates, & dolores versatur. indicant id punitiones, quae per dolores adhibentur: sunt enim medicationes quaedam, at medicationes per contraria fieri consueuerunt. Haec Aristoteles. idem Plato Dialog. 5. de legibus. & idem in Gorgia. & in Protagora. Ioann. item Stobae. sermone 42. Vnde colligitur manifeste, poenas quaslibet esse Reipublicae, & communitati, eiusque membris in hoc medicinas, quod homines earum timore abstinebunt a criminibus committendis, quod maxime apparet experimento, cum in omnibus bene institutis communitatibus potissima pars publici magistratus in hoc versetur, vt delicta iustis puniantur poenis, alioqui libera daretur delinquendi licentia, nec tuta esset inter improbos innocentia. cap. factae sunt leges. 4. distin. Sed & mors ipsa ab ipsis, qui primum constituerunt, non vt malum sontibus impositum est, sed tanquam praesidium, & loco medicamenti pro illis, qui malitia absolui, & liberari nequeunt, vt hoc saltem modo, quoniam aliter fieri non potest, in praesentia liberati malitiae vinculum effugiant, sicuti ex Eusebio tradit Ioan. Stob. sermone 44. Hinc par est, vt expendamus, an verum sit, quod plerique ex nostris adnotarunt, praesertim Ioan. Andr. & Dom. in cap. Romana. 4. isto titul. Iason in l. quod iussit. ff. de re iudic. numero 41. Ioannes Lup. in cap. per vestras. §. 18. numero 14. asseuerantes, iudicem non debere ferre sententiam [art. 10] excommunicationis in eum, quem scit, aut verisimiliter suspicatur minime propter eam poenitentiam acturum, & ab illa contumacia cessaturum catholica resipiscentia. Etenim haec sententia falsa est, sicuti apparet ex his, quae modo notauimus. Nam excommunicatio non est ex eo tantum medicinalis, quod medelam inferat ipsi contumaci & peccatori, sed quia adhuc reliquis ecclesiae membris medeatur. Denique horum auctorum sententia tunc erit admittenda, cum Iudex viderit, excommunicationem minime vtilitatem ipsi excommunicando allaturam, imo suspicetur magis indurandum cor ipsius per excommunicationem: tunc etenim poterit supersedere huic censure, quemadmodum colligitur ex capitulo prodest, & capitulo sequenti, 23. quaestione 5. blandis enim tunc verbis est alliciendus peccator, vt ecclesiam audiat, non asperis irritandus, vt magis contumax efficiatur. Atque ita hanc quaestionem absoluendam esse censent Abbas in capit. ab excommunicato. de rescript. Felin. in capit. Apostolicae. colum. 4. & 5. de exceptionibus. Thomas in 4. distinct. 18. artic. vltim. sub quaestio. 2. Excommunicationis erat & olim vestigium quoddam apud Gentiles, cuius & nos meminimus libro 1. Varia. resolut. capit. 18. numero 5. traditque Tiraquel. lib. 1. de retractat. §. 1. gloss. 9. numero 275. sed & apud Sophoclem Oedipus in Tyranno: Homicidae, qui Regem Laium occiderat, comminatur exilium a Thebarum imperio, edixitque, ne quis eum ad familiare colloquium, sacraúe admitteret. Sed & apud Platonem libro 9. & 10. de legib. multa comperiet Lector excommunicationis vestigia, quae illic etiam adnotauit Fiscinus. # 1 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Communio cum excommunicatis prohibita est iure, non tantum humano, sed diuino. -  2 Romanus Pontifex, an possit dispensare, aut permittere, quod communicet quis cum excommunicato? & num. 7. -  3 Romanus Pontifex an possit licite absque peccato communicare cum excommunicato? -  4 Princeps, an teneatur seruare leges humanas, vel sit ab eis solutus? -  5 Papa an teneatur semel in anno confiteri? -  6 Confessio sacramentalis, est ad salutem necessaria, iureque diuino instituta. -  7 Quibus casibus iure diuino teneatur quis omnino confiteri, praesertim an eo tempore, quo sumere vult Eucharistiam? -  8 Maritus an possit licite communicare cum vxore excommunicata? -  9 Contractus factus cum excommunicato, validus est. -  10 Communio cum excommunicato ad eius spiritualem salutem iure permittitur. §. PRIMVS. SEptimo loco, vt eandem excommunicationis definitionem amplius aperiamus, & quot inferat haec a communione ecclesiae segregatio nocumenta, explicemus, deducitur a proxime notatis, excommunicatum vitandum fore ab alijs fidelibus, nec ei communicandum [art. 1] esse. hoc probatur multis, praesertim Matthaei cap. 18. Si ecclesiam non audierit, sit tibi tanquam Ethnicus & Publicanus. Prima item ad Corinth. cap. 5. Si is, inquit Paulus, qui frater nominatur inter vos, est fornicator, aut auarus, aut idolis seruiens, aut maledicus, aut ebriosus, aut rapax, cum huiusmodi nec cibum sumere. & rursus ad Thessalonic. 2. cap. 3. dixit, Quod si quis non obedierit verbo nostro per epistolam, hunc notate, & non commisceamini cum illo, vt confundatur. & Ioan. 2. capit. 1. ita admonet: Si quis venit ad vos, & hanc doctrinam non affert, nolite recipere eum in domum, nec aue ei dixeritis: qui enim dixerit illi, Aue, communicat in eius operibus malignis. Ecce praedixi vobis, vt in die Domini non confundamini. Ex quibus patet, non esse communicandum cum excommunicato, nec hospitalitate, nec familiari colloquio. Hoc ipsum admonet Calixtus Papa & Martyr, in epist. ad omnes Galliarum episcopos, dicens: Excommunicatos quoque a sacerdotibus, nullus recipiat ante vtriusque partis iustam examinationem, nec cum eis in oratione, aut cibo, aut potu, aut osculo communicet, nec Aue eis dicat, quia quicunque in his, vel in alijs prohibitis scienter excommunicatis communicauerit, iuxta Apostolorum institutionem, & ipse similiter excommunicationi subiacebit. Hactenus Calixtus: cuius Gratianus meminit in capit. excommunicatos. 11. quaest. 3. idem fere tradit text. in cap. nuper. hoc tit. cap. 2. de exceptionib. quibus in locis prohibetur communio cum excommunicatis in oratione, osculo, loquutione, & cibo, ac potu. Est & ad hoc ex Chrysostomo text. in capit. ad mensam. 11. q. 3. qua in quaestione Gratianus ipse plures tradit auctoritates, quibus communio cum excommunicatis prohibetur. Quibus accedit Regia lex 34. tit. 9 part. 1. Hinc deducitur, communionem cum excommunicatis prohibitam esse iure diuino legis Euangelicae: id patet ex dicto capit. Matth. 18. & ex alijs Pauli, ac Ioannis Apostolorum locis. Hanc opinionem tenet Chosmas in Pragmat. sanctio. tit. de excommunicat. non euitand. in verb. nisi. Felinus post alios in cap. nulli. de sentent. excomm. & Theologi, qui nostra aetate aduersus Lutherum scripsere. Illud tamen est hac in re obseruandum, lege Euangelica prohiberi communionem cum excommunicatis in his, quae ad diuina pertinent: In alijs autem prohiberi lege humana. Etenim in Euangelio illa communicatio prohibetur, quae vere & proprie Christianorum est, & spiritualia respicit, & sic illa, quae circa diuina contingit, auctore Thoma in additionibus ad 3. partem, quaest. 23. art. 3. igitur communicatio in diuinis est cum excommunicato prohibita lege Euangelica, non in alijs: sicuti adnotarunt Ioannes Maior. in 4. distinct. 18. quaestio. 4. & Driedo in libro de liberta. Christiana. pagina 137. Huc pertinent multa, quae in praecitatis paulo ante locis frequentissime a viris sanctitate & doctrina celebratissimis traduntur. Vnde solet a nostris in cap. nulli. eodem tit. disputari, possitne aliquis priuilegio Romani Pontificis habere ius communicandi cum excommunicatis? & tandem Panorm. post alios in dicto capit. nulli. in ea est sententia, vt opinetur, non posse Romanum [art. 2] Pontificem sine causa alicui per priuilegium permittere quod communicet cum excommunicatis maiori excommunicatione. idque asseuerat auctoritate text. in dicto cap. nulli. & in cap. 3. §. excommunicatos. de priuileg. quibus minime probatur haec assertio. Nam inibi tantum constat, monachos, & alios vtcunque exemptos, & priuilegia generalia habentes, teneri ad euitandum excommunicatos, quia priuilegium generale exemptionis a iurisdictione episcoporum, non tendit in hoc, vt non teneantur habentes hoc priuilegium vitare excommunicatos ab ipsis episcopis, & ecclesiarum praelatis. Vnde non omnino probatur communis conclusio in dictis locis. Qua ratione ipse distinguerem in hac quaestione. Etenim aut agimus de communicatione in diuinis, & opinor, non posse Papam dispensare, nec cuiquam permittere, quod communicet cum excommunicato maiori excommunicatione. Nam licet possit summus Pontifex ius diuinum interpretari, profecto illud non poterit quacunque ex causa tollere, nec per dispensationem, nec per priuilegium, sicuti iam admonuimus non semel, sed praesertim in Epitome ad quartum librum Decretal. 2. part. cap. 6. §. 9. numero 2. sic sane nec vlla ex causa dispensatio in hoc iustificabitur: licet interpretatio possit vim, & effectum habere, maxime ex auctoritate Romani Pontificis, qui tamen legem diuinam tollere non potest. capit. cum inferior. de maiorit. & obedient. Et haec quidem in hunc sensum accipienda sunt, vt ex priuilegio Romani Pontificis minime peccati culpam effugiat, qui in diuinis communicat cum excommunicato maiori excommunicatione, tametsi huius priuilegij causa immunis sit a poena iure positiuo statuta contra communicantes cum excommunicatis, nempe minori excommunicatione, quae minor excommunicatio iure humano infligitur communicantibus cum excommunicatis, quod Felin. sensit in dicto capit. nulli. & comprobari poterit ex his, quae nos tradidimus in Reg. Peccatum. de regulis iur. 2. parte. §. 8. num. 9. His accedit adnotatio gloss. in capit. si inimicus. 93. distinct. & in dicto capit. nulli. vbi Panormita. & alij ex ea colligunt, Romanum Pontificem [art. 3] communicantem cum excommunicato non incidere in excommunicationem minorem. Etenim id non alia ratione procedit, quam quod excommunicatio minor, quae communicantibus cum excommunicatis inducitur, poena sit iuris humani, & positiui. Nec refert ad hunc effectum, quod Papa communicauerit cum excommunicato in diuinis, vel in profanis, & alijs humanis colloquijs, licet nec ipse Papa valeat a peccato excusari, si absque iusta causa cum excommunicato vtcunque communicauerit, quemadmodum sensit gloss. in dicto capit. nulli. Panormit. in capit. cum desideres. hoc titul. & Syluest. verb. excommunicatio. 5. versic. primum dubium. Nam si Romanus Pontifex communicet cum excommunicato in diuinis, peccabit, quia ea communicatio est lege diuina prohibita: quod si haec communicatio in humanis contigerit absque causa, quidam forsan opinabuntur, ipsum Papam non peccare ex eo, quod legi positiuae minime subijciatur. text. l. princeps. ff. de legib. cap. proposuit. de concess. praeb. l. omnium. C. de testam. Nos contrariam sententiam veriorem esse arbitramur, quam ea ratio potissimum adstruit, & comprobat, quod licet princeps summus agens contra ipsius legem, & humanam principum constitutionem, nequaquam reus sit illius humanae legis violatione, quippe qui non teneatur ipsius legis humanae vi coactiua, vt obiter hac vtar dictione, nec ratione humani praecepti: tenetur tamen vi quadam directiua, & quae principem ratione ad rectum dirigit, humanae constitutioni, etiam a seipso latae, seipsum summittere, quod probatur in l. digna vox. C. de legibus. capit. iustum. 9. dist. Ratio siquidem naturalis dictat, [art. 4] principem legem illam seruare debere, quam is tulerit. cap. cum omnes. de constitut. Qua ratione quo ad Dei iudicium princeps non est absolutus a lege, quam ipse tulerit, quo ad vim legis directiuam, quae principem in id dirigit, quod facere tenetur: denique turpe apud principem, Reipublicae caput, est, quod non conueniat eius communitati, idcirco probatissimum hoc esse existimarunt diuus Thom. 1. 2. q. 96. artic. 5. & ibi optime Caietan. Felin. numero 24. & Dec. numero 14. in capit. 1. de constit. Fortun. in l. 1. num. 11. ff. de pact. Ludouic. Gomezi. in regul. de infirmis resignanti. quaestione prima. colum. 2. quibus suffragatur tex. in cap. iustitiae. & in capit. vlt. 25. q. 1. sunt & ad idem quamplura testimonia, ex sacris praesertim libris. Etenim Matthaei capit. 23. Christus Iesus Pharisaeis improperat, quod onera grauia alijs imponant, ipsi vero nec digito velint ea mouere. Huc pertinet Catonis sententia, Patere legem, quam tuleris. Illud item quod Plato docet de legibus dialogo 4. interim enim, inquit, paratum exitium illi ciuitati video, in qua non lex magistratibus, sed legi magistratus praesunt. salutem vero illi, vbi lex seruientibus magistratibus dominatur. idem refert Ioannes Stobaeus sermone 42. Ad Roma. cap. 2. diuus Paulus satis hanc conclusionem confirmat. Propter quod inexcusabilis es o homo omnis, qui iudicas: In quo enim alterum iudicas, teip sum condemnas: eadem enim agis, quae iudicas. existimas autem hoc o homo, qui iudicas eos, qui talia agunt, & facis ea, quia tu effugies iudicium Dei? Haec & alia ad hanc rem inibi Apostolus docet. Vnde Nathan Propheta, quo maiore Dauid Regem pudore suffunderet, sua ipsum de aliena persona lata sententia condemnauit. 2. Reg. capit. 12. sic noster Bal. insigniter in l. 2. col. 8. C. de seruit. & aqua. scribit, Principem esse animal rationale, politicum, & mortale: atque ideo, licet is solutus legibus sit, non tamen a dictamine rationis. quod multis in locis vt memorabile dictum commendatur, sed prae caeteris a Curtio consil. 63. columna 2. Vnde & illa solet discuti quaestio, an teneatur Romanus Pontifex [art. 5] omnino semel saltem in anno confiteri propria peccata sacerdoti? quam tetigere, ac tradidere gloss. in c. sane. de offic. delegat. vbi Dec. in fine gloss. in cap. nemo. 9. quaest. 3. Dominic. in c. iustum. 9. distin. Ioan. And. in cap. omnis vtriusque de poeniten. & remiss. idem & Panor. num. 14. in cap. significasti. de foro comp. Felin. in d. cap. sane. idem in c. 1. de constit. 4. Fallent. Syluest. in verb. confessio. 2. q. 6. Theologi in 4. sentent distinct. 17. Martinus ab Azpilcueta in princip. de poeniten. dist. 5. nu. 32. & in c. placuit. de poeniten. distinct. 6. num. 15. ex quibus illa constat resolutio, summum Pontificem teneri ad hanc confessionem, quae sacerdotibus secrete fit, in omnibus illis casibus, quibus a iure diuino est instituta, & praecepta, tametsi minime teneatur praecise semel in anno confiteri iuxta praeceptum humanae constitutionis in dicto capit. omnis vtriusque. Non enim tenebitur ad hanc confessionem ipse Papa quolibet anno secundum receptiorem sententiam eorum, qui paulo ante sunt a me nominatim citati. quorum quidem opinio in hunc sensum mihi placet, vt ratione praecepti humani, ex eius vi cogente, non teneatur summus Pontifex semel in anno praecise confiteri: opinor tamen eum omnino ad hanc teneri confessionem tempore statuto in d. c. omnis. ex vi illius Canonis directiua, ratione sane naturali, quae docet, principem legibus etiam humanis subditum esse. Nec dubitarem ipse inspecta grauitate huius rei, summum ecclesiae praesulem mortali culpa notandum fore, si saltem semel in anno minime propria peccata mortalia sacerdoti confessus fuerit. Sensit hanc opinionem Dec. in d. c. sane. ad finem. de offic. delegat. cuius sane conclusionis ratione obiter hoc in aliquot conclusiones exponam, quo facilius Lector intelligat, quid sit vere in hac quaestione respondendum. Prima conclusio: Confessio exterior, quae omnium peccatorum mortalium sacerdoti secrete fit, necessaria est ad salutem ex Christi institutione. Haec probatur Ioan. 20. Sicut misit me pater, & ego mitto vos. Accipite Spiritum sanctum: quorum remiseritis peccata, remittentur eis: quorum retinueritis, retenta sunt. Matthaei capit. 16. Tibi dabo claues regni coelorum, & quodcunque solueris super terram, erit solutum & in coelis. Etenim si a Christo Iesu sacerdotes acceperunt potestatem remittendi peccata, & ab eo sunt constituti iudices ad remittenda peccata, consequitur lumine quidem naturali, non posse hoc iudicium exerceri per eos absque cognitione peccatorum. ignorabit plane sacerdos, an debeat remittere peccata, an retinere, nisi eadem ei fuerint manifesta. Item & Iacobi cap. 5. Confitemini alterutrum peccata vestra. Ex quibus haec est catholica conclusio, atque ita definitum extat aduersus haereticos in Concilio Constantiensi, quo loco damnantur errores VVicleff. & in Concilio Florentino sub Eugenio quarto, atque item in Tridentino, sessione sexta, cap. 14. Huiusque confessionis sacramentalis, & quae sacerdotibus fit, meminere Origenes, Basilius, Dionysius, & alij ecclesiae catholici Doctores, quorum auctoritates tradidere contra Lutherum Roffensis, art. 8. & 9. Eckius in Enchiridio cap. 8. idem in Homilia 41. de sacramento. Alfonsus a Castro de haeresibus, in verbo, confessio. Albertus Pighius in controuersia, 9. capit. de peccatorum confessione. & libr. 2. de ecclesiast. Hierarchia, cap. 7. & 8. Ioan. Arboreus lib. 3. Theosophiae, capit. 21. & compendium concertationum contra Lutherum, articul. 15. Concilium Coloniense. tit. de confessione. Andreas a Vega in Concilij Tridentini defensione, lib. 13. cap. 27. eandem conclusionem probarunt Diuus Thom. 3. parte q. 84. articul. 5. & q. 65. artic. 4. & alij, in 4. sentent. distinct. 17. Adrian in 4. sentent. in tractat. de confessione, in princip. & Martinus ab Azpilcueta, in princ. de poenitentia, distinct. 5. Melchior a Cano in Relectione de poenitentia, parte 5. vt hinc plane videas in maximum incidisse errorem gloss. in summa de poenitentia, distinct. quinta. quam ex nostris plerique sequuti sunt, maxime Panorm. in dicto capit. omnis vtriusque, numero 18. ex ea asserentes, confessionem sacramentalem, quae sacerdotibus fit, iure humano institutam esse, quod & improbi Lutherani impudentissime ausi sunt asseuerare, & quidam alij ex antiquis haereticis, catholicae ecclesiae hostibus. Conclusio secunda: Confessio [art. 6] haec sacramentalis, ita a Christo instituta est, vt nullum ei tempus certum definiere, sed id ecclesiae sit definitioni relictum. Patet haec assertio, cum ex solo iure diuino non possit percipi, pro quo tempore praeceptum istud de confessione nos obliget: tunc vero obligat, cum ecclesia definierit. Etenim dici vere non poterit, iure diuino teneri quem ad confessionem istam exteriorem statim cum peccata commiserit mortalia, vel eorum memoria occurrerit, non equidem tenetur, sed tantum tempore iure diuino vel humano definito, secundum Thomam, & omnes in 4. sentent. distinct. 17. quaest. 3. art. 1. quaest. 4. falluntur item qui existimant, confessionem iure diuino, tantum semel in vita faciendam esse, cum impossibile sit semel in vita de omnibus peccatis confiteri propter obliuionem hominibus facilem, idcirco integritas confessionis plurimum fraudaretur, cuius illud est proprium, quod omnia peccata mortalia quis confiteatur? Haec denique certa sunt, licet Innoc. in dicto capit. omnis vtriusque. & Archid. in ca. ille text. de poenitent. distinct. 3. tenuerint, obligari homines ad statim confitendum. Tertia conclusio: Iure diuino tenetur quis ad mortalium confessionem in periculo mortis, haec est communis omnium Theologorum sententia, in dicto 17. distinct. & Adria. in tractat. de confessione. §. 3. Syluestri verbo confessi. 1. quaest. 2. text. optimus in cap. cum infirmitas. de poenit. & remi. qua in re oportet aduertere ad hunc effectum, periculum mortis tunc vere dici, quoties frequenter solet mors contingere, & probabili suspicione timetur, quod arbitrio viri prudentis committendum est. Nam probabilis, & iusta mortis suspicio propter periculum admodum frequens, hanc obligationem ex ratione iuris diuini constituit, vt Paluda. in dict. distin. 17. & ibi Ioan. Maior. q. 2. explicarunt. Vrget siquidem eo tempore necessitas expurgandi animam a morbo spirituali, ne eo contaminata exeat a corpore in aeternam damnationem. Quarta conclusio: Iure [art. 7] diuino tenetur quis mortalia peccata sacerdoti confiteri eo tempore, quo velit Eucharistiae sacramentum adsumere, nec sufficit ad hoc vera contritio cordis. Haec constat testimonio Pauli ad Corinth. 1. cap. 11. nam cum is dixerat, Probet autem seipsum homo, & sic de pane illo edat, subiunxit, qui enim manducat, & bibit indigne, iudicium sibi manducat & bibit. Quibus verbis expressit, illum indigne manducare, qui prius non se probauerit, atque discusserit. Hanc vero discussionem fieri debere per confessionem istam exteriorem, quae sacerdotibus fit: multis ostenditur, & primo auctoritate consuetudinis vniuersalis, quae ab exordio ecclesiae catholicae ita fieri obtinuit. Nam & haec sufficiens exhibet testimonium, auctore diuo August. 4. lib. de Baptismo aduersus Donatistas, cap. 23. Si quisquam, inquit, in hac re auctoritatem diuinam quaerat, quod vniuersa tenet ecclesia, nec Concilijs institutum, sed semper retentum est, non nisi Apostolica auctoritate traditum, rectissime traditur. Hanc autem consuetudinem ab initio ecclesiae seruatam fuisse, testis est Sozomenus libro 9. histor. tripartit. cap. 35. Item diuus Augustinus hanc conclusionem probat in Epistola ad Comitem Iulianum de salutaribus documentis, cap. 33. Quando, inquit, corpus Christi accipere debemus, antea ad confessionem debemus recurrere: si peccata obnoxia in nobis senserimus, ne cum Iuda proditore Diabolum intra nos celantes pereamus. Haec & alia ad hanc rem inibi, quae maxime huic seruiunt disputationi. Auctor itidem libri de Ecclesiasticis dogmatibus, siue is fuerit Augustinus, siue Gennadius, capit. 53. Quem mortalia, inquit, crimina post baptismum commissa premunt, hortor prius sacerdotis iudicio reconciliatum communioni sociari, si vult non ad iudicium, & condemnationem sui Eucharistiam percipere. Cyprianus Martyr beatissimus manifeste huius sententiae auctor est in sermone 5. de lapsis, vbi Eucharistiae communionem adsumi absque praeuia peccatorum exomologesi, & sacramentali confessione, temeritatem appellat contra Domini ac Dei legem, & contra Euangelij vigorem. Idem Cyprianus in epist. 18. & 54. tertij lib. hoc ipsum asseuerat. Leo deinde Papa in epistol. 69. ad Theodorum episcopum Foroiuliensem, cap. multiplex. de poenitent. distinct. 1. Mediator, inquit, Dei, & hominum, hanc praepositis Ecclesiae tradidit potestatem, vt confitentibus poenitentiae satisfactionem darent, & eadem salubri satisfactione purgatus, ad communionem sacramentorum per ianuam reconciliationis admitterent. Hanc preterea necessitatem confitendi peccata mortalia ad Eucharistiae sacramentum percipiendum, praemittit text. in dicto cap. omnis vtriusque sexus. de poeniten. dum ex eo obligat semel in anno ad confitendum peccata, quod semel itidem in anno Paschae tempore ad Eucharistiae sumptionem Catholicos obligauerit. Qua argumentatione diuus Thomas vtitur in loco statim citando, tametsi certius ac verius sit, oportere ante Eucharistiam confiteri, quotiescunque illam est homo percepturus: non tamen ex illo praecepto concilij Lateranensis, in dicto cap. omnis. sed ex lege diuina, siue in Pascha, siue quocunque alio tempore Eucharistia sumenda sit. Nec tamen in illo cap. omnis. Innoc. 3. etiam si limitasse videatur praeceptum communionis ad Paschale tempus, non item praeceptum confessionis ad id tempus restrinxit. Igitur duo praecepta continentur separatim: praeceptum quidem de semel in anno confitendo ad nullum certum tempus restrictum: praeceptum item de adsumenda semel in anno Eucharistia ad tempus certum, id est, Paschale limitatum. quod explicat eleganter Melchior a Cano Salmanticensis, in Relect. de poenit. 5. parte, fere ad finem: ex hoc deducens, non teneri quem praecise ad confessionem istam tempore Paschae: imo sufficere, vt satisfaciat praecepto de confessione, quod qualibet anni parte confessus fuerit peccata propria, modo tempore sumendae Eucharistiae, si quod mortale crimen commiserit post confessionem, illud confiteatur. idem not. Ioann. Maior. in 4. sentent. distinctio. 17. quaest. 2. col. penult. est sane satis expressim in Concilio Coloniensi, titul. de confessione. capit. quod generalis. Eandem opinionem, quod iure diuino sit necessaria confessio sacramentalis eo tempore, quo sumenda est Eucharistia, tenent Hugo de S. Victore in lib. de Ecclesiast. potest. ligandi, atque soluendi. Gabriel in Canone missae. lect. 7. Thom. in 4. sent distinct. 17. q. 3. articul. 1. q. 4. & ibi Paluda. Maior q. 2. & alij frequentissime. gloss. in capit. de homine. de celebrat. missa. Syluest. in verbo, confessio. 1. quaest. 2. & verbo, Eucharistia. 3. §. 14. Melchior Cano in dicta Relectione 5. parte. Alfonsus a Castro de haeresib. in verbo, Eucharistia. 19. errore. Ambrosius Catharinus lib. 5. aduersus Caiet. cap. adnotaui. Martinus Azpilcueta in princip. de poenit. distinct. 5. ex 3. parte. gloss. numer. 31. ex quibus constat, hanc sententiam communi omnium Theologorum suffragio, & ecclesiae catholicae consuetudine receptam omnino esse, quod fatetur hac de re late disputans Ioannes a Medina, in Codice de poenitentia. tract. 2. in capit. de confessione praemittenda sumptioni Eucharistiae. etiam si Caiet. in 3. parte. q. 80. artic. 4. & in summa, verb. communio. & 1. ad Corinth. cap. 11. asseueret, non obligari quem ad confessionem sacramentalem, nisi semel in anno, etiam eo tempore, quo sumere vult Eucharistiae sacramentum. idemq; prius senserit Richardus in 4. sent. dist. 17. artic. 3. q. 6. & tenuerint Palud. ibi, q. 2. Adrian. in materia. de confessione. quaest. 3. Panorm. in d. cap. de homine. non esse mortale peccatum sine confessione ad Eucharistiam accedere, si homo alias contritus sit, quod & Caieta. ipse contendit. quorum sententia periculosa est, atque ideo minime tenenda, nec constituenda inter eas sententias, quae probabiles a Theologis solent censeri, praesertim post Synodum Tridentinam, cuius extat hac de re Canon vndecimus ex capit. 8. de sacramento Eucharistiae, in haec verba: Si quis dixerit, solam fidem esse sufficientem praeparationem ad sumendum sanctissimae Eucharistiae sacramentum, Anathema sit. Et ne tantum sacramentum indigne, atque ideo in mortem, & condemnationem sumatur, statuit, & declarat ipsa sancta Synodus illis, quos conscientia peccati mortalis grauat, quantumcunque etiam se contritos existiment, habita copia confessoris, necessario praemittendam esse confessionem sacramentalem. Si quis autem contrarium docere, praedicare, vel pertinaciter asserere, seu publice disputando defendere praesumpserit, eo ipso excommunicatus existat. Quinta conclusio: Iure diuino tenetur quis ad confessionem peccatorum mortalium ratione periculi carendi confessore, quem nunc habet, non habiturus tempore necessario. Hec itidem est omnium consensu recepta sententia in dist. 17. 4. sent. vbi in specie Palud. Io. Maior, & Adria. in d. q. 3. Ang. in summa in verbo, confessio. 1. q. 31. Floren. 3. part. tit. 14. c. 19. §. 3. Syluest. in verb. confessio. 1. 2. q. Melchior Cano in d. Relect. de poenit. 5. part. fere ad finem. quo in loco doctissime hunc in modum distinguit: Quaedam praecepta sunt homini, ad certum, & determinatum tempus implenda, vt de ieiunio quadragesimae, aut vigilia alicuius festi, & eiusmodi non est necesse praeuenire, etiamsi existimemus, impedimentum legitimum nos habituros tempore, quo sint implenda. Alia vero praecepta sunt sine determinatione temporis, quae videlicet nos obligant, vt aliquando impleantur, saltem semel in vita, vt sunt media ad salutem necessaria, atque praecepta, quae de huiusmodi feruntur, anteuertere necessum est, vt de baptismo, de poenitentia. Imo qui nusquam in vita Eucharistiam accepit, credens futurum periculum mortis, nec habiturum se Eucharistiae copiam, preuenire debet, cum habet copiam: nam tenetur saltem semel in vita illud praeceptum implere. Haec denique adduximus, quo apertius probaremus, summum Pontificem teneri quidem sub grauissimi criminis, & peccati reatu, saltem semel in anno confiteri sacerdoti peccata mortalia. & idem dicimus de sumptione Eucharistiae in Pascha, aut tempore iure humano alioqui definito, eamque conclusionem duabus rationibus adstruimus. Prior quidem a vi directiua iuris humani deducitur, sicuti superius commemorauimus. Etenim fatemur summum principem non subijci legibus humanis, quo ad earum vim praecise cogentem, aut coactiuam, attamen negamus eum eximi a legibus humanis, quo ad vim directiuam, quae procedit a lege naturali, & eius ratione, simul & a lege humana. Ratio etenim naturalis dictat, principem teneri ad seruandam legem illam, quam eius subditis indixerit. Eadem siquidem ratio, quae iustam efficit principis legem, quo ad eius communitatem, plane arguit, principem teneri ad eiusdem legis obseruationem, & eum dirigit ad hunc iustitiae tramitem, vt conueniat communitati, & existimet legem sibi iustam esse, quam proprijs subditis iustissimam fuisse censuit. Posterior ratio inde colligitur, quod praeceptum de annua confessione, licet aliqua ex parte humani iuris sit, non omnino diuini, vere sit diuini iuris limitati per humanum: ita quidem vtriusque iuris violatio vnicum peccatum est, quoniam ambo illa praecepta vnicum actum iniungunt, & alterum est alterius determinatio. Nec me latet potuisse ecclesiam longius aut breuius tempus confessioni sacramentali definire: id tamen lege vniuersali fieri potuit & potest, sed semel constituta lege vel seipsum, vel alium ab ea sine causa, & in hac specie grauissima, iustissimaque propter vim admistam diuinae legis, minime licet principi summo, eius libenter subiturus censuram, non temere contendimus. Prolixius profecto, quam propositae materiae conueniebat, quaestionem istam tractauimus, quod lector facilime condonabit, id etenim ea ex causa fecimus, vt conclusionem, quam de communicatione in diuinis cum ipso excommunicato Rom. Pontifici permittenda, fortius comprobaremus. Quod si tractemus de communicatione cum excommunicato in humanis & temporalibus, ea iure humano est interdicta, atque ideo poterit summus Pontifex ex causa eam permittere absque vlla culpa, vel priuilegio, vel lege lata, quod si sine causa eam permiserit, male faciet, nec immunis erit a culpa, quamuis poena iuris positiui aduersus communicantes cum excommunicatis statuta, remissa ex hoc censebitur, sicuti superius scripsimus. & notat Fel. in cap. nulli. de sententia excom. Sic iura Pontificia pluribus in casibus permisere communicationem cum excommunicatis, quorum mentio fit in cap. quoniam multos. & alijs eiusdem quaest. capitibus. 2. quaest. 3. cap. cum desideres. cap. si vere. de sentent. excommunicat. l. 33. titulo 9. parte 1. & vbique iuris Pontificij interpretes, ac Theologi, praesertim Ang. Syluest. & Caiet. in Summis. Horum autem Canonum causa aliquot hic breuiter attingam, quo manifestior sit eorum intellectus. Est etenim responsum in d. capit. quoniam multos. vxorem absque periculo posse communicare cum excommunicato marito, etenim controuertitur an maritus itidem possit cum vxore excommunicata communicare? & glo. inibi tenet, non posse [art. 8] maritum cum vxore excommunicata communicare. Idem not. Ioan. Mona. in ca. statuimus. a supra eodem Syluest. post Goffredum, Summam Rosellam, & alios in verbo, excommunicatio. 5. notab. 2. Regia lex 34. titul. 9. part. 1. ea quidem ratione quod vir facilime possit vxorem inducere, & compellere, vt ab excommunicatione recedat. Idem tenet Hostiens. in summa, hoc titul. §. & quae sit poena. versic. lex excusat. quorum sententia mihi non placet, imo contrarium iure veriorem esse censeo, vt tandem eodem iure maritus communicans excommunicatae vxori, immunis sit a poena statuta contra communicantes cum excommunicatis, quam sententiam tenuerunt veteres quidam, vt testatur Hostien. quos sequuntur Angel. in Summa, verb: excommunicatio. 8. q. 8. Adria. in 4. sentent. in tractat. de clauibus. q. 3. exceptione 6. Ioan. Driedo, de libert. Christ. pag. 241. quibus suffragatur ratio a societate & communione deducta, cum socius possit communicare socium excommunicatum. gl. in c. 1. 41. dist. cui similis est in c. si vere. hoc tit. in glo. pen. igitur & maritus iure societatis coniugalis poterit communicare cum vxore excommunicata, quod & Card. a Turre cremata probat in d. c. quoniam multos. Nec oberit ratio in contrarium adducta, etenim ex ea opinor maritum grauiter peccare, si neglexerit is vxorem iure maritali corrigere, & auertere ab illa contumacia, cuius causa fuerit excommunicata: attamen non ex hoc sequitur, priuatum esse communione, & societate vxoris excommunicatae, & ideo eum in iuris poenas incidere, si eidem communicauerit. Sic & in cap. si vere. hoc tit. extra, probatur, licitam esse communicationem cum excommunicato, ad exigendum ab ipso debitam pecuniam, aliamúe rem quampiam, cum alio qui commodum ex contumacia & delicto consequeretur excommunicatus ipse, qua in re illud est in controuersia, an valeat contractus cum excommunicato factus? & licet prohibita sit communicatio cum excommunicato maiori excommunicatione, & illicita sit [art. 9] contractus, tamen bene valet, & vim habet etiam in vtilitatem excommunicati: nec enim in hac specie quidquam agit excommunicatus auctoritate publica, nec ad spiritualia pertinens, sed tamen iure & auctoritate priuata actum omnino temporalem exequitur, quamobrem hanc opinionem tenuerunt Innocent. & Panormit. numero 35. in cap. veritatis. de dolo & contu. idem Panormit. in capit. ad probandum. 2. colum. & ibi Felin. de re iudic. Doctor. communiter in capit. si vere. de sent. excommunicat. Ioan. de Selua in tractatu de benef. 3. parte. q. 4. col. 3. Alfonsus a Castro de potestat. legis poenalis, libro 2. cap. vlt. conclus. 2. ad finem. quibus adstipulatur text. ad hoc celebris, in capit. felicis. de poenis. in 6. §. verum. Et praeterea huic opinioni nihil oberunt quae in contrarium adduci solent. Nam hic agimus de actibus extraiudicialibus, & qui priuata auctoritate in temporalibus fiunt, imo matrimonium contractum ab excommunicato, & religionis professio ab eo facta tenent & valent, sicuti & nos in Epitome in 4. Decret. tradidimus 2. parte. cap. 6. num. 3. Nec communicatio cum excommunicatis propter contractus prohibetur, imo contractus propter communionis prohibitionem, quae tamen poenam habet a iure statutam, qua satis est afficere ipsos communicantes cum excommunicatis. Ea vero poena, quod contractus sit nullus, nullibi in iure statuta est, nec probatur: idcirco isthaec opinio verior apparet, tametsi contrariam quidam defendere conentur, praesertim Hostien. in d. c. veritatis. & Fortun. in l. Gallus. §. & quid si tantum. ff. de liberis & posth. colum. 21. Postremo illud est adnotandum, non adeo superstitiose [art. 10] communionem cum excommunicatis interdictam esse, vt non liceat vllo pacto cum illis communicare. Etenim in his, quae ad eorum correctionem, & ad salutem animarum pertinent, licitum est, imo pium cum illis communicare ad illos quidem inducendos in viam rectam, & a praua, pessimaque contumacia auertendos, vt tandem eos ad gremium reducamus ecclesiae, a qua propter eorum demerita sunt eiecti. Hoc permittunt leges Pontificiae, in capit. responso. & in capit. cum voluntate. in principio. hoc titul. de sentent. excom. docet Gratianus in capitul. cum excommunicato. 11. q. 3. ex auctoritate Isidori, cuius meminit Iuo Carnotensis lib. 5. de sent. excommunicat. notat Thomas in 4. sent. dist. 18. quaest. 2. art. 4. diuus item Augustinus enarrans Psal. 54. sic ait: Diligamus inimicos, corripiamus, castigemus, & excommunicemus, cum dilectione etiam a nobis separemus. Videte enim quid dicat Apostolus: Si quis autem non obedit verbo nostro per epistolam, hunc notate, & nolite commisceri cu eo. Sed ne subrepat tibi iracundia, & turbet oculum tuum, non inquit, vt inimicum eum existimetis, sed corripite, vt fratrem, vt erubescat. a quo indixit separationem, non praecedit dilectionem. Haec Augustinus, cuius meminit Alfonsus a Castro de haeres. in verb. excommunicatio. ad finem. vnde constat, non prohiberi cum excommunicatis colloquium, quod ex charitate procedit, & ad charitatem ordinatur: modo id syncere fiat, absque cautela & simulatione: nam si quis alloquatur excommunicatum, sciens nihil id colloquium ad salutem conducturum, simulatione quadam potius quam animo fraternae dilectionis, & correctionis, seipsum decipit, nec poenam iure statutam euadit. Quod in specie notat Ioannes Maior in 4. sentent. distin. 18. quaest. 2. argumen. 4. igitur erga excommunicatos perseuerare debet diligentia charitatis, eos inuitos castigando & stimulando, quemadmodum & phrenetici, & lethargici nolentes ligari, nec excitari, castigantur & stimulantur, vt excitentur, & ad sanam mentem redeant, auctore Augustino in epistola ad Festum 167. # 2 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Communicatio cum excommunicatis, etiam per epistolam aut nuncium prohibita est. -  2 Episcopus non potest communicare cum excommunicato, etiam a seipso, ante solennem absolutionem. -  3 Excommunicatus iure veteri statim vitandus erat, occultus quidem, occulte: publicus vero, publice. -  4 Fama excommunicationis, an sufficeret ad vitandum excommunicatum. -  5 Excommunicatio, an praesumatur in dubio lata ante appellationem. -  6 Semel excommunicatus praesumitur in eadem excommunicatione manere, donec constet de absolutione. -  7 Expenditur late constitutio ad euitanda scandala concilij Basiliensis. -  8 Quis dicatur nominatim excommunicatus? -  9 Sententia declaratoria, an sit necessaria in notorijs? -  10 Missarum solennia, an sint audienda a notorio fornicatore & concubinario? -  11 Excommunicati ex constitutione Basiliensi nullam consequuntur vtilitatem, idcirco tenentur ipsi a communione abstinere, & alios vitare, etiam ante denunciationem. §. SECVNDVS. ADeo sane prohibita est [art. 1] communio cum excommunicatis, vt nec ea licita sit verbo, nec per epistolam. text. optimus, vbi hoc Doct. notant in capit. si aliquando. de sententia excommunicatio. glo. 1. in cap. constitutionem. hoc eodem titul. & lib. vbi Doct. gloss. in Clement. vlt. & ibi praeter alios Bonifaci. num. 7. eodem tit. Felin. in cap. ego N. colum. 2. de iureiur. Roma. & Ias. in l. 1. in princip. 3. col. ff. de verb. obliga. Dec. in cap. 2. colum. 2. de exceptio. quibus adstipulatur text. in cap. clericus. 81. distinct. & in cap. vbi periculum. §. nulli. de elect. isto lib. & in l. 1. ff. ad legem Iuliam Maiest. quibus in locis constat paria esse quidquam tractari verbo, nuncio, & epistola, qua ratione in hac specie communi omnium sententia receptum est, quod modo expressim adnotabimus. Hinc profecto satis probatur, Episcopum [art. 2] non posse licite communicare cum excommunicato, etiam ab eodem, ante formalem absolutionem ab excommunicatione, imo si communicauerit poena minoris excommunicationis a iure ea, ex causa indicta, afficitur. textus & ibi Doctores in cap. cum desideres. de sent. excommu. glo. & ibi Dominic. Francus, & alij, in cap. statuimus. hoc tit. & ibi Hostien. & Doct. in cap. nuper. eodem tit. quorum opinio communis est, nec in hoc casu est locus constitutionis in Clement. vlt. eod. titul. vbi constat, Papam communicantem, etiam ex certa scientia cum excommunicato ex hoc minime videri eum absoluisse, nisi expressim dixerit, & voluerit, eum haberi pro absoluto. Etenim haec posterior illius constitutionis pars in episcopo nequaquam obtinet, qui tenetur in absolutione ab excommunicatione solennem formam iuris seruare, secundum glo. communiter receptam in dict. Clem. vlt. Abb. & Fel. post alios in dict. cap. cum desideres. Fortassis idem erit in episcopo, qui vere absoluit absque forma iuris, licet male faciat eam praetermittens, iuxta ea, quae tradentur inferius. §. 11. nu. 7. Quo autem tempore sit vitandus excommunicatus, plerique dubitarunt: nos vero iure veteri Pontificio hanc constituimus vnicam conclusionem. Excommunicatus vitandus est, statim quod constat, eum esse excommunicatum. Haec probatur ratione, & his auctoritatibus, quibus apparet, excommunicatum vitandum fore. Etenim occulte excommunicatus, modo de hac constet excommunicatione, vitandus erit, quia excommunicatus est, nec ob occultam censuram desinit, aut cessat in eo excommunicatio. Nam denunciatio excommunicati minime eum excommunicat, sed excommunicatum declarat. cap. pastoralis. §. verum. de appellat. statim siquidem absque vlla exequutione excommunicatio afficit eum, in quem fertur. vnde siue occulta sit, siue publica excommunicatio, tenetur qui scit, excommunicatum vitare. gloss. per text. ibi communiter probata in capit. cum non ab homine. de sentent. excommu. quo in loco summus Pontifex hoc vtitur moderamine, vt [art. 3] excommunicatus occultus, & secretus, minime vitetur publice, sed tantum secreto: excommunicatus autem publicus publice etiam vitetur: imo nec secreto tenetur quis vitare excommunicatum, quem ipse scit excommunicatum esse ex reuelatione confessionis sacramentalis, id est, sibi facta in confessione sacramentali, quemadmodum notant Hostien. & Henric. in dicto capit. cum non ab homine. Richard. in 4. sentent. distinct. 21. Dominic. a Soto in Relectione, de ratione tegendi secretum, membro tertio. quaest. 4. dubio 3. & hoc ratione illius omnium maximi sigilli, quod confessioni sacramentali conuenit ad secreti obseruationem, quamuis Scotus in dict. 21. distinct. contrarium teneat, scribens, Confessorem teneri vitare excommunicatum, quem ex reuelatione secretissima confessionis scit in excommunicationem incidisse, adhuc coram alijs, si id fieri possit absque confessionis reuelatione. Hoc enim falsum est: nam confessor etsi scientiam istam habeat, vere ignorans est huius excommunicationis, cum ea lata sit a lege humana exteriori, & per actum exteriorem debeat eius scientiam habere, vt vitare teneatur ipsum excommunicatum, quamobrem nec secreto tenetur hunc excommunicatum vitare, licet Adria. in 4. dum tractat de confessio. sigillo. in cap. circa materiam. ad finem, reprobans Scoti sententiam concedat, hunc confessorem teneri ad secreto vitandum istum excommunicatum, quod adhuc falsum esse censemus. Quid autem de excommunicato, qui nec secretus, nec publicus est? nam si quis sciat Petrum excommunicatum esse, ac possit eandem excommunicationem probare duobus testibus, profecto hic non est publicus excommunicatus, nec itidem occultus: & tamen Panor. Henric. & Fel. in d. c. cum non ab homine. rursus idem Henr. in d. c. cum desideres. col. 2. opinantur, teneri quem vitare hunc excommunicatum, cum is occultus excommunicatus non sit. Sed in hac specie contrarium not. Innoc. in c. inquisitioni. de senten. excommu. quem sequuntur ibi Anto. Card. & Doct. frequentius existimantes, excommunicatum non esse ante denunciationem publice vitandum, nisi sit notorie excommunicatus, in quam opinionem inclinant Durand. in 4. sent. dist. 18. q. 5. & ibi Palud. q. 6. nec enim tenetur quis testes in publicum producere, vt pubice teneatur excommunicatum vitare. sic denique magis applaudet Innoc. sent. contra Panor. & alios, qui de publice vitando excommunicato tractauere: nam de secreta & occulta euitatione dubium non est, cum secrete vitandus sit etiam occultus excommunicatus, sicuti constat in d. c. cum non ab homine. Illud vero non est praetermittendum, ad hunc effectum, vt excommunicatus publice vitandus sit ante denunciationem, sufficere [art. 4] famam publicam ipsius excommunicationis. quod probatur in d. c. cum desideres. 2. eius parte. Nec videri debet hoc cuiquam mirum esse, siquidem hoc non est ex sola fama publica ita constituendum, sed tunc demum, cum propter famam fuerit indicta compurgatio, quam subire is noluerit, vel in ea defecerit, vt ex eo. c. cum desideres, apertissime colligitur, secundum Inno. Ioan. And. Card. & Anchar. inibi. Domi. in c. 1. §. vlt. col. penul. de homicid. in 6. is etenim qui deficit in compurgatione, aut eam subire sibi iure dictam recusat, praesumptione quidem admodum vrgenti conuincitur. glo. communiter recepta in c. insinuatum. de Simonia. & in c. inter. de purgat. canoni. sed Panor. & Henric. in d. c. cum desideres. Rom. consil. 237. col. vltim. Bald. in c. 1. in princ. hic finitur lex: & consuet. regni incipiunt, existimant, solam famam pubicam sufficere ad euitandum excommunicatum. Hic etenim agimus de animarum salute, atque ideo fama sufficiens testimonium est, vt interim vitemus eum, qui ex ea censetur excommunicatus, quod apertissime probatur in d. c. cum desideres. 2. par. quo in loco summus Pontifex simpliciter statuit, excommunicatum vitandum esse propter solam famam, donec seipsum compurgauerit. Vides igitur Lector optime, solam famam sufficere, vt excommunicatus euitetur, nec ad hanc euitationem, compurgationis defectum expectandum fore. idem constat in cap. illud. de clerico excom. ministr. Etenim in eo responsio consulitur excommunicato, quod propter solam famam publicam excommunicationis, abstineat a diuinis. in dubijs siquidem, vbi de periculo animae agitur, adhuc in exteriori iudicio certior via est eligenda. gloss. in c. 1. de scrut. & in c. iuuenis. de sponsalib. qua ratione fama publica sufficit, vt excommunicatus vitetur, sicut notant Abb. Rauenna, & alij in d. c. illud. quem text. ad hoc dixit singul. Aret. in cap. inquisitionis. §. vlt. de accusat. notat Gonsalus a Villadiego, in tract. de irregularit. capit. 2. col. 2. qui tamen exigit famam istam aliquo adminiculo coadiuuari. Cui adstipulatur decisio text. in cap. cum tu. de testibus. vbi probatur, in dubio praesumi quempiam nulla esse affectum excommunicatione. Sed tamen illa responsio specialem rationem habet, nempe cum vtrinque adductis testibus, & probationibus, dubium constituitur, an excommunicatio lata fuerit post appellationem, vel ante eam. Is etenim qui allegauit, excommunicationem latam fuisse post appellationem, vt ea nulla iudicetur, id legitime probauit per testes hoc ipsum apertissime testificantes. Haec vero probatio non confunditur per probationem alterius, qua testes asseuerant, excommunicationem latam fuisse ante appellationem, cum potuerit vere excommunicatio, de qua hi testes intelligunt, ferri ante appellationem secundo repetitam, & interpositam, non tamen ante omnem appellationem eam latam fuisse constat, quod necessarium est. praesumitur sane potius saepius appellatum, quam saepe latam fuisse [art. 5] excommunicationem, cum ex natura rei appareat frequentissime, appellationem repeti, non ita excommunicationem, quae sententia grauis est, atque ideo maturo consilio ferenda. vnde constat ratio tex. in d. c. cum tu. quemadmodum ibi explicant Pano. Fel. & alij. Ias. in l. 2. C. de bonorum posses. secundum tabul. missam equidem facio rationem illam, quae solet huic aptari responso: scilicet, ad vitandum periurium in testibus, Romanum Pontificem in d. c. cum tu. praesumpsisse, appellationem saepe propositam fuisse, quod Doct. notant in d. l. 2. & aliquot ex Canonistis in d. c. cum tu. post glo. ibi And. Alcia. in tract. de praesumpt. reg. 3. praesump. 16. num. 3. quia isthaec ratio sufficiens non est, & ideo communiter refellitur, vt scribit Fel. in d. cap. cum tu. col. pen. nam in ea Decretali Roman. Pontif. pronunciat sententiam excommunicationis esse nullam, quia lata post appellationem: nec tractat de periurio testium excusando, sed potius de praesumenda iustitia ipsius actus, licet eadem vtatur praesumptione ad hoc, ne testes reatu periurij notentur. Hinc sane expendi poterit adnotatio gloss. celebratissime, in cap. venerabilibus. §. vlt. hoc eod. tit. & libro, quae auctoritate illius textus respondit, in dubio quoties agitur, an excommunicatio praecesserit appellationem, vel eam sequuta fuerit, praesumendum fore, ipsam excommunicationem praecessisse: quam equidem glo. laudant mirum in modum Doct. ibidem. Anto. Aret. & Felin. col. 3. in cap. cum tu. de testibus. idem Felin. in cap. Apostolicae. nu. 18. de exceptionib. Fel. rursus in cap. auditis. de praescript. nu. 33. idem in c. nouit. de iudic. col. 2. Dec. in c. in praesentia. col. 5. nu. 13. de probat. Ant. & Imola in cap. super eo. in 2. de appel. vbi Dec. col. 1. asserit, hanc opinionem communem esse, quae verior est, licet Dec. post Bald. ibi contrariam existimet iure probabiliorem esse, presertim communis sententia ex eo procedit, quia satis strictam habet eius praxim, si tres casus & species consideremus. Primus enim casus constituitur in animae iudicio, quo ad hunc effectum, vt abstineat quis a diuinis officijs, & tunc praesumendum est, excommunicationem praecessisse, & appellationem post eam sequutam fuisse. ita sane in hac specie admonet, & probat Card. in Clem. 1. q. 15. de sepultu. Dec. item in d. cap. super eo. cum sit in dubio tutior via eligenda, sicuti paulo ante tradidimus. Secundus casus est, cum appellatio ipsa ad excommunicationem refertur, quia interponitur ab ea, & in hoc casu vera est communis opinio, vt praesumamus, excommunicationem praecessisse, secundum Bald. in l. ampliorem. §. vlt. C. de appellat. Tertia species exponitur in hunc quidem modum, vt quicunque allegauerit vel excommunicationem, vel appellationem precessisse, is teneatur id probare, nec vlla possit vti praesumptione. l. ei qui. ff. de probat. l. actor. C. eodem tit. nam qui fundamentum intentionis proprie assumit a tempore, probare tenetur ipsum tempus. l. vlt. & ibi Bald. C. an seruus ex suo fact. Bart. & Alexand. in l. non solum. §. sed vt probari. ff. de noui oper. nunciat. idcirco in hac quaestione communis sententia in hunc sensum est accipienda, vt explicant Rota Antiqua. 317. Dec. in dicto cap. super eo. col. 1. & 2. praemittuntque idem Panor. & alij in dicto cap. cum tu. quod si haec vera sunt, tunc demum praesumptioni, de qua opinio communis agit, locus erit, cum pares sint super hac re probationes de eadem quidem excommunicatione, & itidem de eadem certaque appellatione, praeter responsum & interpretationem Romani Pontificis, in dicto c. cum tu. in quo Canonici allegantes, excommunicationem post appellationem latam fuisse, satis hoc probasse videntur per testes idoneos, licet e contrario probatum fuerit, appellationem propositam fuisse post excommunicationem. Quibus illud addere non praetermittemus, quod excommunicatio lata ante appellationem valet, & ligat, nec reuocatur attentatorum remedio, etiamsi lata sit intra terminum datum ad appellandum. gloss. in verbo, appellatum. in capitulo, venerabilibus. §. porro. isto titul. cuius opinionem contra Ioan. Mona. fatentur communem esse Dominic. & Franc. ibi. & eam sequitur Felin. in capit. quo ad consultationem. de re iudic. numero 26. quod est maxime obseruandum ad limitationem text. in capit. non solum. de appellat. isto lib. quia excommunicatio vel statim tenet, vel est nulla, nec pendet ab appellatione proponenda, si simpliciter lata fuerit. Haec profecto hoc in loco ea ratione tradidimus, vt constet, quo ad euitationem excommunicati sufficere famam publicam absque alio quidem adminiculo, quod in dicto capit. cum desideres. & in dicto cap. illud. satis probatur, & id magis communi sententia receptum est. non enim agitur de graui praeiudicio. Quod si ageretur de puniendis his, qui excommunicatum non vitauerint, aut de poena ipsius excommunicati, qui se immiscuit diuinis, dubio procul non sufficeret excommunicationis probatio per publicam famam. text. optimus in dicto capit. illud. notant Felin. in cap. cum contingat. colum. 3. de rescript. idem in dicto cap. cum desideres. col. 1. & in dicto c. cum tu. col. vlt. Anto. in capit. veniens. colum. vlt. de testibus. in 1. Dec. in capit. 1. de appellat. col penult. text. ad idem singul. in cap. 1. de exceptio. isto lib. cuius statim in §. sequenti mentionem agemus. hi ergo auctores, qui voluerunt, famam solam, etsi publica sit, non sufficere ad probandam excommunicationem, admittendi non sunt quo ad effectum vitandi excommunicatum, quae quidem vitatio modicum infert praeiudicium, & praeterea in dubio cautior est, eorum vero sententia vera erit, si tractetur de poena inferenda his, qui communicarunt cum excommunicato, vel ipsimet excommunicato, qui se diuinis officijs minime abstinuerit, aut tandem de alio graui praeiudicio, quod ex praemissis constat. Idcirco cum interdictum ecclesiasticum maximum inferat praeiudicium populo Christiano, non erit id obseruandum propter solam famam, nisi alijs coadiuuetur adminiculis. quod probatur in capitul. 1. de postulatio. praelat. vbi hoc ipsum notat Dec. numero 27. licet Abb. & Barba. ibi simpliciter plurimum tribuentes famae, contrarium voluerint. Verum si constiterit, [art. 6] semel quem excommunicatum fuisse, praesumendum est, eum adhuc in eadem esse excommunicatione, donec appareat, eum absolutum esse, etenim ex eo, quod allegatur Petrum excommunicatum nunc esse, & probetur excommunicatum fuisse, praesumitur adhuc in eadem manere excommunicatione. cap. sicut nobis. & ibi Abb. de sent. excom. glo. insignis in c. proposuit. de cler. excom. minist. ibi Abb. & Doct. eam communi consensu sequuntur. not. Rota in antiq. 238. Anchar. consil. 64. Fel. in c. scribam. nu. 3. de praesump. Euerardus loco a tempore ad tempus, cap. 42. And. Alcia. de praesumpt. reg. 2. praesumpt. 6. qui tamen hanc opinionem intelligit in excommunicatione lata simpliciter. Nam si ea conditionalis sit, non obtinet haec praesumptio, potuit enim qui excommunicatur pendente conditione satisfecisse. quod ita tenuerunt Inno. in c. super his. de accusat. Abb. in d. cap. proposuit. & Rota in nouis. 444. imo & praeter istum casum, etiamsi excommunicatio non sit conditionalis, sed simplex, nihilominus quo ad communicantes cum eo praesumitur absolutus, si communi opinione existimatur iam absolutus, & liber ab excommunicatione. Item, vbi esset elapsum a tempore excommunicationis aliquod tempus ita longum, vt attenta qualitate personae, praesumendum arbitrio boni viri sit, eum iam absolutum fuisse, & ad gremium Ecclesiae redijsse, secundum Abb. & Doct. in dicto cap. proposuit. vnde inspecta integritate illius, qui olim fuerit excommunicatus, eiusque propriae spiritualis salutis cura, & solicitudine, liceret cum eo communicare absque vllo criminis, & poenae periculo, vt expresse docent Henricus in dicto cap. cum desideres. & Syluest. in verb. excommunicatio. 5. col. dubio 17. Has autem veterum concertationes in ea questione, quando sit excommunicatus vitandus, dirimere cupiens Synodus Basiliensis, in hunc sane modum statuit sessione 20. vndecimo Calendas Februarij, anno Domini millesimo quadringentesimo tricesimoquinto. Ad vitandum scandala, [art. 7] & multa pericula, subueniendumque conscientijs timoratis, statuit etiam, quod nemo deinceps a communione alicuius in sacramentorum administratione, vel receptione, aut alijs quibuscunque diuinis, vel extra, praetextu cuiuscunque sententiae, aut censurae Ecclesiasticae, seu suspensionis, aut prohibitionis ab homine, vel a iure generaliter promulgatae, teneatur abstinere, vel aliquem vitare, aut interdictum Ecclesiasticum obseruare, nisi sententia, prohibitio, suspensio, vel censura huiusmodi fuerit in vel contra personam, collegium, vniuersitatem, Ecclesiam, aut locum certum, aut certam, a iudice publicata, vel denunciata specialiter, & expresse, aut si aliquam ita notorie excommunicationis sententiam constiterit incidisse, quod nulla possit tergiuersatione celari, aut aliquo modo iuris suffragio excusari. Nam a communione illius abstineri vult, iuxta Canonicas sanctiones. Per hoc tamen huiusmodi excommunicatos, suspensos, interdictos, seu prohibitos, non intendit in aliquo releuare, nec eis quomodolibet suffragari. Hactenus synodus Basiliensis ante eius dissolutionem, vt auctor est Florent. 3. part. tit. 25. c. 3. huiusque decreti, iuxta hanc seriem meminere pragmatica sanctio Gallicana, tit. de non vitandis excom. in princip. Panorm. in Clem. 2. de senten. excom. Nicolaus in supplemento Pisanellae, in verbo, Clericus. 3. in fi. eandem literam agnoscere videtur Felin. in cap. ad probandum. col. pen. de re iudic. Quidam vero ex concilio Constantiensi eandem constitutionem referunt, paululum mutata litera quo ad eius secundam partem, ita quidem exceptionem a regula priori exponenti: saluo si quem pro sacrilega manuum iniectione in Clericum sententiam latam a Canone adeo notorie constiterit incidisse, quod factum non possit aliqua tergiuersatione celari, nec aliquo iuris suffragio excusari. Hec sane est sententia praecitatae constitutionis: quemadmodum eam retulere Flor. in d. c. 3. & idem in tract. de censuris. c. 83. Feli. in c. cum ab homine. de sen. excom. idem in c. Rodulphus. de rescriptis. col. pen. Syluest. in verbo, excommunicatio. 5. q. 3. Ioan. Driedo de liber. Christ. pagi. 88. Maior in 4. sent. dist. 18. q. 3. Caieta. in summa, in verbo, excommunicatio minor. & in 2. 2. q. 12. arti. vlti. Dec. in c. 2. de except. col. 2. Adria. in 4. sent. tract. de confessione. q. 9. rursus in trac. de eucharistia. q. vlt. in c. oritur questio. idem Adrian. in materia de clauibus. q. 3. quo in loco etiam meminit Basiliensis decreti, secundum eam lectionem, quam nos adduximus. Ex quibus satis apparet maximum discrimen inter has praedictae constitutionis literae diuersas lectiones. Etenim ex Constantiensi apertissime probatur, non omnem notorie excommunicatum ante denunciationem vitandum fore, sed eum tantum, qui ex causa iniectionis manuum in Clericum omnino notorie sit excommunicatus. At ex Basiliensi concilio constat, quemlibet omnino notorie excommunicatum ante denunciationem vitandum esse. Tandem Fel. in d. c. Rodulphus. col. vlti. dubius est hac in re ea quidem ex causa, quod non legerat nec viderat acta concilij Basiliensis: & tamen in hanc inclinat sententiam, vt existimet, concilij Basiliensis literam, vt posteriorem obseruandam esse, quod & Syluest. apertius fatetur. eandem concilij Basiliensis constitutionem refert Martin. Azpilcueta in c. 1. §. laboret. de poen. distin. 6. nu. 10. etiamsi meminerit alterius litere, quae citatur ex Constantiensi synodo. ego vero etsi saepissime perlegerim acta, & Canones concilij Constantiensis, nusquam tamen hanc constitutionem potui reperire: atque ideo opinor fuisse a Martino Quinto tempore eiusdem concilij conditam absque ipsius concilij Decreto. Deinde video apud acta concilij Basiliensis legi, & contineri eandem constitutionem iuxta sensum, & lectionem paulo ante notatam: cui standum esse censerem dubio procul, nisi a tot auctoribus, iuxta sensum alterum haec ipsa constitutio foret saepissime citata: & nihilominus minime auderem a Basiliensi constitutione discedere: cum ea posterior sit, & quae in illa Synodo, & Constantiensi acta fuerunt circa damnationem quorundam articulorum haereticorum, & causas beneficiales, ac censuras, approbata fuerint Apostolica auctoritate. sicuti apparet ex bullis Martini Quinti, & Nicolai Quinti Rom. Pontific. quae quidem approbationes in ipso conciliorum codice continentur. Ex omnibus his deducitur per hanc constitutionem, vtcunque ea legatur, tolli, & corrigi distinctionem tex. in c. cum non ab homine. de senten. excom. quo expressim probatur, excommunicatum publicum, publice vitandum: excommunicatum vero occulte, & secrete. Etenim etiam secreto vitandus non est excommunicatus occultus, & secretus. quod in dict. constitutione, ad sedandas proborum virorum conscientias statutum est. Secundo deducitur ab eodem decreto, non esse vitandum ante denunciationem excommunicatum, cuius excommunicatio duobus etiam testibus probari possit, nec publice, nec priuatim. atque ita probatur opinio Innocentij, cuius paulo ante mentionem fecimus. §. isto. versi. quid autem de excommunicato. Nam non tenemur vitare excommunicatum ante denunciationem, etiamsi probare duobus testibus possimus excommunicationem. Atque ideo tollitur opinio contraria Panor. Henrici, & Felin. in d. c. cum desideres. Tertio hinc constat non sufficere famam publicam, vt teneamur vitare excommunicatos ante denunciationem: non enim tenemur eos vitare, quamuis adsit fama publica excommunicationis. idcirco tollitur responsio tex. in d. cap. cum desideres. 2. eius parte, de qua modo disputauimus. Quarto, ex eadem constitutione ipse infero, non esse vitandum excommunicatum ante denunciationem, etiamsi speciatim, & nominatim sit excommunicatus, & mihi de ea excommunicatione constiterit. hoc probatur: quia eadem constitutio Basiliensis Concilij exigit denunciationem excommunicationis, etiamsi certa sit excommunicatio. & praeterea vsus, atque communis interpretatio Christiani orbis in hunc sensum accepit praedictam constitutionem: idcirco idem erit dicendum in eo, qui nominatim fuerit excommunicatus, vt is necessario vitandus minime sit, nisi post denunciationem, quod expressim notat Chos. in pragm. sanctione Gallicana, tit. de excommuni. non vitand. in verb. generaliter. cui subscribit egregius Doctor Martinus Azpilcueta in d. §. laboret. nume. 22. tametsi Adrian. in 4. sentent. tractat. de sacramento eucharistiae. c. viso de impedimentis. versic. quantum ad tertium. & in tractat. de confessione, dubio 9. teneat contrarium: existimans excommunicatum nominatim, & specialiter, vitandum esse ab eo qui scientiam excommunicationis habuerit, iuxta distinctionem text. in dict. c. cum non ab homine. Etiam ante denunciationem. Cuius opinionis ea est ratio, quod constitutio Basiliensis concilij tantum restringat vetera iura, quo ad excommunicatum generaliter, nec quicquam mutauerit quo ad nominatim, & speciali excommunicatione affectum. Et quia fortassis quibusdam hec Adriani sententia placebit, oportet exponere, quis dicatur nominatim excommunicatus. Nam & Ioan. a Medina in Codice de poenit. tract. 2. c. de confessione confessori excommunicato facta, idem quod Adrian. tenet, licet suspicetur, contrariam sententiam consuetudine receptam esse. Et Bernard. in c. a nobis. in 1. de senten. excom. asserit, eum dici [art. 8] nominatim excommunicatum, qui fecerit aliquid contra Canonem ita excommunicationem decernentem: Quisquis hoc fecerit, sit excommunicatus. Etenim si constiterit, Petrum actum hunc prohibitum fecisse, erit nominatim excommunicatus. quae quidem conclusio nec vera est, nec probatur in locis per gl. adductis. atque ideo frequentiori Doctorum suffragio improbatur. est ergo, & dicitur ille nominatim excommunicatus, qui hac notatur censura, expresso nomine proprio: aut aliquot appositis signis, quae certe, & absque vllo dubio eum, qui excommunicatur significent, & demonstrent. text. opt. in l. nominatim. ff. de cond. & demonst. l. 1. & 2. ff. de libe. & posthu. §. nominatim. Insti. de exhaered. lib. ex quibus hanc opin. adnotarunt gl. in c. cum & plantare. §. excommunicatos. de priuileg. & in c. constitutionem. hoc tit. & ibi. gl. in Clem. 1. in verb. nominatim. de vita & honest. Cle. quas Doct. communi consensu probant, & sequuntur inibi. & Panor. in c. in Lateranensi. de praeb. Cardi. in d. Cle. 1. 7. quaestio. idem in Cle. de sepult. Aret. post alios in l. 1. & Socin. in l. 2. ff. de lib. & posth. Chosm. in prag. sanctione tit. de excommunicatis non vitand. in verb. expresse. quorum sententia ea ratione constat quantum ad hunc tractatum, quem modo explicamus, quia tantum hic requiritur, quod nominatim fiat excommunicatio ad certitudinem illius, qui excommunicatur. Quod si ad substantiam, & formam exigatur nominatim aliquid fieri, an sufficiat, signa aliquot adscribi omisso nomine proprio, quae certum constituant eum, in quem actus dirigitur, tradunt Ias. Areti. & Socin. in d. l. 1. & 2. post alios. ff. de liber. & posthu. Abb. in d. c. in Lateranensi. Tiraquellus, in l. si vnquam. C. de reuocan. donat. in verbo, reuertatur. nu. 234. Quinto, perpensa litera concilij Basiliensis colligitur, notorie excommunicatum ita, vt nulla possit tergiuersatione celari, aut excusari, vitandum omnino esse, quod manifeste probatur in eadem constitutione, qua quidem partim sustinetur, quod veteri Iure statutum est in d. c. cum non ab homine. siquidem ex eo etiam ante denunciationem vitandus est secreto, & publice is, qui publice, & notorie sit excommunicatus. Etenim Iure concilij Basiliensis ea conclusio obtinebit, cum ita notoria fuerit excommunicatio, quod nulla possit excusatio suffragari. Huic interpretationi conuenit quod Felin. tradit in d. c. Rodulphus. de rescript. nu. 37. post Panormitanum in c. cum non ab homine. de iudic. col. 12. versi. sed certe subtiliter. & Domi. in c. cum secundum leges. de haeret. in 6. nempe, nullam [art. 9] sententiam declarationis requiri, aut necessariam fore, vbi quid notorium ita sit, quod nullam excusationem habeat, nec possit vlla tergiuersatione celari: licet alioqui declaratio necessaria sit vbicunque poena aliqua, etiam ipso iure pro aliquo crimine infligitur. cap. cum secundum leges. de haeret. isto libr. l. eius qui delatorem. vbi Bartolus. ff. de iure fisci. Ancharanus in Clem. 1. nota. 6. de poenis. Gulielmus a Monte Lauduno in cap. vnico, supra, de vita & honestate Clericorum. Felinus in cap. 2. colum. 1. & 2. de sponsal. Abb. in consilio 68. lib. 2. Francus in cap. vlti. colum. penult. de confess. in 6. his etenim in locis frequentissimo omnino consensu receptum est, regulariter sententiam in poenis ipso etiam iure statutis requiri, quae declarationem inducat, & tamen eam non esse necessariam, vbi crimen ita notorium sit, quod nulla possit obtegi, aut celari tergiuersatione, adnotarunt Panormitanus, Domin. & alij modo expressim citati. & idem Panormit. in c. cum Vintoniensis. de electione. colum. vltim. Sed haec consideratio non omnino congruit huic materiae: siquidem ante concilium Basiliense ad euitationem publicam excommunicati, satis erat sufficiens ipsa publica excommunicatio, licet non foret ita notoria, quod nulla tergiuersatione celari possit: & ad occultam, sufficeret item occulta excommunicationis scientia: sicuti probatur in dicto c. cum non ab homine. de sentent. excommunicationis. nec oberit textus in cap. peruenit. in 1. de appellat. vbi denunciatio necessaria videtur aduersus notorium percussorem Clerici. quia inibi tantum agitur de ea quaestione, an non obstante appellatione sit declarandus, & denunciandus notorius percussor Clerici: & responsum est a Romano Pontifice, quod non, obstante appellatione, que in ea specie friuola est, iudex procedat ad declarationem, & denunciationem notorij percussoris Clerici. quin & praeter ista opinio Panormita. & Felini tunc vera erit, cum iudex exequutionis, sit etiam iudex competens ad cognitionem ipsius causae: tunc etenim non erit necessaria sententia declarationis, si ita notorium sit crimen, quod nulla valeat excusari ratione: sed poterit exequutio fieri absque declaratione: at si iudex, qui exequuturus poenam est, non sit iudex competens causae cognitionis, profecto etiam in notorijs omnino erit necessaria declaratio illius iudicis, qui de re principali iure cognoscere poterat: quod notant Domini. in consilio 136. columna vltima. & Alberi. in Rubrica de haereticis, quaestione 13. numero 43. & 46. ipse vero adhuc indistincte potius admitterem eam opinionem, quae declarationem requirit ad exequutionem poenae, etiam ipso iure impositae, etiamsi notorium crimen sit, & itidem eius auctor: quod praxis recepisse videtur: & plurimum probat textus in dicto capit. peruenit. & in capit. inter dilectos. de excess. praelat. atque ita aduersus Felinum & alios tenent Hippol. in Rubric. C. de probatio. numero 226. Caietanus in 2. quaestio. 12. articul. 2. & Syluest. in verbo, Assasinus. in fine. quibus addi poterit, etiam ante declarationem posse conferri beneficium ecclesiasticum, tanquam ipso iure iam vacans: licet non possit possessio auferri ab ipso possidente, donec lata sit sententia declaratoria, secundum Francis. de Ripa, in cap. saepe. de restitu. spol. colum. penult. cuius sententia erit obseruanda ad interpretationem text. in cap. 1. de homicid. isto libro. Superest igitur, quo ad excommunicati euitationem, nouam esse constitutionem istam concilij Basiliensis ad exceptionem notorij excommunicati, in hoc equidem sensu, si praemittamus Martinum quintum iam olim tempore Constantiensis synodi, tantum excepisse notorium Clerici percussorem: quod si vetera iuxta obseruanda forent, maxime his conueniens est simplex, ac generalis exceptio notorie excommunicati: tametsi ea non admodum conueniat fini, in quem ista constitutio dirigitur: nempe ad vitanda scandala, & sedandas proborum virorum conscientias. idcirco magis recepta est in Christiano orbe Martini quinti, & Constantiensis constitutio, illud vero est adnotandum, etiam constitutionem Basiliensis concilij in exceptione notorie excommunicati, maxime differre a veteri iure. Nam secundum vetera iura satis erat, aliquem esse notorie excommunicatum eo modo, quo aliquid dicitur notorium iuris: scilicet per confessionem, per sententiam, & similia argumenta. c. vestra. de cohabit. cler. & mul. At iuxta constitutionem Basiliensem est necessarium, quod sit notorius excommunicatus per operis euidentiam, ita, vt nulla possit tergiuersatione celari: quod explicat Chosmas in pragm. sanct. tit. de excom. non vitand. in verbo, suspensionis. Sexto, ex eisdem constitutionibus poterit tolli anxia quaedam quaestio, quae plerosque torquet. Etenim iure cautum est, non esse audienda [art. 10] missarum solennia, cum ea celebrantur a presbyteris notorie fornicarijs, & concubinam habentibus. c. nullus. c. praeter. 32. dist. vbi Docto. c. vlt. & c. vestra. de cohabit. cler. & mul. glos. in c. de homine. de celeb. miss. Henric. in c. si celebrat. col. 5. de cler. excom. minist. Theologi in 4. sentent. distinct. 13. vbi Gabriel. q. 1. dubio 4. Card. a Turrecremata in d. c. nullus. nec item sacramentum poenitentiae accipere ab eisdem per confessionem sacramentalem. Hoc siquidem verum est, iuxta praedictarum constitutionum decisionem: tunc demum, quando hic notorie fornicarius fuerit denunciatus, vel in aliquo casu exceptio in dictis Martini quinti, & concilij Basiliensis Canonibus, quorum paulo ante mentionem fecimus. ex quibus ita hanc controuersiam definiendam esse censent Chosmas in d. verb. suspensionis. Floren. 2. parte, titu. 9. c. 10. §. vlt. Ioan. Maior in 4. sent. distin. 9. dubio vlti. Syluest. in verbo, Missa. in 2. quaestione 3. Adrian. in 4. senten. tracta. de eucharistia. quaestione penult. & in tract. de confessione, quaestione 9. Martinus ab Azpilcueta in cap. 1. §. laboret. 2. col. de poen. dist. 6. Postremo non est praetermittendum, quod in eadem constitutione Basiliensis concilij parte vlti. est statutum: nempe, per eam decisionem nullum ius ipsis excommunicatis tribui, nec concedi: imo ipsi iuxta veteres Canonicas sanctiones, etiam ante denunciationem tenentur abstinere ab his, que excommunicatis sunt interdicta eodem modo, quo ante eandem constitutionem tenebantur. Iure autem Pontificio [art. 11] excommunicati, etiam ante denunciationem, regulariter abstinere debent a communione fidelium, quae & alijs cum eisdem excommunicatis est interdicta. Nam & grauius peccatum est excommunicato, si alios non vitauerit, quam alijs, si eum non fugerint, & ab eius communione abstinuerint. Magis etenim obligatur excommunicatus ad vitandum alios, quam alij ad vitandum illum. ipse siquidem excommunicatus propter proprium delictum, & in poenam illius obligatur ad vitandum alios, alij vero non in poenam sui delicti, sed in poenam ipsius excommunicati tenentur vitare illum. vnde sequitur, quod magis peccat excommunicatus communicando alijs, quam alij communicando illi. text. opt. in c. illud. de cler. excom. minist. gl. celebris in c. quoniam. 11. q. 3. quae asserit, excommunicatum communicando personis sibi subiectis mortaliter peccare, licet ille communicando ipsi non peccent. Est tamen illius gl. conclusio in eum accipienda sensum, quem superius exposuimus in §. praeced. nu. 8. scilicet maritum non posse nec patrem communicare vxori, aut filio excommunicatis: quamuis hi absque vllo crimine communicare valeant marito, & parenti excommunicatis. Nec gl. vsquam sensit, grauius peccare parentem excommunicatum communicando filijs non excommunicatis, quam ipsi filij, si liberi ab hac censura parenti excommunicato communicauerint, qui tamen in hoc nullam culpam ex communione contraxere. rursus in dict. c. illud. Papa tantum scribit, multo magis periculosum existere excommunicato non vitare, quam non vitari: quia non vitare, cum in eo sit, excommunicatus sine delicto non potest: sed cum ex alijs pendeat, sine suo delicto poterit non vitari. quibus sane verbis constat, excommunicatum delinquere, si ipse minime abstinuerit a fidelium communione: cum in hoc dignus culpa sit: at si ab alijs non vitetur, nullo posse notari crimine: siquidem absque eius culpa poterit ab alijs non vitari. Ex his vero minime colligitur, grauius peccare excommunicatum, si alios non vitauerit, quam alij, si eum non fugerint. Hec obiter adnotauimus, existimantes nihilominus, excommunicatum regulariter peccare, si se communioni fidelium qua interdictus est, etiam ante denunciationem immiscuerit: quod in d. c. illud. satis probatur. vbi gl. & Doct. Quamobrem cum per Basiliense concilium nullum detur ipsi excommunicato patrocinium, manifestum fit, ipsum teneri, vt iure veteri tenebatur, etiam nunc ante denunciationem abstinere ab ea communione fidelium, qua interdicitur a iure, ea quidem lege, qua & alij ante Basiliense concilium ipsum vitare tenebantur. ipse vero excommunicatus iure tenetur abstinere a communione fidelium, & a diuinis, sicuti post alios tenent Panor. in d. c. illud. & in c. nulli. de senten. excom. Syluest. in verb. excommunicatio. 3. q. 5. qui expressim hanc interpretationem concilio Basiliensi, vel Constantiensi aptissimam esse opinatur, vt excommunicatus, etiam occulte teneatur a communione fidelium, & a diuinis abstinere ante denunciationem. Cuius opinio mihi satis placet, modo illud obseruetur, quandoque excommunicatum, nondum denunciatum minime teneri a communione fidelium abstinere, si ex hoc occultum eius crimen, & occultam excommunicationem proderet grauissimo cum scandalo. quod licet Syluest. refragetur, ipse admitterem quo ad communionem fidelium, quae non pertinet ad Sacramentorum perceptionem. Non etenim censeo, etiam occultum excommunicatum posse diuina missarum solennia celebrare, aut Sacramenta percipere. nam siue is occultus sit, siue publicus excommunicatus, ipso iure prohibetur Sacramenta percipere, ac missarum solennia celebrare: sicuti inferius trademus. Vnde nulla expectata denunciatione tenetur omnino abstinere, etiam omnino occultus, a diuinis Sacramentis percipiendis. praesertim cum haec poena, quae excommunicationis causa iure indicitur, occultissimum criminis auctorem afficiat. Nec ob scandalum vitandum fieri recte potest, quod quis ea Sacramenta percipiat, que iure sunt ei iustissime interdicta. Nec recte Sacramenta conferri possunt his, qui ea percipere vetantur, licet causa occultissima sit, quae ipsos indignos efficiat. Quamobrem quod plerique adnotarunt, nempe, occulte excommunicatum minime teneri, nec obligari ad se subtrahendum a communione aliorum, cum is absque graui scandalo, & sui proditione ab aliorum communione abstinere non potest: ita sane visum est his, quorum Syluest. meminit, & Alfonsus a Castro lib. 2. de potest. leg. poenal. c. vlt. conclus. 2. & Martino ab Azpilcueta in d. c. 1. §. laboret. in fine. de poenit. distinct. 6. fortassis erit intelligendum quoad communionem fidelium, que extra sacramentorum perceptionem contingit: & id ratione scandali vitandi. cuius equidem ratio prudentis viri arbitrio praeponenda sit prohibitioni huius communionis cum excommunicato. Attamen circa sacramentorum perceptionem, non video, quo iure ob scandalum euitandum permittendum sit, quod excommunicatus vtcunque occultus sacramentis percipiendis se immiscere absque grauissimo peccato, & poenis humani iuris impune possit. idcirco Syluestri sententiam quo ad istum sensum ipse libenter sequor, praesertim his animaduersis, quae de scandalo diximus in reg. peccatum. in princip. de regulis iuris. His accedit quod Adria. notat in 4. senten. in tract. de claui. quaest. 3. scribens, non esse sacramenta conferenda excommunicatis etiam ante denunciationem, etiam post Constantiense decretum, licet non sint ipsi excommunicati vitandi prius quam denuncientur. huius sententiae ratio verissima est, quia Iure naturali, & diuino tenemur non dare sacramenta excommunicatis: atque ipsi tenentur ab eorum perceptione eodem iure abstinere: quemadmodum satis manifestum est, cum excommunicati sint ab vnione fidelium ecclesiastica autoritate segregati. idcirco sanctum canibus dandum non est. Matthaei c. 8. Nolite sanctum dare canibus. Constitutio autem Basiliensis concilij nec voluit, nec potuit mutare quod erat Iuris diuini, aut naturalis iuris super vitandis criminosis excommunicatis, & his, qui ab Ecclesiae catholice mystico corpore sunt separati, vt scribit Ioan. Driedo de libertate Christi. pagina 89. & sensit Adrian. in d. q. 3. # 3 Ex §. Sequenti. SVMMARIVM. -  1 Excommunicatio, an probetur per denunciationem, vel literas denunciatorias? & ibi intelle. c. pia. de exceptione, in sexto. -  2 Excommunicatus in vna prouincia, vbique vitandus est. -  3 Communicans cum excommunicato regulariter minori excommunicatione, quandoque maiori a iure afficitur. -  4 Intellectus c. significauit. de senten. excom. -  5 Intellectus c. nuper. & c. si concubinae. de sentent. excom. -  6 Excommunicatio lata in communicantes cum excommunicato non praemissis iuris monitionib. est nulla ipso iure. -  7 Communicans cum excommunicato, an mortaliter peccet, an tantum venialiter. -  8 Communicans potest, & tenetur dicere horas canonicas ratione sacri ordinis. -  9 Communicans cum excommunicato per metum, an excusetur a culpa, & poena iuris? atque inibi late expenditur vera interpretatio c. sacris. de his, quae vi, metúsue caus. fiunt. §. TERTIVS. CAETERVM, si quis exacte obseruauerit que in praecedenti paragrapho dicta fuere, plane comperiet plurimum inducere denunciationem ad probationem excommunicationis, atque inde fit per literas, quas appellant denunciatorias, excommunicationem probari. gl. sing. in c. licet. sup. isto tit. cuius opinio probatur per locum a consequenti: siquidem a consequenti vere constat, & colligitur antecedens. l. illud. ff. de acquir. haered. l. 2. & ibi Bald. C. de dotis promiss. notatur in c. ex parte. C. de sponsal. Sed denunciatio praemittit [art. 1] excommunicationem, igitur per denunciationis literas ipsa excommunicatio constat. c. pastoralis. §. verum. de appel. vbi Dec. indistincte tenet hanc opinionem gl. Eius vero argumentatio non omnino conuincit, huius assertionis certitudinem esse apertissimam, etenim a consequenti tunc deducitur antecedens, cum antecedens sit necessarium, & semper contingens. Quod si antecedens non sit omnino necessarium, nec semper contingens, argumentatio minime est sufficiens, nec certa: sicuti omnes eam tractantes frequentissime docent: sic etenim licet denunciatio plerunque, & saepissime fiat post excommunicationem, attamen fieri potest, & fit quandoque, quod ea contingat iniuste nulla precedente excommunicatione. textus optimus in dict. cap. licet. quamobrem idem Dec. in c. prudentiam. §. sexta. de offic. deleg. colum. pen. post Barb. ibi. & Rom. in l. 1. in prin. ff. de noui oper. nunc. existimat, per denunciationem nusquam probari excommunicationem, saltem quo ad excludendum quem a iudicio, & a similib. actibus: cuius opinio in c. 1. de excep. in 6. maximam autoritatem habet, cum inibi statutum sit, excommunicationem probandam fore apertissimis documentis, vt excommunicatus ea ex causa ab agendo & iudicio repellatur, vnde quibusdam visum est, non satis probatam esse quo ad hunc effectum excommunicationem per vnum testem, & famam, atque ita censent Anton. in c. 1. veniens. in 1. colum. vltim. de testibus. Decius in cap. de appellat. numer. 23. idem Dec. in c. 1. de postulat. praelat. num. 27. Rom. in singular. 198. Speculat. titu. de notorio crimine. §. Fama. versic. quid si agenti. in l. admonendi. in repet. nume. 284. ff. de iureiur. Hippol. in Rubri. C. de probat. nu. 7. Felin. in Rubr. de probat. numero 4. Ioan. Andr. & Domin. in d. c. 1. de excep. in 6. & de fama sola idem adnotarunt Abb. & Dec. in d. §. sexta. colum. vlti. quicquid ibi dicat Felin. nos item hoc explicuimus in §. praecedenti, numer. 5. sic licet alioqui habenti vnum testem, deferatur iuramentum ad supplendam probationem: non poterit hoc fieri ad probandam excommunicationem, vt Actor a iudicio reijciatur, secundum Roman. in singul. 197. Ioan. Andr. Domin. & alij in d. c. 1. Iason in dict. l. admonendi. numero 284. Felin. in dict. Rubr. de probatio. numer. 4. & Hippol. in eadem Rub. C. de probatio. numero 7. glossa insignis in l. non est verisimile. ff. quod metus caus. in verb. praesumptio. quam latissime explicat Ioannes Baptista in d. l. admonendi. colum. 57. Quod si verum est, famam, & vnum testem minime probare excommunicationem ad hoc, vt quis propter eam a iudicio repellatur, nec posse iuramentum deferri habenti vnum testem: profecto Romani, & sequacium opinio satis defendi potuerit. Ego vero duo, vel tria in hac questione notanda esse censeo. Primum, communi fere omnium sententia receptum est, excommunicationem alicui obiectam vi exceptionis peremptoriae ad graue quidem preiudicium, nequaquam probari per denunciationem: oppositam autem in vim dilatoriae ad repellendum quem a iudicio probari quidem per denunciationem. hanc distinctionem sequuntur Rota in nouis. 252. Roma. consilio 349. Domin. in cap. 1. §. 2. de except. libr. 6. & ibi Doctores, Francus in dict. cap. licet. Chosmas in pragmat. Sanctione, tit. de excommunicat. non euitand. in verb. denunciata. Abb. & alij in d. c. prudentiam. §. sexta. vbi Deci. asseuerat, hanc opinionem communem esse, quae rationem habet ex eo, quod iuxta consuetudinem totius Christiani orbis constitutissimum sit, neminem denunciari, nisi primum fuerit solenniter excommunicatus. & licet possit contingere, inique aliquem denunciari non praemissa excommunicatione, id rarissimum est, nec tollit a frequentiori vsu legitimam praesumptionem, quae argumentum inducit saltem, vbi non agitur de grauissimo preiudicio, excommunicationem praecessisse. Secundo, erit hac in controuersia non praetermittendum, potiorem esse, quo ad excommunicationis probationem, praesumptionem, quae oritur ex literis denunciatorijs, & ex ipsa denunciatione, quam ex fama, & simul vno teste: vel vno teste, & litigantis iuramento. quod probatur ex litera Constantiensis, & Basiliensis concilij: quorum constitutio paulo ante commemorata satis ostendit plurimum tribuendum fore denunciationi excommunicationis, vt quis sit omnino vitandus. etenim minime vitandus erit, secundum decretum Basiliensis concilij, is, qui vere fuerit excommunicatus: & tamen videmus quotidie vitari eum, quem constat denunciatum fuisse, licet de excommunicatione vere non constiterit alia probatione, quam ipsius denunciationis praesumptione. Tertium, quod hic considerandum est, pertinet ad intellectum tex. in d. c. 1. de excep. li. 6. siquidem opinamur sequuti communem sententiam ad effectum repellendi quem a iudicio, satis probari excommunicationem per denunciationem: tametsi nec probetur vno teste, & fama: nec item sit deferendum iuramentum habenti super ea re vnicum testem ad supplendam probationem, quae quidem resolutio deducitur optime ex his quae proxime tradita fuere. Quaeritur tandem opportune, an [art. 2] excommunicatus in vna ciuitate, nempe a iudice Ecclesiastico vnius prouinciae, sit vbique locorum vitandus? & videtur sane certi iuris esse, quod is sit vbique vitandus. Excommunicatio etenim afficit animam, & sequitur excommunicatum, vt lepra leprosum. cap. cito turpem. 1. questione 1. ex Ambrosio in Commentarijs ad caput 4. Lucae. hoc ipsum probatur in Canonibus Apostolorum, capite 13. & capit. 16. & in concilio Arelatensi 2. Canone 8. textus ad idem in cap. cum & plantare. §. 1. de priuileg. vbi Abb. idem Abb. & Felin. in cap. 1. de treuga & pace. gloss. in c. si quis presbyter. 7. quaestione 1. gloss. in c. pastoralis. 8. verum. de appellat. glos. in cap. officij. de sentent. excommunication. & ibi Felinus. gloss. in c. quisquis. 4. quaestione 5. Cardin. in Clemen. pri. in verbo, ipsius. de poenis. Abb. in c. ad nostram. in 3. col. 3. de iureiurand. Innocentius in c. inquisitione. de senten. excommuni. quem inibi sequuntur Doctores, & in c. cum non ab homine. eodem tit. praesertim Abb. & Feli. quae quidem opinio communis est, vt asseuerat Martinus Azpilcueta in cap. inter verba. 11. quaestione 3. corollario 67. idem probat Ioan. Maior. in 4. sentent. distin. 18. quaestio. 8. addit tamen, hoc procedere Iure humano, non diuino: a quo discedit ibi. quaest. 1. arti. 3. Iacob. Almain, tenens, excommunicatum Parisijs, vitandum esse vbique, etiam Iure diuino, quo prohibita est communio cum excommunicatis. & profecto, si Ius diuinum prohibet communionem cum excommunicatis, satis manifeste constat, eodem Iure diuino, excommunicatum Salmanticae, vbique locorum vitandum esse. Hanc vero communem sententiam quidam veram esse opinantur, quando qui excommunicatum vitare vult, probare potest, eum esse alibi excommunicatum, & denunciatum: alioqui si hoc non possit probare, non tenetur eum vita re, nisi in eo loco, vbi fuerit excommunicatus, & denunciatus: quod adnotarunt Hen. in c. cum desideres. de sent. excom. Chos. in prag. sanct. tit. de excom. non vitand. verbo, excommunicationis. Syluest. in verb. excommunicatio. 5. dubio 17. Pia sane est horum sententia, & fortassis concilium Basiliense eam habuit mentem, vt voluerit, nullibi locorum quem teneri ad vitandum excommunicatum, nisi in ea prouincia, & dioecesi, in qua denunciatus fuerit. Ipse vero non auderem ita late concilij decretum interpretari. Nam qui in vno loco publice denunciatus est, minime ab Ecclesia toleratur, eo quod sit publice excommunicatus: idcirco si probari denunciatio possit commode vitandus est publice, & occulte. quod si probari denunciatio non valet, tunc equidem vitandus erit occulte, non autem publice: atque ita existimo esse definiendam quaestionem istam. Sed si quis [art. 3] cum excommunicato aduersus prohibitionem iuris communicauerit, minori afficitur a Canone ipso excommunicatione. c. vlti. de cler. excom. ministr. c. nuper. c. cum desideres. de senten. excom. c. sicut. c. excommunicatos. cum duobus sequentibus. 11. q. 3. c. 2. de except. quorum omnium praecipua est distinctio text. in d. c. nuper. Ex quo palam deducitur, hanc excommunicationem, quae infligitur communicantibus cum excommunicatis, minorem esse. idem apparet ex c. statuimus. & c. constitutionem. super eo. & in d. ca. 2. de except. qua in re haesitandum non est. Nam licet aliquot Canonib. decisum sit, communicantem cum excommunicato, in excommunicationem a iure statutam, & indictam incidere: illud est intelligendum de excommunicatione minori, sicuti pluribus in locis satis expressim explicatur, quae denique regula pluribus in casib. fallit, in quibus communicans cum excommunicato maiori notatur excommunicatione, quorum aliquot hoc in loco breuiter trademus ad intellectum quarundam iuris Pontificij decisionum. Primum equidem solet ad hoc in medium adduci responsio text. in c. significauit. de sentent. excom. vbi probatur, maiori excommunicatione affectum esse eum, qui cum excommunicato communicauerit: imo & esse huius excommunicationis absolutionem ab ipso tantum Romano Pontifice postulandam. vnde manifestum est, non posse illum text. intelligi [art. 4] de excommunicatione minori: dum dicit communicantem cum excommunicato eadem affici & ligari excommunicatione. etenim licet Canones illi in c. excommunicatos. & c. sequen. 11. q. 3. hanc patiantur in similibus verbis interpretationem propter subiectam materiam, vt eadem excommunicatio intelligatur quo ad priuationem Sacramentorum, & eorum perceptionem, & sic minor excommunicatio. c. si celebrat. de cler. excom. c. 2. de except. tamen text. in d. c. significauit. non potest vllo pacto ita intelligi: quia & absolutionem huius excommunicationis ad Romanum Pontificem pertinere probat, cum absolutio minoris excommunicationis regulariter obtineri possit a simplici sacerdote. c. nuper. de senten. excommu. qua ratione haec interpretatio minime est admittenda: tametsi glos. eam exposuerit in d. ca. significauit. quamobrem adnotandum erit, communicantem cum excommunicato, maiori excommunicatione affici, a solo Romano Pontifice absoluendum, tunc demum cum quinque simul contigerint, quae in d. c. significauit. expressim continentur. Primum, quod excommunicatus, cui communicatur, sit ea censura ligatus a Romano Pontifice iudicialiter, & nominatim, ita quod non sit satis, excommunicatum fuisse a Papa sententia Canonis generalis. Secundum, quod communicans sit Clericus. Tertium, quod communicet cum excommunicato, sciens illum esse excommunicatum a Papa. Quartum, quod hec communicatio contingat sponte, nullo metu, nedum conditionali praemisso. Quintum, quod sit communicatio in diuinis, in Ecclesia, vel extra Ecclesiam simul orando, aut alias. His etenim vna constitutis, colligitur, communicantem cum excommunicato, maiorem contrahere excommunicationem, a solo Romano Pontifice delendam, secundum Hosti. Cardin. Anton. Abb. & Felin. in d. c. significauit. eundem Feli. in c. excommunicamus. col. 3. de haeret. Archid. in c. si quis Episcopus. in consil. 11. quaest. 3. in fin. Syluest. in verb. excommunicatio. 7. casu 6. Caietan. in verbo, excommunicatio. casu 58. Florent. in 3. part. titu. 24. c. 32. Adrian. quodlib. 6. ad 2. vbi fatetur, hanc opinionem communem esse: idem testantur Syluester in d. casu 6. & Maria. Socin. in c. ad audientiam. de homi. nu. 25. vnde patet, falsum esse quod glos. scripsit in d. c. 2. de exceptio. existimans, communicantem cum excommunicato a Papa incidere in excommunicationem maiorem, & hoc ipsum esse speciale propter auctoritatem Romani Pontificis. sic & Regia Partitarum lex non recte quaestionem istam expediuit, dum titu. 9. part. 1. l. 37. statuit, Clericum communicantem in diuinis vel humanis cum Clerico excommunicato a Papa, statim ex hoc ligari maiori excommunicatione. Hoc etenim vel falsum est, vel intelligendum, iuxta eam interpretationem quam communis interpretum consensus recepit ad text. in dict. c. significauit. Secundo loco passim adnotatur, communicantem [art. 5] cum excommunicato maiori excommunicatione, vtcunque contingat communicatio, si ea sit in crimine, propter quod alter fuit excommunicatus, maiori ligari excommunicatione. tex. optimus in e. si concubinae. & in c. nuper. de senten. excommunicationis. Ex quibus haec frequentissimo omnium consensu colligitur conclusio: quae ita erit accipienda, vt communicatio in alio crimine, cuius causa excommunicatio non fuerit inflicta, minime sit sufficiens ad hoc, vt communicans in excommunicationem maiorem incidat, secundum Abb. & communem in d. c. si concubinae. Ab hac vero excommunicatione is tantum absoluit, qui poterat ab excommunicatione principali, & in principalem lata, iure absoluere: sicuti probatur in d. c. nuper. §. in primo quidem articulo. nec per hoc vere concluditur, hanc excommunicationem maiorem, qua communicans in crimine afficitur, esse excommunicationem hominis: non enim est, sed Canonis, & iuris, licet eius absolutio competat ei, qui ratione criminis principalem excommunicauit: quod notant Inno. Io. And. Card. & alij communiter in d. c. nuper. vbi Panor. fatetur, hanc opinionem communem esse, eamque sequitur. hoc ipsum probatur in d. c. nuper. in versi. quamuis enim & tunc. dum per dictionem quamuis, ac per dictionem &, respondet, minorem excommunicationem, qua communicans ligatur, esse iuris. nam sensit & istam maiorem, quae propter communionem in crimine imponitur, etiam iuris esse. Tertio, illud generaliter est obseruandum, posse communicantes cum excommunicatis, quandoque maiori excommunicatione [art. 6] ligari, si id iudici visum fuerit, seruatis tamen his monitionibus, quae a iure in hac specie pro forma fuere statutae, & inductae: quarum mentio fit in c. statuimus. & in c. constitutionem. sup. isto tit. qua ratione speciale quidem esse videtur, quod in hoc casu excommunicatio lata sine Canonica monitione sit nulla ipso iure. quod notat glos. inibi communiter recepta in d. c. statuimus. in verb. non teneat. gloss. in cap. quod in dubijs. de sentent. excom. Felin. in c. cum sit Romana. num. 15. de appella. id autem procedit, vbi quis excommunicat participantes cum excommunicato a seipso: secus si excommunicet excommunicantes cum excommunicato ab alio, vel a iure: tunc etenim excommunicatio lata sine monitione. licet sit iniusta, non est nulla ipso iure. Ioan. And. Domi. & Fran. in d. c. statuimus. Abb. & Franc. in c. peruenit. in 1. de app. Abb. in d. c. quod in dubijs. col. 1. quod existimo satis dubium esse. Hic vero tertius casus olim fuit plane permissus in d. c. quod in dubijs. in fin. quo quidem statutum est, communicantes cum excommunicatis posse maiori excommunicatione affici, si moniti voluerint a communione abstinere. adeo sane est specialis monitio in hac specie necessaria, vt licet alioqui sufficiat monitio generalis, quoties generalis excommunicatio ferenda est. c. vlt. de elect. in 6. Authen. si omnes. C. si minor ab haere. absti. Clem. 1. de iudi. l. 2. C. de decur. notat in simili Felin. in c. 2. de constitu. num. 8. & in c. exhibita. de iudic. col. 2. est etenim satis rationi consonum, quod sufficit generalis monitio ad excommunicationem, quae aduersus incertos generaliter ferenda est. tamen ad communicationem ferendam aduersus excommunicantes cum excommunicatis necessaria est monitio nominatim specialis, nec generalis admittenda est, quamuis generaliter sit ferenda excommunicatio: atque ita visum est gloss. in verb. nominatim. Ioan. And. Franco. & Doctor. in dict. capit. constitutionem. Sed nihilominus Hostiens. in cap. statuimus. super eo. existimat sufficere generalem admonitionem, quoties in genere ferenda est excommunicatio aduersus communicantes cum excommunicato. idem tenet Panor. in c. peruenit. in 1. de appella. quorum opinionem praxis recepit ita quidem, quod monitio generalis tantum semper praemittatur contra communicantes cum excommunicatis, vt tandem in eos feratur excommunicatio maior. Hinc solet adnotari, communicantem cum excommunicato, minime peccare mortaliter. Nam si mortale crimen a communicante committeretur per communionem, posset facilime maior excommunicatio ferri in communicantes: & tamen haec ferenda non est regulariter, nec ferri debet, nisi ex grauissima causa, de quo statim acturi sumus. Igitur regulam istam constituimus, quae hanc assertionem exponit. Communicans [art. 7] cum excommunicatis regulariter venialem tantum, non mortalem contrahit culpam. haec probatur in d. c. quod in dubijs. dum praesumptuosam communicationem requirit, id est, procedentem a contemptu: ad hoc, vt communicans cum excommunicato maiori afficiatur excommunicatione. vnde fit, vt secluso contemptu non detur mortale peccatum, nec possit ferri excommunicatio maior, quae ferenda non est, nisi praecedente mortali culpa. aliter text. in d. c. quod in dubijs. ad hanc conclusionem induxit Ioan. Maior in 4. senten. distinct. 18. quaestio. 3. col. 2. scribens communicantem cum excommunicato non peccare mortaliter, quia non potest is ante Canonicam monitionem excommunicari maiori excommunicatione. Quae quidem inductio minime sufficiens est: cum & is, qui mortale crimen absque vllo dubio commiserit, nequaquam possit maiori excommunicatione ligari ante Canonicam monitionem. Sed adhuc praedicta conclusio omnium Theologorum, & Canonistarum suffragio receptissima est. Peccat tamen communicans cum excommunicato mortaliter in tribus casibus: si communicet in diuinis, aut in quocunque crimine, aut in contemptum iudicis, vel excommunicationis, secundum Abb. & communem in capit. sacris. de his quae vi metúsue causa fiunt. & in c. sacris. de senten. excom. S. Thom. & alios in 4. sen. dist. 18. quaest. 2. art. 4. Syluest. in verb. excommunicatio. 5. notab. 3. Florenti. tertia part. titu. 25. cap. 1. & Adria. in 4. sentent. in tract. de clauibus. quaest. 3. §. ex dictis. Primi vero casus ea est ratio, quod praeceptum de euitandis excommunicatis directe respiciat spiritualia, & legitimos actus: atque ideo qui excommunicatum ad diuina admittit, & cum eo in diuinis communicat, facit contra praeceptum, & eius potissimam rationem: idcirco mortaliter peccat, qui autem communicat cum excommunicato in humanis, non facit contra praecipuam praecepti rationem: vnde veniali tantum notandus est culpa. haec sane communicatio in diuinis, cuius causa mortalis crimine reus est, qui cum excom. communicat, pertinet ad officia diuina, quae publico Ecclesiae catholicae nomine in Ecclesijs celebrantur, item ad sacramenta, & ad ecclesiasticam sepulturam. his etenim exemplis passim Doctores vtuntur, nec temere id adnotauimus, sed vt inde opinemur fortassis tunc mortale crimen committi a communicante in diuinis cum excommunicato: cum in his diuinis communio contigerit, quae ipsis interdicta sunt excommunicatis: nempe in sacramentis administrandis & percipiendis: atque item in ecclesiastica sepultura: & praeterea in diuinis officijs, quae publico nomine & officio in Ecclesijs celebrantur. Nam excommunicatus non potest ingredi Ecclesiam eo tempore, quo diuina officia celebrantur. tex. in c. responso. de sen. excom. c. quod in te. de poenit. & remis. cap. alma mater. cuius statim in 2. huius relectionis parte interpretationem explicabimus. gl. expressim hoc ipsum tradens in cap. qui studet. & ibi Praepos. 1. q. 1. Innoc. Anton. & alij in dict. cap. responso. Feli. in c. 2. de exceptio. Deci. in c. ad praesentiam. de appell. Anton. Imol. & Abb. in c. 1. ad finem, de vita & honest. cleri. idem Abb. Clem. grauis. de sent. excom. ex quibus apparet, communiter receptum esse excommunicatum posse absque vlla culpa Ecclesiam ingredi causa orandi: eo tamen tempore, quo diuina officia non celebrantur. tametsi Panormit. & Henri. in d. c. responso. teneant, non esse licitum excommunicato Ecclesiam ingredi, etiam eo tempore, quo diuina officia non celebrantur, quos & Felin. ibi sequitur. Sic & excommunicatus priuatim potest dicere horas canonicas. glo. in c. 2. & in c. illud. de cleri. excom. ministr. & in c. presbyterum. 828. distinct. modo eas solus absque socio dicat, & recitet, omittens illum versiculum: Dominus vobiscum, secundum Archid. & Praepo. in dicto capit. presbyterum. Florent. 3. part. titu. 24. capit. 76. quorum opinionem scribit communem esse Marti. Azpilcueta in c. quando. de consecrat. dist. 1. notab. 7. nume. 18. quo in loco asseuerat, non tantum posse excom. horas canonicas dicere priuatim: imo & teneri si alioqui ordine sacro praeditus sit, quod ante ipsum responderunt alij in Clerico deposito, & adhuc in degradato per solennem degradationem, quos & ipse nu. sequenti citat. Sed pre caeteris Albertus Ferrari. in tract. de horis canonicis. q. 12. & 13. Abb. & Docto. in dict. capit. 2. de cler. excom. minist. Syluest. in verb. degradatio. q. 8. Io. de Ligniano in Cle. dignum. de celebrat. miss. q. 3. Deci. in c. intelleximus. de iud. col. 2. quid autem dicendum sit in excommunicato, an is ratione beneficij ecclesiastici teneatur ad horas canonicas, paulo post explicabimus in ea quaestione, qua tractabitur, an excommunicatus possit fructus beneficij ecclesiastici percipere. & id nos obiter tradidimus in lib. 3. Variar. resoluti. cap. 13. numer. 8. Haec sane exposuimus, vt ostenderemus, quae diuina officia sint excommunicato interdicta. Nam fortassis, licet communicans excommunicatum in his diuinis, que in specie sunt ei interdicta, mortale crimen committat, non ita mortaliter peccabit, sed venialiter, si cum excommunicato communicauerit in priuatis horis canonicis recitandis, & in ingressu ecclesiarum eo tempore, quo officia diuina non celebrantur. Etenim excommunicatus ipse non est his actibus interdictus, nec priuatus: atque ideo licet nemo possit absque veniali culpa in his cum eo communicare, quemadmodum nec in alijs, quae ad diuina non pertinent: attamen non ex hoc contrahitur mortale crimen per communicationem istam in diuinis contingentem: cum ex mente Doctorum qui existimant, mortale crimen committi, si quis communicet cum excommunicato in diuinis, ea conclusio intelligenda sit in Sacramentis, in sepultura, in diuinis officijs, quae solenniter, & publice in Ecclesijs celebrantur, quod iudicio lectoris committendum esse censemus. Verum his, que superius tradita fuere, plurimum obstat decisio elegans in c. sacris. de his quae vi, metúsue caus. fiunt, nam in eius parte vltima probatur, communicantem cum excommunicato mortale crimen committere: & deinde nullo metu excusari [art. 9] a poena, quae iure Canonico statuta est contra communicantes cum excommunicatis. Hinc etenim duo constant, quae videntur iure defendi non posse. Primum, quod communicans cum excommunicatis mortalem culpam committat. Secundum, quod nullus metus, nisi is a vi praecisa procedat, excusat communicantem cum excommunicato, cum alioqui periculum mortis ratione famis procedens, a furti crimine excuset. c. si quis propter necessitatem. de furtis. & praeterea licita sit communicatio cum excommunicato ad emendum vel petendum ea, quae sunt victui, & vestitui necessaria, ne quis fame pereat. capit. si vere. §. est autem de senten. excommuni. Primus igitur hac ex causa intellectus ad praedictam decisionem ita solet explicari, & distingui, vt qui communicat cum excommunicatis, ab eis petendo ea, quae necessaria sunt victui & vestitui, minime culpam contrahat nec mortalem, nec venialem, nec incidat in minorem excommunicationem: quia is non agit directe ad communionem cum excommunicatis, sed ad petendum alimenta & quae necessaria sunt, ne fame pereat: & sic metu mortis ex fame imminentis non agit prima intentione, & directa ad peccatum, nec id consentit principaliter, sed in petitionem ipsam alimentorum. at qui metu mortis sibi comminatione instantis, nisi communicauerit cum excommunicato, eidem communicet, metu quidem consentit in peccatum primo & principali consensu, quamobrem in priori casu metus mortis excusat: non sic in posteriori, cum maleficia voluntate distinguantur. c. cum voluntate. de sent. excom. l. qui iniuriae. in prin. ff. de fur. sic sane interpretantur has decisiones iuris Canonici Panormit. in d. c. sacris. col. pen. Adria. in quodlib. 1. arti. 3. versi. ad quintum. idem Adria. optime in 4. senten. in tract. de clauibus. q. 3. exceptione 8. apud quem longius haec prima interpretatio discutitur. Secundo, quo apertius praenotata distinctio percipiatur, aliter ipse rem istam discutiendam esse censeo: siquidem quoties agimus de his, quae Iure naturali, diuino, vel humano prohibita sunt, an ea liceant ex aliqua causa contendenti ob aliquem euentum, & circumstantiam actus: illud est omnino considerandum, an qualitas illa vel circumstantia tollat actus malitiam, propter quam is prohibitus fuerit: etenim tunc cessat ipsa prohibitio, quod si illa circumstantia non tollat, nec auferat malitiam actus prohibiti, profecto prohibitio adhuc manet, & ideo non obstante illo euentu & circumstantia, peccatum contra prohibitionem committitur. quam distinctionem latius nos explicuimus in relect. reg. peccatum. de reg. iur. 2. par. §. 1. nu. 7. metus autem mortis non tollit malitiam actus in hac prohibitione communionis cum excommunicato, nec eam cessare facit. nam licet metus instet, nihilominus ipse communicans cum excommunicato consentit in illam communionem prohibitam, & in peccatum: qui quidem consensus adesse nequit absque malitia, quam habet communicatio cum excommunicato. cum coacta voluntas sit, sicuti nec malitia actus fornicationis, aut adulterij tollitur, si quis metu grauissimo fornicationem, aut adulterium committat: is equidem, etiam si metu, consentit tamen in peccatum, quod absque malitia fieri non potest. igitur qui metu communicat excommunicato, in prohibitum consentit actum, qui adhuc malitiam habet, quam circumstantia metus non tollit: quia non obstante metu haec communicatio cum excommunicato fit aduersus iuris prohibitionem. At qui petit ab excommunicato alimenta sibi necessaria, rem debitam exigit, resque debita peti omnino, & licite potest ab ipso excommunicato. tex. in d. c. si vere. atque haec circumstantia cum permissam faciat communionem cum excommunicato, ne is commodum consequatur ab excommunicatione, & crimine contumaciae, malitiam actus tollit, & ea ratione cessat prohibitio communionis cum excommunicato. Quibus accedit locus celebris Macchabae. primo. capit. 2. Macchabae. 2. capite 7. vbi constat, Iudeos metu coactos noluisse carnes porcinas comedere: quas tamen comederunt fame coacti. In priori quidem casu metus circumstantia non abstulit malitiam actus lege Mosaica prohibiti, & tamen in posteriori fames imminens amouit, & exclusit ab eo actu omnem eius malitiam, quam ex prohibitione habebat. Tertio solet aliter intelligi responsio text. in d. c. sacris. in eius vlti. part. vt nullo metu excusetur quis a communionis cum excommunicato prohibitione: imo adhuc peccet ei communicans propter quemcunque metum, quoties communicatio est in diuinis, vel in crimine, & his similibus casibus. nam text. ille praemittit peccatum mortale contrahi ex illa communione: ergo de ea tantum agit, quae sub reatu mortalis culpae prohibita est, & sic de ea, quae in diuinis, vel in crimine contingat. tex. opt. in c. vl. 24. q. 1. & in specie hanc interpretationem exponit Sylue. in verb. metus. q. 7. & in verb. excommunicatio. 5. q. 3. quasi secus sit, si quis in humanis, & temporalibus cum excommunicato communicauerit per metum, non enim peccabit, nec excommunicatione minori afficietur. Huic vero intellectui duo videntur obesse: primum, quod lex humana, quae prohibet communicationem cum excommunicato, etiam in temporalibus, potest obligare sibi subditos sub peccati reatu, & culpa, etiam cum periculo mortis. Nam & Caieta. in 1. 2. q. 96. art. 4. scribit, posse legem humanam obligare, etiam cum periculo vitae ad aliquid vitandum, vel agendum, sub poena mortalis culpae. igitur potuit humana lex prohibere communionem cum excommunicatis adhuc in temporalibus sub reatu mortalis criminis, etiam cum periculo vitae, alterum grauiter vrget: nempe nec veniale crimen esse committendum propter quemcunque metum, qui dubio procul non excusat etiam a veniali peccato, quod feruori charitatis opponitur. gl. in verb. benedictionem. in prooemio sexti. quamobrem nec licet communicare cum excommunicato in temporalibus & humanis propter quemcunque metum: quemadmodum sentit Panormita. in d. c. sacris. col. pen. tenent Thomas in 4. sent. dist. 18. q. 2. arti. 4. & ibi Durandus. quaest. 5. ad 3. idem Thom. quodlib. 11. art. 9. & in additionibus ad 3. partem. q. 23. art. 3. Summa confess. titu. de senten. excommu. q. 165. in genere autem, veniale peccatum non esse committendum ob vitandam mortem, probatur in cap. primum. 22. q. 2. & c. ne quis. ead. q. ex Augustino in lib. contra mendacium, & alijs, quorum & nos meminimus in Epitome ad 4. Decreta. 2. part. c. 3. §. 4. nu. 3. Non oberit tex. in d. c. sacris. nam eo tantum mentio fit de mortali crimine propter eius grauitatem. fit ergo, non esse congruam rationem, quae in hoc intellectu adducitur ad percipiendum verum sensum d. c. sacris. Quarto, licet haec decisio difficilem rationem habeat, ipse censeo veriorem eius interpretationem aliunde fore deducendam: & potissimum a vera cuiusque legis moderatrice ratione, quae in legibus diuinis, naturalibus, & humanis, tantam habet vim, vt commode non valeat legis alicuius interpretatio adsumi, nisi ratio viam veritatis aperiat. Etenim ipse opinor, legem Pontificiam, quae in humanis & temporalibus communionem cum excommunicato vetuit, minime voluisse obligare quenquam ad vitandum excommunicatum cum mortis grauissimo periculo, & sic dato metu cadente in constantem virum, quod mihi apertissimum fit ex eo, quod canon ipse, iusque Pontificium ex leuioribus causis communicationem cum excommunicato permiserit: nempe iure patriae potestatis, cohabitationis coniugalis, & familiaritatis. c. quoniam multos. 11. q. 3. par igitur est, quod coniectemur fortiori ratione, communicantem cum excommunicato excusari, si id fecerit coactus metu mortis sibi imminentis, si communicare voluerit. Qua ratione praecedens intellectus optime defendi poterat, vt praedicta responsio cap. sacris. non obtineat in eo qui cum excommunicato communicat in temporalibus, & humanis, propter metum, & mortis periculum. Sed & amplius obseruandum est, quod nec in diuinis prohibitio communionis cum excommunicato habet eam vim, vt cum periculo mortis obliget quenquam ad vitandum ipsum excommunicatum. Hoc sane a ratione que legem ipsam vere interpretatur, deduci recte potest: siquidem praesumendum non est, hanc communicationem prohibitam esse cum tanto vitae discrimine ipsius nolentis communicare. Pie etenim & maturo iudicio censendum esse noluisse legem, quae vetuit communionem cum excommunicato in diuinis, quenquam obligare ad vitandum excommunicatum cum graui mortis periculo: nisi vbi communicatio contingeret in crimine, vel in detrimentum fidei Catholicae, vel in contemptum Ecclesiasticae censurae. Nam si quis haereticus censuras Ecclesiae contemnens in vilipendium Ecclesiasticae disciplinae comminaretur mortem alicui, nisi cum eo in diuinis communicet, profecto potius mortem pati debet is, quam cum eo ita communicare: sed si quispiam tyrannus metu cogeret sacerdotem, vt coram ipso celebraret missarum solennia, non in contemptum religionis, nec in vilipendium fidei Catholicae, absque vlla haereseos labe: is nequaquam mortaliter peccaret, nec minori excommunicatione affectus est, licet coram tyranno missarum solennia peregit. quam sententiam veram esse existimant Ioan. a Friburgo in summa confessorum, titu. de sent. excom. q. 165. Syluest. in verb. excommunicatio. 5. dubio 14. Ioan. Maior. in 4. sent. dist. 18. q. 4. & Martinus ab Azpilcueta in c. inter verba. 11. q. 3. praeludio 8. ex quibus apparet, vltimam partem c. sacris. esse intelligendam, vel in metu leui: vel quoties communicatio contigit in diuinis quoad praeiudicium fidei Catholicae, vel in crimine, aut in contemptum ecclesiasticae disciplinae. Tandem dum in d. c. sacris. asseritur, communicantem cum excommunicato mortale crimen committere, intelligendus est is text. iuxta praemissam distinctionem: scilicet cum excommunicatio fit in diuinis in crimine, vel in contemptum, vnde & mortaliter peccat qui post monitionem Canonicam, ne communicet cum excommunicato, ab eius communione non abstinet: quasi tunc contemnere videatur ecclesiasticam censuram: & ideo maiori excommunicatione ligari poterit. c. statuimus. c. constitutionem. sup. ist. titulo. Illud non est praetermittendum ad veram interpretationem c. sacris. in prima eius parte, quod Ioan. de Selua in tracta. de iureiur. 3. part. q. 1. colum. versic. Sexto limit. ex illa decisione probare nititur, posse quempiam vi precisa compelli ad iurandum: & sic ad loquendum, quod praemittunt Goffred. & Felin. in cap. si vero. in fine. de iureiurand. cum tamen contrarium adnotauerit Ioan. Andre. & Panor. in ca. verum. eod. tit. quia licet possit quis cogi ad loquendum metu, & vi conditionali: non tamen vi praecisa. Est enim vis praecisa, quando in nobis non est potestas resistendi, vel vtrum agamus, vel non agamus, etiamsi velimus mortem pati potius quam agere: nec vlla in nobis est voluntas: at metus conditionalis, aut vis quae conditionem habet, particeps est nostrae voluntatis, & voluntatem, quamuis coactam, nobis dimittit: quemadmodum distinximus in Epitome ad 4. decret. parte prima. capit. 4. §. 1. numer. 11. nam cum in loquutione consistat, sicut & in alijs communicatio cum excommunicato, & haec possit dari per vim praecisam, vt probatur in dict. cap. sacris. in parte 1. consequitur vt opinatur Selua, inibi satis euidenter apparere, posse quem vi praecisa cogi ad iurandum, & loquendum. Quae tamen adnotatio mihi non placet: quandoquidem communio cum excommunicatis possit plane contingere in multis per vim praecisam absque loquutione: nempe in eo, quod quis sit simul praesens diuinis officijs: quod audiat ab excommunicato diuina officia in mensa: osculo: amplexu: & his similibus: in quibus satis poterit ad exempla deduci prior pars cap. sacris. nec necessario debet exponi de communione in oratione, aut loquutione: vnde non est omnino certa inductio Ioan. de Selua: nec conuincit Ioan. Andr. & Panorm. difficultatem falsam esse. # 4 Ex §. Sequenti. SVMMARIVM. -  1 Nemo potest alteri, nec sibi ex bonis operibus primam gratiam ex condigno mereri: & ibi vnde procedat meritum condigni. -  2 Gratia gratis data, auxilium speciale Dei, & gratia gratificans, qualiter distinguantur. -  3 Nemo potest solis viribus naturalibus absque speciali Dei auxilio ea efficere, quae sunt ad iustificationem necessaria: & tamen cum hoc extat liberum arbitrium. -  4 Opera bona iusti meritoria sunt ex condigno vitae aeternae. -  5 Opera bona iustorum dupliciter considerantur, & item meritum condigni distinguitur. -  6 Nullus potest quidquam alteri ex condigno mereri. -  7 Potest quis pro alio de rigore iustitiae satisfacere pro poena temporaria: modo vterque sit in charitate. -  8 Opera extra charitatem facta non sunt ex rigore iustitiae satisfactoria, etiam recedente fictione. -  9 Opera extra charitatem facta, etiam iniuncta in poenitentiam sacramentalem non sunt de iustitia satisfactoria, adhuc accedente charitate. -  10 Opera facta in charitate, & per peccatum mortificata, charitate accedente, priorem effectum recipiunt. -  11 Opera bona facta extra charitatem, quandoque vtilia sunt. -  12 Traditur intellect. gl. in c. quod quidam. de poen. & remiss. -  13 Sacramentum poenitentiae, an sicut baptismus recedente fictione sortiatur suum effectum. et quid de alijs Sacramentis? §. QVARTVS. OCTAVO a definitione maioris excommunicationis potissimus praeter alios eius effectus infertur, & deducitur, quod excommunicatus omnino priuatus sit suffragijs Ecclesiae catholicae. Hoc etenim superius satis probauimus, & constat: quia excommunicatus extra Ecclesiam est, nec eius membrum vere dici potest, igitur suffragia ecclesiae, quae tantum eius membris communia sunt, minime prosunt excommunicatis. Sed quo manifestius hanc illationem exponamus, hoc in loco agere libet de effectibus, quos suffragia Ecclesiae potissimum operantur. & presertim, vt propositae materiae subseruiamus, quaeritur, an orationes, & suffragia vnius alteri prodesse possint? nam hic locus non exigit, quod in specie tractemus de effectibus orationis, & sacrificiorum erga ipsummet operantem, sunt igitur aliquot constituenda ad huius rei cognitionem, quibus facilime constabit eius ad vnguem resolutio. Primum. Nemo potest alteri [art. 1] primam gratiam ex condigno mereri. Probatur haec assertio Hierem. c. 15. Si steterit Moyses, & Samuel coram me, non est anima mea ad populum istum. & tamen maximi meriti fuere apud Deum Moyses, & Samuel. ergo nullus potest alteri de condigno primam gratiam mereri. Idem constat Ezechiel c. 18. Erit iustitia iusti super iustum: & impietas impij super impium. nam sicut non nocet homini patris impietas, ita nec poterit prodesse ex lege iustitiae ipsius patris iustitia. Deinde meritum condigni non excedit personam ipsius, qui meretur. etenim meritum condigni non procedit ex solo libero arbitrio, quo aliquid agimus, nec ex natura operum nostrorum: sed simul ex libero arbitrio & virtute spiritus sancti gratiam specialem tribuentis per motionem ad opus bonum & cooperationem eius. Ita quidem nullum opus procedens a libero arbitrio potest esse meritum sine virtute, & gratia Dei: nec item opus Dei esset meritum, nisi fieret per liberum arbitrium humanae, vel angelicae naturae. Meritum enim opus est Dei, & nostrum: Dei scilicet mouentis auxilio specialis gratiae: & nostrum, vt libere cooperantium: siquidem postquam Deus voluntatem nostram speciali auxilio gratiae excitauit ad bonum, est in ipsa hominis voluntate haec potestas, vt Deo mouenti. & inspiranti consentiat, aut dissentiat. Est elegans hac de re Pauli testimonium, 1. ad Cor. c. 3. non quod sufficientes simus cogitare aliquid ex nobis, quasi ex nobis: sed sufficientia nostra ex Deo est. idem Paul. 2. ad Corinth. c. 9. Potens est autem Deus, omnem gratiam abundare facere in vobis, vt in omnib. semper omnem sufficientiam habentes, abundetis in omne opus bonum. Quibus locis palam probatur, non esse nos ex libero arbitrio sufficientes ad opera bona sine gratia Dei. Rursus & hac praemissa manere apud nos liberum arbitrium docet Euangelium Ioan. 1. Dedit eis potestatem filios Dei fieri. & Iesus Luc. 9. cum ait: Si quis vult venire post me, abneget semetipsum, & tollat crucem suam, & sequatur me, nostram libertatem manifeste indicat. Paul. item ad Cor. c. 7. Qui statuit in corde firmus non habens necessitatem, potestatem autem habens suae voluntatis, & hoc iudicauit in corde suo seruare virginitatem suam bene facit. Hoc ipsum plerisque alijs testimonijs a viris catholicis, aduersus Pelagij & Lutheri pestilentissimos, ac omnino dissidentes errores longius comprobatur: maxime per Ioan. Roffensem contra Lutherum articu. 36. Ioan. Eckium art. 31. Ioan. Bunderium a Gandauo in compendio concertationum, tit. 6. Alfonsum a Castro aduersus hereses, in verb. Gratia. & in ver. libertas. Domi. a Sot. lib. 3. de natura & gratia. c. 1. & c. 7. & alijs And. a Vega. in lib. de fide iustificante. q. 6. & seq. Extat hac de re sanctae Synodi Tridentinae definitio, in sessione 6. cap. 5. Sunt praeter alia multa diui Augustini in 3. libro Hypognosticon, ad finem, pulchra verba: Audi, inquit, ergo breuiter, propriae voluntatis tunc est meritum bonum, quando gratiae donum praecedit vniuscuiusque voluntatem, vt meritum faciat homo per propriam voluntatem. & idem auctor ibidem paulo ante. Sed clamas iterum & dicis: Si nullum est meritum operantis, quomodo scriptum est: Et tu reddes vnicuique secundum opera sua? Ausculta & intellige, si tamen aures habes audiendi, & cor non sit induratum intelligendi, propter liberum arbitrium, quo bona & mala operantur homines dictum est: Vnicuique reddes secundum opera sua. Habet enim homo malum meritum cum vitio suo: iam baptizatus declinat a bono, & facit malum, id est, cum derelinquit Deum, & diligit seculum. Habet nihilominus & bonum meritum, cum in omnibus gratiae Dei bona in se operanti non resistit, sed cooperator existit, & omnem spem suam habet illum, cum aurem suam, & cor Deo loquenti intus, hoc est, in interiori homine praebet, & non foris in malis seculo perstrepenti. haec Augustinus. Quae cum, vt modo argumentabamur, certa sint, & probent, meritum condigni procedere ab operibus nostris libero arbitrio cooperante ei dono gratiae, quod Deus impartitur alicui per monitionem ad opera bona, vt ipse ad vitam aeternam perueniat, patet condigni meritum non extendi vltra hanc monitionem. quod S. Thomas expressim hac vsus argumentatione respondit in 1. 2. q. 114. articul. 6. & in 4. sent. dist. 46. q. 2. art. 1. vers. respondeo dicendum. & est omnium Theologorum conclusio receptissima: quae asseuerat, neminem posse alteri mereri de condigno primam gratiam. Eadem assertio apertissime fulcitur ea ratione, quod mereri vnum alteri gratiam primam, nihil aliud est quam deprecari a Deo bonum motum alterius, quod non cadit sub condigni merito, siquidem id iustitiae innititur: motus autem ad opera bona, gratiae tantum Spiritus sancti tribuitur, atque ideo non pertinet ad condigni meritum. deinde eadem conclusio satis alia simili adstruitur: qua certissimum fit, Neminem ex merito condigni primam gratiam sibi mereri, sed ex mera Dei liberalitate. Sic enim inquit Paul. ad Rom. c. 11. Si ex operibus, iam non est gratia: si autem gratia, iam non ex operibus. Quamobrem cum hec prima gratia nomen hoc ex ipsis diuinis testimonijs habeat, non potest ad condigni meritum pertinere, quia tunc non esset gratia. diuus August. lib. 3. Hypognosticon inquit: Vitiato libero arbitrio totus homo vitiatus est, per quod absque adiutorio Dei, & gratiae, quod Deo placet nec valet incipere, nec perficere sufficit. Praeuenitur autem medicina, id est, Christi gratia, vt sanetur & reparetur in eodem vitiata, atque praeparetur voluntas quae semper indigens adiutorio, illuminante gratia Saluatoris possit tam Deum cognoscere, quam secundum eius viuere voluntatem. Hactenus Augustinus. Deus enim, cui vult miseretur, & quem vult indurat: igitur non volentis, nec currentis, sed miserentis est Dei, teste Paulo ad Rom. cap. 9. Hanc conclusionem asserit diuus Thomas communiter receptus in 1. 2. q. 114. art. 5. multisque auctoritatibus eam probant Dominicus a Soto, lib. 2. cap. 3. & 4. & lib. 3. de natura & gratia. cap. 7. & 8. Andreas a Vega libro de fide iustificante. q. 7. igitur gratiam gratis datam, qua Deus benignissima sua voluntate trahit peccatores ad suam gratiam & iustitiam, nemo meretur, sed illa omne meritum antecedit. Obiter tamen, nam id nostrates minime explicarunt, vt Lector facilius haec percipiat, adnotare libet, gratiam [art. 2] generaliter dici, quodcunque donum, quod non debetur suscipienti, sed voluntate donatur. Ita enim inquit Paulus: si ex operibus, iam non est gratia, & tamen licet hoc sit generale nomen, speciali tamen nomenclatura dicitur gratia quaedam gratum faciens, reliquis nomen genericum retinentibus, vt dicantur gratiae gratis datae. Est autem gratia gratum faciens, per quam homo ipse Deo coniungitur, & formaliter fit amicus, & Deo gratus, ac iustificatur, iuxta illud ad Roma. cap. 3. Iustificati gratis per gratiam ipsius. Gratiae autem gratis datae, sunt dona illa, quae conferuntur non in bonum ipsius suscipientis, sed in aliorum vtilitatem, vt vnus alteri cooperetur ad hoc, quod ad Deum reducatur. De quibus Apostolus ad Corinth. 1. cap. 12. inquit: Vnicuique datur manifestatio Spiritus ad vtilitatem, scilicet aliorum. & inibi meminit harum gratiarum, vt sint dona prophetiae, linguarum, & sanitatum, quae nihil vetat prauis hominibus donari. Dicuntur autem gratiae gratis datae, quia conceduntur supra facultatem naturae, & supra merita personae. Hanc distinctionem explicat Thom. 1. 2. q. 111. artic. 1. Gratia autem iustificationis potest tripliciter accipi. Primo quidem pro gratia gratum faciente, qua formaliter iustificamur & efficimur amici Dei. Secundo modo pro gratia gratis data, qua Deus nos adiuuat, & peculiariter mouet, vt ea efficiamus, quae requisita sunt, vt obtineamus gratiam & amicitiam ipsius. Tertio accipitur a quibusdam gratia iustificationis generaliter, vt sub se comprehendat gratiam in prima & secunda significatione, & tandem vt gratia iustificationis dicatur, quidquid gratis a Deo fit, vt iustificemur. Haec distinctio ex eo probetur, quod saepissime a Catholicis auctoribus auxilium speciale Dei mouentis affectum ad opera bona, & concursus ipse Dei praeuenientis, conuertentisque ad se nos appellatur gratia iustificationis. Idem Thomas ead. 1. 2. q. 109. articul. 6. dum tractat de Dei auxilio speciali ad mouendum, id videtur tribuere gratiae iustificationis: sic idem non semel in dict. quaest. 111. ex eo distinguit gratiam gratum facientem, a gratia gratis data, quod gratia gratum faciens tendit in vtilitatem ipsius tantum suscipientis: gratia vero gratis data non confertur in bonum ipsius suscipientis, sed in vtilitatem aliorum. sed auxilium speciale Dei, tendit in bonum & commodum illius, cui confertur tantum. igitur id omnino pertinet ad gratias gratis datas: imo est proprium gratiae iustificationis. Gratia igitur iustificationis generaliter accepta complectitur gratiam gratis datam, quae speciale Dei auxilium dicitur, & gratiam gratum facientem, qua formaliter iustificamur. Sancti enim patres in Concilio Mileuitano, & Aug. passim gratiam iustificationis appellant quod gratis a Deo fit, vt iustificemur. Gratia vero gratum faciens a gratia gratis data hac in parte distinguitur in hoc, quod gratia gratum faciens est habitus quidam supernaturalis, quem Deus infundit animabus nostris, quoties nos sibi reconciliat, & ad suam amicitiam admittit, vt per illam formaliter simus illi grati, sic, vt albedine sumus albi, sed & gratia iustificationis prout accipitur pro speciali dei auxilio, operans dicitur in illo effectu, quo mens nostra mouetur: cooperans vero in illo quo mens nostra mota est, vt velimus, & volumus sic, vt faciamus: sic dum mens nostra mouetur tantum, est operans, dum mouet & mouetur, est cooperans, quia cooperatio non solum tribuitur Deo, sed etiam anime. Eodem modo gratia gratum faciens, dum sanat & iustificat, dicitur gratia operans: sed qua parte est principium meritorie deinceps operandi ex libero arbitrio, dicitur gratia cooperans, quemadmodum haec explicat Thomas 1. 2. q. 111. art. 2. de his etiam late tractant Ioann. Driedonius lib. 1. de gratia & lib. arbit. 2. tract. c. 2. in prima eius parte. Diuus Augustinus de grat. & lib. arbit. capit. 17. Andre. a Vega super concilium Tridentinum, in caput 8. c. 13. Ego sane opinor, auxilium Dei speciale, concursumque eius praeuenientis, conuertentisque ad se nos, licet connumeretur inter gratias gratis datas, ab eis tamen posse distingui, & nomen habere speciale, auxilij quidem gratuiti peculiaris, quo nos super naturam Deus euehit, vt discernatur a generali Dei concursu, quo monet, fouetque res naturales, & tamen a gratia gratum faciente differre, licet ad gratiam iustificationis pertineat. Haec omnia constant ex superius adnotatis, & quia gratia gratum faciens est habitus quidam supernaturalis, & diuini prorsus ordinis, quem Deus infundit animabus nostris, quoties nos sibi reconciliat, & ad suam amicitiam admittit, vt per illum sic simus formaliter ei grati & amici, vt albedine sumus albi, & cognitione cognoscentes, & fide fideles. Gratia vero gratis data non habitus est, sed auxilium quoddam speciale, & peculiare ipsius Dei, quo Deus peculiariter adiuuat, & potentius mouet, & inflectit potentias nostras, vt ea facere possimus, quae sunt necessaria ad iustificationem nostram, & sic ad consequendam gratiam gratum facientem, & ita habitum, quem modo significamus, quae distinctio colligitur ex S. Thoma in 1. 2. q. 109. art. 6. Auxilium autem istud speciale Dei mouentis hominem ad bene operandum, & praeparandum se ad consequendam iustificationem, & habitum gratiae, seu gratiam habitualem, quia tendit omnino in bonum ipsius suscipientis, ad iustificationem pertinet, tametsi gratia gratis data appelletur. Hinc sequitur Catholica conclusio, qua constanter asseueramus, Neminem posse solis viribus naturalibus absque Dei auxilio speciali ea efficere, quae sunt ad obtinendam gratis iustificationem necessaria. Haec probatur Ioan. 6. Nemo potest [art. 3] venire ad me, nisi pater, qui misit me, traxerit eum. & Ioan. cap. 15. Sine me nihil potestis facere. Eadem conclusio pluribus in locis ab Augustino defenditur aduersus Pelagianos haereticos, & a S. Thom. in dict. artic. 6. atque alijs Theologiae professoribus omnium communi sententia, cuius varia doctissimorum virorum testimonia tradidere, Dominicus a Soto lib. 2. de natura & gratia. capit. 3. Alfonsus a Castro de haeresib. verb. gratia. Andreas a Vega in lib. de fide iustificante. quaest. 8. & Gregorius Ariminensis in 2. sent. distin. 26. q. 1. & in distin. 29. q. 1. idque definitum fuit olim in concilio Mileuitano, cap. 4. & capit. 5. atque in Tridentina Synodo, sessione 6. capit. 5. cuius Canon primus ita inquit: Si quis dixerit hominem suis operibus, quae vel per humanae naturae vires, vel per legis doctrinam fiant, absque diuina per Christum Iesum gratia posse iustificari coram Deo, Anathema sit. Deducitur item ex his, praeparationem & dispositionem sufficientem ad gratiam, esse opus & Dei, & nostrum. Dei quidem preuenientis: nostrum autem consentientium, & cooperantium. vnde & in nobis nullum est initium praeparationis ad gratiam, & iustificationem, sed Deus inceptor est, sicuti in eodem concilio Mileuitano, & Synodo Tridentina, d. cap. 5. definitum extat. idem Augustinus docet de gratia & lib. arbit. cap. 5. scribens ita: Nisi donum Dei esset, etiam ipsa ad Deum nostra conuersio, non ei diceretur: Domine Deus virtutum conuerte nos. Rursus idem Augustinus lib. 1. cap. 4. contra duas episto las Pelagij: Non potest homo aliquid velle boni, nisi adiuuetur ab eo, qui malum non potest velle, hoc est, gratia Dei per Iesum Christum. Paulus ad Philippenses c. 2. Deus, inquit, operatur in nobis, & velle & perficere. Quibus & alia plura testimonia suffragantur, quae hic missa facimus, quandoquidem a praecitatis auctoribus diligentissime traduntur. Infertur etiam ex praenotatis, ita ab Ecclesia catholica liberum arbitrium constitui, vt ei infirmo, & egeno necessariam esse iudicet gratiam Dei: at vero ita vicissim gratiam extolli, vt liberum arbitrium minime sublatum esse censeat, sed definiat cooperatione nostra opus esse in iustificatione. Huius catholicae assertionis probatio constat, praeter ea, quae in initio huius paragraphi adduximus, auctoritate Synodi Tridentinae, sessione 6. cap. 5. & Cano. 4. vbi definitum est, quod Deus neminem coactum ad se trahit, aut necessitate inducit, sed in nostra potestate est, gratiam eius respuere, vel assensum nostrum ei praebere, & cooperari. Diuus Augustinus de peccat. meritis, lib. 2. capit. 18. sic ait: Liberum arbitrium huc atque illuc sic flectitur, vt male vti malus possit, & bene bonus, sed non nisi ex Deo bonam voluntatem habemus. Paratur enim voluntas a Domino, qui operatur in nobis velle & operari. Tertullianus in libro definitionum eccles. dogmatum, capit. 21. manet, inquit, ad quaerendam salutem arbitrij libertas, id est, rationalis voluntas, sed admonente prius Deo, & inuitante ad salutem, vt vel eligat, vel sequatur. His etenim & alijs testimonijs satis apparet liberum arbitrium per primi parentis peccatum laesum, manere quidem in malum per se cum concursu generali naturale: in bonum autem gratia Dei mouente & adiuuante, secundum illud Osee 13. Perditio tua ex te Israel, tantummodo in me auxilium tuum. Extat igitur catholica definitio aduersus haereticos, quos multis tractatibus ad hoc editis conuincunt diuus Augustinus, & alij Ecclesiae catholici Doctores, quos nostra aetate imitati sunt Roffensis aduersus Lutherum, argum. 36. Ioann. Driedon. de libero arbitrio. Bunderius in compendio concertationum, titulo 7. Alfonsus a Castro de haeresib. in verbo, gratia. Dominicus a Soto, lib. 1. de natura & gratia. cap. 15. exponit & hanc conclusionem. S. Thom. 1. 2. q. 109. art. 2. & art. 6. & idem 1. parte. q. 83. artic. 1. & rursus 1. 2. quaest. 113. articulo tertio. His tamen & aliam catholicam conclusionem adijcimus, quam necessariam fore opinamur ad eorum, quae modo exposuimus, apertiorem intellectum. Opera iusti, [art. 4] quae genere suo, ac circunstantijs bona sunt, omnia sunt meritoria de condigno & cumulatioris gratiae, & vitae aeternae. Haec assertio probatur ratione & auctoritate. Ratio enim ex eo constat, quod quidquid redditur, secundum iustum iudicium, merces condigna est, cum id ad iustitiam pertineat, sed vita aeterna redditur a Deo, secundum iudicium iustitiae. 2. ad Thimoth. 4. In reliquo reposita est mihi corona iustitiae, quam reddet mihi Dominus in illa die, iustus iudex: Igitur homo iustus ex operibus meretur condigni merito vitam aeternam. Deinde meritum est opus, quo quis fit mercede dignus, & pluribus in locis sacrae scripturae mentio fit mercedis operibus iusti retribuendae, praesertim Marci capit. 9. Amen dico vobis, non perdet mercedem suam. Et 1. ad Corinth. capit. 3. Vnusquisque mercedem accipiet secundum laborem suum. ergo praemittitur, opera iusti meritum habere, & ideo esse mercedi digna. merces autem gloriae aeternae est. Nam si opera apud Deum merita non sunt, nisi virtute praeuiae gratiae, potissime sunt digna mercede ipsius vitae aeternae, cuius semen est ipsa gratia, vt inquit Thomas 1. 2. quaest. 114. artic. 2. & ad 3. & innuit Paulus ad Romanos capit. 6. Gratia Dei, vita aeterna. Auctoritate adstruitur haec conclusio Paul. 2. ad Thessalonicen. 1. vbi scribens de tribulationibus, inquit, quas in exemplum iusti iudicij Dei, vt digni habeamini regno Dei, pro quo & patimini. Et Matthaei capit. 5. Gaudete, inquit Iesus, & exultate, quoniam merces vestra copiosa est in coelis. Hoc ipsum sacrosancta Synodus Tridentina confitetur sessione 6. capit. 16. & Cano. 26. & 32. sunt & haec veterum auctorum, & sanctorum virorum plura testimonia, quae aduersus impium Lutherum tradidere plures auctores ex iunioribus, atque item ex veteribus Diuus Thomas in dict. quaestio. 114. articu. 3. & in Epistolam Pauli ad Roman. capit. 4. & 8. S. Bonauentura in 2. sentent. distinctio. 27. quaestio. vltim. Richard. in 4. sentent. distinctio. 46. articul. 1. quaestio. 1. Ioann. Bunderius in compendio concertatio. titul. 6. Alfonsus a Castro in libr. aduersus haereses: in verbo, meritum. Domini. a Soto libr. 3. de natura & gratia, capitul. 7. & 8. Andreas a Vega libr. de fide iustificante. quaestio. 5. idem in defensione concilij Tridentini libr. 15. capit. 12. & sequentibus. a quibus duo huic assertioni obijciuntur. Primum, quod meritum ad iustitiam pertinet, & ius est aequalitatem praemittens: nihil autem nos possumus praestare Deo aequale vitae aeternae: siquidem vita aeterna nullis sit nostris obsequijs aestimabilis. Paulus ad Roman. cap. 8. non sunt condignae passiones huius seculi ad futuram gloriam, quae reuelabitur in nobis. Ergo nulla est iustitia, aut meritum nostrum apud Deum, ad futuram gloriam. quod comprobatur ex Aristotele 8. Ethic. dicente: Dijs & parentibus non possumus reddere aequale. Alterum, merces, & praemium quid debitum significant: Deus autem nihil potest debere nobis: nullus etenim ei prior dat, vt retribuatur ei, vt scribit Paulus ad Romanos capite vndecimo, Nec Deus debet iustis vitam aeternam propter quaecunque eorum opera: posset equidem iustis eam non dare, nec eis faceret iniuriam. Nam quidquid est nostri officij suum est, & id debitum, atque ideo quod suum est ei reddimus. Igitur nulla est obligatio Dei propter nostra opera vtcunque sanctissima. His vero obiectionibus a catholicis vnanimi consensu distinctione quadam respondetur, quam hic breuiter exponemus. Opera iustorum [art. [5]] dupliciter considerantur. Primo quidem considerari possunt secundum suam perfectionem naturalem, & quatenus sunt a libero arbitrio iuxta vires naturales, etiam ex speciali auxilio Dei ante gratiam gratum facientem, & amicitiam diuinam. Et in his non est condignitas ad beatitudinem, & vitam aeternam. Longissime enim excedit beatitudo valorem omnium talium nostrorum operum, sicut & virtutem nostram naturalem, cum ipsa sit supernaturalis. Est tamen congruitas proportionis, quod homini operanti secundum suam virtutem, Deus recompenset secundum excellentiam suae virtutis. Possunt tamen secundo considerari opera iustorum, secundum perfectionem supernaturalem, quam habent a gratia, & spiritu sancto, in habitante animas ipsorum: & sic considerata sunt meritoria vitae aeternae de condigno: nam valor meriti attenditur secundum virtutem Spiritus sancti, iuxta illud Ioann. 4. Fiet in eo fons aquae salientis in vitam aeternam. attenditur etiam precium operis secundum dignitatem gratiae, per quam homo efficitur consors diuinae naturae, adoptaturque in filium, cui debetur haereditas, ad Roman. cap. 8. Si filij, ergo haeredes. Hac distinctione vsus est S. Thomas 1. 2. q. 114. artic. 3. quem Theologi omnes sequuti sunt in 1. sentent. distin. 17. & in 2. distin. 28. Domini. a Soto in libr. 3. de natura & gratia, capit. 7. & in epistolam ad Rom. cap. 2. Andre. a Vega in lib. de fide iustificante. q. 5. vers. ad primum. & constat ex his, quae statim in sequenti distinctione dicemus. Etenim qui illa vtuntur, & hanc, ni fallor, praemittere videntur sensim quidem, etiam si non omnes hanc expressim adnotauerint. Meritum item distinguendum est: Aliud est etenim proprium & perfectum, ac suapte natura meritum, cui de rigore iustitiae merces debetur: vt plane iniustus censeatur, qui hanc mercedem non reddiderit. Hoc meritum non est hominis ad Deum: nam si Deus nemini redderet operum suorum mercedem, iniustus non esset, etiam si nostra opera adsumamus secundum perfectionem supernaturalem. Aliud dicitur meritum, quod non suapte natura, aut simpliciter dignum est mercede de rigore iustitiae, sed ex suppositione sponsionis ipsius retribuentis, & eius ordinatione, quale est praemium, & meritum brauij, in hastiludio, in quo Rex promittit victori gemmam, aut aliquid preciosum, quod multo maioris valoris est, quam labor & industria victoris, quae quidem sua propria natura aestimata, non sunt digna ex rigore iustitiae tanta mercede, sed tamen praemissa, & supposita ordinatione, seu promissione Regis, victor in hastiludio dignus est omnino, & de iustitia illa mercede. eiusmodi est meritum hominis ad Deum. Nam etsi nostra opera non sint ex se ipsis digna vita aeterna, tamen quia misericors Deus promisit seruanti mandata sua se illi daturum vitam aeternam. Matth. cap. 19. post talem promissionem iustum est, quod Deus det vitam aeternam seruanti eius mandata, constituiturque Deus debitor vitae aeterne, non ex operibus nostris, sed promissione sua, quae quidem promissio simpliciter, & absolute est tribuenda gratiae. Sic inquit Paulus ad Colossenses: Dignos nos fecit in partem sortis Sanctorum. Hoc ipsum asserit Augustinus de Trinit. lib. 14. cap. 15. Quid animam, inquit, faciet beatam, nisi meritum suum, & praemium domini sui? sed & meritum eius, gratia est illius, cuius praemium erit beatitudo eius. Idem Augustinus sermone 151. de tempore: Laudemus, inquit, fratres Dominum, quia eius fidelia promissa retinemus: nondum accepimus. Parum putatis, quia promissorem tenemus, vt iam debitorem exigamus? promissor Deus debitor factus est bonitate sua, non praerogantia nostra. Idem in sermone 16. de verbis Apostoli. In his, quae iam habemus, laudemus Deum largitorem in his, quae nondum habemus, tenemus debitorem. debitor enim factus est non aliquid a nobis accipiendo, sed quod ei placuit promittendo. Haec diuus Augustimus, qui praemissam distinctionem sensisse videtur. quam post alios exponunt auctores ad praecedentem citati. & Ioan. Bunderius in compendio concertationum. tit. 6. art. 5. & sequentibus, atque optime Alfonsus a Castro aduersus haereses, in verb. meritum. Ex his distinctionibus multa deducuntur, quae necessaria sunt ad intellectum huius conclusionis, quam catholicam esse diximus, & ad respondendum obiectionibus, quae eidem opponi solent. Primum opera iustorum ex sua propria natura & vi, vt a libero arbitrio, etiam ex auxilio speciali Dei antecedenti gratiam gratum facientem, procedunt, non est meritoria merito condigni, tametsi de congruo possint esse, & sint meritoria. Haec diuus Thomas, paulo ante citatus, & alij, quorum mentionem fecimus. Secundum, opera iustorum vt procedunt, & considerantur a perfectione, quam habent supernaturalem a gratia & Spiritu sancto inhabitante animas ipsorum, & sic a gratia gratum faciente, meritoria esse apud Deum merito condigni. Hoc ipsum satis superius probatum est. Tertio infertur, meritum condigni proprie & immediate, vt interim ita loquar, procedere a gratia cooperanti, & ei tribuendum esse, & sic habitualem gratiam, id est, gratum facientem, esse principium meriti condigni. hanc illationem plane probat S. Thomas 1. 2. q. 109. art. 6. & q. 111. art. 2. post diuum Augustinum in lib. de libero arbitrio. Quartum, constat ex his, iustorum opera, vt procedunt a gratia gratum faciente, & sic a perfectione supernaturali, non esse simpliciter meritoria merito condigni gloriae, beatitudinis, & vitae aeternae, sed supposita ordinatione Dei, & eius gratuita diuina promissione, qua iustis vitam aeternam promisit, & gratis se constituit debitorem. Sic sane locus Pauli intelligendus est ad Rom. c. 8. nam si naturam ipsam operum consideremus seclusa promissione diuina, & eius ordinatione, non sunt condignae passiones nostrae ad futuram gloriam. Hanc illationem plane Catholici omnes fatentur, & post alios diuus Thomas 1. 2. q. 114. artic. 1. & hi Doctores, quorum modo mentionem fecimus. Quinto, patet ex rigore iustitiae, supposita hac diuina ordinatione, vitam aeternam & beatitudinem deberi, ipsumque Deum debitorem esse propter meritum operum iustorum. Hoc probatur ex praecedentibus: vnde si recte omnia considerentur, manifesta est responsio ad obiectiones ex his postremis duabus illationibus. Et licet plerisque visum sit, Deum ipsis iustis debere beatitudinem, & vitam aeternam, atque ipsis debitorem esse supposita promissione diuina, vt opinatur Scotus, Bonauentura, & Richardus in 2. sent. dist. 27. illud tamen consultius probari, & teneri potest, quod S. Thomas docet in d. q. 114. artic. 1. ad 3. dum asserit, Deum effici non simpliciter debitorem vitae aeternae, sed supposita eius promissione, atque ideo non esse debitorem ipsis iustis operantibus, sed sibi ipsi, suae propriae bonitati, & firmissimae veritati, vt eius lex & ordinatio impleatur. Sexto hinc proxime constat, qualiter accipiendum sit, quod diuus Bernardus scribit in sermone primo de annunciatione, dum inquit, quod absque iniuria potest Deus non dare beatitudinem iustis. & rursus quod Augustinus tradit quarto libro, contra Iulianum Pelagianum cap. 3. dicens: Deum fore iniustum, si non ad ipsius regnum verus admitteretur iustus. Ad haec Paulus Apostolus 2. ad Timoth. capitulo secundo, inquit, fidelis sermo. Nam si commortui sumus, & conuiuemus. Si sustinebimus, & conregnabimus: si negauerimus, & ille negabit nos: si non credimus, ille fidelis permanet, negare se ipsum non potest. idem ad Hebre. capit. 6. Non enim, inquit, iniustus est Deus, vt obliuiscatur operis vestri, & dilectionis, quam ostendistis in nomine ipsius, qui ministrastis Sanctis, & ministratis. Etenim hae auctoritates sunt accipiendae supposita, vel non praemissa promissione diuina, aut tandem aliter, quod petendum est a viris in sacra Theologia doctissimis, eisdemque religionis Christianae, & Catholicae ecclesiae obseruandissimis. Nostrum siquidem non est, rem a propria professione iuris humani alienam penitus explicare: legat vero quispiam Andre. a Vega, in dicta quaestione quinta, & eundem super concilium Tridentinum, libro vltimo, capitulo 22. Septimo, si ad amussim quae dicta sunt perpendantur, elicitur, non esse necessariam nouam Dei acceptationem praeter gratiam gratum facientem, vt opus sit de condigne meritorium. Hoc corollarium probatur, quia gratia gratum faciens nihil aliud est, quam acceptatio ad gloriam, vt omnes fatentur in secundo sententiarum distinctio. vigesimaseptima. & in tertio distinctio. decimaoctaua. si ergo per gratiam homo iam est acceptus ad gloriam, non est opus noua acceptatione operis. Nam si filij, ergo haeredes, vt inquit Paulus, & propterea opus est gratum, quia persona est grata. Respexit enim Deus ad Abel, & munera eius. Alioqui esset repugnantia, personam esse acceptam, cuius opus non sit Deo gratum: atque ita Dominicus a Soto libro tertio, de natura & gratia, capite septimo, eleganter, vt & multa alia, hanc illationem probat, & defendit aduersus Scotum, qui in 1. sent. distin. 17. q. prima, existimat, non satis esse, opus elici a gratia, vt sit meritorium vitae aeternae, sed vltra hoc requiritur, quod sit acceptum a Deo, & ordinatum ad talem finem. Fateor, optime Lector, me longius digressum fuisse, quam ab initio constitueram, sed tamen haec ad faciliorem huius materiae intellectum mutuati sumus a viris Catholicis, & sacrae Theologiae professione celebratissimis, quae in eum sensum accepimus, & accipere obtestamur, quem sancta mater Ecclesia probauit, & catholicum esse definiuit. Secunda conclusio, nullus [art. 6] potest non tantum primam gratiam, sed nec quidquam aliud alteri merito condigni mereri. Haec probatur eadem ratione, quam ad probationem primae conclusionis adduximus ex diuo Thoma prima secundae quaestione 114. articulo sexto, & praeterea, quia meritum condigni proprie, & vere iustitiae tribuitur, & ad eam pertinet, quod satis manifestum est, iustitia autem est ad ipsum operantem. Paulus secunda ad Corinth. capite quinto: Omnes nos manifestari oportet ante tribunal Christi, vt referat vnusquisque propria corporis, prout gessit, siue bonum, siue malum. Et Apocalypsios capit. decimoquarto, Opera enim illorum sequuntur illos. Paulus item ad Romanos capit. secundo, referens iustum Dei iudicium, inquit, qui reddet vnicuique secundum opera eius. deinde iustitia ad alterum est, teste Cicerone lib. 1. de officijs. tradit Thomas secunda secundae. quaestione 58. articulo secundo. post Aristot. lib. quinto Ethic. capit. secundo, & cap. quinto. actiones autem, quae sunt ad alterum, considerantur per comparationem ad agentem, & ad eum, in quem fiunt, vt constat igitur condigni meritum, quod iustitiae tribuitur respectu agentis versatur, atque ideo non potest ex alterius operibus alter de condigno quidquam mereri. Idem etiam probatur, quia iustitia est reddere vnicuique quod suum est, id est, ei debitum secundum proportionis aequalitatem, sed iuxta hanc aequalitatem non potest vni deberi quidquam ex operibus alterius, cum is nihil egerit, nec dederit: ergo non potest quis alteri ex condigno mereri: & praeter haec apparet, quia meritum condigni personam operantis non excedit. Nam gratia cooperans, a qua meritum procedit ex condigno, vt suum possessorem ad beatitudinem perducat, datur: non vt per eam alteri mereatur ex condigno. Alteri enim ex condigno mereri soli Christo seruatum est, vt explicat Thomas praeter alios, in dict. articul. 6. ex quibus constat haec secunda conclusio, quae communis est apud Theologos, & eam proponit Adrian. in quodlib. 8. part. 2. Tertia conclusio: Potest quis non tantum pro suis culpis, id est, pro poenis temporarijs, quae residuae sunt ex remissis peccatis, de condigno, & rigore iustitiae satisfacere, sed & eodem iure pro alienis, modo ambo sint amici Dei. Haec assertio quo ad primam partem probatur multis, quae de satisfactione adnotarunt Theologi, praesertim catholici, aduersus impium Lutheri dogma. Roffensis inquam in art. de satisfactione. Castro de haeresib. in verbo, satisfactio. & poenitentia. Bunderius in compendio concertationum. titul. 16. Thomas & alij in 4. sentent. distinctio. 15. nec enim Christus Lucae cap. 11. dixisset, Date eleemosynam, & ecce omnia munda sint vobis, si remissa culpa consummata esset mundatio, aut si poena temporaria, quae pro peccatis iam dimissis superest, non posset operibus nostris tolli, & exolui. Quod autem haec satisfactio ad iustitiam, & eius rigorem pertineat, & sic ex condigno fieri satisfactionem, probat Thomas in quarto sentent. distinct. 20. quaestio. 1. artic. 2. dum distinguit meritum de congruo a satisfactione. explicat eleganter Domin. a Soto, in libro 3. de natura & gratia. cap. 6. etenim si poena temporaria, quae superest dimissa culpa, per opera nostra poenalia soluitur, vt est in confesso apud catholicos, & id Synodus Tridentina definiuit, sessione 6. cap. 14. debitum tollitur rigore iustitiae. Secunda pars conclusionis probatur ex eo, quod manifestum sit, posse [art. 7] quempiam pro poena ab altero debita satisfacere. id enim Paulus asserit 1. ad Corinth. cap. 8. ex aequalitate, inquit, in praesenti tempore vestra abundantia illorum, scilicet pauperum ministrorum Christi, inopiam suppleat, vt & illorum abundantia vestrae inopiae sit supplementum: abundabant namque Corinthij temporalibus bonis, egeni vero erant in spiritualibus: e diuerso ministri Christi spiritualibus abundabant, egentes terrenis. voluit itaque Apostolus, bona opera pauperum Christi communicari. idem Paulus ad Coloss. cap. primo. Nunc gaudeo in passionibus pro vobis, & adimpleo ea, quae desunt passionum Christi in carne mea pro corpore eius, quod est ecclesia. Haec Paulus. Quemadmodum ergo passio Christi suffragatur ecclesiae, hoc est, membris Christi: ita membra Christi mystica sibi mutuo operibus subsidio sunt, dum vnius satisfactio alteri subuenit. Sic hanc secundam partem conclusionis tenent Thomas in d. quaest. prima. art. 2. Adria. quodlibet. 8. 2. part. Cardin. a Turre Cremat. in cap. mensuram. de poenitent. distin. prima. §. in Leuitico. num. 13. Domini. a Soto in dict. cap. 6. quibus placet, hanc satis factionem fieri de condigno, & rigore iustitiae, quia non agitur hic de merito, vt vnus alteri mereatur, sed de solutione debitae poenae, atque ideo apud Deum, si quis velit soluere quod alter debet, non est cur Deus non acceptet opera, quae ex gratia procedunt, si pro amico offerantur, ac si pro se ille obtulisset. Sic diuus Thomas, in dicto articul. secundo, in specie hanc quaestionem tractans, hanc satisfactionem vnius pro altero distinguit a merito congrui. Hanc opinionem tenet, ac defendit Ioann. a Medina in Codice de poenit. tract. 3. q. 5. dicens esse communem, tametsi addiderit, vnum pro alio saltem de congruo satisfacere. His accedit quod iuxta ecclesiae Catholicas traditiones apud eam est Thesaurus maximus indulgentiarum, constans ex meritis, & operibus satisfactorijs passionis Christi, atque ex martyrijs & operibus Sanctorum, cui dum dimissa culpa, poena temporalis sit & finita, potuere per gratiam, & auxilium Christi ad iustum satisfacere, & insuper opera supercrescentia agere ad satisfaciendum pro alijs, quibus sanctorum opera communicantur, quod manifestum est ex constitutione. Vnigenitus inter extrauagant. communes, tit. de poenit. & remissio. & multis que de indulgentijs tradidere Roffensis aduersus Lutherum, articulo decimoseptimo. Ioannes Eckius aduersus eundem art. nono, & 24. Cast. aduersus haereses in verbo, indulgentiae. Ioan. Bunderius in compendio concertationum, titulo decimoseptimo. Caiet. in secundo tracta. indulgentiarum. Card. a Turre Cremat. in d. §. in Leuitico. articulo primo & secundo. Sanctus Thomas, & alij in 4. senten. distinct. 20. & praeter hos plerique alij, qui de indulgentijs tractauere. Haec enim est illa sanctorum communio, quae in Symbolo exponitur, dum fatemur sanctorum communionem, quae quidem & in hoc versatur, quod opera sanctorum satisfactoria, qua ex parte supersunt satisfactioni pro eorum peccatis quo ad temporalem poenam, & merita passionis Christi communia sunt Christianis per charitatem. Hinc sane apparet secunda conclusionis pars, cui addendum est, posse quem etiamsi ipse debeat poenae temporalis satisfactionem amici debitum prius quam proprium soluere. Tertia conclusionis pars, multis apertissima fit, sed praesert im auctoritate Pauli. 1. ad Cor. c. 13. si distribuero, inquit, in cibos pauperum omnes facultates meas, & si tradidero corpus meum ita, vt ardeam, charitatem autem non habuero, nihil sum: scilicet apud Deum. Hoc ipsum probatur ratione. Nam per culpam peccati fuit offensa facta Deo, cui ob hanc offensam satisfactio debetur, quae aliter contingere nequit, quam si offensa tollatur, & haec tolli non potest, nisi amicitiae restitutione, vt constat: igitur extra charitatem opera facta minime sunt apud Deum de lege iustitiae satisfactoria. ex quibus, & alijs hanc sententiam tenent Thomas, & communis Theologorum schola. in 4. sentent. distinct. 15. quaest. 1. arti. 3. Gratianus capit. scelerator. §. his auctoritatibus. & ibi Card. a Turre Cremat. arti. 1. & 2. de poeni. dist. 3. Adria. in dict. quodlib. 8. part. 1. & 2. idem in 4. senten. in tract. de satisfactione. in c. discusso. & Ioan. a Medina in Codice de poenitentia. tract. 3. q. 2. vnde manifestum fit, operantem extra charitatem, nec pro se satisfacere de rigore iustitiae, nec equidem pro alio, qua ex parte illi operanti tribuenda sunt eius opera, quia non operatur, vt instrumentum alterius, quamuis velit pro altero satisfacere. quod paulo post explicabitur ex Sanct. Tho. in 4. sentent. distin. 45. quaest. 2. arti. 1. ad 3. item & illud certum fit, opera iusti non prodesse ad satisfactionem poene temporalis ei, qui est extra charitatem: nam & hoc eisdem rationibus probatur, & communi omnium Theologorum consensu receptum est. Etenim satisfactio ipsi debitori est adscribenda, etiamsi ab alio fiat eius nomine. idcirco oportet, quod non tantum is, qui operatur, in charitate sit, & amicitia Dei, cum hoc ad acceptationem operum sit necessarium, sed quod ipse, pro quo satisfactio fit, & qui satisfacere tenetur, non sit extra charitatem, vt Deus ex lege iustitiae teneatur satisfactionem admittere. Haec etiam confirmantur ex his, quae docet eleganter Tho. in 3. part. q. vlt. art. 2. scribens, alio modo fieri offensae recompensationem in poenitentia: alio in vindicatiua iustitia: nam in vindicatiua iustitia fit recompensatio per arbitrium iudicis, non secundum voluntatem offendentis, vel offensi. at in poenitentia fit recompensatio offensae per voluntatem peccantis, & secundum arbitrium Dei, in quem peccatur. quia hic non quaeritur sola reintegratio equalitatis iustitiae, sicut in iustitia vindicatiua, sed magis reconciliatio amicitie, quod fit dum offendens recompensat, secundum voluntatem eius, quem offendit. Haec S. Thomas, quem Caietan. inibi sequitur. Tandem illud sit hac in re constitutissimum, opera extra charitatem facta, de rigore iustitiae minime satisfacere pro temporali poena debita, licet ea fuerint a sacerdote pro sacramentali poenitentia iniuncta. quam sententiam praeter superius citatos etiam probant multa, quae citat Magister sentent. in 4. distin. 15. eandem tenet simpliciter Caietan. in quaestione 2. de satisfactione. & esse communem fatetur Martinus Azpilcueta in c. 1. de poen. dist. 6. num. 45. licet ipse Scotum sequutus in dict. distinct. 15. quaestio. 1. velit teneri contrarium, quod non potest recte defendi, nisi omissa lege iustitiae id referamus ad liberalitatem ipsius diuinae maiestatis, vt Ioannes a Medina in dict. quaest. 2. explicat, post Adrian. in dict. cap. discusso. & idem Medina latius explicauerat in tract. 2. c. de poenitentia iniuncta. versi. esto igitur. & versi. sed vltra. Et haec quidem adeo vera sunt, vt subinde censeamus opera extra charitatem facta, de lege, & rigore iustitiae minime esse pro poenis temporalib. satisfactoria, etiam postmodum charitate accedente. Hoc manifeste patet ex eo, quod opera nostra, vt satisfactoria sint, debent a charitate procedere: nam sicut meritum operibus nostris tribuitur a charitate, vt supra ostendimus, ita & virtus satisfaciendi de rigore iustitiae non aliunde tribuitur, quam coniuncta virtute passionis Christi, a qua secludimur, si extra charitatem simus. Nec ad hoc prodest charitas post facta opera accedens: nam ea non facit, quod illa opera, quae facta fuere extra charitatem, facta sint in charitate, vt frequentissimo omnium consensu receptum esse videtur: ergo opera ista non sunt satisfactoria. Quod comprobatur, quia opera quantum ad vitam, vel mortem, consideranda sunt, & distinguenda secundum comparationem, a quo procedunt, siquidem vel procedunt a principio vitae, vel a principio mortis: igitur si semel processerunt ab initio mortis, non poterunt iterum eadem numero resumi: atque ideo mortua opera non possunt per charitatem fieri viua: deinde meritum, & satisfactio ex operibus ab eadem ratione procedunt, nempe a charitate, & eius causa, ab acceptione diuina supposita lege promissionis, quae iam ad iustitiae rigorem pertinet: opera etenim quae meritoria sunt, eadem & satisfactionem inducunt, & que meritoria non sunt, nec satisfacere possunt Deo ex lege iustitiae, vt plane fatentur omnes, & prae caeteris Thomas in quarto sententia. distinctio. 15. quaestion. 1. articul. tertio. versic. ad 3. quaestio. sed opera mortua, & sic extra charitatem facta, ob charitatem denuo accedentem non efficiuntur meritoria: sicuti receptum est apud Theologos, & tradit Thomas in 3. part. quaestion. 89. arti. 6. ergo nec satisfactoria. sic denique hanc extensionem ad tertiam conclusionis partem veram esse censent S. Thomas in dict. quaest. 1. arti. 3. ad 3. quaest. Card. a Turrecrema. in dict. §. his auctoritatibus. articu. 3. idem in c. intermittentes. arti. 3. de poenit. distinct. 4. Syluest. verb. satisfactio. q. 7. Adria. in 4. senten. in tracta. de satisfactione. c. ex dictis oritur alia dubitatio. Ioan. a Medina in codice, de poenitentia. tract. 3. quaestio. 3. & est communis opinio Theologorum in dict. distinct. 15. vbi Paluda. quaest. 1. artic. 3. post alios. Idem notant Archi. in cap. vltim. de poeniten. distinct. 3. Abb. in c. quod quidam. de poenit. & remis. asserentes, hanc esse communem opinionem. Idem erit in operibus, ex quibus aliquis manet effectus in ipsis operantibus post ipsius operis transitum, vt in ieiunio, & eleemosyna. etenim licet post factam eleemosynam adhuc maneat diminutio patrimonij, & post ieiunium debilitatio corporis: attamen & haec opera extra charitatem facta, nequaquam satisfaciunt ex rigore iustitiae, accedente postmodum charitate. quod in specie adnotarunt Adria. in d. c. ex dictis oritur. & Ioan. Medi. in d. tract. 3. vers. presupposito. & in eodem Codice trac. 2. c. de poenitentia iniuncta. vers. sed vltra. aduersus S. Thom. in d. art. 3. & ibi Palud. quos etiam sequitur Card. a Turre crema. in d. arti. 3. Nam hi existimarunt, opera ex quib. manet aliquis effectus in operantibus adhuc ex interuallo, & post eorum transitum, & si facta fuerint extra charitatem, esse satisfactoria charitate accedente: quorum sententia ab illo effectu continuo, qui superest factis operibus rationem habet: quae vere sufficiens non est, etiamsi Syluest. eandem distinctionem S. Thome probauerit in d. quaest. 7. quia si opera facta in statu mortalis peccati extra charitatem, mortua sunt, & extincta, certe dubio procul & extincta sunt cum suis effectibus, multisque alijs rationibus hec opinio Thomae non est admittenda, quas diligentissime tradit Ioan. a Medina in d. tract. 2. & tract. 3. apud quem lector eas expendere poterit. Nos enim, ne longius digrediamur, eas missas facimus: & praesertim quia ipse S. Thom. in 3. part. quaest. 89. arti. vlt. indistincte probat, opera extra charitatem facta nequaquam reuiuiscere, etiam ad satisfactionem, siue ea sint opera, ex quibus in operante manet aliquis effectus, siue effectum nullum relinquentia. etenim licet hac vltima dicendi forma S. Thom. non vtatur expressim, eam tamen premittit: quippe qui serio, & omni conatu quaestionem disputans nullam exponat inter haec opera distinctionem: imo rationibus vtatur eam omnino excludentibus. Tertio ita praescriptam conclusionem probamus, vt opinemur, [art. 8] opera extra charitatem facta non esse ad satisfactionem sufficientia, adhuc charitate accedente, etiamsi fuerint opera in poenitentiam sacramentalem a sacerdote iniuncta. probatur haec assertio his rationibus, quibus proximae fuere probatae: & eam defendit Ioan. a Medina in d. tract. 2. c. de poenitentia iniuncta. vers. sed vltra esset dubitatio. eandem sententiam praemittunt plane Palud. in d. articu. 3. Card. a Turrecrema. & Adrian. paulo ante citati, qui expressim asseuerantes, per opera extra charitatem facta, esse satisfactum sacerdotis iniungentis poenitentiam, & Ecclesiae praecepto, quod statim tractabitur, non tamen Deo palam praefatam conclusionem admittunt, sed & Syluest. in d. quaestio. 7. eam omnino explicans inquit, esse veritatem, & mentem pene omnium Doctorum. quod & nos constanter asseueramus. & nihilominus Caietan. in quaest. 2. de satisfactione. existimat, opera iniuncta a sacerdote in poenitentiam sacramentalem facta extra charitatem, satisfactoria esse, & effectum satisfactionis habere accedente charitate: & hoc probat ex eo, quod opus sit sacramentale: quod irregulariter, licet quando fit effectum suum propter obicem peccati non operetur, recedente tamen peccato illum operatur: sicuti de baptismo Augustinus scribit libr. 1. de baptismo cap. 12. capit. tunc valere. de consecrat. dist. 4. at satisfactio sacramentalis pars est sacramenti, vimque habet ex clauibus & virtute sacramenti, atque opere operato: ergo sortietur effectum recedente peccato. Fatetur tamen ipse Caieta. hec opera charitate accedente non tantum habere effectum ad satisfaciendum, quantum habuissent, si facta forent in charitate, qua in re satisfactionem sacramentalem distinguit ab alijs operibus sacramentalibus: haec enim facta extra charitatem recedente fictione, & peccato totum, & tantum effectum sortiuntur, quantum habuissent facta in charitate, quia opera Dei sunt, non hominis: illa vero cum maxima ex parte hominis sit, facta quidem extra charitatem, recedente fictione, licet effectum recuperet & sortiatur, non tamen quantum habuisset facta in charitate. Hec Caieta. cuius opinionem adeo veram esse censet egregius vir Marti. Azpilcueta in c. 1. in princ. nu. 49. de poenit. dist. 6. vt opinetur, opera facta extra charitatem, iniuncta tamen in sacramentalem satisfactionem, accedente charitate eundem effectum habere ad satisfaciendum, quem habuissent, si facta forent in charitate, & hoc propter virtutem sacramenti. ego vero Caiet. sententiam, & viri doctissimi extensionem arbitror esse contrarias opinioni communi Theologorum, vt modo adnotauimus, imo communem assertionem non obstante ratione Caiet. veriorem esse opinor. Illud etenim in primis fatemur, quod Caie. optime asseuerat [art. 9] opera satisfactoria iniuncta in sacramentalem poenitentiam, & satisfactionem, magis quidem caeteris paribus satisfacere, & maioris valoris esse virtute sacramenti, quam opera non iniuncta in sacramentalem satisfactionem. hoc fatentur communiter Theologi, & notant Thomas, & ibi Caiet. in tertia part. quaest. 90. artic. 2. ad 2. idem Thomas expressim in quodlib. tertio artic. 28. hoc praemisso probatur, falsam esse Caiet. sententiam. Primum, quia satisfactio, licet sit iniuncta in sacramento poenitentiae, & habet maiorem valorem virtute sacramenti, & clauium, est tamen opus hominis, non Dei, atque ideo eius valor merito innititur operantis, hoc etenim proprium est satisfactionis, vt fatetur Tho. in 4. sent. dist. 15. q. 1. art. 3. ad tertium. quem alij sequuntur: igitur cum praecipue consideretur ex opere operantis, si fiat extra charitatem, omnino mortua est, nec accedente charitate sortitur effectum. qua ratione cessat argumentatio Caiet. ab alijs sacramentis deducta. Sacramenta siquidem opera sunt solius Dei diuinitus instituta, quae valorem habent a meritis Christi, non a meritis operantis: & ideo etiam si fiant extra charitatem, non admittunt proprium valorem, licet non prosint operanti, & cessante fictione sortiuntur effectum, praesertim tollitur ratio Caiet. quia ea locum habet in Sacramentis imprimentibus characterem in anima, quae iterari non possunt: haec enim recedente fictione sortiuntur suum effectum: alia vero Sacramenta non hanc sequuntur legem: nam indigne sumpta extra charitatem recedente fictione, non conferunt effectum recipienti, vt Ioan. a Medina ex rationibus aliquot Theologorum fatetur in Codice de poenitentia, tract. 3. q. 3. & in tract. 2. capit. de poenitentia iniuncta. vers. sed vltra. & in capit. de confessione ficta iteranda. & Adria. in 4. senten. in tract. de confessione. c. quintum dubium. & tractabitur in fine huius paragraphi. Secundo aduersus Caie. opinionem argumentatio efficax fit ex eo, quod communi omnium iudicio in dist. 25. 4. sentent. definitum extat, eadem opera, quae sunt satisfactoria, esse & meritoria, & quae sunt meritoria esse satisfactoria, quia & meriti & satisfactionis vna & eadem radix est gratia cooperans, & gratum faciens, sed si opera iniuncta in sacramentali[art. 4] poenitentia facta extra charitatem recedente fictione, forent satisfactoria, sequeretur eadem esse & meritoria, quod dicendum non est, siquidem opera extra charitatem facta, vtpote non procedentia a gratia, nullo modo recedente fictione meritoria sunt: imo contrarium esset erroneum: igitur haec opera non sunt recedente fictione satisfactoria. Tertio, virtus sacramenti poenitentiae operatur remissionem culpae poenae aeternae, & portionem aliquam temporalis, iuxta catholicas, & communi consensu receptas definitiones, ex opere quidem operato: non autem satisfactionem, cum haec ad operantis opus pertineat, sed etsi detur, recedente fictione virtutem sacramenti accedere, & prodesse: id obtinet quo ad virtutis effectus, quos modo diximus, non quo ad satisfactionem, ergo opera haec licet maioris valoris sint, ratione & vi sacramenti: non tamen extra charitatem facta reuiuiscunt ad effectum satisfactionis pro poena temporali. idcirco tutior est opinio, quam, ni fallimur, communem esse censemus, aduersus Caietan. Opera vero facta [art. 10] in charitate, quae per subsequens peccatum fuerint mortificata, recedente peccato, & iterum accedente charitate, priorem effectum recipiunt, & satisfactoria, ac meritoria sunt. hoc constat ex his, quae S. Thomas omnium consensu receptus adducit in 3. part. quaest. 89. art. 5. & Theologi in 4. senten. distin. 15. quaest. 1. glos. in c. quaerat hic aliquis. in verb. non percipitur. de poenit. distin. 3. Adria. Syluest. & alij proxime citati. praesertim glos. super illud Iohel. cap. 2. reddam vobis annos, quos comedit locusta. inquit enim gl. non patiar perire vbertatem, quam cum perturbatione animi amisistis. vbertas autem ista meritum bonorum operum est, quod fuit perditum per peccatum: ergo per poenitentiam reuiuiscunt opera meritoria prius facta ante peccatum, eandem sententiam probat Card. a Turre Cremat. in capit. intermittentes. de poeniten. distinctio. 4. arti. 2. quo in loco Gratianus eidem subscribit opinioni, ita intelligens, quae ex Augustino in cap. 14. libr. de poenitentia. citauerat: & ex Hieronymo ad c. 1. in Aegeum. de poeniten. distinct. 3. capit. pium. & cap. si quando. tametsi idem Gratianus in c. quaerat aliquis. & in cap. vltim. versi. poenitentia. vbi glos. de poeniten. distin. 3. ad finem censeat, opera extra charitatem facta, quae vere mortua dicuntur, per poenitentiam recedente fictione, satisfactoria esse, & reuiuiscere, quod falsum esse constat ex his, quae hoc in §. tractauimus. & licet Augustini & Hieronymi sententiae in dict. c. pium. & cap. si quando. huic Gratiani vltimae opinioni suffragari videantur: attamen intelligendae sunt in hunc sensum, vt opera facta extra charitatem multa possint ex congruo a Deo, & eius maxima liberalitate impetrare, non autem in eum, vt vel meritoria sint, vel satisfactoria, recedente fictione. sunt vero haec opera extra charitatem facta, etiam ante fictionis, & peccati discessum, ad plurima vtilia vi impetrationis ex congruo a liberalitate Dei. Primum, ad impetrandum aliquod temporale bonum, & praemium. 11. capit. quid ergo. de poenit. dist. 3. ex Chrysostomo homilia 66. ad populum Antiochenum, item ad obtinendum facilius a Deo auxilium speciale, & gratiam conuersionis, qua citius peccator resipiscat, & ad acquirendos bonos mentis habitus, quibus facilius homo, etsi peccator bona opera excercens vitijs resistat. [art. 11] quin & vtilia sunt ad consequenda ex impetratione, & iure liberalitatis dilationem poenae, & remissionem poenae temporalis, quod de Achab refertur 3. Reg. cap. 21. cap. talis. cap. Achab. de poenit. dist. 25. ad impetrandas intercessiones Sanctorum, & ad multa alia, quae passim Theologi tradidere, praesertim Card. a Turre Cremata in cap. nihil. de consecrat. dist. 5. Syluest. in verbo charitas. q. 8. rursus idem Card. in cap. primum consolatio. §. quanquam bonorum. art. 2. de poenit. distinct. 3. Adrian. in quodlib. 8. artic. 1. in 4. sentent. in tract. de satisfactione. ca. discusso. Ioan. Maior in 4. sentent. dist. 35. q. 1. vers. dubitatur. & Ioannes a Medina in Codice de poenitentia. tract. 3. q. 2. quae quidem peccator operibus bonis a liberalitate diuina poterit impetrare, non ratione iustitiae, nec proprie ex merito, sed ex congruitate quadam, sicuti & praedicta colliguntur fere ex Sanct. Thoma in 4. sentent. distinct. 15. quaest. 1. artic. 3. ad 4. Hinc sane expendi poterunt [art. 12] quae adnotauit gloss. in cap. quod quidam. de poenit. & remis. quae singul. est secundum Abb. ibi. & Angel. in verb. poenitentia. §. 14. cui est similis in capitul. quaerat aliquis. de poenit. distinct. 3. in verbo, non percipitur. etenim glo. aliquot effectus commemorat, quos operantur bona opera facta extra charitatem, quorum duo, nempe quod valeant ad faciliorem illustrationem mentis, vt ea facilius a Deo. impetretur, & ad bona temporalia liberalitate diuina consequenda superius expositi fuerunt. Addit tamen glo. in dict. cap. quod quidam. haec bona opera facta extra charitatem prodesse ad vitam aeternam promerendam, quod falisissimum est, praesertim quia glo. praemittit hunc effectum, & alios, etiam eo tempore, quo quis est extra charitatem, non recedente fictione, in quo grauissime errat: nam opera bona facta extra charitatem, etiam recedente fictione, nec meritoria, nec satisfactoria sunt, vt superius ostendimus, atque ideo temerarium est dicere, quod opera bona extra charitatem facta, nondum recedente fictione, prosint ad promerendam vitam aeternam, cum eo tempore, nec iure meriti de condigno, nec ex congruo, nec ex vi impetrationis possunt vitam aeternam ipsi operanti acquirere, quamobrem suspicor gloss. non ita mente sensisse, vt eius verba significare videntur. & ita glo. in d. verb. non percipitur. hunc effectum horum operum omisit. Addit etiam vtraque glo. opera extra charitatem facta vtilia esse saltem ad minus supplicium subeundum. & id sane glo. tract. 4. non recedente fictione, eritque vera eius conclusio in hoc sensu, vt poena inferni, & aeterna non debeatur tanta, quanta deberetur, si peccator haec bona opera non fecisset. nam vere tanta non debetur siquidem per haec bona opera peccator in hunc constituitur statum, vt minori contemptu peccet. est autem falsa conclusio glo. in hunc modum accepta, vt propter bona opera peccatoris minuatur poena aeterna iam pro eius peccatis debita: haec etenim non minuitur, secundum S. Thomam in 4. sent. dist. 15. q. 1. art. 3. ad d. q. & ibi Durandum & Cardin. in cap prima consolatio. §. quanquam bonorum. art. 2. de poenit. dist. 3. Tradit praeterea glo. in d. c. quod quidam. poenitentiam factam extra charitatem recedente fictione, & charitate accedente, suum proprium effectum operari. quemadmodum & baptismus. c. tunc valere. de consec. dist. 4. huius glo. potest esse duplex sensus. prior quidem, vt opera extra charitatem facta, in poenitentiam tamen sacramentalem iniuncta accedente charitate, esse vel meritoria, vel satisfactoria, aut vtrunque effectum habitura vere constituamus, quod tamen falsum esse superius ostendimus, atque ideo hic sensus verus non est, nec recte defendi potest. Alter sensus in hunc modum explicatur, vt [art. 13] confessio, & poenitentiae sacramentum extra charitatem contingentia, cessante fictione, vim, & effectum sacramenti sortiantur, sicuti & in Baptismo satis est manifestum. huic opinioni adstipulatur Gratianus in c. quaerat hic aliquis, ad finem. & in cap. vlt. §. vlt. & ibi gloss. de poenit. distinct. 3. qui videtur asserere, etiam in alijs sacramentis obtinere illud, quod de Baptismo Augustinus adnotauit, nempe, quod recedente fictione suum effectum operentur. idem not. S. Thom. in 4. senten. distin. 17. q. 3. artic. 4. ad primum. dum adducens conclusionem de Baptismo inquit, idem & in alijs sacramentis. hoc ipsum Caieta. tenet expressim. q. 5. de confessione. vbi de illa disputat quaestione, an confessio sacramentalis facta extra charitatem sit iteranda, in cuius intellectum hic tria proponemus ad praesentis controuersiae definitionem, & quidem breuiter, rationum concertationem omittentes, quod ea non omnino sit nostrae professionis. Primum illud apud omnes est in confesso, quod confessio sacramentalis facta ab eo, qui nullum dolorem habet, nec contritionem, nec eam attritionem, ex qua virtute sacramenti fiat contritus, omnino repetenda sit, cum haec confessio non sit materia sacramenti poenitentiae, quippe quae a nulla poenitentia deducatur. huic assertioni consentiunt omnes, praesertim Caiet. in d. q. 5. Capreol. in d. dist. 17. q. 2. & ibi Durandus q. 1. 3. Melchior a Cano, qui diligentissime de hac re disputauit in Relect. de poenitentia, parte 5. Secundo, si quis habeat attritionem, ex qua virtute sacramenti contritus fiat, gratiam scilicet adsequutus, non est huius confessio iteranda. suscipit etenim hic verum poenitentiae sacramentum, ac remissionem peccatorum per absolutionem sacramentalem. Maius igitur dubium est de illo, qui integre omnia mortalia peccata confitetur, nullo ex certa scientia omisso, & habet attritionem adeo imperfectam, vt virtute sacramenti contritus non fiat, imo sacrilegus sit ex eo, quod irreuerenter tantum suscipiat sacramentum, quod ei concedendum non erat, cap. quod quidam. paulo ante citatum, an huius confessio, cui accessit absolutio, sit repetenda? & tunc proponitur 3. conclusio. Tertio, confessor fictus sine debita dispositione, attritionem tamen habens admodum imperfectam, si integre confiteatur, sacramentalem facit confessionem, & veram absolutionem percipit: sibi tamen tunc minime efficacem propter obicem sacramento positum, huius assertionis effectus maximus est, quod non erit necessario confessio iteranda. hanc opin. probat, & veram esse opinatur Sanct. Thom. in 4. sent. dist. 17. q. 3. art. 4. ad primum. cui magis communiter consentiunt caeteri Theologi ibidem. & Caiet. in d. q. 6. de confessione. quam sententiam doctissime defendit Melchior a Cano. in d. Relectione de poenit. part. 5. & profecto haec pars benignior est, & probabilior, tametsi contraria maximis innitatur rationibus, quam probare & tutari conantur Ioan. Maior in dist 17. q. 9. Adria. in 4. sent. q. 4. de confessione, & dubio 5. eiusdem tract. Ioan. a Medina in Codice, de poenitentia. tract. de confessione. c. de confessione ficta iteranda. opinio autem diui Thomae non aliter accipienda, quam si quis aduertens se carere dolore efficaci, accuset se ipsum illius indispositionis, cum alioqui huius culpae omissio efficeret confessionem non integram, & ideo ea foret iteranda. vnde gl. in d. §. vlt. de poenit. dist. 3. in verb. vtilis, quae dictat, hanc simulationem, qua quis ecclesiam decepit, postmodum confitendam esse, cum quis vere poenituerit, non tamen esse confessionem primam iterandam, est intelligenda de fictione illa exteriori, & sacrilegio, quod peccator commisit recipiendo exterius absolutionem: nam haec antea explicari non potuit. non autem de illa indispositione, animo atque fictione, quam peccator habuit antequam susciperet absolutionem, haec enim tunc ad illam absolutionem confitenda est, quemadmodum satis colligitur ex S. Thomae resolutione in d. art. 4. Nec tamen statim sequitur, confessio ista in formis iteranda non est, ergo recendente fictione, sacramenti effectum operatur, & habet. Nam vt statim §. seq. probabimus, potest contingere, quod non sit iteranda confessio extra charitatem facta, sequuta absolutione, quia iam est praecepto confessionis obtemperatum, & ideo ad vitandum nouum peccatum non est necessaria iteratio: nouum inquam peccatum, quod ex omissione praecepti committeretur, nec ex hoc necessario deducitur, eam non esse iterandam ad obtinendam veram & efficacem illorum peccatorum absolutionem, nihilominus S. Thom. Caiet. & Melchior a Cano, & alij, quibus frequentius placet S. Thomae sententia palam asseuerant, confessionem integram, informem tamen, quia facta sit extra charitatem, sequuta sacramentali absolutione, recedente fictione, suum operari sacramenti effectum, & esse idem in sacramento poenitentiae, quod in sacramento Baptismi. & sane Caiet. & Tho. idem esse in omnibus alijs sacramentis opinantur. Melchior a Cano reliqua sacramenta praeter Baptismum, & poenitentiam ab hac lege excludit. etenim censet, sacramentum Baptismi, & poenitentiae, quia ea sint ad salutem necessaria, fictione recedente suum operari effectum: at reliqua sacramenta extra charitatem sumpta, etiam recedente fictione probat, non operari suum effectum. sed Gabriel in 4. sententiarum, dist. 17. q. 1. art. 3. dubio 2. Ioan. Maior, ibi, q. 9. Adria. & Ioan. a Medina saepe in hoc §. ad id citati, existimant, hoc esse proprium sacramenti Baptismi & eorum, quae iterari non possunt, vt tandem Baptismus extra charitatem susceptus recedente fictione effectum proprium & verum sacramenti operetur: caetera vero sacramenta, etiam poenitentiae, recedente fictione, non habeant sacramenti effectum, quo ad ipsum recipientem extra charitatem, tametsi vera fuerint sacramenta. horum auctorum ratio ea est, quod in sacramento Baptismi peculiaris quaedam obtineat huius priuilegij causa, quae alijs communis non est: alijs inquam, quae iterari possunt: nam quod dicimus de Baptismo, idem intelligimus in similibus sacramentis, quae iterari non possunt, etenim cum haec sacramenta iterari non possint, & fructus illorum sit admodum necessarius, vero simile est, diuinam maiestatem fructum horum sacramentorum abscedente fictione conferre, ne baptizati, confirmati, & ordinati perpetuo priuentur horum sacramentorum fructu, qui baptizatis omnino necessarius est, confirmatis autem, & ordinatis maxime vtilis. Haec vero ratio alijs sacramentis non conuenit, siquidem recedente fictione iterum recipi possunt, & recipientes ita in charitate fructum eorum consequuntur. & plane Ioan. Maior fatetur S. Thomae sententiam in hoc esse contrariam communi opinioni, quod ipse non ita certum esse opinor. Illud tamen est omnium consensu receptum, confessionem sacramentalem, hoc est, ex qua cum absolutione verum poenitentie sacramentum consistit, eam non esse iterum faciendam, nec iterandam, quod si sit aliqua confessio, ex qua non est constitutum verum poenitentiae sacramentum, ea erit omnino repetenda, & iteranda. huic etenim scopo omnia, quae vtrinque in disputationem adduci poterunt, & adducuntur, dubio procul intendunt. # 5 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Praeceptum diuinum vel humanum regulariter seruatur per opera extra charitatem facta ad hunc effectum, ne quis nouam violati praecepti culpam contrahat. -  2 Clericus in peccato mortali dicens horas canonicas, satis facit praecepto ecclesiae. -  3 Circunstantia temporis festi, an sit necessario confitenda? -  4 Potest quis alteri a benignitate diuina multa impetrare, & an primam gratiam? -  5 Suffragiorum & orationum triplex valor constituitur. -  6 Opera habentia valorem ex opere operato quae sint, & ibi de sacrificio missae. -  7 Horae canonicae, an habeant vim ex opere operato? -  8 Suffragia quo ad effectum operis operantis dupliciter considerantur. -  9 Suffragium factum pro multis, non ita cuilibet prodest, ac si pro eo tantum foret ministratum. -  10 Valor suffragiorum publicorum & priuatorum vnde procedat quo ad vim operis operantis? -  11 Suffragia per viuos exhibita, etiam prosunt existentibus in purgatorio. §. QVINTVS. CAeterum etsi bona opera facta extra charitatem, aliquot effectus habeant, quos paulo ante ostendimus, potissimum superest alium effectum exponere, in hunc denique modum, vt certi iuris sit, [art. 1] opera bona extra charitatem facta in hoc vtilia esse, quod per ea quis excusetur a peccato, & noua culpa, quam contraheret transgressione praecepti, si ea non faceret: non enim est praecepti transgressor, qui actui bono in genere suo, quem lex praecipit, apponit aliquam malam circunstantiam, vel illum fecerit existens in mortali crimine extra charitatem: nam quaedam praecepta sunt, quae sine charitate non implentur, vt praeceptum de contritione, & de charitate, & in his charitas necessaria est ad obseruationem praecepti. At sunt alia praecepta de actibus exterioribus, quae non exigunt necessario charitatem ad eorum obseruationem, & haec seruantur etiam absque charitate, aut saltem eorum transgressor non est, qui actum praeceptum extra charitatem fecerit. scribit sane eleganter S. Thom. in 1. 2. q. 110. art. 9. non cadere sub praecepto legis humanae, nec diuinae modum virtutis quantum ad hoc, vt aliquis ex habitu radicato operetur, quamuis bene cadat ipse actus virtutis. nec enim secundum eum ab homine, nec a Deo punitur tanquam precepti transgressor, qui debitum parentibus honorem impendit, quamuis id fecerit absque habitu pietatis. nam licet lex praecipiens actum virtutis intendat sibi subditos ad virtutem inducere, tamen de actu virtutis, non de fine preceptum facit: finis siquidem legis praecipientis non continetur, nec est sub ipso legis praecepto, quod idem Thom. sensim explicat 1. 2. q. 96. art. 3. ad 2. & 2. 2. q. 44. art. 1. 4. & 8. ex quibus locis passim hoc adnotauit Caiet. Palud. in 3. sent. dist. 37. q. 1. colum. 3. & ibi Ioan. Maior. q. 15. & est communis opin. secundum Almain in 4. dist. 16. q. 1. cui adstipulatur altera diui Thom. distinctio in eadem 1. 2. q. 100. art. 10. ita enim scribit, actus charitatis dupliciter considerari potest. vno modo secundum quod est quidam actus per se, & hoc modo cadit sub praecepto legis, quod de hoc specialiter, scilicet, diliges Dominum Deum tuum, & diliges proximum tuum. alio modo potest considerari actus charitatis, secundum quod est modus aliarum virtutum. hoc est, eo modo, quo actus aliarum virtutum ordinantur ad charitatem, quae est finis praecepti, & tunc actus charitatis non cadit sub praecepto. haec Thom. adijciens exemplum idem de honorando parente. Non enim in hoc praecepto includitur, quod honoretur ex charitate, sed solum quod honoretur pater. denique multis alijs rationibus, & auctoritatibus probatur communis opinio, quam Panor. & alij itidem tenent in d. c. quod quidem. de poenit. & remiss. Scotus in 2. senten. dist. 28. Almain in 2. tract. moralium, cap. 8. & esse communem asseuerat Andreas a Vega eam sequutus in lib. de fide iustificante, q. 13. col. 2. hoc ipsum tenent, & sequuntur alij Doct. quorum statim in aliquot corollarijs mentionem faciemus: & hi, quos in proximo §. citauimus ad effectus operum, quae extra charitatem facta sunt. idem S. Thom. rursum tenet in 1. 2. q. 109. art. 4. cuius sententiam sequitur & explicat Dominic. a Soto, lib. 1. de natur. & gratia. c. 22. qui omnino legendus est. c. 21. Et idem lib. 2. de iustit. & iure. q. 3. art. 10. Sunt tamen qui existiment hanc conclusionem non esse in vniuersum accipiendam, & id verum est: nam minime procedit in his praeceptis eorum actuum, quibus positis semper venitur ad gratiam gratum facientem, vt praeceptum de martyrio, & de dilectione Dei super omnia. quod constat ex ratione S. Tho. in d. art. 10. & id latius a Theologis traditur in 2. sent. dist. 18. Idem est in praecepto de poenitentiae virtute, id est de contritione: nam praeceptum habemus de poenitentia tanta, quanta sufficit ad reponendum peccatorem in gratia Dei, quod communi omnium Theologorum sententia receptum est, & probatur his rationibus, quibus constat, esse diuinae legis speciale preceptum de poenitentia cordis. quas rationes caeteris diligentius exponunt Ioan. a Medina in codice de poenit. tract. 1. q. 2. versic. est sit necessaria. & Melchior Canus in relect. de poenit. 4. part. quo fit, vt hoc preceptum de poenitentia cordis minime possit impleri extra charitatem. quod in specie probant Iaco. Almain in d. c. 8. & Andr. a Vega in d. q. 13. & deducitur ab his, quae Thomas scribit in d. artic. 10. vnde potest expendi conclusio glos. in d. c. quod quidam. cuius in §. praeced. intellectum tractauimus. inquit enim gl. quod licet non possit quis vere de vno peccato mortali poenitentiam agere, absque eo quod & de alijs poeniteat. c. sunt plures. de poe. dist. 3. notant Andr. in 4. tract. de poenitentia. q. 3. c. quia iam ostensum est. Card. a Turrecremata in c. prima consolatio. §. sed quod ei. de poenit. dist. 3. vbi Gratian. de hac questione disputat. tamen haec poenitentia cordis habebit effectum, cum de alijs peccatis peccator poenituerit. hic enim illius gl. sensus ad cordis poenitentiam refertur: & plane responsio gl. non placet: quia non satisfacit peccator praecepto de poenitentia cordis, eo quidem casu, quo poenitere tenetur, nisi id fecerit, quod sit sufficiens ad reponendum eum in amicitia Dei, a qua exclusus est per aliud peccatum, de quo non poenitet, nec poenituit. igitur etiam recedente illa fictione tenebitur ad obseruationem praecepti poenitere, vt praecepto, & eius diffinitio tempori satisfaciat. qua ratione constat, peccatorem istum praecepto de poenitentia non satisfecisse, nec tunc, nec recedente fictione: atque ideo culpa omissionis praecepti iuste notari. Praeter haec opinantur quidam praenotatam communem sententiam non esse admittendam, quo ad praecepta de sacramentis percipiendis: nam hec praecepta in hunc modum sunt intelligenda, vt quodlibet praeceptum de Sacramentis vnicum sit, nempe, de suscipiendo sacramento debite, & absque mortali peccato. qui quidem sensus non patitur, quod dicamus in sacramentis duplex esse praeceptum: vnum de eo suscipiendo, alterum de non recipiendo sacramento in mortali culpa. nam iuxta hunc dicendi modum, qui perciperet sacramentum in mortali, peccaret contra praeceptum secundum, seruaret tamen primum: idcirco hi Doctor. priorem sequuntur sensum, & ita intelligunt communem conclusionem. sic sane Durandus censet in 2. senten. dist. 28. quaest. 3. & 4. & Almain in d. c. 8. ad fin. quorum sententiam defendi posse opinatur And. a Vega ind. q. 13. & eam facile admittent, qui aduersus communem conclusionem, quam in principio huius §. constituimus, in vniuersum tenent. sed nihilominus quo ad istum effectum, ne peccator in peccato suscipiens sacramentum, nouum peccatum omissionis contra praeceptum de eo suscipiendo committat, verior, & receptior videtur ea sententia, qua solet diffiniri, praeceptum impleri etiam extra charitatem ab eo, qui est in mortali peccato: tametsi verum sit, eum mortaliter peccare ob irreuerentiam maximam, quam committit contra diuinum sacramentum: & preterea obicem ponere gratie, & effectui sacramenti. in his etenim duobus nulla est apud Theologos controuersia. sic & opi. Durandi falsam esse censet Dom. a Soto. lib. 1. de natu. & grat. c. 22. sed generaliter conantur alij probare, nullum per actum peccati satisfacere praecepto Dei, vel Ecclesiae, quae quidem opi. si vera est, manifeste conuincit, verum esse quod aduersus communem modo diximus: scilicet in sacramentis illud esse considerandum, quod nemo ea recipiens extra charitatem praeceptis Dei, vel ecclesiae satisfaciat: cum extra charitatem in peccato mortali irreuerenter, & maxima cum iniuria diuina adsumantur, & ex eo solo culpa mortalis a recipiente contrahatur. sic And. in 4. sent. in tracta. de sacramento confessionis. c. quartum dubium. qui in effectu tenet opi. quam proxime deduximus ex Durando, & Almaino. nos tamen & in hoc casu, sicut in praecedenti communem sententiam probamus, & tenere profitemur. denique amplius quidam asseuerare non formidarunt, existentem in mortali, & extra charitatem non posse implere praeceptum aliquod Dei, vel Ecclesiae. & hi non tantum contendunt sub precepto alicuius actus, contineri ipsum actum virtutis, sed & finem ipsius praecepti, & legislatoris. quod diximus esse contrarium opi. S. Tho. & aliorum, qui eum sequuti sunt. & tamen hanc opi. aduersus communem defendunt Dionys. Cistert. in 1. sen. dist. 17. q. 1. & Greg. Arimens. in 2. dist. 18. q. 1. & 2. quorum opin. ab eis & in hoc sensu adsumitur, vt in hac specie praecepta impleri non possint, etiam ad vitandam nouam culpam ex transgressione imminentem, & tamen adeo aliena est a veritate, vt nec probabilis censeri valeat. Ex communi tamen sententia plura deduci poterunt, e quibus aliquot exponere decreui. Primum infertur ratio eius conclusionis, quam in §. praecedenti, nu. 13. versi. tertio proposuimus. nam si fictus confessor non habens eam attritionem, que ex vi sacramenti fiat contritio, & sic cum imperfecta peccatorum displicentia, quae sufficiens ad veram attritionem non est, huius conscius status eum sacerdoti se ipsum accusans detexerit, & absolutionem acceperit, praecepto de recipiendo sacramento poenitentiae, cuius effectui obicem ponit, quia extra charitatem est, nihilominus in hoc sensu satisfacit, vt euadat nouam ex transgressione praecepti culpam. hinc denique autores, qui hanc conclusionem defendunt, quos ibi citauimus, plane concedunt, primam huius paragraphi assertionem etiam in praeceptis de sacramentis obtinere. Secundo constat ex his, satisfactionem sacramentalem a sacerdote iniunctam, & extra charitatem postmodum exequutione traditam: etiamsi nec accedente charitate satisfactionis effectum sortiatur. quod in §. praecedenti explicuimus, hunc tamen effectum habere tempore ipso, quo fit, vt sacerdotis precepto, & obligationi poenitentiam implendi sub noue culpe reatu peccator satisfaciat. Hoc probatur ex eo, quod licet teneatur quis opera poenalia facere, quae sacerdos ei iniunxerit in satisfactionem poenae temporalis, vel ex acceptione ipsius poenitentis, vel aliunde, sub poena noui reatus, non tamen tenetur ea opera exercere, & exequi in gratia & charitate: imo liberatur ab hac noua culpa, si haec bona opera fecerit extra charitatem: tametsi adhuc maneat peccator obligatus ad satisfactionem, vel in hoc seculo, vel in alio subeundam, atque ita constat ex 1. huius §. assertione: & tenent hi auctores, quos in proximo §. commemorauimus, nu. 8. ex quo subinde colligitur, non esse necessarium quod iterum ab Ecclesia satisfactio sacramentalis iniungatur, nec ea repetenda erit ad effectum implendi praeceptum Ecclesiae vel sacerdotis confessarij, sicuti not. gl. in §. vlt. de poenit. dist. 3. in verb. vtilis est. Tertio infertur, Clericum [art. [2]] extra charitatem dicentem horarias preces, ad quas tenetur ratione beneficij ecclesiastici, vel ordinis sacri, praecepto Ecclesiae satisfacere, ita quidem, quod nec teneatur eas iterum exoluere, nec sit poenae praecepti obligatus. haec etenim corollaria conclusio satis apparet vera ex notatis superius in initio huius §. & quia oratio existentis in peccato mortali, sibi & alijs ad multa est vtilis: sicuti in §. praecedenti respondimus. Sed & hanc illationem in specie veram esse censent Abb. in c. quod quidam. de poe. & remis. Chos. in pragm. sanct. titu. qualiter horae canonicae sint dicendae. in verb. debent. Ioan. Medina in codice de poenitentia. tracta. 6. c. de horis canonicis reiterandis. & Marti. Azpilcueta in c. inter verba. 11. q. 3. num. 388. & id sane videtur admittendum praeter alias rationes, & ea quidem, ne tot scrupulis occasio detur: quamuis contrarium in Clerico publice concubinario teneat Abulensis in tractat. de concubinarijs. conclus. 9. & in omnibus denique existentibus extra charitatem mortali culpa affectis sensim idem insinuent Adri. in 4. sen. tract. de restitutione. c. pro clariori. versi. pro responsione. & Ioan. Briart. quodlibet. 2. propositione 1. & seq. post eiusdem Adria. quodlib. illud tamen absque vlla controuersia certum est, pluris valoris esse orationem illius, qui est in gratia, & charitate, quam eius, qui extra charitatem constitutus mortalis culpae reatu afficitur. Quarto, hinc apparet veritas illius quaestionis, an sit necessario confitenda, & sacerdoti reuelanda [art. 3] circumstantia festi ab eo, qui mortale crimen commisit in die festo: quasi sit nouum peccatum, quod eo tempore mortalem culpam contraxerit: & quidem contra praeceptum de obseruatione festorum. visum siquidem est quibusdam, obligari Christianum ad diligendum Deum super omnia diebus festis, & sic ad abstinendum a mortali culpa, & peccato, illo quidem peculiari praecepto. item eorum sententia solet persuaderi ex eo, quod extra charitatem non possint impleri praecepta diuina, vel Ecclesiae, nec eorum aliquod. igitur praeceptum de obseruatione festorum violatur praecipue, si quis eo tempore peccatum mortale commiserit. quibus praeterea suffragari videtur tex. in c. 16. Leuitici. Sabbatum requietionis est, affligetis animas vestras, ab omnibus peccatis vestris mundabimini. & rursus. c. 23. affligetis animas vestras, omne opus seruile non facietis in die hac: omnis anima, quae afflicta non fuerit in die hac, peribit de populo suo, vt propitietur vobis Dominus. Quinto, his accedit S. Thom. sententia in 2. 2. q. 222. art. 4. ad 3. vbi expressim inquit, eum facere contra praeceptum de festis obseruandis, qui eo tempore peccatum mortale commiserit. quibus & alijs rationibus hanc opinionem asserunt. Alexan. de Ales. 3. part. q. 32. membro 5. articu. 2. Nicolaus Lyra Exodi cap. 20. Floren. 3. parte, titu. 17. cap. 17. §. 5. Angelus in summa. in verb. feriae. & in verb. interrogationes. praecept. 3. & in verbo, praeceptum. §. 5. Ioan. Maior in 4. sentent. distinct. 17. quaest. 4. Adrian. in 4. sentent. tract. de confessione. quaest. 4. versi. venio nunc. Nider in praecepto 3. Scotus, & Gabriel in 3. sentent. distinct. 37. Ambro. Cathar. libr. 5. contra Caietanum. Contraria sententia nihilominus verior est, & constat hac argumentatione, praeceptum de colendis festis non est arctius Christianis, quam Iudaeis praeceptum de sabbato colendo: imo laxius, siquidem multa opera nobis licet diebus festis, quae Iudaeis minime licita erant die sabbati, vt decoctio ciborum, & similia: sicuti diuus Thomas fatetur in 2. 2. q. 122. articu. 4. ad 4. & tamen Iudaeis solus exterior cultus, & quies imperabatur externa, vt docet idem Thomas inibi in corpore quaestionis: igitur apud Christianos praeceptum de colendis festis diebus ad exteriorem cultum pertinet, non ad interiorem. Sic sane hanc opinionem veram esse defendere conantur Syluest. in verb, confessio. 1. q. 10. Caietan. in 1. 2. q. 7. art. 1. & 2. q. 122. artic. 4. & in summa in verb. dies festos. & in opusculo 28. quaest. c. 10. Almain in quarto sentent. dist. 17. quaest. 1. versi. nec solum peccata. Domi. Soto. libr. 2. de iustitia & iure. quaest. 4. art. 4. rursus Sylue. in verb. circumstantia. q. 3. & in verb. dominica. q. vlt. & post alios diligenter admodum Martinus Azpilcueta in c. consideret. in princip. nume. 22. quorum opinio verior profecto est, atque ideo admittenda. Ad primum respondeo, praeceptum de colendis festis, qua ex parte sensum habet mysticum, & continet ab omni peccato abstinentiam, & mentis in Deo quietem, generale esse, atque cum praecepto illo conuenire: declina a malo, & fac bonum. at ea ex parte, qua praeceptum istud est speciale, iuxta literalem sensum est accipiendum, ac prohibet tantum exteriores operationes seruiles, non ea ratione quod sint peccata, sed quod sint opera seruilia exteriora, vt explicat Thom. in d. q. 122. art. 4. vis autem specialis praecepti, secundum communem sententiam Theologorum est consideranda ad hoc, vt necessario sit circumstantia illius confitenda. igitur festi circumstantia non est confitenda: cum speciali precepto peccatum in diebus festis prohibitum non sit. Ad secundum satis responsum extat ex his, quae in principio huius §. explicuimus, receptissimam opinionem sequuti. Ad tertium cum viro doctissimo Melchiore Cano. in relect. de poenit. quarta part. ad finem, respondemus, primum, quod lex illa vetus abolita est, nec nos obligat, nisi ea parte, qua legis naturae praecepta continebat. deinde quod lex illa de certo quodam die loquebatur, quod festum propitiationis erat, vbi sacerdos semel in anno peculiariter pro peccatis populi orationem fundebat ad Deum, atque hostias offerebat, vt quod nunc Ecclesia facit semel in anno obligans ad poenitentiae sacramentum, tunc in veteri illo populo praesignaretur. Nec erat lex, quae singulis festis, & sabbatis hanc animi afflictionem praescriberet. siquidem & nunc in lege Euangelica non obligamur speciali praecepto, nec diuino, nec humano ad agendum diebus festis poenitentiam, quo festis diebus adstringimur, opera religionis praescribit: poenitentia vero non est opus religionis, sed vindicationis, secundum Diui Thomae sensum in 3. part. quaest. 85. art. 3. ad 4. & arti. 4. & in quarto sentent. distinct. 14. q. 1. arti. 5. & dist. 15. quaest. quarta. art. 7. ad 1. Ad quartum, nempe ad S. Thomae auctoritatem constat ex eo responsio: quod is auctor, vt inibi explicat Caietan. vel loquatur de praecepto sabbati colendi, iuxta mysticum sensum, aut plane tractet de praecepto isto quantum ad eius finem, qui non cadit sub speciali vi praecepti, quemadmodum ex eodem S. Thoma paulo ante latius deduximus. quibus tandem fit, posteriorem huius illationis partem omnino tenendam fore. Quarta conclusio principalis. [art. 4] Potest quis alteri ex congruo a Dei liberalitate impetrare bona temporalia, augmentum gratiae, & quandoque primam gratiam. Haec est propositio Adrian. in quodlib. 8. artic. 2. S. Thomae in quarto senten. distinct. 45. q. 2. arti. primo ad primam. & prima 2. quaest. 114. art. 6. ad primam. & in tertio sen. distin. 19. quaest. prim. artic. 2. ad primam. & de bonis temporalibus constat: quia Sodomitis summis peccatorib. pepercisset Dominus, si vel decem iusti potuissent inter eos inueniri. quod diuus Ambrosi. lib. de Patriarcha Abraham c. 6. adnotauit, dicens. Hinc discamus quantus amicus sit patrie vir iustus. De prima vero gratia censendum est, eam non posse impetrari per vnum alteri, qui omni bono motu careat, nec ad eam dispositus sit per opera ad eam recipiendam efficacia. imo contraria assertio in hoc sensu esset erronea. At si quis optime sit institutus per bona opera ad id efficacia: nempe sufficientia ad dispositionem recipiendae primae gratiae, ob alterius orationem & suffragia ex vi impetrationis a liberalitate diuina consequeretur maiorem gratiam primam, quam ipse alioqui absque hac intercessione consequeretur. Sic etenim intelligendi sunt S. Thom. & Adria. dum tenent, posse quem alteri ex congruo impetrare a liberalitate diuina primam gratiam: quemadmodum disputat Ioan. a Medina in codice, de poeniten. tract. 6. versi. sed de oratione pro altero. asseuerans posse quem alteri impetrare ex congruo gratiam, vltra gratiam correspondentem proprijs alterius operibus. tametsi tutius sit, quod nullus possit alteri a diuina liberalitate ex congruo aliquam gratiam impetrare: licet bene illustrationem cordis: nam & Paulus inquit 2. ad Corinthi. ca. 5. Omnes stabimus ante tribunal Christi, & reportabit vnusquisque secundum ea, quae in proprio corpore gessit. pertinent & ad hoc plura alia testimonia, quae a Theologis quaestionem istam tractantibus adducuntur. Caeterum & praeter superius adnotata, illud hoc in loco necessario est memoria repetendum, quod eleganter disseruit Scotus in quodlibeto 20. nempe, cuiuslibet [art. 5] operis boni, & meritorij triplicem esse valorem: specialissimum quidem, specialem, & generalissimum, vt interim his dictionibus vtamur. est enim valor specialissimus quo ad ipsum operantem: & is, qui operanti competit, & applicatur specialis, qui competit ei, pro quo quis orat, ieiunat, aliúdue opus simile operatur. generalissimus autem, qui totius ecclesiae est, & omnibus Christi fidelibus propter illam sanctorum communionem conuenit, & adijcitur. hanc distinctionem, vt vtilem admodum ad percipiendum valorem suffragiorum Ecclesiae, sequuntur frequentissimo omnium consensu Theologi post Scotum: praesertim ipse Adria. quodlib. 8. art. 3. Gabrie. in canone Missae, lect. 26. Doct. in 4. sent. dist. 45. Ioan. a Medina in d. tract. 6. c. de multiplici valore orationis. Martinus Azpilcueta in c. quando. de conse. dist. 1. notab. 20. num. 81. haec distinctio colligitur ex veterum autorum sententijs: sicuti constat ex his locis, quae ab his Doctoribus citantur, vt hinc plane colligendum sit, quodcunque opus Christiani, vtile quidem esse omnibus Christi fidem profitentibus, quo ad tertiam valoris partem. Est etiam & in hac q. considerandum, esse [art. 6] opera quaedam valorem habentia ex opere operato, & sic ex institutione Christi, & hec operantur suum effectum absque operantis meritis, alia vero sunt opera, quorum valor ab ipsius operantis meritis, & statu pendet. & priora quidem operantur in eum, qui obicem non posuerit eorum effectui: his operibus Missa tribuitur, secundum Thomam communiter receptum in 4. sen. dist. 45. q. 2. art. 1. ad 3. q. Gabriel. in Canone missae lectione 57. qui tenent, missam non tantum qua ex parte est sacramentum ex opere operato, effectum habere, sed etiam qua ex parte sacrificium est, & hoc propter institutionem Christi. huic opinioni Caietan. refragatur in opusculis, q. 2. de celebrat. missae. vbi existimat, sacrificium misse ex opere operato nullum habere effectum particularem in quocunque homine. pro cuius opinione traditur distinctio diui Thomae in 3. part. quaest. 79. artic. 5. qui eleganter distinguit missam in sacramentum, & sacrificium: & inquit eam habere rationem sacramenti in quantum sumitur altaris hostia: rationem autem sacrificij, inquantum offertur: atque idcirco secundum eundem effectum sacramenti habet missa in eo, qui sumit, effectum autem sacrificij in eo, qui offert, vel in his, pro quibus offertur. Haec Thom. qui palam sensit, ad missam, qua ex parte sacrificium est, attendi offerentem ipsum, vel eum, pro quo offertur: & in specie, eum habere ratione sacrificij vim satisfaciendi, in qua magis attenditur offerentis affectus, quam quantitas oblationis. rursus idem Tho. 3. part. quaest. 82. articu. 6. innuit, missam quo ad orationes, & alia praeter sacramentum, valorem habere a deuotione, & affectu sacerdotis orantis, & eorum quorum nomine orat. vnde fatetur Caiet. & denique omnes post diuum Tho. in d. articu. 6. missam quo ad sacrificium, valorem etiam adsumere a deuotione totius Ecclesiae, cuius nomine celebratur. item & a deuotione, affectuque ipsius sacerdotis. ita quidem apparet, missam, vt sacramentum est, valorem & proprium effectum habere ex opere operato, eodem modo si fiat a malo sacerdote, quo si fieret a bono. tex. sing. in c. intra Catholicam. 1. q. 1. & tamen quo ad sacrificium propter deuotionem, & affectum offerentis, maioris valoris est missa optimi sacerdotis, quam praui. sic sane infertur, missam qua ex parte sacrificium est, maioris valoris esse vno tempore, quam alio: quando videlicet est maior sanctitas & charitas in Ecclesia, a cuius deuotione valorem ipsa adsumit, quod in specie probat Gabriel in Canone missae, lectione 26. col. 6. Nihilominus, etsi fateamur haec quae modo ex diuo Thoma, & Gabrie. adnotauimus, vera esse, & a Theologis communiter recepta, contendimus communem sequuti, missam, qua ex parte sacrificium est, habere effectum ex opere operato. est etenim ipsa oblatio cum consecratione, simul & eucharistiae sumptione sacrificium a Deo ipso institutum. idcirco sicut sacramenta ex opere operato propter diuinam institutionem suum effectum habent, ita & hoc missae sacrificium a Christo institutum ex ipso opere operato suum effectum habebit, etiamsi nullus mortalium esset in gratia, quod est impossibile: quemadmodum explicat Gabriel in d. lectio. 26. colum. 5. qui statim subdit, missam alio in sensu effectum habere ex opere operato: non equidem propter institutionem Christi, sed propter oblationem huius sacrificij nomine totius Ecclesiae catholicae factam a sacerdote, qui minister totius Ecclesiae est, in hoc sacrificio offerendo. qua ratione, cum Ecclesia, quae offert, sit semper dilecta Christi, vt eius sponsa, effectus huius sacrificij operi operato tribuendus est ea ex parte, qua Ecclesiae totius nomine offertur: siquidem valor iste nusquam deficiat, nec ad ipsum offerentem referendus sit. ego vero, hunc effectum, & valorem tribuendum esse opinor operi operanti, licet verum sit, eum procedere ab ecclesia catholica, cuius nomine offertur hoc sacrificium. nam & ipse Gabriel fatetur, hunc valorem tunc maiorem esse, cum in Ecclesia, quae per eius ministrum offert sacrificium, maiorem habet charitatem, ergo operi operanti valor hic est adscribendus. deinde valor operis operantis in hoc sacrificio consideratur ex parte ipsius sacerdotis offerentis, quia offert ipse licet nomine alterius, vt Thomas explicat. igitur & effectus huius sacrificij procedens ab Ecclesia, que vere offert per ministerium sacerdotis: operi operanti erit tribuendus. sicut & eleemosynae, orationes, ieiunia, & alia opera meritoria valorem habent operis operantis ex parte illius, qui ea fieri iusserit, & mandauerit, quod statim probabitur. Sed & communis opinio, quae dictat, missam qua ex parte sacrificium est, valorem habere ex opere operato, ex eo apparet, quod missa, quatenus sacrificium est, a Christo fuit instituta in remissionem peccatorum, & ab ipso valorem habet ad hunc effectum, vt satis factoria sit ad remissionem poene temporalis, & meritoria. id vero constat Lucae c. 22. & Matth. c. 26. Hic est calix sanguinis mei, qui pro vobis, & pro multis effundetur in remissionem peccatorum. pro vobis inquam, sumentibus: & sic sacramentum est, quod ipsi tantum, cui confertur, prodest. Pro multis, id est, alijs, quorum nomine, & pro quibus fiet haec hostiae oblatio. Et hac ratione sacrificium est in memoriam passionis dominicae, & ab ea valorem accipiens: sicuti eleganter explicat S. Thom. 3. part. q. 89. arti. 7. Nec pro Caiet. conuincunt S. Thom. verba, quia is. & si distinxerit missam in sacramentum, & sacrificium, non negat sacrificium missae praeter valorem operis operantis, non habere effectum operis operati. Nec item vrget, quod sequeretur, hunc valorem esse infinitum. id etenim fatemur, modo certum sit quo ad applicationem esse finitum, auctore Thoma in 3 part. q. 89. arti. 5. De sacramentis Ecclesiae dubium non est, quod valorem & effectum habeant ex opere operato, propter Christi institutionem. De oratione dominica, & [art. 7] horis canon. ab Ecclesia institutis, idem quidam responderunt: nempe eas habere valorem, & effectum ex opere operato. ita quidem visum est Gabr. in Cano. Missae lect. 57. col. 2. Gersoni in 3. part. Alphabet. 76. & Io. a Med. in tract. de oratione. c. de valore orationis pro seipso fusae. versi. sed quaeres. quorum opi. est omnino intelligenda in eo sensu, quo Gab. in lect. 26. operis operati valorem considerauit, non equidem ex Christi institutione, sed ex totius eccles. cuius nomine oratio fit, deuotione, & applicatione. Nam etsi orationes cano. quae ex instituto Ecclesiae dicuntur, valorem etiam habeant ab orantis affectu, vt S. Tho. de sacrificio Missae tradit in d. q. 82. art. 6. quia tamen fiunt, & dicuntur horae cano. a Clericis nomine Ecclesiae catholicae, vt eius ministris: secluso valore ratione ipsius recitantis, itidem valorem habent ratione fidelium, & ecclesiae, cuius mandato dicuntur: atque in hunc sensum verum est, quod istae orationes effectum habeant ex opere operato, etiamsi minister sit in peccato mortali. At si operis operati valorem aliter consideremus, scilicet ex Christi institutione, non poterit defendi Gabrielis opinio, quo fit, vt iuxta propriam significationem, & sensum, quo valor operis operati accipiendus est, se moto quocunque humano affectu, dicendum sit, has horas canonicas ab ecclesia institutas, & quae nomine totius Ecclesiae dicuntur, non habere valorem, & effectum ex opere operato, sed ex ipsius ecclesiae, & ministrorum affectu, & deuotione. quemadmodum deducitur ex his, quae modo exposuimus. Illud vero praetermittendum non est, orationes [art. 8] suffragia, & sacrificia quo ad valorem operis operantis esse rursus dupliciter consideranda. Primum enim, vt dicuntur, & fiunt proprio nomine: secundo, vt fiunt, & dicuntur nomine totius ecclesiae, vel alicuius priuati, orationes aut sacrificia delegantis, & alteri committentis. etenim suffragia primo modo considerata, valorem accipiunt, & effectum consequuntur ab affectu, & statu ipsiusmet, qui orat, ieiunat, aliúdue suffragium, & opus exequitur. Nam si is sit extra charitatem, & mortali affectus culpa, nec sibi, nec alteri prosunt, quo ad satisfactionem, nec aliam vtilitatem afferunt praeter eas, quas commemorauimus in §. praecedenti, nu. 11. quod si secundo modo suffragia considerentur, valorem accipiunt, & habent non tantum ab ipso ministrante, sed etiam ab ipsa Ecclesia catholica, vel ab ipso, cuius delegatione & commissione fiunt: idcirco licet, qui, vt instrumentum alterius operatur extra charitatem sit, valorem tamen habebunt suffragia ex parte eius, qui ea commisit ministerio alterius, si ipse charitatem habeat, nec sit culpa mortali affectus. sic sane S. Tho. communiter receptus eleganter explicat in 4. sent. dist. 45. q. 2. articu. 1. ad 3. q. vnde plura. quo euidentior sit huius distinctionis vtilitas, inferenda sunt. Primum omnium suffragiorum potissimi valoris esse missae sacrificium, cum id valorem habeat ex opere operato, & opere operante causa totius ecclesiae, cuius nomine fit, & item ipsiusmet ministri, vel eius, qui ministerium delegauerit, totius etenim Ecclesiae affectus, & charitas, praeter ipsum opus operatum maxime operantur quo ad suffragiorum valorem. Secundo constat, missam, qua ex parte sacrificium est, & alia suffragia, maioris esse valoris, si fiant a bono ministro, quam a malo: auget siquidem valorem ipsius ministri charitas, & deuotio, auctore Thoma in 3. part. quaest. 82. artic. 6. cuius opinio recepta omnino est. Tertio hinc apparet, missam, vt est sacrificium, & caeterae ecclesiae suffragia, maioris valoris esse, si fiant ex commissione, & ordinatione illius, qui est in gratia, & charitatem habet, quam eius, qui extra charitatem est: siquidem suffragiorum valorem auget charitas illius, qui ea fieri constituit, & cuius nomine fiunt, secundum Thomam & communem in d. distinct. 45. arti. 2. ad 3. q. sic quod diuus Gregorius scribit in 1. part. pastoralis. c. 11. cum is, qui displicet ad intercedendum mittitur, irati animus ad deteriora prouocatur. cuius Gratianus meminit in princip. 49. distin. intelligendum est, quo ad valorem orationis ab ipso orante procedentem: nam hic valor nullus est, quoties fit oratio nomine & commissione alterius ab eo, qui non est in charitate: valorem tamen habet ab eo, qui orationem, & suffragia alteri commisit, si is charitatem habeat. Quarto subinde manifestum est, meliora esse, & denique gratiora suffragia facta a pluribus, aut plurium commissione, quam ab vno, vel vnius instituto: quia horum charitas valorem orationis auget, cum maior sit in pluribus, quam in vno. Hoc satis probatum est ex praecedentibus, si, que modo adnotauimus, ad amussim fuerint considerata. Quinto inde colligitur, orationem dominicam, & horas canonicas ab Ecclesia institutas, meliores, & gratiores esse Deo caeteris paribus, quam reliquae sint orationes, cuius illationis ratio est, quia hae orationes fiunt nomine totius Ecclesiae: siquidem ministerio orantis a tota Ecclesia fiunt: atque ideo valorem accipiunt a totius Ecclesiae charitate. Clerici etenim, & religiosi ex Ecclesiae instituto canonicas horas dicentes, vt ministri Ecclesiae preces istas ad Deum ipsum emittunt. Nec de his, nec de sacrificio missae dubitandum est, iuxta communem omnium traditionem. Sed de alijs, qui ex Ecclesiae lege non tenentur ad horas canonicas, eas tamen recitant, plerique dubitare poterunt, an vt ministri Ecclesiae munere isto fungantur. Et tamen egregius Doctor Martinus Azpilcueta in capit. quando. de consecratio. distinctio. 1. notab. 20. numero 66. existimat has horas canonicas a quocunque dictas, Ecclesiae nomine dictas censeri: cum sint ab ipsa Ecclesia praecipue in hoc institutae, vt nomine totius Ecclesiae dicantur. Quae quidem opin. pia, & benigna mihi videtur: oportet igitur hac in controuersia perpendere, an suffragia fiant nomine totius Ecclesie, eius instituto, & ab aliquo, vt Ecclesie ministro, vt inde constituamus gratiora, & meliora esse, quam si priuatim fiant. Sexto, si praemittamus quod omnino praemittendum est, valorem suffragiorum Ecclesiae, quo ad satisfaciendum per applicationem finitum esse, & cuiuslibet suffragij tres esse finitos valores, quorum in hoc §. mentionem fecimus, illud erit statim constituendum [art. 9] suffragium factum pro pluribus non tantum prodesse cuilibet ex illis, quantum si pro eo tantum fuisset exhibitum. Nam si vtilitatem operis consideremus, quo ad debitum ex iustitia primum, illud profecto finitum est, & cuilibet operi constitutum: idcirco certum hoc praemium, & finitum inter plures diuisum, non pertinebit ad quemlibet ea ex parte, qua pertinuisset, si inter pauciores diuideretur, aut deniq;, si vni tantum applicatum fuisset, quod euidenti demonstratione percipitur. At si consideremus valorem operis quo ad impetrandum a diuina liberalitate, nulla est certitudo quid diuina maiestas pluribus, vel vni tribuet. Haec igitur illatio verior est, & frequentiori calculo probata: eam etenim colligimus ex Scoto in d. quodlib. 20. diuo Thoma in 4. senten. dist. 45. q. 2. art. 1. ad 2. q. Innoc. in c. penul. ne prelat. vices suas. Imol. in cap. significatum. de praeben. Praepos. in c. sacrosancta. 22. distin. Caieta. in opuscul. q. 2. de celebrat. miss. Ioan. Andr. & Abb. in cap. fraternitatem. de sepult. Cardi. a Turre Crema. in cap. non mediocriter. de consecrat. dist. 5. Adria. quodlib. 8. arti. 3. Ioan. Medina in tracta. de oratione. c. de valore orationis pro multis fusae. Martin. Azpilcueta in d. c. quando. de consecrat. dist. 1. nota. 20. nu. 77. Domin. Soto lib. 9. de iusti. & iur. q. 2. arti. 2. quibus non oberit auctoritas Hieronymi in dict. cap. non mediocriter. vbi inquit, Cum Psalmus vel missa pro cunctis animabus dicitur, non minus quam si pro vnoquoque diceretur, accipitur. Nam illud tantum ex hoc deducitur, missam dictam pro multis, eundem valorem habere, ac si pro vno dicta fuisset, nec inde sequitur, quod ille tantus valor vnicuique ex illis multis insolidum applicetur. Septimo est obseruandum, missae [art. 10] valorem ex opere operantis procedere ab ipsa Ecclesia catholica, cuius institutione celebratur: & ab ipsomet celebrante. Idcirco missa maioris valoris est, si fuerit a sacerdote charitatem habente celebrata, quam ab eo, qui extra charitatem sit, quia licet valor procedens ab Ecclesia, quae plures fideles charitatem habentes continet, nusquam deficiat, etiamsi malus sacerdos ministret, ille tamen valor, qui a charitate ministri deducitur, plane omnino desideratur, quoties minister mortali culpa est affectus: quod satis colligitur ex Thoma in dict. q. 82. arti. 6. & Gabriele in Canone missae, lect. 26. colum. 5. & 6. Octauo hinc infertur, reliquorum suffragiorum quae priuato nomine, non equidem totius Ecclesiae catholicae fiunt, valorem procedere ab ipso ministrante, & ab eo, cuius delegatione, & commissione ministrantur. vnde si minister sit extra charitatem, dimidia valoris pars deficit: sicut ex diuerso si minister sit in gratia: is vero cuius commissione ministerium fit, culpa mortali impeditus a charitate sit alienus, etiam deficiat dimidia valoris pars. quod si vterque sit extra charitatem, nullius valoris erit suffragium istud, etiamsi pro iustis ministretur, quo ad effectum satisfaciendi, iuxta opinionem, quam ex Diuo Thoma superius probauimus. §. praeceden. num. 7. & constat isthaec octaua illatio ex notatis per S. Thomam communiter receptum in 4. sentent. distinct. 45. quaest. 2. arti. 1. ad 3. q. Haec denique de suffragiorum valore, & effectu. His omnibus adijciendum est, [art. 11] viuorum suffragia, si fiant pro defunctis existentibus in purgatorio, eis quidem ita prodesse, vt ex rigore iustitiae satisfaciant pro temporali poena, quam in eo loco defunctorum animae pati debent in satisfactionem, quae non fuerat plene in hoc seculo corporis labore consummata: quod probatur Macchabe. 2. cap. 12. vbi oblatum fuit sacrificium pro mortuis. Sancta, inquit, & salubris est cogitatio pro defunctis, ex orare, vt a peccatis soluantur: a peccatis inquam, id est, a poena temporali, quam pro peccatis animae patiuntur in purgatorio, secundum Augustinum, libr. de cura pro mortuis agend. capitu. 1. eundem pulchre de ciuitate Dei, libr. 21. cap. 13. cap. animae defunctorum. 13. quaest. 2. vbi Cardin. a Turre Cremat. Sanct. Thomas in 4. senten. distinct. 45. q. 2. arti. 2. ad 2. quaestio. & est vere Catholica conclusio, quae aduersus haereticos probatur multis auctoritatibus, quas de suffragijs, & purgatorio tradidere Roffensis, Ioannes Eckius, Alfonsus a Castro, Ioannes Bunderius in compendio, & alij catholici, qui nostra aetate contra pestilentissima Lutheri dogmata scripsere. item de indulgentijs ecclesiae, quod ratione suffragij, & eius vi prosint existentibus in purgatorio, tenuerunt omnes communiter, praesertim S. Thom. & alij in 4. senten. distinct. 45. Cardin. Abb. & Doct. in c. quod autem. de poenit. & remis. Feli. in tract. de indul. col. 7. Syluest. in ver. indulgentia. q. 7. Caie. optime in tract. de thesau. indul. q. 5. # 6 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Suffragiorum communio dupliciter consideratur. -  2 Excommunicatio maior, qua suffragiorum communione quempiam priuet? -  3 Peccatum mortale, an priuet suffragiorum Ecclesiae communione? -  4 An possit quis pro excommunicato maiori excommunicatione orare? & quid pro mor tali peccatore. -  5 Excommunicatus sacramenta Ecclesiae vel conferens, vel suscipiens, peccat mortaliter. -  6 Sacramentum ordinis susceptum, vel collatum ab excommunicato, quem effectum habeat? -  7 Sacramentum poenitentiae ab excommunicato susceptum, vel ministratum, an teneat: vel sit iterandum? -  8 Excommunicatus, an sit sacramenti poenitentiae minister in articulo mortis? -  9 Excommunicatus maiori excommunicatione celebrans irregularis est: & inibi de celebrante coram excommunicato: & de excommunicato: qui authoritatem praestat celebrationi. §. SEXTVS. HActenus, lector optime, de suffragiorum Ecclesiae valore breuiter quidem egimus, vt hinc appareat quid referat excommunicatum suffragijs Ecclesie priuatum esse, ac destitutum, quod modo apertius constabit, si quae antea diximus specialibus quibusdam propositionibus exponamus. Etenim valor [art. 1] suffragiorum dupliciter consideratur, quo ad eorum participationem, vno quidem modo virtute charitatis, quae omnes fideles connectit, vt sint vnum corpus in Christo Iesu: cuius est propria illa sanctorum communio, de qua in Symbolo mentio fit. c. loquitur. 24. q. 1. & ad Ephes. capi. 4. inquit Paulus, Vnum corpus, & vnus spiritus, & vna spes vocationis nostrae, vnus dominus, vna fides, vnum baptisma, vnus Deus. tex. optimus in cap. firmiter. §. vlt. de summa Trin. Haec igitur charitas facit omnia bona, & suffragia esse communia. Alio modo suffragia quo ad eorum valorem, & eius communionem considerantur ex animo, intentione, & applicatione facientis, & operantis. Hac distinctione vtitur Sanct. Thom. in 4. senten. distinct. 45. 2. quaestion. artic. 4. ad 1. & ad 2. quaest. quem alij communi omnium consensu sequuntur. repetit idem S. Thom. in dist. 28. q. 2. articul. 1. ad 1. quaestion. & Adria. quodlib. 8. arti. 3. post Palud. in dist. 184. in q. 1. quibus ita constitutis, sequentia proponimus. Prima propositio. [art. 2] Excommunicatio maior non priuat excommunicatum illa suffragiorum Ecclesiae communione, quae a charitate procedit: cum illa priuatus fuerit per mortale crimen, cuius causa fuit excommunicatione affectus. sic sane sanctus Thomas communiter receptus explicat in dicta quaestio. 2. articulo primo, distinction. 18. & Gabriel. post alios, in Canone missae. lecti. 26. columna septima, vnde constat, iniuste excommunicatum minime hac communione priuari: quod satis manifestum est. Item nec excommunicatum minori excommunicatione, cum ea non inferatur propter peccatum mortale, quod hac communione priuat. Tandem illud certissimum est huius communionis priuationem mortali peccato, non excommunicationi tribuendam fore, siquidem qui inique est excommunicatus, ratione huius excommunicationis nequaquam ista communione destituitur. Cum iniusta excommunicatio non tollat charitatem, qua manente, manet vnionis vinculum, & communio: si vero quis iuste fuerit excommunicatus, peccatum mortale, cuius causa lata in eum fuit excommunicatio, priuauit eum charitate, quae huius communionis radix est. His accedit quod missae sacrificium non habet effectum quo ad operationem operis operati, nisi in his, qui per fidem & charitatem vniuntur: secundum Tho. in 3. parte. q. 79. artic. 7. ad 1. quam ob rem quo ad hanc communionem nulla est differentia, nec quidquam refert, sit peccator mortali culpa affectus, excommunicatus, vel non. Secunda propositio. Excommunicatio maior priuat quem illa suffragiorum Ecclesiae communione, quae ab applicatione, & intentione totius Ecclesiae radice habet. Probatur haec conclusio ex eo, quod Ecclesia minime vult communia suffragia applicare, nec orare pro his, qui extra eam sunt, sed tantum pro membris eius ab ea nondum abscissis, & segregatis: quemadmodum concordi omnium sententia satis est expeditum: idcirco haec secunda propositio palam infertur, & notatur a S. Thoma, & his, quos in proxima assertione citauimus. & Syluest. in verb. excommunicatio. 1. col. 2. Tertia conclusio. Excommunicatus maiori excommunicatione, minime comprehenditur sub orationibus, & suffragijs ab ecclesia generaliter pro eius membris exhibitis, quod constat ex proxime dictis: & est omnium communis conclusio, quidquid in contrarium senserit Hostien. in c. cum voluntate, de sentent. excom. col. 2. & Summa confessor. lib. 3. titul. 33. quaest. 159. Quarta conclusio. Peccator [art. 3] etiam mortalis criminis reus sub generalibus Ecclesiae suffragijs pro membris eius institutis comprehenditur: quia per fidem Ecclesiae membrum est, nondum publica auctoritate ab Ecclesiae communione separatum. Haec apparet ex applicatione Ecclesiae, quae pro membris eius orat. Esse autem peccatores Ecclesiae membra, iam superius probauimus in huius relectionis principio, numero 6. idcirco receptum est, quod in hac conclusione proponimus. siquidem praecitati auctores fatentur, communionem suffragiorum Ecclesiae ab eius intentione, & applicatione procedentem, membris Ecclesiae quibuscunque conuenire: tametsi haec Ecclesiae suffragia non ita vtilia sint existentibus extra charitatem, sicuti hi sunt, qui charitatem habent. quod apparet ex adnotatis in §. 4. praeced. & nihilominus adhuc plurimum vtilitatis haec suffragiorum communio affert peccatoribus: primum etenim ad defendendum eos a tentatione daemonis, qui hostis acerrimus est. Et ad protectionem Dei, qua diuina maiestas speciali cura filios Ecclesiae custodit, ad impetrandam a Deo illustrationem cordis, vt citius, ac facilius a peccatis abstineant: ad bona temporalia: denique ad alia multa, quae colligi poterunt ex his auctoribus, quorum mentionem fecimus in §. 4. numero 11. quibus quidem vtilitatibus excommunicatus maiori excommunicatione omnino priuatur, auctore Thoma. in 4. sentent. dist. 18. quaestion. 2. articul. 1. ad 2. quaest. vt hinc plane sit compertum, quod non semel iam in principio huius relectionis admonuimus, quantum quo ad interiores poenas, & interiora damna excommunicatio differat a mortali peccato. quod & Hosti. ac Ioan. Andr. adnotarunt in cap. ita quorundam. de iude. & Caieta. eleganter in tract. 17. quaestio. cap. 13. Ex quo libet obiter obseruare, Ecclesiam Catholicam quandoque pro excommunicatis, Haereticis, Saracenis, & infidelibus orare: non equidem vt pro membris Ecclesiae, orationibus ad Ecclesiae membra coadiuuanda institutis, sed vt exteris, & ab vnione Ecclesiae alienis, quibusdam orationibus in id ordinatis, quod dignetur diuina maiestas eos reducere ad Ecclesiae vnitatem, & poenitentiam: quemadmodum notant S. Thomas in 4. sent. dist. 18. q. 2. articul. 1. ad 1. q. Cardi. a Turre Cremata in capit. si quis Episcopus. 11. q. 3. Syluest. in verb. excommunicatio. 1. col. 2. & in verb. oratio. q. 4. sic denique orat Ecclesia in die veneris sancti pro Haereticis, Paganis, Iudaeis, & infidelibus, non vt membris Ecclesiae: sed alijs ad hoc orationibus institutis. Quinta conclusio. Non potest [art. 4] quis vt Ecclesiae minister orare pro excommunicatis maiori excommunicatione, his orationibus, quae pro membris Ecclesiae fieri solent. Hanc assertionem S. Thom. & alij paulo ante nominatim citati expressim exponunt, & ea communis est. idem in specie notat Gabriel in d. lect. 26. col. 7. not. Doct. in c. cum voluntate, de sent. excom. & in c. a nobis. in 2. eod. tit. Sexta conclusio. Poterit quilibet Christianus priuatis orationibus pro excommunicato etiam maiori excommunicatione priuatim orare. Non enim tunc nomine Ecclesiae pro excommunicato, vt pro membro Ecclesiae oratur. atque ita S. Thomas communi omnium consensu receptus asseuerat in 4. senten. dist. 18. q. 2. art. 1. ad 1. q. Syluest. in verb. excommunicatio. 1. q. 1. & est communis opinio, ex qua sunt omnino explicanda, quae Abbas, & alij adnotarunt in d. c. a nobis. Septima conclusio. Potest sacerdos in missae celebratione, dum secrete orat, in priori parte ante consecrationem Hostiae pro excommunicato speciali oratione orare. Huius conclusionis ratio ea est, quod tunc sacerdos orat vt priuatus, non vt minister Ecclesiae: qua ratione ita visum est Syluestro in verbo, excommunicatio. 1. col. 2 quem sequitur Mart. Azpilc. in c. quando de consecratio. dist. 1. notab. 19. nu. 71. quo in loco latius hac de re tractat. Octaua conclusio. Quilibet Christianus vel vt minister Ecclesiae, vel vt priuatus, orare potest pro peccatoribus nondum vita functis. huius assertionis veritas ex eo constat, quod Ecclesia minime intendit ab eius generalibus suffragijs excludere existentes in mortali peccato: modo per excommunicationem non fuerint hi ab vnione fidelium segregati: sicuti modo adnotauimus: posse autem orari pro peccatore viuo: non tamen pro eo, qui iam mortali crimine decessit, probat Thomas in 2. 2. q. 83. art. 7. c. pro obeuntibus. 13. quaest. 2. cap. placuit. 13. q. 5. gloss. in ca. ex parte. in 1. de sepultur. idem S. Thomas in 4. sentent. distinct. 45. q. 2. art. 2. Cardin. a Turre Cremata, in cap. tempus. 13. quaest. 2. & haec est omnium communis senten. Ex praemissis apparet, quonam modo intelligendum sit, quod Gabriel asseuerat in Cano. missae. lect. 26. colum. 7. scribens sacerdotem Ecclesiae ministrum non posse speciali oratione pro excommunicato in missa orare. Etenim non potest sacerdos vt minister Ecclesiae nec speciali, nec generali oratione pro excommunicato orare, vt pro membro Ecclesie: poterit tamen in ea parte missae, qua sibi licet priuatis orationibus vti, pro excommunicato orare, & erit isthaec oratio priuata, non equidem publica. Nona conclusio. Poterit quis vt Ecclesiae minister, vel vt persona publica, secrete tamen orare, aut sacrificium applicare illi excommunicato, qui mortalis criminis iam poenituit, & diligenter absolutionem impetrare curauerit: licet nondum sit absolutus. Hoc colligitur ex Hostiensi communiter recepto, in dicto cap. cum voluntate, de sentent. excommunic. notat Martin. Azpilcueta in capitu. quando. de consecrat. distinct. 1. notabil. 19. nume. 68. Nam & huic etiam generalia Ecclesiae suffragia vtilia sunt, nec is ab eis excluditur, secundum Cardin. a Turre Cremat. in capit. si quis Episcopus. 11. quaest. 3. post Richardum in 4. sent. distin. 18. & Florenti. 3. part. titul. 24. cap. 77. Nono & principaliter ab ipsius definitionis vero sensu apparet, esse alium excommunicationis effectum, quo satis probatur, & efficitur, [art. 5] excommunicatum maiori excommunicatione priuatum esse passiua & actiua sacramentorum participatione. text. optimus in capit. si celebrat, de Cleric. excommunic. ministr. capit. cum illorum, de sentent. excommu. & in cap. Apostolicae, de Cleric. excom. minist. quibus in locis hoc ipsum communiter receptum est in hunc sensum, quod male faciat, & illicite percipiat excommunicatus sacramenta Ecclesiae, peccat etenim & mortaliter propter grauem iniuriam, quam infert sacramentis ecclesiae, ea percipiens in eo statu, quo iuste ab Ecclesiae communione est segregatus. Idcirco qui ita censura hac effectus percipit sacramenta, graue sacrilegium committit in ipsum Deum, & Ecclesiam, quod probatur ea ratione, quae dictat, sacramenta non esse percipienda, nec danda ab eo, qui se existimat mortalis culpae reum esse. textus celebris de recipiente, in capit. illud. 95. distinction. quo in loco Innocentius tractans de sacramento extremae vnctionis inquit: non poenitentibus istud fundi non potest: quia genus est sacramenti. text. item ad idem, in capit. per Esaiam. 1. quaestione prima. versicul. Hoc pene. ibi omnia sacramenta prosunt digne sumentibus. igitur indigne ea accipientibus nocent. facit & ad haec ratio elegans. sacramenta instituta sunt a Christo Iesu, vt per illa gratiam primam, vel eius augmentum consequamur: is ergo, qui credit se esse in eo statu, qui gratiae consequendae repugnat, scire debet, se in vanum sacramentum accipere: igitur irreuerentiae crimen erga sacramentum committit: omne siquidem illud, quod ad irreuerentiam rerum sacrarum pertinet, ad iniuriam Dei fit: & ideo sacrilegium est, secundum sanctum Thom. 2. 2. quaestion. 99. artic. 1. de dante constat in d. capit. per Esaiam. versic. Hoc pene. dum dicitur: omnia sacramenta indigne tractantibus obsunt: prosunt tamen per eos digne sumentibus. Et in specie de Eucharistia nemo vsquam dubitauit: cum Apostolus scripserit, 1. ad Corinth. cap. 11. probet autem seipsum homo priusquam de pane illo edat. ac deinde de illo, qui indigne sumpserit, inquit, iudicium sibi manducat, & bibit. de sacramento baptismi probatur in cap. firmissime. 15. quaestione prima. & capit. omnis. capit. agunt. de consecrat. distinctione quarta. docet sanctus Thomas 3. part. quaestio. 68. articul. 6. ad hoc etiam conducit text. de confirmationis sacramento, in cap. vt ieiun. de consecratio. distinct. 5. & pleraque alia, quae de premittenda confessione ante sacramentorum susceptionem ex Theologis tradit Martin. Azpilcueta in princip. de poenitent. distinction. 5. in vltima parte. gloss. numer. 33. & sequentibus. Qui in capit. 1. §. sacerdos. nume. 12. de poeniten. distinct. 6. ex eo tex. adnotauit, mortale crimen commitere, qui culpa mortali affectus Ecclesiae sacramentum alteri ministrat, modo id faciat vt Ecclesiae minister, & actus is ad consecrationis ordinem pertinet: quod Sanctus Thomas docet in 3. parte, quaestione 64. articul. 6. quod si ita certum est, sacramenta illicite dari, & adsumi ab existenti in mortali peccato: idem erit in eo, qui praeter mortalem culpam, cuius causa a communione Ecclesiae sepositus est, extra fidelium consortium segregatus, minime censetur membrum esse ecclesiae. Caeterum etiamsi excommunicatus grauissime peccet sacramenta Ecclesiae contrectans vel ministrando, vel suscipiendo, constitutissimum est, ipsa sacramenta vere conferri, & adsumi. quod manifeste probabitur, si consideremus, sacramentum baptismi vel datum, vel acceptum ab eo, qui extra charitatem est, verum esse sacramentum. capit. tunc valere, de consecratio. distinctio. 4. sic & si quis excommunicatus confirmationis sacramentum accipiat, vere confirmatus est, nec erit confirmatio iteranda. quod item verissimum est, & de Eucharistiae sacramento: siquidem dubio procul excommunicatus consecrat, & verum recipit sacramentum. argument. eorum. quae notantur in capit. de homine, de celebr. missar. capi. intra Catholicam. 1. quaestio. 1. Nam & matrimonium contractum ab excommunicato, verum esse matrimonium, & sacramentum, probauimus in Epitome in 4. decret. 2. part. c. 6. in princip. vbi etiam asseuerauimus, religionis professionem factam ab excommunicato validam omnino esse. De ordinis [art. 6] sacramento illud constanter asseueramus, vere dari ab excommunicato, & excommunicato quo ad characterem, licet non quo ad exequutionem: ab illa enim donec subsequatur dispensatio, suspensus est ipse ordinatus, siue ignorans, siue sciens ipsum, vel ordinis collatorem excommunicatum esse, ordines susceperit. Hoc probatur quo ad primam eius assertionis partem in c. praeter hoc. §. verum. 32. dist. text. in c. 1. in verb. irritas. vbi glos. & in c. 2. de schismati. cap. cum illorum. de sentent. excom. c. 1. & vlti. de eo, qui furtiue ord. recepit. c. 1. & 2. de ordinat. ab Episc. qui renunciauit Episcop. quibus in locis itidem constat secunda conclusionis pars: nempe, ita ordinatos non posse ministrare in ordinibus susceptis, nec eorum exequutionem habere. & haec est omnium concors sententia, quae non potest iure negari: quippe manifeste in praecitatis locis constat. de dispensatione autem est adnotandum, quo ad tertiam partem conclusionis, eam regulariter a Romano Pontifice impetrandam fore in hoc casu, praesertim si detur in recipiente ordines certa scientia, capit. 1. de ordin. ab Episcop. qui renunci. Episcop. vbi idem apparet, si sit ignorantia crassa, aut supina. & c. cum illorum, de senten. excom. parte prima. quod si ignorantia probabili effectus quis vel excommunicatus, vel ab excommunicato susceperit ordines, ab episcopo proprio, qui in eo actu minime deliquerit, dispensationem obtinebit. text. in capit. vlt. de ordi. ab Episcop. qui renunci. Episco. notant Doct. praesertim Henric. in d. cap. 1. de schismat. & in d. cap. cum illorum. vbi ceteri Doct. idem communiter adnotarunt, excipientes religiosos: id est eos, qui post ordinem ita susceptum religionem profiteantur: etenim his etiam scienter ordinationi, & ordinum susceptioni operam dantibus dispensatio concedi poterit ab eorum praelatis: & idem, si post religionis ingressum ita fuerint ad ordines promoti. quae quidem exceptio deducitur ex d. c. cum illorum. 2. parte. & c. 2. de apostat. Inno. tamen in c. 1. de schismat. scribit collationem ordinum factam ab excommunicato, vel excommunicato, probabili tamen ignorantia excommunicationis, ita ratam esse, vt absque vlla dispensatione eius sit exequutio permissa, ac possit ita ordinem accipiens absque irregularitatis poena in susceptis ministrare, & ad alios ordines promoueri. huic sententiae accesserunt Panorm. in cap. veritatis, de dolo & contu. num. 46. Collectari. in d. cap. vlt. de ordi. ab Episcop. qui renunci. Episcop. idem tenet Huguitio relatus a gloss. in capitul. ab excommunicatis. 9. quaestion. 1. Repetit idem Panor. & ibi Feli. col. penult. in capit. ad probandum, de re iudic. idque verius esse censet Alfonsus a Castro lib. 2. de potestat. leg. poenalis, cap. 15. Nihilominus contrariam sententiam veriorem esse censemus, semper etenim dispensatio necessaria est, siue adsit probabilis ignorantia, siue praecesserit scientia, secundum glos. in dict. cap. ab excommunicatis. & in cap. si qui a simoniacis. 1. quaestion. 1. gloss. in dict. cap. 1. de ordi. ab Episcop. qui renunci. Episc. & in cap. 1. de schismat. vbi Henric. post alios ibi & in dict. cap. cum illorum, de senten. excom. hanc opinionem probat, quae communis est, secundum Abb. in dict. cap. veritatis, de dol. & contu. nu. 46. & haec est tutior opinio secundum eundem & Anani. nu. 12. in d. ca. 1. de schismat. Seluam de benefic. 2. parte. quaest. 12. col. 3. idem fatetur Abb. in d. c. veritatis. saepissime enim absque culpa quis exequutione ordinis sacri suspenditur, & irregularis fit: tametsi absque eius culpa non puniatur poenis iure alioqui statutis aduersus eos, qui prohibitum actum fecerint. gl. in c. illud. & in cap. Apostolicae, de Cleric. excommunica. ministr. & ibi Cardi. gloss. in cap. 4. 2. quaest. 5. Haec vero, quae diximus, adeo vera sunt, vt cum excommunicato scienter ordines recipiente, nullus praeter Papam dispenset, etiamsi excommunicatio eiusmodi sit, quod ab ea Episcopus absoluere valeat, secundum Ioann. Andream, Henric. Anton. Abb. & Felin. in dicto capit. cum illorum. tex. & ibi Abb. in ca. vlti. de eo, qui furt. ordinem recepit. Panormit. in capit. 1. eodem tit. quarto notabi. Angel. in verb. irregularitas. §. 22. Syluest. in eod. verb. versicul. secundo quaeritur. Ioannes Bernard. in practica criminali. cap. 13. Nec quidquam in contrarium vrget argumentatio Romani Pontificis in dicto capitulo, cum illorum. dum asseruit, non posse dispensare cum excommunicato, recipiente ordines, eum, qui non possit ab excommunicatione absoluere: quasi senserit a contrario, posse eum dispensare, qui possit absoluere. Nam isthaec collectio deficit: quia iure satis probatur, non posse cum irregulari dispensare eum, qui potest a peccato, quo contracta fuit irregularitas, absoluere: siquidem sacerdos, vel alius homicida absoluitur ab homicidij peccato, per quemcunque sacerdotem. capit. Deus qui. de poenitent. & remiss. & tamen irregularitatem ex homicidio contractam solus Papa tollit. capit. 1. de re iudic. in 6. quo fit, vt illud sit satis receptum, posse sacerdotem ordinarium absoluere a peccato, cuius ratione contracta fuerit irregularitas, licet ab ipsa irregularitate minime possit poenitentem eximere: quod expressim notant Caietan. in summa. in verbo, irregularitas. Cardin. in Clemen. dudum. de sepult. quaest. 8. Martinus Azpilcueta, in capit. 1. §. caueat. de poenitent. distinct. 6. numero 26. licet contrarium in hoc ipsemet Cardin. senserit in Clement. 1. de priuileg. quaestio. 37. & Calderin. consil. 19. titul. de regularib. quibus potissimum suffragatur text. in extra. 1. de priuileg. inter communes. colum. 4. versic. obseruent. quae tamen, quidquid ibi dixerit gloss. erit intelligenda quo ad absolutionem ab irregularitate, non quo ad absolutionem a peccato, cuius causa contracta fuit irregularitas: nam ab eo poterit is absoluere, qui ab alijs peccatis poterat absolutionem ministrare. Et ne quis existimet, illam constitutionem esse intelligendam adhuc de absolutione a peccato, in his tamen, qui confessiones audiunt, & absoluunt sibi iure ordinario non subditos, ex priu ilegio quidem, obseruandum erit iam hanc dubitationem per eas concessiones, quas bullas vocant, sublatam esse: praesertim quia per eas datur potestas absoluendi a peccatis multis, quorum causa irregularitas contrahitur: licet non competat ex eis facultas dispensandi in irregularitate. Tametsi absque harum literarum priuilegijs, quod prius communem opinionem sequuti probauimus, tenendum fore censeam, ex his colligitur euidenter, quo ad effectum istum, de quo in hoc versic. de ordinis sacramento, egimus, magis operari maiorem excommunicationem, quam peccatum mortale. Superest de [art. 7] sacramento poenitentiae hic agere: an absolutio praestita excommunicato sit iteranda, & teneatur? quam quaestionem iam olim tractarunt viri equidem doctissimi: & prae caeteris Martinus Azpilcueta meus olim, & nunc obseruandissimus praeceptor, in capit. vltim. numero 38. & in capit. primo. §. cautus. numero 23. de poenitent. distinctione quinta, cuius assertiones, vt propositae materiae subseruiam, breuiter admodum paucis additis exponam. Prima conclusio. Sacrilegium est, vel sacramentalem absolutionem excommunicato scienter exhibere, vel ipsum excommunicatum eam recipere. Hoc probatur ex his, quae paulo ante tradidimus, vbi ostendimus, excommunicatum maiori excommunicatione priuatum esse sacramentorum perceptione. & haec est communis opinio. Secunda conclusio. Excommunicatus maiori excommunicatione affectus, eius tamen iuste quidem ignarus, si a peccatis, absolutionis sacramento fuerit absolutus, non tenetur ad iterandam eam confessionem. Huius conclusionis probatio deducitur a capit. Apostolicae. de Cleric. excom. ministr. & eam veram esse censet Caieta. in summa, in verbo, Absolutionis impedimentum. versic. vtrum. & in ver. confessionis iteratio. & in opusculis quaest. 1. de qualit. confes. quem sequitur Martinus Azpilcueta in dicto capit. vltim. numero 45. hanc, & praecedentem conclusionem latius probans, tametsi Ang. in ver. confessio. 5. §. 10. & in verb. interrogationes. in fin. existimet posse iuste sacerdotem poenitentem quem ab excommunicatione soluere non potest prius a peccatis absoluere, & demum illum ad superiorem pro habenda excommunicationis absolutione dimittere. sic & Ang. opinionem reprobat Syluest. in verb. confessio. 1. §. 4. Tertia conclusio. Excommunicatus maiori excommunicatione, qui scit, ac fatetur se excommunicatum, putans iusto quodam iuris, vel facti errore, attenta eius qualitate, se posse prius a peccatis quam ab excommunicatione absolui, non tenebitur confessionem iterare, si fuerit a peccatis tantum absolutus. Eadem fere auctoritate probatur haec conclusio, qua praecedens: eamque Caieta. & Martin. expressim tenent. quamuis Palud. in 4. sent. distinct. 22. quaestion. 3. & Syluest. in verb. confessio. 1. §. 4. probare velint, confessionem iterandam esse in hac specie, non obstante probabili & iusta excommunicationis ignorantia: idque ea ratione fulcire conantur, quod incapax sit excommunicatus sacramentalis absolutionis. quae quidem ratio falsa est in eo sensu, quo ipsi accipiunt, siquidem sacramenta quo ad eorum vim excommunicatis conferuntur: sicuti paulo ante probauimus: licet quandoque non operentur proprium effectum propter obicem illis appositum. Et tamen data iusta ignorantia, & probabili, nullus obex sacramento absolutionis quo ad effectum opponitur ab ipso excommunicato, qui vere poenitet, & bona fide, vt Caietan. censet. sacramentum poenitentiae accipere curat. Et sane si Paluda. opinio vera est, quam & Adria. asseuerat in 4. senten. in tract. de matrimo. quaestione prima, scribens, Romanum Pontificem per excommunicationem latam in aliquem, eum efficere materiam ineptam, & incapacem sacramentorum: profecto minime poterit iure probari secunda conclusio, quam hac in quaestione proponimus. vere tamen haec Paluda. & Adriani assertio nequaquam admittenda est, per multa quidem, & per ea, quae modo de sacramento ordinis adnotauimus. Quarta conclusio. Excommunicatus, qui scit vel scire debet, se non posse prius a peccatis, quam ab excommunicatione absolui, absolutionem tamen a peccatis petens praemissa confessione sacramentali, & eam accipiens, tenetur eandem confessionem iterare. Huius assertionis auctores citare possumus Syluest. Palud. & Adria. qui ea ratione vtuntur, quod excommunicatus sit sacramentorum incapax: & praesertim huius. eandem conclusionem admittunt, ac veram esse contendunt Martinus Azpilcueta in dicto cap. vlti. de poenit. distinct. 5. nu. 48. & Ioan. a Medina, de poeniten. tract. 2. cap. de confessione ab excommunicato facta. Aliam tamen rationem in eius probationem inducentes, hac sane argumentatione. etenim aut hic poenitens non confitetur hoc peccatum, quo peccat volens absolutionem sacramentalem excommunicatus accipere, vel ignorantiam ita supinam, vt plane a peccato non excuset, & confessio integra non est: atque ideo omnino iteranda. Aut confitetur culpam istam, a qua minime discedit, nec discedere proponit, vt patet: quia peccato statim operam dat: & tunc obicem ponit sacramento ex imperfectissima contritione. & ideo se indignum efficit absolutione sacramentali, nec absolutio tenet, & tenetur ea ex causa confessionem iterare. Quemadmodum Ioan. Gerson argumentatur in 2. part. fol. 191. cap. quaeritur. col. 2. Caeterum Caieta. in dicto verb. absolutionis impedimenta, contrariam sententiam probare nititur, existimans, absolutionem sacramentalem validam esse in hoc casu, & si illicite detur & accipiatur, nec eo tempore proprium effectum in poenitentem, & confessorem habeat: atque hac ratione deducitur, confessionem non esse iterandam. Ad cuius opinionis probationem illud est maxime obseruandum, quod vere Ioan. a Medina, & Martinus Azpilcueta fatentur eorum sententiam minime posse probari ea ratione, quod excommunicatus sit incapax huius sacramenti, vnde oportet aduersus Caieta. disputantibus omittere Paluda. Syluest. & Adrian. rationem, quia ea falsa est. idcirco deueniendum est ad eam rationem, qua contenditur, absolutionem sacramentalem inualidam, & nullam esse, propter defectum contritionis, vel attritionis, quae virtute Sacramenti possit fieri contritio: qua de re nos latius egimus superius in §. 4. numer. 13. & plane vbi excommunicatus non confitetur, nec manifestat sacerdoti statum eius & peccatum, quod vel ex scientia iuris, vel ex supina ignorantia contraxit, volens absolui a peccatis priusquam ab excommunicatione, dubio procul, confessio integra non est: & hac ratione sacramentalis absolutio minime confertur, eritque iteranda confessio. Quod si excommunicatus manifestet sacerdoti excommunicationem, & culpam illam, qua afficitur vel scientia iuris, vel ignorantia supina, volens prius a peccatis, quam ab excommunicatione absolui, & nihilominus absoluatur, dicendum erit absolutionem sacramentalem esse, non obstante obice, qui eius effectui oppositus est. atque ob id minime iterandam esse confessionem: si sequamur opinionem, quam ex diuo Thoma in dicto numero 13. adduximus. At si contrariam ex Adria. Medina, & alijs probauerimus, satis itidem probari debet & haec quarta conclusio contra Caieta. cuius tandem opinio, vt inibi diximus, frequentiori Theologorum iudicio probatur. Quinta conclusio. Absolutio sacramentalis praestita a sacerdote maiori excommunicatione legato, eo casu, quo necessario vitandus non est, valet, & tenet, nec est omnino iteranda. Haec conclusio probatur argumentatione a diuisione deducta. Nam haec absolutio vel est nulla ex eo, quod eam suscipiens obicem peccati, absolutionis sacramento opponat: vel quia sacerdos nullam potestatem habet absolutionem istam sacramentalem ministrandi: nullum autem horum in hoc casu impedimentum praestat: igitur absolutio sacramentalis est, & valet. Non primum: siquidem nullam habet culpam suscipiens sacramentum ab eo excommunicato, quem vitare minime tenetur: vt constat: ergo nequaquam mortaliter peccat: & ideo obicem mortalis peccati non ponit sacramento poenitentiae. Nec item vltimum quidquam impedit, quia ea iurisdictio, quae ad absolutionem est necessaria, adhuc manet penes excommunicatum ex ecclesiae Catholicae permissione interim, quod eum non esse vitandum lege lata, aduersus publicam vtilitem statuit, quamobrem conclusionem istam video probari ab Adr. in 4. senten. tract. de confessione, dubio 9. Caieta. in verb. Absolutionis impedimenta. Medina in tract. 2. de poenitentia. cap. de confessione confessori excommunicato scienter facta. Martino Azpilcueta in cap. 1. §. laboret, de poeniten. distinct. 6. num. 10. & sequen. Oportet tamen hic memoria repetere, quae nos supra tetigimus §. 2. num. 7. vbi expendimus, quando excommunicatus vitandus sit. Etenim ex ibi dictis aliquot in proposita controuersia deducuntur. Primum, posse licite absolutionis, & poenitentiae sacramentum suscipi a sacerdote proprio, alioqui potestatem habente, etiamsi is sit excommunicatus, generali tamen excommunicatione, cuius scientiam poenitens habet: modo nondum fuerit denunciatus: & subinde constat, non esse hanc confessionem iterandam, quod ex concilio Basiliensi fatentur omnes. Secundum, confessionem sacramentalem, factam sequuta absolutione, sacerdoti proprio, etiam nominatim excommunicato, cuius excommunicationis ipse poenitens ignarus non est, modo nondum fuerit sacerdos denunciatus, validam, & licitam esse, nec eam repetendam fore. Hanc illationem exponimus contra Adri. & Ioan. a Medina, sequuti Caieta. & Martinum in praecitatis locis: ea sane ratione, quod constitutio, Ad euitanda scandala. etiam sit admittenda in excommunicato nominatim: sicuti & nos probauimus in d. §. 2. num 7. quae quidem sententia vtilis admodum est. Sexta conclusio. Confessio scienter facta sacerdoti, etiam proprio, excommunicato tamen, quem vitare tenemur, inualida quidem est, & omnino iteranda, grauissimoque cum peccato fit, haec est omnium concors sententia, quae manifeste probatur, quo ad priorem partem, ex eo, quod sacerdos excommunicatus, qui ab ecclesia non admittitur, & quem vitare tenemur, non habet iurisdictionem quae cum ordinis potestate necessaria est ad exhibendam absolutionem sacramentalem: quemadmodum statim probabitur: idcirco absolutio ab eo praestita, qui minister huius sacramenti non est, dubio procul erit nulla censenda, & inualida, atquae ex ea causa confessio est repetenda. vltima pars conclusionis constat, quia tenetur quis excommunicatum vitare sub reatu mortalis culpae, in diuinis, & sacramentis, quod iam admonuimus, & apparet in c. sacris, de his, quae vi, metúsue cau. fiunt. qui autem scienter Sacramentum poenitentiae recipere tentat ab excommunicato, quem vitare tenetur, mortaliter per hanc communionem communicans peccat, obicemque ponit Sacramento, igitur ea confessio cum peccato mortali fit. Hinc patet, quod si quis Sacerdoti excommunicato & denunciato confiteatur scienter peccata propria integre, & si Sacerdos proprius sit, non consequitur absolutionem Sacramentalem, & mortaliter peccat. primum quidem propter defectum iurisdictionis apud ipsum Sacerdotem. Secundum propterea, quod obicem mortalis culpae Sacramento ipsi opponat. Septima conclusio. Absolutio ex vi confessionis interioris praestita ignoranti ab excommunicato iam per Ecclesiam denunciato, inualida est: & ideo erit confessio repetenda, cum huius excommunicationis poenitens scientiam habuerit: est etenim satis receptum, esse necessariam potestatem ordinis, simul & iurisdictionis, ad absolutionem istam Sacramentalem impendendam, quod nos adnotauimus lib. 1. Varia. resol. cap. 10. num. 11. iurisdictionis autem potestas per Ecclesiam excommunicato denunciato aufertur. capit. ad probandum. de re iudic. & in specie quo ad collationem Sacramentorum, & praesertim quo ad potestatem ligandi & absoluendi. hoc probat de maiori excommunicatione. text. in c. duobus. de sent. excom. c. si celebrat. de Cleric. excom. minist. c. audiuimus. 24. q. 1. cap. 1. §. vlt. de offi. Vicar. lib. 6. sic Palud. in 4. sent. distinct. 17. q. 6. artic. 1. conclus. 4. Syluest. in verb. confessor. 1. q. 20. Adria. in d. dub. 9. & Ioan. a Medina in d. tract. 2. c. de confessione nescienter facta excommunicato. praemittunt excommunicatum, simul & denunciatum non habere potestatem iurisdictionis ad praestandum Sacramentalem absolutionem, quamobrem ipse Ioannes a Medina in specie hanc septimam conclusionem proponit. Octaua conclusio. [art. 8] Excommunicatus publice denunciatus, quique per Ecclesiae constitutiones vitandus est, non potest Sacramentalem absolutionem etiam existenti in articulo mortis ministrare: haec conclusio probatur ex eo, quod hic Sacerdos iurisdictione necessaria hanc absolutionem quo ad se, & quo ad alios priuatus est, vt diximus: ergo absolutio ab eo non potest dari. Deinde est ad hanc conclusionem auctoritas S. Tho. in 4. sent. dist. 17. q. 3. ar. 3. q. 1. ad 2. & dist. 19. quaestio. 1. ar. 2. ad 3. & 3. par. quaestio. 82. art. 7. ad 2. & communis omnium sententia, qua diffinitum a Theologis est, Sacramentum Baptismi in necessitatis casu licite posse suscipi ab haeretico & excommunicato, non sic poenitentiae Sacramentum, & Sacramentalem absolutionem: quae quidem differentia non aliunde potest contingere, quam quod in casu necessitatis etiam hereticus sit legitimus Baptismi minister, & itidem excommunicatus: non tamen sit absolutionis Sacramentalis minister adhuc in necessitatis tempore ob defectum iurisdictionis, quae cum sit necessaria, per excommunicationem, eiusque denunciationem est omnino extincta: denique hanc octauam conclusionem sequitur Ioan. a Medina, in cap. proxime citato. & esse communem Melchior Cano. fatetur in relect. de poenit. 5. par. fol. 85. qui tamen late de eius veritate disputans, opinatur satis defendi posse, in extremae necessitatis casu poenitentiae Sacramentum posse licite suscipi ab haeretico & schismatico, sequutus eius opinionis auctores. gloss. in capit. non est vobis. de sponsal. Palud. in 4. senten. distin. 25. q. 1. Sylue. in verb. confessor. 1. §. vlt. in qua quaestione Panorm. Praepos. & nostri communiter in d. cap. non est vobis. gloss. sententiam improbant, priorem probantes, quam itidem gloss. asserit in c. praeter. 32. distinct. verb. per manus. atque ita tenent, non posse Sacramentum poenitentiae in necessitatis casu per haereticum ministrari, ne is in prauam sectam poenitentem inducat, quae quidem ratio vitari poterit, siquidem opinio contraria admittenda foret, vbi sine periculo salutis spiritualis verosimili coniectura, posset poenitentiae Sacramentum ab haeretico suscipi. Nihilominus ipse Melchior Cano existimat non esse ambigendum, posse licite suscipi Sacramentum poenitentiae in casu necessitatis, ab excommunicato nominatim denunciato, quasi Ecclesia Catholica eo in casu non abstulerit excommunicato iurisdictionem, quam quilibet Sacerdos Iure diuino habet, non tantum proprius curam exercens animarum: quilibet etenim Sacerdos Iure diuino auctoritatem habet absoluendi, in mortis articulo constitutum, secundum Palud. in 4. sent. dist. 20. q. 1. ar. 2. Duran. dist. 19. qu. 2. idque sensit S. Tho. ibi. q. 1. art. 3. q. 1. & dist. 20. q. 1. art. 1. ad 2. q. qua ratione haec opinio defendi potest, tametsi rursus Ioan. a Medina priorem opinionem, & sic octauam istam conclusionem firmiter teneat in eo. tract. 2. cap. cui debeat fieri confessio. versic. ad aliud. Ex his colligitur qualiter sit accipiendum, quod notat Palud. in 4. sent. distinct. 17. qu. 6. art. 1. conclu. 4. quem sequitur Syluest. in verb. confessor. q. vlt. scribens, Sacramentalem absolutionem praestitam ab excommunicato etiam occulto, nondum denunciato, ei, qui excommunicationis scientiam habet, inualidam esse, atque ideo iterandam fore confessionem. Est etenim haec sententia falsa, vel intelligenda iuxta praenotatas assertiones, & tandem in eo sensu, quo proposita est, non potest iure probari, licet Sacerdos sit nominatim excommunicatus, sicuti probauimus in quinta conclusione. nec quidquam refert, quod acta per occultum excommunicatum ratione publici muneris & officij minime valida sint in fauorem eius, qui sciuit, illum excommunicatum esse. quemadmodum Calde. eleganter respondit in disputatione incip. excommunicatus. quem sequuntur Abb. in c. veritatis. nu. 43. Roma. in sing. 760. Ias. in l. Barbarius. ff. de offi. praetor. nu. 65. & alij communiter teste Felin. in d. c. ad probandum. col. pen. nam haec Cald. sententia minime obtinet, postquam condita fuit extrauagans constitutio, ad euitanda scandala. quod ipse Felinus optime admonuit. Hinc subinde constat, quo ad istum effectum de poenitentiae Sacramento, plurimum differre maiorem excommunicationem a peccato mortali, nam Sacerdos vtcunque sit mortali crimine affectus, etiam publico, non est priuatus potestate ordinis, nec iurisdictionis, quae ad absolutionem Sacramentalem necessaria est, licet sit ab Ecclesia denunciatus peccati, & culpae mortalis Reus. quod satis probatur ex modo praemissis. Decimo, vt vim maioris excommunicationis amplius aperiamus, ab eius diffinitione infertur [art. 9] excommunicatum maiori excommunicatione, ordine Sacro praeditum, ab eius ordinis exequutione quo ad se, & quo ad alios iure ipso suspensum esse, & ideo, si eius ordinis Sacri ratione, celebrauerit actum eidem conuenientem, irregularem effici. text. celebris in c. 1. ad fi. de sent. & re iudic. in 6. & in c. 1. & in c. is, cui. de sent. excom. eo. lib. c. Clerici. c. latores. c. illud. c. fraternitati. c. vt lex. de Cler. excom. mini. quam equidem poenam effugiet, qui probabili & iusta ignorantia fretus celebrauerit. tex. in cap. Apostolice. de Cler. excom. minist. Reg. l. 21. tit. 9. par. 1. denique excommunicatus eo modo irregularis efficitur, quo, & per eos actus, per quos a iure, vel ab homine suspensus. quam quaestionem modo ex professo missam facimus oportuniori loco eam tractaturi. satis etenim sit, praemisisse maioris excommunicationis vim eam esse, vt efficiat ab officio suspensum ipsum excommunicatum. vnde conse quitur, his modis effici irregularem excommunicatum, quibus suspensis ab officio efficitur itidem irregularis, qua in re multum excommunicatio maior differt a peccato mortali, quod regulariter non efficit quem ab officio suspensum, sicuti alibi trademus. his vero illud adijciam, excommunicatum celebrantem irregularem esse, etiamsi nondum fuerit denunciatus, siquidem constitutio, ad euitanda scandala, nihil vtilitatis affert ipsis excommunicatis, nec quicquam in eorum statuit vtilitatem. quod iam statuimus §. 2. numero 11. Qui vero nulla excommunicatione affectus, celebrat coram excommunicatis maiori excommunicatione irregularis non est, & si grauiter peccet. tex. elegans in c. is qui. de sent. excom. in 6. idem si coram interdictis. & tamen conantur quidam hanc conclusionem intelligere de prima celebratione, nam, si quis postquam coram excommunicatis maiori excommunicatione celebrauerit, demum absque aliqua dispensatione intra Ecclesiam celebrationi operam dederit, irregularis est, quia eidem erat interdictus Ecclesie ingressus propter celebrationem, quam exercuit coram excommunicato. c. Episcoporum. de priuil. in 6. is vero, cui est interdictus Ecclesiae ingressus, si saltem intra Ecclesiam celebrauerit, irregularis efficitur. c. is, qui. de senten. excom. lib. 6. qua denique argumentatione hanc opinionem in specie ista, tenent gl. in d. c. is, qui. in verb. notatis. gl. in d. c. Episcoporum. cuius opinionem ibi sequuntur Io. And. Archi. Domi. Francus, & Vanchelius. Floren. 3. par. titu. 26. c. 4. §. 1. Syluest. in verb. interdictum. 6. quest. 2. & Nico. Plouius in tracta. Sacerdotali. tit. de interd. regula 49. quorum mihi non admodum placet ex multis. & primo, quia text. in dicto capitu. Episcoporum. procedit in exemptis, in quorum odium statutum est, vt sint interdicti ab ingressu Ecclesiae, si coram excommunicatis vel interdictis celebrauerint: que quidem constitutio, maxime ad constituendam irregularitatis poenam, non est ad alios casus extendenda. Deinde video, quod Ioannes Andr. & alij Doctores communiter in dicto capit. Episcoporum. ita in praenotatam sententiam iuerint, vt nihilominus capiant contrariam, quam nos hic probamus, potiorem fore ad sedandas multorum Sacerdotum conscientias. postremo Calder. nostram hanc opinionem, licet dubius, tenere videtur in consil. 4. de senten. excomm. & expressim Gonsalus a Villadiego de irregularit. c. 2. in fine. atque ita ipse quaestionem istam in vtroque foro definirem, ac iuxta diffinitionem hanc consultus responderem. Sed & praeter ista vltimo est aduertendum, excommunicatum maiori excommunicatione, si auctoritatem prestans celebrationi, quia Episcopus est, audiat missarum solennia, irregularem ex hoc esse. text. optimus in cap. illud. de Cler. excom. mini. glo. celebris in Cle. 2. in verb. celebrari. de priui. quam sequuntur eam admodum commendantes Panor. in dict. cap. illud. Francus in cap. 1. de re iud. in 6. colum. 3. Gonsalus a Villadiego. de irregul. ca. 2. colum. 3. Raue. in dict. Clem. 2. vbi Cardi. nu. 11. Imol. num. 9. Guliel. & Bonifac. num. 9. eam veram esse praemittunt, in hoc casu auctoritatem praestari intelligentes, vbi Episcopus excommunicatus facit & iubet coram ipso missam celebrari. idem notarunt Hosti. & Doct. in cap. tanta. de excess. praelat. Mari. Socyn. in ca. ad audientiam. de homici. num. 25. # 7 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Collatio beneficij facta excommunicato, est nulla ipso iure, & idem de electione & praesentatione. -  2 Clausula, motu proprio, an efficiat validam collationem beneficij, factam excommunicato? -  3 Ignorantia excommunicationis, an constituat excommunicatum capacem beneficij Ecclesiastici. -  4 Excommunicatus bene potest acceptare beneficium Ecclesiasticum. -  5 Excommunicatio nulla vel iniusta, quem effectum habeat? quod latissime examinatur. -  6 Contemptus quis vere dicatur, vt culpam mortalem efficiat. -  7 Peccatum veniale, an fiat per consuetudinem mortale? -  8 Quis possit dispensare cum eo, qui obtinuit beneficium eo tempore, quo erat excommunicatus? -  9 Excommunicatus non potest beneficium conferre, nec eligere, nec praesentare. -  10 Excommunicatus per annum persistens in excommunicatione, qua poena sit afficiendus? & inibi intellect. cap. rursus. & cap. quicunque. 11. quaestio. 3. -  11 Jntellect. cap. cum contumacia. de haeret. in 6. §. SEPTIMVS. VNDECIMO praeter alios excommunicationis maioris effectus, quo ad exteriora non minimus est, quod [art. 1] collatio beneficij facta excommunicato, est nulla ipso iure. tex. insignis in ca. postulastis. de Cler. excom. minist. cuius conclusionis ea est ratio, quod beneficia Ecclesiastica praecipue dentur propter officium. cap. cum secundum. de praeben. cap. vlt. de rescrip. in 6. cap. concesso. 12. q. 2. cap. generaliter. 16. quaest. 1. notat gloss. in capi. vltim. de offic. Vicar. ipse vero excommunicatus, vt in §. proximo probauimus, a iure suspensus est officij exequutione: ergo beneficium Ecclesiasticum ei conferri non potest. & sane ratio ista deducitur ex capit. si celebrat. de Cler. excom. ministr. & gloss. in capit. Apostolicae. de exceptionibus. Haec ratio comprobatur, quia Iure Canonico obtentum est, beneficium non posse conferri ei, qui tempore collationis sit irregularis, imo collatio huic facta nulla est, secundum Dynum in reg. 1. de reg. iur. in 6. Innocen. in cap. cum nostris. de concess. praeb. Milis in repert. in verb. irregularis. vt homicida, & plerosque alios, quorum opinionem ipse retuli in regula, peccatum. de regul. iur. 2. par. §. 8. num. 6. non alia equidem ratione, nisi, quod irregularis suspensus sit ab officij, cuius causa beneficium datur, exequutione. & tamen vt haec a nobis proposita conclusio longius pateat, ad eius intellectum aliquot hoc in loco adnotabimus: est etenim haec opinio communis, vt asseuerat Ioan. Staphilaeus, de liter. grat. & iust. fol. 82. col. 2. Primum, quod excommunicatus eligi ad beneficium Ecclesiasticum non possit, imo electio eiusdem nulla sit. c. cum inter. de elect. ca. constitutis. de appellat. ca. vlt. de Cler. excom. minist. c. illa. c. per inquisitionem. de elect. glo. in c. si forte. de elect. in 6. Archid. in ca. nullus. 63. dist. & est omnium communis opinio, quam sequuntur Bertachinus in tract. de Episcopo. 1. par. 2. lib. q. 4. Specul. tit. de libelli concep. §. vlt. ad fin. Doct. in c. cum dilectus. de consuet. imo nec potest excommunicatus postulari. text. in c. 1. de postul. praela. glo. in cap. vlt. de excess. praelat. Secundo est ad idem obseruandum, excommunicatum non posse praesentari a patrono Laico vel Clerico, ad beneficium iuris patronatus. hoc probatur argumentatione deducta ab electione ad praesentationem. qua vtitur gl. communiter recepta in ca. vltim. vbi est optimus text. de electio. in 6. sed & in specie hoc ipsum adnotare videntur Lapus, allegatione 8. & Archid. in capit. 1. columna 3. de except. lib. 9. expressim Cesar Lamper. de iur. patro. 1. par. 2. lib. 6. q. princip. artic. 1. Rebuffus in concordatis. titu. de excom. non vitandis. col. 3. & Rochus Curtius in ver. honorificum. q. 4. nume. 19. dum hanc opinionem tenet in excommunicato etiam minori excommunicatione. auctoritate text. in cap. si celebrat. de Cler. excom. ministr. Tertio constat, eandem principalem opinionem procedere in excommunicato, siue is sit excommunicatus ab homine, siue a iure. Ioan. Imola in cap. cum dilectus. col. penul. de consuetud. Rota Antiqua 363. Abb. in ca. Apostolicae. de except. Nec videtur, posse hac in re iure dubitari, quia eadem ratio, que dictat, collationem beneficij factam excommunicato, ab homine esse nullam, probat idem in excommunicato a iure. Quarto, haec ipsa principalis conclusio vere obtinet, etiam [art. 2] si collatio beneficij facta sit motu proprio, secundum Card. in Cle. 1. §. 1. q. 4. de relig. domi. qui fatentur, hanc opinionem communem esse, quae probatur ex eo, quod motus proprius, licet alioqui multa operetur ad tollendam surreptionem, non tamen inducit dispensationem aliquam, nec tollit vitium, quod patitur quis, & quo impeditur iure obtinere id, quod sibi conceditur. etenim non inducit dispensationem, ad obtinendum duo beneficia, quae simul non possunt obtineri, Iure Canonico prohibente. glo. inibi communiter recepta in c. si motu proprio. de praeb. in 6. cui similis in Cle. si Romanus. de preb. quam preter Doct. ibi sequitur, & commendat Rom. in sing. 419. Francus in cap. quamuis. de praeben. in 6. col. 2. Abb. in c. cum olim. colu. 4. de re iudic. sic rescriptum motu proprio concessum excommunicato minime valet. Barb. in Clementinis. Rub. de rescr. col. 9. deinde nec motus proprius irregularitatem tollit, nec super ea dispensat. Rota in nouis 112. Anchar. consilio 20. Feli. in c. causam, quae. col. 2. in 2. de testib. quorum opinio communis est, tametsi plures effectus motus proprij tradiderint ex iunioribus. Feli. in d. c. causam, quae. Io. Staphil. de lit. grat. & iustit. fol. 83. Rebuffus in concordatis. ti. de forma manda. Apost. in ver. motu proprio. ex quibus illud minime negari poterit, Romanum Pontificem ex eo dispensatione quadam tacita, tollere vitium, quod quis habet, si scienter illius vitij non ignarus, beneficium illi contulerit. quod probatur in l. 2. & ibi glo. C. de crimi. sacrileg. l. quidam consulebant. ff. de re iudica. vbi Alex. post alios, notant Roma. in consilio 327. Barto. & alij in l. Barbarius. colum. 5. ff. de offic. praeto. Panor. in c. innotuit. colu. 4. & in c. cum in cunctis. §. inferiora. 3. colu. de elect. & in c. 2. col. 2. de schismat. Felin. in c. praeterea. num. 9. de testib. cogen. & Ioan. Staphil. in dict. fol. 83. Quinto hinc constat, permutationem beneficiorum, factam per excommunicationem, minime valere, cum in ea collatio mutua contingat: atque ita visum est Card. in Cle. 1. §. ipsius. de poenis. & Chosmae, in pragmat. sanctione. titu. de collatio. §. insuper. in verbo, disponere. Sexto, haec principalis conclusio, quam hoc in loco explicamus, vera est, etiamsi ipse excommunicatus nondum fuerat tempore collationis denunciatus, nam, vt saepe iam admonuimus, constitutio Martini quinti, ad euitanda scandala, ipsos excommunicatos nullo beneficio afficit, nec illis aliquam vtilitatem confert, idcirco iura vetera quo ad eos omnino obseruanda sunt. Septimo idem respondendum erit, etiamsi postmodum sequuta sit legitima absolutio ab excommunicatione: etenim, cum collatio beneficij ex eo nulla sit, quod eo tempore is, cui beneficium confertur, sit excommunicatus, minime haec collatio ab initio nulla, vires assumet absolutione sequuta. ca. non firmatur. de regul. iur. in 6. cum simil. notant Archid. in capit. nullus. 63. distinct. & Ancha. in dict. ca. postulastis. de Cler. excom. minist. Nec video posse in hoc nullam contingere dubitationem, siquidem haec illatio manifeste colligitur ex his, quae communi omnium consensu hac in quaestione traduntur. Octauo ad praemissa oportet scire, collationem beneficij factam excommunicato nullam esse, modo constet, eum excommunicatum fuisse tempore collationis. Nec enim satis est, probare post collationem ipsam in excommunicatione manere, aut ea censura affectum esse, textus optimus in c. proposuit. de Cler. excom. ministr. Rota in antiquis 238. sensit Arch. in dict. c. nullus. notat Gofred. cuius meminit Aegid. a Bellame. in cap. quod sicut. ad finem. de electio. Nono, idem in pensione super beneficio Ecclesiastico respondendum erit, nam ea excommunicato conferri non potest, etiamsi pensio non sit beneficium. quod in specie adnotauit Hieronym. Gigas de pensionibus. quaestio. 14. non inficior, huic opinioni minime conuenire rationem illam, quam adduximus ex c. vlti. de Cler. excom. mini. ad probationem principalis decisionis. c. postulastis. sed tamen propter odium excommunicatorum, & quia pensiones reditus Ecclesiastici sunt, non admodum hanc opinionem improbamus. Decimo, hac in controuersia opinamur, collationem [art. 3] beneficij factam excommunicato, nullam esse, etiamsi ipse sit ignarus, & inscius huius excommunicationis. glo. & ibi Abb. & Card. in c. pen. de Cler. excom. ministr. Docto. in c. pastoralis. §. verum. de appel. cuius opinionis ea est ratio, quod ignorantia excommunicationis est consideranda ad effugiendas poenas iuris, statutas quidem aduersus excommunicatos aliquid prohibitum agentes, non tamen quo ad valorem ipsius actus, sicuti satis receptum est. notatur in eodem capit. pen. de Cleric. excom. ministr. quam ob rem mihi placet opinio praedicta, quam existimo communem esse. Vndecimo, non tantum collatio beneficij Ecclesiastici facta excommunicato est nulla, sed & impetratio literarum ad beneficia obtenta ab excommunicato nulla itidem erit. argu. text. in c. 1. de rescript. in 6. quo nulla censetur impetratio rescripti ad lites. Igitur maiori ratione nulla erit impetratio literarum ad beneficia: etenim haec argumentatio probatur ex capit. ad audientiam. in 2. de rescript. & in capit. quamuis. de praeben. in 6. sic sane in specie hanc decimam illationem veram esse censet Cardin. in Clem. 1. §. 1. q. 3. de relig. domi. & procedit, vt modo explicuimus, etiamsi impetrans ipse inscius sit excommunicationis. quod expressim notat Abb. in dict. cap. penult. de Cleric. excom. ministr. communiter Doct. in dict. §. verum. tametsi glo. in dict. c. pen. & in d. §. verum. Card. in cons. 40. Felin. in c. sicut tuis. 2. col. de simonia. Rota in antiq. 281. Milis in repert. in ver. excommunicatus maiori, contrarium teneant: & tamen ad effugiendas has Doctorum concertationes, & quae in hac quaestione diximus, solet in Romana curia, quoties fit alicuius beneficij collatio, aut dantur literae ad beneficia, dari itidem absolutio impetranti, & ei, cui confertur beneficium a quacunque excommunicatione, ad eum tantum effectum, cuius praxis & vsus meminere Ioan. Staph. de liter. grat. & iustit. fol. 82. Rebuffus in concordatis. tit. de excom. non vitan. Hieron. Gigas in tract. de pensionib. q. 14. Feli. in c. Apostolicae. colum. 1. de exceptio. Duodecimo admonendum est, omnia, quae superius diximus, vera esse, quoties agitur de acquisitione iuris & tituli ad beneficium Ecclesiasticum, quasi secus sit, vbi tractetur de beneficij acceptatione, quae potius ad factum, quam ad ius pertinet: atque ita [art. 4] non de beneficio acquirendo agitur, sed de iam acquisiti acceptatione, aut de literis ad beneficia acceptandi. quod notant Rota in nouis 195. Cardin. consilio 103. columna quarta. Rota antiquior vltim. de sententia excommunicatio. & antiqua 126. & 720. Rebuffus in dicto titulo de excommunicat. non vitand. ad finem. Ludouicus Gomes. in tracta. de expectat. numero 60. vnde constituitur intellectus ad textum in capitulo vltimo, de consuet. in 6. siquidem optionem illam praebendae vacantis, quam exequitur antiquior Canonicus, poterit facere, licet sit excommunicatus, cum ea sit facti: sicuti notat in specie Rota in nouis praecitata 195. & tamen, quia contrarium placuit in hac duodecima illatione Cardin. in dicto capit. postulastis. & Andre. Alciat. in capit. 1. de iudic. numero 12. oportet hic amplius prius adnotare, quod optio vel acceptatio ista ab excommunicato fieri non potest, si ad eam necessaria sit beneficij collatio noua. Haec etenim excommunicatio facta nulla est ipso iure, quo quidem modo plerique intellexere text. in cap. referente. de praebend. ex quo non omnino haec conclusio deducitur, tametsi ea vera sit, & necessaria ad hoc, vt iuxta hunc sensum Card. opinionem admittamus. est ergo vera isthaec duodecima adnotatio, vbi de sola facti simplici acceptatione tractatur, vt colligitur ex mente omnium, quos citauimus, qua ratione qui habet literas ad beneficium vacaturum, poterit, & si excommunicatus sit tempore, quo vacat, illud acceptare virtute literarum, & collatio erit suspendenda, donec ab excommunicatione fuerit absolutus, vt tunc iure fiat, ex his, quae Rota in antiquis 33. scribit, & eam sequutus Martinus Azpilcueta in capitu. si quando. de rescript. columna 13. non me latet, hanc duodecimam conclusionem ad modum dubiam esse, quia & acceptatio beneficij iam collati, iuris acquisitionem inducere videatur, vt nos explicuimus libro tertio Variar. resolut. capit. 16. numero 4. quo in loco conati sumus, hanc dubitationem tollere, quae tamen & nunc nobis admodum vrget, etiamsi a recepta frequentiori consensu opinione non discedamus. Decimotertio haec sunt accipienda, vbi excommunicatio valida sit, etenim, si ea [art. 5] nulla est, minime afficit excommunicatum aliquo iuris impedimento: & ideo collatio beneficij Ecclesiastici facta eidem non ex hoc nulla erit, quod excommunicato fuerit facta, secundum Abba. in capitu. ita quorundam. de Iudae. Henricus in capitulo dilectis. de appellatio. post alios inibi, quos sequitur Rebuffus in dicto titulo de excommunicat. non vitan. & in hoc non video, posse vllam contingere grauem dubitationem, nam maior videri potest controuersia de excommunicatione iniusta, valida tamen, id est, rite a iudice vero lata: cuius quaestionis causa obiter hic tractandum est dubium illud celebratissimum, an excommunicatio iniusta, alioqui rite lata, aliquem effectum habeat. Huius quaestionis diffinitio exigit, quod praemittamus, excommunicationem quandoque nullam esse ipso iure, vel quia non est lata a suo iudice, vel post appellationem, vel contineat intolerabilem errorem, aut alijs de causis, quae tradi solent in capitulo, per tuas. de sentent. excommunicatio. in capitulo, sacro, eodem titulo. & haec quidem excommunicatio nec in animae iudicio, nec in exteriori vllum effectum habet, si constet eam nullam esse, quod omnium consensu receptum est, est alia excommunicatio, quae nulla non est, imo denique a suo iudice lata ante appellationem ex causa tamen iniqua, cuius error patens non est in ipsa sententia: & haec ipso iure valida censetur, atque ideo absolutionem obtinere debet excommunicatus, alio qui vitandus est a sacris, & communione fidelium. De hac vero excommunicatione nostra contingit disputatio, quae facilius intelligetur quibusdam propositis conclusionibus, ex quibus poterit quispiam ad disputationem adsumere, quae vtriusque partis sint potissima fundamenta. Prima conclusio. Excommunicatio iniuste minime in animae iudicio ad culpam obligat, probatur ea ratione, quia nemo potest excommunicari, nisi propter inobedientiam. ca. nemo Episcoporum. 11. q. 3. cap. multi. 2. qu. 1. & Matth. c. 18. Si Ecclesiam, inquit, non audierit, sit tibi tanquam Ethnicus & Publicanus. iudex autem non potest quemquam obligare, nisi per legem & iustitiam, vt constat. Igitur, vbi iudex quid contra legem praecipit, nulla est praecepti obligatio, nec in subdito peccatum est contumaciae vel inobedientiae, etiamsi is iudici non obtemperauerit. ad idem optime conducit Origenis auctoritas homilia 14. ad capitulum 24. Leuitici, vbi inquit, Si quis non recto iudicio eorum, qui praesunt Ecclesiae, depellatur, & foras mittatur, si ipse antea non exit, hoc est, si non egit, vt mereretur exire, nihil laeditur in eo, quod non recto iudicio ab hominibus videtur expulsus, & ita fit, vt interdum ille, qui foras mittitur, intus sit, & ille foris, qui intus videtur retineri. haec Origenes. tametsi Gratianus in capitulo, si quis non recto. 24. quaestione 3. id tribuat Hieronymo: sunt & ad hoc pulchra diui Augustini verba in sermone 16. secundum Matth. capit. coepisti habere. & Epistola 137. capitu. quid obest homini. 11. quaestione 3. eandem sententiam probat text. vbi Abb. & Doctor. in capit. a nobis. in 2. de senten. excommu. & est communis opinio, quam omnes statim in hac quaestione citandi, veram esse premittunt, praesertim Adria. quod lib. 6. conclusio. 1. Theologi in quarto sent. vbi Maior. quaestio. 2. in distinctio. 18. & licet Adrianus opinetur sanctum Thomam in d. distinct. 18. quaest. 2. art. 1. ad 4. qu. & inibi Palu. & plerosque alios Theologiae professores, contrariam sententiam probare, vere tamen nec diuus Thomas, nec ceteri ab hac prima dissentiunt conclusione, quippe, qui tantum concedant, iniuste excommunicatum debere patienter poenas ipsas ferre, & censurae obedire interim, donec absolutio fuerit praestita, quod non nocet huic primae conclusioni, nam Thomas & alij non admittunt, excommunicatum iniuste obligari in conscientiae foro ad culpam, vt sit culpa, non obedire iniusto praecepto, cui excommunicatio accedit, quemadmodum explicat Dominic. a Soto, in relectione de secreto membro 3. quaestio. 1. conclus. 4. aliqua ex parte Adrianum in hoc incusans, quod voluerit aduersus istam primam conclusionem adducere Tho. & alios. sed tamen Adriani allegatio aliorsum tendit, quemadmodum in sequentibus conclusionibus apparebit. Secunda conclusio. Excommunicatus iniuste non est priuatus communibus, & generalibus suffragijs Ecclesiae Catholicae: etenim Ecclesia non censetur velle quenquam iniuste tanta laesione afficere: atque ideo censendum est, sub generali Ecclesiae intentione includi excommunicatos inique, & sine causa. optimus textus in capit. illud plane. 11. quaestio. 3. prudenti siquidem ratione interpretabimur, communem Ecclesiae intentionem in publicis precationibus, & communibus suffragijs esse conformem diuino iudicio, diuinae voluntati, & dispensationi, secundum veritatem quidem, & non secundum errorem hominum. Iniuste autem excommunicatus non priuatur apud Deum suffragijs Ecclesiae, igitur Ecclesiae huic rationi conformis, huiusmodi hominem minime priuabit, nec excludet ab eius communi intentione, quam in suffragijs distribuendis habet. sic conclusionem istam probarunt Paludan. in 4. senten. distinctio. 18. questione prima. conclusio. 4. & ibi Ricar. art. 7. questione secunda. Alexand. de Hales. 4. par. quaestio. 82. membro 1. Adria. in dict. capit. quodlibet. 6. quaestio. 1. versicu. sed dubium est. Ioannes Arbore. libro quinto Theosophiae, capitulo 21. Cardin. a Turre Cremat. in capitulo, si quis Episcopus. 11. quaestione tertia. Caieta. in opusculis. in tracta. 27. quest. ca. 13. Domin. a Soto in dicto tertio membro. qu. prima. conclus. 4. & est communis opinio, cui minime refragantur verba sancti Thome in 4. distinctio. 18. questio. 2. articu. 1. ad 4. quamuis, inquit, homo gratiam Dei amittere non possit iniuste, potest tamen iniuste amittere illa, quae ex parte nostra sunt, que ad gratiam Dei disponunt, sicut patet, si subtrahatur alicui doctrine verbum, quod ei debetur: & hoc modo excommunicatio gratiam Dei subtrahere dicitur. Hactenus Thomas, qui palam asseuerat, excommunicationem, presertim iniustam, non tollere gratiam, gratum facientem, cum haec per peccati mortalis culpam subtrahatur: sed tamen tollit excommunicatio etiam iniusta, dispositiones quasdam ad gratiam istam, quae possent facilius contingere per communionem cum fidelibus, per participationem & perceptionem Sacramentorum, per auditionem diuinorum Officiorum, quibus omnibus exterius priuat excommunicatio etiam iniusta: non tamen ex hoc infertur, eam priuare suffragijs generalibus Ecclesiae, quo ad eius communem intentionem. vnde diui Thome sententia parum oberit huic secundae conclusioni. Tertia conclusio. Excommunicatio vtcunque iniuste lata sit, deficiente causa, & culpa ipsius excommunicati, non est contemnenda: imo, si quis eam contempserit, peccati mortalis culpa afficitur: hanc assertionem exponit sanctus Thomas in dicto articulo primo. ad 4. quaestio. & est communis omnium opinio, quorum in proxima conclusione mentionem fecimus, quo in sensu accipiendum est, quod diuus Gregorius scripsit homilia 26. Euangeliorum, apud Gratianum in c. 1. 11. quaest. 3. sententia Pastoris, siue iusta, siue iniusta timenda est. idem probatur in capit. qui iustus est. 11. q. 3. vers. 1. cuius haec sunt verba: qui iustus est, & iniuste maledicitur, praemium illi redditur. Haec Augustinus super Psalmum centesimumsecundum, addit Gratianus hic, & si, vt dictum est, non teneatur ligatus apud Deum, sententiae tamen parere debet, ne ex superbia ligetur, qui prius ex puritate conscientie absolutus tenebatur. hanc item conclusionem tenent glo. in c. nemo Episcoporum. 11. q. 3. Abb. in c. ab excommunicato. de rescript. num. 11. idem Abb. in c. postulastis. ad fi. de Cler. excom. mini. Doct. in c. per tuas. de sent. excom. Matth. Afflict. in constit. Neap. Rub. 18. ad fi. quorum ideo mentionem fecimus, vt admoneremus lectorem, per hunc contemptum non esse contemnentem in anime iudicio excommunicatum, sed tantum mortalis criminis culpa affectum, vt explicat S. Tho. in d. q. 4. etenim contemptus in quacunque praecepti materia mortalem culpam inducit. c. vnum orarium. & ibi glo. 25. dist. c. 1. & ibi gl. in verb. contemnat. de sent. excom. lib. 6. obligat siquidem superioris praeceptum ad hoc, ne contemnatur. quod passim concessum est a Theologis, & a Canonistis. in ca. 1. & in c. nam concupiscentiam. de constitu. & in c. sacris. de his, quae vi, metúsue causa fiunt. Obiter tamen, cum & id propositae disputationi conueniat, adnotandum est, quando vere dicendum sit, excommunicationem [art. 6] vel legem, aut praeceptum contemni. non enim sequitur, statim contemptum dari, si quis iudici vel legi non obtemperauerit, etiam sciens, quid lex & iudex praeceperint, nam multis ex causis potest absque contemptu praetermitti legis vel iudicis obsequium. quod glo. elegans sensit in c. si quis autem. 10. dist. non equidem diffiteor contemptum quandoque assumi pro simplici transgressione precepti, Leuit. c. 26. inquit Dominus, Si non audieritis me, nec feceritis omnia mandata mea, sed spreueritis leges meas, & iudicia mea contempseritis, vt non faciatis ea, quae a me constituta sunt. Quibus equidem verbis dicit Deus, omnes peccatores contemnere leges suas, quia non obediunt eis. quam significationem tradit Altisiodorensis. 2. lib. sue sum. tract. 20. & tamen haec interpretatio non tendit in eum sensum, quem hac in parte contendimus inquirere. est ergo altera contemptus significatio, que ex propria vi & natura mortalem culpam premittit, nempe cum voluntas alicuius renuit subijci ordinationi legis, vel regule, vel iudicis. & ea ex causa procedit ad faciendum contra legem vel praeceptum iudicis, vt tandem tunc dicatur quis legem transgredi ex contemptu, quando illius transgressionis causa contemptus est, & ab illo, vt a causa, transgressio procedit. agimus etenim hic de contemptu cum transgressione legis. cuius significationem colligimus ex Altisiodorensi in d. tract. 20. Gers. lect. 5. de vita animae spirit. Adr. in quodlib. 6. art. 2. S. Thom. & ibi Caie. in 2. quaest. 136. art. 9. ad 3. eodem Tho. & ibi Caie. q. 105. art. 1. ad 1. & art. 2. rursus eodem Caie. q. 104. art. 2. & in sum. in verb. contemptus. & eleganter Alfonsus a Castro hoc ipsum explicat in lib. 1. de pot. leg. poenal. c. 5. docum. 6. ex quibus satis constat, quanam ratione accipiendum sit, quod plerunque a nostris traditur, scilicet ex contemptu culpam mortalem deduci, & deinde hac ex radice inferuntur plura. Primum hinc constat, non peccare ex contemptu illum, qui propter aliquam particularem causam, puta concupiscentiam, vel iram, inducitur ad aliquid faciendum contra statuta legis, non autem ea ex causa, quod nolit subijci legis ordinationi. quod apertissime sanctus Thomas scribit in dicto articulo nono, ad tertium. & sequuntur alij paulo ante citati, qui post eum scripsere. dixerat idem ipse Thomas quaestione centesimaquinta, artic. 1. ad primum. Secundo apparet, aliud esse quid fieri a contemnente, aliud ex contemptu. potest enim quis contra legem agere, contemnens quidem, & nollens subijci legis praecepto, & tamen non ex ipso contemptu, sed ex ira, concupiscentia, vel alia ex causa, quae etiam secluso contemptu nihilo minus ad transgressionem induxit. hec illatio a Gersone exponitur, quam sequuntur Adrian. & Alfonsus a Castro, auctoritate Aristot. lib. 3. Ethico. c. 1. dum dixit is auctor, posse quem peccare ignorantia concomitante, non tamen ex ignorantia, tanquam ex causa. vnde haec transgressio non haberet mortalis culpae reatum, ratione contemptus, tametsi contemptus ipse peccatum esset mortale, & ideo, vt mortale confitendum, nam absque mortali culpa non potest quis nolle, se submitti legibus, cum eo ipso legislatorem, vt magistratum publicum contemneret. Lucae siquidem c. 10. inquit Saluator, Qui vos spernit, me spernit. sic sane diuus Thom. in d. qu. 105. art. 1. probat inobedientiam peccatum esse mortale, & eam proprie contingere, cum quis praeceptum contemnit. Tertio inde infertur, an verum sit, quod ex nostris plerique adnotarunt, presertim Ioannes Andr. in c. sacris. de his, que vi. Hostiens. in summa, titulo, de sentent. excommunicationis. §. necesse. versi. sed nunquid. Collect. in c. 1. de constitut. asserentes, frequentiam actuum esse quendam contemptum. adeo quidem, vt, si quis frequenter legem transgrediatur, id facere dicatur ex contemptu. etenim hec opinio est manifeste contraria S. Thomae, qui in d. articulo 9. in hunc modum loquitur. quando autem propter aliquam particularem causam, puta concupiscentiam vel iram quis inducitur ad aliquid faciendum contra statuta legis, non peccat ex contemptu, sed ex aliqua alia causa, etiamsi frequenter ex eadem causa, vel alia simili, peccatum iteret. hec Thom. expressim scribens, non esse contemptum, frequentem legis transgressionem. idem notant Adri. in d. quodlib. 2. articul. 2. Alfonsus a Castr. in d. documento 6. Caiet. in d. arti. 9. super Thom. quorum opinio manifeste probatur, si consideremus, veram rationem contemptus, quae tunc constituitur, cum quis ex ea causa transgreditur legem, quod nolit ei subijci. etenim, si primus actus ex hac causa fiat, contemptu fit, at, si actus etiam centesimus non ex hac causa, sed ex alia factus fuerit, contemptu caret, ipsa tamen frequentia actus disponit ad contemptum: & ideo maxime periculosa est, quia dispositiue inducit ad contemptum, vt inquit idem Thom. in d. art. 9. auctoritate prouerb. c. 18. impius cum in profundum venerit peccatorum, contemnit. Sic sane accipiendum est quod diuus Aug. scripsit cap. 8. de vera & falsa poenit. a Gratiano relatus in c. vnum orarium. 22. distinct. vers. criminis. dum inquit: Nullum [art. 7] peccatum est adeo veniale, quod non fiat criminale, dum placet. Inde etenim notat Panor. in ca. nam concupiscentiam. ad finem. de constitu. & plerique alij peccatum veniale, per consuetudinem & frequentiam esse mortale, nam si rem ipsam exactissime perpendamus, constat, actum quintum vel sextum esse eiusdem speciei in genere morali cum actu quarto, & tertio, quia sola iteratio actus non variat speciem, si nihil aliud ex parte operantis addatur, quod faciat ex veniali mortale. ergo si primus actus non erat peccatum mortale, nec decimus actus erit peccatum mortale, nisi aliud vltra iterationem addatur. & tamen Augustini sententia, & communis adnotatio hunc sensum habet, vt ipsa peccati venialis frequentia viam aperiat latissimam mortali peccato propter contemptum, aut quid simile, quod accidere potest ex frequentia actus. sicut gloss. explicat in d. §. criminis. Syluest. in verbo, peccatum. q. 4. Almain in moralib. capit. 9. de circumstantia temporis. sic & idem Augustinus ait, Ebrietas, si assidua fuerit, inter mortalia deputatur. fieri siquidem non potest, quin is, qui frequenter inebriatur, aliquando sciens & volens inebrietur: quod cum euenerit, sine dubio erit peccatum mortale, quia cum saepe expertus fuerit virtutem vini, & eius propriam fragilitatem, noluit a vino abstinere, vt notat S. Thom. 2. 2. q. 50. art. 2. ad 1. atque ita diui August. dicta praeter alios interpretantur Adria. in d. quodlib. 6. art. 2. & Alfonsus a Castro in d. 6. documento. maxime, quia & prior Augustini auctoritas alium sensum habere potest ex Thoma in 2. sent. dist. 4. q. vlt. Adriano, & alijs. tametsi Gratianus scripserit in d. c. vnum orarium. versi. alias ea demum, veniale peccatum per consuetudinem mortale fieri. quod est intelligendum, vt modo explicuimus. Quarto hinc deducitur, falsam esse Archidiaconi opinionem, qui in c. excellentissimus. 11. q. 3. voluit, communicantem cum excommunicato sine causa communicare ex contemptu. Est etenim id falsum, vel intelligendum, vbi quis nulla ex causa communicat cum excommunicato, quam quod nolit subijci legi prohibenti communionem cum excommunicato, nam tunc ex contemptu contingit ea communicatio. Quarta conclusio. Excommunicatio iniuste lata, adeo quidem timenda est, vt vim omnino obtineat quo ad poenas iure statutas aduersus non seruantes ipsius excommunicationis censuram. Haec conclusio probatur, quia haec excommunicatio ante absolutionem omnino ligat. textus in dict. capi. per tuas. versi. in alijs. de sentent. excommu. idem deducitur ex c. venerabilibus. §. porro. & §. sed si ex causa. supra isto titu. & c. solet. in quibus absolutio simplex distinguitur ab absolutione ad cautelam, ex eo, quod absolutio simplex vere necessaria est, & petitur ac datur ab ea excommunicatione, quam iniustam esse contendit excommunicatus. Datur etenim simpliciter absolutio iuxta formam iuris, quia ea necessaria etiam tunc erit, cum constiterit sententiam excommunicationis iniquam esse, absolutio vero ad cautelam tunc datur, cum excommunicatus allegat, excommunicationem fuisse nullam: & haec quandoque conceditur, non quia necessaria sit, sed vt tute se immisceat diuinis, & alijs actibus ipse excommunicatus, qui contendit, se non fuisse excommunicatum. dicitur autem haec absolutio ad cautelam, quia forsan excommunicatio valuit, & absolutio necessaria est, forsan nulla fuit, & tunc necessaria non erat. hoc ipsum colligitur ex dicto capit. per tuas. vers. nos igitur. & ibi gloss. & in dict. cap. solet. vbi Ioan. Monach. & Docto. textus optimus in c. veniens. in 2. de testibus. c. Apostolicae. de exception. vbi eleganter Abb. ad finem. idem Abb. in c. capitulum. de rescript. hinc sane fit, vt absolutio ad cautelam ideo eam appellationem habuerit, & inducta fuerit, quod qui allegat, excommunicationem fuisse nullam, non fatetur se esse excommunicatum. & tamen, quia forsan vere est excommunicatus, ad cautelam absoluitur, ne alijs ita excommunicatus impedimento sit, vel sibi noceat excommunicato. Is vero, qui allegat, excommunicationem esse iniustam, fatetur se excommunicatum, licet iniqua sententia, atque ideo datur ei simplex absolutio. quemadmodum Panorm. explicat in d. c. Apostolice. de except. post Ioan. And. & alios in d. c. solet. sic denique glo. vlt. in c. capitulum. quam Panorm. & Barba. ibi commendarunt, asserit, appellatione absolutionis contineri absolutionem simplicem. non autem eam, que ad cautelam datur, quasi prior proprie sit, & absolute absolutio, posterior non sit simpliciter absolutio, sed secundum quid, id est in euentum quod contigerit, excommunicationem fuisse validam. idem adnotarunt Panormit. in d. c. Apostolicae. in fin. Francus in d. c. solet. colum. 2. Dec. in c. ad praesentiam. de appellatio. qui & praecitatae gloss. eam extollentes meminere, haec tandem adduximus, vt ostenderemus, esse necessariam absolutionem ab excommunicatione iniusta, alioqui donec absolutio detur, interim ligatus est, qui iniuste fuit excommunicatus. ea etenim est vniuersalis Ecclesiae institutio, vt velit, excommunicatum a suo iudice, iniuste tamen, id est, absque eius culpa, interim ligatum esse, ac teneri ante absolutionem seruare Canones de excommunicatis statutos sub poenis ab eisdem indictis. quod secus est, vbi excommunicatio est nulla. nec enim requiritur absolutio ab eadem, quia excommunicatum minime ligauerit. glo. communiter recepta in cap. 1. 11. quaestio. 3. & in cap. solet. in verb. in officijs. sup. eod. Panorm. in dict. capi. per tuas. & in capit. cum contingat. de offic. delegat. Thomas in 4. senten. distinctio. 18. quaestione secunda, articulo primo, ad quaesti. 4. & ibi Paluda. quaestione 1. colum. 3. Floren. 3. part. titu. 24. cap. 73. omnium diligentissime Martinus Azpilcueta in c. cum contingat. de rescript. remedio 3. text. optimus in ca. cui est illata. 11. quaestione 3. qui intelligendus est de iniusta excommunicatione, ea iniustitia, quae nullam efficiat sententiam. His equidem probatur, iniuste excommunicatum, si ante absolutionem se diuinis immiscuerit, aliquidúe fecerit iure excommunicatis vetitum, irregularem esse, & eis subditum poenis, quae statutae fuerint aduersus excommunicatos, non seruantes ipsius excommunicationis rigorem. quam opinionem tenent glo. in cap. postulastis. in verbo, spoliandi. & ibi Panormit. & Raue. de Cler. excom. ministr. idem Abb. in dict. c. per tuas. 1. notab. Syluest. in ver. correctio. §. 9. & ver. excommunicatio. 2. 1. notab. casu 8. & 4. notab. dubio 8. S. Thomas. & ibidem alij in 4. senten. distinctio. 18. quaestione secunda. articu. 1. ad 4. quaestio. praesertim Palud. quaest. 1. ad 3. qui expressim responderunt, in hoc differre excommunicationem nullam ab excommunicatione iniusta, quod, qui non seruat nec obtemperat excommunicatio ni iniustae ante absolutionem, poenis iuris afficitur, non sic, qui excommunicationem nullam minime obseruauerit. quorum vltimum patet in c. non debet. 11. q. 3. & in c. ad praesentiam. de appel. vbi Imol. Prepo. & Dec. ad hoc illam decisionem adnotarunt. Ex quibus ipse opinor, hanc quartam conclusionem veram esse, etiam in animae iudicio quo ad poenas, quae alioqui nullam exigunt exteriorem exequutionem, que, vt alibi adnotauimus, eodem modo obligant in foro conscientie, quo & in iudiciali. Nam & ipsi Theologi paulo ante citati, dum opinionem istam tractauerunt, in animae iudicio, & quo ad forum interius etiam de ea disputarunt. Nec oberit, si quisquam dixerit, grauissimum esse, & iniquum, quod quis absque culpa iniuste puniatur, & priuetur his, quibus priuat excommunicatio, maxime, quia haec est spiritualis poena, qua nemo est absque culpa plectendus: sicuti & nos tradidimus libro secundo Variarum resolutio. capit. 8. nam, vt inquit Thom. in dict. 18. quaest. 2. ad quartam quaesti. potest Ecclesia iniuste priuare quenquam his, quae ad salutem & gratiam disponunt, atque ideo iniusta excommunicatione effectum habet. Sensit sane Thomas, quod licet inique non possit quis priuari gratia Dei, nec communione charitatis, nec denique suffragijs Catholicae Ecclesie, etiam quo ad intentionem, tamen ex causa poterit innocens quis, & absque culpa priuari auditione & celebratione diuinorum Officiorum, & denique Sacramentorum perceptione. Ita siquidem in Ecclesiastico interdicto sit, nam id ex causa fertur contra innocentes, qui priuantur perceptione Sacramentorum, & auditione, ac celebratione diuinorum Officiorum. quod notauimus in dict. capit. 8. numero 10. causa autem, quae iustificat hanc punitionem iniuste excommunicatorum, procedit vel ab aliqua eorum culpa in hoc commissa, quod non curent, diligenter absolutionem impetrare: vel quia maxime interest totius vniuersalis Ecclesiae, ad eiusque auctoritatem pertinet, quod excommunicationis censura, quae gladius est Ecclesiasticus, admodum timeatur, ne alioqui Ecclesiastica disciplina paulatim sit contemptui, dum iniustis excommunicationibus a proprio iudice latis, ante obtentam absolutionem quispiam renuit obtemperare. Igitur excommunicatus iniuste obligatur etiam in conscientiae foro a diuinis sibi interdictis abstinere, & alios vitare. quam opinionem fatetur esse communem Adr. in d. quodlib. 6. art. 1. conclu. 1. licet contrariam defendere conetur. Quib. adde, quae a nobis tradentur inferius in §. 11. de excommunicatione lata ex falsa causa. Illud tamen est admonendum, quod si iuste excommunicatus absque scandalo (potest enim hoc abesse plerunque) diuina officia celebrauerit, praesertim occulte, non peccabit, nec erit in animae iudicio poenis Canonicis affectus, secundum Caiet. 2. 2. q. 70. art. 4. Adrian. in d. conclusione 1. idem Adrian. in 4. sentent. q. 4. de confessione. versicu. si petas. ad finem. Ioan. Driedo. de libert. Christi. pag. 235. & hoc equidem ex mente legis & Canonis, qua ratione esset fortasse idem dicendum in foro exteriori, vbi scandali circumstantia procul ab eo actu abesset. Caeterum vbi sententia excommunicationis est nulla ipso iure, etiamsi quis cum scandalo celebrauerit, aut se diuinis immiscuerit, non erit irregularis, quia nusquam fuit excommunicatus, quod ex praemissis probatur satis aperte. atque ideo irregularitatis poena minime obtinet, nec iure locum habet, cum ea in hac specie non ratione scandali, sed excommunicationis inflicta fuerit. Non diffiteor, peccare grauiter eum, qui cum scandalo coram ipsis, qui excommunicationem nullam fuisse, prorsus ignorant, celebrauerit, aut diuinis immiscuerit, quemadmodum responderunt Palud in 4. sent. distinct. 18. quaest. 1. colum. 3. & ibi Gabriel. quaestio. 2. colu. 11. & tamen ex his auctoribus ipse quidem percipio, in hac speciale crimen committi ratione solius scandali, non tamen iuris poenas locum obtinere. Plures autem casus, in quibus excommunicatio est nulla ipso iure, ponit gloss. in c. praesenti supra isto tit. quam commendarunt ad hoc Praep. & Dec. in c. ad praesentiam. Fran. in c. 1. de appellat. idem Franc. in c. 1. §. vltim. de foro compet. in 6. similis gloss. in c. reprehensibilis. de appellat. sed & gloss. celebris in cap. solet. in verb. in officijs. de sententia excommunic. isto lib. sentit, excommunicatum post appellationem illegitimam & nullam, non esse irregularem, si ante absolutionem confisus, & existimans eius appellationem validam fuisse celebrauerit bona fide, licet postea pronunciatum fuerit, appellationem nullam esse, nec suspendisse iurisdictionem iudicis, a quo appellatum extitit. Idem notant Franc. & Philip. Probus ibi. ac Martinus Azpilcueta in d. c. cum contingat. remedio 3. colum. 2. Hinc decimoquarto ad intellectum vndecimi effectus constat, collationem beneficij factam excommunicato, etiam iniusta excommunicatione, nullam esse ipso iure. quod satis deducitur ab his, quae in proxima quaest. tradidimus. Decimoquinto, etsi verum sit, excommunicationem hunc effectum producere, quod efficiat nullam collationem beneficij factam excommunicato, [art. 8] dispensatio tamen Episcopo concessa est, vt is post absolutionem ab excommunicatione permittat, beneficium illud obtineri ab eo, cui collatum fuit. Hanc conclusionem gloss. tenet in d. c. postulastis. in verbo, dispensatum. idem notat inibi Panormita. & communiter Docto. modo absolutio ab excommunicatione obtineatur ab eo, qui iure possit illam concedere, etiamsi absolutio reseruata sit Papae. Quod ex eisdem colligitur, praesertim Card. qui indistincte communem sequitur. licet Henri. & quidam alij contrarium tenere voluerint. Huius opinionis ea est ratio, quod vbi a Canone dispensatio permittitur, nec ea denegatur Episcopo, poterit is dispensare, quamuis sit constitutio Concilij vniuersalis, sicuti ex Innocent. in c. dilectis. de temp. ordin. & regula tex. in c. nuper. extra ist. tit. colligunt, & tenent Abb. & Felin. in ca. at si Clerici. §. de adulterijs. de iudic. & alij per eos citati, quos sequitur Iacobatius de Concilijs. libr. 5. art. 19. tametsi Aret. & Dec. in d. §. de adulteriis. contrarium defendere conentur. Igitur, cum in d. c. postulastis. permissa sit dispensatio in hoc casu, nec potestas dispensandi negetur Episcopo expressim, tacite concessa eidem videtur. Addit sane Panor. in d. c. postulastis. hanc decimamquintam assertionem procedere, etiamsi eiusdem beneficij collatio ad alium quam Episcopum pertineret. Etenim posset Episcopus dispensare cum ipso beneficium obtinente ex collatione facta eidem, cum erat excommunicatus, quod beneficium illud obtineat. Ego vero non admitterem hanc Panormi. sententiam, nisi & is, ad quem expectat beneficij collatio, qua priuatus non est, huic dispensationi consentiret, sicuti & eius consensus necessarius est ad permutationem, quae auctoritate Episcopi fieri debet. vt notat gloss. & ibi Doctores in capitulo vnico de rerum permut. libro sexto. & in Clementin. 1. eodem titul. Panormit. in c. quaesitum. de rerum permutat. subdit deinde Panormita. in dicto c. postulastis. quod si Romanus Pontifex contulisset excommunicato beneficium, non posset cum eo Episcopus dispensare, quia iam esset beneficium istud affectum auctoritate Romani Pontificis. c. vt nostrum. de appellat. cui opinioni suffragatur, quod si Romanus Pontifex beneficium ad Episcopi collationem pertinens, absque aliqua reseruatione contulerit alicui, & collatio fuerit nulla, vel inutilis, non potest ipse Episcopus alteri beneficium hoc conferre, nec eidem, secundum Innocent. in c. inter dilectos. de excess. praelat. Ancha. consilio 58. Domin. consilio 136. Decius in c. 1. columna 2. de confirmatio. vtili vel inutili. eundem Decium in d. c. vt nostrum. de appellatio. colum. 1. quicquid ex gl. ibidem contrarium notauerit Abb. in d. c. inter dilectos. eandem Inno. sententiam probare videtur Rom. in cons. 335. quibus addendus est Ludou. Gomes. in regula de triennali possess. quaest. 30. qui in simili quaest. multa tradit eleganter, & decisio Rotae in antiquis 39. Duodecimus excommunicationis effectus proximo similis est, [art. 9] etenim excommunicatus non potest beneficium conferre. c. quia diuersitatem. de concess. praeben. c. 1. in principio. ne sede vacante, libro sexto. gloss. in capit. vltim. de excess. prelat. & ibi Docto. communiter. sicut nec eligere potest solus, nec cum alijs. c. cum inter. de elect. c. cum dilectus. & ibi Docto. de consuetu. notatur in c. Apostolicae. de exceptionibus. & in ca. vlti. de Cler. excommunic. ministran. sic nec praesentare potest Patronus excommunicatus, secundum Abb. & communem in cap. nobis. de iure patronatus. Lapum alleg. 8. Rochum Curt. de iure patrona. in verbo, competens. quaestione 8. Lamper. de iure patrona. 1. parte. 2. lib. quaestione 2. artic. 2. Rota 161. & 707. in antiquis. idem tenet Bertach. in tracta. de Episcopo. 1. libr. 3. parte. questione trigesimaprima, quibus illud addendum est, quod institutio Episcopi facta ad praesentationem patroni Clerici excommunicati, valet omnino. vt distinguit eleganter Rota decisione 2. tit. de iure patrona. in antiquioribus. & decisio. 527. in antiquis, quarum opinionem sequitur Rochus in dict. verb. competens. quaestio. 8. numero 22. quasi praesentatio patroni Laici sit meri facti, nihilque habeat iuris. Et testatur Ludouic. Gomes. in tract. expectatiuarum. num. 60. hanc opinionem iudicio Rotae seruatam fuisse in vna causa Zamorensi, anno 1133. Ego vero non video congruam in hoc discriminis huius rationem: atque ideo existimo, institutionem factam ab Episcopo ad praesentationem patroni Laici excommunicati nullam esse, sequorque in hoc Lampertinum de iure patronat. 3. part. 2. lib. quaest. 3. art. 4. Quid autem respondendum sit, quoties qui beneficium contulit, elegit, aut presentauit, erat excommunicatus occultus, plerique dubitarunt, nam Bertach. in tract. de Episc. 1. lib. 3. part. quaest. 32. tenet, in hac specie collationem, electionem, & praesentationem validam esse. citatur & ad hoc decisio Rotae in antiquis 128. quae tamen tractat de collatione beneficij facta ab exequutore Apostolico excommunicato quidem ei, qui excommunicatus non est, & asserit valere hanc collationem, maxime si ignorans sit is, cui est facta collatio. quae sane decisio cum tractet de exequutore ad conferendum dato, profecto non est omnino admittenda, vt specialis in exequutore: siquidem haec exequutio facti meri non est, sed iuris. Ideo ipse censeo, considerandum esse, an collatio fiat, similísue actus ab eo, qui publicum officium habet, & eius muneris ratione, atque auctoritate: & tunc valet equidem actus occulte excommunicati, dum toleratur in eo publico munere. c. ad probandum. de re iud. l. Barbarius. ff. de offi. preto. notant Panor. & alij in c. veritatis. de dolo & contu. col. pen. & fi. Docto. in d. l. Barbarius. maxime Ias. & Fel. in d. c. ad probandum. quod si collatio fiat ab aliquo vt priuato, non ratione publici officij, erit nullus hic actus, si fiat ab excommunicato occulto, vel publico, secundum communem. atque in hoc casu procedit, quod Lamper. tenet aduersus Berta. in dict. q. 2. art. 2. col. vlt. & quia Ludoui. Gomes. in dict. num. 60. inducit constitutionem ad euitanda scandala, ad huius quaestionis definitionem, aduertendum est, quod in his, quae procedunt a publico officio, excommunicatus interim toleratus vitandus non est ante denunciationem, etiam ab his, qui sciunt eum excommunicatum esse: ab his vero, qui scientiam excommunicationis habent, statim post denunciationem vitandus est. Et haec quidem partim procedunt ab his, que in d. c. veritatis notantur, partim ad d. constitutionem Marti. Quinti, ad euitanda scandala, sed in his, quae procedunt a priuata auctoritate, ratio est admodum diuersa, nam ea constitutio nihil iuris tribuit excommunicato ipsi. Imo iura vetera quo ad potestatem ipsius excommunicati manent illesa, adhuc ante denunciationem, & id tantum statuitur, quod item excommunicato communicantes ante de nunciationem minime afficiantur poenis statutis a iure contra communicantes cum excommunicatis. vnde ad nostram quaestionem fere nihil conducit constitutio predicta, quia seruanda est distinctio Abb. in d. c. veritatis. cum ea tamen adnotatione, vt in pertinentibus ad officium publicum nequaquam noceat scientia excommunicationis ipsis, in quos publica potestas exercetur. quod memini, me iam semel in hac relectione adnotasse. Decimustertius. [art. 10] Excommunicationis effectus versatur equidem in intellectu Canonum in c. rursus. & c. quicunque. 11. q. 3. a quibus solet in excommunicationis tractatu maxima deduci controuersia, quam nos vnica tantum conclusione definiri conabimur. Conuentus super crimine siue ciuiliter, siue criminaliter, ob contumaciamque excommunicatus, & in eadem excommunicatione per annum perseuerans, conuictus censetur de eo crimine, cuius accusatus fuit. gl. in c. contingit. de dolo & contu. & ibi Abb. gl. & inibi Franc. in c. cum contumacia. de heret. in 6. Pan. in c. veritatis. col. 5. de dolo & contu. Rom. in sing. 303. Abb. in c. insinuatum. de simonia. in c. postulasti. de homic. Abb. in ca. 1. num. 27. de iud. & ibi Doct. praesertim Franc. a Ripa. nu. 77. & Alcia. nu. 54. qui eandem opinionem sequuti fatentur communem esse. & ea probatur in d. c. rursus. & c. quicunque. licet Dec. in d. c. 1. in 2. lectione. & Selua de beneficio. in 3. par. q. 4. contrarium teneant. communem item sententiam sequitur Ioan. Lup. in c. per vestras. §. 18. nu. 24. vnde aliquot hic proponam, quae vel deducantur ex hac conclusione, vel ad eius faciliorem intellectum necessaria sint. Primum hinc apparet, contumacem per annum in excommunicatione perseuerantem, priuatum esse ipso iure, vel priuandum beneficio Ecclesiastico, si crimen, cuius in iudicium delatus fuerat, ea sit priuatione dignum, quod Abb. & caeteri communiter adnotarunt. Secundo eadem ratione ex contrario constat, non esse hunc contumacem perseuerantem in excommunicatione, priuatum, nec priuandum beneficijs, si crimen, cuius delatus fuit, ea poena dignum non est, quod ijdem auctores fatentur. Tertio, si quis vltra annum in excommunicatione perseuerauerit, poterit beneficijs Ecclesiasticis, que obtinet, priuari ex eo, quod non tantum anno, sed longiori tempore durauerit in ea contumacia. Hoc deduxere Abb. & Docto. a decisione text. in cap. cum bonae. de aetat. & qualit. notat post alios Alciat. in dict. capit. 1. quamuis Dec. & Selua requirant ad poenam istam contumaciam in excommunicatione per triennium. Quarto est considerandum, contumacem in excommunicatione quacunque ex causa Reum factum, per anni tempus, suspectum heresis ex hoc fieri, licet vt hereticus damnandus non sit. glo. in d. c. contingit. sic intelligenda. Inn. Hosti. & Docto. expressim post glo. ibi. in cap. vlt. de poenis. dicentes, hanc suspitionem sufficere, vt purgatio inducatur. idem Henri. post alios in c. excommunicamus. in 1. de haere. Lup. in d. §. 18. num. 24. & alij, quorum meminit eos sequutus Iaco. Septimacensis, vir doctissimus in Catholicis Institutionibus. capit. 27. est tamen haec suspitio leuis, vt tradit optime praxin huius casus, exponens auctor Directorij inquisitorum, 2. part. quaestione 47. poterit preterea per tempus aliquod perseuerans in excommunicatione, puniri etiam ante annum poena temporali, secundum Anan. & Felin. in capit. postulasti. de homicid. sunt & in hoc regno Regie leges, & seculares, quae iustissime puniunt perseuerantes in excommunicatione, nempe l. 1. tit. 5. & l. 9. titu. vlti. libr. 8. ordi. quarum & nos obiter meminimus in Epitome ad 4. decret. 2. par. c. 6. §. 8. num. 17. Quinto est animaduertendum, quod suspectus de haeresi, & ea ex causa vocatus ab inquisitoribus, iudicium subterfugiens, in excommunicatione in eum ob eam contumaciam lata, ad annum vsque persistens, vt de haeresi conuictus, haereticus est pronunciandus. text. [art. 11] elegans in c. cum contumacia. & ibi gl. de heret. in 6. ad idem in simili tex. in c. excommunicamus. §. qui autem. de haeret. & in Auth. Gazaros. C. eo. tit. Reg. l. 32. tit. 9. par. 1. quae quidem decisio nemini dura videri debet, etiamsi ex l. vlt. C. de probat. in criminibus sententia ferri debeat ex certissimis probationibus, non ex coniecturis, nam huius criminis in hac specie est vrgentissima praesumptio, quae iuris adminiculo indubitatum indicium facit. & ita ex ead. l. vltim. sufficiens ad condemnationem ordinariam. Deducitur autem haec probatio ex tribus. Primo quidem ex ipsa suspicione haeresis, cuius causa ab inquisitoribus ad iudicium vocatur. Secundo ex ipsa fuga & contumacia. cap. nullus. de praesumpt. c. decernimus. 3. q. 9. c. Christianus. 11. q. 1. Tertio, ex animo rebelli persistendi per annum in excommunicatione, quae quidem colliguntur ex gloss. & Docto. in d. c. cum contumacia. Gonsalo de Villadiego. qu. 12. de haeresi. quo fit, hanc praesumptionem a iure censeri vrgentissimam, & sufficientem ad poenam ordinariam, sicut & defectus indictae compurgationis a Pontificibus, sufficiens praesumptio iudicatur quandoque ad ordinariam condemnationem, iuxta text. in ca. inter solicitudines. de purg. Canon. vbi Host. & alij. Panorm. in c. accedens. de accusat. sic denique est intelligenda decisio text. in d. c. cum contumacia. ad cuius vberiorem interpretationem libet hoc in loco breuiter aliquot exponere, quae amplius eius sensum explicent. Illud etenim constat, non aliter huic decisioni locum fore, quam si contumax suspectus de haeresi, citatus fuerit expressim, vt ad iudicium accedat super rebus fidei, vel super crimine haeresis, cuius accusatur, aut suspectus est, responsurus. gl. communiter recepta in d. c. cum contumacia. & satis erit, quod in genere haeresis crimen hoc in edicto exponatur, nec requiritur in specie haeresim significari. quod notant optime Franc. in d. c. cum contumacia. Henr. in d. c. excommunicans. in 1. in prin. de haeret. & repertorium inquisitorum in verb. contumacia. idem constat ex instructione inquisitorum Granatae typis excusa. c. 19. Deinde apparet, non aliter nocere huic absenti hanc vrgentissimam praesumptionem, quam si is vere contumax fuerit. & ideo, si vere contumax non est, minime habet locum praefata decisio: vti praeter alios notat Gonsalus a Villadiego, in tract. de haer. q. 12. qua ratione, si absens iustum habuerit impedimentum, quo legitime impeditus non potuit eo tempore ad iudicium accedere super haeresis suspicione responsurus, non est vt haereticus condemnandus. Iustas vero absentiae causas, & legitima impedimenta poterit ipsemet allegare & probare. l. 2. ff. si quis cautio. Item & procurator eius nomine admittendus est ad allegandas iustas absentiae causas, & legitima impedimenta. quod in hac specie Socyn. not. in c. veniens. de accusat. numero 39. cuius opinio constat ex alia, quae dictat, etiam in causa criminali admittendum esse procuratorem ad allegandas iustas absentiae causas, & legitima impedimenta facti, vel iuris, modo non concernant allegationes istae crimen ipsum principale. tex. sic intelligendus in dict. c. veniens. vbi Panorm. & alij. Felinus in ca. meminimus. 3. colum. eod. titul. l. penul. §. ad crimen. vbi Bartol. Angel. & Imol. ff. de public. iudic. l. seruum. §. publice. ff. de procurat. praesertim hoc explicarunt Bartol. in dict. §. ad crimen. colum. 6. Imola ibi. numero 26. Aretinus in d. c. veniens. numero 27. & sequen. Socyn. inibi, nume. 47. & 51. Regia l. 12. titu. 5. part. 3. imo etiam sine mandato admittendus est quilibet ad alleganda iusta facti impedimenta, quae necessaria sint, nempe captiuitatem, & similes huic causas, secundum Barto. colu. 5. & communem in d. §. ad crimen. quod si absentie causae non sint necessariae, sed probabiles, scilicet locus non tutus, inimicitiae, non esse quempiam admittendum ad earum allegationem sine mandato, quia forsan ipse absens nollet eas causas allegari. notant Bart. colum. 5. & Angel. in d. §. ad crimen. Anton. & Panormit. colum. penult. in d. c. veniens. quae quidem opinio non admodum placet. Etenim, si causae probabiles sunt, satis praesumendum est, absentem eas allegaturum fuisse, & eas allegari velle. vnde contra Bar. tenuerunt Imo. in d. §. ad crimen. num. 25. Ana. Socy. nume. 47. & Areti. numer. 48. in d. c. veniens. Nec oberit, quod Inno. communiter receptus in dicto c. veniens. adnotasse videtur, non esse quenquam absque mandato admittendum ad allegandas voluntarias excusationes absentis ex causa iuris. ea siquidem opinio non agit de excusationibus in facto consistentibus. Sed de his allegationibus, que ex iure deducuntur ad hoc, vt non teneatur absens, etiam non impeditus, respondere. Sed & in causa haeresis, quam modo expendimus, contumax excommunicatus, non est vt haereticus damnandus ante annum, nec talis censendus intra tempus id. anno vero finito iudicandus est hereticus, & ab eo tempore, anni scilicet finiti, bonorum publicatio a iure facta, & aliae haereticorum poenae vim & effectum obtinent, secundum Host. Ana. & Doct. in dicto c. excommunicamus. §. qui autem. Archid. Ioan. Andr. & Franc. in dict. c. cum contumacia. vbi est tex. de hoc. & in d. Authen. Gozaros, & apparet ex instructione Granatae impressa c. 19. & Directorio Inquisitorum. 2. par. quaestione 47 Aufrerio, & Capella Tolosana 365. ex quibus constat, sententiam in hoc casu ferendam esse declaratoriam heresis commissae a contumace. Tametsi Cald. consilio 5. titul. de haeretic. velit, & conetur probare, non esse hunc contumacem in specie. c. cum contumacia. haereticum, nec vt talem damnandum, sed vt suspectum haeresis. Quod si etiam anno elapso ante condemnationem contumax compareat in iudicio, velitque propriam innocentiam ostendere, admittendus est: etiam vt effugiat bonorum confiscationem. quod expressim notat Andr. Isernia in dict. Authentic. Gazaros. numero 31. post ipsam vero condemnationem etiam captus, si velit vere poenitens Ecclesiae reconciliari, non est tradendus curiae seculari: imo admittendus est ad Ecclesiae gremium. imo & tunc si ostenderit propter legitima impedimenta se non fuisse contumacem, admitti debet eius defensio, ex integro quidem ad effugiendam omnem poenam, si eius innocentia constiterit, quia deficit ratio. c. cum contumacia, ex eo, quod contumax non fuerit. sed etsi de impedimentis non docuerit, & tamen velit probare, & probauerit propriam innocentiam, sententia reuocabitur, quo ad poenas corporis, & infamiae: licet non quo ad bonorum confiscationem. l. penult. de requir. reis. l. 2. C. eo. titul. & haec quidem procedunt, licet captus fuerit ab inquisitoribus. Nam si seipsum sponte carceri exhibuerit, multo facilius sunt haec admittenda: vt in hoc vltimo casu definitum extat decreto quodam generalium inquisitorum, cuius meminit Iaco. Septimacensis in suis Catholicis institutionibus cap. 2. num. 6. Haec sane de aliquot effectibus excommunicationis maioris: nam ex professo plures missos facio, quippe qui sciam passim eos a iuris diuini, & humani professoribus tradi, & existimauerim hos satis probare, quanta sit huius censurae vis quo ad interiorem, & exteriorem hominis vere Christiani afflictionem, vt hinc Catholicus perpendat, quanta cum cura Ecclesiae praelatis sit omnino obtemperandum, ne vere Ethnicus sit, & publicanus. # 8 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Excommunicatus minori excommunicatione, etiam si celebret, non est irregularis. -  2 Excommunicatus minori excommunicatione peccat celebrando diuina officia, & conferendo sacramenta. -  3 Excommunicatus minori excommunicatione, non potest eligi ad Ecclesiasticum beneficium. -  4 Existens in mortali peccato eligi potest ad Ecclesiasticum beneficium. -  5 Excommunicatio, in dubio de maiori est intelligenda. -  6 Anathema quid sit, & huius dictionis deductio. -  7 Excommunicatus, qua ratione anathema dicatur. -  8 Intellect. c. cum non ab homine, de iudic. & eorum, quae inibi notat Panorm, & quid signum Theta significet? §. OCTAVVS. HActenus de maioris excommunicationis effectibus: atque ideo de minori excommunicatione nunc tantisper agendum erit: cuius definitionem exposuimus in princip. huius operis. nu. 4. ex c. si celebrat, de Cler. excom. mi. quo statutum est, minorem excommunicationem tantum priuare sacramentorum perceptione. [art. 1] Quo fit, vt excommunicatus minori excommunicatione, etiamsi celebret missarum solennia, minime sit irregularis: quod in dict. ca. si celebrat. satis definitum extat. Idem constat in l. 5. tit. 9. part. 1. & l. pen. eod. tit. ratio autem huius decisionis est, quia excommunicatus minori excommunicatione non est suspensus ab aliquo actu ordinis Ecclesiastici: siquidem perceptio sacramentorum non pertinet ad aliquem ordinem: & ideo prohibitus sacramenta percipere, non est suspensus ab aliquo actu ordinis, & ea ratione nec erit irregularis, tametsi sacramenta percipiat, secundum Panorm. colum. 1. & Henric. col. 5. in d. c. si celebrat, est etenim necessarium, vt quis efficiatur irregularis, quod sit suspensus ab aliquo actu, qui ad aliquem ordinem pertineat. iuxta celebrem regulam Innocen. in c. 1. hoc tit. & lib. quam praeter alios probant Henric. in d. c. si celebrat. Florent. 3. parte, tit. 26. c. 4. §. 1. & alij, quorum alibi mentionem faciemus: modo sit satis adnotare opinionem istam probari in c. is qui. §. vlt. ibi, celebrat. & in c. is cui. ibi, in suo officio. isto tit. Peccat tamen [art. 2] excommunicatus minori excommunicatione, si ante absolutionem celebrauerit missarum solennia: & quidem grauiter: vt asserit text. in d. ca. si celebrat. id vero peccatum mortale censetur: sicuti explicant Syluest. in verb. excommunicatio. 4. in princip. & notab. 3. Caieta. in verbo, excommunicatio minor. Regia. l. 6. titul. 9. partit. prima. & sentiunt Doct. in d. c. si celebrat. Nam excommunicatus minori excommunicatione celebrans aut percipiens sacramentum, facit contra speciale praeceptum, quo prohibentur excommunicati minori excommunicatione sacramenta percipere. Et sane hac ratione peccat mortaliter celebrans minori excommunicatione ligatus. Nec admittenda est ratio Hostiens. & Innoc. qui in dict. cap. si celebrat. existimarunt excommunicatum minori excommunicatione celebrantem, ideo peccare grauiter, quia celebrat in mortali peccato constitutus. Nam ratione minoris excommunicationis non colligitur, nec praemittitur necessario mortale crimen: cum ea regulariter venialem tantum culpam exigat: quemadmodum superius adnotauimus, & tradit Imo. in ca. sacris. de his, quae vi met. caus. fiunt. Hinc deducitur, excommunicatum minori excommunicatione posse absque vlla culpa audire diuina officia, & eisdem simul cum alijs Christianis interesse, imo & in choro dicere, modo sacramenta non percipiat: sicuti visum est Palud. in 4. sentent. dist. 18. q. 5. artic. 6. Floren. 3. part. titul. 25. capitul. 2. §. 2. & Syluest. in verbo, excommunicatio, quarto, ad finem, quidquid contrarium senserit Regia l. 6. paulo ante citata, & Archid. in c. vir cum propria. 83. q. 4. Sed & si minori excommunicatione excommunicatus non sit prohibitus sacramenta conferre, peccat tamen si ea conferat. text. in d. c. si celebrat. 2. parte. qui dum omissa dictione, grauiter, simpliciter hunc peccare asserit, sentire videtur, peccatum hoc non esse mortale, sed veniale. quod ita mihi adnotasse videntur Ancharan. ibi Caiet. in verbo, excommunicatio minor. Syluest. in dict. 3. notab. licet in verbo, excommunicatio. 4. in princip. idem Syluest. & dict. regia l. 6. etiam in hoc casu mortalem culpam contrahi expressim asseuerent. quorum sententiam memoriae habere debent, qui minori excommunicatione ligati, a qua facillime absolui possunt, sacramenta contrectant. Excommunicatus [art. 3] autem minori excommunicatione non potest eligi ad Ecclesiasticum beneficium, vt probatur in d. cap. si celebrat. & dict. l. regia. 6. titul. 9. part. 1. Nam electio eiusdem facta nulla est ipso iure, secundum Hostiens. in d. c. si celebrat. cuius opinio magis communis est: vt inibi asserit Card. col. vlt. & probatur in c. postulastis. eod. tit. quamobrem text. in d. c. si celebrat. dum dicit, hanc electionem esse irritandam: est intelligendus, id est, irritam denunciandam. licet Fel. in c. dilectae. col. 3. de exceptio. teneat, electionem istam ipso iure validam esse, quamuis rescindi per sententiam possit. Nec ad valorem, & effectum, huius electionis quidquam conducit ignorantia excommunicationis: est etenim electio nulla, licet facta fuerit ex ignorantia excommunicationis. gloss. in dict. cap. si celebrat. & ibi Abb. & Card. vlt. col. in verb. Scienter. Quorum opinio communis est, sicut asserit Sylue. in verb. excommunicatio. 1. colu. 2. etiamsi idem Syluest. contrarium teneat in verb. excommunicatio. 4. §. vlt. Eligere tamen potest minori excommunicatione excommunicatus. tex. in dict. c. si celebrat. siue sit excommunicatio minor indicta a iure, siue indicta ab homine, iuxta capit. Engeltrudam. 3. q. 4. vtroque siquidem casu eligere poterit excommunicatus: quemadmodum omnium sententia decisum extat in eodem c. si celebrat. post gloss. inibi in verb. nec eligere. qua in re cauendum est a dicta l. sexta, quae expressim respondet, excommunicatum minori excommunicatione ab homine non posse eligere. quae quidem conclusio minime procedit: quia minori excommunicatione excommunicatus non est suspensus ab officio, hoc beneficio: sed tantum priuatur sacramentorum perceptione: quod in dicto c. si celebrat. satis decisum est, & probatur in c. duobus. de sent. excom. vnde parum refert, quod excommunicatio sit lata a iure, vel ab homine, modo minor sit, secundum Abb. in d. c. si celebrat. & Gonsalum a Villadiego de irregularit. c. de suspensione. Ex his omnibus constat praecipuus minoris excommunicationis effectus, & praesertim [art. 4] quod minor excommunicatio differat a mortali peccato, & plus quandoque operetur: siquidem existens in mortali peccato potest eligi ad beneficium ecclesiasticum, & eius collationem valide consequi. capit. sicut nostris. & ibi gloss. de iureiur. glos. in dict. c. si celebrat. in verbo, nec eligere. Felin. in capitul. 2. colu. 2. de rescript. & in capit. dilectae. de exceptio. columna 2. Ioan. Maior in 4. sentent. dist. 18. quaest. 4. colum. 2. & in 2. sentent. distinct. 44. quaest. vltima, colum. 3. gloss. optima in capit. definitio. 22. quaest. 4. licet contrarium notauerit Panor. in dict. cap. si celebrat. saltem in mortali peccato, quod graue sit. idem Abb. in cap. dudum, el. 2. numer. 24. de electio. & in dict. c. sicut nostris. Adducitur huius sententiae author Innocent. in dict. capit. si celebrat. Qui tamen, ni ipse fallor, id non tenet. Nec item gloss. in cap. Florentinum. 85. dist. quae scribit, non esse eligendum ad beneficium Ecclesiasticum peccatorem mortali crimine affectum: non tamen addit, electionem nullam fore, si is electus fuerit. Atque ita priorem opinionem, quam nos probamus, tenet eleganter Martinus Azpilcueta in c. si quando de rescrip. except. 11. Caeterum post [art. 5] excommunicationis maioris & minoris expositam cognitionem, oportet animaduertere, quod in dubio, quoties mentio excommunicationis fit, est interpretatio ita adhibenda, vt de maiori intelligamus. tex. celebris. in cap. penul. de sentent. excommuni. cui responso consensu omnium fit obiectio fortis. Nam in poenis semper est benignior adsumenda interpretatio. l. si. praeses. & l. interpretatione. ff. de poenis. qua ratione in dubio appellatione excommunicationis de minori, non de maiori foret adsumenda interpretatio. Huic sane obiectioni conantur Doctor. varie respondere. quidam enim asserunt, eam esse intelligendam in poenis quae proprie, & vere poenales sunt: vt in his benignior sit adsumenda significatio: non sic in poenis medicinalibus, quarum praecipua est excommunicatio. cap. 1. sup. ist. tit. sic denique Panor. explicat in dict. c. penult. & in c. 1. de posthu. praela. sed haec responsio non omnino congruit, cum excommunicatio poena sit. cap. quoniam frequenter. §. vlt. vt lit. non contest. cap. corripiantur. 25. q. 3. & constat multis a me in hac relectione traditis, grauissimam esse poenam istam, & maximam omnium, quae ab Ecclesia infligi pro culpa criminum possunt. idcirco Deci. in l. semper in obscuris. ff. de regul. iur. nume. 12. hanc rationem refellit, addit tamen eam esse veram rationem, quod tex. in dict. c. penul. de excommunicatione ab homine lata tractet: cum excommunicatio minor ab homine non soleat proferri, & ideo de maiori ea sententia intelligenda est. Haec vero responsio nequaquam placet, quippe quae duo praemittat, quae ipse falsa esse censeo. primum, minorem excommunicationem ab homine ferri non solere, cum contrarium probet tex. in dict. capit. Engeltrudam. 3. q. 4. secundum, non esse admittendam decisionem tex. in dict. capitul. penult. in excommunicatione lata a iure, cum & in ea sit omnino locus illi responso, quod omnium consensu receptum est. Ioan. Maior in 4. senten. dist. 18. q. 2. eam rationem affert, quod dictio quaelibet per se sumpta in potiori sit significatione accipienda. gl. in l. 1. in principio. ff. de verb. obligat. sed hac consideratione non tollitur obiectio facta ex d. l. interpretatione. quamobrem ad decisionem text. in dict. cap. penul. duo sunt potissimum adnotanda: primum, quod communis vsus hanc interpretationem iam diu recepit, vt excommunicatio in dubio maior intelligatur, quidem vsus maximum locum obtinet in cuiuslibet sermonis interpretatione. l. labeo. ff. de sup. legat. l. librorum. §. quod tamen Cassius. & ibi gloss. ff. de legat. 3. cap. quanquam 2. q. 7. deinde & illud est adnotandum, & inspiciendum, quod cum excommunicatio spiritualis poena sit, in hoc instituta, vt contumaces animos a peccatis auertat, ad veram obedientiam compellens: rarissime hunc effectum haberet, si de minori foret interpretatio accipienda, minor siquidem excommunicatio parum vltra mortale crimen operatur: id est, parum inducit, quod non inducat mortalis culpa, & aliqua ex parte minus, vt ex proxime dictis apparet. Igitur, vt haec medicinalis poena in Ecclesia illum effectum habeat, quem eius institutio significat, de maiori, non de minori est interpretanda in dubio, alioqui parum operaretur. qua ratione ad intellect. d. c. penult. vtuntur Anch. in c. statuimus. sup. ist. tit. 2. col. & Feli. in c. dilectae. de exceptio. num. 3. idem Feli. in dict. cap. penult. huius tit. & Anania in cap. vnico, de sagittarijs. col. pen. His est etiam adijciendum, quam rara sit minoris excommunicationis censura: quamque sit maioris excommunicationis frequens, siue Canones, siue Ecclesiasticos iudices spectes, quibus tandem opinor cautissime statutum esse a Romanis Pontificibus, quod excommunicationis sententia sit in dubio de maiori intelligenda. Adhuc praenotatis obstat responsio Romani pontificis in c. 1. de excep. ist. lib. quae probat, appellatione excommunicationis non esse maiorem intelligendam, siquidem non est satis ad repellendum actorem a iudicio, quod illi obijciatur excommunicatio simpliciter, sed requiritur obiectio expressa maioris excommunicationis: ergo sequitur, non intelligi maiorem excommunicationem sub hac dictione, excommunicatio. simpliciter prolata, idcirco Panor. in ca. 2. de restit. spoliat. in eum sensum accipit tex. in dict. c. 1. vt existimet, satis esse ad vim, & valorem exceptionis opponi actori excommunicationem simplicem: licet quo ad probationem huius exceptionis sit omnino necessarium, quod testes non simpliciter, sed de maiori excommunicatione expressim respondeant. Nam licet exceptionis obiectio generalis sufficiat, probatio tamen debet necessario conuincere, nec dubia quidquam operatur. hanc Panorm. interpretationem sequitur Felin. in dict. c. pen. & in c. final. colum. 3. de exceptioni. & tamen non plane haec responsio placet. Nam si excommunicatio simpliciter de maiori est intelligenda, cur in testimonijs eandem significationem non habebit? praesertim quia testes fere ignorant, quid sit minor excommunicatio, cum ea in vsum recepta non ita, vt maior sit, deinde Specul. in tit. de exceptione. §. viso. nu. 21. expressim tenet auctoritate tex. in dict. capit. 1. quod non sufficiat proponi excommunicationem in genere, sed sit necessarium in specie concipi exceptionem de maiori excommunicatione, quem in sensum eandem decisionem d. c. 1. accepit, eam asseuerans singularem esse Anton. Burgensis in cap. penult. col. 3. de emptio. & vendit. vnde fortassis speciale est, quod in d. c. 1. decisum extat, ne excipiens vagetur, & cum periculo honoris alterius illudat actori, iudici, & iudicio. Praeter excommunicationem maiorem & minorem fit frequentissime in Canonibus mentio anathematis in eundem fere sensum, quo maior excommunicatio adsumitur, oportet ergo hoc in loco explicare quid sit anathema, & receptum est, anathema [art. 6] quo ad vinculum non differre a maiori excommunicatione, quamuis maxime differat quo ad solennitatem. text. celebris in capitul. debent. 11. q. 3. vbi ponitur a Gratiano anathematis solennitas, his equidem verbis. debent duodecim Sacerdotes Episcopum circunstare, & lucernas ardentes in manibus tenere: quas in conclusione anathematis, vel excommunicationis proijcere debent in terram, & conculcare pedibus, deinde Epistola per parochias mittatur continens excommunicatorum nomina, & causas excommunicationis. Haec Gratianus. qua ratione gl. communiter recepta in c. cum ab Ecclesiarum praelatis, de offi. ordi. asserit ius, & potestatem anathematizandi solis Episcopis competere. Est enim anathema solennis, vt arbitror, maledictio, quae fit per execrationes publicas aduersus excommunicatum, quo fit, vt anathema proprie excommunicationem maiorem praemittat. tametsi ex cap. Engeltrudam. 3. q. 4. constet, anathema ab excommunicatione maiori non differre, licet differat a minori: & ideo frequentissime anathema pro maiori excommunicatione accipitur. Huius dictionis significatio vere praetermittenda non est, vt inde lector percipiat, qua ex causa ab Ecclesiasticorum Canonum Auctoribus in hunc sensum adsumatur, qui excommunicationem maiorem, & solennem significet. Quidam enim existimarunt, esse anathema dictionem Hebraeam, que summam detestationem significet. ita inquit Hieronymus c. 1. Epistolae ad Galatas. porro anathema verbum proprie Iudaeorum est, & positum tam in Iesu Naue, quam in numeris: quando omnia, quae erant in Hierico, & Madianitarum detestationi, & Anathemati habenda Dominus imperauit. Haec Hieronymus. cuius & Andre. Alciat. meminit in cap. cum non ab homine, de indict. num. 106. asseuerant, dictionem istam non Graecam, sed Hebraeam esse. Ego vero multi faciendam esse censeo diui Hieronymi auctoritatem, praesertim in dictionibus Hebraeis interpretandis, & nihilominus opinor, Hieronymum existimasse, sermonem istum, & loquendi modum, quem septuaginta interpretes, & alij ad dictionem, anathema, transtulerunt, proprie Iudaeorum esse. quod ipsa dictio anathema Hebraea sit: non dixit palam Hieronymus, qui alioqui sacrae scripturae nomina Hebraea interpretatus opere quodam peculiari, nullam huius dictionis mentionem fecerit, sed eam & Graecam esse, testis est & auctor Diuus Augustinus super Numeros c. 41. Tomo suorum operum 4. cuius verba ab ipso ca. 40. hic exponam. Hic videndum est, quomodo dicatur anathemabo, quod vouetur, & tamen pro maledicto ponitur: sicut & de isto populo dicitur. vnde illud est, Si quis vobis euangelizauerit, praeterquam quod accepistis, anathema sit. Hinc vulgo dictum est, vt deuotatio dicatur. Nam deuotare se quenquam nemo fere dicit, nisi maledicens. & statim c. 41. super text. & anathemauit eum, & ciuitatem eius, & vocatum est nomen loci illius anathema. Hinc dictum est anathema, quod detestabile aliquid, & abominabile videatur, vt enim nihil inde victor in suos vsus auferret, sed totum in poenam luendam voueret. Hoc erat anathemare, quod vulgo dicitur deuotare. Origo autem huius verbi est in Graeca lingua ab his rebus, quae votae, & persolutae, hoc est promissae, & redditae, sursum ponebantur in templis. ᾶπὸ τὸυ ἀνω τηθέθαι, hoc est sursum ponere, vel figendo, vel suspendendo. Hec Augustinus. idem in Epistola 178. condemnatur, inquit idem Apostolus Paulus, & in nouissimis partibus ad Corinthios epistolae, vbi plebem arguens simul Graeco & Syro vtitur verbo. si quis, inquit, non amat Dominum, sit anathema, Maranatha. anathema Graeco sermone dixit: condemnatur: Maranatha: donec Dominus redeat. hactenus ipse Hieronymus prioris Epistolae ad Corint. c. 16. & in Epistola ad Marcellam 3. tomo. Maranatha interpretatur, Dominus venit. & dicit dictionem esse magis Syram quam Hebraeam. hinc intelliges text. in c. Guilisarius. 23. q. 4. qui his duabus dictionibus simul vtitur. vbi glo. & Felin. in c. Rodulphus. num. 33. de rescript. has expositiones tradidere. est vero text. praecitatus Syluerij Papae primi in Epistola ad Amatorem Episcopum. qua ratione titulus illius non est tribuendus Syluestro, & legendum est Belisarius: vt admonet Felin. licet de Syluestro Papa loquatur. tradit Platina in Syluerio primo, anathema autem exponit, & idem Hieronymus occisionem, in q. 9. ad Algasiam eo. tomo 3. his accedit diuus Athanasius capitul. 9. ad Roma. anathema, inquit, est sane seiunctio quaedam, & alienatio. anathema praeterea Graece, Latine potest dici oblatio, & sacrificium, quemadmodum quae Deo offeruntur, & dedicantur, attrectare audet nemo: sic eum qui anathema sit, ratione quadam nullus conueniet, aut cum eo versabitur. nam sacris oblationibus honoris gratia, tanquam Deo dicatis appropinquare nulli hominum audebunt, ab hoc vero, qui maledictioni fuerit abnoxius, non secus ac a prophano, & ab ipsa diuinitate alieno secedunt omnes. haec Athanasius. diuus item Chrysostomus in homilia 16. super Epistolam ad Rom. ita inquit: quemadmodum anathema, donumque id, quod Deo oblatum dedicatur, nemo est qui temere manibus contingere audeat, nec ad id propius accedere: sic & eum, qui ab Ecclesia separatur, ab omnibus abscindens, ac tanquam longissime abducens hoc nomine, a contrario scilicet, appellat, magno cum terrore omnibus interminatus, ab eo vt separentur, & pedem referant. anathemati enim honoris gratia appropinquare nemo audebat: ab eo autem, qui ab Ecclesia abscissus erat, ex opposito omnes sententia separabantur, quapropter separatio quidem tum haec, tum illa ex aequo, a vulgo alienatio erat. Separationis vero modus non vnus, sed illi contrarius: ab illo enim abstinebant tanquam Deo dicato, ab hoc autem decedebant tanquam a Deo alienato, & ab Ecclesia abscisso. haec Chrysostomus. sic & S. Thomas, & Caie. in dict. c. 9. ad Roman. scribunt, anathema esse omne separatum a communi vsu, esseque dictionem Grecam sensere, quibus & illud concinit, quod ἀναθήματα dicuntur dona, quae dicata dijs suspenduntur in parietibus, & columnis templi, qualia visuntur quotidie iuxta monumenta diuorum: statuae scilicet argenteae, equi aurei, pocula gemmata: dicta quidem ita ab ἀναθημαι: hoc est a seponendo, siue suspendendo, quemadmodum ex augustino & Chrysostomo deducitur, & adnotauit Erasmus super Lucam cap. 21. etenim in eo capite dum latine scriptum est, de templo, quod bonis lapidibus, & donis ornatum esset. pro donis: Graece legitur ἀναθήμαση qua ratione ornamenta Graece dicuntur anathemata. nam & Homerus lib. primo Odyss. cantum, & saltationem appellat epularum & conuiuij ornamenta: sic inquam ἀναθήματα, vbi Didymus eius interpres hunc in modum locum illum exponit τῆσ ἐυω χηασ τὸ κόμημαὴ μεταφορὰ ἀπὸ τῶν τoĩς θεoĩσ άνα τκθεμένων: id est, conuiuij ornamentum, metaphora, & translatio ab his, quae deis offeruntur, & in templis honoris gratia suspenduntur. idem repetit Homerus lib. 21. eiusdem Odysseae ad finem, pulchre Budaeus in commentarijs ad linguam Graecam, pagina 425. ex praelo Ascensiano, huic significationi adijciens, quod Anathema dicitur homo sacer, cuius caput dijs inferis fuerit dicatum & consecratum, ac deuotum. veteres enim homines sceleratos, sacros appellabant, quasi infernis dijs sacratos, ac deuotos. Titus Liuius li. 2. primae Decados, sacrare dijs caput alicuius, pro deuouere, accipit. & rursus in 3. lib. sacrare caput alicuius Ioui dixit: pro deuouere, id est morti illum hominem addicere: siquidem sacratus homo a quolibet occidi poterat: idque pium erat. quod adnotarunt Ludouicus Caelius li. 7. lectio. Antiq. c. 11. & Buldaeus in l. 2. ff. de poenis dicens Ecclesiam Catholicam anathemata appellare, quos maiore execratione mulctandos ecclesiastica auctoritas censet, quibus apparet omnium iudicio, templorum donaria, anathemara appellari. De his Persius Satyra secunda: " Dicite Pontifices, in sacro quid facit aurum? Nempe hoc quod Veneri donatae a virgine puppae. " Solent enim haec ornamenta suspendi in templis: nempe, quia imagines sunt, aut clypei & similia: idcirco dicuntur anathemata, quae Deo dicantur, ac consecrantur, & deuouentur. Huius rei est locus satis celebris in li. Iosuae c. 9. inquit enim Iosue ad omnem Israel. Vociferamini, tradidit enim Dominus vobis ciuitatem: sitque ciuitas haec anathema, & omnia, quae in ea sunt Domino. Ciuitatem igitur, & omnia, quae in illa erant, praecepit esse anathema Domino, quia omnia volebat Domino seruari, & illi in sacrificium offerri, ita vt ex illis nihil sibi ipsi aliquis seruare auderet. cum autem de spolijs ciuitatis tulisset Acham filius Charmi, & sibi seruasset, iratus est Dominus, & dixit filijs Israel. Anathema in medio tui Israel, non poteris stare coram hostibus tuis, donec deleatur ex te, qui hoc contaminatus est scelere. Anathemata hoc loco vocantur spolia, quae sibi seruauerat Acham filius Charmi, quoniam illa ad hoc destinata erant, vt Deo dicarentur, Sic & Chrysostomus in lib. de anathemate scribit, apud Catholicos dici anathema id, quod est sepositum, suspensum, & oblatum Diabolo, ad imitationem eorum, quae Deo offeruntur, illique sunt seposita, ac suspensa in eius templis. Iustinus item Martyr, nisi & illius operis titulus fallit in quaestionibus Christianis a gentibus propositis q. 121. inquit, Anathema dicitur id, quod reconditum, ac secretum est Deo, nec iam ad communem vsum sumitur, aut quod vitij, culpaeque causa a Deo abalienatum est. Haec Iustinus. Hinc sane multa poterunt in specie deduci, quo ad huius dictionis vulgo notam significationem, dicitur [art. 7] siquidem excommunicatus anathema, quasi sepositus, & segregatus a consortio fidelium, vt anathemata dicuntur donaria, quae seponuntur, & segregantur a contrectatione humana, item ab eadem radice secunda ratio poterit adnotari, quia sicut anathemata, id est donaria oblata dijs, non possunt causa honoris ab hominibus tractari: ita ex contrario excommunicati sceleris, & odij causa non debent admitti ad fidelium communionem, quae rationes colliguntur ex Chrysostomo, & alijs super Paulum ad Roman. capit. nono, & Diuo Augustino in praecitatis locis. Vnde anathema nihil aliud significat, quam a Deo separationem. textus ex quinta synodo in capit. certum. 24. quaestione tertia, quo in sensu accipitur a plerisque illud Pauli in dicto capitulo nono, Optabam ego anathema esse a Christo pro fratribus meis, qui sunt cognati mei secundum carnem. quasi Paulus prae nimio charitatis ardore pro fratribus suis secundum carnem, vt hi a Iudaismo ad Christum accederent, separari a Christi presenti fruitione quam ardentissime exoptabat, non a Christi charitate, & sic temporariam separationem a gloria citra culpam optabat Paulus pro salute Iudaeorum aeterna. quod si nolis, lector candide, hunc sensum Paulo aptare, dicere poteris illud, optabam, esse accipiendum pro optarim, id est optarim ipse, si fieri posset, nam ita Graecum interpretantur Erasmus inibi, & interpres Chrysostomi libro tertio, de sacerdotio: & haec quidem si admittamus hoc Pauli votum contigisse tempore, quo ipse Christi profitebatur legem. Hieronymus etenim & quidam alij, illud Pauli desyderium tunc contigisse existimant, cum hic sub Iudaismo Ecclesiam Christi, zelo synagogae insectabatur. Dicitur secundum alios anathema excommunicatus, quia sit sacratus homo, & infernis dijs deuotatus, atque Sathanae traditus, est sane & alia huius dictionis significatio, secundum quam anathema interpretari possumus maledictionem, aut maledictum: & anathemare, seu anathematizare, maledicere. quod ex Diuo Augustino satis constat super Numeros d. c. 40. & 41. sumpta fuit haec significatio inde, quod in dict. cap. sexto. Iosue spolia hostium dicata fuerunt Deo in poenam luendam: & dicta sunt anathema ratione illa, cuius superius meminimus: hinc anathemare, Deo hostium res vouere, & consecrare in poenam ipsorum, quod quidem anathema ita in poenam, & execrationem hostium oblatum, detestabile quid dicebatur: idcirco anathema maledictionem, & anathematizare maledicere significat. sic apud Marcum Euangelistam c. 14. Petrus coepit anathematizare, & iurare, quia non noui hominem istum, etenim ibi anathematizare maledicere, & execrari significat, quasi Petrus iurans sibi malediceret, & maledictiones imprecaretur, vt maior suo iuramento adhiberetur fides: nam iurans Petrus non alium, sed seipsum anathematizauit, si nosset hominem. sic Diuus Hieronymus in Zachariam, cap. 14. anathema maledictionem interpretatur apud Cantica. 2. cap. Habitabimus in Hierusalem, in qua anathema vltra non erit, id est maledictio, & abominatio. & apud Paulum prioris ad Corinth. capit. 16. si quis non amat Dominum, sit anathema, id est maledictus. sic authore Hierony. Paulus pro fratrum salute cupit esse anathema, imitari volens Dominum suum, qui & ipse cum non esset maledictio, pro nobis factus est maledictio. item sane in dict. cap. 14. Ecclesiae Doctor egregius interpretatur locum Pauli ad Roma. capit. 9. cuius modo expositionem obiter attigimus. Ex quo infertur, anathema plerunque maledictionem, & maledictum absque excommunicatione significare, plerunque simplicem maiorem excommunicationem. vt in d. c. Engeltrudam. 3. quaest. 4. quandoque solennem quandam maledictionem, & execrationem, dirarumque imprecationem, quae fit ab Ecclesia contra excommunicatum maxime pertinacem: quasi ea sit extrema detestatio, & horrenda penitus. haec vero fit secundum ritum traditum in c. debent 11. quaestio. 3. aliúmue similem moribus, & vsu inductum: quemadmodum in Pontificali libro traditur: & notat Alfonsus a Castro lib. 2. de iust. haeret. punit. c. 20. Regial. 13. & 27. tit. 9. part. 1. tit. 1. Sed & Socrates Graecus auctor. libr. 7. Eccles. Hist. cap. 33. cum Anathematis mentionem fecisset, subdit. Sic etenim Christiani appellare solemus pronunciatum contra blasphemos decretum, quando id veluti marmori affixum manifestum cunctis ostendimus, qua ratione quandoque Graeci auctores Ecclesiastici ςηλυτεύειν excommunicare dicunt, quasi excommunicati literis columnae affixis publica notentur censura, & ignominia. Nam & olim Ethnici hoc verbo vtebantur ad notandum aliquem infamia: & inde ςιλήτην dicebant infamia notatum, qua dictione praeter alios vtitur Demosthenes in Philip. 3. Isocrates in oratione de iugo. Alcibiadem columna erecta, & inscripta proscriptum fuisse ab Atheniensi populo narrat. Quod & Aemilius Probus in Alcibiade, ex Graecis auctoribus in hunc modum Latine tradit: Postquam autem se capitis damnatum, bonis publicatis audiuit: & id, quod vsu venerat, Eumolpidas sacerdotes a populo coactos, vt se deuouerent, eiusque deuotionis, quo testatior esset memoria, exemplum in pila lapidea incisum, esse positum in publico, Lacedaemonem demigrauit. Haec de Anathemate. Subinde apparet verus [art. 8] intellectus capit. cum non ab homine, de iudic. vbi primum excommunicatio simplex maior indicenda est aduersus contumacem, simplici affectum contumacia: & deinde anathema, solennis execratio scilicet decernendum aduersus proteruum, & maxime in rebellione pertinacem: sicuti, quidquid glossa inibi dixerit, colligitur ex Panormitan. communique Doctor. interpretatione. Ex his etiam pensitandum est quod in dict. c. cum non ab homine. Panorm. nu. 23. & Deci. num. 13. adnotarunt, & idem Abb. & Barb. in c. cum ab Ecclesiarum praelatis, de offi. ord. asserentes, quo ad vim, & vinculum non esse maioris potentiae anathema, quam excommunicatio maior, licet quo ad solennitatem, & terrorem differant. etenim anathema propter diras imprecationes, & maledictiones atque execrationes publicas, aliquid etiam quo ad effectum & damnum plus quam excommunicatio maior operatur. erant & apud Athenienses dirae, ac publice execrationes in eum, qui viam erranti non demonstrasset, auctore Cicerone libr. 3. de Officijs. item deuotiones hostium, quarum meminit Macrobius in Saturnalibus, & Horatius in Odis inquit, dira deprecatio nulla expiatur victima. Denique constat in huius dictionis Etymologia errasse Panor. post alios in d. c. cum non ab homine. dum num. 23. is existimat, anathema dici ab ana, quod est sursum, & theta, quod est figura quaedam ad formam literae, quae olim imprimebatur in frontibus damnatorum: quasi anathema, id est superna maledictio. etenim haec deriuatio prorsus est inconcinna, & a vero dictionis Etymo satis aliena: tametsi ex auctoribus constet hanc Graecam literam, θ quae θῆτα dicitur, literisque Latinis redditur. th. & theta, in iudicialibus sententijs signum fuisse damnationis: nam & Isidorus in primo Etymologiarum lib. scribit, ita militari more solere fieri, vt caesi. θ. saluti. τ. signarentur, fortassis ea ratione, quod θ. sit prima litera dictionis θάνατοσ, quae Graece mortem significat. Asconius etiam Praedianus, vt Erasmus in prouerbio. θ. praefigere refert, adnotauit, olim in iudicijs sortes, quae mittebantur in vrnam triplicem notam habere solere, ac θ. damnationis fuisse Symbolum. τ. absolutionis. π. ampliationis: id est quoties significabatur sibi parum adhuc liquere, ac denuo causam agi oportere, verum apud Asconium in 3. contra Verrem actione legimus. A. notam esse absolutionis. G. condemnationis. N. L. ampliationis, quasi non liqueret. Idem fere apud eundem Asconium in prima contra Verrem actione, fuisse tamen olim. θ. theta. signum condemnationis, manifeste constat apud Persium Satyra quarta. " Et potis es nigrum vitio praefigere theta. " Martialis lib. septi. ad Casticum. " Nosti mortiferum quaestoris, Castrice, signum?" " Est operae precium discere tehta nouum." Ausonius in paedagogum liguritorem. " Tuumque nomen theta sectilis signet." Quo in loco alij non Sectilis, sed seculis, legendum esse putant. Atque haec de anathemate dicta sint, ex quibus intelligenda sunt, quae Syluest. in verb. excommunicatio. 1. q. vlt. scribit, tradens anathema in effectu non differre ab excommunicatione maiori. & probat Etymologiam illam, quam ex Panormi. & alijs modo adducebamus. # 9 Ex §. Sequenti. SVMMARIVM. -  1 Excommunicationis sententia ferenda non est, nisi pro graui culpa, quae mortalis sit. & ex hoc multa inferuntur. -  2 Jntellectus c. peruenit, de sent. excommunicatio. -  3 Contumacia in re leui contingens, an sit digna excommunicatione? & inibi late traditur, quando inobedientia sit speciale peccatum. -  4 Monitio necessaria est ad excommunicationem infligendam: & ibi an debeat esse personalis. -  5 Monitio ad excommunicationem proferendam debet esse trina. -  6 Monitio trina, an necessaria sit ad excommunicationem in notorijs? -  7 Excommunicatio lata absque trina monitione non est nulla, sed iniusta. -  8 Excommunicatio lata a iudice delegato, cui in mandatis traditus est trinae monitionis ordo an sit nulla? §. NONVS. QVanto grauior, & acerbior est Christifidelibus excommunicationis censura, maioraque interius, & exterius infert nocumenta, tanto maturius cautiorique iudicio Ecclesiarum praelati, eorumque vicarij ea vti debent: prius [art. 1] enim quam aliquis excommunicetur, discutienda, & examinanda est criminis qualitas, & ipsius, qui ab Ecclesia segregandus est, contumacia: quasi is tantum excommunicandus sit, qui noluerit poenitere, nec ad rectum tramitem monitus redire: vt sic confusus, & erubescens resipiscat. Nam & si praelati excommunicandi potestatem habeant, non debent hanc acerbissimam punitionem temere & sine graui causa exercere: siquidem nullus debet ea plecti poena, nisi pro crimine mortali, qui alioqui corrigi non valet. capit. nemo. & c. nullus. 11. quaest. 3. optime idem admonet Leo Papa huius nominis primus, in Epistola 67. ad Episcopos per Viennensem prouinciam constitutos. sic enim inquit: nulli Christianorum facile communio denegetur, nec ad indignantis fiat hoc arbitrium sacerdotis, quod in magni reatus vltionem inuitus, & dolens quodammodo debet esse animus vindicantis. haec & alia ad hanc rem inibi Leo summus Ecclesiae idemque sanctissimus pastor. Gratianus autem tribuit auctoritatem illius capitul. nemo. concilio Meldensi, vt arbitror, sequutus Iuonem Carnotensem libr. 5. de sentent. excommuni. & c. nullus. concilio Aluernensi. cum tamen is Canon sit tribuendus concilio Vuormatiensi, vt constat ex libro conciliorum Canone 2. Vuormatiensis concilij. idem probatur multis auctoribus, quibus apparet, sententiam excommunicationis non esse infligendam a iure, nec ab homine, nisi pro mortali culpa: sicuti docuerunt Theologi, praesertim S. Thomas in 4. sentent. distin. 18. quaest. 2. ad 3. quaest. Felin. post alios in Rub. de sent. excommuni. Ioan. Lupi in c. per vestras, de donat. inter vir. & vxor. §. 18. numer. 13. & alij statim in illationibus citandi. est etenim haec omnium concors sententia, ex qua plura deduci solent, & nos aliquot causa facilioris cognitionis deducemus. Primum sane hinc apparet, lege lata, cui adiecta sit excommunicationis poena euidenter colligi, legislatoris intentionem fuisse obligare transgressorem ad mortalem culpam: nam alioqui si legis conditor talem intentionem non habuisset, iniquissime talem poenam contra legis transgressorem statuisset, qua ratione, vel lex est censenda iniusta, vel intentio obligandi ad mortalem culpam, & eius obligatio necessario deducitur, praesertim quia excommunicatio, gladius censetur spiritualis, capit. dilecto. ist. tit. cap. venerabilem, qui filij sint legit. Panorm. in c. 1. de homicid. notatur in c. cum non ab homine, de iudic. c. corripiantur. 24. q. 3. Secundo, vt proximam illationem amplius explicemus, infertur excommunicationem a iure, vel ab homine generaliter inflictam, neminem afficere, nec ligare, nisi is transgrediendo legem, vel iudicis praeceptum, mortale crimen commiserit. quod in specie respondit Paluda. in 4. sent. dist. 18. q. 1. artic. 2. conclus. 2. cui accedit Adria. in 4. sentent. in tract. de clauibus. quaestio. 3. vers. fortassis obijcies: etenim licet propter excommunicationis poenam sit praesumendum, & colligatur, voluisse legislatorem ad mortalem culpam obligare transgressorem: attamen quoties propter aliquam circunstantiam, & qualitatem actus constiterit, transgressionis culpam alioqui mortalem, venialem esse, tunc dicendum est, non esse locum excommunicationi Canonis, nec iudicis. idem notat Syluest. in verb. excommunicatio. 1. notab. 3. fere ad finem. Tertio licet in cap. peruenit. ist. tit. satis ab eius interpretibus disputetur, quae [art. 2] dicatur leuis percussio, vt possit Episcopus absoluere percutientem Clericum ab excommunicatione. c. si quis suadente. 17. q. 4. notant Faber. & Angel. in §. atrox. Inst. de iniur. Syluest. in ver. absolutio. 4. in prin. Florent. in tertia part. tit. 24. capit. 1. §. 3. gloss. in capitul. cum illorum. eod. titul. in verb. mutilationem. text. & ibi Doct. in c. peruenit. in 1. de appellat. & in constitutione Ioan. 22. quae incipit, Perlectis literis, nondum typis excusa. ex quibus ea diffinitio iudicis arbitrio relinquitur, tamen illud est obseruatione dignum, quod nusquam percussor Clerici, etiam animum vlciscendi, & iniuriam inferendi habens, ea iuris excommunicatione afficitur, si ea percussio ita leuis sit, vt veniale tantum peccatum, non mortale percussor commiserit, quemadmodum in specie ista notat Martinus Azpilcueta in c. inter verba. 11. quaest. 3. col. 139. auctoritate diui Thomae, qui in 2. 2. quaest. 88. artic. 5. docet, iniuriam leuem, etiam animo vlciscendi, & iniuriam inferendi illatam, veniale peccatum esse, quod & de iustitia in re leui ipsemet scripsit in eadem 2. 2. q. 60. articu. 4. & nos obiter attigimus lib. variar. Resolut. c. 1. col. 3. Quarto eadem ratione interpretandae sunt generales quaedam excommunicationes a iudicibus contra eos, qui furtum commiserunt, latae, nam his censuris minime ligatur, qui ita leue furtum commisit, quod eius causa veniale tantum, non mortale crimen contraxerit, quandoque enim furtum veniale tantum peccatum est, quia in re leui contigerit, vt explicat idem Thom. 2. 2. q. 59 articul. 4. & quaesti. 66. artic. 6. cuius opinionem & nos examinauimus lib. 1. variar. Resolut. c. 3. nu. 21. Quinto hinc aperitur interpretatio glos. in cap. duo. 96. distin. quae asseuerat, quamlibet [art. 3] contumaciam in re etiam leui contingentem dignam esse excommunicatione. cuius gloss. meminere Panorm. in c. 1. de iudic. num. 10. & ibi praeter alios Ripa. nu. 29. idem Abb. in cap. sane, de offic. deleg. in c. ex parte. in 1. de verb. signi. & Corset. in singul. in verb. contumax. Felin. in Rub. huius titul. num. 1. cuius assertionis ea est ratio, quod contumacia in non comparendo maior sit, quam in non parendo. glo. in Cle. vnica de dolo & contu. in glos. magna. in principio. glo. in l. creditor. ff. de appel. notant Abb. Deci. nu. 13. Ripa num. 32. & Alciat. num. 17. in d. c. 1. etenim qui contumax est in non comparendo, etiam simul contumaciam in non parendo committit, vt constat, idcirco haec contumacia, vtcunque sit in re leui, digna est excommunicatione: praesertim, quia contumax in non comparendo, peccatum inobedientiae contrahit, quod non aliter quam ex contemptu conficitur, vt explicat S. Tho. 2. 2. q. 105. ar tic. 1. & Caiet. q. 104. art. 2. contemptus autem, vt superius. §. 7. exponebam, mortale peccatum est: igitur contumacia, etiam in re leui, excommunicationem maiorem iustissime patitur, si contingat in non comparendo coram iudice, quia mortalem culpam praemittit, pro qua iuste maior excommunicatio infligitur: sicuti hoc in §. probauimus. verum Areti. in d. c. 1. de iudic. nu. 34. dubitat maxime, an sit vera sententia glo. in d. c. duo. eo modo, quem explicuimus, intellecta: nos etiam itidem dubitamus, & interim rationem dubitationis ex eo deduximus, quod qui contumax est in comparendo, vere iudici praecipienti non paret, cui tenebatur sub peccati reatu parere, omnis etenim inobedientia, & contumacia inde oritur, quod quis praeceptis, vel legis vel iudicis non paret, quia contraria est praecepto, quo tenemur, & obligamur obedire praelatis, principibus & superioribus. c. 2. de maio. & obed. c. omnis anima, de censibus. ad Rom. c. 13. qui potestati resistit, Dei ordinationi resistit. atque item contumacia, & inobedientia contraria est, & aduersatur dilectioni proximi: quippe quae subtrahit obedientiam, quae proximo debetur lege iustitiae: vt docet Sanct. Thom. 2. 2. quaest. 105. artic. 1. is ergo, qui iudici praecipienti, quod ad ipsum accedat, minime obtemperare vult. & parere recusat: profecto iudici non paret, & vere contumaciae in non parendo culpam contrahit, ex ea quidem causa, qui vocatus a iudice iuste vocante, nequaquam ei obedire vult. Deinde ostenditur id euidentius, nam sicuti iussus a iudice centum Titio debita reddere, & restituere: si nolit iussis obtemperare contumax est, quia non paret praecepto iudicis: ita & is contumax erit in non parendo, qui iudici praecipienti, vt ad eum accedat certa de causa responsurus, nolit obedire, & accedere recuset: nec video posse distingui contumaciam in non comparendo a contumacia in non parendo, vt distinctam speciem, licet possit discerni vt species a genere, siquidem qui contumax est in non comparendo, culpam contrahit non parendo: at non ita e contrario qui non paret, contumax est in non comparendo. Est vero hac in controuersia adnotandum, tunc demum inobedientiam esse proprie peccati speciem, cum aliquis praeceptum contemnit, vt de contemptu superius diximus, alioqui si quispiam agat contra praeceptum iudicis, vel legis, non propter praecepti contemptum, sed alia ex causa, inobedientia est materialiter tantum, & sic in genere contingens, quia contra praeceptum agitur, & ideo pertinet formaliter ad aliam speciem peccati: nempe ad eam, super qua praeceptum fuerit constitutum. Quod docet optime Sanct. Tho. 2. 2. quaest. 105. artic. 1. ad primum. & Caieta. quaest. 104. arti. 2. vbi Thomas ad primum idem eleganter docuerat. quod si quis agat contra praeceptum ea intentione, vt contra insinuatam, & explicitam, vel implicitam voluntatem superioris praecipientis agat, & operetur, speciale peccatum inobedientiae est a contemptu procedens, & aduersum speciali virtuti obedientiae, quae in hoc versatur, quod quis impleat, & exequatur actum iustitiae, vel alterius virtutis intendens formali intentione praeceptum seruare. Hinc diffiniri poterit, quod a plerisque solet disputari, an contumacia sit delictum. nam gloss. in cap. ex literis, de const. asserit contumaciam non esse delictum, cuius opinionem communem esse testatur inibi Felin. column. penult. sunt plura Canonum, & Iurisconsultorum loca, in quibus contumacia delictum appellatur, ex quibus contumaciam delictum esse notat glos. in l. si filius. ff. de interr. actio. quam dixere singularem esse Socin. in c. veniens, de accusat. num. 47. & Imol. in l. penul. §. ad crimen. nu. 25. ff. de pub. iud. etenim vtcunque consideremus contumaciam, ea graue delictum est, non tamen constituit semper speciale delicti nomen, & distinctam speciem, siquidem frequentissime pertinet ad aliam speciem delicti: nempe ad transgressionem illius praecepti, contra quod contumax agit. tunc autem speciale delictum erit, cum quis ea intentione contra praeceptum agit, quod nolit subijci praecipienti, nec eius voluntati. idcirco non semper contumacia speciale delictum est, propriam & distinctam delicti speciem constituens. eo vero casu quo specialem delicti speciem habet, peccatum est inobedientiae speciale contemptum prae se ferens, & sane tunc quandoque dicitur Haeresis, quandoque schisma, tradit Domi. in summa. 4. q. 1. Hinc denique & illud apparet, non semper contumaciam, etiam in non comparendo procedere ex contemptu: nam quoties quis recusat ad iudicem iuste vocantem accedere ex eo, quod nolit iudici subesse, nec eius exequi voluntatem, contemptus datur ad mortalem culpam pertinens: at si non compareat ex alijs causis, & impedimentis iustis, vel iniustis, grauis est excessus, non tamen procedens a contemptu. atque ideo nulla contemptus ratio hic haberi poterit. Est tamen obseruandum, ad iustitiam excommunicationis contumaciam requiri: nec esse necessarium, quod ea ex contemptu procedat: si quis enim adulterium non ex contemptu, sed ex appetitu libidinis commiserit, nec monitus adulteram dimittere velit, hic dubio procul omnium iudicio iustissime excommunicatur, vt ab eo crimine recedat propter propter uiam, & contumaciam, quae ex libidine coitus potius quam ex contemptu oritur. Praesumitur contemptus ex contumacia, in non comparendo facilius, quam in non parendo, tamen & vtraque sine contemptu, & vtraque cum contemptu dari potest, vnde si contumaciam ex se ipsa consideremus, par est vtriusque ratio, si ex accidentibus nihilominus. itaque fit, vt nulla possit inter has contumacias vere constitui differentia, quod ex hoc apertius ostenditur, quia excommunicatio ferri non potest ob contumaciam de re leui in non comparendo, quemadmodum nec in non parendo in re leui, nam vel crimen contumaciae ex se ipso perpendimus, & licet regulariter mortale sit, hic materiae ratione est veniale: quippe cum iniustitia, furtum & similia ex leuitate materiae sint aliquando venialia, vt ex S. Tho. probamus, vel contumaciam a contemptu pensitamus, qui siquidem aberit excommunicatio iuste ferri non potest: quia culpa venialis est, non mortalis: quod si contemptus assit illius, qui super re leui in non comparendo contumax est, non statim erit peccatum mortale constituendum, nam si quis praeceptum superioris super re minima ex contemptu transgrediatur aduertens rem esse minimam, & ea ex causa, quod leuis sit materia praecepti, contemnat illud, veniale peccatum erit: quemadmodum docet Caieta. in summa, in verb. contemptus. quasi contemptus praecepti super re minima, tunc mortalem culpam habeat, cum quis transgreditur, vt voluntatem praecipientis eludat, eique nolit subijci, non aduertens, quod res minima sit, nec ea ex causa induxerit ad id proprium animum. his accedit, quod Ger. lectione 4. de vita spirituali, corolla. 7. in hac excommunicationis censura asseuerat, multum differre contumaciam a contumacia: quem & in hoc refert Alfons. a Cast. de potest. legis poenalis. lib. 1. c. 6. fol. 49. oportet enim considerare qualis sit contumacia, & quantum illa possit Ecclesiae nocere, & qualis est etiam res circa quam habetur contumacia, nam multo peior, & nocentior est rebus fidei, & religionis, pacis, ac vnionis Ecclesiasticae, quam in parua quaestione super modica re temporali orta: vbi numquam tantum poterit prodesse obedientia, quantum oberit excommunicatio separans animam a spiritualibus suffragijs, & societate sanctorum, si contumacia est magna & pro re magni momenti habita, erit iuxta doctrinam Saluatoris nostri merito excommunicandus: si vero contumacia sit leuis, aut pro re leui contingens, indignum videtur, vt pro illa sit aliquis excommunicandus. Haec & alia multa prae oculis habere debent iudices Ecclesiastici, nec temere hac grauissima censura vti: nam & ob id iura pontificum statuere, neminem pro aliena culpa excommunicandum fore. text. celebris in c. si habes. 24. q. 3. ex diuo August. in Epist. ad Auxilium Episcopum. 75. quod nos explicuimus, ac probauimus lib. 2. var. Resol. c. 8. quo in loco num. 9. tradidimus intellectum ad tex. in c. Romana. §. in vniuersitatem. de sent. excom. in 6. quo responsum est, sententiam excommunicationis non posse ferri in vniuersitatem: id etenim non alia ratione obtinuit, quam ne innocentes ob aliorum culpam excommunicentur. Ab eadem radice procedit, quod satis est Canonibus institutum, quibus decretum est praemittendam [art. 4] esse monitionem, & citationem ad excommunicationem ferendam: sicuti probatur in c. sacro. & c. contingit. in 2. hoc ipso tit. c. consuluit, de offi. deleg. c. inter quatuor, de maior. & obe. c. de illicita. 24. q. 3. haec vero monitio, licet alioqui ad domum ex lege fieri possit, & ad ipsius citandi habitationem assiduam, vt sic legitime citatus, & monitus quis dicatur. l. scire debemus. §. qui autem. ff. de excus. tut. l. auto. qui aliter. §. si forte. & ibi gl. ff. quod vi aut clam. l. 4. §. praetor ait. ff. de dam. infect. notatur in c. causam, de dolo & contu. & in Cle. causam. vers. quod si forsan. de elect. gl. in c. caueant. 3. q. 9. Alex. in dict. §. praetor ait. quod alibi latius tractabitur, personalis esse debet: sicut responderunt Inn. Collect. & Abb. vlt. col. in c. vlt. de eo, qui mitt. in poss. Rota in nouis. 271. & 366. Paul. Cast. in d. §. praetor ait. col. Feli. in c. cum sit Rom. de appel. num. 13. & seq. Praepos. in d. c. caueant, contra gl. inibi. & latissime And. Tiraq. lib. 1. de retract. §. 9. gl. 2. num. 4. A qua quidem opinione casus aliquot excipi solent, in quibus etiam ad excommunicationem proferendam in aliquem non est necessaria monitio personalis, sed satis sufficiens erit ad domum habitationis, similiúe modo facta. Primus passim constituitur, quoties qui excommunicandus est dolo latitet, & subterfugiat personalem monitionem: sic etenim notant idem Inn. & Doct. in d. c. vlt. optimus tex. in c. 1. qui matri. accus. pos. & in c. quoniam frequenter. §. 1. vt lit. non contest. & in c. perlatum. qui filij sint legi. Barto. Paul. de Cast. & Doct. in d. §. Praetor ait. Mathes. notab. 133. Andre. Tiraquel. in d. gloss. 2. nu. 7. Secundus est, cum quis legitime fuit iam semel citatus ad causam personali quidem citatione: etenim postmodum poterit citatus ad domum, aut per edicta, vel in ipso tribunali excommunicari: quod visum est Rotae in nouis. 399. & Felin. in dict. c. cum sit Romana. nume. 14. hunc sane maximum effectum habet legitima, & personalis citatio ad causae integram discussionem facta. Tertius casus contingit, quoties citatio, vel monitio ad domum facta peruenit ad ipsius excommunicandi notitiam: haec enim sufficit, vt legitime excommunicari possit, & excommunicatus censeatur. notat Felinus, in dicto capitul. cum sit Roman. nume. decimoquinto. auctoritate Rotae in nouis. 402. & reg. eum qui certus est, de regul. iur. in 6. text. optimus in dict. Clem. causam. in fi. de electio. ex quo citatio illegitima cum notitia subsequuta ita ligat, sicut citatio ab initio legitima: quem tex. ad hoc inducere Roma. cons. 410. Hippo. in Rub. C de probatio. num. 371. idem in singul. 259. Ludoui. Gomez. in reg. Cancella. de non iudicand. iuxta formam supplicat. q. 16. nu. 68. notat idem Andre. Tiraq. in d. §. 9. glo. 2. scilicet nu. 16. Felin. in c. Gratum. nu. 4. de offici. deleg. quorum opinio communis est. Quartus casus est: cum quis fuerit male absolutus ab excommunicatione, & tractetur de reducendo eum in primam excommunicationem: erit enim tunc satis, quod ad domum citetur, & moneatur: nec requiritur personalis monitio: quemadmodum Rota in nouis censet. num. 399. cui accedit Felin. in d c. cum Romana. num. 15. Monitio [art. 5] autem legitima in hac specie ad infligendam excommunicationis censuram trina debet esse. quod probatur in dict. capit. contingit. & in dict. capit. de illicita. & in cap. constitutionem, supra. ist. tit. & est communis omnium sententia gloss. & Doct. inibi. sufficit tamen vnica admonitio in tres distincta terminos, seu in tria dierum interualla, in hunc sane modum: Te ipsum admonemus, vt intra quindecim dies, quos tibi pro tribus distinctis monitionibus constituimus, satisfacias, ad iudicium accedas, aut resipiscas, haec etenim est sufficiens admonitio: sicuti probat text. vbi glos. communiter recepta in dict. cap. constitutionem. quibus non oberit glo. insignis in Clem. 1. vers. 3. de vit. & honest. Cler. asseuerans non sufficere vnicam monitionem in tria distinctam dierum interualla, quoties a iure trina monitio requiretur. cuius gloss. vltra Doct. ibi meminere eam sequuti Alexand. in l. secunda. col. 5. ff. de re iudica. Abb. in cap. 2. ne Cler. vel monachi. & in cap. ex tuae, de Cleri. non resident. Feli. in c. consuluit. nu. 13. de offic. delegat. in capit. contingit. in 2. ist. titul. idem in cap. quoniam. §. porro. numero 22. vt lit. non contest Roma. in singul. 719. text. iuncta glos. & ibi Bald. in cap. 1. de vasallo, qui contumax est. nam haec conclusio vera est, quo ad incurrendam poenam iuris, & a iure statutam, non tamen quo ad poenam homini infligendam: quae quidem interpretatio ex praecitatis iuris vtriusque decisionibus colligitur, praesertim non oberit praecitata glossa, quippe quae tractat de vera poena, & de punitione legis, quae propriam poenam infert: at in hac specie nos agimus de excommunicationis censura, quae vere, ac proprie poena non est, sed medicina quaedam, quae resipiscenti, & volenti poenitere nullum damnum, nec vllam lesionem infert. Trina vero monitio, quam ad excommunicationem diximus esse necessariam, requiritur in excommunicatione ab homine ferenda, non tamen in excommunicatione lata a Canone, vel statuto. ipsa siquidem lex, quae ita mature, & caute censuram istam indixit, quotidie admonet subditos, ne prohibitum crimen committant, remúe lege vetitam agant: idcirco alia specialis monitio necessaria non est: sicuti in specie probatur in capit. a nobis. in principio. ist. titul. & in cap. si quis suadente. 17. quaestion. 4. capit. 2. de const. in 6. adnotarunt Henri. & alij in dict. ca. sacro. quod adeo verum est, vt semel excommunicatus a lege, vel Canone ipso iure possit iterum ab homine causa eiusdem criminis & contumaciae excommunicari absque monitione, etenim posse in hoc casu quempiam iterum ab homine sententia excommunicationis ligari, praemittit gl. in verb. promulgare, ad fin. ist. titu. & tunc non exigi monitionem saltem trinam, probat elegans decisio in cap. reprehensibilis, de appel. quem text. ad hoc signanter adnotarunt Abb. & Franc. inibi. Felin. in capit. 2. col. 2. de sponsa. tametsi possit ea responsio intelligi non in excommunicatione noua lata ab homine contra eum, qui iure ipso sit excommunicatus, vt intellexere Panor. Franc. & Felin. sed in declaratione, & denunciatione excommunicationis a iure ipso latae: etenim ad hanc declarationem non est necessaria monitio Canonica, quia iudex ipse denuncians non excommunicat, imo ius ipsum excommunicauit, quod satis deducitur ex dict. capit. reprehensibilis. vtcunque tamen sit, & ille text. intelligatur, licet monitio Canonica non sit necessaria, oportet de facto, & crimine, cuius causa excommunicatio indicta est, citata parte prius constare. gloss. in Clem. praesenti. in verb. constiterit, de censi. & in Clem. multorum, de poenis. notant Roma. cons. 482. colum. vltim. Deci. in dict. cap. reprehensibilis. Panormitan. in capit. parochianos, de senten. excommuni. Curti. Senior. consilio 20. dubio primo, late probans declarationem aliter factam nullam esse ipso iure, auctoritate text. in cap. primo, de caus. poss. & propri. Clem. pastoralis. ad finem de re iudica. l. de vnoquoque. ff. de re iudica. idem tenent Felin. in capit. Rodulphus, de rescript. versic. citatur etiam pars. Cardi. & Imol. in cap. extirpandae. 7. colum. de praeben. Hieronymus Gigas de pensionibus. quaest. 78. num. 5. atque ita est intelligendus text. in cap. reprehensibilis. cuius etiam meminit Hippolyt. in l. vnica. C. de raptu virgin. numero 66. est & pulcher tex. de hac denunciatione, & declaratione excommunicationis in capit. pastoralis. §. verum, de appellatio. & in cap. cum secundum leges, de haere. ist. libr. est satis expeditum, has declarationes fieri debere audita & citata parte. Et haec quidem adeo vera sunt, vt etiam [art. 6] in notorijs excommunicationis sententia non sit aliter ferenda, quam monitione Canonica praemissa: cum enim ob contumaciam haec censura feratur, constat, prius monendum fore ipsum delinquentem, vt inde appareat, an vere contumax sit: licet crimen sit manifestum. quod deducitur a gloss. in cap. Episcopi. 11. quaest. 3. & gloss. in dict. capit. cum sit Romana. §. vltim. de appellat. quo in loco Hostiens. Abb. Deci. & alij hanc opinionem in specie probant. Innocent. Ioann. Andr. Henric. & alij in dict. capit. sacro. non obstat, quod Apostolus Corinthium illum absentem, & irrequisitum excommunicauit: vt meminit text. in dict. §. vlt. nam licet eo tempore, quo illum Apostolus excommunicauit, minime admonuerit, prius tamen, & sepissime illum per frequentes admonitiones ad poenitentiam agendam ducere conatus fuerat, qua ratione euidenter constitit, eius contumaciam notoriam esse, quo casu absque vlla monitione potest quis excommunicari: sic sane in contumacem notorium ferri potest excommunicatio absque alia monitione. textus in capit. illud. de Cleric. excommunicatio. ministr. idem probatur in c. 1. de iudi. vbi Abb. Deci. super gl. vlt. & Ripa. nu. 81. hanc eandem opinionem defendere conantur: tametsi Alciat. inibi nu. 61. aduersus eam disputet, & haec sunt omnino adnotanda, etiamsi Antoni. in d. c. 1. de iudic. col. 14. & Felin. in dict. c. sacro. teneant excommunicationem in notorijs posse ferri absque monitione. c. de manifesta. 2. quaestion. 1. ca. euidentia. de accusat. cum alijs, quae solent adduci ad probandum, non esse necessariam citationem in notorijs. Hinc denique examinari poterit, quod quidam in hoc tractatu adnotarunt, asseuerantes excommunicationem posse ferri in aliquem absque Canonica monitione, quoties ea pronunciatur ad defensionem proprij iuris a praelato, potius vt priuato, quam vt iudice: nempe contra occupantem res Ecclesiae, iuxta responsum text. in c. dilecto. ist. tit. hanc opinionem tenuerunt inibi Ioan. Andre. Dominic. & Franc. Lapus. allegat. 73. Felin. in dict. capit. sacro. 2. column. Deci. in capit. reprehensibilis, de appellat. itidem. 2. column. Anton. in cap. venerabili. col. 2. de censi. hoc tribuentes Innocen. ibidem, qui tamen contrarium sensit, dum subdit, in hoc casu semper monitionem esse necessariam, quamobrem ego non video quid in hac specie contingat, aut contingere possit, quod Canonicam monitionem impediat, nisi id referatur ad proxime notatas conclusiones. Vnde quamuis tot doctissimorum virorum aucteritas maxima sit, non censeo discedendum esse ab ordine instituto in dict. c. sacro. is etenim qui res, & patrimonium Ecclesiasticum occupauerit, fortassis trina Canonice monitus interpellatione ab offensa, & violentia abstinebit. Quod si excommunicatio [art. 7] lata fuerit, non praemissa Canonica, & trina monitione iniusta censenda est, non tamen nulla: imo valet ipso quidem iure, quod eleganter probat tex. vbi gloss. communiter recepta in verb. iniustas. in c. Romana. supra ist. tit. gloss. in dict. c. sacro. & ibi Panorm. Felin. & alij. glos. in summa. 2. quaestio. 1. gloss. in c. 1. de exces. praelat. Panorm. in c. qua fronte. nume. 7. & in c. reprehensibilis, num. 13. post gloss. ibi de appellat. idem Panor. in c. ad audientiam. eo. titu. in fin. vbi Decius, quorum opinio communis est, & comprobatur auctoritate gl. in c. 1. ist. ti. in ver. causam quae, ad finem. scribit excommunicationem latam contra ordinem, & formam illius constitutionis validam esse, non autem nullam, etiamsi iudex puniendus sit poenis ibidem statutis. quam opinionem sequuntur Ioan. Andre. Domi. & Franc. in dict. c. 1. Panorm. in ca. ab excommunicato. col. 3. de rescript. nec refert, quod excommunicatio lata sit a iudice ordinario, an a delegato: nam & excommunicatio lata a iudice delegato non praemissa Canonica monitione, non est nulla, imo valet, & vim obtinet ipso iure. quod ita visum est Panor. in c. vlti. de praebend. idem rursus & Deci. in cap. reprehensibilis. de appellat. Panor. & Card. in c. illud. de Cleric. excommun. ministr. Roma. cons. 354. Rotae in antiquis. 556. Felino in c. cum sit Romana. col. penul. de appellat. Rotae antiquiori. 3. tit. de sent. excommu. quorum sententia frequentiori doctorum suffragio recepta est: tametsi contrarium conentur defendere Rota in antiquis. 139. Felin. in dict. c. sacro. col. 1. Nicolaus Milis in verb. citatio. col. pen. quod vero diximus de sententia excommunicationis, & in sententia interdicti, verum esse post alios censet Curti. senior cons. 20. dubio secundo. Sunt tamen qui existiment, excommunicationem latam [art. 8] a iudice delegato tunc nullam esse, si absque trina Canonica monitione lata sit, cum in mandatis iudex is habuerit, quod excommunicationis sententiam ferat Canonica praeuia monitione, quasi in hac specie lata sit excommunicatio contra mandati formam. c. cum dilecta, de rescript. ca. Pisanis, de rest. spoliat. sicuti expressim voluit Dom. in c. Romana. §. sed nec. num. 3. ist. titu. sensit Innocen. in dict. c. Pisanis. dum asserit, excommunicationem latam contra formam datam ab homine nullam esse, & addit inibi Imola etiam si ab homine data sit forma disponens idem quod ius commune, quam sententiam sequitur Albertus Brunus in tract. de forma, & solennitate. in q. quando censeatur aliquid traditum pro forma. conclusione. 12. quibus suffragatur text. iuxta primum gloss. intellectum in c. cum dilecta, de rescript. qui probat, censeri formam in mandato dari, & constitui a delegante, etiamsi ordo alioqui iure requisitus inibi exponatur. Hanc etenim interpretationem notant & sequuntur Panormit. Bart. & Felin. vers. primum signum. in dict. cap. cum dilecta. Bal. in l. prolatam. colum. 3. C. de senten. & interloq. omni iudi. idem Bald. in l. prima. C. de appellatio. Abb. & Felin. numero octauo, in cap. causamque, de re iudic. nec obstat l. conditiones quae extrinsecus. ff. de condit. & demonst. l. tertia, & ibi notat. ff. de legat. primo. c. significasti. de electio. quibus in locis communi omnium sententia adnotatur, minime inducere formam, nec conditionem, ea que iure insunt: etiamsi ab homine expressa fuerint: hoc etenim verum est, cum eo modo, & in eum finem ab homine exprimuntur, quo & in quem iure tradita sunt: alioqui si ea, quae iure insunt ad instructionem causae, & ad iustitiam ministrandam, ab homine in mandatis tradantur, ex praesumpta hominis mente ad formam, & solennitatem constituendam: tunc forma tradita censetur, sic ordo iuris in mandato iurisdictionis expressus ad instructionem causae, & iustitiae ministerium, formam non inducit, quam tamen constituit, si ab homine speciali quadam cautela ordo iuris modum procedendi concernens fuerit traditus: quemadmodum Panormit a. & alij modo citati explicarunt, ac latissime omnium Albertus Brunus in dict. c. quando censeatur aliquid traditum pro forma. conclusio 13. qui optime expendit Bart. sententiam huic negotio conuenientem in l. diem proferre. §. stari. ff. de arbit. Caeterum iudices Ecclesiastici, quibus iure diuino & humano vsus huius censurae competit, cauere debent in ea infligenda, vt seruent iuris pontificij decreta, & sanctiones, ordinemque ab eis institutum: cum alioqui puniendi sint poenis statutis in d. capitul. sacro. & in capitul. primo huius titul. quorum intellectum praeter Doctor. ibidem, exponit Lapus late in allegat. 73. atque haec dicta sint de excommunicatione, quo ad trinam monitionem, quae ad eius iustitiam necessario praemittenda est, tametsi nihilominus absque eo ordine lata ipso iure valeat, & ideo absolutionem exigat, iuxta eam resolutionem, quam iniusta excommunicatione hac in relectione tradidimus. eam etenim maxime obseruandam fore opinamur, pium & vere Catholicum Lectorem admonentes, vt huic censurae morem gerat, eamque reuerenter timeat, solicite ac diligenter curans seipsum, ab ea absolui potius quam contumaci animo eius viribus refragari. # 10 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Excommunicatio an ferri possit pro futuris culpis. & ibi intellect. c. a nobis. in 1. de sent. excom. & c. Romana. §. caueant. eod. tit. -  2 Excommunicatio lata a iure, differt ab ea, quae sententia iudicis lata sit. -  3 Subditus statuentis delinquens extra territorium, an ligetur excommunicatione? -  4 Excommunicatio an ferri possit sub conditione, si intra certum diem non satisfecerit. -  5 Vsus forensis, quo fertur excommunicatio, conditionalis defenditur. -  6 Excommunicatio conditionalis, an trahatur retro ad diem, quo lata fuit? -  7 Excommunicatio nusquam afficit, nec ligat ignorantes. -  8 Ignorantia constitutionis excommunicantis pro actu alioquo damnato, an excuset quem ab excommunicatione? -  9 Ignorantia poenae non efficit quem ab ea liberum. -  10 Obligatio naturalis in delictis non oritur a consensu delinquentis in poenam. -  11 Expenditur tex. in c. 1. 15. qu. 1. de peccato, quod est poena peccati. -  12 Jgnorantia iusta, qua ratione excuset a peccato, & eius poena? -  13 Ignorantia iusta qualitatis excusat a peccato, quod ratione illius alioqui contrahitur. -  14 Occidens Sempronium errore quodam iusto, putans eum esse Titium, quem volebat occidere, an sit puniendus? -  15 Traditur intellectus ad tex. in cap. si vero. in 2. de sent. excom. -  16 Distinctio dantis operam rei licitae, vel illicitae, an sit admittenda. vbi adest ignorantia probabilis & iusta. -  17 Peccatum an possit contingere per ignorantiam, & an iuste puniatur? atque inibi vera interpretatio l. 1. ff. de legibus. §. DECIMVS. HIS proxime accedit, quod excommunicatio, quia temere & incaute ferenda non est, minime debet pro futuris culpis in quenquam infligi, cum tanta censura, tamque grauis afflictio praesentem culpam exigat. qua de re extat pulchra huius Rub. constitutio, ab Innocen. quarto, his equidem constituta verbis. Caueant etiam, ne tales sententias excommunicationis, siue specialiter, siue generaliter in aliquos pro futuris culpis, videlicet, si tale quid fecerint, vel etiam pro iam commissis, sub hac forma, si de illis infra tale tempus minime satisfecerint, proferre praesumant, nisi mora in exhibenda satisfactione, vel culpa seu offensa precesserit: quibus merito ad iniungendam satisfactionem huiusmodi & taliter prohibenda similia inducantur, aut alia rationabilis, quam in ipsis sententijs exprimant, causa subsit. Hactenus Innocentius, a cuius responso potissime illud deducitur, excommunicationis sententiam non esse, etiam generaliter pro futuris culpis pronunciandam. Huic vero conclusioni obijcitur passim tex. in c. a nobis. in principio. ist. tit. quo [art. 1] decisum est, excommunicationem generalem posse in hunc modum ferri, quisquis furtum fecerit, sit excommunicatus. Etenim pro futuris culpis fertur, & pronunciatur haec generalis excommunicatio, validaque censetur. idem probatur in capit. vt animarum periculis. de constit. in 6. & tamen gloss. communiter recepta in d. c. Romana. §. caueant. in verb. futuris. ita hanc antinomiam conciliare tentat, vt distinguendum sit inter sententiam hominis, & statutum, vel Canonem, nam ab homine non potest sententia excommunicationis generaliter pro futuris culpis ferri. a Canone autem vel statuto fertur, & optime pro futuris culpis infligitur, vnde in hac secunda specie censet gloss. esse admittendam responsionem text. in dict. capit. a nobis. & vere haec interpretatio probatur in d. c. vt animarum periculis. cui maxime conuenit. & tamen an eodem modo conueniat. c. a nobis. plerique dubitarunt, intelligentes illam constitutionem etiam in sententia hominis & iudicis. sed ratio differentiae inter generalem hominis sententiam, & legis, ea potest esse, quod lex possit respicere, & frequentissime omnino respiciat futura. sententia vero hominis potissime praesentia tantum tractet. glo. in d. c. vt animarum periculis. & in hac q. glo. in d. c. Romana. §. caueant. quem dixit sing. esse Barb. in c. P. & G. de offi. deleg. col. 12. notant Card. in Cle. 1. q. 32. de priuile. Henri. post alios in d. c. a nobis. qui. & Franc. in d. §. caueant. octo differentias tradidere inter sententiam iudicis generalem, & statutum. Sunt tamen qui opinentur, posse intelligi decisionem tex. in d. c. a nobis. in sent. excommunicationis, lata ab homine, vt ea generaliter ferri possit pro futuris culpis, non tamen indistincte & semper, sed ex causa tantum. que quidem causa hanc generalem excommunicationem permittat. quod satis conceditur, & permissum est in d. §. caueant. vbi subditur, aut alia rationabilis causa subsit. Causa vero, quae possit his generalibus excommunicationibus iustam occasionem exhibere contingit, quoties aliquod delictum in aliqua vrbe vel prouincia frequentissimum sit. poterit etenim sententia excommunicationis ab homine generaliter ferri ad imitationem legis & Canonis, in eos, qui illud crimen commiserint, nam, cum moueantur ab ipso iudice, ne id committant, & nihilominus minime vereantur contumaci animo scelus ita vetitum perpetrare, iuste excommunicantur, donec satisfactione praemissa absolutionem ab Ecclesia humili petitione postulauerint. idem etiam dici potest, quoties aliquod crimen coniectura maxime verosimili timetur. Caute siquidem tunc generalis ab homine fertur excommunicatio in eos, qui id delictum commiserint. & haec excommunicatio generaliter ab homine lata pro futuris culpis, similis esse videtur statuto. vt Anto. existimat in d. c. a nobis. Atque ita forensi vsu, & praxi iam diu inductum est, quod iste excommunicationes generaliter ferri ab homine possint pro futuris culpis. Plurimum tamen refert, an [art. 2] excommunicatio generalis pro futuris culpis feratur per Canonem, vel statutum, an sententia hominis, vt iudicis: priori siquidem casu ligantur hac censura, qui aduersus prohibitionem egerint intra legislatoris territorium. quamuis eo tempore, quo lata lex fuit, minime essent subditi illius Canonis, aut legislatoris. item eadem afficientur exteri non subditi, intra territorium legislatoris delinquentes. Nam & praeter alia, ratione delicti quis forum sortitur. c. vlt. de foro compe. notant omnes in c. 1. de rapto. Bart. & alij in l. 1. C. de summa Trinit. & in l. vltim. ff. de iurisd. omni. iudi. idcirco lex lata in aliqua prouincia, cum futura maxime spectet, obligat non tantum eo tempore subditos, sed & eos, qui futuris temporibus, dum lex ipsa vim habuerit, eidem prouincie subditi fuerint, quod communi omnium sententia post glo. ibi definitum extat in dict. capit. a nobis. Posteriori autem casu tantum hi sententia ligantur, qui tempore sententiae sub iudicis eam pronunciantis iurisdictione continebantur, & ei subditi erant, non autem futuri subditi, quia sententia referenda est ad tempus, quo pronunciatur. quam conclusionem tenent Panormi. & Doct. in dict. cap. a nobis. post Innocen. Sed etsi perpensa horum auctorum ratione possit ita hec distinctio proponi, tamen ipse Panor. & alij vltimam partem distinctionis accipiunt in hoc sensu, vt hac sententia generali non ligentur non subditi delinquentes intra territorium proferentis, & pronunciantis illam. est & alia inter statutum & sententiam differentia, quae traditur a gl. communi omnium consensu probata in d. c. Romana. ver. porro. etenim excommunicatio lata per statutum Archiepiscopi Metropolitani ligat non tantum subditos proprios ipsius Archiepiscopi ratione dioecesis, quam a suffraganeis distinctam habet, sed & eos, qui suffraganeis subditi sunt, & singulos totius prouincie. At excommunicatio lata per sententiam Metropolitani tantum eos afficit, qui eidem Metropolitano causa & iure distinctae diocesis sunt subiecti. vnde fit, vt appellatione subditorum alicuius Archiepiscopi proprie comprehendantur diocesani, non prouinciales, quamuis & prouinciales sint & Archiepiscopo subditi mediate, nempe quia Metropolitanus superior est Episcopis & suffraganeis totius prouinciae, & eorum omnium iudex, ac denique per appellationem causas prouincialium tractare potest & debet. vt probatur in capit. venerabilibus. sup. eodem titul. & alibi saepissime. Oritur tamen in hac controuersia dubitatio, quoties [art. 3] excommunicatio pro futuris culpis lata sit per legem aut statutum, an ea ligetur subditus statuentis, agens contra ipsius statuti prohibitionem extra territorium? & dubio procul, vbi simpliciter statutum excommunicationem inflixerit, minime ea ligabitur subditus statuenti delinquens extra ipsius territorium. c. vt animarum periculis. de consti. in 6. l. vltim. ff. de iurisdict. omni. iudic. & est communis opinio, vt fatentur Doct. presertim Paul. Parisi. cons. 159. col. 2. lib. 4. Felin. in dict. cap. a nobis. Rochus Curti. de consuetudine. q. 13. & Henri. Bottaeus in tracta. de Synodo. 3. part. arti. 2. num. 21. Alex. consili. 111. incipienti, ponderatis verbis. num. 1. & 2. libro primo. notat Bart. in l. cunctos populos. C. de summa trinit. vers. octauo in 2. membro. qui tamen nume. 45. constanter asseuerat, contrarium respondendum esse, vbi statutum generale expressim eandem excommunicationem indixerit aduersus subditos extra territorium delinquentes. id etenim posse fieri probare videtur text. in l. vlt. ff. de decret. ab ordi. faci. Hanc Bart. opinionem sequitur Hippo. in dict. l. vltim. ff. de iurisdict. omni. iud. num. 142. & cum ea transit Signo. de Homode. in dict. l. 1. & plerique alij, quorum meminit hanc opinionem sequutus Alex. cons. 41. lib. 5. idem Alex. inibi dubius in dict. consil. 111. nume. 1. & testatur Rochus in d. quaestio. 3. omnes Doct. transire cum opinione Bart. cuius opinionem probat Botteus in dict. artic. 2. num. 25. in poena statuti per sententiam imponenda. idem Carol. Molin. in dict. Alex. consil. 111. hi etenim, & alij veram esse censent Bartol. opinionem. quae quidem sententia iure defendi non potest, nam in dict. l. vlti. & in dict. c. vt animarum. §. statuto. palam constat, legem aut Canonem, vel statutum, minime vim habere extra territorium statuentis, cum id habeat vim a potestate ipsius legislatoris, quae non egreditur proprium territorium. Sic denique Bartoli assertionem falsam esse censent Angel. & Paul. in dict. l. vlti. Panormi. & Felin. in dict. cap. a nobis. de sent. excom. & ibi Card. idem Abb. in c. vlt. de foro compe. nu. 40. Domi. & Ioan. Crot. in vltim. notab. in d. §. statuto. optime Paul. Paris. in d. cons. 159. colum. 1. & 2. lib. 4. Bertach. 4. lib. de Episcop. 2. part. nu. 34. & Rochi. Curt. in d. q. 14. quorum opinio iure certior est, nec potest commode Bart. sententia defendi. Idcirco oportet animaduertere, an quidquam hac in disputatione mouere possit Iurisconsulti locus in dict. l. vlti. ff. de decret. ab ordine faciend. cuius haec sunt verba: Municipali lege ita cautum erat, si quis extra municipium iudicio agat, prohibeatur, & soluat drachmas mille, scilicet, ne agere debeat, vel stare, vel aliquam negociationem exercere extra municipium, quaesitum est, & caetera. Haec inibi Iurisconsultus iuxta vulgarem lectionem, ex qua Roman. in singul. 516. adnotauit, posse ciuitatem, & Principem inferiorem, lege lata prohibere, ne quis ei subditus extra Ciuitatem vel prouinciam mercaturam exerceat, domiciliumúe habeat. idem & Rochus Curtius in dicta quaestione decimatertia, fere ad finem. in 1. limitatione. quae quidem lex multis iusta censeri poterit, quae modo missa facimus, tantum id tractaturi, an haec adnotatio in dict. l. vltim. probetur. & denique probatur inibi, si lectionem vulgarem probauerimus. at, si Iurisconsulti locus ex Graeco aliter deducatur in latinam linguam, non ita Romani opinio ibidem constabit. imo erit satis ab ea responsione aliena. Etenim Andreas Alciatus libro secundo dispunctio. capitulo decimooctauo, Graecam illam legem municipalem ita ad verbum transfert, si quis extra collegium experiri iudicio voluerit, prohibeatur, & soluat drachmas mille, nam quae vulgo in eodem responso continentur, existimat idem Alciat. addita omnino. Iurisconsulto fuisse ab aliquo forsan, qui nec Graeca nec Latina intellexerat. Ecce Lector candide legem illam municipalem, cuius meminit Iurisconsultus, nihil statuisse circa actum extra ipsius municipij territorium contingentem. Sed punire constituit, agentem extra collegium forsan aduersus alterum Decurionem, etiamsi intra municipij territorium ageret. In plerisque siquidem rebus, collegium ipsum iurisdictionem intra totius municipij territorium habebat. Nihilominus vera est Romani sententia, quoties ea lex facta fuerit in vtilitatem illius municipij, quod eam statuerit, nec tuncpunitur delictum commissum extra territorium simpliciter, sed offensa per subditum propriae ciuitati, & patrie facta. Qua ratione potest subditus alicui Principi, eius legibus comprehendi, & puniri propter obligationem, qua is tenetur patriae vtilitatem publicam diligenter obseruare, vel ab ea discedere, amissa ciuis & incolae conditione, eiusque priuilegijs & iuribus priuatus, alio domicilium transferre. Sed & ab eodem §. caueant, omnium consensu expressim colligitur, non [art. 4] posse adhuc pro culpis preteritis excommunicationis sententiam pronunciari sub ea conditione, si intra certum tempus quis non satisfecerit, nisi mora in exhibenda satisfactione, vel culpa, seu offensa precesserit. vnde constat, necessarium fore, quod mora ista, vel culpa, praecedat per monitionem competentem, trinam scilicet, & Canonicam. Huic decisioni merito a quibusdam obijcitur responsio text. in capit. praeterea. de appellat. quo in loco praemittit Romanus Pontifex, posse quem excommunicari ea conditione, si intra decem dies Sempronio non satisfecerit, aut quantitatem ei debitam, non soluerit. Potest tamen non incongrue responderi, in ea specie moram trina Canonica monitione praemissa precessisse in non satisfaciendo. atque ita iuxta sensum & interpretationem istam apparet, non differre text. in dict. §. caueant. a decisione capit. praeterea. imo similes esse has iuris Pontificij responsiones. Addit sane Romanus Pontifex in dict. capit. praeterea. excommunicationis sententiam hac conditione latam, si intra decem dies quis non satisfecerit, suspendi per appellationem. & haec est communis ex illo capit. adnotatio, quam etiam admittunt Ioan. Andre & Doct. in cap. is, cui. §. vlti. supra eodem tit. apud Theologos Palud. in 4. sent. distinct. 18. q. 1. col. 3. versic. sexta conclusio. Imo licet alioqui a sententijs conditionalibus appellandum sit intra diem, & tempus a iure constitutum, ab ipso die sententiae computandum. vt not. in cap. quo ad consultationem. de re iudi. tamen a sententia censurae sub conditione lata quo ad effectum suspensionis satis est, quod appelletur ante conditionis vel diei euentum, etiamsi decem dies dati ad appellandum fuerint elapsi, quemadmodum consensu fere omnium obtentum est in dict. capitu. preterea. aduersus Panorm. ibi, cuius opinionem, sequuti communem, ipsius Panormitani rationibus respondentes improbant inibi Francus & Deci. idem Francus in d. cap. is, cui. §. vlti. hoc ipsum sensit subobscure glossa in dict. capit. praeterea requisi. de appellat. Illud vero non est omittendum, posse sententiam excommunicationis in aliquem ferri sub conditione ista, si intra diem certum non satisfecerit, etiam nulla praecedente mora, modo consensus ipsius excommunicandi accedat in hunc sane modum, vt quis promittat coram iudice Ecclesiastico soluere centum Titio intra mensem, subiturus alioqui excommunicationis censuram ab eodem iudice statim in eum ferendam ea conditione. tunc etenim tempus illud datum censetur ad Canonicam monitionem constituendam. Hanc opinionem tenet Ioan. Andre. in cap. P. & G. de offi. deleg. auctoritate gloss. ibidem. in verbo, promulgares. quam sequitur Barb. inibi, & idem in cap. vlt. colum. 2. de empt. de quo plerique dubitarunt, existimantes, hunc consensum non esse sufficientem, vt excommunicatio feratur absque Canonica monitione. idcirco cum finito tempore iam constitutio excommunicatio ferenda sit, non aliter ferri debet, quam preuia trina Canonica monitione, siquidem tempore sententiae apparere debet contumacia, vt excommunicatio iusta sit, qua ratione Cardi. Abb. & Feli. post alios in dict. cap. P. & G. non omnino admittunt praedictam gloss. opinionem, ita, vt exposuimus intellectam. & tamen Hostiens. Innocen. Panor. num. 9. & Imol. 3. col. rem istam in dict. c. P. & G. amplius explicantes duas constituerunt species huius quaestionis. Prima etenim est, quoties quis promittit alteri soluere intra mensem centum, consentiens mense finito, si non soluerit, excommunicari absque vlla monitione. quo in casu fere Innocen. Hostiens. Card. Panorm. Felin. & omnes communiter asseuerant, excommunicari hunc debitorem non posse, licet intra mensem non soluerit promissam quantitatem, quasi pactum istud iniquum sit, & contrarium Canonicis sanctionibus, quae ad vtilitatem publicam trinam Canonicam monitionem exigunt, praeuiam equidem iustae excommunicationi, tametsi alioqui idem Innocent. in capit. sacro. de sent. excommunic. & Feli. inibi num. 5. & idem in c. cum sit Romana. de appellatio. Ioan. Andre. in dict. cap. P. & G. tenuerint, excommunicationem ferri posse absque trina Canonica monitione, quoties ea pro futuris culpis ferenda sit. quamobrem in hoc priori casu minime placet, quod ex Ioanne Andrea solet in dict. c. P. & G. adnotari. Posterior autem species ita constituitur, vt debitor, qui promittit alteri centum intra mensem soluere, consentiat expressim in ipsum statim ferri excommunicationis sententiam, sub ea conditione, si intra mensem non soluerit centum. etenim in hoc casu pro futura culpa absque monitione potuit excommunicari, praesertim quia tempore, quo debitor consensit huic excommunicationi, tempus illud vnius mensis acceperit pro Canonica monitione, & se fore culpa affectum, & dignum excommunicatione fatetur, si intra diem praefinitum non soluerit. Deinde quamuis excommunicatio haec conditionalis ferri non debeat in quenquam absque rationabili causa, vt decisum est in dict. §. caueant. satis tamen rationabilis causa censetur ipse consensus excommunicandi. quo fit, vt in hoc posteriori casu vere accipienda sit Ioan. Andre. & glo. alioqui obscura, & dubia sententia. sicuti eleganter adnotarunt Innoc. Hosti. Imol. & Panorm. in d. c. P. & G. Lapus allegat 73. Francus in d. §. caueant. Caepola in cautela 116. Martin. Azpilcueta in ca. cum contingat. de rescript. 5. nullitatis causa. & Chosmas in pragmat. sanct. tit. de pignorantibus cultum diuinum. in verbo, abolentes. sic sane apud Romanam curiam frequentissime, qui pensionum constitutioni & reseruationi consentiunt, a Romano Pontifice, vel ab eo, qui eius vicaria opera ad hoc vtitur, excommunicantur maiori excommunicatione, ea conditione, si pensionem die constituto non soluerint. Hoc etenim fit ex consensu ipsius excommunicandi. quemadmodum tradiderunt Guliel. Chassador. decis. 2. de pensionibus, super regulas Cancella. & decisi. 12. tit. de rescript. & imo & ratione huius consensus non poterit, qui consensit, appellare ab hac sententia excommunicationis, pendente conditione, nec ante diem, secundum Innoc. Ioan. Andr. Bald. col. 3. Panor. & alios in d. c. P. & G. eundem Bal. in c. quod translationem. de offi. legat. Ias. in l. si conuenerit. colum. 4. in 3. limit. ff. de iurisd. omn. iudi. Catelli. Cottam in memoralibus. in ver. appellari. ex quibus satis constat, quonam modo curiae Romanae praxis defendi valeat. Postremo ab eadem decisione, quae in d. §. caueant. exposita est, infertur, Iuri Pontificio [art. 5] maxime contrarium esse vsum forensem apud Ecclesiastica tribunalia receptissimum. Solent enim iudices praecepta iudicialia, praesertim ea, quae in id destinantur, vt quis ad iudicium accedat, ab excommunicatione conditionali constituere ita quidem, vt cuilibet precipiant vel ad iudicium accedere, vel aliquid aliud agere, intra quindecim dies, quos pro Canonica monitione tripartitos designant, sub poena excommunicationis maioris ipso facto statim ex die praecepti inflictae, si illud agere omiserint, nam licet possit vnica monitio tribus distincta dilationibus, pro trina solenni monitione assignari, tamen quod ab initio & principio praecepti statim sub conditione futurae offensae & contumaciae excommunicatio feratur & pronuncietur, maxime refragatur responso praecitati §. caueant. & tamen huius praxis iam diu recepte meminere Anto. Imol. & Panor. ac Felin. in c. 2. de testib. cog. Io. Vanchel. in d. §. caueant. & Ana. in c. 1. col. pen. de sagit. Ancha. vero cons. 60. in specie licet huius praxis non meminerit, improbat excommunicationis sententiam secundum eam a iudice quodam latam: nec audet eam censere nullam, sed iniustam esse opinatur, tametsi Ana. eam nullam esse censeat. & sane quamuis praecitati auctores asseuerent, hunc forensem vsum esse contra tex. in d. §. caueant. respondendum erit cum Ancha. excommunicationem ita sub conditione latam, potius iniustam esse, quam nullam. quod probari videtur in d. c. Romana. & sentiunt Panor. & Docto. in d. c. a nobis. in 1. extra eod. tit. Caeterum praxis ista forensis plane defendi poterit, quoties iusta causa iudicem mouerit ad excommunicationem ita ferendam, nam in d. §. caueant. statim adijcitur, aut alia rationabilis causa subsit. Iusta autem causa potest assumi vel ex eo, quod ob praecedentem causae cognitionem, vel aliunde iudex futuram contumaciam, coniectura vero simili praesumat, vel vocatus ad iudicium, & is, qui monendus est, ita procul domicilium habeat, aut commoretur, & habitet, quod maximis dilationibus, & forsan periculis locus foret, si separatim premitterentur monitiones, ac deinde sententia excommunicationis pronunciaretur. quemadmodum Panor. scribit in d. c. 2. de testib. cogen. quin & propter frequentissimam hisce temporibus, quo ad iudiciales citationes contumaciam, & mille tergiuersationes, quibus hominum malitia quotidie crescens, locum fecit, admittenda videtur, & probanda haec forensis consuetudo, modo caute, non temere, ea iudices vtantur. Etenim posse consuetudinem hoc inducere, ac derogare iuris responso in d. §. caueant. exposito admodum probabile censeri debet, siquidem & forma aut solennitas statuta in c. 1. super eod. tit. tolli consuetudine forensi potest. sicuti opinantur Aegidius a Bellamera, in decisio. 243. & 339. ac Gulielm. Chassador. in decisio. 2. tit. de pensionibus. super reg. Cancell. num. 10. His omnibus adijciendum est, in d. §. caueant, regulam & exceptiones constitui in eum modum, quem paulo ante in huius §. initio retulimus. Et tamen hinc apparet, non satis conuenire exceptionem illam, nisi culpa vel offensa praecesserit illi regulae, quae dictauit, etiam pro commissis culpis non esse quem excommunicandum ea conditione, si intra certum diem non satisfecerit, cui praedicta exceptio adhaeret. Siquidem permitteret text. in exceptione quem excommunicari pro offensa, vel culpa commissa ea conditione, si intra diem certum non satisfecerit, quod in regula ipsa negauerat. Idcirco ita est explicanda responsio illius capitis, vt duas ex eo constituamus regulas, quarum cuilibet propriam, & deinde communes aptemus exceptiones. Prior regula statuit, non esse ferendam excommunicationem pro futuris culpis. Huic autem exceptio secunda conuenit, scilicet, nisi vel culpa, vel offensa praecesserit: tunc enim non tantum pro ipsa praeterita culpa, aut offensa excommunicatio poterit pronunciari, sed & pro futuris. vt inibi tradit gl. in ver. culpa. & ver. offensa. Posterior autem regula id habet, quod excommunicatio minime feratur ea sub conditione, si intra decem dies non satisfecerit. & huic regulae conuenit exceptio illa, nisi mora in satisfaciendo praecesserit. vtrique vero regulae ea exceptio generalis apta videtur, aut alia rationabilis causa subsit. In hunc sane sensum, nisi fallor, accipienda est praedicta decisio tex. in d. §. caueant. In hac autem sententia excommunicationis conditionali est illud praecipue obseruandum, quod [art. 6] adueniente die, vel conditione ipsa excommunicatio effectum habet ab eius diei tempore, non autem trahitur retro ad diem pronunciationis, nam in his spiritualibus fictionibus locus non est, sed veritas semper attenditur, vt eleganter notat Archid. in c. vnico. de voto. isto lib. quem refert & sequitur Panor. in c. consuluit. de iure patro. & idem in q. incipienti, Stante statuto. col. 2. atque in sententia excommunicationis est text. celebris in ca. licet isto titu. super cuius decisione disputauerunt glo. & Doct. in c. saepe. de appel. idem omnino asseuerantes. idem gloss. communiter probata in c. vt super. de appellat. isto lib. Domi. consil. 99. ex quibus apparet, excommunicationem latam post appellationem, minime habere effectum, nec vires assumere, licet post appellatio fuerit deserta, vel appellationi fuerit renunciatum. Quo fit, nequaquam admittendam fore in his censuris Iuris Ciuilis fictionem, vt retro trahantur. Et quamuis a Panor. & Dec. in d. c. praeterea. multa tradantur de extremis idoneis ad fictionem constituendam, profecto in hac quaestione potissimum est considerandum, non esse fictionem admittendam, nec euentum conditionis trahi retro, quia equitas omnino deficiat, quae causam prebet huic, & alijs fictionibus. l. qui in vtero. ff. de statu homi. l. postliminij. ff. de capt. in prin. tradit Bart. in l. si is, qui pro emptore. ff. de vsuc. nu. 67. Aequum autem non est, quod excommunicatus sub conditione verae contumaciae, & ad iustitiam excommunicationis requisite, eo tempore iudicetur excommunicatus, quo nondum eam contumaciam commisit, quam iudex ad excommunicationem necessario exegerit. Deinde qui eo tempore, quo conditio pendebat, admissus est ad Catholicam fidelium communionem, & eorum colloquia ac familiaritatem, non potest, eueniente conditione his habitis suffragijs, & communione praecedenti priuari, qua ratione excommunicatio quo ad eius effectus, vel statim ligat, & afficit quempiam, vel nullum eum infert damnum, atque pendere non potest, imo a die, quo infligitur, ligat, si valida est, vel nullum habet effectum, si nulla sit. Vnde excommunicatio lata sub conditione vel die, nusquam afficit eum, in quem fertur, donec dies vel conditio eueniat, nec prius lata censetur, & ab eo die tantum vires habet: quippe, quae antea lata non sit, nec inflicta. idcirco, etiamsi interim appellatum non fuerit ab excommunicando, nequaquam retrotrahitur, quemadmodum frequentiori Doctorum iudicio adnotatum extat post gl. inibi subobscuram in d. c. preterea. tametsi Panor. ibidem contrarium senserit, sed & communem sententiam sequitur Anchar. in cons. 158. num. 33. Praeter haec, quae de hac excommunicationis censura iuste ac Canonice ferenda, modo adnotauimus. Superest, vt eundem intendentes scopum illud admoneamus, nempe [art. 7] excommunicationem vel hominis vel iuris nusquam, regulariter saltem, ignorantem afficere. Nam excommunicatio, vt diximus, ferenda est in contumacem. c. nemo. 11. q. 3. quae quidem contumacia prorsus abest ab ignorante. l. qui ignorans. ff. locati. cum alijs, que possent ad hoc induci. premaxime tex. in c. 2. de constit. c. si vero. in 2. isto tit. c. vlt. qui matr. accus. poss. l. vlti. ff. de decre. ab ordi. fac. l. vlt. ff. de legat. 1. l. Methrodorum. ff. de poenis. Ex quibus satis colligitur, constitutionem vel statutum alicuius prouinciae minime ligare ignorantes, vbi ignorantia culpa caret, nec crassa, aut supina dici potest. quemadmodum explicant Panor. Fel. & Dec. in d. c. 2. gl. in l. 1. ff. de receptat. Roman. consil. 473. Hac tamen in parte missam faciemus quaestionem illam, quando iuris ignorantia excuset quem a poena, a damno, vel ab alijs, quae iure sunt a subditis agenda, tractaturi tantum de ignorantia quo ad excommunicationis censuram, an ea ignorans ligari valeat. Etenim an vere excommunicatus, si huius excommunicationis inscius celebrauerit, sit puniendus, vel sit irregularis, & an collatio beneficij ei facta valida sit, scripsimus superius in §. 7. nu. 3. & in §. 6. nu. 9. obiter etiam de ignorantia culpabili aliquot adnotauimus in reg. possessor. 2. part. §. 7. num. 7. de reg. iur. Igitur ad quaestionis resolutionem distinguere oportet excommunicationem hominis, ab excommunicatione iuris, nam praemissa Canonica monitione iuxta constitutionem c. sacro. eod. tit. potest quis absens & ignorans excommunicari ab homine. text. in c. cum sit Romana. §. vlti. de appellat. glo. & inibi Panorm. & alij in capi. Apostolicae. de Cler. excom. ministr. not. Paul. Castr. in l. absenti. ff. de don. & in l. si absenti. ff. de acquir. poss. Quo quidem casu excommunicatio quo ad vinculum etiam in ignorantem & inscium proprium effectum operatur, sicut communi omnium sententia decisum est post gl. in d. c. Apostolicae. de excommunicatione lata iure communi, siue tractemus de ipsius excommunicationis effectibus quo ad vinculum, siue quo ad poenas iure statutas, tunc profecto ignorantia reddet quem immunem & liberum, cum Iuris Communis ignorantia iusta sit, & iure quem piam excusare valeat, non alias. quod ab omnibus his colligitur, quae solent tradi de ignorantia iuris. atque in specie admonent Ludoui. Gomes. in reg. de subrog. collit. q. 7. Adr. in 4. sentent. in tract. de clauibus. questione 3. vers. ex his aliter. & vers. fortassis. & statim amplius probabitur. Quibus quidem perpensis apud Romanam curiam forensis vsus obtinuit excommunicationem ab initio & die constitutae pensionis indictam ea conditione, si pensio soluta non fuerit, ligare ipsum, qui ad pensionem soluendam tenetur, si per seipsum eidem pensioni consensit, etiamsi literae, quibus pensio constituitur, nondum fuerint ostensae, & per specialem demonstrationem cognitae, quod si quis per procuratorem pensioni consenserit, & intra diem praefinitum eam non soluerit, minime afficitur excommunicationis sententia, donec litere, quibus pensio fuit constituta, sibi fuerint cognitae, & solenniter ad solutionem pensionis ostensae. quod expressim tenent Guliel. Chassador. decis. 2. titu. de pensio. super reg. Cancel. & decis. 12. de rescript. & Hic ro. Gigas de pensionibus. q. 94. In summa, sententia excommunicationis latae a Canone, tunc demum ignorantem non ligabit, cum ea Canonis & iuris ignorantia ipsum legis transgressorem a mortali culpa excusauerit. Quod Adr. in d. q. 3. non semel admonet. tradit optime Alfons. a Cast. de potest. leg. poenalis. lib. 2. c. 14. versic. prima propositio. Superius etenim ostendimus, non aliter quam pro mortali culpa censuram istam esse infligendam, vel a iure inflictam censeri. Quod obseruandum est ad huius quaestionis integram cognitionem ex dictis & traditis in d. reg. possessor. 2. parte. §. 7. nu. 7. passim iuris vtriusque Docto. aliquot in specie tradidere, que necessario sunt explicanda. Primum etenim quaeritur, quid de excommunicatione lata per statutum alicuius prouinciae speciale. & tex. in c. 2. de constit. isto lib. decreuit, non ligari ea excommunicatione ignorantes. Statutum enim est quid facti, cuius ignorantia praesumitur, & regulariter absque culpa contingit. Sic etenim obtentum est in d. c. 2. & in l. vlt. ff. de Decret. ab ord. fac. l. generali. C. de tabul. lib. 10. Qua de re optime in pulchro casu tractat Matthae. Affl. in consti. Neap. Rubr. 10. num. 8. lib. 1. & Henri. Botteus in tracta. de Synodo. 3. par. artic. 2. nu. 35. Scribit tamen Bernard. in d. c. a nobis. excommunicationem [art. 8] speciali statuto latam pro actu iam lege diuina damnato, statim afficere, & ligare eius actus auctores, etiam ignorantes, cum sit satis, eos scire, actum illum damnatum esse, vt excommunicatione pro eius poena statuta ligentur. siquidem minime necessarium est, quod quis habeat scientiam poenae lege aliqua statutae, vt ipsam incurrat agens actum alio qui reprobum. Sed satis est, quod sciat, vel scire teneatur, actum illum illicitum esse. & sane Anto. Abb. & Felin. in dict. ca. a nobis. hanc opinionem glo. veram esse censent in alijs poenis praeter excommunicationem, in qua contrarium iure respondendum fore existimant tenentes, excommunicationem statuto speciali latam pro actu, etiam iure diuino & humano damnato, minime afficere ignorantes, qui huius poenae ab eodem statuto latae, ignorantiam habent. Hanc opinionem gl. in genere tenent Bart. col. 7. vers. 2. quaero. & ibi Bal. in l. 1. C. de sum. trinit. col. 13. versi. circa maleficium. & alij relati per Iaso. inibi. col. 5. versi. secundo subtilius. & Henric. Bottaeum de Synodo. 3. part. art. 2. num. 17. quorum opinioni suffragatur l. vulgaris. §. si quis. ff. de furt. & in l. scientiam. §. si quis. ff. ad l. Aquiliam. eidem sententiae quo ad quamlibet poenam accessere Alber. in 1. par. statut. q. 15. & 3. parte. qu. 1. & Anchar. in rep. c. Canonum. 12. q. de constitu. & in d. c. vt animarum. 5. oppositione. Contrariam assertionem probare conantur in vniuersum quo ad poenam quamcunque Ioan. Andre. Domi. & alij in d. c. vt animarum periculis. de constitu. in 6. Anton. in c. 2. colu. 4. de const. & ibi Felin. nu. 6. versi. tertia conclusio. Rota in nouis 444. Huic opinioni eius auctores illud conantur aptare fundamentum, quod ab eodem capit. vt animarum periculis, colligitur, nempe statutum poenale non afficere ignorantes. & agit ille text. de statuto prohibente furtum, id est, rem, iure diuino & humano prohibitam. Illa vero constitutio in prima eius parte, dum hanc decisionem exponit, generalis est, nec tantum de excommunicationis sententia tractat: imo generaliter constituit, statutum Episcopi non ligare ignorantes. Idcirco inde constat, Episcopi statutum nequaquam ignorantes, quo ad poenam quamcunque afficere. His accedit, quod animus & voluntas distinguunt delicta. c. cum voluntate. de sent. excom. l. qui iniuriae. ff. de furtis. l. verum. in prin. ff. eo. tit. l. quod Reipublicae. ff. de iniur. ex quibus & alijs, que missa facimus, huic sententiae subscripsere Ioan. Crottus. in d. c. vt animarum periculis. in fi. principij. & Ias. in d. l. 1. num. 31. in 1. lectione. & in 2. lect. nume. 70. asseuerans, hanc opinionem in iudicijs pronunciandis seruandam fore. quod & Cynus ibidem priorem opinionem sequutus asseuerauit. & preter hos Henri. Bottaeus in d. artic. secundo. nu. 17. itidem profitetur, in iudicijs hanc sententiam tenendam esse, quam & aequiorem existimat Panor. in d. c. a nobis. Non me latet, hanc controuersiam satis esse difficilem, & tamen libere quid hac in re sentiam, minime verebor exponere constanti animo professus, errorem esse admodum manifestum, quo iuris vtriusque Doctores in hac disputatione vtuntur, censentes [art. 9] non posse puniri poena legis vel statuti, eum, qui huius poenae inscius & ignarus sit. etenim aut ipse fallor, aut haec est maxima, ne dicam pudenda oscitantia. Quaeram equidem libenter ab huius erroris auctoribus, an sit puniendus poena legis communis, specialem poenam adulteris constituentis, aut incestis, aut furibus, qui adulterium, incestum, aut furtum commiserit, sciens, se id scelus agere, inscius tamen probabili ignorantia, poenae statutae, quia rusticus aut foemina, qui non tenentur legis huius poenalis scientiam habere, nec ad criminis huius commissionem peritiores consulere? & profecto negare nequeunt, nam & ipsi hoc passim fatentur, in hunc ita delinquentem infligendam esse Iuris communis poenam. ergo satis est, ad poenam legis, quaecunque ea sit, quod actus alioqui Iure diuino vel humano, quod quis scire tenetur, prohibitus sit: nec erit necessarium, quod ipse delinquens aut agens contra legem sciat, hanc vel illam poenam pro eo actu constitutam esse, quod si dixeris, in hoc casu, de quo modo interrogauimus, teneri quempiam consulere peritiores, & scire leges poenales, quae a Republica Iure Communi statute sint. Idem erit dicendum, & quo ad leges municipales, & statuta prouinciarum, nam licet facilius excuset, aut praesumatur ignorantia iuris municipalis, quam Iuris Communis, & generalis: tamen quoties quis consulere peritiores tenetur, ita parique ratione consulere debet eos, & ab eis facillime instrui potest super legibus municipalibus, ac super iuris Communis constitutionibus. Rursus & ipse queram, si quis crimen aut actum sola municipali lege prohibitum commiserit, sciens, eum actum lege municipali vetitum esse. & tamen inscius sit poenae aduersus agentem statutae, an & hic sit puniendus poena statuti? & denique opinor, neminem ita obtusae mentis esse, qui negare sit ausus, hunc poena legis municipalis puniendum fore, quod, si necessarium non est, vt delinquens puniatur, quod is scientiam habeat poenae pro ipso delicto statutae. Sed erit satis, quod sciat, vel scire debeat, actum, quem agit malum esse, & illicitum: constat euidenter, quoties municipalis lex prohibet actum alioqui Iure diuino vel Communi damnatum, & poenam addit, minime excusari ab hac poena eum, qui ignarus huius legis municipalis actum prohibitum egerit, cum is sciens, illum esse damnatum & improbum, nihilominus fecerit eundem, siquidem tantum ei deficit scientia poene statutae, quae, vt dixi modo, necessaria non est. Sed, quo apertius perstringam, & probem, non esse necessariam scientiam poenae legibus statutae pro crimine, vt eius auctor eadem poena puniri possit, ita quidem argumentor. Haec scientia aut exigit, vt legis transgressor vere dicatur criminis Reus, vel vt is poene legis visus sit consentire, quo rectius puniri valeat, & iustius, nam ad poenam tenetur delinquens naturali quadam obligatione, quae ex consensu delinquentis procedit. l. Imperatores. ff. de iure fisci. l. 1. §. bestias. ff. de postulan. Authent. de non alienand. §. quia vero Leonis. notant Bartol. in l. ex hoc iure. ad finem. & ibi Iaso. ff. de iusti. & iur. text. in l. vltim. C. de colla. funda. patri. lib. 11. Angelus, Paulus, & Iaso. in l. si tibi. §. quaedam. ff. de pact. Quorum omnium sententia eo tendit, vt [art. 10] obligatio, quae ex delictis oritur, naturalis sit, & a consensu in legalem poenam procedat. Etenim partim expresse id asseuerant, partim tacite ex praecitatis auctoritatibus, quibus consensus in poenam significatur, deducentes, obligationem ex delictis naturalem esse. Quam opinionem ita intellectam communem esse testatur, eam sequutus Gomes. in §. omnium. 1. colum. Insti. de act. contra glo. in §. ius autem. Inst. de Iure naturali gent. & Ciuili. quam inibi Ange. & alij reprobant. Consensus autem in poenam legis non potest procedere ab eo, qui eiusdem poene legalis ignorantiam habet, cum nihil consensui magis aduersetur quam error. l. si per errorem. ff. de iurisdict. omn. iudic. l. error. C. de iuris & fact. igno. sed si nulla ex his rationibus omnino locum obtineat, cum alia vere dari nequeat, facillime quis colliget, non esse necessariam scientiam poenae legalis, vt quispiam legis transgressor ea puniri possit. Ostenditur vero hoc ipsum, quia prior causa satis est impertinens, nec ad rem conducit, cum per ipsius legis prohibitionem simplicem manifesta sit voluntas legislatoris, quae sibi subditos obligat naturali quadam obligatione, vt eidem legi obtemperent, alioqui culpam & poenam legum transgressoris subituri. quod sat est ad constituendos ciues, & Reipublicae subditos in ea mora, quae veros transgressores legis efficiat. Secunda vero causa longius erit repetenda, etenim falsum esse censemus, obligationem naturalem ex delictis a consensu oriri: siquidem praeter alia, quae statim explicabimus, nihil magis alienum est ab ipsius delinquentis animo, quam in legis poenam consentire, vel inde aliquam obligationem contrahere, cum nec de hoc cogitauerit, imo existimauerit, se a poena vel fuga, vel aliter immunem & liberum fore. nam & S. Thom. in 4. senten. dist. 18. q. 2. art. 5. ad 2. q. inquit, poenae principium extra nos est, nec requiritur ad poenam, quod sit voluntaria. imo magis de ratione poene est, contra voluntatem esse, sed & Bart. in d. l. si tibi. §. quaedam. expressim asserit, nullum adesse consensum huic obligationi, quae ex delicto nascitur. Socyn. item in l. certi condictio. in princip. numero secundo. ff. si cert. peta. scribit, dubium esse, quod obligatio naturalis in delictis a consensu procedat. Ad haec diuus August. lib. 1. retract. c. 15. cuius Gratianus [art. 11] meminit in c. 1. 15. q. 1. cum dixisset, peccatum non posse esse nisi voluntarium, secus esse subdit de poena peccati, quasi ab ea ignorante, & nolente contrahatur. Ita quidem induxit hunc locum Fortu. in l. legitima. ff. de pact. num. 19. ad hanc opinionem. verba Augustini haec sunt, vt & obiter intelligamus verum sensum textus in d. c. 1. itemque definitionem peccati, de qua diximus: peccatum est voluntas retinendi vel consequendi, quod iustitia vetat, & vnde liberum est abstinere. Propterea vera est, quia id definitum est, quod tantummodo peccatum est, non quod est etiam poena peccati. Nam quando tale est, vt idem sit & poena peccati, quantum est, quod valet voluntas sub dominante cupiditate, nisi forte si pia est, vt oret auxilium? Haec August. qui parum nostrae disputationi suffragatur, cum poenam peccati appellet, & intelligat vitium illud nostrae naturae per peccatum primi parentis corruptae & solutae a iustitia illa originali, quam primus homo in sua creatione sortitus fuerat. Hoc enim vitium carnis est concupiscentia, quae poena dicitur, & est originalis peccati. Soluta namque originalis iustitiae Harmonia, concupiscentia, seu lex peccati in membris nostris dominans, effrenes efficit vires sensitiuas, vt iam sensus & cogitatio hominis prona sint ad malum ab adolescentia sua, caroque concupiscat aduersus spiritum, & spiritus aduersus carnem, inueniatque homo aliam legem in membris suis repugnantem legi mentis suae, teste Paulo, qui ad Rom. capitu. septimo, inquit: Video autem aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis meae, & captiuantem me in lege peccati, quae est in membris meis. Est igitur concupiscentia carnis, peccati originalis poena, & ea dicitur per tropum, & figuram peccatum: siquidem licet iuxta Catholicam definitionem per Baptismum omnino tollatur peccati culpa, nec vllus maneat culpae reatus, & sic tollatur peccatum illud originale, quod voluntate primi parentis voluntarium est, & nobis omnibus haereditarium, manet tamen illius peccati poena etiam post Baptismum: & sic carnis concupiscentia, & fomes ille peccati: quae quidem concupiscentia carnis, peccatum dicitur modo quodam dicendi, & tropologice, quia vel facta est peccato, cum carnis concupiscentia a peccato primi parentis in poenam illius processerit, vel quia peccatum ipsa facit, si quis voluntate & consensu ei succumbat. vere autem ipse fomes ipsa carnis concupiscentia peccatum non est, vt proprie peccatum dicitur culpa, & Dei offensa, quam voluntas nostra Dei praeceptum transgrediendo committit. quemadmodum eleganter diuus Aug. explicat lib. 1. ad Bonifacium, contra duas Epistol. Pelagianorum. c. 13. sic enim ait: Dicunt etiam, Baptisma non dare omnem indulgentiam peccatorum, nec auferre crimina, sed radere, vt omnium peccatorum radices in mala carne teneantur, quasi rasorum in capite capillorum, vnde crescant resecanda peccata. quis hoc cum Pelagianis, nisi infidelis affirmet? dicimus enim, Baptisma dare omnium indulgentiam peccatorum, & auferre crimina, non radere, nam & istam similitudinem comperi suae illos adhibere calumnie, tanquam nos sentiamus, atque dicamus. Sed de ista concupiscentia carnis falli eos credo, vel fallere, cum qua necesse est, vt etiam baptizatus, & hoc, si diligentissime proficit, & spiritu Dei agitur, pia mente confligat. Sed hec etiamsi vocatur peccatum, non vtique, quia peccatum est, sed quia peccato facta est, sic vocatur, sicut Scriptura, manus cuiusque dicitur, quod manus eam fecerit. peccata autem sunt, quae secundum carnis concupiscentiam, vel ignorantiam, illicite fiunt, dicuntur, cogitantur, que transacta etiam Reos tenent, si non remittantur, & ista ipsa carnis concupiscentia in Baptismo sic dimittitur, vt quanquam tracta sit a nocentibus, nihil noceat renascentibus. Hactenus Diuus Augustinus ita intelligens illud Pauli ad Romanos, capite 7. Si enim quod nolo, malum id ago, iam non ego operor illud, sed quod habitat in me peccatum. eiusdem Pauli capite sexto. non regnet peccatum in vestro mortali corpore, vt obediatis concupiscentiae eius, nec exhibeatis membra vestra arma iniquitatis peccato. Ecce Paulum precipere, quod non regnet concupiscentia, & sic peccatum, & quod illi non obediamus. non tamen praecipit, vt non inhabitet peccatum in nobis, nam & ipse c. 7. statim subiunxit. Scio enim, quod non inhabitat in me, id est, in carne mea, bonum. idem Augustinus in alijs multis locis eandem doctrinam & distinctionem repetit, quemadmodum aduersus impium Luther. tradidere Ioan. Rofen. articulo 2. Ioannes Bonderius in compendio concertationum. tit. 1. art. 6. & sequentibus. Alfonsus a Castro de haeresibus. in verb. praeceptum. Dominicus a Soto de natura & gratia. lib. primo. capit. 11. & sequentibus. & super Epist. Pauli ad Roma. cap. 6. & 7. probantes multis auctoritatibus contra Lutherum, post Baptismum legitime susceptum, in totum tolli originale peccatum ita, vt in renato nullum remaneat contagij originalis malum, quod veram habeat rationem culpae, etiam si Lutherani contendant, concupiscentiam illam carnis, que & in sanctis viris, in quocunque vitiorum genere conflictatur cum ratione, esse veram culpam, morteque aeterna dignam. quod equidem dogma impium est, & haereticum. Etenim & Synodus Tridentina sessione 5. Canone 5. hanc heresim omnino damnauit. manet autem baptatis in Christo Iesu carnis concupiscentia ad agonem & certamen, atque vt eis in exercitium sit, vincentibusque ad coronam. Nec per illud praeceptum, Non concupisces, prohibita est carnis haec concupiscentia, quae in omnibus hominibus etiam post Baptismum manet absque eo, quod culpa sit, & eis imputetur in peccatum. Sed prohibetur interior voluntatis affectus & consensus, succumbens carnis concupiscentiae, qui vere peccatum est, & proprie ad culpam pertinet. Haec obiter adnotauimus ad verum sensum eorum, quae Gratianus ex diuo August. scripsit in d. cap. 1. 15. q. 1. nam cum August. tractauerit de poena peccati originalis, quod voluntarium fuit ex primi parentis voluntate, & nobis omnib. haereditarium, eamque distinguat a peccato, proprie, quod voluntarium est, tametsi fateatur, poenam istam quandoque dici peccatum, & id improprie, non potest commode induci ad propositae conclusionis probationem, siquidem longa alia est ratio eorum, quae diuus Augustinus tractat. sicuti ex praenotatis constat. Sed & haec conclusio, quod nullus detur consensus ipsius delinquentis ad poenam delicti. probatur auctoritate Angeli, Pauli, & Iasonis in d. §. quaedam. dum asserunt, consensum illum, quem ipsi dixere, in delictis contingere ad poenam, non esse verum consensum, sed fictum, quod si verus consensus hic non est, sed fictus quidem, profecto constat, delinquentem nusquam in delicti poenam consensisse. Id etenim hi Doctores fatentur, qui ad fictionem consensus confugiunt. Fictus autem consensus ipsi legi, quae finxit, tribuendus est, non veritati. atque ideo vere consensus non potest constitui, praesertim, quia nulla ratio est, quae legem compellat, aut inducat ad fictionem istam constituendam. Cum tamen ad fictiones constituendas, causa vel aequitatis, vel alterius iuris necessaria est, ne quid temere lex per fictionem fecisse videatur, vt traditum est a Iuris vtriusque Doctoribus in tractat. de fictionibus. etenim absque fictione lex ipsa secluso delinquentis consensu potest eum ad poenam delicto & crimini condignam obligare. Rursus & idem Bar. in l. 1. nu. 10. ff. de condict. indeb. expressim asserit, in delictis obligationem ad poenam oriri, & naturalem, non ex consensu delinquentis, sed ex legis naturalis auctoritate. Ex quibus ipse opinor, communi omnium sententia diffinitum esse, obligationem contractam ex delicto, naturalem esse. quemadmodum Bartol. & Docto. notant in d. l. ex hoc iure. & in d. §. quaedam. Bar. in d. l. 1. ff. de condict. indeb. & tamen haec obligatio a consensu delinquentis minime procedit. quod praeter Bartol. in dict. §. quaedam. & in d. num. 10. & alios, quorum modo mentionem fecimus. probat optime Fortun. Garsias in l. legitima. ff. de pact. nu. 19. nec inconuenit, obligationem naturalem oriri absque consensu, cum id multis probetur, & manifestum sit, quae Bart. in d. l. 1. nume. 10. adducit. & idem latius in l. Iulianus. ff. de condict. indeb. numer. 26. cuius exempla sunt in specie consideranda. sed in delictis obligatio ideo naturalis dicitur, quia equitas, & Reipubl. vtilitas, quae ratione naturali consideranda sunt, dictant, punienda esse delicta per leges, quibus iure naturali tenemur obtemperare vbi vero adest aequitas, & naturalis ratio, inibi & naturalis obligatio iure constituitur. l. Stichum. §. naturalis. ff. de solutio. l. cum amplius. §. is natura debet. ff. de reg. iur. atque ita est intelligenda opinio illa, quae dictat, ex delictis naturalem obligationem oriri. quam communem esse fatetur Fortu. in d. l. legitima. ff. de pact. nume. 14. Non oberunt huic sententiae loci, quorum modo meminimus, & ad id citati, vt ex eis constaret, delinquentem in poenam lege constitutam, consentire, nam, & si id ita expressim dictum foret, esset is modus dicendi improprie, ac per quandam significationem latissimam intelligendus: sicuti dicimus, aliquem seipsum occidisse, quia periculo, vnde mors sequuta fuit, se ipsum obtulit, & tamen absque vllo consensu se occidendi, imo nihil magis, quam mortem exhorrescens. Maxime, que in contrarium adducta fuere, ita accipienda sunt, vt ipso facto, & denique ipsius criminis actu delinquens censeatur seipsum poenae subdidisse, non quidem consensu proprio ad poenam, sed consensu ad delictum, quod legum seueritate, & Ciuili disciplina ratione quidem naturali poena sequitur, atque ita in hunc sensum tendit, quod libro 1. de finibus, scribit Cicero de his, qui debilitati obiecta specie voluptatis, tradunt se libidinibus: sepe etiam, inquit, legum, iudiciorumque poenis obligantur. Accedit ad hoc opt. text. in l. a Reo. §. quod vulgo. ff. de fideiussor. quo in loco huius fit mentio naturalis aequitatis, quae suadet, delicta puniri. Siquidem & praeter alia, aequum est, non tantum delinquentem obligari ad poenam legis, sed & ad satisfactionem damni, quod proprio crimine priuato, vel Reipublicae intulit. l. non solum. §. 1. ff. de iniur. l. bona fides. ff. deposit. sic sane & rationem naturalis obligationis in delictis expendunt Paul. Castrensis in d. l. ex hoc iure. nu 34. & 15. Socyn. in Rubr. ff. de verbo. oblig. 2. col. Fit igitur ex his, non esse necessariam scientiam poenae legalis, vt delinquens ea puniri iuste possit, eiusque obligationem contrahat. Multa vero, quae de obligatione ad poenam legalem tradi poterant, hic missa facimus. Poterit enim quis ea legere apud Alfonsum a Castro, lib. 2. de potesta. legis poenalis, qui potissimum tractat, obligationem naturalem in ipso delinquente constitui ad legis poenam subeundam. Hinc denique glo. Bart. & huius opinionis auctores sequutus, verum esse censeo, posse puniri poena statuti municipalis, vel Episcopalis constitutionis eum, qui inscius, & huius poenae ignarus, crimen lege diuina prohibitum, vel humana vniuersali commiserit, cum Iuris diuini, vel humani generalis constitutio specialis poenam addiderit. Quam sententiam communem esse fatetur, eam probans Carol Molin. in consuetud. Parisiensibus. §. 30. quastione 41. colum. 1. & haec generaliter dicta sint. nam & generaliter Scot. in 4. sentent. dictinct. 6. quaestio. 8. hanc vltimam opinionem sequitur saltem, vbi actus est Iure diuino damnatus. Caeterum de excommunicatione etiam indicta ob crimen alioqui Iure diuino vel humano vniuersali damnatum, per speciale alicuius dioecesis statutum, auc constitutionem, quod ea minime ligetur, qui hanc poenalem constitutionem ignorauerit, eiusque sit inscius, responderunt Anton. Abb. & Felin. in d. c. a nobis. Syluest. in verbo, excommunicatio. 2. notabil. 3. Ioan. Maioris in 4. sentent. distinct. 18. quaestione 4. colum. penult. Rursus & idem Syluest. in verbo, ignorantia. §. 8. Ioan. Drie. de libert. Christ. libro 2. cap. ex supradictis. pagina 246. in hoc ipsum declinat Adria. in 4. senten. tracta. de clauibus. quaestione 3. versiculo, sed magis dubium, & est communis opinio, vt eam sequutus asserit Ioan. Crottus in capit. vt animarum periculis. in principio. colum. penult. de constitu. in 6. qui textus pro huius sententiae decisione passim ab omnibus citatur. sed ipse non video, qua ratione possit excommunicationis poena distingui ab alijs: nec enim est necessarium ad excommunicationem, quod, qui ea ligandus est, huius poenae scientiam habeat, siquidem absens & ignorans excommunicari potest, quemadmodum iam hoc in §. admonuimus. Idcirco satis est, quod sciam, actum istum damnatum esse, vt iuste liger, poenis iure statutis contra agentem illum, tametsi omnino sim incertus, quae nam poena sit iure in eo casu statuta, atque ideo mihi non placet haec opinio Anto. Abb. & aliorum. Denique sequor in hac specie gloss. in d. ca. a nobis. quae etiam de excommunicatione tractat: & huius sententiae auctores itidem erunt hi, qui gloss. indistincte sequuti fuere, quos modo citauimus. Non oberit text. in dict. ca. vt animarum periculis. quippe, qui omnino sit distinguendus in duas partes, quarum prior generalis est, & diffiniuit, statutum Episcopi minime ligare ignorantes, qui probabili & iusta fuerint affecti ignorantia. In hac autem parte nequaquam ponit illa constitutio exemplum in statuto prohibente, & puniente actum Iure diuino damnatum quo fit, vt congrue text. ille admittat distinctionem gl. in d. c. a nobis. quia, vbi actus alio qui illicitus statuto Episcopi punitur, ligantu statuti poena omnes, qui sciunt, vel scire debent, actum illum illicitum esse, quamuis ignorent statuti poenam. At posterior eius constitutionis pars, dum exemplum subijcit de statuto Episcopi puniente furtum, & sic actum iure diuino & naturali illicitum, non de ignorantibus, sed de non subditis loquitur, qui puniendi non sunt, nec ligantur poena statuti, etiam actum illicitum punientis. Sic sane illa constitutio intelligenda est, vt minime refragetur opinioni gl. in d. c. a nobis. Praeter haec considerandum est, ignorantiam [art. 12] iustam, inuincibilem, & probabilem, non alia ratione excusare, quam quod efficiat actum inuoluntarium quo ad eius malitiam. & vere non poterit aliunde assumi vis, & effectus ignorantiae, siquidem agitur nunc de peccato & de poena, qua ratione culpae ac peccati iure infligitur. quod palam probat textus in capit. secundo, de constitution. dum illam regulam, rem, quae culpa caret, in damnum vocari non conuenit, ad ignorantes retulit. Nihil autem potest esse peccatum, nisi sit voluntarium. id vero, quod procedit ex ignorantia inuincibili, non est voluntarium, ergo illud non est peccatum, quod ex Augustino superius ostendimus, & constat ex Aristotele, tertio Ethicorum, capitu. 1. diuo Thoma prima secunde, quaestio. 76. omnibus eius. quaestio. articulis. quibus consentiunt iura, quae passim ad consensum scientiam exigunt, & ignorantiam, ac errorem consensui contrarium esse censent. Dicitur sane inuoluntarium, quod ab ignorantia procedit, non quidem ex eo, quod illud non processerit a voluntate, & fuerit volitum, nam vere actus is voluntati tribuendus est, sed dicitur actus inuoluntarius, quia est contra volitionem, aut nolitionem, quae haberetur sine tali ignorantia. quod explicat Thomas in dicta quaestione septuagesimasexta, articulo 1. & 3. quod si verum est, ignorantiam non alia ex causa a peccato, & deinde ab eius poena excusare, quam quia ratione actus inuoluntarij, nulla sit operationi malitia. Consequitur manifeste, tunc solum ignorantiam a poena excusare, cum fuerit inuincibiliter ignoratum id, a quo peccati & actus malitia pendet. Etenim haec collectio manifesta est ex Aristotele in dicto capitulo primo, & capitulo quinto. Thomas in dicto articulo tertio, nam cum ad ignotum non possit ferri voluntas. l. Labeo. ff. de supel. legat. & voluntas sit actio intellectus cognoscentis: nec quisquam dicatur velle, quod in mente non cogitauit. Baldus in l. de quibus. columna quarta. ff. de leg. patet, ignorantiam excusare a culpa, & a poena, eius ratione indicta, vbi illud, quod ignotum est, ad malitiam actus pertinet, & rursus non excusare, si ignorantia non sit eius, quod ad malitiam actus attinet, quia in hac specie ignorantia non constituit inuoluntarium, nec est causa causalis illicitae operationis. Hoc ipsum & Diuus Thomas in dicto articulo primo eleganter exponit. Igitur oportet expendere, an in eo, qui furtum committit, sciens illud Iure diuino & humano vniuersali damnatum esse, ignorans tamen, pro eo crimine Synodica Episcopi constitutione latam esse censuram excommunicationis, ignorantia contingat circa id, quod peccati & actus malitiam constituit, & a quo malitia tota peccati pendet, profecto non possum mihi aliud persuadere, quam quod modo significabo. Existimo equidem, furtum a constitutione Synodica Episcopi puniri, deinde, in hoc exemplo furti malitiam minime propter istam ignorantiam cessare, nec totam, nec eius partem. vnde necesse erit asserere, ignorantiam poenae & excommunicationis nequaquam tollere malitiam actus per statutum puniti, id est furti, atque ideo minime a poena pro eo statuta, excusare. Secundo principaliter hoc in tractatu quaeritur, quid de excommunicatione lata per Canonem Romani Pontificis pro actu iure diuino damnato. & gloss. in dicto capitu. vt animarum periculis. in verb. statuta. sensit ignorantiam non excusare ab excommunicationis poena. eandem opinionem facillime admittent, qui sequuti sunt gl. in dicto cap. a nobis. & expressim tenent Syluest. in verb. excommunicatio. 2. notab. 3. Ioan. Maio. in 4. sent. distinct. 18. quaest. 4. colum. penultim. Ioan. Dried. de liber. Christia. pagina 246. Adria. in d. qu. 3. de clauib. versic. sed magis dubium. & vers. ex his, qui & hoc ipsum verum esse existimant, etiam vbi ignorantia Iuris humani & Pontificij probabilis sit, vt hinc tandem excludant Angeli distinctionem, qui in verb. excommunicatio. 7. casu vltimo. hanc opinionem tenet in quibuscunque Canonibus, & constitutionibus Romanorum Pontificum, vel Episcoporum, que communiter publicantur. & ita vulgo notae sunt, vt sit crassa ignorantia, quae in hoc contingat. Secus vero esse dicendum opinatur in constitutionibus, etiam Romani Pontificis, quae non ita sunt publicae, nec vulgo notae, nec passim publicantur, quasi nullam faciat differentiam hic auctor inter constitutiones Romani Pontificis, & Episcoporum. Eandem distinctionem sequutus Angelum, tandem probat Syluester in verbo, ignorantia. §. 8. Ipse vero, quoties Romanorum Pontificum Canones poenam inferunt pro actu, alioqui Iure diuino minime damnato, sed tantum positiuo, arbitror ignorantiam iustam & inuincibilem huius prohibitionis excusare a peccato, & poena, nec in hoc est discrimen aliquod inter iura Romanorum Pontificum, & Episcoporum, etenim non ita facile iusta & inuincibilis ignorantia contingit, nec praesumitur circa Romanorum Pontificum Canones, sicuti in Episcoporum statutis & constitutionibus: & tamen, si detur inuincibilis & iusta Canonum & legum Iuris communis ignorantia, dubio procul ea excusabit a culpa, peccato, & poena. Quod omnium consensu receptum est in c. 2. de consti. tradit optime Alfons. a Castro. lib. 2. de potesta. leg. poenal. capitulo 14. versiculo, prima propositio. quod, si lex Pontificia poenam excommunicationis inferat pro actu, iure diuino illicito, & damnato, tunc aut ignorantia contingit in hoc, an ille actus reprobus sit, & illicitus: quo quidem casu inuincibilis & iusta ignorantia plane a culpa & poena excusabit, quod negari recte non potest. Supina vero, & crassa ignorantia minime ignorantem constituet immunem a culpa, nec a poena, etiam in statutis Episcoporum & prouinciarum, nam in hoc nulla potest iure constitui differentia, sed si contigerit ignorantia non in eo, an actus prohibitus & illicitus sit, sed in poena lege statuta: siquidem criminis auctor scit, actum prohibitum esse, & tamen ignorat, que sit transgressori indicta poena, tunc siue ea ignorantia probabilis, iustáue sit, siue supina, parum ad rem conducit nec quo ad leges & Canones Romanorum Pontificum, nec quo ad Episcoporum statuta, cum isthaec ignorantia nec constituat auctorem criminis inuoluntarium, nec ad actus malitiam pertineat, quae satis alioqui cognita est ipsi delinquenti. Ex quibus vides Lector optime, quam inique distinctio fiat inter excommunicationem latam a Romano Pontifice, & eius Canonibus, ac excommunicationem illam, quae constitutionibus Episcoporum indicta fuerit. Tertium, quod hac in parte commode potest examinari, vnica tantum conclusione constabit, [art. 13] inuincibilis ignorantia iustáue, excusat ab illa peccati specie & grauitate, quae ratione qualitatis ignoratae iure constituitur. Ad huius assertionis cognitionem, quo facilius intelligatur, exemplum exponimus in eo, qui patrem occidit, ignorans, illum esse parentem eius, ita, quod licet nulla contigerit ignorantia circa simplex homicidium, quod quidem voluntarie commisit, tamen ex ignorantia in qualitate, an ille pater eius esset, patrem occidit inuoluntarius, quia, si cognouisset, illum esse proprium parentem, minime eum occidisset. Huius etenim conclusionis ea est ratio, quod ignorantia iusta & inuincibilis, ideo excuset a peccato, & illius poena, quia constituit quem inuoluntarium, & excludit ab actu malitiam operis, a qua culpa procedit, sicuti ex Aristotele, diuo Thoma, & alijs, satis superius probatum est. Igitur, qua ex parte malitia operis causa ignorantiae cessauerit, & ratione inuoluntarij, ea quidem & excusabit ignorantia a culpa & poena, ob culpam indicta, nam, quemadmodum ignorantia eius, a quo solo pendet tota malitia operationis, excusat a tota peccati malitia: Sic ignorantia illius circumstantiae & qualitatis, a qua partim malitia operis pendet, excusabit non a toto peccato, nec a tota malitia, sed tantum ab ea malitia, & ab ea peccati specie, quae deducitur ac constituitur ab illa circumstantia ignorata. Ita sane Patriarcha Iacob dormiens cum Lya, putans illam esse Rachelem, quae sibi fuerat data in vxorem, excusatur omnino a peccato. Genes. capit. 39. ignorauit etenim, Lyam esse alienam ab eius coniugio, tota vero malitia peccati ab hoc pendebat: idcirco a toto peccato immunis est. Sed si quis cum aliqua moniali coierit, ignorans, illam esse monialem, sciens tamen, non esse propriam vxorem, non coiturus cum ea, si sciret, eam esse monialem, quamuis haec ignorantia inuincibilis sit, non excusabit a peccato fornicationis, sed bene a peccato sacrilegij. Denique hanc conclusionem principalem probat eleganter S. Thom. 1. 2. dist. q. 79. art. 1. & art. 3. & ibi Caie. Ioan. Dried. de lib. Christ. lib. 2. c. ex supra dictorum consideratione. pag. 249. Alfo. a Cast. de potest. leg. poen. lib. 2. c. 14. ver. secunda propositio. Car. Moli. in consue. Paris. tit. 1. §. 30. q. 41. & praeter hos ex Iuris Ciuilis & Pontificij Professoribus, nec desunt auctores, nec legum aut Canonum decisiones, quae ad hanc rem commode possint adduci. Est sane text. hac de re opt. in c. si quis cum duabus. & c. si quis. & cap. quidam. 34. quaestio. 2. cum multis similibus, nam glo. per textum inibi, Bart. Alber. Baldus, & Angelus in l. si quis ignorans. ff. locat. scribunt, percutientem militem, vel magnatem, si ignorauerit eum esse talem, minime puniendum fore poena statuta contra percutientem militem, vel magnatem, sed tantum poena percutientis priuatum. Quod satis probat Iurisconsultus in eo responso. idem probatur in l. item apud Labeonem. §. si quis virginem. ff. de iniur. vbi Alberic. etenim, si quis virginem aut matronam ancillari vestitam veste interpellauerit, ignorans, eam virginem aut matronam esse, non tenebitur ea iniuriarum actione, qua teneretur, matronam aut virginem interpellans. Huc pertinet, quod adnotarunt gloss. Bald. & alij in capit. vnico. quibus mod. feud. amit. tit. 17. feudorum. & Doct. in capit. primo. quibus mod. feud. amitt. titu. 6. in pri. tenentes, vasallum non amittere feudum, si dominum offenderit, ignorans inuincibili & iusta ignorantia, eum esse dominum, vel si cum vxore domini adulterium commiserit, ignorans eam domini vxorem esse. Sic donatarius offendens donatorem, ignorans eum donatorem esse, non amittet rem donatam, nec ea priuabitur propter ingratitudinem. ex l. vlt. C. de reuo. dona. vbi Franc. a Ripa hoc ipsum probat expressim quest. 21. quibus item accedit text. elegans in c. si vero. in 2. de sent. excom. quo probatur, non incidere in Canonem, nec in eius excommunicationem eum, qui percusserit Clericum iusta & probabili ignorantia, ignorans eum Clericum esse. cuius decisionis passim apud vtriusque iuris professores mentio fit, praesertim in dict. l. si quis ignorans. & in l. si qua per calumniam. C. de Episco. & Cler. & in c. 2. de constitu. ex quibus apparet, praedictam assertionem communem esse. Hinc multa inferri poterunt: primum equidem constat, ignorantiam, etiam iustam qualitatis & circumstantie aggrauantis delictum, non excusari ab ipso communi delicto, nec ab eius poena, nec a malitia, quae a voluntate illud committendi deducitur. Hanc etenim minime excludit qualitatis ignorantia, cum in communi actus vitio minime contingat. Haec vero illatio satis probatur ex praenotatis. & deinde in l. eum, qui nocentem. §. si iniuria. ff. de iniur. quo in loco probatur, Sempronium agere posse iniuriarum, aduersus eum, qui existimans Titium esse, iniuriam ei irrogauerit. inquit enim Iurisconsultus: Certus sum ego, licet ille putet me alium esse, quam sim, & ideo iniuriarum habeo actionem. idem probat text. in l. aut, qui aliter. §. si quis dum. ff. quod vi aut clam. l. scientiam. §. sed si defendendi. ff. ad leg. Aquil. qua in parte tractat de eo, qui causa vlciscendi lapidem in Titium emiserit, & Petrum praetereuntem percusserit, tenebitur siquidem non tantum ad damnum l. Aquilia, sed & alia poena: tametsi ad damnum tantum lege Aquilia teneretur, si defendendi causa lapidem proiecisset: de quo statim tractabitur in specie. Secundo patet ex his, nihil ad rem pertinere, nec quidquam excusare in delictis ignorantiam eius qualitatis, & circumstantiae, quae malitiam specialem non addit delicto: nam cum delictum absque ea qualitate, quae ignoratur, perfectam eius criminis malitiam habeat, & voluntarium sit, nec de peccato tractetur puniendo ratione qualitatis ignorate, constat plane ignorantiam istam nequaquam considerandam fore: probat hoc text. in l. doli verbum. §. si quis dolo. ff. de seruo corrup. l. falsus. §. qui alienum. & l. vulgaris. §. si quis aes. ff. de fur. vbi Bar. scribit in eo, qui aurum surripuit, aes surripere putans, contingere errorem in qualitate, quae non facit cessare eundem animum furandi, quasi error contigerit in qualitate, que speciem distinctam criminis non constituit, aut saltem non tollit eius defectus malitiam furti, de quo puniendo agitur: vt denique secus esset, si quis vas aureum surripuerit, credens esse proprium, non alienum: etenim hic contingit ignorantia in eo, quod ad malitiam criminis attinet. §. si is qui. & §. sed si quis. sub ea. l. vulgaris. Tertio infertur, ignorantiam qualitatis, & circumstantiae, quae delictum numero auget, & numero distinctum constituit, excusare a nouo, & alio delicto. text. optimus in dicta l. eum qui. §. cum aliquis. ff. de iniu. cum aliquis, inquit Paulus, filiumfamilias putat patrem familias, non potest videri iniuriam patri facere, non magis quam viro, si mulierem viduam esse credat. Haec & similia tradit inibi Iurisconsultus, cuius praeter Docto. in eo loco, meminit Bart. in l. diuus. num. 5. ff. de sicar. Henric. post alios in dict. cap. si vero. in 2. de senten. excom. quae quidem illatio satis probatur, si rationem ignorantiae mature consideremus. Quarto hinc conuincitur, falsum esse, quod Bar. scribit in d. l. diuus. numer. 1. his equidem verbis: & ideo si quis furaretur vas consecratum, cum putaret non consecratum: tunc inspicitur quod est sequutum, non quod putabat. sensit sane Bart. hunc furem non tantum furti crimen commisisse, sed & sacrilegium, atque huius poena puniendum: quod mihi nec placet, nec iure defendi poterit, si constituamus vera esse, quae paulo ante, versic. tertium, explicuimus. nec Bartol. quidquam ad huius assertionis probationem allegat, praeter text. in dicta l. vulgaris. §. si quis aes. qui eius opinionem minime probat: sicuti apparet ex secunda huius quaestionis illatione, etenim si agimus de puniendo furto simplici, manifestum fit, non esse hunc errorem, vel ignorantiam, etiam inuincibilem considerandam: at si de puniendo sacrilegio tractetur, negari non potest, ignorantiam contigisse in ea qualitate, de cuius punitione agitur: & ideo eam ignorantiam excusare probatissimi iuris est. Quinto colligitur ex praenotatis, ignorantiam contingentem in eo, a quo tota malitia actus pendet, excusare quidem omnino a peccato, & culpa, ac demum a poena, quae ratione culpae pro eo crimine legibus statuta est. Huic illationi suffragatur tex. in l. si cum seruo meo. ff. de iniur. si cum seruo, inquit, meo pugnum ducere vellem, in proximo stantem inuitus percusserim, iniuriarum non teneor. idem constat in dicta lege, scientiam. §. sed si defendendi. ff. ad l. Aquil. vbi Iurisconsultus respondet, proijcientem lapidem causa se defendendi in Titium, teneri tantum lege Aquilia ad damnum, non autem de percussione ad poenam, si Sempronium praetereuntem percusserit: etenim actus defensionis a Titio aggressore licitus est: actus vero percussionis Sempronij, ipsaúe percussio quo ad Sempronium illicita: quia erat is innocens ab aggressione. Tota igitur huius actus malitia potuit contingere quo ad Sempronium, cuius ratione omnino fuit actio in uoluntaria propter iustum errorem, & ignorantiam, quo fit, vt a culpa, quam in hac disputatione ex malitia metimur, liber sit in praefata specie, qui lapidem causa defendendi emiserit: siquidem actus defensionis quo ad Titium licitus fuerit, percussionis autem in Sempronium illicitus, nisi ignorantia probabilis, & iusta, quoad hunc contigisset, culpamque abesse fecerit: atque ideo tota haec actio a malitia, culpa, & poena iustissime defenditur. Sexto infertur quid dicendum sit in ea quaestione, quam Bartol. in d. l. si cum seruo. exposuit, & idem diffiniuit in l. respiciendum. §. delinquunt, ad fin. ff. de poenis. scribens, quod [art. 14] si quis dolo volens occidere Titium, occiderit Sempronium, quem putabat esse Titium, dam nandus hic homicida erit lege Cornelia de sicar. & sic poena ordinaria homicidij. idem tenent Andr. Iser. in constit. Neap. libr. 1. Rub. 13. de homicid. puniend. nume. 5. & ibi Matth. num. 23. quam sententiam probat, & veram esse censet Carol. Moli. in consuet. Parisien. ti. 1. §. 30. q. 41. nume. 153. tametsi Angel. in d. §. delinquunt. Floria. in d. l. scientiam. §. sed si defendendi. Ias. in l. 1. num. 18. ff. de legib. Ludouic. Carrerius in pract. crimin. tit. de homicidio. §. secundo, numero 57. Bart. Caepola consil. 33. Ripa in dict. l. vltima. quaest. 21. C. de reuoc. don. teneant, hunc homicidam respectu occisi dolo caruisse, & ideo non fore puniendum corporaliter, sed extra ordinem arbitrio iudicis, quorum sententia non potest iure defendi: si mature quae praenotata sunt pensitemus: quis enim non videt hunc homicidam animum habuisse occidendi hominem, & in id crimen consensisse? vt tandem plane compertum sit, homicidium istud voluntarium fuisse, atque ideo homicidij poenam huic infligendam esse: nec verum est, nec id recto iudicio congruit, quod hic homicida dolo caruerit: nam & si verum sit, eum ignorasse quis fuerit occisus, & vere si sciret, qui is erat, non occidisset, hoc parum refert, quo ad generalem poenam homicidij: cum hic non tractetur de puniendo eo, qui occidit Sempronium, aut Titium, sed qui hominem occidit, puniendus est. Alioqui sequeretur, esse necessariam scientiam specialem occisi, & eius cognitionem apud homicidam, vt is puniatur poena communis homicidij: quia si cognouisset occisum, abstinuisset forsan ab homicidio, quod falsum est omnino: satis equidem est, quod voluerit hominem occidere, & hominem occiderit, quamuis in persona errauerit, vt puniri iuste valeat poena homicidij communis, quod voluntate, & actu commisit, nec circa id aliquam habuit ignorantiam, quae actum reddat inuoluntarium, & praeterea hic homicida in corpore non errauit: etiamsi errorem habuerit in cognitione personae: intelligo autem non contigisse in corpore errorem, quia hominem ipsum homicida occidit, in quem telum direxit: quasi fortassis admittenda sit Angeli opinio, vt locus detur poenae extraordinariae, si quis volens occideret Titium, de cuius corpore, ac persona minime habuit errorem, percusserit Sempronium, qui se medium obtulit incautus: etenim in hac specie potest dari aliqua discriminis ratio a praecedenti casu. Qua in re cogitandum esse censeo, & omnino perpendendam illationem primam, quam superius explicuimus ex l. eum qui. §. si iniuria. ff. de iniurijs. & in l. aut qui aliter. §. si quis dum. ff. quod vi aut clam. Septimo hinc erit exquirenda, & examinanda, vera ratio decidendi ad textum, in capit. si vero in 2. de sentent. excommun. nam ex eo constat, [art. 15] non incidere in excommunicationem latam a Canone contra percutientem Clericum, eum, qui etiam malo animo Titium percusserit probabili tamen ignorantia existimans Clericum non esse. Etenim quicquid alij scripserint, ea est propria ratio, quod ignorantia contingens in eo, cuius causa excommunicationis poena iure indicta est, omnino ab ea poena excuset, quippe quae actum effecerit, quo ad illam qualitatem inuoluntarium: tametsi non excuset ab ordinaria poena percutientis quemlibet priuatum hominem: quae quidem ratio satis perspicua est ex his, quae modo late tradidimus. Octauo constat ex his intellectus ad textum in eodem capitul. si vero. nam si quis volens percuteret Titium Clericum, cui soli inimicus erat, sciens ipsum esse Clericum, percusserit Petrum Clericum, existimans Titium esse, erit hic percussor excommunicatus Canonis censura. Nulla siquidem in hac specie contingit ignorantia, quae constituat percussorem inuoluntarium quo ad Clerici percussionem & iniuriam: quod probatur in dicta l. eum qui nocentem. §. si iniuria. atque expressim admonet Carolus Molinaeus in dicto §. 30. quaestione 41. numero 152. Nono ad eiusdem capitis interpretationem deducitur vera Resolutio eius quaestionis, quam tradit gloss. in dicto capitulo, si vero. in verbo, ignorauerit, de illo qui percutere volens Martinum laicum, errans in persona, Titium Clericum percusserit, existimans illum esse Martinum laicum: nam glos. Alanum sequuta censet, hunc percussorem in Canonis excommunicationem incidere. idem notant Hostiens. ibi, & Syluest. in verb. excommunicatio 6. notab. 4. & tamen ab eadem decisione patet, contrariam sententiam veriorem esse: nec potest constitui congrua ratio differentiae inter hanc quaestionem, & eam, quae in d. c. si vero. per Romanum pontificem diffinita fuit: hic etenim percussor Titium Clericum percussit, ignorans illum esse Clericum, & deinde credens ipsum esse Martinum laicum: imo idem esset si sciret Titium Clericum esse, sed tempore percussionis existimauit, illum esse Martinum laicum: non equidem est excommunicatus, sicut nec ille qui percusserit Titium Clericum, cui inimicus erat, ignorans illum esse Clericum: vt in dicto capitulo, si vero. constat, atque ita contra Alanum tenuerunt ibi Tancredus, Innocent. Ioannes Andr. Anto. Anchara. Abb. & Henric. quorum opinio communis est, & probatur ex his, quae superius explicuimus in hoc §. versic. tertium. Decimo, perpensis omnibus his ego censeo, percutientem Clericum, etiamsi probabili ignorantia crediderit esse laicum, incidere in excommunicationem Canonis, quoties is eum animum habuit, vt nihilominus percuteret illum, si sciret eum Clericum esse: nam ignorantia ista non est in hoc casu causa actus inuoluntarij, & ideo nequaquam excusata poena canonis, quod eleganter sensit S. Tho. in d. q. 76. artic. 1. Vndecimo plane apparet, responsionem, & decisionem text. in d. cap. si vero. minime esse specialem in excommunicationis censura: nam idem erit in quacunque alia poena, quae legibus statuta sit propter aliquam qualitatem a delinquente iusto errore ignoratam: quemadmodum probatur ex his, quae in dict. versi. tertium, latius adduximus: licet Bartol. in d. l. diuus. ff. de sicar. cuius sententiam censet singularem esse, Felin. in dict. capit. si vero. ad finem. teneat in hoc speciale quid esse in excommunicatione, & poenis spiritualibus: quasi secus sit in poenis temporalibus: quae quidem differentia minime procedit, nec iure probatur: si consideremus aliquot Iurisconsultorum responsa paulo ante a nobis citata. Duodecimo libet hoc in loco ex aduerso quaerere, de illo, qui Titium laicum percussit, existimans eum esse Clericum? & glos. in dict. cap. si vero. opinatur, hunc percussorem esse excommunicatum propter animum, quem habuit, & voluntatem percutiendi Clericum: addit eadem gl. hoc ita esse intelligendum, vt haec excommunicatio liget, donec scientiam is habeat veritatis: quae quidem sibi non constat: nam semel ab ea constituitur excommunicatio, & haec tollitur absque aliqua absolutione: quod est contra gloss. communiter receptam in Cle. 1. de decimis. in verb. donec. praesertim quia nullibi in iure traditur haec ad tempus excommunicatio. vnde licet gloss. sequuti fuerint Hostien. Antoni. & Henric. in dicto capit. si vero. attamen Ancharan. Abb. & Fel. contrarium probant: & Frederic. consil. 13. gloss. itidem communiter recepta in capi. in audientia, de sentent. excom. cuius meminit Felin. in tract. quando conatus. fallent. 6. ex ea notans, quod in censuris quo ad hoc, vt quis excommunicatione afficiatur, & ligetur, animus, nec conscientia laesa, nec conatus sufficit. est sane maximum discrimen inter conscientiam laesam errantem circa obligationem ad culpam, & conscientiam errantem, ac laesam circa excommunicationem: si quidem ex errore conscientiae de obligatione ad culpam, oritur culpa, quae secluso errore non esset: is etenim qui errore deceptus agit aliquid, putans id esse contra praeceptum, vel legem Dei, videtur eo ipso praeceptum, & praecipientem contemnere: saltem contemptu quodam interpretatiuo, qui sufficiens est ad obligationem culpae, vt scribit Thomas 1. 2. q. 19. artic. 5. in responsione ad 3. hic autem contemptus non est sufficiens, vt quis eo ipso sit excommunicatus, nisi a canone, vel a iudice excommunicetur: sicut sufficit, vt eo ipso sit culpae mortalis reus. qua ratione qui actum aliquem fecerit conscientia laesa, existimans pro eo a iure fuisse sententiam excommunicationis inflictam, non erit ex hoc excommunicatus: tametsi teneatur propter suam conscientiam erroneam abstinere ab his, quae sunt interdicta excommunicatis: vt explicat Alfons. a Castro lib. 1. de potest. leg. poena. c. 5. vers. lex humana iusta. nec tamen erit irregularis, licet cum hac conscientiae laesione, & errore celebrauerit. Decimotertio ab his, quae iam late probauimus colligitur, ignorantiam inuincibilem, quae iusta, & probabilis est etiam excusare a peccato & illius poena eum, qui operam dat rei illicitae. nam [art. 16] ignorantia inuincibilis & iusta excusat omnino a peccato illo inuoluntario, quod oritur ex re ignorata: hic siquidem est proprius effectus ignorantiae inuincibilis, vt ratione inuoluntarij excuset a peccato: hic vero effectus pari ratione datur, & obtinet in eo, qui dat operam rei illicitae, vt in eo qui dat operam licitae actioni. quod satis eleganter S. Tho. docet in 1. 2. q. 76. artic. 3. vbi expressim hoc ipsum notat Caie. scribens Iudam illicite cognoscentem Thamarnurum suam non commisisse incestum, etiamsi operam dederit rei illicitae, quia ignorantiam habuit inuincibilem, sic & Iacob etiamsi causa delectationis vacasset actui coniugali, atque ita daret operam rei illicitae, cognoscens tamen Lyam, credens eius vxorem esse, minime peccato fornicationis foret culpandus. Nam cum vtrobique sit eadem causa, puta ignorantia inuincibilis, iusta, & inculpabilis, oportet vt in vtroque casu sit inuoluntarium: & inde omnino sequitur, vt etiam vtrobique sit excusatio peccati totius, quod proueniret ab illo ignorato, si cognosceretur: sicuti probare conatur subtili ratione Alfons. a Cast. in d. lib. 2. de potest. leg. poena. c. 14. ver. 2. propositio. & probatur his quidem conclusionibus, & auctoritatibus. quarum mentionem fecimus in hoc §. vers. 3. praesertim hoc constat in d. c. si vero. vbi dans operam rei illicitae propter inuincibilem ignorantiam excusatur ab excommunicatione iure indicta propter delictum, quod a re ignorata procederet, si cognosceretur. Nec quidquam refert, quod danti operam rei illicite imputatur quidquid inde sequitur, etiam praeter eius intentionem etiam casu c. continebatur, de homic. & ibi Doct. communiter, & Card. in d. c. si vero, de sent. excom. nam id est intelligendum, vel quo ad poenam irregularitatis, que saepe iure infligitur absque culpa, quatenus culpa, dolum & malitiam significat, quod alibi tractabitur, vel minime procedit, vbi proprie contingit ex ignorantia iusta, & inuincibili defectus voluntatis, quae necessaria est ad culpam & malitiam, eiusque poenam constituendam. nec denique poterit cuiquam persuaderi dist. illa operae illicitae, & licitae, vbi ignorantia inuincibilis detur, quae inuoluntarium efficiat: si quis exacte, ac diligenter obseruauerit radicem, & veram huius materiae cognitionem ex Arist. Iurisc. & ipsis adhuc canonicis decisionibus. Decimoquarto ex his deducitur vera interpretatio ad tex. in d. cap. si vero. in cuius casu, & specie percutiens Clericum ex ignorantia, non effugeret canonis excommunicationem, si ea ignorantia foret vincibilis, supina, & crassa, quod inibi respondit gl. communiter recepta in verb. ignorauit, quae quidem conclusio & precedentem illationem firmiorem reddit, cum vere sit potius constituenda differentia inter ignorantiam inuincibilem, & crassam, vel supinam, quam inter operam licitam, & illicitam, deinde satis apparet, non ex eo, percutientem Clericum, quem probabili ignorantia esse Clericum ignorauit, excommunicationem effugere, quod canon ad hanc excommunicationem exigat dolum, & malitiam, quae abest ab ignorante, nec sufficiat culpa lata, quae datur in eo, qui operam dabat rei illicitae. Cardin. equidem & Felin. post alos in d. c. si vero. Panor. in cap. 2. num. 6. de constit. & Syluest. in verb. ignorantia. q. 8. & quidam alij, qui in d. c. 2. de const. Abb. opinionem sequuti fuere, opinantur, ideo in casu d. cap. si vero. percussorem Clerici immunem esse ab excommunicatione canonis, quia Canonis dolum requirit, & vbi ad poenam dolus est necessarius, non sufficit culpa lata: nam quidquid sit de hac opinione, an poena legis dolum exigentis habeat locum, vbi tantum sit culpa lata, de qua Bart. in l. quod Nerua. col. 7. ff. deposi. Dec. in d. c. 2. de constit. Doct. in l. in actionibus. ff. de in lit. iur. maxime idem Dec. num. 19. & Franc. Duare. nume. 33. Zasius lib. 1. singul. respons. capit. 2. nihil id pertinet ad casum, quo ignorantia sit iusta, aut inuincibilis: siquidem ea excusat etiam dantem operam rei illicitae, vt expressim in d. c. si vero. probatur. nec item quicquam opinio Abb. facit ad illius c. decisionem, cuius communis interpretatio dictat, percutientem Clericum ex crassa ignorantia, incidere in excommunicationem canonis: & tamen ipse Panorm. & eius sequaces fatentur regulariter crassam ignorantiam procedere a lata culpa, non a vero dolo. Vnde manifestum fit, non recte a nostratibus perpensam fuisse rationem text. in d. c. si vero. nos vero de his aliqua diximus in reg. possessor. de reg. iur. 2. part. §. 7. nu. 7. subinde constat, quod vbi adest inuincibilis, & iusta ignorantia, ea excusat, etiamsi det quis operam rei illicitae, quidquid Doct. hac in re scripserint. Illud sane praetermittendum non est, tunc plurimum referre, quod ignorans dederit operam rei licitae, an illicite, quoties ignorantiam habuit crassam, aut supinam, siquidem quo ad maiorem, & minorem culpam, & poenam eius, qui ex ignorantia vincibili, & supina fecerit actum, considerandum est, an is dederit operam rei licitae, vel illicitae. nam malum quod quis dans operam illicitae actioni ex crassa aut supina ignorantia facit, nullam excusationem habet, quia non est ab illo per accidens, sed per se volitum, quia is aperte voluit rem illam illicitam, cui operam dabat, & volens illam, censetur eo ipso velle id, quod per se, & necessario sequitur ex illa. Quo fit, vt istius ignorantia crassa, non adeo diminuat malitiam operis, vt valeat illud transferre ab vna specie peccati in aliam: imo illud manet in ea specie peccati, in qua collocaretur, si esset ex industria factum: sic sane si quis dans operam rei illicitae percusserit Petrum, quem ex ignorantia crassa ignorat esse sacerdotem, peccabit peccato sacrilegij, & erit excommunicatus, secundum communem, in dict. c. si vero. cuius modo mentionem fecimus. eadem ratione, si quis accedat ad meretricem, quam ex ignorantia crassa ignorat esse suam consanguineam, aut affinem, peccabit non tantum peccato fornicationis, sed & peccato incestus, sicut peccaret, si sciret illam esse consanguineam, vel affinem: nec effugiet poenas pro peccato incestus lege statutas, ex quibus poterit intellectus deduci ad tex. in c. si quis cum duabus. & in c. si quis cum matre. & cap. vlt. 34. q. 2. vbi quis non punitur poena incestus, si operam fornicationi exhibens cognouerit consanguineam, aut affinem ex ignorantia: id enim procedit, quia ea ignorantia probabilis, & inuincibilis fuit, alioqui si foret crassa, & supina, profecto puniendus esset vt incestus reus, ex his, quae modo diximus, quia operam dabat rei illicitae: & ignorantiam supinam habuit: non equidem diffiteor, imo aequum esse censeo aliquid huic de ordinaria poena remittendum esse, quippe qui videam, hanc ignorantiam crassam, & si non valeat peccatum ab vna specie in aliam mutare, aliquantulum malitiam minuere peccati, ex illa quidem quam haberet, si ea actio ex industria facta fuisset: quod omnes fatentur post Panorm. in dicto cap. 2. de constitut. nume. 6. Sanctus. Thomas 1. 2. quaest. 76. artic. quarto. Syluest. in verb. ignorantia. §. quinto, & 8. Adrian. quodlib. quarto, articul. primo. Almain in moralib. capitul. quarto: idcirco & in actibus illicitis supina ignorantia, modo affectata non sit, minorem culpam, & poenam efficit. Quod si quis dederit operam rei illicitae, & iniustae, atque ita ex ignorantia crassa, ac vincibili malum egerit, multum equidem excusandus est: nam licet in totum a peccato non excusetur, tanta tamen in hac specie constituitur excusatio, vt malum illud ex ignorantia crassa commissum non permittat manere in eadem specie peccati, in qua fuisset, si ex scientia fieret: quia malum hoc non est per se voluntarium, sed tantum per accidens: cum malum nusquam ex natura sua oriatur a bono, sed per accidens. Hic vero intelligo per accidens esse malum voluntarium, etiam quantum ad obiectum peccati: nam non fertur voluntas per se, nec directe, sed interpretatiue in obiectum, vnde peccatum sumitur: siquidem peccatum oritur ex ignorantia, quae non fuit directe voluntaria, imo indirecte: quia noluit adhibere diligentiam, quam tenebatur: at vbi quis dat operam rei illicitae, licet habeat ignorantiam, quae tamen crassa sit, & vincibilis, voluntas eius directe fertur in obiectum peccati, seu in obiectum, vnde peccatum sumit speciem, & sic in actum, qui est contrarius virtuti: per accidens autem fertur in actum contrarium virtuti, & sic in peccatum: vt S. Thomas tenet in d. artic. 4. vbi eius sensum explicat optime Caiet. scribens, quod qui scienter peccat, voluntarie fertur in actum contrarium virtuti directe, & per se, quippe qui sciat, illum esse contrarium virtuti, & nihilominus eum eligit, & agere vult: sic etenim directe, & per se fertur eius voluntas in peccatum. Hinc infertur, quod Iacob quando dormiuit cum Lya quae non erat sua, si ignorasset crassa ignorantia illam non esse suam: admonuerat enim illum aliqua soceri an cilla de illusione futura, & ex negligentia noluit explorare: tunc dormiens cum Lya non fuisset omnino excusatus a peccato, quia reuera peccauit, fuisset tamen excusatus a peccato, & illius specie, quae ex certa scientia in eo casu contingeret. Non enim diceretur Iacob commisisse fornicationem, quia non fuit ab eo per se volita, nec in animum eius inducta: & subinde a poena huius criminis foret excusandus: quemadmodum tradit Alfonsus a Cast. de potest. l. poenal. li. 2. c. 14. vers. Nec refert. tex. opt. in c. in lectum mariti. 14. q. 2. vbi excusatur a peccato incestus maritus ipse, in cuius lectum soror iuit vxoris, quam quidem putans suam esse vxorem cognouerit: & tamen licet propter ignorantiam excusetur maritus, poenitentia tamen illi iniungitur. Ex quo deducitur ignorantiam illam, culpam aliquam habuisse, & denique fuisse crassam, aut culpabilem. Eadem sane ratione poterit quis defendi a poena incestus, & ab excommunicatione indicta per Clem. vnicam, de consang. si matrimonij contractui dederit operam, & ignorantia crassa vxorem duxerit consanguineam. De quo ipse scripsi in Epito. ad quartum Decretal. secunda parte. c. 6. §. 8. nu. 21. Decimoquinto constat ex his, quanam ratione sit accipiendum quod traditur a Iurisconsulto in l. 1. ff. de leg. dum inibi expressum est [art. 17] per leges puniri delicta, quae etiam per ignorantiam committuntur. Idem diuus August. docet de natura & gratia, scribens, quod quidam per ignorantiam peccant, notat hoc ipsum Gratianus in cap. 1. 15. q. 1. & Arist. lib. 3. Ethic. c. 1. dum ignorantem, prauum, & malum appellat, asseuerans eum non excusari. Quae quidem subsistere non possunt, si vera sunt, quae iam non semel admonuimus: nempe, non posse absque voluntate peccatum contingere, & voluntatem ex ignoratione abesse. Nihilominus respondendum erit, non semper ignorantiam constituere quem inuoluntarium: atque ideo quoties ignorantia minime excludat voluntatem, nec constituat agentem inuoluntarium, tunc malum factum ex ignorantia peccatum erit, & punitione dignum. id vero poterit accidere propter ignorantiam affectatam, quae cum directe volita sit, eandem habet scientiae conditionem, & idem operatur, quod operaretur scientia, si adesset. Nam ex nimia voluntate peccandi oritur haec ignorantia, quam quis tollere non vult, vt liberius peccet. Idcirco hic voluntate peccatur, nec ista ignorantia minuit, imo auget peccati culpam, vt S. Thom. explicat. 1. 2. quaest. 76. art. 4. meminit huius ignorantiae affectatae gloss. in capit. eos, de tempor. ord. 6. verb. affectata. & ibidem Anchara. Domini. & Doct. Quamobrem in huius ignorantiae casu dubio procul obtinet dict. l. 1. & quae in similibus locis passim traduntur. Potest item peccatum ex ignorantia commissum culpam voluntariam habere, & ideo legibus puniri ea poena, quae ad malitiam reprimendam constitui solet, cum ea ignorantia crassa est, & supina: ignorantia etenim vincibilis peccatum est, si sit eorum, quae aliquis scire tenetur, & est voluntaria, quia in nostra potestate est eam repellere. Nam ipsa negligentia sciendi, & item vel ipsa temeritas, aut inconsideratio eius, qui actionem aliquam aggreditur ignorans ea, quae sunt ad eius rectam operationem necessaria, peccatum est rationem habens a voluntate, & ideo punibile. l. culpa est. ff. de regul. iur. l. latae culpae. ff. de verbor. signific. l. 1. ff. si mensor fals. mod. dixer. l. illicitas. §. sicuti. ff. de offic. praesid. cap. apostolicae, de Cler. excom. cap. 2. de constitut. in 6. notant Abb. & Doct. in cap. 2. de constitu. cum his, quorum ipse mentionem feci in reg. poss. de regul. iur. 2. part. §. 7. num. 7. pulchre S. Thomas 1. 2. quaestio. 76. articul. secundo. Quibus mire conueniunt Aristot. verba 3. Ethic. c. 1. vnusquisque inquit, igitur prauus, quid agendum, a quibusque abstinendum sit, ignorat: obque huiusmodi errorem iniusti, & omnino mali homines efficiuntur: inuitus igitur dici debet, non si quis ignorat id, quod conducit, non enim ignoratio, que in electione consistit inuiti est causa, sed prauitatis: nec ea quae est vniuersalis: quippe cum ob eam homines vituperentur. Haec Philosophus, sentiens ignorantiam prouenientem ex prauitate electionis, non esse inuoluntarij causam, sed prauitatis. Cum enim quis nesciat ea, quae poterat, & tenebatur discere, sponte nescit: ipsique adscribenda est ignorantiae causa: sicuti apud Aristot. notat Eustratius. Rursus idem Aristoteles eodem lib. cap. 5. eos quoque, inquit, puniunt, qui aliquid eorum ignorant, quae ad leges pertinent, quae quidem & sciri debeant, & difficilia non sint. simili modo etiam in alijs, quaecunque ignorare per negligentiam videntur: eo quod in ipsis sit non ignorare: quippe qui adhibendae diligentiae domini sint, ac potestatem habeant. Hactenus is auctor, in cuius commentarijs Eustratius exempla huius crassae inorantiae iuris, & facti tradit, quae & a iuris vtriusque professoribus passim traduntur. Sic denique est intelligendum responsum Iurisconsulti in dict. l. 1. quo in loco glo. Bartol. & alij idem expressim adnotarunt. Longius profecto ab instituto digressi forsan fuimus, quam par erat huic tractatui: id tamen fecimus, vt responderemus quaestioni difficili de constitutione ob actum iure diuino illicitum excommunicante. Nec quidquam oberit ratio illa, qua traditum est, voluntate delicta distingui: quia, etiamsi ea propositio longiorem examinationem exigat, hac in parte satis est, voluntatem per se, & directe ferri in eum actum, qui malitiam habet saltem eam, cuius ratione excommunicatio indicta est: idcirco voluntas non deficit ad operationem illam, quae excommunicatione punitur. Quod satis probatum extat ex his, quae in hoc §. late tractauimus. # 11 Ex §. Sequenti. SVMMARIVM. -  1 Quis possit excommunicare, & quod haec potestas iurisdictionis est, non ordinis. -  2 Foemina an possit excommunicare? -  3 Laicus non potest excommunicare. -  4 Excommunicatus, an possit excommunicare? -  5 Absolutio necessaria est ab excommunicatione, quae lata fuit ad tempus tacitum, vel expressum. -  6 Absolutio ab excommunicatione, an possit dari sub conditione, & ad reincidendum? -  7 Absolutio praestita absque iuris Canonici forma, an teneat? -  8 Excommunicatus in vita, post mortem etiam potest absolui: & quid de absolutione in mortis articulo? -  9 Laicus in mortis articulo, an possit absoluere ab excommunicatione? -  10 Absolutio ab excommunicatione, an possit dari ab eo, qui presbyter non est? -  11 Absolutio ab excommunicatione, qualiter sit danda: & quibus praemissis? -  12 Clericus sacerdos ratione Iubilaei, & bullarum Apostolicarum aliquem absoluens, an censeatur eum absoluisse a peccato oblito, cuius causa erat excommunicatus? -  13 Excommunicatus pluribus excommunicationibus, quomodo possit ab omnibus absolui? -  14 Excommunicatio, & absolutio ex falsa causa obtentae, an vim habeant, & effectum? -  15 Sacerdos electus ad confessionem poenitentialem virtute bullarum, aut Iubilaei, an possit absoluere ab excommunicatione causa haeresis inflicta? -  16 Absolutio ab excommunicatione obtenta in foro conscientiae ex potestate Jubilaei, aut bullarum: an habeat vim in foro exteriori? §. VNDECIMVS. SED etsi multa de hac excommunicationis censura iam tradiderim, nihilominus pauca praedictis addam in ea quaestione: quis possit excommunicare. Cui praemittam, excommunicandi potestatem ad clauem iurisdictionis, non ad clauem ordinis pertinere. Nam cum haec potestas ad fori exterioris disciplinam spectet, vbi causa inter homines agitur: ideo [art. 1] illius propria erit, qui iurisdictionem in foro exteriori habet: etiamsi ordinis potestatem is non habeat, hanc assertionem veram esse probant, Sanct. Thom. & alij in 4. sentent. dist. 18. quaest. 2. art. 2. ad primum. idem 19. distin. q. 1. ad 3. q. & est communis opinio, quam tenent Panor. in cap. ab excommunicato. numer. 5. de rescript. & summarum auctores in verb. excommunicatio. idem Panormi. in cap. transmissam, de election. 1. notabil. Hostien. in summa de senten. excom. §. quis possit. versicu. nedum autem. Felin. in capit. dilecta, de maio. & obedi. nume. 3. Ex quibus illud constat, quod non sit necessarius sacer ordo ad potestatem excommunicandi: tametsi aliquis ordo praetermittendus sit huic potestati, vt tandem eam possit habere, qui Clericus sit, & aptus, ac idoneus ad obtinendum beneficium ecclesiasticum: quod expressim Felin. adnotauit in dicto cap. dilecta. cuius ea poterit ratio constitui, quod licet excommunicatio in exteriori iudicio feratur, & pronuncietur, tamen quia aliquo modo pertinet ad aditum regni coelestis, cum Ecclesia militans praestet viam ad triumphantem, clauis dicitur iurisdictionis, & ad claues pertinet: vt explicat sanct. Thomas in dict. q. 2. distin. 18. & probatur in c. vlt. de exces. praelat. qua ratione par est, quod non possit excommunicatio ferri, nisi ab eo, qui Clericus sit, & idoneus ad consequendam ecclesiasticam dignitatem, cuius ratione excommunicandi potestas iure competit. Primum igitur ad quaestionem respondentes asseueramus, excommunicandi potestatem iure competere his, qui iurisdictionem ordinariam ecclesiasticam in exteriori foro habent: etiamsi sint inferiores Episcopis. text. optimus, vbi hoc ipsum omnes adnotarunt, in c. cum ab Ecclesiarum praelatis, de offic. ordin. cap. sicut tuis, de simo. cap. cum in Ecclesia, de maior. & obed. gloss. in d. capit. cum ab Ecclesiarum. Henric. in c. si sacerdos. col. 2. de offic. ordi. qui tractat late, an sacerdos curam animarum habens possit excommunicationem in parochianos sibi subditos ferre. Secundo ex hoc apparet iudicem etiam delegatum, posse vti excommunicationis censura: quod multis in locis probatur: & praesertim in c. praeterea, de offic. deleg. notatur in c. 1. eo. titu. & est omnium communis opinio, de qua minime oportet disputare. Tertio hinc & illud est colligendum, quod licet [art. 2] quandoque foemina obtinere possit ratione dignitatis quandam ecclesiasticam iurisdictionem, quo ad correctionem & administrationem. c. dilecta. de maio. & obed. c. cum dilecta. de confirm. vtil. vel inuti. non tamen potest aliquam iurisdictionem exercere, quae ad claues spectet, nec in foro interiori, nec exteriori: est enim foemina incapax huius potestatis, de foro interiori tex. est satis celebris in c. noua. de poenit. & remis. quo constat, non posse foeminis competere vsum clauium respectu ordinis, cuius sunt incapaces. idem late aduersus Lutherum pluribus rationibus, & auctoritatibus ostendunt Io. Rofensis artic. 13. contra Luthe. & Alfons. a Castro aduersus haereses. in verb. absolutio. Io Bunderius in compendio contra Lutheranos. tit. 11. art. 6. Imo foemina etiamsi ordinetur, non recipit characterem: quemadmodum ex d. c. noua. omnes deducunt, maxime Abb. gl. in c. diaconissa. 27. q. 1. notant Florent. haec & alia in 3. par. tit. 16. c. 7. §. 2. Sylu. in verb. Abbatissa. q. 2. & 3. S. Thom. & alij in 4. sentent. dist. 19. q. 1. art. 1. ad 3. q. & inibi caeteri Theologi, optime Henr. in d. c. dilecta. de maior. & obed. Quarto inde infertur, [art. 3] laicum non esse capacem huius iurisdictictionis, ad quam excommunicatio pertinet: idque multis comprobari potest, sed praemaxime ex eo quod laici spiritualia tractare non possunt. c. 2. de iudic. c. Ecclesia sancte Mariae, de constit. c. bene quidem. c. si imperator. c. si. duo. 96. dist. potestas autem excommunicandi potissimum ad spiritualem iurisdictionem attinet: cum & ad claues Ecclesiae pertineat, vt superus admonuimus: ac notat Panor. in c. ab excommunicato. col. 2. de rescri. in specie hanc illationem. Cui & illud accedit, quod laicus non potest constitui vicarius Episcopi. c. in nona. 16. q. 7. ex quo hoc ipsum deduxere Panorm. & Doct. praesertim Feli. nu. 6. & Deci. nu. 15. Ripa num. 116. in d. c. 2. de iudic. quo in loco hi Doct. idem procedere, ac verum esse censent, etiam in Clerico, qui sit coniugatus. Qua in re idem notant Abb. in cap. sane. in 1. de Cleri. coniuga. Ioan. Andr. & Domi. in c. vnico. vers. in caeteris, de Cleric. coniuga. in 6. idem quo ad laicum simplicem tenent gl. in c. praeter. §. verum. in verb. ducibus. 32. dist. & in d. c. bene quidem. in ver. laico. & ibi Doct. atque Bertachinus in tract. de Episcopo. in 7. par. 4. lib. q. 18. Tametsi praecitatae glossae velint, ex delegatione Papae posse laicum excommunicare. cap. Menam. 2. q. 4. quod Panorm. sequitur, & probat in dict. cap. ab excommunicato. 2. col. & in d. c. Ecclesia sanctae Mariae. colum. 3. & in capit. Canonica. isto. tit. Quinto patet ex his, [art. 4] posse iudicem occulte excommunicatum, qui ex ratione l. Barbarius. ff. de offic. praesid. potest exercere publicam iurisdictionem excommunicare. Quia excommunicatio ad iurisdictionem, & officium publicum spectat: sic etenim in hac specie tenuerunt Abb. in d. c. ab excommunicato. 2. col. idem Abb. & Felin. alios allegans in capit. ad probandum. per tex. ibi, de re iud. col. 3. idem Feli. in c. si vere. de sent. excom. huius item sententiae auctor esse videtur S. Tho. in 4. dist. 18. q. 2. art. 2. ad 3. dum asserit, non posse excommunicatum excommunicare, quia priuatur iurisdictionis vsu. ergo cum habet eum vsum, poterit excommunicare: & opinio ista mihi verior est, licet contrariam probauerit gloss. in summ. 24. q. 1. Anchar. & Francus in c. pia. col. 3. de except. Anto. & Imol. in cap. sciscitatus, de rescrip. Pau. Eleazar. in cap. si celebrat. col. penult. de Cler. excom. Franc. in c. praesenti. & in c. decernimus. isto tit. Domi. in c. si is cui, de offi. deleg. lib. 6. quorum sententia magis communis est, de qua quidem dubitat Probus in c. vlt. 3. q. de constit. in 6. licet idem in d. c. praesenti. dixerit, seipsum in dicto cap. vlti. priorem opinionem sequutum fuisse. De absolutione ab excommunicationis sententia obtinenda superest modo aliquot hoc in loco examinare, illud praenotantes, [art. 5] adeo necessariam fore absolutionem ab excommunicatione, quae semel quempiam ligauerit, vt etiamsi excommunicatio iniusta fuerit, nihilominus ad plures effectus absolutio petenda sit: quemadmodum probare conati sumus in hac relectione. §. 7. num. 7. Etenim postquam semel excommunicatio lata est, & ligat, indiget excommunicatus absolutione, quae praestanda est iuxta formam iuris, traditam in capit. a nobis in 2. de sent. excom. igitur absque ea solenni absolutione minime tollitur excommunicatio. tex. optimus in c. cum desideres. eo. titul. §. vlt. Quamobrem Panorm. in c. 1. de iudic. notab. 6. post gloss. in Cle. 1. in verb. donec, de decimis. existimat, excommunicationem ab homine latam sub ea conditione, donec satisfeceris, non tolli, nec dissolui absque absolutione, etiam sequuta satisfactione: idem Abb. & Anania in c. cum tu. de vsur. idem Abb. in d. Cle. 1. Fel. in c. ad aures, de symonia. Domi. in cap. 1. §. si vero.. de elect. ist. lib. Dec. in c. ex literis. 3. col. de consti. idem in cap. quaestioni. de appella. Innocen. & Anto. in capit. cum bonae, de aeta. & qualit. quorum opinio communis est secundum Feli. Dec. & Rip. in d. c. 1. notab. 6. quo in loco Andr. Alciat. in notab. 5. hanc opinionem communem improbat, argumentum assumens a suspensione ecclesiastica, quae nulla indiget absolutione, aut relaxatione, si lata fuerit ea conditione, donec satisfactum fuerit: nam sequuta satisfactione, ipso iure remissa, & sublata censetur: quod omnium, quos modo citaui, communi sensu decisum extat post gl. in d. verb. donec. vbi Paulus Eleazar. & Imol. ante Alciat. eam opinionem tenuerunt: quam hic non verebimur latius expendere propter frequentem huius disputationis vtilitatem: tametsi in Epitome ad 4. decret. 2. parte. c. 6. num. 16. communem sententiam obiter sequuti fuerimus. Et sane praeter Panorm. rationem deductam ex dicto cap. a nobis, ad communis sententiae probationem accedit, quod notat Florent. in 3. parte, tit. 24. c. 77. §. 1. scribens [art. 6] absolutionem ab excommunicatione non posse concedi sub ea conditione, si satisfeceris, debet enim simpliciter, non sub aliqua conditione ministrari, iuxta regu. actus. de reg. iur. lib. 6. Haec autem excommunicatio, donec satisfeceris, hunc sensum vere habet, vt semel excommunicatus ab eodem excommunicatore absoluatur ea quidem conditione, si satisfeceris: ergo forma ista sufficiens non est ad absolutionem ab excommunicatione, etiamsi conditio euenerit. Huic equidem rationi satis responsum erit, si constituerimus discrimen, & differentiam inter haec duo: nempe quod quis excommunicatus semel simpliciter, postmodum absoluatur sub conditione: vel quod ab initio excommunicetur quisquam sub conditione, donec satisfeceris. Nam priori casu semel habuit excommunicatio vim absolute absque aliqua conditione, at in posteriori excommunicatione semper habuit illam conditionem ab initio, donec satis feceris: & tamen aliter respondendum erit, vt plane falsam fore opinemur Florentini sententiam, asserentes, absolutionem ab excommunicatione, posse ea conditione ministrari: si satisfeceris: ex eo quidem, quod & ipsa excommunicatio ferri possit sub conditione. c. praeterea, de appella. vbi Dec. post alios: atque ita Flor. opinio. falsam esse contendit Mar. Azpilcue. in ca. 1. nume. 62. de poenit. distinct. 6. Secundo eandem communem opinionem comprobat gl. not. in c. praesenti. in verb. declaramus. supra eo. tit. quae asserit, excommunicationem suspendi non posse, nec commode pati suspensionem. Quia vel est omnino per absolutionem in totum tollenda, vel manebit eius vis, & effectus integer, non obstante suspensione. Ergo non poterit excommunicatio tolli absque absolutione, si semel simpliciter lata fuerit: nec item si semel ligauerit adhuc ad tempus lata, ea quidem lege: donec satisfeceris. Parum tamen oberit haec consideratio, etiamsi ex ea velit quis probare, non posse ferri excommunicationem ad tempus, atque ideo ita latam, donec satisfeceris simpliciter, & absolute latam censeri. Nam licet excommunicatio vere suspendi non posset, nihil impedit, quod ab ea detur absolutio ad certum actum, vel tempus, quo finito iterum quis sit ipso iure excommunicatus sub eisdem monitionibus, & solennitatibus, quibus prior excommunicatio inflicta fuit. Atque haec ipsa absolutio vulgo appellatur ad reincidendum: eamque praxis iam diu admisit. Est enim huius absolutionis illud peculiare, quod lapso termino in absolutione praefinito, vel peracto actu, ad cuius effectum quis absoluitur, statim absque noua sententia excommunicatus, in priorem incidat excommunicationem. Hoc ipsum probatur in c. veniens in 2. de testi. & in c. Apostolicae, de excep. idem Felin. co. 1. idem adnotauit post Hosti. idem Feli. in cap. ad reprimendam, de offic. ordin. columna secunda. Ioan. Andr. Hosti. Anton. & Abb. columna vltim. in dicto capi. veniens. Franc. in cap. praeterea. column. 2. de appel. Feli. in c. 2. col. 2. de testi. cog. Dec. in c. 2. de iudic. 2. lectione. notab. 6. & ibi Franc. de Ripa. nu. 25. idem Deci. in consilio 165. quorum opinio communis est, & plane procedit in casu, quo expressim absolutio datur ad reincidendum: vel vbi absolutio ab excommunicatione conceditur ad tempus explicatum, vel tacitum, aut ad certum actum: vt fatentur praecitati Doct. tametsi Are. in dict. c. veniens, velit probare, necessariam fore nouam excommunicationem. Quod si quis fuerit simpliciter absolutus ab excommunicatione, praestita cautione, de satisfaciendo, tunc etiamsi non satisfecerit, nequaquam incidit in priorem excommunicationem, sed oportet, quod iterum excommunicetur. tex. celebris in dict. c. ad reprimendam. vbi Panorm. & Feli. colum. 2. ac plerique alij hoc adnotarunt, idem Rota in nouis, 490. Deci. in d. c. 1. de iudic. 2. lectio. notab. 9. ad idem text. in cap. ad nostram. in 1. de iureiuran. & in cap. quaestioni. de appellat. est tamen in hoc specialis casus in cap. eos. supra isto tit. vbi excommunicatus ab homine, vel a iure, absolutus propter aliquod impedimentum ab eo, qui iure ordinario absoluere non poterat, in eandem priorem excommunicationem incidit ipso iure, si sublato, ac cessante impedimento absolutionem ab eo, cui vere competebat, minime postulauerit. Hoc siquidem obtinet, quia ex causa periculi mortis, aut alterius iusti impedimenti excommunicatus, absoluitur ab eo, qui alioqui non habebat absoluendi potestatem. Nec in hac specie distinguenda est excommunicatio iuris ab excommunicatione hominis: etiamsi Rotae decisio paulo ante citata velit hac distinctione vti. Sed & ratio, qua Panor. & alij tenentes communem sententiam vsi fuere, non omnino congruit. Nam etiamsi forma illa sit necessaria ad absoluendum ab excommunicatione, tamen [art. 7] absolutio absque ea forma, & absque alijs solennitatibus iure pontificio requisitis praestita valet, & tenet gl. vlt communiter recepta in cap. cum desideres, de senten. excom. Francus in c. qua fronte. col. pen. de appel. Florent. 3. part. tit. 24. capitul. 77. Syluest. in verb. absolutio. 3. §. 3. quorum opinio communis est, contra Host. qui equidem communi opinioni suffragatur. tex. in c. venerabilibus. §. sane. ist. tit. probans, absolutionem ab excommunicatione obtentam, ab eo qui potestatem habet absoluendi, validam esse, etiamsi iniusta sit, & inique praestita: cuius decisionis ad hoc praeter Doct. ibi meminere Abb. col. vlt. & Card. col. 3. in c. ex part. de offi. ord. Franc. & Praep. in c. quaestioni. de appellat. Abb. in cap. qua fronte. col. 5. eo. tit. vbi caeteri Docto. idem probant ipsiusmet text. auctoritate. Imo licet excommunicatio lata post appellationem nulla sit, absolutio tamen data post appellationem ab aduersario propositam, ne absoluatur excommunicatus, valida est, & tenet: quemadmodum ex d. c. qua fronte. expressim adnotarunt Franc. nu. 26. & 38. ac Praepos. num. 17. & praemittant alij, quasi hoc sit speciale in animarum fauorem: quamuis Dec. contrarium ibi teneat, nec text. ille admodum vrgeat, quia friuola fuit appellatio, de qua in eo responso controuertitur. quibus adde Caiet. in verb. Absolutio ab excommunicatione. vers. de iudicialibus. Qui tenet absolutionem ab excommunicatione contra formam iuris praestitam non tenere. sed communem opinionem probat gl. in c. de manifesta. 2. q. 1. in verb. iudicaui. & ea procedit, etiamsi a constitutione dante formam in specie dictio, nullatenus, aut similis adijciatur: quasi velit, & praecipiat nullatenus absolutionem dandam. Etenim nihilominus absolutio absque ea forma praestita ab excommunicatione, valet & tenet. gl. in vltima opinione, in Cle. vnica, in verb. nullatenus, de sequest. posses. & fru. quam in ea sententia sequitur ibi Card. q. 6. Feli. in c. quod super his, de fide instru. col. pen. Ias. in l. scriniarios. C. de testa. milit. licet in d. Clem. vnica, de hoc dubitauerint Abb. Imol. & Barb. atque contrarium tenuerit Bonif. sequutus priorem opinionem gloss. quam Ias. sequitur in l. vlt. ff. de ferijs. nu. 25. & plures alij eandem adnotauerint ad hoc, quod dictio nullatenus, inducit decretum irritans, seu irritum decernens contrarium actum: quod minime oberit priori sententiae: si quidem id intelligendum est, nisi materia subiecta dictet, actum alioqui absque ea forma validum fore, glo. in c. pueri. 1. q. 1. notat Areti. in c. de causis, de testi. colum. 4. & traditur in dicta l. scriniarios. Igitur non ita stricte a iure forma & solennitas in absolutione ab excommunicatione praestanda requiritur, quin & sine ea praestita ipsum excommunicatum omnino ab excommunicatione liberet: praesertim quia forma iure praescripta tunc seruanda est, cum seruari commode potest, & sic in absolutione, quae statim simpliciter absoluit ab excommunicatione simpliciter lata: quasi aliud dicendum sit in absolutione, quae tacite deducitur ab excommunicatione ad tempus inflicta, vel in absolutione conditionali: cum in his non possit ita ad summum & stricte forma canonis seruari: siquidem ea forma potius absolutioni absolutae, & simplici, quam huic tacitae, & conditionali conueniat. Imo & aduersus communem sententiam optime facit quod notant Ricar. in 4. sent. dist. 18. art. 10. q. 5. Floren. 3. par. tit. 24. c. 77. §. 1. qui asserunt in absolutione ab excommunicatione, quae ad iurisdictionem praecipue, non ad ordinem pertinet, non esse verba quaedam praecise cessaria, sed satis esse, ac sufficeret illa, quae secundum intentionem absoluentis remotionem excommunicationis significent. Sed haec verba iuxta excommunicantis, & pronunciantis sensum, sicuti excommunicationem praemittunt, & inferunt, ita & absolutionem post tempus praestitam ipso iure significant: verba autem haec sunt, Excommunico te donec satisfeceris. Ex quibus praeter Pau. Imo. & Alc. aduersus communem tenuerunt Card. in d. Clem. 1. q. 30. Dec. in d. c. 1. de iud. 2. lectio. nota. 6. nequaquam permittens hac in specie differentiam aliquam constitui inter suspensionem & excommunicationem. Hinc denique ipse infero, in interdicto Ecclesiastico expressim constituto: donec aliquis satisfaciat, aut donec ab vrbe recesserit, sequuta satisfactione, vel recessu ab vrbe, non esse necessariam relaxationem: cum ipso iure censeatur, & sit interdictum relaxatum. Quod tenet gl. in c. non est vobis, in verb. donec. & ibi Doct. licet Franc. a Rip. in d. c. 1. de iud. notab. 6. contrarium teneat auctoritate text. in c. quanquam, de censibus. in 6. cuius opinio vera est in hunc sensum, vt declaratio requiratur, non tamen absolutio, nec relaxatio: sicuti apparet ex Abb. Card. & alijs in d. Clem. 1. quorum meminit sic eos intelligens Paulus Paris. consil. 27. lib. 4. colum. penult. & fina. Secundo principaliter hinc est obseruandum, esse [art. 8] necessario impetrandam absolutionem ab excommunicatione pro eo, qui mortem obierit excommunicatione ligatus, adhuc cum poenitentiae & contritionis signis, non tamen absolutus ab excommunicatione. Nam licet is apud Deum absolutus esse credatur, apud Ecclesiam tamen adhuc ligatus censebitur: atque ideo ab eo debet impetrari absolutio, qui eum viuum absoluere iure potuisset. Quod probat tex. celebris in c. a nobis. in 2. de sent. excom. cui responso potissimum obstat, quod potestas iurisdictionis, quae ad excommunicandum, & absoluendum Papae, & Ecclesiae praelatis concessa est per redemptorem nostrum, erga solos viuos, & super terram existentes competit. Matth. c. 18. quodcunque solueris super terram, erit solutum & in coelo: & quodcunque ligaueris super terram, erit ligatum & in coelo. ad idem sunt auctoritates plures, quarum Gratianus meminit in capitulo, de communione. capit. sane. cap. legatur. 24. quaest. 2. solos ergo viuos Ecclesia ligare, aut soluere potest, non tamen mortuos. Quod est communi Theologorum & Canonistarum sententia probatissimum, sed nihilominus praedicta decisio text. in d. c. a nobis. ita est intelligenda, vt vere constet, Ecclesiam militantem nec ligare, nec soluere mortuos, sed potius denunciare eos decessisse ligatos, vel absolutos. Quae quidem declaratio quo ad Ecclesiam militantem necessaria est, non quo ad triumphantem: sicuti Romanus pontifex fatetur in d. c. a nobis. quamobrem Panorm. inibi, & caeteri sic illum tex. interpretantur: posset tamen & apertius intelligi, Ecclesiam soluere mortuos, vel ligare, non quo ad ipsos, sed quo ad actus, & effectus per viuos erga mortuos agendos: quemadmodum post alios explicat Alfonsus a Castr. lib. 2. de iusta haeret. punit. c. 20. idcirco cauendum est a glo. & Panor. in c. si quis. de haeret. & gl. in c. Iudaei. in 2. de Iudae. Rom. in singul. 735. existimauerunt, haereticum posse post mortem excommunicari, per tex. in d. c. si quis. atque ideo concedunt, posse mortuum ab Ecclesia excommunicari. Quorum opinio falsa omnino est: vt & ipse Castr. ca. 19. latius ostendit. Nam quod in d. c. si quis. legitur, Anathema ei dicatur: est exponendum in hunc modum, post mortem solennis fiat maledictio, quae praemittit, illum decessisse excommunicatum: hanc siquidem significationem & haec dictio, anathema habet: sicuti hac in relectione superus probauimus. Quod si mortuus in ipso mortis articulo per sacerdotem fuisset ab excommunicatione, etiam a solo Papa alioqui tollenda, absolutus, nulla erit post mortem absolutio necessaria. glo. communiter recepta in d. c. a nobis. in verb. non potuerit. tex. in c. non dubium. c. quod de his. c. quamuis. c. ea noscitur. vbi Doct. de sent. excom. l. 25. tit. 9. par. 1. notat S. Tho. in 4. sent. dist. 20. q. 1. art. 1. ad 2. q. qua in re distinguere oportet articulum mortis, quo ad istam potestatem, quae sacerdoti cuicunque competit, absoluendi scilicet a peccatis, & censuris quemcunque in articulo mortis constitutum, etamsi alioqui absolutio sit summo pontifici, vel Episcopo reseruata: est enim periculum mortis in his duntaxat, vnde mors frequenter solet accidere, vt in bello, in nauigatione maris vehementer turbati, in foeminis praegnantibus, in morbo graui. Periculum siquidem mortis in his prudentis viri arbitrio agnoscendum est. Mortis autem articulus non dicitur, vbicunque periculum adest mortis, sed regulariter cum certa mors est verosimili coniectura, aut a morbo, aut a vulnere, aut exteriori vi, vt cum quis ad mortis poenam fuerit damnatus. Idcirco quod vel literis summi pontificis, vel Canonibus permissum est: nempe, simplicem sacerdotem posse quempiam absoluere ab omnibus peccatis, & censuris in articulo mortis, etiamsi alioqui soli Romano pontifici sit eorum absolutio reseruata: non ita late intelligi debet an in periculo mortis ea absolutio fieri valeat: sed tunc solum quando mortis articulus contingat. Sunt etenim haec maxime diuersa ex ipsa quidem propria nominum significatione. Sic sane censet rem istam definiendam fore Melchior Cano, Episcopus Canariensis in relectione de poenitentia. 5. par. fol. 144. cuius sententiae & illud accedit, quod iura pontificia potestatem istam concedentia cuilibet sacerdoti, non de periculo mortis, sed de mortis articulo meminere: vt constat in d. c. non dubium. c. quod de his. c. quamuis. c. pastoralis. §. 1. de off. ord. c. eos. supra isto tit. & lib. Sed huic opinioni videntur obstare duo, vel tria. Primum, quod tex. in d. c. si quis suadente. 17. q. 4. hanc conclusionem explicans de mortis periculo expressim mentionem fecerit, permittens absolutionem ab illius canonis excommunicatione Episcopis in articulo mortis. Nec erit congrua responsio, quod ille canon permittat absolutionem Episcopis: non cuilibet sacerdoti: quasi voluerit ampliorem Episcopis, quam sacerdotibus in hac specie delegare potestatem. Nam & in c. ea noscitur. & in c. de caetero, de sent. excom. expressum est, absolutionem ab excommunicatione illius canonis competere Episcopis, quoties vel propter mortis periculum, vel ob aliud impedimentum a Ro. Pont. nequit obtineri: & tamen in praecitatis locis, nempe in c. non dubium. c. quamuis. c. quod de his. c. eos, mentio fit de articulo mortis. vnde ab Episcopo impetranda est, etiam in articulo mortis, absolutio, si commode fieri possit: alioqui & simplex sacerdos absoluere poterit. quod satis probatur ex eo, quod iure diuino quilibet sacerdos deficiente proprio presbytero habet potestatem absoluendi a peccatis quibuscunque sacramentali absolutione: vt probauimus superius §. 6. nu. 8. quae tamen non potest ministrari nisi & a censuris fiat absolutio: igitur quilibet sacerdos habet in articulo mortis potestatem absoluendi ab excommunicatione: saltem, vt scribit Paluda. in 4. sent. dist. 17. q. 3. colu. 2. praesumendum est, Papam ea mente esse, vt velit quemlibet in articulo mortis constitutum a quolibet sacerdote absolui posse, etiam a peccatis reseruatis. Quod ipse Paluda. iterum asserit distin. 20. q. 1. conclus. 2. Secundo, eidem opinioni aduersatur, quod in c. eos. supra isto tit. mortis articulus appellatur in 2. par. c. periculum mortis. item in d. c. ea noscitur. Quod in articulo mortis plane permissum est, itidem permittitur infirmitatis tempore timore mortis. Ergo periculum mortis, aut timor mortis verisimilis, sufficiens est causa, vt sacerdoti cuilibet competat absoluendi potestas, vnde constitutus in morbo, & infirmitate non tantum poterit absolui ab excommunicatione canonis propter impedimentum, quod prestat morbus, ne possit accedere Romam, etiamsi non sit in mortis articulo: quod Pan. & alij per tex. inibi concedunt in d. c. quod de his. sed etiam propter timorem mortis: sicuti apparet in d. c. ea noscitur. quo fit, vt mortis timor, an periculum, articulo mortis hac in quaest. sit similimum. Tertio, in hac controuersia est omnino aduertendum, quod gl. in dict. c. pastoralis. §. 1. in ver. praeterquam. ibidem communiter recepta. Inn. Io. And. Host. Abb. Henr. & alij. in d. c. quod de his. dum quaerunt, quis dicatur in articulo mortis constitutus: in specie asseuerant, eum dici constitutum in articulo mortis, qui prelium cum hoste commissurus est, vel patitur naufragium periculosum, vel sit nauigaturus tempore, quo solet mare turbulentum esse, aut longa quidem nauigatione, vel per loca insidiosa, & periculosa. tex. optimus in l. mortis, cum seq. ff. de dona. causa mort. idem de foemina praegnante Doct. praecitati tradidere, potissime Io. And. in d. c. pastoralis. §. 1. & Henric. in d. c. quod de his. Item Panor. & alij in d. §. 1. ex quibus satis deducitur, communi Doct. sententia decisum esse, periculum verosimile mortis in hac quaestione articulo mortis aequipollere: imo idem esse articulum, & periculum mortis, quo ad effectum istum. Fatentur equidem hi Doct. eandem potestatem absoluendi, quae data est cuilibet sacerdoti in articulo mortis, datam item censeri & in mortis probabili periculo, quod & Paluda. not. in 4. sent. dist. 20. q. 1. vers. 3. conclusio. Ego vero iuxta propriam dictionum significationem arbitror differre articulum mortis a periculo mortis, ita quidem, vt qui existat in mortis articulo, etiam dicatur & in periculo mortis constitutus: non tamen qui est in periculo mortis, statim censendus erit in mortis articulo esse. Et nihilominus censeo communem canonistarum sententiam admittendam temere non esse, sed tunc solum, cum mortis periculum prope, & maximo cum timore ipsius mortis contigerit, ac demum mors immineat satis verosimili coniectura, quod colligitur ex his, quae de praegnantibus tradidere Abb. in c. quod in te. 2. col. de poenit. & remis. & Syluest. in verb. inter dictum 5. q. 7. Sed & gl. in d. c. a nobis. in verb. non potuerit. scribit, [art. 9] posse laicum non mortis articulo ab excommunicatione absoluere: quemadmodum posset a peccatis. Nam & in articulo mortis posse laicum a peccatis absoluere visum est quibusdam. Et tamen in absolutione a peccatis hoc est manifeste falsum: etenim licet honestum sit, & possit multis ex causis vtile esse, quod deficiente sacerdote quis in articulo mortis laico propria confiteatur peccata. c. quem poenitet, de poeni. dist. 1. c. 1. in princ. de poenit. dist. 6. absolutio tamen a laico ministrari non potest, etiam in mortis articulo, quod manifestissima ratione constat: siquidem absolutio a peccatis ab Ecclesiae clauibus pendet, ac denique ab ordine, & iurisdictione. Extrauagans. Quia quorundam. §. quod autem. de ver. signi. idem ipse probaui lib 1. variar. Resol. c. 10. nu. 11. Nec posset papa committere potestatem absoluendi a peccatis laico, aut illi, qui clauem ordinis non haberet, vt est communis in hoc omnium consensus, & tradit in specie Palud. in 4. sent. dist. 17. q. 3. col. 2. vers. 3. conclusio. idcirco non posse laicum quenquam a peccatis absoluere, etiam in articulo mortis: asserit gl. in d. c. pastoralis. §. praeterea, quem praeter alios sequuntur Ab. ibi. idem Abb. & Henr. in c. a nobis. de sent. excom. idem in c. 4. de consuet. col. vlt. Dec. in c. 2. de iud. nu. 23. est similis gl. in c. 2. de poen. & remis. ist. li. Sylu. in ver. Absolutio. 1. §. 4. col. 4. & est communis opin. Theologorum in 4. sen. dist. 17. notat optime Mart. Azpilc. in c. 1. in pri. nu. 74. de poenit. dist. 6. At in excommunicatione quidam censent, posse laicum ab ea absoluere in articulo mortis existentem. quod not. gl. in d. c. a nobis, quam ibi seq. Abb. & Felin. item Syluest. in ver. Absolutio. 1. §. 4. col. 2. Ang. in ver. Absolutio. 3. §. 17. Dec. in d. c. 2. de iud. nu. 23. quibus suffragatur, quod Papa potest laico dare potestatem absoluendi ab excommunicatione. gl. in c. praeter. 32. dist. cuius initio huius §. meminimus. sed in articulo necessitatis haec potestas absoluendi censetur delegata ex Rom. Pont. intentione: igitur poterit laicus absoluere ab excommunicatione in articulo mortis constitutum. Nihilominus opinio contraria verior est auctoritate gl. in c. vlt. 24. q. 1. quae scribit, laicum in spiritualibus etiam in articulo mortis nihil agere posse, nisi quod expressim iure cautum fuerit. cuius gl. meminit Dec. in d. c. 2. nu. 23. post Abb. ibi, Inn. & Ab. in d. c. 4. de consuet. Hanc item opin. tenet Imo. in l. 1. col. 3. ff. de publ. iud. ad hoc allegans gl. in d. c. pastoralis. §. 1. eam inducens ad absolutionem ab excommunicatione. sed & ipse Panor. in d. c. a nobis. nu. 10. palam asserit gl. inibi esse intelligendam iuxta glo. in d. c. pastoralis. §. praeterea. vt fortassis Pano. non ita stricte velit, absolutionem ab excommunicatione posse in mortis articulo a laico ministrari: sed vt excommunicatus per propriam confessionem, & contritionem dignus efficiatur absolutione, & remissione excommunicationis. Nam, vt rationem quandam contrariae opinionis tollamus, est omnino adnotandum quod Palu. scribit in 4. sent. dist. 17. q. 3. col. 3. vers. probabile enim est, asseuerans ideo posse in articulo mortis simplicem, & quemcunque sacerdotem absoluere ab excommunicatione: quia eo tempore potest quilibet sacerdos a peccatis absoluere, & hec absolutio non potest ministrari aliter, quam premissa absolutione a censuris. idem ipse repetit in 18. dist. q. 5. vers. secunda regula. idem dist. 20. q. 1. ad fi. secundae conclusionis. Ergo sentit, & vere asserit Palud. eum qui non possit in articulo mortis absoluere a peccatis, minime posse ab excommunicatione, cuius absolutio ideo permissa tunc videtur, vt possit quis a peccatis absolui. Denique hanc sententiam aduersus gl. in d. c. a nobis. probat Marti. Azpilcueta in d. c. 1. in prin. nu. 83. de poenit. dist. 6. Hinc constat, non excusari haeredes defuncti a petenda absolutione ab excommunicatione, etiamsi fuerit in mortis articulo per laicum mortuo data absolutio. Quod est verissimum contra Ab. & Feli. in d. c. a nobis. & Syluest. in dict. verb. Absolutio 1. §. 4. colu. 4. quorum opinio iure nec probari, nec defendi potest. Post haec merito dubitatur, [art. 10] an ab excommunicatione absoluere possit is, qui excommunicauit, & iurisdictionem habet, licet sacerdos non sit. Et Host. in d. c. a nobis. in 2. & in c. ad aures, de simo. quem sequuti sunt veteres quidam summi auctores, duplex vinculum excommunicationis considerat: vnum enim quo ad forum iudiciale, aliud quo ad poenitentiale: quo ad primum inquit, posse absolutionem ab excommunicatione ministrari ab eo, qui iurisdictionem habet, licet presbyter non sit: cum ea pertineat ad iurisdictionem. c. transmissam. de elect. Sed quo ad posterius vinculum, asserit, non posse absolui excommunciatum ab excommunicatione ab alio quam a sacerdote. tex. in c. canonica. & c. a nobis, de sent. excom. cum haec absolutio ad ordinem expectet. qua ratione moribus obtentum est, vt plerunque iudices ecclesiastici absoluentes quemquam ab excommunicatione, quia sacerdotes non sunt, committant solennem absolutionem sacerdoti alicui. Quemadmodum & ipse Host. sensit in summa hoc tit. de sen. excom. §. quis possit absoluere. Syl. in ver. absolutio. 1. not. 3. vers. quintus, ac fatentur plerique alij. quorum mentionem hic omittam, eo quod ab Henrico in specie citentur: & a Bottaeo in tracta. de synodo. 3. par. art. 5. nu. 12. qui admonet, hanc opinionem tutiorem esse: & idem fatetur Card. in d. c. a nobis. 2. opposi. Haec distinctio falsa est omnino, quod Ioan. And. & Henri. optime in d. c. a nobis. in 3. col. ostendere conantur. & idem tenent Cardin. 2. opposi. & Collecta. ibi. idem Card. in ca. vlt. 3. nota. de sepultu. & Flor. 3. part. tit. 24. c. 77. in princip. ad finem. Syluest. in verb. Absolutio. 1. in princ. gloss. in d. c. Canonica. Ex quibus ipse colligo, absolutionem ab excommunicatione omnino, & quo ad omne eius vinculum concedi, & ministrari ab habente iurisdictionem, & potestatem excommunicandi, etiam si is nec presbyter, nec Diaconus sit, nec Subdiaconus. Quod multis rationibus euidenter probari poterit: & praesertim, quia quo loco sacri Euangelij data fuit potestas iurisdictionis ad excommunicandum, & quibus, eodem pariter, & eisdem data est ad absoluendum: sicuti supra latius probatum est ex auctoritate Matth. cap. 18. quaecunque alligaueritis super terram, erunt ligata & in coelo: & quaecunque solueritis super terram, erunt soluta & in coelo. Et tamen potestas excommunicandi solius iurisdictionis est, & competit Clericis, etiam sacris ordinibus nondum insignitis. capit. transmissam, de electio. igitur & eisdem competit absoluendi potestas. Secundo, eadem opinio probatur ex eo, quod regulariter qui potest ligare, poterit & absoluere. cap. inferior. 21. distinct. l. qui condemnare. ff. de re iudic. notantur in l. nemo. qui condemnare. ff. de regulis iur. & inibi constat ex lectione Haloandri, sed Clericus nondum presbyter iurisdictionem habens potest excommunicare: igitur poterit & absoluere. nullibi enim contrarium probatur: cum in d. c. Canonica. minime constet, requiri ordinem presbyterij ad absolutionem ab excommunicatione obtinendam. Agitur siquidem ibi de militibus hospitalis Hierosolymitani per eorum Priorem absoluendis ab excommunicatione: & inquit Summus Pontifex id permissum esse Priori, qui presbyter, vt audiuimus, esse debet. Ne inter milites is Prior fortassis esset laicus, atque ideo absoluere non posset. Non autem exigit Papa illum Priorem esse presbyterum, quia is ordo necessarius sit ad absoluendum ab excommunicatione. Tertio, his accedit, quod absolutio ab excommunicatione sacramentalis non est: sicuti omnium consensu receptissimum esse videtur. in 4. sent. dist. 18. dum materiam excommunicationis tractantes post S. Tho. inibi. q. 2. artic. 2. tenent, hanc potestatem ad iurisdictionem, non ad ordinem pertinere. Idem notatur in d. c. transmissam. & fatetur Host. & alij priorem opinionem sequuti, dum concedunt, quo ad iudiciale forum exterius Clericum nondum sacris initiatum absoluere ab excommunicatione posse. Nec vere dici poterit, absolutionem ab excommunicatione sacramentalem esse, saltem ab his, qui mediocri quadam diligentia expendere velint ex theologis, quae sit proprie sacramentalis absolutio. Est enim pars sacramenti poenitentiae, quod quidem poenitentiae sacramentum ad culpam peccatorum, quae in iudicio animae secrete, & integre sacerdotibus deteguntur, remittendam omnino pertinet: & sic ad vinculum, quod propter peccati culpam peccato absque vlla excommunicatione ob solam diuinam offensam contrahit. Iuxta illud: Quorum remiseritis peccata, remissa erunt: quorum retinueritis, retenta erunt. Non autem pertinet sacramentum poenitentiae ad remittendum vinculum contractum ex iudicis exterioris sententia. sunt & aliae rationes, quibus satis apparet, absolutionem ab excommunicatione non esse sacramentalem. Quod si haec absolutio sacramentalis non est, minime requirit, quod eius minister sit sacerdos: siquidem sacerdotij ordo tantum exigitur quo ad absolutionem sacramentalem quae est pars sacramenti poenitentiae, cuius minister lege diuina sacerdos est, quemadmodum ex sacra scriptura Catholica docet, & tenet ecclesia. Quarto, aduersus Hostiensem a diuisione argumentor. Etenim aut agimus de absoluendo excommunicatum a culpa, & peccato, propter quod iure fuerit excommunicatus: aut de absoluendo ab excommunicationis vinculo. Priori equidem casu, absolutio pertinebit ad iudicem fori interioris, ad quem alioqui spectat iure ordinario, vel reseruationis, sacramentalis poenitentiae absolutio: posteriori autem, absolutio vere iurisdictionis est fori exterioris, & ad eum pertinet, qui hanc iurisdictionem habet, & excommunicandi potestatem, nec spectat ad iudicem fori interioris animae, vbi de peccatorum culpis per absolutionem Sacramentalem tollendis, non de censuris agitur, nisi ea ex parte, qua censurae impediunt Sacramentum conferri, & tunc ab exteriori iudice absolutio a censuris exigenda est. Idcirco arbitror, absolutionem ab excommunicatione praestari, & ministrari posse ab eo, qui Sacerdos non sit, modo iurisdictionem habeat ordinariam, vel delegatam, etiamsi exhibenda sit cum solenni forma. tex. in d. c. a nobis. in 2. Verum ad absolutionem [art. 11] ab excommunicatione Canonice consequendam, multa sunt necessaria, quae secundum Iura Pontificia praemittenda videntur, priusquam absolutio ab excommunicatione concedatur, que tradidere Hosti. in summa de sentent. excommu. §. & qualiter haec absolutio. Flor. in 3. part. titu. 24. capitulo 77. §. primo. & Syluest. in verb. absolutio. 3. §. 3. & alij statim in specie a nobis citandi. Primum enim praestare debet excommunicatus iuramentum de obediendo ac parendo mandatis Ecclesiae. cap. 1. cap. ex tenore. capit. de caetero. extra isto titu. Haec vero iuratoria cautio ad cautelam futurae & praesumptae contumacie exigitur, etiam ab eo, qui iuste excommunicatus absolutionis tempore satisfacit pro commissa culpa. quod constat ex praecitatis locis. & capitulo, cum desideres. eodem titul. vbi gloss. in verb. ad cautelam. idem probat. Secundum, quod excommunicatus, prius quam absoluatur, si offensa fuerit manifesta, realem exhibeat satisfactionem: si vero dubia, sufficiens ab eo praestetur cautio datis pignoribus, vel fideiussoribus. text. optimus in capit. ex parte. in 1. de verbor. significat. capitu. 2. cap. venerabilibus. §. 1. supra isto tit. notatur in d. c. cum desideres. & in c. ad hec. cap. ea noscitur. eo. tit. & in c. qua fronte. de appel. vbi Praepo. & Franc. quicquid dixerit gl. in d. c. ad haec. quod si nec possit satisfacere pro manifesta offensa, nec pro dubia dare cautionem sufficientem, satis erit, quod iuratoriam praestet cautionem: quemadmodum communi omnium consensu diffinitum extat. Idem vero respondendum est in excommunicato propter contumaciam, nam si contumacia manifesta sit, non aliter absoluitur quam premissa reali satisfactione expensorum, & sufficienti cautione de stando iudicio praestita. sed si contumacia manifesta non sit, absolutio fiet, ac erit concedenda, tantum praestita sufficienti cautione. sicuti probat text. elegans in d. c. venerabilibus. §. 1. ad idem tex. in d. c. qua fronte. & ibi gl. quam sequuntur Panor. Franc. & Doct. communiter Ro. in nouis. 72. Reg. l. 28. tit. 9. part. 1. licet Dec. in d. ca. qua fronte. teneat in vltimo casu sufficere iuratoriam cautionem. Est autem manifesta contumacia, cum ipse citatus fatetur in iudicio, se contumacem, vel cum constat, eum respondisse nolle ad iudicium, nec ad iudicem accedere. text. in d. c. venerabilibus. §. 1. vers. secus. notant Card. & Doct. in Clem. vnica. de dolo & contu. quaestione 8. Abb. in c. cum parati. col. pen. de app. debet autem haec citati responsio probari per testes secundum communem. nec sufficeret sola ipsius nuncij publici assertio, vt dicatur contumacia manifesta. glo. in d. ver. secus. parte. in iudicio. quam sequuntur ibi Domi. & Franc. Imo. in d. Clem. vnica. col. 8. Bal. in d. c. cum parati. atque ibidem Imo. Iaso. in l. properandum. §. 1. col. 3. C. de iudic. eritque in dubia controuersia hec opinio potius admittenda, tametsi contrarium responderint Card. in dict. Clemen. vnica. q. 8. Praep. Abb. & Dec. colum. vlt. in d. c. cum parati. Felin. in c. ad petitionem. nu. 20. de accusat. qui alios huius opinionis auctores allegat. sicut & Ias. contrariae. Illud vero non est omittendum, excommunicatum ratione contumaciae iudicialis, eadem censura ligari, & ligatum censeri, donec absoluatur, etiamsi constet in iudicio de impedimento, cuius causa non potuit ad iudicem accedere, iusteque valeat excusari: cum tamen nullam contraxerit contumaciae culpam. probat hoc text. singu. in d. c. venerabilibus. §. 1. quem ad hoc adnotarunt ibi Domi. & Franc. ac Felin. in c. 2. de testib. cogen. colum. penu. quorum opinio eam rationem habet, quod iudex secundum processum iuste contumacia per eum praesumpta, excommunicauerit legitime citatum, ad iudicium non accedentem: atque ideo ligat excommunicatio. idem notant Inn. & Abb. in c. P. & G. de offi. deleg. col. 4. Bal. in c. quod translationem. de offi. deleg. gloss. in ca. quisquis. 4. quaestione 5. in verbo, occurreret. & esse communem hanc opinionem, fatetur Anto. in d. c. 2. quicquid dixerint Hostiens. & Abb. ibidem. nam, & si iudex errauerit in excommunicationis censura, eam iniuste pronuncians, adhuc excommunicatio ligat, & absolutione indiget. sicuti & nos superius explicuimus §. 7. numero 5. Sed, etsi excommunicatus pro manifesta offensa non sit ante realem satisfactionem absoluendus, id procedit, vbi satisfactiopotest ab excommunicato exhiberi. idcirco, quoties satisfactio spiritualis est, vel eius conditionis, vt ab excommunicato praestari non possit, nempe collatio beneficij, receptio in Canonicum, & his similes: tunc prius est excommunicatus cum sufficienti cautione absoluendus, quam satisfactio prestetur. quod notat glossa in verbo, emenda. in cap. solet. supra isto titu. quam Doctor. inibi sequuntur Felinus in capit. cum contingat. columna prima. de offi. delegat. gloss. Innocent. Abb. colum. vlt. & Doctores in capit. pro illorum. de prebend. textus in capit. ex publico. de conuers. coniugat. & ibi Panormitanus 2. col. dicens, hanc opinionem communem esse, quae est omnino memoriae commendanda ad intellectum earum constitutionum, quas modo adduximus de manifesta offensa. Tertium, quod in absolutione ab excommunicatione seruandum est, palam exponitur in d. c. a nobis. in 2. nempe solennis forma cum Psalmo & oratione, quemadmodum dicti auctores explicant. ex quibus & alia petenda sunt, quae ad hunc articulum attinent. Prius vero quam aggrediar, & exponam, quis possit iure ordinario ab excommunicatione absoluere, aliquot hic adnotabo quo ad eos, qui ex Iubilei, aut literarum Apostolicarum priuilegio possunt ab excommunicatione, & alijs peccatis absolui a quocunque per eos eligendo Sacerdote, etiamsi hi casus sint huiusmodi, vt nullus preter Papam vel Episcopum absoluere ab eis possit. Primum illud est obseruatione dignum, quod si [art. 12] quis huic Sacerdoti confessario, qui poterat ab omnibus peccatis reseruatis absoluere & a censuris, ita peccata confiteatur, vt omittat per obliuionem ei confiteri peccatum aliquod, cuius absolutio sit reseruata, vel cui accesserit excommunicatio, & absolutionem generalem a peccatis & censuris obtinuerit. Absolutus omnino censetur ab excommunicatione, & a peccato illo, quod per obliuionem omiserat confiteri. & licet peccatum illud teneatur post, cum in memoriam redierit confiteri, poterit absolui a quocunque Sacerdote simplici, etiamsi non habeat potestatem absoluendi a peccatis, & censuris reseruatis. Hanc sententiam asseuerant Ang. in verb. confessio. 1. q. 12. Syl. in ver. confessio. 1. q. 19. eam tribuentes Palud. in 4. sent. minime citantes Paludani locum. idem tenent Gabriel in 4. dist. 17. qu. 1. Adri. de confessione. q. 4. §. si petas. vers. ex hoc sequitur Martin. ab Azpilcu. in c. consideret. §. cautus. nu. 30. de poenit. dist. 5. hoc ipsum deducens ex Palud. in 4. sent. dist. 8. q. 5. col. pen. opinor ipse, doctissimum virum voluisse citare Paludani locum in 4. sent. dist. 18. q. 5. art. 3. vers. quarta. cuius haec sunt verba: Si ille, qui absoluit potuit ab omni sententia, & noluit, tunc sufficit, quod si noluit ab omni, sed a quibusdam absoluere, tunc nunquam valuit absolutio, quo ad sententiam, de qua absoluens non cogitauit, nec absoluisset, si cogitasset. de sent. excom. c. ex parte. & c. officij. Si autem absolutus credat, quod si ille sciuisset, quod nesciuit, nihilominus absoluisset eum, debet se reputare absolutum ab omni. Haec Palud. qui de absolutione a censuris tantum loquitur. Syluest. autem, Angel. & Adrianus, atque alij de absolutione a peccatis reseruatis tractant, & in specie, dum Syluest. Palud. refert tractantem de presbytero absoluente in articulo mortis a casibus reseruatis, plane insinuat locum Palu. in quarto senten. dist. 20. q. 1. art. 2. quo in loco nihil addit de peccatis, aut censuris oblitis, & a quibus expressim absolutio data non fuerit. quamobrem ego constituendos esse censeo duos casus: Primus equidem erit de peccatis, atque eorum absolutione, in quo censeo veram esse Sylu. Gabriel. Angeli, Adriani, & aliorum sententiam, nam si quis confiteatur peccata sua confessione Sacramentali, ei, qui potuit ab omnibus etiam reseruatis absoluere, & per obliuionem amiserit confiteri peccatum vnum vel duo, ex reseruatis, obtenta generali absolutione, censetur ita & ab oblitis seruatis absolutus, vt satis sit ea postmodum memorie repetita cuicunque Sacerdoti confiteri, licet is non habeat absoluendi ab illis potestatem. etenim absolutio Sacramentalis hanc vim habet, quod & peccata oblita tollit, hac tamen lege, vt sint demum confitenda, si memoriae occurrerint, secundum communem omnium Theologorum sententiam. Huius autem prioris casus decisionem ipse nondum legi, nec potui apud Palud. locum inuenire, etiamsi diligenter inquirere curauerim. Secundus casus versabitur circa absolutionem ab excommunicatione, nam in foro animae, si peccator poenitens oblitus fuerit confiteri aliquod peccatum, cuius causa est excommunicatus, & absolutio reseruata, & nihilominus generalem absolutionem obtinuerit, ab eo, qui potuit ab excommunicatione absoluere. Absolutus equidem est a peccato illo, & ab excommunicatione, ea lege, vt id confiteatur, cum in memoriam inciderit Sacerdoti ordinario, etiamsi is non possit ab excommunicatione absoluere. Huius conclusionis ratio ex eo deducitur, quod ab illo peccato per obliuionem omisso Sacramentalis absolutio absoluit. & denique Sacerdos ab excommunicatione, sine cuius absolutione minime potuit habere locum absolutio Sacramentalis a peccatis exhibita. atque ita hanc opinionem probare conatur egregius Doctor Azpilcueta in d. nu. 30. hoc ipsum explicans ex Ang. Sylu. Adriano, & Gabr. qui hanc sententiam inclinant, nam Palud. & si ab eo citetur, non exponit hanc conclusionem, nec hunc casum explicat. quippe, qui loquatur de absolutione tantum ab excommunicatione, quae in iudicio exteriori solet concedi, de qua statim agendum erit. & sane, vbi in hoc secundo casu quis absoluitur a peccatis & censuris, non est, cur conuertamus de vi absolutionis ab excommunicatione. idem tamen respondendum est, quoties qui potuit absoluere a censuris recta intentione, qua proponit a necessarijs absoluere, dixerit super poenitentem, absoluo te in nomine Patris, & Filij, & Spiritus sancti, siquidem ex hoc a peccatis & censuris absoluisse videtur, auctore Gersone 2. part. fol. 183. col. 1. de confess. & fol. eo. col. 3. c. excommunicationum. cuius decisionem ad hoc laudat & exaltat Azpilcueta in d. num. 30. Quid autem de illo [art. 13] dicendum sit, qui pluribus ligatus excommunicationibus, absoluitur ab eo, qui potest omnes tollere, nec equidem expressim omnibus nominatis, sed vel indefinite, vel ab vna earum alijs per obliuionem petentis absolutionem omissis? & quaestionem istam seclusa peccatorum absolutione tractat Palud. in d. qu. 5. post Thom. & alios ibi. glo. & Doct. in c. cum pro causa. isto titu. & in c. ex parte. de offi. ordi. cuius capitis titulus apud Palu. vitio librariorum mutatus est. nos equidem, vt & obiter difficultatem istam expediamus, distincte proponemus aliquot conclusiones, quid iure verius sit explicantes. Prima conclusio. Excommunicatus vnica tantum excommunicatione, pluribus tamen ex causis, non censetur ab excommunicatione absolutus, si in impetratione absolutionis causam aliquam tacuerit. text. in d. c. cum pro causa. & c. officij. c. ex parte. vbi glo. & Doct. S. Tho. in 4. sent. distin. 18. q. 2. art. 5. & ibi Theologi. Regia l. 29. titu. 9. part. 1. Rom. consil. 326. quorum opinio vera est, quoties causa tacita fuit aeque principalis ad excommunicandum, alioqui valet absolutio. secundum Abb. & Henri. in d. c. cum pro causa. Docto. in Clem. 2. isto tit. Felin. in ca. quod super. de fide instru. ad finem. ex quibus satis manifeste colligitur, etiam absolutionem validam esse in hoc casu, si causa, quae expressa non fuerit, minime auertisset Praelatum ab absolutione, licet expressim ei foret significata. quod & Palud. sentit in d. q. 5. col. vlti. tametsi ipse generaliter rem istam diffinierit. Secunda conclusio. Pluribus ligatus excommunicationibus, petens ab excommunicatione absolui, vnius tantum mentionem agens, non censetur a reliquis non expressis liber, etiamsi indefinite fuerit ab excommunicationibus absolutus. Refertur etenim haec absolutio indefinita ad excommunicationem in petitione commemoratam. ex l. si de certa. C. de transact. gl. in d. c. ex parte. & in dict. c. cum pro causa. vbi Anto. Abb. Henri. & Felin. Ancha. in d. Clem. 2. S. Thom. in d. art. 5. & probatur in eisdem Canonibus, quorum in proxima conclusione mentionem fecimus. Procedit autem haec ipsa conclusio, etiamsi absolutio ab excommunicatione generalis sit, nam ad expressam & petitam tantum refertur. propter rationem d. l. si de certa. Tertia conclusio. Excommunicatus pluribus excommunicationibus vnica tantum absolutione ab omnib. absoluitur, si omnes fuerint absoluenti significatae & expresse. argum. l. pluribus. ff. de acceptilat. Et haec est omnium concors sententia in praecitatis locis, de qua non est vlterius controuertendum. Quarta conclusio. Qui potest excommunicatum ab omnibus absoluere excommunicationibus, vnica tantum absolutione omnes tollit, non tantum sibi expressam, vbi scientiam habens, omnium excom municationum indefinite excommunicatum absoluerit. Hoc sane ex ipsius absoluentis mente praesumpta, quemadmodum notat Henri. in d. c. cum pro causa. Ioan. in summa confessorum. titu. 33. quaestione 120. Quinta conclusio. Pluribus excommunicationibus ligatus, ab omnibus, etiam vnica tantum expressa in petitione, absolutus censetur, quoties qui absoluit ita generaliter absoluerit, vt dixerit: Absoluo te ab hac excommunicatione, & ab omnibus alijs, quibus ligatus es, quarum nec memineris, nec memoriam habes. Ea enim est absoluentis mens, vt & ad omnes alias excommunicationes velit absolutionem extendi. ita in specie Henric. & Ioan. in summa confesso. modo citati adnotarunt. Sexta conclusio. Absolutio indefinita ab excommunicatione, exhibita ei, qui pluribus est excommunicationibus ligatus, vnica tantum in petitione nominatim expressa, etiam quo ad alios sufficit, quoties verisimili coniectura praesumi poterit, absoluentem & a tacitis excommunicationibus nihilominus absoluturum, si earum scientiam habuisset. ita visum est Palud. in 4. sent. distinct. 18. quaest. 5. col. penul. versicu. quarta. Hae vero conclusiones omnino praemittunt in absoluente potestatem absoluendi ab omnibus excommunicationibus, alioqui nulla posset contingere dubitatio. Deinde constat, necessarium esse, quod pluribus excommunicationibus ligatus, pluribus absolutionibus, vel vnica ab omnibus absoluatur. glo. in d. c. cum pro causa. per tex. ibi. & est communis opinio, quam tenent omnes in hac resolutione citati. Septima conclusio. [art. 14] Absolutio ab excommunicatione, obtenta ex falsa causa, est nulla, nec prodest excommunicato. probatur in ca. officij. de sent. excom. & in d. c. cum pro causa. glo. communiter recepta in dict. c. ex parte. de offi. ord. text. in dict. l. 29. titu. 9. part. 1. notant Thom. & alij in 4. senten. dist. 18. q. 2. art. 5. nec est in hac conclusione aliqua dubitatio, quae possit iure eam improbare, aut dubiam reddere, praeterquam quod glo. in d. c. ex parte. conatur constituere differentiam inter excommunicationem, & absolutionem, in specie huius q. vt excommunicatio lata ex falsa causa valida sit, & liget: absolutio vero ex falsa causa prestita, minime absoluat, imo nulla sit. prior huius distinctionis pars probatur in c. 1. 11. q. 3. & in his locis, quibus traditur, excommunicationem iniustam ligare, validam esse, & absolutione indigere. quod nos tradidimus hac in relectione. §. 7. nu. 7. atque in specie de excommunicatione lata ex falsa causa. idem not. gloss. in ca. 1. supra isto tit. in verb. propter. quarum opinio communis est, secundum Cur. cons. 20. dubio 2. col. 3. notant Doct. in d. c. ex parte. posterior pars constat in d. c. officij. & similibus. Sed Panor. in d. c. ex parte. hanc differentiam reprobat, existimans absolutionem ex falsa causa praestitam validam esse, si absoluens habeat animum absoluendi, non obstante causa falsa, licet iniqua sit absolutio. sicuti constat ex c. venerabilibus. §. sane. isto tit. cuius hoc in §. mentionem fecimus. Rursus censet Panor. excommunicationem ex falsa & iniusta causa latam, minime ligare, si excommunicator non habuerit ligandi intentionem. quod praesumi debet, quia is putabat causam veram esse, alioqui non excommunicaturus, si sciret, eam falsam fuisse. quod not. & Card. in d. c. ex parte. 4. oppo. Curt. in d. consi. 20. Feli. in c. quod super. de fide instru. colum. pen. qui nullam admittunt differentiam inter excommunicationem & absolutionem. idem Card. in rep. c. perpendimus. extra eo. ti. num. 22. quo in loco fatetur, priorem partem huius distinctionis ab omnibus receptam esse. tenet tamen contrarium asseuerans, excommunicationem latam ex falsa causa non tenere, sed nullam esse. idem ipse Cardi. sentit in d. cap. ex parte. tandem Panor. Card. & Felin. in praedictis locis in hanc videntur conuenire opinionem, vt distinguenda sit excommunicatio iniusta ab excommunicatione lata ex falsa causa, nam excommunicatio iniusta ligat & tenet, donec absoluatur ita excommunicatus propter excommunicantis intentionem, non sic excommunicatio ex falsa causa. siquidem haec nulla est, nec quenquam ligat ob deficientem excommunicatoris intentionem, & consensum ad excommunicandum. qui quidem defectus constat ex l. 1. C. de falsa cau. adiect. legat. l. demonstratio. §. vltim. ff. de conditi. & demonstrat. hoc ipsum censuere Host. & Abb. in c. 2. de testi. cog. quorum meminimus in hoc ipso §. versi. illud vero omittendum non est. Idem in absolutione respondendum erit secundum horum Doct. sententiam. Ego sane veram esse censeo communem opinionem, quae asserit, excommunicationem ex falsa causa latam, validam esse, & absolutione indigere, eo quidem modo, quo & excommunicatio iniusta ligat, & absolutione indiget. quod superius explicuimus §. 7. nume. 5. & sequentibus. eandem opinionem communem tenet Rota in nouis 399. ad cuius probationem inprimis illud animaduerto, ex opinione contraria maxime improbari receptissimam illam sententiam, qua traditum extat, excommunicationem iniustam ligare, & ab ea petendam fore absolutionem, nam excommunicatio lata ex falsa causa, quae tamen errorem manifestum in ea sententia expressum non contineat, iniusta est, non autem nulla. quemadmodum notatur in c. pertuas. de sent. excom. vbi est hac de re text. opt. quem ita intellexit glo. ibidem communiter approbata, quod si excommunicatio secundum acta processus manifeste falsam causam haberet, esset notorie iniusta, & ideo nulla. c. inter caeteras. de re iud. vbi Abb. & Feli. nu. 5. idem Abb. in c. Odoardus. col. vlt. de solutio. idem Abb. in c. ab excommunicato. col. 3. de rescript. Syluest. in ver. excommunicatio. 2. col. 2. & Caiet. 2. q. 70. art. 4. quamuis in hoc gl. in verb. errorem. & ibi Panor. in d. c. per tuas. contrarium teneant. Igitur sit satis, excommunicationem ex falsa causa latam, que nec euidenter falsa est, nec errorem expressum continet, iniustam esse, non nullam, & ea ratione ligare, donec detur ea absolutio. Secundo est animaduertendum, excommunicationem latam ex causa, quae falsis testibus probata sit, aut falsis instrumentis, non esse nullam, sed iniustam. Hoc enim regulare est, quod sententia ita lata, sit iniusta, licet non sit nulla. text. in l. diuus. ff. de re iud. vbi glo. Bar. & Docto. gl. in l. qui agnitis. ff. de excep. quam sequuntur ibi Doct. communiter. vt fatetur Soc. eam approbans. Fel. item post Abb. & alios. in c. licet. de probat. num. 35. & ibi gl. in ver. opponi. Eandem opinionem fatetur communem esse Ias. in dicta l. diuus. colum. penul. quam etiam tenent Abb. & alij in c. cum venerabilis. de except. & licet contrariam sententiam, quod hec sententia sit nulla, tenuerint glo. in dicto capi. cum venerabilis. in fine. & ibi Hostien. ac Dec. num. 31. Cuma. in d. l. diuus. & ibi Zasius. idem Zasius lib. 1. singul. respon. capit. 13. Alciatus in l. si ex falsis. C. de transact. disputat idem Dec. in dicto c. licet. num. 21. quibus ad huius quaestionis resolutionem addenda est Regia l. 2. tit. 26. part. 3. satis est, praedictam communem sententiam admissam passim fuisse, praesertim, quia potest contingere falsitas testium aut scripturae absque dolo producentis eos in iudicium. Tertio his accedit, quod excommunicatio potest ferri ex falsa causa testibus minime falsis probata, qui quidem memoriae lapsu, aliáue ratione decipi potuerunt, & falli, existimant tamen se verum dixisse, & verum esse eorum testimonium. quo casu sententia dubio procul nulla non est, licet possit dici iniusta secundum rei veritatem, non secundum acta causae. Quarto ad haec facit, nam & veris testibus, aut veris scripturis potest quis falsa ex causa excommunicari, si nondum produxerit, nec probauerit id, ex quo causa illa, quae alioqui contigisse praesumitur, & digna excommunicatione censetur, vel cessauerit, vel iustissimam excusationem habeat. Haec vero excommunicatio, quod nemo in dubium reuocabit, nulla non est, imo iusta secundum acta cause, licet iniusta ex rei veritate, & tamen ex falsa causa lata fuit. Est igitur attenta communi resolutione distinguendum, an excommunicatio sit nulla, & tunc non ligat, an sit iniusta. & eo casu ligat, donec absolutio ab eo fuerit concessa, etiamsi ex falsa causa lata fuerit. Quinto, si ad vim excommunicationis, vt ea ligare valeat, donec absolutio detur, est inspiciendus animus, quem ad excommunicandum iudex haberet, si certus foret de innocentia excommunicati, nusquam fere locus erit communi opinioni, que asserit excommunicationem iniustam, quae tamen nulla non sit, ligare, & absolutione indigere. Saepissime enim excommunicatio iniusta est, quia iudex vel testibus vel scripturis, aut falsa praesumptione fallitur, & ad excommunicandum inducitur: alioqui non excommunicaturus, si certus esset de innocentia excommunicati. & profecto tunc tantum excommunicatio iniusta ligaret, cum iudex certus de innocentia rei ipsum excommunicaret animo excommunicandi. & tamen in hac specie Felin. post Abb. in capi. secundo. de testib. cog. nume. 6. censet, nullam esse sententiam excommunicationis propter manifestum errorem iudicis, quorum opinio falsa est, si referatur ad iudicis voluntatem quo ad ipsum manifeste iniquam: procedet tamen, vbi error hic esset ex actis causae admodum manifestus, sicuti ex capitulo, inter caeteras. de re iudicat. paulo ante adnotauimus. Postremo communis opinio maximam rationem habet ex eo, quod ei contraria plurimum detrahit Ecclesiasticae disciplinae, & deinde auctoritati Ecclesiae admodum esset perniciosum, quod quiuis excommunicatus se liberum ab ea censura existimet ea occasione, quod falsa causa deceptum iudicem in eum excommunicationem pronunciasse causetur, quod, quam sit iurisdictioni Ecclesiasticae aduersum, nemo non viderit. Quibus equidem ad amussim examinatis, deducitur, absolutionem ab excommunicatione obtentam ex falsa causa his modis, quibus diximus & excommunicationem ex falsa causa quandoque pronunciari, validam esse, ita quidem, vt nulla sit in hoc differentia inter excommunicationem & absolutionem, quod praeter auctores superius citatos, tenent Rota in nouis 399. sentit Innocent. in capi. sacro. in verb. alioqui. extra ist. tit. pariter enim procedunt excommunicatio & absolutio. ca. verbum. de poeni. dist. 1. not. gl. in c. inferior. 21. dist. imo absolutio ab excommunicatione etiam euidenter & manifeste iniqua, atque iniusta, non erit nulla, sed tenebit, licet excommunicatio esset in hac specie nulla: quod fortassis poterit probari simili conclusione, quam de absolutione praestita post appellationem hoc in §. explicuimus. Igitur haec septima conclusio tunc vera est, cum excommunicatus aliqua ex causa ea tacita, & alia expressa obtinet absolutionem, manet enim ex priori causa excommunicatus, quia ab excommunicatione lata ea ex causa nec bene nec male fuerit absolutus. idem erit, quoties pluribus ex causis excommunicatus, vnica tantum expressa, impetrat absolutionem. manet enim adhuc excommunicatus ex causa tacita. ita sane procedunt auctoritates ad septimam conclusionem adductae, quod colligo ex eisdem locis. item ex Imo. & Fel. in d. ca. quod super his. de fide instru. nu. 13. qui late quaestionem istam examinare conantur. Secundo illud in controuersiam incidere solet, [art. 14] an confessarius electus ex Iubilaei, vel literarum Apostolicarum, quas bullas dicimus, priuilegio absoluere valeat poenitentem ab excommunicatione contracta ex crimine haeresis? & quibusdam fortasse videbitur huic Sacerdoti hoc permissum esse, nam licet absolutio ab excommunicatione Iure Canonico lata contra haereticum sit Rom. Pont. specialiter reseruata, tamen in his literis datur potestas absoluendi ab his casibus, qui sunt Apost. sedi reseruati, exceptis quibusdam, quorum de numero haeresis crimen non est. Idcirco exceptio regulam in contrarium firmat. l. quaesitum. §. denique. ff. de fundo instruct. l. nam quod liquide. §. vltim. ff. de penu legat. Secundo ad hanc partem accedit, quod licet in c. quamuis. extra eod. tit. permissum sit, inferiori absoluere percussorem Clerici ab excommunicatione Canonis in quibusdam inibi expressis casibus. in eisdem tamen obtentum est, ius absoluendi permitti inferioribus ab excommunicatione Iure Pontificio inflicta aduersus haereticos, & alios, quorum absolutio sit summo Pontifici excepta, & preseruata. Sic notat Abbas in capitulo, de caeter. ist. titul. Felinus alios allegans in dicto capitul. quamuis. ob eandem rationem. & propter auctoritatem text. in capit. eos. supra eo. tit. & est communis opinio. vt fatetur eam sequutus Sylu. in verb. absoluto. 4. dubio 4. Ego sane contrariam [art. 15] sententiam veriorem esse opinor, atque admonendos esse censeo Sacerdotes, ne haereticos etiam poenitentes, & magno cum cordis dolore crimen detestantes, ab excommunicatione absoluant. Mihi etenim visum est, eos quidem Sacerdotes ex his Iubileis & bullis, non habere potestatem ab hac excommunicatione absoluendi, quod sequentibus probabitur. Primum ex eo, quod commissio generalis absoluendi ab excommunicatione, minime comprehendit illam excommunicationem, cuius absolutionem verisimili coniectura ipse delegans nequaquam in specie commisisset. quod not. Flor. 3. par. tit. 24. c. 77. §. 1. cui suffragatur regul. iuris, quae docet, in generali concessione non venire ea, que quis non esset in specie verisimiliter concessurus. c. in generali. de reg. iur. ist. lib. vbi glo. allegat text. opt. ad praesentem quaestionem. in ca. frater noster. 16. q. 1. etenim ibi generalis commissio facta per Papam Legato non extenditur ad causas fidei. Sic in hac specie, quam tractamus, non est presumendum, Romanum Pontificem his generalibus commissionibus absolutionem ab excommunicatione pro haeresis crimine in dicta, his delegare, quibus in specie minime delegasset. Secundo ad hoc ipsum conducit, quod scribit Felin. in c. Apostolicae. col. 1. de except. referens, absolutionem ab excommunicatione quacunque, per Romanum Pontificem concessum ei, cui fit alicuius beneficij Ecclesiastici collatio, non habere effectum quo ad excommunicationem ex causa haeresis Iure Canonico impositam, quia ea non censetur sublata per praedictam absolutionem. & testatur Feli. ita expressim decisum fuisse ab Innocentio octauo per regulam quandam Cancellariae ab eo statutam. Tertio, etiamsi in his Iubilaeis & literis quidam casus excepti sint, & regulam in contrarium firmam efficiant. tamen casus illi excepti ad eis similes extenduntur. text. celebris in ca. cum dilecta. vbi Abb. & Deci. de confir. vtil. vel inutil. & in c. ad audientiam. de Cleric. non resid. Bal. per tex. ibi in ca. post translationem. de renunciat. Abb. in c. cum omnes. colum. 6. de constit. gloss. in l. 1. C. de condict. indeb. & in l. vlt. C. de reuoc. don. tradit Alexan. in consilio 145. colum. 2. lib. 7. Felin. in c. quoniam frequenter. in prin. vt lite non contesta. & in c. pastoralis. in prin. de rescript. Dec. consil. 284. colum. 2. Ioan. Lup. in Rubr. de donatio. inter vir. & vxo. §. 16. nu. 10. quod, si quis in hac controuersia expenderit casus, qui excipiuntur in his bullis & Iubilaeis, plane comperiet ratione maiori, & hunc casum haeresis ex mente Romani Pontificis exceptum censeri. quamobrem cessat prima ratio pro contraria opinione superius adducta. Non oberit secunda ratio ex intellectu cap. quamuis. nam, & si in articulo mortis non possit esse dubitatio. In alijs tamen casibus in eodem cap. expressis, Innoc. Anch. Card. Abb. & Rauena contrarium tenent, asserentes, illum text. non procedere in alijs excommunicationibus, quarum absolutionem Papa sibi excepit, sed tantum in excommunicatione lata in percutientes Clericum. Sit tamen vera communis opinio, profecto minime potest ad hanc questionem adduci, quia illa tractat de extensione facultatis Iure Communi concesse. nos vero in praesenti casu agimus de extensione priuilegij extra Ius Commune dati: quod plurimum refert, vt constat ex notatis per Fortun. in l. Gallus. §. & quid si tantum. ff. de lib. & post hu. col. 70. Feli. in c. postulasti. de rescript. numero 13. Oldrad. consi. 9. Panor. in c. ex parte. de decim. & praeterea manifestum est, in dict. c. quamuis tractari de absolutione ab excommunicatione concedenda per inferiorem a Principe, quoties excommunicatus aliqua ex causa iusta impeditur ad Rom. Ponti. pro absolutione obtinenda. vnde mirum non esset, si decisio illa extende retur ad omnes casus, in quibus adest eadem ratio, & datur idem impedimentum. at in praesenti q. non est excommunicatus impeditus ad summum Pontificem accedere. atque ideo non aeque procedit argumentatio ex illo c. adsumpta. Quis autem absoluere valeat ab excommunicatione haeresis causa inflicta, nos explicuimus in reg. peccatum. 2. part. nu. 5. de reg. iur. Tertio circa idem dubitatur, [art. 16] an absolutio ab excommunicatione, etiam damno soluto, & praemissa satisfactione, obtenta ex vi iubilaei, aut bullarum Apostolicarum ab ipso confessario in foro conscientiae, obtineat, an prosit excommunicato in iudiciali, & exteriori foro? & ni fallor, ipse censeo, hanc absolutionem minime in foro exteriori iudiciali admittendam fore, nec eam excommunicato prodesse quo ad exterioris iudicij effectus, nisi in literis Apostolicis dictum sit, quod ea etiam in iudiciali exteriori foro vim obtineat, ac sit admittenda. Plurimum etenim detrahitur auctoritati Iurisdictionis Ecclesiasticae fori exterioris, si publice excommunicatus & denunciatus, secrete per Sacerdotem ab eo ad confessionem electum absoluatur, & ea is absolutione obtenta ingerat se diuinis, quasi in contemptum iudicis, qui eum excommunicauit. Cui quidem iudici congrue satisfactum non est, etiam si excommunicatus, qui iudici parere recusauit, damnum parti laesae restituerit. Haec deinde opinio probatur, quia in his Apostolicis literis quibusdam casibus expressum est, absolutionem a confessario datam in foro item exteriori prodesse, & Reum immunem efficere. Igitur in alijs casibus ab argumento specialis concessionis absolutio tantum in animae iudicio proderit, cum manifeste distinguere velit Pontifex summus forum interius ab exteriori. Ad haec facit, quod forus conscientiae & animae plurimum differt a foro exteriori, siquidem plures tradantur passim differentiae maxime in c. quia plerique. de immunit. Eccle. c. fili. de testam. c. quae in Ecclesiarum. de consti. Bar. in extra. ad reprimendam. ver. denunciationem. ergo absolutio in conscientiae foro obtenta non prodest in exteriori iudiciali foro. Quarto hoc ipsum constat vel ex eo, quod absolutus in anime iudicio, etiam poenitentia peracta potest in exteriori foro accusari & puniri. gl. in c. de his. de accus. cuius opinionem ipse probaui latius li. 2. var. reso. c. 10. nu. 3. cum prior examinatio in conscientiae iudicio praecipue fiat ad poenitentiam & satisfactionem diuinae offensae, posterior autem ad publicam vindictam, & Reipublicae satisfactionem. Quinto his accedit stylus vetustissimus Ro. Cur. qui obtinet, quod Roma. pontifex non consueuit per Iubilaeum, aut bullas confessarijs sacerdotibus committere ea, quae forum contentiosum concernunt, sed tantum ea, quae ad poenitentiae forum, & conscientiae purgationem spectant. huius styli meminit Paulus Parisius in consilio 67. nume. 22. libro 4. & deinde Ludouicus Gomez. in reg. cancell. de non iudicando, iuxta formam supplicationis quaestionis 14. nume. 3. commemorans vsum sacrae poenitentiae apud Roman. curiam. Nam quoties petitur quid ad conscientiae forum, & iudicium animae interius pertinens, id negocium confessario committitur, vt id expediat nullis testib. adhibitis, literis statim post eius perfectam actionem laniandis, & dilacerandis. Nec vlla fit tunc compositio cum Romanae curiae Datario, pecuniaria quidem, quae fieri solet, & fit quoties quo ad iudicium exterius, & contentiosum aliqua dispensatio, similíue negocium in Romana Curia expeditur. haec plane Gomez. vt hinc lector percipiat quid referat, apostolicas literas dari quo ad forum animae, vel quo ad iudicium exterius, & forum contentiosum. Huic opinioni plurimum suffragantur ea, quae in eadem fere. controuersia tradit Anton. Cordubens. in tracta. de indulgentijs. quaestione 40. His rationibus animum induxi meum, vt hanc opinionem in hac quaestione probarem, facillime admissurus cuiuslibet saniorem sententiam, & quae his probationibus exclusis, fortioribus, & melioribus constet. etenim in re dubia nequaquam decet semel conceptis opinionibus ita contumaci animo adhaerere, vt doctissimorum virorum iudicia recusare nitamur. # 12 Ex §. Sequenti. SVMMARIVM. -  1 Absolutionem simplicem petens, an videatur fateri, se excommunicatum esse? -  2 Absolutio ab excommunicatione hominis, a quo possit concedi. -  3 Episcopus an possit absoluere excommunicatum a praelato inferiori? -  4 Absolutio ab excommunicatione iuris, & canonis, ab Episcopo regulariter dari potest. -  5 Sacerdos Parochialis, an possit absoluere ab excommunicatione maiori lata a iure. -  6 Absolutio ab excommunicatione minori pertinet etiam ad presbyterum parochialem. -  7 Absolutio ad cautelam, quando sit concedenda. -  8 Absolutio ad cautelam, a quo iudice dari possit, & an a delegato Apostolico. §. DVODECIMVS. IN hoc tandem tractatu de absolutione excommunicationis breuiter agendum est, quis possit iure ordinario ab excommunicatione absoluere. qua in re duo sunt examinanda. Primum equidem de excommunicatione maiori: secundum de minori. & ad prioris partis intellectum distinguere oportet absolutionem simplicem ab absolutione, quae ad cautelam concedi solet, & inde nomen habet: sicuti iam in hac Relectione distinximus obiter. §. 7. numer. 7. versicu. quarta conclusio. est enim absolutio simplex ea, quae petitur, & datur ab excommunicatione, quae vel iuste, vel inique vim habuit, & excommunicatum censurae vinculo affecit, ac ligauit. idcirco necessaria est omnino, & praemittit, excommunicationem praecessisse ac ligasse. qua ratione solet disputari, [art. 1] an petens absolutionem simplicem, videatur fateri, se excommunicatum esse, & idem in eo dubium erit, qui absolutionem excommunicationis postulauit, cum in dubio ea petitio de simplici absolutione sit intelligenda, vt in dicto §. 7. diximus. & quibusdam visum est, petentem absolutionem ab excommunicatione non fateri, se excommunicatum esse. quod probatur auctoritate glos. in capit. exhibita. de homicid. in verb. veniam. quae asserit, petentem veniam alicuius delicti non fateri se deliquisse. quam sequuntur Abb. Cardin. & Doctor. ibi. idem Cardin. & Abb. nume. 22. in cap. venerabilem. de electio. dicit esse singula. Alexand. in l. 1. in prin. col. 1. ff. de noui operis nunciatio. qui & in hac specie absolutionis ab excommunicatione idem sensere, & tenent praeterea Innocen. in c. cum dilectus. colum. 3. de ordin. cognit. Cardin. in c. perpendimus. colum. vlt. isto tit. Felin. in c. literas. num. 19. de praesump. idem Felin. in c. Apostolicae. de except. colum. pen. Rota in antiquis 330. Ias. in l. decem. numer. 48. ff. de verb. obligat. quorum opinio eam rationem habet, quod petens absolutionem istam ex humili corde ad cautelam videatur eam petijsse propter dubium aliquod, quo eius animus vexatur, an sit excommunicationis censura ligatus, atque ideo ex hoc non debet adsumi eiusdem confessio ad probationem, quod vere sit excommunicatus: quemadmodum ex proxime dictis apparet. quicquid autem sit de hac controuersia, minime probat hanc opinionem gloss. in d. c. exhibita. cum ea tractet de venia, quae petitur ad cautelam, quo quidem casu manifestum est petentem hanc veniam non fateri se deliquisse. Imo contrariam sententiam, quod petens absolutionem videatur fateri, se excommunicatum esse: tenent Bart. in d. l. decem. colum. vlt. gl. in verbo, postulauit. & ibi Hostiens. per eum textum in dict. c. venerabilem. & post eum Imol. idem Imol. Praepos. & Francus in c. ad praesentiam. de appellat. Ioannes Faber in §. vlti. Instit. de ingenuis. quorum opinionem communem esse fatetur Praeposit. in dict. c. ad praesentiam. & his primum suffragatur text. in d. c. venerabilem. qui tamen mihi non ita fortis esse videtur, vt quidam existimarunt. nam preter alias responsiones, quae a Panorm. traduntur, ipse video in illius c. responso non censeri probatam excommunicationem ex sola petitione absolutionis, sed ex ipsa facti veritate, quam ipse Romanus pontifex refert, & in adminiculum, & maiorem vim commemorat, ipsum reum cognouisse, latam a sede Apostolica excommunicationem dum absolutionem petijt per nuncium, quasi minime negare potuerit, imo cognouerit, que contra ipsum acta fuerant, & erant plane manifesta. secundo his accedit, quod liberatio praemittit obligationem d. l. decem. c. ad dissoluendum. de despon. impub. ergo absolutio supponit excommunicationem, & eam petens fatetur, se excommunicatum esse, sed haec ratio non omnino probat. siquidem haec argumentatio procedit a quadam praesumptione, quae iure deducitur ad id, quod contrarium praecesserat ex eo, quia illud tollitur: non quod vere semper constat, nisi in naturalibus, & certis naturaliter. etenim si vere abscissa est Petro manus, sequitur omnino, & vere, Petrum habuisse manum. at in his, que natura certa non sunt, sed iure inducta, non constat argumentatio ex priuatione ad habitum, nisi praesumptione. liberatio siquidem instituta est ad tollendam obligationem: nec tamen naturali certitudine constat, eam semper fieri obligato, possibile sane est, quod facta sit non obligato. verum, quia ius praemittit eam quo ad tollendam obligationem ad hunc effectum eam inducens: oritur argumentatio praesumptione quadam sufficiens, non autem omnino certa, quod liberatus prius obligatus fuerit. sic denique non est probata vere, & plene, sed praesumptione quadam iuris excommunicatio ex eo, quod quis fuerit ab ea absolutus. ita ipse colligo ex his, quae late tradidere Bart. & Doct. in d. l. decem. Tertio opinioni Bart. patrocinatur, quod appellatione absolutionis in dubio de simplici est intelligendum. gl. in c. capitulum. de rescript. cuius nos mentionem fecimus in d. §. 7. igitur petens absolutionem ab excommunicatione, simplicem petere videtur: quae tamen non datur, nec dari solet, nisi his, qui sunt excommunicatione ligati. sed & haec ratio eandem responsionem habet, quam praecedens. praesertim quia & si verum sit, semel excommunicatum, necessario indigere absolutione, cum aliter excommunicatio tolli nequeat, non tamen ex contrario sequitur, absolutum ab excommunicatione, fuisse excommunicatum, etiamsi absolutio fuerit simplex: cum plerunque soleat peti ad tutiorem animae salutem, & in dubio, an sit quisquam excommunicatus. c. illud. de cleric. excom. ministr. Quamobrem ipse arbitror duo, vel tria esse omnino hic separatim adnotanda. Primum, illud mihi satis probabile est, quod per absolutionem, etiam simplicem minime probata sit excommunicatio. idque verum esse censeo sequutus Rotam in antiquis 330. nam etsi absolutio necessaria sit ad tollendam excommunicationem, cum vere ea praecesserit: non tamen hinc assumi debet efficax probatio quod excommunicatio praecesserit, si de ea non aliter quam ex absolutionis praesumptione constet. Secundo obseruandum est, minime fateri se excommunicatum fuisse, qui obijcienti excommunicationem responderit, se absolutionem obtinuisse. hoc probatur ex reg. exceptionem. de regul. iur. & c. cum venerabilis. de excep. non enim fatetur exceptionem obijciens: maxime, quia hic non fatetur a se petitam fuisse. hoc ipsum in specie notant Bart. communiter receptus in d. l. decem. deinde idem constat ex eo, quod per absolutionem excommunicatio probata non sit, & modo asseuerauimus. Tertio, si quis absolutionem simpliciter petat, aut absolutionem simplicem postulet, non videtur vere fateri, se excommunicatum: tametsi ex hac petitione praesumi possit quaedam excommunicationis confessio, & quandoque vera ipsius excommunicationis, ac legitima probatio ex vi confessionis expressae. etenim vbi quis asserat, se excommunicatum fuisse, dicat tamen iniustam esse excommunicationem, plane fatetur petens ab ea absolutionem excommunicatum esse: cum, vt superius respondimus excommunicatio iusta ipsum excommunicatum ligauerit, & censurae vinculo affecerit. at si simpliciter petierit quis absolutionem ab excommunicatione, non poterit inde assumi certa confessio excommunicationis, sed tantum praesumpta, quae in rebus maximi praeiudicij probationem plenam absque alijs adminiculis non constituet. atque ita contrarias hac in quaestione sententias conciliandas esse opinamur. Quis autem [art. 2] possit absoluere ab excommunicatione maiori per simplicem absolutionem: duas continet partes, quarum prior de excommunicatione lata ab homine: posterior delata a iure tractabit, in priori specie regula est constituenda, vt is possit ab excommunicatione absoluere, qui eam tulit, vel eius superior, vbi superioris, ac iudicis partes potest exercere, non alius. sic etenim Episcopus absoluet ab excommunicatione per eum lata, vel Archiepiscopus in casibus, quibus iurisdictionem propriam exercere valet inter subditos suffraganeorum, aut denique ipse Papa. tex. in c. per tuas. c. sacro. extra ist. titu. c. venerabilibus. in principio. & in totius c. responsis. eod. titu. notant ibi Doctor. S. Thom. in 4. sent. distinct. 18. q. 2. artic. 5. & ibi Palud. q. 5. art. 2. late Syluest. in verb. absolutio. q. 1. notabili secundo. Hostiensis in summa huius tituli. §. de excommunicationis absolutione. Imo poterit [art. 3] Episcopus absoluere ab excommunicatione eum, quem praelatus inferior excommunicauerit, & licet iniqua sit haec absolutio data non requisito ipso excommunicatore, valet tamen, & tenet, quia iurisdictionem habet Episcopus ad absoluendum. quod notat glos. vlti. in c. cum ab ecclesiarum praelatis. de offi. ord. quam sequuntur ibi Abb. Imol. & Doct. asseuerantes, hanc opinionem communem esse. Eandem sequitur Bal. in l. si vt proponis. in 1. C. quomo. & quand. iud. col. vlti. iurisdictio etenim competens in aliqua dioecesi praelato inferiori, ita est accipienda, vt minime priuet Episcopum ordinaria iurisdictione, quam habet, sed ei accedat, vt aiunt, accumulatiue, ad hunc effectum, quod praelatus inferior possit hac iurisdictione vti, sicut & Episcopus, sitque inter eos praeuentioni locus. quam opinionem sensit, ac praemittit gl. in d. c. cum ab Ecclesiarum praelatis. notant Abb. in c. dilecti. in 3. de appellat. col. 3. & idem Abb. Imol. & Bald. paulo ante citati. quorum opinio communis est, vt constat ex adductis per Felin. in c. pastoralis. in princip. de offi. ordi. & fatetur Carol. Ruin. in consi. 7. num. 6. libr. 4. cui suffragatur text. in capit. per hoc. de haereti. isto libr. & in l. vltim. C. de iurisdi. omni. iudi. Bartolus per text. ibi in l. prima. C. de offic. praef. vrb. notat. Panormi. in cap. caeterum. de iudic. ad idem optimus text. in Authen. de defensori. ciuit. in princi. tametsi aduersus hanc opinionem communem plures teneant, quos refert, & sequitur Deci. in dict. capit. caeterum. numer. 5. & Carol. Ruinus in d. consi. 7. praecipue opinionem communi contrariam tenet glos. in dict. cap. pastoralis. in princip. Maxime in iurisdictione per praescriptionem acquisita, quidam existimant ex ea glo. quod ea competat inferiori praelato, qui praescripsit, in priuationem, & exclusionem Episcopi. Quod probari videtur in cap. auditis. de praescriptio. vbi Panorm. hoc tenet. 2. col. idem Panorm. in cap. irrefragabili. §. excessus. col. 1. eum tex. ad hoc inducens. de offi. ordi. eandem sententiam sequuntur idem Abb. & Felin. columna 3. in dict. capitu. pastoralis. Franc. Balb. in tract. praescriptio. 5. parte princip. 1. parte, quaestione 11. Calde. consil. 2. de praescript. & tamen etiam in iurisdictione per praescriptionem quaesita, quod ea priuatiue non competat, sed accumulatiue, probare conantur, & verum esse censent Ioan. Andre. Hostiens. Anton. & Imol. in d. c. pastoralis. quorum opinio propter auctoritatem tantorum virorum seruabitur in praxi, vt testatur Panormitan. ibi. & profecto magis communis est, si consideremus ea quae tradit Henric. in eod. cap. pastoralis. tametsi dubio procul praecedens, ac prior in hoc sententia sit admittenda, vbi prescriptio ita fuerit inducta, quod Episcopus exercere volens propriam, & ordinariam iurisdictionem prohibitus sit a praelato inferiori. Et haec de inferiori iurisdictionem habente, qui tamen praelatus sit secularis. Nam de praelato regulari alia est obseruanda distinctio, iuxta textum gloss. & Docto. in capitu. quanto. de offic. ordin. Abb. in c. si quis contra Clericum. in repe. num. 42. & in capit. cum contingat. numer. 21. de foro compet. & in cap. cum ab Ecclesiarum praelatis. 3. colum. de offic. ordi. Nihilominus ipse dubiam esse opinor opinionem gloss. in dict. cap. cum ab Ecclesiarum praelatis. quo ad absolutionem excommunicationis, tum propter ambiguam huius principalis quaestionis definitionem, tum etiam ex eo, quod praeuentio cognitionis causam ipsam ita deferat ad inferiorem praelatum, vt eo cognoscente, nulla sit quo ad eam causam apud Episcopum iurisdictio. l. vbi coeptum. ff. de iudic. sic in specie notat Paluda. in 4. sentent. distinct. 18. quaestione 5. artic. 2. versi. 3. licet opinionem gloss. asserat communem esse sequutus eam Syluest. in verbo, absolutio. 2. in principio. idem tenet Ioan. in summa confessorum. titu. ist. quaest. 94. Regia l. 4. titu. 9. part. 2. & 1. Absolutio vero ab [art. 4] excommunicatione lata iure ipso Pontificio, aut synodico petenda omnino est apud eum, cui constitutio ipsa eam reseruauerit. Quod si ius ipsum nulli absolutionem reseruet, tunc regulariter Episcopus absoluere poterit. tex. celebris. in cap. nuper. ist. titu. quem ad hoc praeter alios inibi idem ex eo colligentes, dixere singularem esse Cardin. ibi Barb. in c. 2. de solutio. & in c. 1. col. 5. de offi. delegat. notat Abb. in cap. graue. col. vltim. de praebend. late Felin. in dict. cap. pastoralis. §. praeterea. de offi. ordi. idem Felin. & Deci. post Abb. in c. at si Clerici. §. vltimo. de iudic. notant & alij plures, quorum meminit Henric. Bottaeus de synodo 3. part. artic. 5. Et procedit haec communis opinio etiam in excommunicatione lata per constitutionem inferioris confirmatam tamen per Romanum pontificem, nam & ab hac poterit Episcopus absoluere, quod manifesta ratione deducitur, siquidem potest Episcopus absoluere ab excommunicatione lata per Canonem Romani pontificis, vt in dicto capitulo, nuper, apparet. Igitur & ab ea, quae lata sit per constitutionem inferioris alicuius, etiamsi ea constitutio fuerit confirmata per Romanum pontificem. & in specie hanc extensionem probarunt Baldus in Prooemio. Rex pacificus. Iason in l. more. colum. sexta. ff. de iurisdi. omni. iudic. Henri. in c. ex frequentibus. & ibi Card. 4. opposi. Abb. colum. vltima. de institu. idem Cardin. in Clemen. 1. §. si quis. quaestione quinta. de reb. ecclesi. Felin. in dicto §. praeterea. Quorum ratio communis est, & in hoc tendit, quod confirmatio Romani pontificis non tollat ordinariam iurisdictionem. capit. 1. & 2. de confir. vtili. vel inut. Nec oberit glos. in dict. c. ex frequentibus. verb. confirmantes. vt statim apparebit. Secundo isthaec regula, quae in d. c. nuper. traditur, etiam obtinet in excommunicatione lata per hominis, & iudicis sententiam, que generalis sit. Etenim absolutio potest ab Episcopo dari, si non fuerit alteri reseruata. Quod in specie adnotauit Imol. in dict. capitu. Graue. col. 4. de praeben. licet sit sententia lata per Romanum pontificem. quia cum generalis sit in pluribus equipollet canoni & statuto, sicuti explicatur in c. a nobis. in 1. extra. ist. titu. idem quod Imol. tenent Henri. in d. c. ex frequentibus. Idem Henri. post Hosti. & Ioan. Andre. in cap. excommunicamus. in 1. de hereti. Quibus suffragatur text. in dict. cap. ex frequentibus, quo in loco gloss. vltima sensit contrarium, quasi velit, non posse absolutionem in hoc casu dari ab Episcopo, nisi specialiter ea sit Episcopo permissa: quemadmodum in eo capite expressim permissa fuit. & praeterea Abb. in dict. cap. graue. Card. in dict. cap. excommunicamus. & Felin. in dict. §. praeterea. hanc opinionem, quam Imola tenuit, falsam esse censent, tenentes, Episcopum non posse absoluere ab excommunicatione lata per generalem sententiam hominis. idem notat Caie. in verb. Absolutio ab excommunicatione. & Ioan. in summa confess. libr. 3. titul. 33. q. 86. Mihi potius placet prior sententia ob generalem permissionem text. in dict. cap. nuper. Et quia admodum similis est generalis sententia statuto, aut Episcopali constitutioni. Nec vrget auctoritas gl. in d. c. ex frequentibus. ea etenim procederet, quando excommunicatio fuit lata ab homine, & confirmata per Romanum pontificem. quia ab ea Episcopus absoluere non poterit, nec quisquam alius quam ipse excommunicator: atque ita intellexere illam gloss. Panorm. ibi col. vlti. Rom. in consil. 387. & Felin. in dict. §. praeterea. a quibus libenter quaeram, an loquantur in excommunicatione lata per hominis sententiam specialem, & huius absolutio siue sit per Papam confirmata, siue non, ad neminem pertinet praeter excommunicatorem. Aut loquuntur in excommunicatione lata per generalem sententiam hominis: & tunc parum oberit potestati Episcopi ordinarie confirmatio Romani pontificis. Nam si vera est opinio Imolae, sicuti potest Episcopus absoluere ab excommunicatione lata per statutum confirmatum a Romano pontifice, ita poterit ab excommunicatione lata per generalem sententiam hominis ab ipso Papa confirmatam: cum haec similima sint. Idcirco parum confirmatio Romani pontificis hac in specie operabitur, siue sequamur opinionem Imolae, siue contrariam. Qua ratione superest, quod omissa opinione gloss. in d. c. ex frequentibus. ibidem est text. satis vrgens Imolae opinione. Et fortassis confirmatio Papae in sententia speciali hominis hunc habet effectum, quod tunc minime admitti debeat dubia sententia gloss. in d. c. cum ab Ecclesiarum praelatis. cuius paulo ante meminimus. Tertio, haec regula communis adeo vera est, vt Episcopus tantum possit absoluere ab excommunicatione iuris absolutionem minime reseruantis, quod sacerdos proprius curam animarum habens nequaquam valeat hanc absolutionem a maiori excommunicatione concedere: sicuti notat glos. communiter inibi recepta in cap. 2. de poeniten. & remis. ist. lib. tex. optimus in Clement. 1. de priuileg. in princ. & in extrauag. 1. §. obseruent. eod. tit. de priuileg. inter communes. Panormi. & Fel. in c. 2. & in cap. Nuper. extra ist. titu. Felin. in d. capit. pastoralis. §. praeterea. columna tertia. Imola. in cap. ab excommunicato. colum. 5. de rescript. Quorum opinio plures auctores habet ex iuris pontificij professoribus, quos praeter Felin. refert eos sequutus Henri. Bottaeus in tractat. de synodo. 3. part. articu. 5. idem ex Theologis tenet Bitterren. in opere de excommunicatione, & interdict. Durandus in 4. sentent. dist. 18. q. 4. arti. 2. & Palud. ibi. q. 5. arti. 1. Biterrensem sequutus idem tenet in excommunicatione lata per Canonem concilij generalis, aut Romani pontificis. Huic opinioni adstipulatur, quod absolutio excommunicationis ad iurisdictionem fori exterioris pertinet, vt constat, quam sacerdos curam animarum habens nequaquam exercere potest: cum ea careat omnino. Nam pari iure censeri debent excommunicatio & absolutio. c. verbum. de poenit. distin. 1. igitur & absolutio non potest competere ab excommunicatione ipsi sacerdoti curam animarum habenti, vbi de maiori excommunicatione agendum est. Contrariam sententiam in specie tenent Innoc. & Host. in d. c. nuper. S. Thom. in 4. senten. dist. 18. quest. 2. art. 5. Syluest. in verb. absolutio. 1. q. 5. Angel. eodem verbo. §. 2. Ioan. in summa confessorum libr. 3. titu. 33. q. 85. & est communis opinio, vt fatetur eam sequutus Ioan. Maior in distin. 13. q. 2. dubio 3. quorum ea est resolutio, vt ab excommunicatione lata iure Pontificio, vel Episcopali, etiamsi maior sit, possit sacerdos parochialis absoluere, nisi fuerit in specie alteri reseruata. idem probat Paluda. in excommunicatione lata per Episcoporum, & aliorum quorumcunque inferiorum constitutiones. Huic opinioni plurimum accedit text. in dict. c. nuper. nam etsi ea responsio loquatur in absolutione ab excommunicatione minori: attamen ratio generalis illius text. probat, parem esse potestatem absoluendi ab excommunicatione iuris, Episcopi scilicet & presbyteri curam animarum habentis, vt si absolutio a iure non sit alicui expressim reseruata, competat Episcopo, vel presbytero parochiali. vnde cum par sit ratio, constat, presbyterum parochialem posse, vt Episcopus potest absoluere ab excommunicatione maiori lata per Canonem, etiam pontificium nulli reseruantem absolutionem, praesertim, quod ab illius capit. responso deducitur, & non aliunde, communis Panor. & aliorum opinio. ideo in rigore disputationis satis defendi poterit haec posterior Theologorum sententia: tametsi communis praxis priorem receperit, & possit contendi text. in d. c. nuper. intelligendum fore in absolutione ab excommunicatione minori, quo ad sacerdotem parochialem, & quo ad Episcopum in absolutione ab excommunicatione maiori propter distinctionem iurisdictionis. Excommunicatio minor regulariter tollitur absolutione sacerdotis curam animarum habentis, & qui proprius est ipsius excommunicati presbyter. text. in dicto cap. nuper. qui est [art. 6] intelligendus de excommunicatione minori lata a iure ipso, etiam Pontificio sedis Apostolicae. Quae quidem opinio communis est in dicto cap. nuper. notat post alios summarum auctores Syluest. verb. Absolutio. 1. 2. notab. & alij, quorum meminit Henric. Bottaeus in tract. de synodo. 3. part. art. 5. idem responderunt Sanct. Thom. in 4. sentent. distinct. 18. q. 2. arti. vlt. & ibi caeteri Theologi. Illud vero est obseruandum, an possit ab excommunicatione minori lata a iure absoluere sacerdos, quilibet etiamsi is non sit proprius ipsius excommunicati parochus? Nam Caiet. in opusculis. q. vnica. de ministro poenitentiae in hanc inclinat sententiam, vt existimet, alium quam sacerdotem parochialem absoluere non posse a minore excommunicatione, etiam ob peccatum veniale iure indicta. quia absolutio excommunicationis iurisdictionem exigit, quam in hunc excommunicatum non habet alienus sacerdos: licet is possit alteri subditum a venialibus peccatis absoluere, vt communis docet opinio. deinde, licet concedamus, quemlibet sacerdotem ipso quidem Iure, diuino vel humano habere iurisdictionem ad praestandam absolutionem sacramentalem a venialibus peccatis, quod concedendum est: non inde sequitur necessario, eundem habere iurisdictionem ad tollendam excommunicationem minorem propter venialia peccata inflictam. Differt etenim multum absolutio sacramentalis peccatorum venialium ab absolutione excommunicationis minoris: quae sacramentalis non est, & vinculum tollit distinctum a peccatorum, etiam venialium culpa, & nexu, sicuti & absolutio a peccatis mortalibus satis differt ab absolutione excommunicationis maioris, cum absolutio ab excommunicatione requirat iurisdictionem fori exterioris: absolutio autem a peccatis exigat tantum iurisdictionem fori interioris, & animae. Quibus equidem rationib. communis sententia admittenda videtur adhuc in absolutione ab excommunicatione minori, quae peccati venialis ratione ligauit excommunicatum, vt is non possit absolui ab alio sacerdote, quam eo, qui proprius sit. quod etiam comprobatur ex eo, quod frequentissime minor excommunicatio iure indicta est ob venialem culpam, vt notatur in c. sacris. de his quae vi. Et tamen hec regula communi omnium consensu constituta est, quod ab excommunicatione minori lata a iure absoluere non possit quilibet sacerdos: sed tantum is, qui curam animarum habet, & parochus est ipsius excommunicati. Nec me latet, Martinum Azpilcueta virum qualibet laude dignissimum, Caietani opinionem improbasse in c. placuit. de poeniten. distinct. 6. numer. 25. ratione profecto subtili, quam lector perpendat necesse est, vt in hac controuersia iustiorem, ac veriorem sententiam eligat. De absolutione excommunicationis, quae ad cautelam dari solet, illud est prenotandum, quod allegans, se iniuste fuisse excommunicatum, plane fatetur, excommunicationem eum ligasse: & ideo non est audiendus, donec absoluatur: simpliciterque absoluitur seruata iuris Pontificij forma. At qui allegat, excommunicationem nullam fuisse, quia lata post appellationem, [art. 7] aut errorem manifestum habere, & petat absolutionem ad cautelam absoluendus equidem est non simpliciter, sed ad cautelam. haec probantur in cap. solet. sup. isto tit. & notantur in c. per tuas. extra eo. & in cap. cum contingat. de offi. delegat. conceditur autem haec ad cautelam absolutio ex quadam iuris benignitate, & gratia: cum excommunicatus absolutionem minime petat simplicem humiliter confessus, se excommunicatum: imo potius negat excommunicationem: atque ideo rigore quodam non erat absoluendus, sed admittendus ad probationem eius quod allegauerat: sicuti probatur in dict. cap. cum contingat. & in dict. cap. per tuas. quo in loco asserit Summus pontifex, apostolicam sedem consueuisse, hunc ad cautelam absoluere. Sed iam haec benignitas sedis apostolicae ordinaria est, vt constat in dictis constitutionibus. Et in c. venerabilibus. §. sed si ex causa. ist. tit. quamobrem breuiter hoc in loco ad hanc quaestionem aliquot adnotabimus. Primum, non tantum esse absolutionem ad cautelam concedendam, cum excommunicatio dicitur nulla ex causa erroris intolerabilis, vel ex eo, quod lata sit post appellationem legitimam, sed & quoties nulla dicitur ex defectu iurisdictionis, aut ex alijs similib. causis, quae nullam efficiant excommunicationis sententiam: cum eadem sit ratio, secundum Ioan. Andre. Domini. 2. colum. & Franc. 5. in dict. cap. solet. & est communis opinio, vt fatetur Abb. in c. Apostolicae. de exceptio. colum. penult. vnde dicens, excommunicationis sententiam nullam, & petens absolutionem hanc ad cautelam, non tenetur in specie causam nullitatis exponere: quemadmodum notant Domini. & Franc. colum. 5. in dict. cap. solet. sensit Rota in antiquis 60. quod si excommunicatus allegauerit iurisdictionis defectum in iudice ordinario ratione exemptionis: non est ita facile danda absolutio ad cautelam, nisi prius exemptio aliqua ex parte probetur saltem semiplena probatione: quod ne iudici ordinario passim illusio fiat: tenent Innocent. Domini. & Franc. colum. 5. in dict. cap. solet. Rota in nouis. 308. & in antiquis 116. attamen licet tempore, quo petitur absolutio ad cautelam non sit necessarium causam nullitatis exprimere, oportet tamen eam in specie nominare, vt detur absolutio, quod Francus notat, & constat: quia nullitatis causa in vniuersum est aliquo modo probanda, vt detur absolutio haec ad cautelam saltem quoties allegatur appellationem praecessisse: debet enim summarie cognosci, an appellatio excommunicationem praecesserit. licet non sit necessaria iustificatio appellationis, secundum Abb. in dicto capit. per tuas. isto titu. Ioan. Andre. 2. colum. Francum 5. post alios in dict. cap. solet. & Felin. in c. Apostolicae. penul. col. de except. tex. ad idem optimus in dict. c. venerabilibus. §. sed si ex causa. & §. vltimo. vbi est text. ad hoc elegans, nec enim est absolutio ista ad cautelam temere concedenda: imo praemitti debet cognitio illius causae, quae ab excommunicato allegatur, vt nulla sit excommunicatio: praesertim vbi dicitur, excommunicationem latam fuisse post appellationem: nec sufficit ad effectum absolutionis ad cautelam, quod vnius testis testimonio probetur, appellationem praecessisse ipsam excommunicationem, vt notat Aegid. a Bellamera in decisio. 91. nec iuramentum ipsius appellantis, nisi eo casu, quo iudex excommunicator asseuerat, se non credere appellationem praecessisse excommunicationem, & tamen paratum esse dare absolutionem, si ita sit, quod post appellationem excommunicauerit. sic notat Felin. in dict. ca. Apo. nume. 19. de except. post Aegidi. a Bellamera decis. 386. Sane quoties appellatio ab interlocutoria fuerit interposita, & per appellantem petatur apud iudicem ad quem absolutio ad cautelam, erit probandum plene, quod appellatio excommunicationem praecesserit, licet nondum constet ipsius appellationis iustificatio. quod apparet in dict. cap. venerabilibus. §. vlti. & est communis opinio, quod si appellatum sit a sententia diffinitiua, tunc excommunicatus allegans excommunicationem nullam, quia praecesserit eam appellatio, non tenetur hoc plene probare ad obtinendam absolutionem ad cautelam: siquidem ad ipsam excommunicationis nullitatem sufficeret haec plena probatio, sed erit satis quod summarie, & semiplene probetur, appellationem praecessisse. & idem arbitror, vbi tractetur de quacunque alia causa nullitatis, ex cuius ratione petatur absolutio ad cautelam: atque ideo quod diximus de exemptione, minime erit speciale, sed plane ordinarium. Secundo est inquirendum, quis possit ad cautelam absoluere? & Romanus pontifex in dict. cap. solet. hanc absolutionem respondet dari posse a superiore ipsius excommunicatoris, ad quem delata est causae controuersia per appellationem. Poterit [art. 8] & ipsemet excommunicator absoluere ad cautelam, secundum Hostien. Ioan. Andr. & alios in dict. c. per tuas. Domini. & Franc. in dict. cap. solet. colum. 2. quod non licebit alicui iudici, etiam iurisdictionem habenti ordinariam, nisi sit ipsemet excommunicator, eiúsue superior cogniturus de appellationis causa, vt ipse Domini. colum. 5. & Franc. 2. in specie adnotarunt. qua ratione hoc erit omnino obseruandum ad intellectum gloss. in cap. cum ab Ecclesiarum praelatis. de offic. ordin. cuius in hoc §. paulo ante meminimus. Iudex vero delegatus, etsi sit datus a principe ad appellationis cognitionem, & decisionem, non poterit absoluere ad cautelam. haec enim absolutio extraordinaria est, & gratia quadam sedis Apostolicae inducta. c. per tuas. isto titu. igitur non est cuicunque iudici permittenda, nisi a iure sit in specie permissa. nam absolutio simplex ab excommunicatione competit delegato: quia tunc excommunicatio non dicitur nulla. at vbi excommunicatus allegat, excommunicationem nullam esse, iure ordinario absolutio danda non est, nisi prius constet, excommunicationem nullam esse. idcirco cum absolutio ad cautelam sit extraordinaria, & a iuris pontificij regulis aliena, permissaque ex gratia, non videtur cuilibet iudici data potestas eam concedendi. atque ita hanc opinionem veram esse opinantur gloss. in dicto cap. solet. verb. per superiorem. Ioan. Andre. Domi. Franc. & Doct. ibi Deci. in cap. praeterea. num. 6. de offi. deleg. & ibi Felin. col. penult. idem Felin. in cap. causam, quae. nu. 6. & in c. cum dilecta. col. 10. de rescript. idem in c. 1. num. 11. vt lit. non contesta. Iason in l. 2. col. 2. & ibi Deci. ac Curti. iunior col. 1. ff. de iurisdict. omn. iud. quorum opinio communis est. contraria tamen potius placet Archid. in d. c. solet. Abb. & Deci. in c. ad praesentiam. de appel. per tex. inibi. cui respondetur, iudicem delegatum, cuius in eo capite mentio fit, habuisse specialem commissionem a Romano Pontifice absoluendi ad cautelam. & tamen haec posterior opinio vsu, & praxi recepta est, quo ad iudices delegatos extra Romanam curiam de causa cognoscentes, licet datus in Romana Curia, vt intra eam cognoscat de causa, speciali indigeat commissione ad absolutionem ad cautelam adhuc ex communi vsu, quemadmodum Rota tradit in antiquis. 810. & sequent. Fel. in c. veniens. de testib. col. pen. vnde secluso communi stylo prior sententia verior est, & magis communis, quam extendit Oldra. consil. 145. ac Fel. in d. c. veniens. in 2. vltim. col. vt nec iudex delegatus possit absoluere ad cautelam excommunicatum ad effectum dicendi testimonium. Quo in casu ipse potius contrarium tenerem, maxime vbi res non ita bene per alios testes probari posset. argument. text. in capit. praeterea. de offic. delegat. & d. l. 2. ff. de iurisd. omnium iud. sic etenim Ioan. Monachus in d. capitulo, solet, tenet, iudicem delegatum posse absoluere ad cautelam testes sibi productos ad effectum dicendi testimonium. Tertio considerandum est, non posse impediri hanc absolutionem ad cautelam ex contradictione aduersarij, nisi is dixerit, excommunicationem latam propter manifestam offensam, quod probare debet intra octo dies, & eo probato non est absoluendus excommunicatus, nisi prius realem satisfactionem praemiserit. tex. singular. in dict. c. solet. satis tamen erit ad impediendam absolutionem istam, quod manifesta offensa proponatur, & obijciatur in ipsis interrogatorijs articulis, nec est necessarium, quod expressim libello speciali exceptionis haec manifesta offensa in iudicium deducatur, quemadmodum docet Rota in nouis. 326. ita rem istam explicans. Idem probat Fel. in d. c. Apostolicae. de exceptio. num. 17. ipsi autem octo dies currunt, & labuntur continue a momento ad momentum ab ipso die, quo iudex recepit obiectionem manifestae offensae, absque alia speciali huius dilationis adsignatione, quod notant Domi. & Franc. in d. cap. solet. & Rota. in nouis. 208. Haec tandem praenotare libuit de excommunicationis viribus, vinculo, & effectib. de qua eius absolutione ad huius rubricae & capitis, quod statim sumus exposituri, apertiorem cognitionem, multa tamen omisimus, quod vel ea cuiquam facile obuia sint, vel nos breuitati operam dantes ipsa praeterierint, quae diligens Lector pro sui ingenij captu poterit inquirere, ac mente reponere. # 2 SECVNDA HVIVS RELECTIONIS PARS. Bonifacius Octauus. Alma mater Ecclesia plerunque nonnulla rationabiliter ordinat, & consulte, quae suadente subiectorum vtilitate, postmodum consultius, ac rationabilius reuocat, in meliusue commutat. EX HVIVS CAP. INITIO. SVMMARIVM. -  1 Alma substantiue & adiectiue quid significet? -  2 Mutatio & correctio veterum legum iustissima est. -  3 Eadem lex humana non omnibus communitatibus, aut ciuitatibus conuenit. ALmam, hoc in loco summus Pontifex appellat Ecclesiam, sanctam inquam. Alma etenim Hebraea dictio est, & item Latina, auctore diuo Hieronymo in Esaiam cap. 7. quo in loco adnotauit, [art. 1] apud Hebraeos Almam dici virginem, non quamcunque, sed absconditam, ac secretam, quae nusquam virorum patuerit aspectibus, sed magna parentum diligentia custodita sit, aetatisque iunioris, & in annis adolescentiae constituta. quod pluribus sacrae scripturae auctoritatibus probare idem auctor conatus est ad illius c. intellectum, & catholicum Prophetae sensum. idem Hieronymus hanc interpretationem tradit in Hebraicis traditionibus in Genesim. Latine autem secundum eundem Hieronymum Alma sancta intelligitur adiectiue, siquidem alma, vt inquit Festus, sancta, siue pulchra, vel alens ab alendo scilicet. Seruius item libro 10. Aeneid. super illud, alma parens Idaea Deum, inquit: Alma proprie est tellus ab eo, quod nos alat: Abusiue etiam alijs numinibus hoc epitheton datur. idem Seruius apud Virgilium, Ecloga 8. diem Almum, clarissimum interpretatur, nec tantum haec dictio referenda est ad lucis splendorem, sed & ad honoris, & nominis, & famae claritatem, & excellentiam. sic Iustinianus in l. 1. C. negotiatores ne militent. lib. 12. Constantinopolim, vrbem almam appellat. Martialis de natali Domitiani libro 4. " Caesaris alma dies, & luce sacratior illa, Conscia Dictaeum, qua tulit Ida Iouem. " Vtcunque sit, ecclesia catholica Alma dicitur aptissime, quod mater sit pijssima, quippe quae nos alat vberibus sanctissimis, nobis exhibens sacramenta, quae redemptor noster Iesus in remissionem peccatorum instituit, nosque fide ipsius sanctissimi Saluatoris instruat & muniat, quod sanctissima sit, ac Christi sponsa virgo, & immaculata, abscondita vsque ad sponsi incarnationem sub velamine Prophetarum, quod pulchra ac decora tot sanctissimorum hominum martyrijs, post sponsi passionem, tot bonis moribus institutis, ac propter pulchritudinem reformatis, quod clarissima sit lucis splendore, veteris Testamenti, & Mosaicae legis reseratis mysterijs, que obscura quidem ad aduentum vsque Saluatoris fuere, quod in vniuersum orbem eius institutio, & excellentia praedicatione legis Euangelicae iam propemodum exierit. Ex huius autem capitis initio illud plane deducitur, quod apud omnes celebratissimum extat, nempe, & in [art. 2] Republica bene ac sancte instituta posse iustissime mutari veteres leges, quae & iustissime fuerunt conditae. Idem constat in cap. non debet. de consang. & affin. cap. sciendum, 29. d. c. quia sancta. §. verum. 63. distinct. & in alijs plerisque locis, quibus duo praeter alia potissimum obstare videntur. Primum, lex debet esse iusta: cap. erit autem lex. 4. distinct. c. 8. Prouerb. Per me reges regnant, & conditores legum iusta decernunt. Etenim lex esse non videtur, quae iusta non fuerit, auctore Augustino lib. 1. de libero arbit. c. 5. sed si lex vetus iusta fuit, & esse debuit, vt legis vim haberet, quod in ea constitutum fuit iustum itidem erit, eius contrarium iniustum: igitur noua lex veterem iustam corrigens, & contrario abrogans, institutio iniqua erit, & ideo nulla. Siquidem iustum, & iniustum contraria sunt, vt inde necesse sit, mutationem veteris legis iustae in contrarium iniquam esse. Secundo itidem obijcitur, & fit argumentatio, Aut lex vetus iniqua fuit, aut iusta: si iniqua lex non fuit, nec est, nec legis nomen, ac vim habere debet, & idcirco absque temporum mutatione tollenda est, & statim fuit abroganda. Si iusta, profecto mutari nequit in contrarium, quae iniusta non sit. vnde haec posterior erit omnino vt iniqua extirpanda ab ipsa Republica, cum ei nequaquam possit vtilitatem afferre, imo pernitiosa sit. Tertio ad idem tendit, quod lex iusta fundamentum habet a naturali ratione, quae tamen immutabilis est, in princip. 5. dist. §. sed naturalia. Instit. de iure nat. ergo lex semel iuste natura mutari non potest. Nihilominus constituendum est in tractatu de legibus, non tantum permissam esse in qualibet optima Republica legum veterum mutationem, sed & eam admodum vtilem fore, & quandoque necessariam, modo facilis non sit. Hoc praeter auctoritatem canonum, quorum modo meminimus, probat Aristoteles lib. 2. Polit. cap. 6. ita equidem scribens: In ciuili ratione non posse omnia accurate scribi, sicut nec in alia qualibet disciplina. Constat etenim primos legumlatores quandoque imprudentes fuisse, rusticos, ac vulgares. Sic & in disciplinis crescit hominum vigor, atque docet experientia plurimas antiquas leges horrendas mutatas fuisse cum maxima Reipublicae vtilitate, quemadmodum latius notat ipse Aristot. in d. c. 6. His accedit secundo, quod humanae rationi naturale est, vt gradatim ab imperfecto ad perfectum perueniat. vnde qui primo philosophati sunt, quaedam imperfecta tradiderunt, quae postea per posteriores perfectius fuere discussa, examinata, & tradita, atque ideo legum mutatio ex parte rationis ipsius humanae iustissima est, non tantum ex parte hominum. Tertio adest diui Augustini auctoritas, libro 1. de liber. arbit. c. 6. qui asserit legem etiam iustam posse per tempora iuste mutari, siquidem mutata Republica, & eius status mutari debet & lex, cum mutata tempora varias exigant leges, vt iuste regatur populus, quod comprobatur euidenter: nam iustae legis officium est Reipublicae vtilitatem constituere & stabilire. haec vero non aliter potest practice considerari, nec percipi, quam prius inspectis, ac perpensis temporibus ipsis, locis, & gentium moribus, quae quidem omnia non vbique pari tramite contingere solent: igitur non eadem lex vbique & semper iusta est, nec omnibus moribus, locis, & temporibus adaptari, aut conuenire potest, qua ratione legis mutatio necessaria omnino est. Quarto sunt ad hanc rem pulchra Platonis verba, 6. dialogo, de legibus: Quae quidem omnia, inquit, curent, ornentque chori principes, & cum legum custodibus conditores, vt a nobis relicta suppleant, necesse namque, vt diximus in his praesertim, quae multa paruaque sunt, nonnulla in prima positione legum praetermitti, quae magistratus sequentes vsu rerum commoniti quotannis mouebunt & corrigent, donec tempus illud aduenerit, quo instituta haec, discussa, & approbata sufficienter fuisse videantur. haec Plato, qui eleganter lib. 16. ciuili. vel de regno, legislatorem similem facit, quo ad Reipublicae regimen medico, & nauis gubernatori: nam vt hi non semper eadem praescribunt agenda esse ad corporis salutem, & ad nauigationis tutelam, sed varia praecepta excogitant iuxta morbi statum, ventorum, locorum, & syderum pericula: ita legislator, qui Rempublicam administrat, non eisdem semper vti debet legibus: imo varia necesse est praescribat praecepta, & instituta, secundum temporum, rerum & locorum vicissitudines, statuas, & qualitates, alioqui non recte rem pro vtilitate publica gerere valebit. Hanc item legum mutationem iustam esse probat text. in ca. vlt. 14. dist. & in d. c. erit autem lex. 4. distin. pulcher text. inibi adnotante Bald. in l. vnica. in princ. C. de cadu. tollend. docet eleganter S. Thom. in 12. q. 97. artic. 1. & q. 104. artic. 3. Syluest. in verb. lex. §. 25. & Franc. Patritius de institutione Reipub. lib. 1. tit. 5. ad rationes in contrarium adductas, non est admodum difficilis responsio, quae magis huius verae opinionis vires explicabit. Ad primum igitur respondentes fatemur, legem iustam esse oportere, & item legem veterem, quae modo mutatur, iustam fuisse, & subinde concedimus nec iustum mutari posse, nec iniustum statui, & tamen negamus ex mutatione veteris legis, quae tunc iusta fuerit, iniustam nunc constitui, siquidem determinatio eius, quod iustum sit, ac Reipublicae conueniens, secundum hominum statum, & conditionem mutari debet, & potest. Etenim, vt docet S. Thom, rectum semper manere debet rectum per se, nec id mutari potest, sed rectitudo, & iustitia legis dicitur & consideratur quo ad communem vtilitatem, cui non semper vna, eademque res conuenit: idcirco talis rectitudo mutetur, vt paulo ante dicebamus, & praeterea non ita cogit argumentatio in his, quae legislatoris iudicio, & voluntati libere commissa videntur, qualia sunt multa, quae possunt libere iure humano statui absque diuini & naturalis laesione, & absque Reipublicae & communitatis iniuria, eo quidem, quod in his minime versetur ipsius Reipublice status potissima basis rectae administrationis. Lex enim Regia, quae permittit parentibus meliorationem erga liberos in tertia, & quinta bonorum partibus, iusta est, & fuit, quia non insurgit ex hoc grauis, & maxima inter liberos inaequalitas, nec iuri diuino aut naturali praeiudicium fit, nec Reipublicae leditur. Et tamen etiam si lex ista reuocaretur, & tolleretur, nihil iniustum fieret a legislatore, cum filij aequalem partem ex parentum bonis obtinerent, nec iure naturali derogaretur ex hac veteris legis mutatione, nec Respublica damnum aliquod inde pateretur. Ad secundam rationem satis manifesta est responsio, si concedamus priorem eius partem, & negemus posteriorem. Nam vetus lex potuit tunc iusta esse: modo autem erit iniqua, quippe quae praesenti Reipublicae statui minime conueniat, imo pernitiosa, & grauis sit. & deinde, vt modo probauimus, quaedam sunt ita liberae legislatoris dispositioni obnoxia, vt vel hoc vel illi contrarium possit statuere absque aliqua Reipublicae iniuria. Ad tertium ita respondemus, quod quaelibet iusta lex habet, & habuit originem a ratione vniuersali naturali, quae dictat ratione viuendum fore, nihil iniquum agendum, aut statuendum. Quod iuris naturalis principium vniuersale est, & immutabile, sicuti & immutabilia sunt omnia, quae ex hoc principio necessario sequuntur, atque ita nulla lex vnquam ferri potuit, nec potest, quae iniusta sit, & ideo contraria huic principio iuris naturalis. Sed quo ad particulares actus, & leges speciales constat, aliquam legem olim Reipublicae congruam & iustam, modo non conuenire communitati, & ideo iniustam esse, ac reuocari posset. Humana siquidem lex qua ex parte ius habet naturale, scilicet, ratione viuendum fore, mutari nequit. Sed quo casu ratione viuamus, ostendit mutatio temporum, hominum & morum ciuilium, vt eleganter S. Thom. explicat in d. q. 97. art. 1. Vnde quia lex est constans, ac perpetua voluntas, omnes equidem leges, licet pro tempore, locorum, hominumque, ratione sint mutabiles, nisi ex ratione dependeant immutabilis legis, pro legibus non sunt habendae. propterea autem immutabilis est voluntas, quoniam dependet ex ratione perfecta, qua nihil est nec certius, nec antiquius. Ex quibus apparet, [art. 3] non omnibus communitatibus, rebuspublicis, aut ciuitatibus easdem leges conuenire, vel vtiles esse, tametsi omnibus conueniat, & proprium sit, ratione, & iure ad iustitiae normam, & regulam institutas esse, qua de re sunt pulchra Aristotel. verba, libro 5. Ethic. c. 7. Simili, inquit, modo non naturalia, sed humana iura, non eadem vbique sunt. Nam neque Respublica apud omnes est eadem, sed vna tantum vbique ea est, secundum naturam, quae optima est. Haec Aristoteles, qui vnam esse censet vbique Rempublicam, secundum naturam, quae optima sit, id est, quae naturali ratione ad communem vtilitatem regitur. Qua tamen ratione perpensa & obseruata, non eadem conueniunt omnibus Rebuspublicis. Ad hunc etenim sensum Michael Ephesius locum Aristotelis ibidem eruditissime interpretatur. Qua ratione qui veteres historicos legerit, quique variarum prouinciarum leges expenderit ab initio orbis conditi vbique constitutas, dubio procul deprehendet, quantum hominibus licuerit varie in condendis legibus de ipsa communi vtilitate decernere, ac plane suo iudicio censebit, leges aliquot risu dignas esse, quas si illius Reipublicae statum nouisset, omnino necessarias fuisse illi communitati existimaret. Veteres tamen leges non temere mutandas esse, nec nouas passim, & absque delectu ferendas, praeter alios docuit olim Zaleucus Locrensis legislator, qui eam legem tulit, vt si quis nouam legem laturus esset, eam ad populum circumposito ceruici laqueo ferret, vt nisi ob eximiam eius vtilitatem probata foret, laqueo tractus suffocaretur, & morte periret. Quod constat ex Demosthene contra Timocratem & Ieroclem apud Stobeum serm. 37. idem fere tradit Polybius lib. 12. & de Charondae Thurij l. Diodorus Siculus lib. 12. Bibliothecae. # 1 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Interdicere quid sit? -  2 Interdictum ecclesiasticum qualiter definiri possit? -  3 Interdictus ab ingressu ecclesiae, quid possit agere, & quae sint ei vetita? -  4 Interdictum ecclesiasticum decernitur saepissime in locum, vel plebem ob vnius culpam. -  5 Interdictum ecclesiasticum, an possit ferri ob debitum pecuniarium? -  6 Interdictum hoc quandoque in locum, quandoque in personas pronunciatur, & quid hoc referat? -  7 Traditur intellectus ad text. in cap. si sententia, hoc tit. & libro. -  8 Interdicta ciuitate, an suburbia censeri debeant interdicta, & inibi late intellect. c. si ciuitas. eod. tit. -  9 Interdictum quoddam est speciale, quoddam generale. -  10 Excommunicatio, quomodo differat ab interdicto ecclesiastico? §. PRIMVS. SAne a nostris dudum fuit praedecessoribus constitutum, vt in terris, seu locis ecclesiastico suppositis interdicto nulla certis casibus, & sacramentis exceptis, diuina celebrentur officia, vel ministrentur ecclesiastica sacramenta. Hinc tandem oportet materiam interdicti ecclesiastici exordiamur, quid interdictum sit praenotantes. Inter dicere [art. 1] namque propria significatione est, prohibere, ac vetare, ne quid fiat. vnde apud Iurisconsultos interdicta passim traduntur proprie quidem prohibitoria, vt quidam opinantur, sed obtentum iam est, omnia, siue prohibitoria, siue restitutoria, siue exhibitoria interdicta appellari, sicuti auctor est Iustinianus in princip. Institut. de interdict. Quod alibi tractabitur. Nunc enim ad propositam cognitionem illud erit satis, quod interdicere sit prohibere, aut vetare, re quidem vetita per ablatiuum frequentius, raro per accusatiuum: ipsa vero, cui fit prohibitio, per datiuum casum expositis & significatis. Paulus sane Iuriscons. in l. vlt. ff. de poenis. dixit, interdicere alicui arte sua. Suetonius in Augusto. Alteri ob ingratum, & maleuolum animum domo, & prouincijs interdixit. Idem Suetonius in Nerone, Et cum interdixisset vsum Amethystini, & Tyrij coloris, praeclusit cunctos negotiatores. quandoque tamen actiue, & passiue subaudiuntur hi casus, quod latinae linguae authores passim ostendunt. Cicero pro domo sua, velitis, iubeatis, vt M. Tullio aqua, & ignis interdicatur. Plinius in epistolis, Carent enim togae iure, quibus aqua & igni interdictum est. Nam, vt obiter hoc ipsum explicemus, Lactantius Firmianus lib. 2. Institutionum diuinarum, cap. 10. inquit, Ideoque a veteribus institutum est, vt sacramento ignis & aquae nuptiarum foedera sancirentur, quod foetus animantium calore & humore corporentur, atque animentur ad vitam, cum enim constet omne animal ex anima & corpore, materia corporis in humore est, animae in calore, quod ex auium foetibus datur scire, quos crassi humoris plenos, nisi opifex calor fouerit, nec humor potest corporari, nec corpus animari. Exulibus quoque igni & aqua interdici solebat, adhuc enim videbatur nefas, quamuis malos tamen homines supplicio capitis afficere. Interdicto igitur vsu earum rerum, quibus vita constat hominum, perinde habebatur ac si esset, qui eam sententiam exceperat morte mulctatus. Adeo ista duo elementa prima sunt habita, vt nec ortum hominis, nec sine his vitam crediderint posse constare. Hactenus Lactantius, cuius etiam meminit ad interdictum aquae & ignis, Budaeus in l. pen. ff. de dona. int. vir. & vxo quo in loco Iurisconsultus mentionem fecit solennitatis nuptialis, quae aqua & igni fieri solebat. Hac igitur in parte interdictum prohibitio quedam est diuinorum officiorum, cum iudex ecclesiasticus alicui ciuitati interdicit diuinis officijs. Nam & apud Pontificias constitutiones constat interdictum prohibitionem esse, sub titul. de matrimonio contract. contra interdictum ecclesiae, maxime c. 2. & 3. sic Cicero pro Cecinna dixit, atque interdictum pertineret, id est, prohibitio. sic regia l. 14. tit. 9. part. 1. interdictum Hispane appellat, Vedamiento. Potest autem interdictum hoc ecclesiasticum decerni quo ad personam aliquam specialem, aut singularem, tandem quo ad plures personas, & quo ad locum. idcirco in hunc modum congrue definitur, Interdictum [art. 2] ecclesiasticum est, suspensio a diuinorum officiorum, sacramentorumque actiua & passiua celebratione, respectu alicuius loci, vel personarum facta, ecclesiastica etiam prohibens sepultura, quod interdictum hoc sit suspensio, non poterit negari: id etenim passim probatur, maxime in c. non est vobis. de spons. c. quod in te. de poenit. & remiss. & in praesenti constitutione. quibus in locis etiam constat, non esse simplicem suspensionem, sed quae suspendat ab officiorum diuinorum & sacramentorum celebratione, perceptione & collatione: item ab ecclesiastica sepultura. c. si ciuitas. supra isto tit. quod personas afficiat hoc interdictum quandoque & frequentissime, probatur in c. si sententia. & c. is cui, isto tit. & de loco est satis aperta probatio in praecitatis auctoritatibus. Sub hac vero diffinitione minime continetur is, cui [art. 3] est interdictus ecclesiae ingressus: nam is optime poterit extra ecclesiam celebrare diuina officia, sicuti notant glo. communiter recepta in c. is cui. sup. isto tit. gloss. in c. vlt. de offic. ord. ist. lib. Innoc. Henr. col. pen. Abb. & Fel. nu. 8. in c. sacro. extra ist. tit. quorum opinio communis est, & probatur in c. praesenti. 5. q. 2. poterit item iurisdictionem ecclesiasticam vbi cunq, exercere, ea enim suspensus non est. glo. in d. c. sacro. in verb. interdictum. quam sequuntur Doct. ibi Abb. in c. ab excommunicato. col. 4. de rescript. Franc. post alios in c. 1. §. si quis. supra eo. Ioan. Milis in verb. suspensus. etenim de hoc, cui inter dictus est ecclesiae ingressus, vlterius hic minime disputabimus, quippe qui opinemur, hoc interdictum multum differre ab eo, de quo in huius c. examinatione acturi sumus, tametsi & ad interdictum ingressu ecclesiae possit, vt omnia expendamus, & diffinitio praedicta commode induci, cum in ea de interdictis personis mentio fiat, licet non ita vniuersale sit hoc interdictum ingressus ecclesiae. verum siquidem est, eum, cui est ecclesiae ingressus interdictus, irregularem esse, si intra ecclesiam diuina officia celebrauerit, nec posse in ecclesia sepeliri. d. c. is cui. Poterit tamen is, cui est ecclesiae ingressus interdictus, ecclesiam ingredi, & in ea orare tempore, quo diuina officia non celebrantur, secundum Ioan. Cald. in tract. de eccles. interdict. membro 2. vers. nunc quaeritur. Anchara. Dom. & Franc. in d. c. is cui. sicut & de excommunicato diximus, prima huius operis parte. §. 3. nu. 7. vnde constat, etiam hunc interdictum ingressu ecclesiae non posse diuina officia inter ecclesiam audire, licet ex ea auditione irregularis non sit. cap. is cui. sup. eo. tit. Hic autem interdictus ingressu ecclesiae, si poenituerit, poterit sepeliri intra ecclesiam. tex. expressus in d. c. is cui. vbi Ioan. And. Francus, & Doct. fatentur, posse in articulo mortis hoc interdictum remitti a quocunque sacerdote, vel sufficere quod quis decesserit cum signis contritionis, & poenitentiae, vt non obstante interdicto sepeliri possit in ecclesia, absque alia solenni interdicti reuocatione aut remissione. Quod maximum exhibet argumentum, praedictam constitutionem loqui de interdicto ingressu ecclesiae propter contumaciam. quasi dici possit, hunc interdictum ingressu ecclesiae posse sepeliri intra ecclesiam, cum id interdictum in criminis poenam fuerit pronunciatum, ex eo, quod morte finiatur poena delicti, vt in hac specie notat Ioan. Ber. Praesul Callahor. in practica criminali. c. 121. ego sane compertum habeo, etiam in poenam criminis posse quem priuari ecclesiastica sepultura, ita vt haec poena mortuo sit inferenda, etiam si is poenituerit, quemadmodum ex c. cum ad monasterium. §. 1. de stat. regu. & ca. quanquam. de vsuris. isto lib. & alijs probare conati sumus lib. 2. varia. resol. c. 1. nu. 11. idcirco non me cogit praedicta ratio, vt hanc sententiam probem, praesertim quod propter criminis grauitatem possit corpori mortui poena iniungi. c. mulier. 15. q. 1. l. vlt. ff. ad l. Iul. maiest. c. accusatus. §. pe. de haere. isto libr. atque ideo non omnino crimina morte extinguuntur quo ad poenam corporis: fateor tamen, iudicem ecclesiasticum, & canonem alicui interdicentem ingressu ecclesiae, eam mentem habere, vt si ob contumaciam hanc poenam indixerit, velit ecclesiastica interdicere sepultura, vbi interdictus huius contumaciae non poenituerit: at si ob crimen iam commissum ac remissum, noluerit hunc interdictum carere sepultura ecclesiastica, ne tanta ignominia & iactura forsan ob culpam non ita grauem afficiatur. hunc etenim opinor esse sensum illius responsi in d. c. is cui. Hinc apparet, interdictum ecclesiasticum in personam posse ferri quo ad certum actum, aut quo ad certam peculiaremque actionem ordinis, siquidem poterit ferri ad hoc, vt quis interdicatur celebratione missarum ingressu ecclesiae, aut collatione sacramenti poenitentiae. quod notat per tex. ibi. Ant. in c. significauit. de corpore vitiat. Cald. in tract. de eccles. interdict. fol. 5. col 2. Dec. in c. sane. nu. 4. de offic. deleg. nec video in hac re posse quidquam controuerti, etsi omnino sit hoc memoriae commendandum quo ad ipsius interdicti vim & effectum, ne quis existimet semper vniuersale constitui, & praeterea, vt consideremus, qua ratione sit distinguendus sacerdos suspensus simpliciter ab officio, a sacerdote, qui interdictus sit ingressu ecclesiae, aut alia particulari ordinis sacerdotalis actione. Prius tamen quam distinctionem interdictorum ecclesiasticorum, & praescriptam diffinitionem exponamus, adnotandum est interdictum [art. 4] ecclesiasticum decerni posse aduersus innocentes, & in eorum damnum ac praeiudicium ob alterius culpam: nam licet haec censura poena sit ecclesiastica, proprie spiritualis non est, quippe quae animam non afficiat, nec priuet communione suffragiorum ecclesiae, sed tantum suspendat diuinorum officiorum, & sacramentorum celebrationem, quae quidem suspensio directe animam non ligat, nec afficit, quamobrem probauimus lib. 2. variar. resolut. c. 8. num. 10. posse interdictum ferri contra innocentes ob alterius culpam, quia haec poena spiritualis non est, licet gloss. in d. c. si sententia. in verb. interdici, eam spiritualem poenam appellauerit, est siquidem receptum, posse aliquam ciuitatem interdici celebratione diuinorum officiorum & sacramentorum collatione ob vnius culpam, nempe illius, qui dominus loci sit, & in eo iurisdictionem habeat temporalem, aut secularem. text. in cap. non est vobis. de sponsalib. cap. si sententia. isto tit. Regia l. 14. tit. 9. part. 1. & idem erit ob culpam illius, qui in eo loco iurisdictionem spiritualem & ecclesiasticam tantum habet, nempe Episcopi, secundum Archid. in d. c. si sententia. & Domin. ibi. Tancre. Felin. & Dec. in d. c. sane. in 2. de offic. delegat. vbi est ad hoc text. elegans. quamuis Cardin. Abb. & Barba. inibi censeant, illum text. procedere, quoties episcopus temporalis diuinus est loci illius, eiusque secularem iurisdictionem habens, & tamen opinio prior magis communis est, vt asserit Dec. 7. notab. Sed ob vnius priuati culpam non posse totam ciuitatem interdici, nec totum populum, obtentum est, vt notat Ioan. Mona. in cap. 1. de vsur. isto lib. Henric. in c. in quibusdam. de poenis. Chosmas in pragmat. sanctione. tit. de interdict. indifferenter non ponendis. in verb. priuatae, nisi id fiat speciali commissione Romani Pontificis, quae magna cum difficultate solet concedi, & in hunc sane modum, vt primo interdictum decernatur in ecclesiam parochialem aduersarij, & simul in alteram ecclesiam parochialem vel collegiatam, demum crescente contumacia in duo monasteria, vel ecclesias collegiatas: deinde non resipiscente contumace tota dioecesis supponitur interdicto, & adhuc illius corde indurato cathedralis ecclesia interdicitur, sicuti testatur Ioan. Staphilaeus de literis grat. & iust. fol. 156. col. 2. scribens, Cathedralem ecclesiam nusquam censeri interdictam, etiam si in totam dioecesin, & in omnes ciuitatis ecclesias sit interdictum decretum ex ratione text. elegantis in c. quamuis. §. quanquam. de praeb. in 6. quasi ille tex. probans, in literis ad beneficia ecclesiastica non contineri ecclesiam cathedralem appellatione ecclesiarum ciuitatis, aut dioecesis, in qualibet odiosa dispositione itidem locum obtinere, quod praeter Docto. ibi adnotarunt Compostellanus in cap. capitulum. vers. idem queritur. de rescript. Oldradus consil. 185. Rota antiqua. 55. Idem Ioan. Staphilaeus de literis gratiae. fol. 61. col. 1. Felin. in cap. in nostra. corol. 39. de rescript. idem Fel. in ca. postulasti. eod. tit. num. 4. Ioan. de Selua de beneficio. 3. part. q. 11. qualitate 21. Illud vero est omnino inquirendum, an ecclesiasticum [art. 5] interdictum possit iure ordinario decerni in aliquam ciuitatem, aut populum ob debitum pecuniarium, nempe ob contumaciam domini, vel episcopi illius loci commissam in detinendo aes alienum: & sic in debito pecuniario non soluendo? Nam tex. in c. ex rescript. de iureiur. vt ibi notant Abb. & alij, probat, posse ciuitatem & prouinciam interdici diuinis officijs ob contumaciam ipsius domini, vel rectoris commissam in nummis, alteri debitis non soluendis. nihilominus a Bonifacio octauo statutum est in constitutione, prouide attendentes. inter extrauag. communes. sub hac rubrica, Quod interdictum ecclesiasticum nequaquam decernatur ob debitam pecuniam exigendam. Cuius constitutionis meminere Abb. & Felin. in d. c. ex rescripto. & plerique alij statim citandi, eamque seruari iussit inuictissimus Hispaniarum rex Carolus Caes. Pintiae anno vicesimotertio. capit. 11. & rursus anno vicesimoquinto Tolet. c. 24. quam ipse intelligerem non solum interdicto generali decreto in aliquam ciuitatem, aut villam, sed & in speciali interdicto in aliquam ecclesiam e pluribus vnius oppidi, aut ciuitatis. sunt etenim iudices seculares, & Regij, quorum ministerio facillime quiuis cogi poterit aes alienum soluere absque innocentum periculo & damno, quod prouenit ex his interdictis, licet Cald. in tract. de eccles. interdict. col. 8. Ioann. Andre. Domi. & Franc. in c. praesenti. isto tit. Florent. 3. part. tit. 26. c. 3. col. 2. Felin. in c. sane. in 2. de offic. delegat. colum. 2. intellexerint praedictam extrauagantem constitutionem in interdicto generali, vt secus sit in particulari: quod poterit decerni ad exactionem pecuniae iure debitae, ne obstat tex. in c. 3. de poenis. Qua in re conuenit reipublicae Christianae ita moderamen, & medelam adhiberi, quod non temere haec interdicta ecclesiastica, nec passim decernantur. cap. quaesiuit. de his, quae fiunt a maio. par. c. extat memorabilis Basiliensis concilij constitutio, sessione 20. anno millesimo quadringentesimo tricesimoquinto, cuius hic meminisse libuit, quia illius concilij decreta de fide & censuris, ac beneficialibus causis fuere post approbata per Nicolaum quintum summum Romanae ecclesiae Pontificem. quin & in pragmatica sanctione Gallicana expressim eadem decisio, vt admodum vtilis exponitur in hunc sane modum: Statur haec sancta Synodus, quod nulla Ciuitas, oppidum, castrum, villa, aut locus ecclesiastico supponi possit interdicto, nisi ex causa, seu culpa ipsorum locorum, aut domini, seu rectoris, vel officialium: propter culpam autem seu causam alterius cuiuscunque priuatae personae huiusmodi loca interdici nequaquam possint auctoritate quacunque ordinaria, vel delegata, nisi talis persona prius fuerit excommunicata, aut denunciata, seu in ecclesia publicata, ac domini, seu rectores, vel officiales ipsorum locorum auctoritate iudicis requisiti huiusmodi personam excommunicatam infra biduum inde cum effectu non eiecerint, aut ad satisfaciendum compulerint, qua etiam post biduum eiecta recedente, vel satisfaciente, mox diuina restitui possint. hactenus Basiliensis Synodus prae oculis semper habenda, vt ex ea iudices ecclesiastici percipiant, quanta cum maturitate consilij sit ecclesiasticum ferendum interdictum. His denique elucidatis, oportet ex ipsa diffinitione [art. 6] colligere, quandoque ex generali interdicto personas, quandoque locum ipsum diuinorum officiorum celebratione interdici, & hoc ipsum plurimum refert, siquidem vbi locus tantum est interdictus, illius loci habitatores, & incolae, qui culpabiles non sunt, possunt extra locum illum diuina officia audire, & sacramenta percipere. text. qui hoc apertissime probat in dicto cap. si sententia. vers. caeterum. & eadem ratione poterunt in ecclesia extra locum interdictum sepeliri, vt asserit Frederic. consil. 121. Forsan & haec Frederici sententia obtinebit, etiam in ipsomet interdicto, vt extra locum interdictum possit is sepeliri, cum etsi ob culpam foret ecclesiae ingressu interdictus, posset in loco sacro sepeliri, si decesserit peccatorum poenitens, iuxta text. in cap. is qui. eod. tit. cuius paulo ante intellectum adduximus. Quod si personae fuerint interdictae, etiam vt ciues alicuius vrbis, non poterunt, dum illius habitationis domicilium habent, diuina officia audire, nec sacramenta percipere alicubi, licet locus interdictus non sit, nisi interdicti absque eorum culpa, transtulerint domicilium habitationis in aliam villam aut ciuitatem text. sic intelligendus secundum Anchar. Franc. & Doct. in d. c. si sententia. ver. dum vero. supra ist. tit. quem & nos in hunc sensum explicuimus lib. 2. Variar. resol. c. 8. colu. vlt. quo in loco ad eius interpretationem per transennam aliquot tradidimus, quae lector poterit his adiungere. Est autem ad haec animaduertendum, quod interdicto Clero alicuius vrbis, non intelligitur populus ipsius vrbis interdictus, nec interdicto populo censetur Clerus interdictus, vnde vno horum interdicto, alter ad diuina officia & Sacramenta est admittendus. [art. 7] tex. in d. c. si sententia. in prin. quamobrem erit cautissime obseruandum ipsum interdictum quo ad eius sensum & verba, quo vere percipiamus, sit ne interdictus locus, an loci homines & personae. atque ideo sunt in specie aliquot adnotanda. Primum, quod interdicto Clero alicuius Ecclesiae non censetur ipsa Ecclesia, & ipsius locus interdictus, imo poterunt diuina officia intra eandem Ecclesiam celebrari. gl. communiter recepta in d. c. si sententia. per tex. in c. per exemptionem. de priuil. ist. libr. Secundo hic est adnotandum, non censeri locum interdictum, vbi eius communitas, collegium, aut vniuersitas interdicta fuerit, nam personae in hoc interdicto, non locus comprehenditur, quod personae sint in hac specie interdictae, probat eleganter text. in dict. capit. si sententia. §. cum vero. exemplum ponens in populi interdictione, quod locus non sit ex hoc interdictus, probari poterit ea ratione, quia interdicto loco personae non censentur interdictae, vt in §. caeterum. sub eodem ca. si sententia. ergo sic e contrario interdictis personis locus non debet censeri interdictus. Sic sane hanc opinionem tenent Ioan. Andr. & Cald. Ioan. Calderini pater in d. cap. si sententia. & collector priuilegiorum mendicantium, in ver. interdictum. 3. §. 13. quibus accedit maxime tex. in capit. 1. de vsuris. ist. lib. vbi distinguitur interdictum collegij, aut vniuersitatis, ab interdicto locorum, aut ab interdictis locis. Haec tamen opinio dubia ex multis constituitur, & primo ex eo, quod si vera esset, facillime interdicto Ecclesiastico fraus fieret, cum seruari commode non posset interdictis exclusis, qui a loco ob eorum multitudinem excludi non possent. Est praeterea aduersus predictam opinionem text. optimus in c. quod nonnullis. de priuileg. vbi probatur, Iure veteri communi considerato, non potuisse celebrari diuina officia, etiam interdictis & excommunicatis exclusis, etiam ianuis clausis in loco, cuius communitas fuerat interdicta. Igitur constat, interdicta communitate alicuius loci, ipsum locum interdictum censeri, alioqui posset in eo loco celebrari ianuis clausis, saltem interdictis, & excommunicatis exclusis. atque ita Frederi. de Senis, in consilio 188. asseuerat, interdicta communitate alicuius loci, non tantum personas, sed & locum ipsum censeri interdictum. cuius obiter nos meminimus in dict. capit. 8. libr. 2. Variar. resolut. colu. vltim. Sic & in hac quaestione tutius esse, quod in loco seruetur interdictum, & quod locus ipse iudicetur interdictus, responderunt Calderi. de Eccles. inter. fol. 4. colum. 2. Franc. in dict. capi. si sententia. colum. 1. Floren. 3. par. tit. 26. capit. 3. columna tertia. & Syluest. in verb. interdictum. 2. qu. 8. quorum opinio propter mentem interdicentis, & praesumptam eius voluntatem mihi magis placet, & tutior videtur in eo casu, quo vniuersitas, que interdicitur, generaliter ipsum locum repraesentat, & eum habitat maiori ex parte, nec potest commode inde expelli, vt liber maneat locus ad celebrationem diuinorum officiorum, quae difficultas, & eius ratio obtinet, quoties secularis vniuersitas interdicitur. Tertio est notandum, populo aut ciuibus interdictis singulares populi, & ciuitatis personas interdictas censeri. quod satis aperte probat text. in dict. ca. si sententia. §. cum vero. cui opponitur tex. in l. ciuibus. ff. de rebus dub. l. sicut. §. si quid. ff. quod cuiusque vniuers. nomi. cap. Romana. §. vlti. sup. ist. titul. quibus ex locis apparet, ciues, & populum, vniuersitatem, quandam personam fictam representare, non veram. Igitur illa ficta persona, quecunque ea sit, interdicta est, non autem singulares vniuersitatis personae, quod si dixeris, hoc procedere quo ad vnius corporis ficti repraesentationem, non tamen ex hoc sequi sub eo corpore, minime contineri singulos ipsius vniuersitatis homines, atque ideo eos censeri interdictos, siquidem ciuitas nihil aliud est quam ipsorum ciuium collectio, ipsosque ciues, ipsam ciuitatem & vniuersitatem efficere. secundum Cardin. in capit. requisisti. de testam. tradit Barto. in l. aut facta. §. vlt. ff. de poenis. Ludoui. Lusita. in d. l. ciuibus. col. 6. probat text. in l. ciuitas. ff. si cert. pet. l. ciuitates. ff. quod cuiusque vniu. nomi. l. omnibus ciuitatibus. ff. ad Trebel. testis & ipse Cicero est de somnio Scipionis, Coetus, inquit, hominum iure sociati, quae ciuitates appellantur. idem pro Sestio, Conuenticula hominum, quae postea ciuitates nominatae sunt. Arist. item lib. 3. Polit. c. 1. dixit, ciuitatem esse ciuium multitudinem. Deducam inde, non posse subsistere eiusdem c. si sententia. alterum responsum, dum in §. caeterum. constituit, interdicta ciuitate, locum ipsum, non ciues censeri interdictos, nisi eos, qui culpabiles sint. qua ratione est in hac controuersia notandum, ciuitatem, castrum, villam, aut oppidum proprie assumi pro ipso loco ex ratione materiae subiectae, quia interdictum Ecclesiasticum cadere & decerni potest in locum ipsum, prout materia quaedam est, continens aedificia, & alia, quae necessaria sunt ad hominum habitationem. Sic & in eadem quaestione populus proprie non pro ipso loco, nec pro ficta persona, sed pro ipsis singulis loci habitatoribus in hac eadem parte assumitur, nam licet alias singuli de vniuersitate non faciant, nec constituant vniuersitatem, nec quod competit, vniuersitati competat omnibus vt singulis. l. sed si hac. §. qui manumittitur. ff. de in ius vocand. capit. qui manumittitur. 12. quaestio. secunda. tamen ab hac propria vniuersitatis significatione receditur ratione propositae, ac subiecte materiae, ne alio qui interdictum, in vniuersitatem decretum, inane sit, & absque vllo effectu. quemadmodum asserit text. in dict. capit. si sententiam. §. cum vero. ex quo colligitur secundum Franc. ibi, quod, vbi poenalis constitutio, aut dispositio proprie intellecta, inutilis foret, erunt verba illius improprie intelligenda, cuius tex. ad hoc ipsum meminere Abb. in cap. pastoralis. 2. colum. de appell. idem Abb. consil. 32. libro 2. & consi. 62. col. 3. eod. lib. idem Abb. in capit. veniens. de cognat spirituali. Corset. in sing. dictione, in verbum, nam interdictum latum in populum, aut in aliquam vniuersitatem, si esset proprie intelligendum, vt personam fictam & repraesentatam afficeret, profecto nullius foret effectus. Idcirco decisum est, censeri hoc interdictum ipsos singulos de vniuersitate ligare. His accedit, quod notant Socy. & Lusita. in dict. l. ciuibus. tenentes, legatum factum ciuibus non acquiri Reipublicae, quoties Reipublicae legari non poterat, aut legatum ei non conueniebat. ita sane illud Iurisconsulti responsum ibi interpretantur ipse Soc. Ludo. & Lusita. col. 6. Quarto hinc constat, interdicta [art. 8] ciuitate, villa, aut castro, ipsum locum, non eius ciues aut habitatores interdictos censeri, quia ex ipsius actus conditione, quae dictat, interdictum plerunque loco conuenire, & in eum decerni, non in personas, deducitur hoc in casu ad locum, non ad eius incolas, esse referendum. notat Calder. in tracta. de Eccles. inter. fol. 3. col. 4. post gl. & Doct. per tex. ibi in d. ca. si sententia. §. caeterum. notant Cardi. Abb. & Docto. in cap. vlti. contra gloss. ibi. de excess. praela. idem docet Syluest. in verb. interdictum. 1. in princip. tradit Felin. in ca. Rodulphus. de rescript. colu. 1. & 12. vers. caeterum. & tamen interdicta ciuitate, interdicti censentur ciues in ipsius interdicti causa culpabiles. quod idem Cald. notat in d. 4. co. cui caeteri hanc materiam tractantes, accedere videntur, auctoritate text. in d. §. ceterum. Quinto his addendum erit, interdicto Clero, censeri interdictos, non tantum Clericos seculares, sed etiam religiosos, religiosas, & vere conuersos, secundum communem in d. c. si sententia. Calde. in d. col. 4. Flo. in 3. par. tit. 26. c. 3. & Syluest. in ver. interdictum. 2. q. 8. Sexto hinc ipse infero, quod interdicta cathedrali Ecclesia, Canonici ipsius non censentur interdicti a Deo, vt extra ipsam Ecclesiam possint ipsi Canonici, non tantum vt singuli, sed & vt collegium celebrare alta voce, & cum solennitate. quemadmodum eleganter notat Card. in c. vlt. de excessibus Praelat. cuius opinionem late probat Paulus Parisius, in consi. 27. lib. 4. Septimo patet ex Iuris Pontificij responsis, interdicta ciuitate, interdicta itidem censeri eius suburbia. text. in c. si ciuitas. ist titu. cuius decisionis dubitatio ex eo deducitur, quod appellatione ciuitatis alicuius minime alioqui suburbia contineantur. l. nam quod liquide. §. si ita. ff. de penu legat. l. 2. ff. de verborum significatio. siquidem ciuitas, castrum, villa, & oppidum proprie id significant, quod ambitu murorum continetur. idem praemittit tex. in d. cap. si ciuitas. vbi Doct. communiter hoc adnotarunt. & preter eos Abb. & Feli. in d. c. Rodulphus. col. 1. ex quibus haec distinctio colligitur, quod, si mentio fiat alicuius ciuitatis nomine proprio, & substantiuo, veniant in eam appellationem suburbia & continentia aedificia, vt Roma, Toletum, Pintia, Hispalis, & his similia, si vero mentio fiat ciuitatis alicuius sub nomine appellatiuo & adiectiuo, in hunc modum, vrbs Toletana, tunc tantum veniat, quod murorum ambitu clauditur, que differentia deducitur ex dict. l. 2. & l. vt Alphenus. ff. de verb. significat. dict. l. nam quod liquide. §. si ita. & hec est communis opinio, quam tenent Ioan. Andre. & Domini. in d. c. si ciuitas. Doct. post glo. Azonis, in dict. l. 2. & Felin. in dict. cap. Rodulphus. colu. 1. duobus tamen additis, quod haec distinctio in vltima parte minime procedat in vrbe Romana, quae etiam his verbis nuncupata continentia aedificia, & suburbia comprehendit. gloss. Accur. Bart. & alij. in dict. l. 2. maxime Barto. Cepola. numero 6. q. 1. item quod in alijs ciuitatibus procedat praedicta communis distinctio, quoties nomen appellatiuum precedit. Si vero sequatur hoc sane modo, in Toletana vrbe, tunc etiam continentia aedificia, & suburbia contineantur, argumento sumpto ex l. si communis seruus. ff. de stipulat. seruo. sic tenuerunt Azo. Raynerius. & Bart. in d. l. 2. idem Bar. in l. vxorem. §. legauerat. ff. de legat. 3. & in dict. l. si seruus communis. & in l. more maiorum. in fine. ff. de iurisd. omni. iudi. tametsi Oldra. Dynus & Alberi. in d. l. 2. ex Accursio ibidem. & Bald. in dict. cap. Rodulphus. col. penul. vtroque casu velint continentia aedificia, & suburbia comprehendi. atque haec solent latius tradi ad multa, quae in specie contingere possunt in testamentis, & in contractibus, alijsque iuris, & priuilegiorum, ac beneficiorum Principis dispositionibus. Ego tandem, vt huius difficultatis in genere rationem exponam, & aperiam sensum dict. c. si ciuitas. pauca hoc in loco subijciam, quibus lector cognoscere valeat, vnde haec disputatio habuerit originem, quaeúe sit tutior via ad eius resolutionem. Primum equidem, etiamsi auctore Nonio Marcello, vrbs locum, & aedificia significet, ciuitas autem ipsorum ciuium collectionem. l. pupillus. §. vrbis. ff. de verbor. signif. l. 2. eod. titul. Archid. in c. vrbes. 80. distin. adiunctis his, quae de ciuitate paulo ante diximus. quandoque tamen ciuitas dicitur eo sensu, quo locus & aedificia muris circundata significantur. text. optimus in dict. capit. si ciuitas. l. singularum. C. de aedific. priuat. l. tertia. §. si quis. C. de natur. lib. Bartol. & Caepola in dict. l. 2. quaestio. 3. numer. 11. Secundo adnotare libet, vrbis aut ciuitatis appellatione his tantum appellatiuis nominibus expressis, id solum contineri, quod murorum ambitu cingitur, ita quidem, vt continentia aedificia minime comprehendantur. probatur hoc in dict. l. 2. & in d. ca. si ciuitas, idque communi omnium iudicio concessum est. & notat Petrus Crinitus libro quarto, de honesta disciplina. cap. 9. vbi sequentem subiungit assertionem. Tertium his adijcitur, quod Romae appellatione, & sub hoc substantiuo, proprióque nomine etiam suburbia, & continentia aedificia contineantur. ita sane Iurisconsultus asseuerat in dict. l. 2. & in dict. l. vt Alphenus. ff. de verb. signif. d. l. nam quod liquide. §. si ita. quo in loco idem probatur in eo casu, quo vrbis Romae mentio fiat, quasi idem sit vrbs Romae, quod Roma. & hoc itidem est apud omnes constitutissimum. Quartum aduersus vulgo receptam sententiam pronunciamus, vrbis Romanae appellatione, id tantum, quod muris cingitur, contineri. qua de re auctoritas est apertissima in dict. l. vt Alphenus. inquit enim Marcellus libro 5. Digestorum, vt Alphenus ait, vrbs est Romana, quae muro cingeretur. Roma est etiam, qua continentia essent. sic Andr. Alcia. in d. l. secunda. huic opinioni palam consentit, communem improbans. Quintum hinc & illud constituam, maximum scilicet esse discrimen inter vrbem Romam, & alias vrbes. Roma etenim, & vrbs Roma continentibus aedificijs ac suburbijs finitur, & circumscribitur: reliquae vero vrbes muris tantum finiuntur. Huius assertionis manifestissimus auctor est Paulus Iurisconsultus in d. l. nam quod liquide. §. si ita legetur. ff. de penu legat. his verbis, & quidem vrbes fere omnes muro finiri, Romam continentibus, & vrbem Romam aeque continentibus. Haec Iurisconsultus, qui plane probat, Romae appellatione ob vsum communem, & excellentiam suburbia, & continentia aedificia contineri: quod speciale esse in vrbis Romae appellatione, tenet Gul. de Cun. in l. 1. §. cum vrbem. ff. de offi. prae. quem Baldus refert in d. ca. Rudolphus. num. 8. & nihilominus probabilis est communis opinio, quae asserit idem esse in quacunque alia vrbe, que tamen continentia aedificia, & suburbia habeat, quasi Iurisconsultus in dict. §. si ita velit, ac sentiat, vrbes reliquas non habere continentia edificia, nec suburbia, & ideo muris finiri. Romam autem, & continentibus, ac sub urbijs limitari, quia illa habeat, sic iuxta sensum istum ad facti, non ad iuris quaestionem respondet Paulus. & deinde asserit, fere omnes vrbes continentia aedificia non habere, quod ei non potuit ita certum & cognitum fuisse, vt illud in vniuersum assereret. tandem Andr. Alc. in d. l. 2. hac in parte communem sequutus, idem probat in caeteris vrbibus, quod de Roma a Iurisconsultis traditum extat. quamobrem sequentem proponimus conclusionem. Sextum deducitur ex proxime adnotatis, quod appellatione cuiuslibet vrbis expresso nomine substantiuo, & proprio, etiam suburbia & continentia aedificia contineantur, vt, quod de Roma diximus, & in alijs dictum esse intelligamus. hoc enim communi sententia receptum est. Septimo infertur, denique appellatione cuiusque verbis nomine adiectiuo expresso, non contineri suburbia, sed tantum id, quod muris cingitur. tex. in d. l. vt Alphenus. ff. de ver. sign. Octauo, mihi satis constat, nec aliud potest persuaderi, nihil referre ad propositam questionem, quod nomen appellatiuum, vel proprium adiectiuum praecedat, an sequatur. nec enim alium sensum habet hec oratio: Toletana ciuitas, quam illa, ciuitas Toletana: siquidem non ita temere de humanis ingenijs & iudicijs censendum est, vt opinemur, posse cuiquam rem istam serio & mature consideranti persuaderi, sub priori conceptione verborum contineri suburbia, & continentia aedificia, at non ita sub posteriori. Vana profecto sunt, & nullius ponderis isthaec interpretamenta, cum adiectiuum illud, Toletana, siue sequatur, siue praecedat, substantiuo accesserit demonstrationis loco. Sic & communem opinionem in hoc Alciat. reprobat in dict. lege secunda, non obstat text. in l. si communis seruus. quia inibi est admodum distincta ratio ex eo, quod nomina secundo loco posita pertinere videantur ad demonstrationem tantum. Priori vero parte expressa causae finali & principali sunt tribuenda. Quamobrem ibi multum refert, quod nomen praecesserit, proprium an appellatiuum, nec de nomine adiectiuo in eo Iurisconsulti responso tractatur, quod satis manifestum est. Nono, quicquid sit de hac disputatione, vere illud est tenendum, potissime considerandum esse subiectam materiam, statum & qualitatem, ac conditionem loquentis, vt inde valeamus liquido percipere, que fuerit eius mens, an intellexerit sub ciuitate suburbia, & continentia aedificia, an tantum id, quod muris finitur & cingitur. Haec enim resolutio colligitur ex his, quae Panor. & Felin. tradidere in dict. c. Rudolphus. colu. 1. & 2. Doct. in d. l. 2. vbi Bart. Caepol. quaest. 2. text. ad hoc singul. in d. ca. si ciuitas. Decimo ex his aperitur vera ratio ad decisionem d. c. si ciuitas. nam licet alioqui appellatione ciuitatis tantum contineatur id, quod muris cingitur, nec veniant suburbia, & continentia aedificia, tamen interdicta ciuitate, censentur & suburbia interdicta, ne interdicto Ecclesiastico facillime fiat illusio, quae contingeret, si interdicta ciuitate possent diuina officia in suburbijs celebrari. quam rationem expressim explicat Romanus Pontifex in d. ca. si ciuitas. cuius ad hoc meminere Abb. & Feli. 2. col. in d. ca. Rodulphus. Alex. in d. l. 2. ff. de verborum significatio. Iason. in l. final. columna vltima. C. de success. edict. Abbas in capitulo vltimo, de prebend. columna 2. Socynus, & Ludouic. Lusita. in d. l. ciuibus. ff. de reb. dub. 7. & 8. columna. Ex quibus patet verus intellectus ad Regiam l. 6. tit. 33. par. 7. quae probat, appellatione ciuitatis suburbia contineri, nam licet lex illa velit, hoc esse regulare, nihilominus accipienda est eius responsio in his casibus, quibus Iure Communi diximus, appellatione ciuitatis suburbia contineri, ne alioqui existimemus per eam constitutionem tolli tot Iurisconsultorum responsa. Hinc etiam constat, qua ratione procedat, quod Abb. & Feli. in dict. cap. Rodulphus. scripsere, tenentes, in materia odiosa, & stricta, appellatione ciuitatis suburbia non contineri, hoc nempe a mente disponentis attenta subiecta materia deducitur, quasi aliud dicendum sit in fauorabili materia, vt tunc appellatione ciuitatis contineantur suburbia, imo & ipsius ciuitatis comitatus, & vici omnes eidem ciuitati respondentes. Abb. Imo. & Feli. in d. ca. Rodulphus. Imol. & Alex. in l. si finita. §. ex hoc edicto. ff. de dam. infect. Imo. & idem Alexan. in Rubr. ff. solut. matrim. Socyn. consilio 86. libr. 4. text. optim. in l. qui ex vico. ff. ad municipal. cui adde Bald. in l. si in aliquam. ff. de offi. procons. & lega. Bar. & ibi Coepolam. nu. 20. in dicta l. 2. gloss. in cap. ego Ludouicus. 63. distinctione. Est tamen intelligenda responsio text. in d. ca. si ciuitas. vt interdicta ciuitate, & suburbia interdicta censeantur, etiamsi suburbia non sint subdita illi domino, cuius causa ciuitas interdicitur. etenim & in hoc casu militat ratio eadem, quae in d. c. si ciuitas. expressa est, neque ita licet ciuitas sit quo ad iurisdictionem, & temporale dominium subiecta illi, cuius culpa interdictum decernitur, suburbia autem alteri. profecto & haec suburbia interdicta erunt, secundum Doct. in d. c. si ciuitas. Feli. in d. c. Rodulphus. col. 2. post Calder. de Ecclesi. interd. 2. membro. versi. circa quod quero. qui subdit idem esse, vbi in illa suburbia minime haberet iurisdictionem Ecclesiasticam is, qui interdictum decreuit, nam ex eadem ratione interdicta ciuitate suburbia erunt interdicta, quod est omnino notandum. Quae vero dicantur continentia aedificia, & suburbia, vt locus sit huic decisioni, quam de interdicto Ecclesiastico Rom. Pontif. constituit in d. c. si ciuitas. boni viri arbitrio discernendum erit, qui hoc ipsum ex situ loci, ex communi loquendi vsu, & ex alijs aestimauit. gl. communiter recepta in d. c. si ciuitas. Interdictum [art. 9] Ecclesiasticum, quod in locum fertur, quandoque generale est, quandoque speciale. Generale etenim dicitur, quoties regnum, prouincia, ciuitas, villa, aut castrum interdicitur. Speciale autem, quando in aliquam Ecclesiam, aut parochiam, nominatim decernitur, quemadmodum probat text. vbi notat Abb. in capit. cum in partibus. de verbo. significat. Cald. in tract. de Eccles. interdict. 2. membro. col. 5. Syl. in ver. interdictum. 1. q. 3. ad idem tex. in c. cum inter. de consue. tradidere prater alios Nicol. Plouius in tract. de interdict. 1. col. Floren. 3. part. tit. 26. c. 2. Ioan. in summa confess. lib. 3. tit. 33. q. 222. ex quibus infertur, speciale, aut particulare interdictum dici, cum omnes Ecclesiae alicuius ciuitatis interdicuntur, ita, vt nihil intersit singulariter, an generaliter omnes Ecclesiae fuerint interdictae. Satis enim est, quod extra Ecclesias in eodem loco possint diuina officia celebrari, vt interdictum non dicatur generale. sicut in specie voluit Calde. in dict. 2. membro. fol. 3. col. 1. Florent. in d. c. 2. §. 1. & Syluest. in d. q. 3. quorum opinio communis est. imo dicetur optime interdictum generale, si fuerit populus interdictus, villa, ciuitas, vel oppidum, tametsi in ea ciuitate, villa, vel oppido vnica tantum sit Ecclesia, quod ipse ex praecitatis auctoritatibus presertim Cald. adnotaui. Haec vero distinctio interdicti generalis a speciali, admodum vtilis est ad plura, quae inferius in huius capitis examinatione sunt singulatim explicanda pro eius perfectiori interpretatione. His tandem, & alijs, quae hoc in cap. adnotabuntur, manifeste deducitur, plurimum [art. 10] differre interdictum ab excommunicatione maiori, quia excommunicatio priuat communione fidelium, tam interiori, quam exteriori. Interdictum autem solum priuat exteriori diuinorum Officiorum auditione, & celebratione, perceptione Sacramentorum, & Ecclesiastica sepultura. Quae quidem priuatio multis est modis limitata, vt denique minime noceat directe animae: quemadmodum nocet excommunicatio, quippe, quae damno spirituali eam afficiat. notat discrimen istud praeter alios Ioan. in summa confess. 3. lib. titu. 33. q. 220. sic & excommunicatio minor ab interdicto differt, cum illa non priuet auditione diuinorum officiorum, nec omnino illorum celebratione, nec sepultura Ecclesiastica. iuxta tex. & ibi notata in c. si celebrat. de Cler. excom. minist. decem autem, in quibus conueniant interdictum & excommunicatio, ac totidem, in quibus differant, tradit Iaco. a Canonibus, in tract. de iniurijs. in par. vlt. quorum aliquot & Cardi. tradiderat in tract. de Eccle. interd. Fel. 2. col. 1. & 2. item gl. Pano. & Doct. in c. ad haec. in vlti. de appellat. & Doct in c. is, cui. §. vlt. isto tit. Anania in Rubr. de Cleric. excom. ministr. numero 11. Franc. in c. 1. §. penu. supra eod. # 2 Ex §. Sequenti. SVMMARIVM. -  1 Cessatio a diuinis quid sit, & an suspedantur per appellationem sequentem? -  2 Irregularis non est, qui tempore cessationis a diuinis celebrat officia diuina. & nu. 3. -  3 Irregularis, ex quibus actibus quis efficiatur tempore interdicti. -  4 Jnterdictum Ecclesiasticum an suspendi possit? -  5 Interdictum Ecclesiasticum, an possit ad cautelam remitti? -  6 Quis possit interdictum & cessationem a diuinis decernere? -  7 Quae Sacramenta poterant ante constitutionem istam ministrari tempore interdicti? & inibi de infantibus decedentibus absque Baptismo. -  8 Oblati & conuersi qualiter differant? §. SECVNDVS. INTERDICTO Ecclesiastico admodum similis est & alia Iuris Pontificij censura, quae cessatio a diuinis nuncupatur. [art. 1] ea vero est suspensio organorum diuinae laudis in aliquem locum decreta. quae quidem diffinitio colligitur ex c. irrefragabili. §. caeterum. de offi. ord. c. si Canonici. c. quamuis. eo. tit. isto lib. c. dilectis. de appel. Innoc. in d. §. ceterum. & ibi Fel. Franc. in d. c. si Canonici. Inno. & Praep. in c. non est vobis. de spons. 4. colu. Cal. de Eccl. interd. fol. 2. col. 4. Abb. in d. c. dilectis. Syl. in ver. interdictum. 1. q. 1. ex quib. constat, cessationem a diuinis maxime differre ab interdicto, nam licet cessatio in aliquem locum decernatur: attamen est quid facti, & tantum inducit suspensionem diuinorum officiorum, nec reddit, aut efficit ipsum locum interdictum. Interdictum autem Ecclesiasticum est quid iuris, quod praecitati Docto. fatentur, praesertim Panorm. & alij in d. c. dilectis. gloss. in pragma. sanctio. tit. de pignor. cultum diuinum. in ver. cessetur. Ex quo infert Pan. in c. dilectis. proxime citato. col. pe. cessationem a diuinis per appellationem sequentem non suspendi, quia sit quid facti. Interdictum autem Ecclesiasticum per appellationem subsequutam suspendi. Hanc differentiam probare videntur Doct. in d. c. dilectis. & Gonsalus a Villadiego de irregula. c. de interdicto. ad fi. est tamen eorum opinio in hunc sensum accipienda, vt cessatio a diuinis post appellationem decreta, minime sit nulla ipso iure, cum ad factum pertineat, & ideo effectum habeat, siquidem non obstante appellatione nihilominus a diuinis cessatur. Interdictum autem, cum ad iuris effectus spectet, nullum est ipso iure, si post appellationem decretum fuerit. Nec enim potuit Panor. adnotare, quod interdictum per appellationem sequentem suspendatur. Est etenim in contrarium expressa decisio in c. ad haec. in vlti. de appell. & in c. is, cui. §. vlt. sup. ist. tit. & tamen ego non omnino probarem hanc differentiam inter cessationem a diuinis, & interdictum, nam, & si videam, facta non posse infecta fieri quo ad factum ipsum, & ideo cessationem a diuinis post appellationem exequutioni traditam, iam induxisse suspensionem illam organorum diuinorum: tamen, quo ad iuris effectus cessatio a diuinis per appellationem precedentem inanis est, si quos ipsa iuris effectus habet, quod statim tractabitur. sic & in interdicto, imo & in excommunicatione idem erit, quia in his, quae ad factum pertinent, si exequutio contingat, effectum habent post appellationem hae censure latae. in his vero, quae ad iuris effectus referri possunt, inanes sunt, & nullae. Igitur hec erit vera differentia, quod cessatio a diuinis nullum, vel paucos inducit iuris effectus, interdictum autem aliquot, excommunicatio plures. Atque ita est intelligendum, quod communi omnium iudicio post Panor. & alios de cessatione a diuinis solet adnotari. Secundo ex premissa differentia plerisque visum est, non [art. 2] ita irregulare esse, celebrantem tempore cessationis a diuinis, sicuti tempore interdicti Ecclesiastici. ad cuius opin. intellectum erit examinandum, quam poenam iura Pontificia statuerint contra violantes Ecclesiasticum interdictum? & profecto licet ante interdicti Ecclesiastici violationem per ipsius interdicti vim & effectum nemo sit priuatus nec suspensus a iurisdictione, etiam Ecclesiastica. eo tamen ipso, quod interdictum infregerit, omnimoda iurisdictionis Ecclesiasticae potestate priuatur. probat text. sing. vt inibi not. Pano. Ancha. Raue. & alij in c. vlt. de excess. praelat. est etenim hic suspensus iure ab officio. c. 1. de re iudi. & c. 1. hoc tit. supra isto lib. & idcirco ex consequenti, ac denique a iurisdictione ratione beneficij, vel officij competentis. glo. Abb. & communiter omnes in d. c. vltim. glo. Panor. & Cardi. post alios in c. cum dilectus. de consuetu. in ver. a suspensis. quod adeo verum est, vt procedat etiam in eo, qui per dictionem taxatiuam, tantum, ab officio fuerit suspensus. Competit enim iurisdictio Episcopo ratione ordinis post eius assequutionem. atque ideo, si sit suspensus ab officio, erit hoc ipso iurisdictionis vsu priuatus. idem not. Card. in d. c. vlti. colu. 2. Imol. in d. c. cum dilectus. col. pe. quorum opinio communis est, vt fatentur Abb. in c. si celebrat. col. vlt. de Cler. excom. minist. contra gl. ibi & Syl. in ver. suspensio. q. 5. tametsi Regia l. 17. tit. 9. part. 1. probet, suspensum ab officio non censeri suspensum a iurisdictione. Quae quidem lex voluit quorundam veterum sententiam probare, qui tenuerunt, Episcopum suspensum ab officio, non esse suspensum a iurisdictione, & tamen a communi opinione deducitur, quod suspensus ab officio non potest eligere, quia ius eligendi non tantum competit ratione beneficij, sed & officij, a quo suspensus est, quod in specie tenent Abb. in d. c. cum dilectus. colum. 8. & alij, quorum opinionem asserit communem esse Felin. in c. Apostolicae. de except. nu. 6. contra glo. in c. presbyterum. 28. dist. hoc vero in loco minime tractabimus, an suspensus ab officio sit etiam a beneficio itidem suspensus. obiter enim quo ad poenam istam iure statutam aduersus non seruantem interdictum Ecclesiasticum hanc conclusionem attigimus. Est item is, qui interdictum Ecclesiasticum non seruat, irregularis, sicuti constat ex d. ca. 1. de re iudic. c. 1. sup. ist. tit. & c. is, qui. §. vlt. eod. tit. in quibus ratio expressim ea traditur, quod propter interdictum decreta est ad tempus, vel in locum suspensio. c. is, cui. supra eo. suspensus autem, celebrans officia diuina, irregularis est eo quidem modo, vt nisi per Romani dispensationem Pontificis non posse diuina officia deinde celebrare. Sic denique Iure, & communi omnium sententia receptum est, hanc esse praecipuam poenam aduersus illum statutam, qui Ecclesiastici interdicti censuram infringere non verebitur. Caeterum, ne quis existimet per quemcunque actum irregularitatem a suspenso vel interdicto contrahi, est obseruandum, hoc [art. 3] vitium irregularitatis non aliter suspensum afficere, quam si is egerit actum competentem alicui ordini, quem is habet, & a cuius vsu exercitio suspensus est. & idem erit in quest. quam tractamus, nempe quo ad interdicti violationem. quod not. Inno. & Doct. in c. vlt. de excess. praelat. Card. de Eccle. interdictis. membro 6. idem Innoc. in c. 1. sup. de senten. excom. Ioannes in summa confess. 3. lib. tit. 33. q. 25. Henri. in cap. vltim. de Cler. excom. ministr. Nicolaus Plouius in tracta. de interdict. reg. 29. & in tracta. de irregularita. regu. 45. & sequentibus. Syluest. in verbo, interdictum. 5. quest. 4. Florent. 3. part. tit. 26. c. 4. gloss. in verbo, praesumpserit. & ibi Ioan. Andr. Card. Ancha. & Abb. in ca. 2. de Cler. excomm. minist. Abb. in cap. illud. vbi glo. in verb. officia. eo. tit. Gonsalus a Villadiego de irregula. c. 2. quorum opinio communis est, cui suffragatur tex. in c. is, cui. ibi, in suo officio. & in c. is, qui. §. vlt. ibi. celebrat. sup. ist. tit. qua ratione, vt multa missa faciamus, quae in specie ad exempla poterant adduci, quoties tractabitur, an quis sit irregularis propter diuini officij celebrationem, semper est aduertendum, an actus, quem fecerit, conueniat, & proprius sit alicuius ordinis Ecclesiastici, & an suspensio circa illius ordinis vsum contigerit, alioqui non poterit congrue censeri quis irregularis. quod maxime vtile videbitur, cuilibet materiam istam tractaturo. Hec autem irregularitas tunc locum obtinet, cum quis non seruat interdictum generale, quod in Ecclesia matrice seruatur. text. in Cle. 1. isto tit. is etenim, qui celebrauerit tempore interdicti generalis, quod in ipsa matrice Ecclesia minime seruatur, irregularis non est. vt not. Frede. consil. 231. quod si ab ipsa matrice Ecclesia non possit adsumi interdicti cognitio, necessaria erit eius publica denunciatio, vt irregularis sit, qui eo tempore celebrauerit, sicuti deducitur ex constitutione, ad euitanda scandala, cuius in priori huius relectionis parte mentionem fecimus. olim vero ante denunciationem publicam tenebatur interdictum seruare speciale, qui eius scientiam haberet, modo posset absque scandalo abstinere a celebratione. glo. in Clem. 2. in verb. publice. isto tit notant in specie Archid. Ioan. And. Francus & alij, in c. is, qui. §. vlt. sup. eod. tit. quo in loco glo. communiter recepta, scribit, excusari ab irregularitate, celebrantem officia diuina tempore interdicti, si habuerit iustam eius ignorantiam. text. opt. in ca. Apostolicae. de Cler. excom. ministr. Potest praeterea violans interdictum Ecclesiasticum puniri poena perpetuae depositionis ab officio. c. latores. c. Cleri. de Cler. excom. & beneficij ecclesiastici priuatione. c. postulastis. §. vlt. eo. tit. de Cler. excom. ministr. vbi Doctores hoc ipsum ex ea decisione colligunt. Ad quaestionem igitur ex opinione, que communiori actorum iudicio recepta videtur, respondemus, celebrantem diuina officia tempore cessationis, etiam generalis, & ab eo decretae, qui poterat interdicti sententiam pronunciare, non esse irregularem, quod iure defendere, ac probare conantur Anton. Abb. Imol. Praepo. & Francus 3. colu. in c. dilectis. de appel. Bonifa. in Clem. 1. colum. penul. de sent. excom. Syluest. in verb. interdictum. primo. §. 1. & idem in verbo, cessatio. §. vlt. glo. in pragm. sanct. titu. de pignorant. cultum diuinum. in verbo, cessetur. Innoc. in cap. irrefragabili. col. vlt. de offi. ordin. & in d. c. dilectis. col. 2. quibus suffragatur text. in c. is, qui. in principio. super eod. vbi expressim cautum extat, non esse quemquam irregularem censendum, nisi in casibus iure ipso Pontificio in specie statutis, qualis hic de celebrante cessationis tempore, non debet censeri. sic sane gloss. in c. si Canonici, de offic. ordin. isto lib. q. 3. est haec communiter probata, asseuerans non esse irregularem celebrantem tempore cessationis particularis, erit extendenda ad generalem cessationem: vt tandem nec irregularis sit, qui eius tempore celebrauerit. quam opinionem in cessatione generali ab eo decreta, qui poterat interdicere, sequitur Palud. in 4. sentent. distin. 18. quaest. 8. art. 3. vers. 4. Contrarium in hac principali quaestione verius esse contendunt, quo ad cessationem generalem ab eo indictam, qui poterat interdicere. Cald. de Eccl. interdict. fol. 2. col. 4. Anch. & Franc. in d. c. si Canonici. post Ioann. Andr. ibi & Innoc. in c. non est vobis, de sponsa. vbi idem tenet Praepo. 4. col. Felin. in d. c. irrefragabili. §. caeterum. Gonsalus a Villadiego in tract. de irregul. c. de interdicto. col. vlt. Flor. 3. part. tit. 26. c. 3. colum. 2. quorum sententia potissimam auctoritatem habet a Clem. 1. de sen. excom. vbi cessatio generalis, interdicto quo ad eius obseruationem, & violationem comparatur. Palud. in d. art. 3. existimat, hanc opinionem procedere in cessatione generali decreta a capitulis cathedralium Ecclesiarum: quasi illa constitutio minime obtineat in cessationibus praelatorum, quae interdicta non sint, quo ad poenam excommunicationis ibidem statutam. quod mihi non placet: arbitror enim eam constitutionem etiam admittendam fore contra religiosos non seruantes cessationem a diuinis generaliter indictam a praelatis, iudicibusúe delegatis auctoritatem ad id habentibus. Et tamen quo ad irregularitatem prior opinio magis communis est, benignior quidem, & quae in disputatione defendi optime possit: posterior autem fortassis verior, si consideremus mentem Canonum prohibentium censurae ecclesiasticae violationem: maxime eo casu, quo celebrauerit quis diuina officia publice, ianuis apertis, tempore cessationis generalis. quod magna quidem cura cauendum est, nec temere hac in controuersia iudicandum propter plura, quae imminent contracta irregularitate pericula. Nam & in d. Cle. 1. generalis cessatio a diuinis non in vniuersum, sed quo ad poenam illam excommunicationis generali aequipollet interdicto. Quaeritur tamen, an [art. 4] interdicti Ecclesiastici censura suspendi possit, ne interim celebrans iudicandus sit irregularis? & de interdicto lato, & decreto in locum, receptum est suspendi ad tempus posse per eum, qui id decreuerit. gloss. Ioan. Andre. Anto. Cardin. Imol. Franc. & Dec. in c. ad haec. in vlt. de appel. & est communis opinio auctore Dec. ac mihi verior videtur, licet Abb. ibi quosdam veteres sequutus contrarium probauerit. Communis equidem sententia maximam rationem habet ex eo, quod censurae Ecclesiasticae regulariter ligant ad nutum, & voluntatem iudicis eas decernentis. cap. veniens. in 2. de testib. c. significasti, de eo, qui duxit in matr. nos item priori huius relectionis parte tractauimus, dum de absolutione ab excommunicatione tradidimus. constat etiam communis opinio auctoritate tex. in c. dilectis, de appel. §. quia vero. Nec video congruam rationem, ex qua possit euerti communis sententia: quamuis Dec. maluerit opinionem Abb. defendere. Imo ipse censeo, posse ad tempus suspendi interdictum in persona ob eius propriam culpam latum: tametsi Abb. in d. c. ad haec. & in c. vt priuilegia, de priuil. quadam leui ratione contrarium, saltem in hoc casu, censeat. Nam licet interdictus adhuc in crimine, & contumacia perseueret, vel de ea satisfecerit, multa possunt accidere, quae iustissime valeant iudicem inducere ad suspensionem istam interdicti temporariam constituendam potius, quam simplicem eius relaxationem, vel obseruationem. Sic denique rationem Abb. Dec. reprobat in d. c. ad haec. quae notanda sunt ad intellectum gl. in c. praesenti. sup. ist. tit. quae asseuerant, Ecclesiasticum interdictum suspendi posse ad tempus certum. item ad gl. in d. c. ad haec, de appel. quae voluit solum Rom. pont. posse permittere, & priuilegium concedere, vt in loco interdicto celebretur: ita quidem quod Episcopus minime poterit in hoc dispensare, vt liceat tempore interdicti celebrare. hanc sane opin. sequitur Philippus Franc. in d. c. ad haec. vlt. q. & sensim idem tenuerunt Doct. ibi, quorum opinio vera est in hoc sensu, quod Episcopus non possit permittere alicui diuini officij celebrationem in loco ab alio interdicto: poterit tamen hanc permissionem concedere, vbi a seipso, aut eius auctoritate fuerit interdictum decretum. Etenim si Episcopus suspendere ad tempus potest interdictum a se latum, vt modo dicebam, eadem ratione etiam poterit permittere, vt tempore interdicti possit diuinum officium celebrari: modo hanc permissionem ex causa Episcopus concedat, & ad tempus, ne videatur priuilegium dare aduersus ius commune celebrandi tempore interdicti. Praeter haec, licet [art. 5] interdictum Ecclesiasticum non possit ad cautelam remitti. ac dissolui. c. praesenti. isto titu. quod de interdicto generali tractat. Nam speciale interdictum bene potest ad cautelam laxari, secundum gl. & com. ibi. Fel. in c. Apostolicae. num. 3. de excep. Nicol. Milis in repertorio in verb. interdictum. Cald. de Ecclesiast. interdi. pagina 8. Rotam in nouis. 436. qui omnes expressim tractauere de interdicto particulari decreto in aliquam Ecclesiam, vel locum, atque ita obtinuit vsus Romanae curiae, vt Felin. testatur, praesertim quia in speciali interdicto nequaquam obtinet huius capitis moderatio in diuinis celebrandis, vt statim explicabitur: attamen generale interdictum potest, ac debet simpliciter remitti, & dissolui ad exemplum simplicis absolutionis, quae datur ab excommunicatione, praestita prius cautione iuxta formam text. in c. cum contingat, de offic. deleg. & c. 2. sup. isto tit. quod in specie notat Rota in antiquis. 77. & 435. facit ad idem tex. in c. qua fronte, de appellat. idem probat Mart. Azpilcueta in c. cum contingat, de rescript. 7. remedio, licet Felin. in d. c. Apostolicae. referat praedictas decisiones ad interdictum speciale, ipsae tamen de generali loquuntur. Hanc vero interdicti [art. 6] ecclesiastici censuram decernere poterit, quilibet iudex Ecclesiasticus, cui competit ius censuram Ecclesiasticam decernendi: cum appellatione censurae Ecclesiasticae, etiam interdictum contineatur. c. quaerenti. de verb. signif. sed in specie in iudice ordinario est tex. in c. cum ab Ecclesiarum praelatis, de offic. ordin. c. cum & plantare. §. 1. de priuileg. c. Episcoporum. eod. tit. isto lib. c. cum inter. de consuet. c. transmissam, de elect. c. auditis, de praescrip. in delegato. tex. in c. sane. in 2. de offic. deleg. in subdelegato. c. ex literis. eo. tit. notant vbique Doct. Host. & alij in c. quaesiuit, de his quae fiunt a maiori parte capit. Calde. in tract. de Eccle. interdict. 3. membro. Syluest. in verb. interdictum. 3. q. 3. Florent. 3. par. tit. 26. c. 2. §. vlti. Ioann. in summa confess. lib. 3. tit. 33. q. 228. de cessatione a diuinis. hi Doct. tradidere, posse eam decerni ab Episcopo, & praelatis habentibus ordinariam Ecclesiasticam iurisdictionem: & praeterea a Canonicis, ac capitulo cathedralis Ecclesiae, si hoc ius priuilegio, aut consuetudine acquisierint: modo seruent in ea decernenda formam traditam in c. si Canonici, de off. ord. isto lib. & in capit. quamuis. eod. tit. c. irrefragabili. §. caeterum. eiusdem titu. in Decretalibus. notant Card. in Clem. 1. ist. tit. §. vlti. qui in §. quod etiam. per tex. ibi scribit, posse concilium prouinciale, & Episcopale cessationem a diuinis indicere. idem in d. Cle. 1. nu. 48. notat Bonifacius. Sed & quod ordinarius Episcopus inquam possit indicere cessationem a diuinis, probat glo. illic recepta in d. c. si Canonici. in verb. cessare. quae asserit, Canonicos iure proprio posse cessationem indicere sede vacante: quia succedunt in iurisdictionem Episcopi ordinariam. ergo & ipse Episcopus poterit iure proprio iurisdictionis ordinariae hac censura vti. idem manifestum fit ex eo, quod Episcopus potest concedere Canonicis priuilegium indicendi cessationem a diuinis, secundum Ioann. Andr. Guliel. Domi. Ancha. & Franc. & Vanchelium in d. c. si Canonici. fit igitur, posse Episcoporum cessatione a diuinis vti: siquidem potest dare potestatem cessandi. & fortassis communis haec opinio, quae & Syluest. placuit, in verb. cessatio, est intelligenda in hunc sensum, vt Episcopus possit delegare, & committere Canonicis, & c. potestatem cessandi a diuinis, qua ipse potuisset vti: non tamen quod possit eis dare priuilegium indicendi cessationem a diuinis proprio iure in perpetuum. Hoc enim videtur, non posse concedi ab alio, quam a Summo pontifice: quemadmodum Archid. sensit. His item, quod ipse Archid. & omnes, praesertim Francus adnotarunt in c. quamuis, de off. ordin. in 6. super gl. vlt. respondentes, non esse seruandam formam illius c. in cessationibus, quas Canonici a superiore interdictas seruare tenentur, sed in his, quas ipsi iure speciali indixerunt. Nam cum Episcopus superior sit, nec ab hac propositione excipiatur, ratio dictat, posse ipsum iure proprio cessatione a diuinis vti. Ex quibus deducitur, Episcopum posse iure ordinario cessationem a diuinis in aliquem locum decernere, prout ea ab interdicto Ecclesiastico distinguitur. Hoc etenim constat ex communi omnium resolutione: nec contrarium voluit Palud. in 4. senten. dist. 18. q. 8. art. 3. conclusi. 4. imo hoc ipsum sensit: tametsi quidam aliud ex eo adnotauerint, asserentes, cessationes praelatorum esse proprie, & vere interdicta: quod ipse probarem, vbi sumus in dubio, an praelatus voluerit indicere cessationem a diuinis, vel interdictum: alioqui vbi esset manifesta Episcopi mens, dubio procul cessatio a diuinis seruanda foret in modum verae, ac propriae cessationis a diuinis, de qua paulo post disputabitur. Verum quo apertius intelligamus, quid haec constitutio nouo iure induxerit circa diuinorum officiorum celebrationem tempore interdicti Ecclesiastici peragendam, oportet hic memoria repetere, quae fuerint olim hoc tempore permissa: & gl. hic in verb. Sacramentis, aliquot veterum constitutionum meminit, quae[art. 7] sacramenta quaedam tempore interdicti ministrari promittebant, in primis etenim Baptisma paruulorum permissum erat. c. non est vobis. de sponsal. nam de adultis baptizandis poterat maxima ratione dubitari. siquidem pueri nondum habentes rationis vsum minime iustificantur a peccato originali per fidem parentum, aut votum ipsorum quidem parentum, etiamsi ad modum cupientibus his, & exoptantibus, ac procurantibus filiorum baptisma, filij decesserint absque hoc sacramento, quia non poterit eis ministrari, ob aliquam causam: nempe quod aquae copia ad Baptismum necessariae defuerit. Haec sane conclusio palam probatur ab August. lib. de fide ad Petrum. c. firmissime, de consecra. distin. 4. & a diuo Tho. 3. part. q. 68. art. 2. & articu. 11. quibus in locis manifeste asseuerat, votum Baptismi ad salutem sufficere, modo habeat ipse Baptizandus vsum rationis: & infantes nequaquam posse in vtero matris Baptizari, idem probat tex. elegans in c. non vt apponeres, de Baptismo. tametsi Caie. audacter profecto super Tho. in d. art. 2. & 11. probabile censeat, sufficere ad salutem paruulorum, parentum fidem, & votum praecipue cum aliquo exteriori signo. Sed & multo ante Vuiccleff. teste Vualdensi, & Gerson conati sunt eandem opinionem tenere, qua nostra aetate ipse Caieta. sub correctione tamen asseuerat. Cuius sententia post legis euangelicae promulgationem periculosa est, & omnino improbanda: eamque falsam esse ostendit eruditissime Domin. a Soto lib. 2. de natura & gratia. c. 10. And. item a Vega in defensione concilij Tridentini li. 5. c. 16. & idem libr. 15. c. 3. & veluti errorem manifestum inter eiusdem Caieta. errores commemorat Ambrosius Catharinus lib. 5. aduersus Caieta. eandem sententiam improbare videtur diuus Aug. in Epistola 28. ad Hieronymum. idem August. de Baptismo paruulorum c. nulla praeter, de consecr. distin. 4. & Ioann. Papa. 30. q. 1. c. ad limina. hoc ipsum & Florentina Synodus de sacramentis ad Armenios insinuat. idem apertius docet in diffinitione de libris Canonicis. hoc ipsum defendit, quod sancta Synodus tradit, defendit & probat certum esse, & de fide tenendum Thomas Vualdensis lib. de sacramentis. idcirco ne paruuli beatitudine illa supernaturali, & diuina visione priuarentur, si absque Baptismo decederent, iustissimum fuit, quod tempore interdicti baptismum paruulis ministrari posset. Atin adultis ratio non est ita par, cum ad salutem adultorum sufficiat ipsius Baptismi votum, si non possit vere, & re eis ministrari: quemadmodum Catholica docet Ecclesia in concilio Tridentino, sessione 6. cap. quarto. & c. sexto. notant Magister senten. distinc. 4. in quarto libr. Thom. & alij ibidem. idem Thomas in dict. q. 68. artic. 2. idem pluribus auctoritatibus probat Domi. a Soto in dict. lib. 2. de natura & gratia. cap. 12. Nihilominus in praesenti quaestione dicendum est, tempore interdicti generalis potuisse olim, & posse nunc Baptismi sacramentum ministrari paruulis, & adultis. Nec enim sancta mater Ecclesia tantum respexit ad praecisam necessitatem consequendae salutis ex hoc sacramento: nam ea ratione solum permisisset, illud dari paruulis existentibus in periculo mortis: sed & maximam vtilitatem, quae Christi fidem, & religionem professuris accedit ex hoc sacramento reipsa suscepto: atque ideo tempore interdicti voluit, etiam adultis ministrari Baptismi sacramentum. c. quoniam. sup. isto tit. item tempore interdicti poenitentiae sacramentum, & Eucharistiae dantur existentibus in mortis articul. c. quod in te. de poenit. & remiss. d. c. non est. c. permittimus. extra isto titu. idem de confirmationis sacramento, probatur in c. responsa. extra isto titulo, & in dicto c. quoniam. quo in loco decisum est, quod eadem ratione Chrisma confici poterit tempore interdicti in die Iouis sancti. haec tamen confectio debet fieri, & celebrari ianuis clausis, interdictis, & excommunicatis exclusis. vt notant Archidia. & Doct. communi in d. ca. quoniam. Angel. in verb. interdictum 6. q. 28. tametsi Eucharistia, Baptismum, & confirmatio ministrari possint publice cum solennitatibus consuetis: sicuti explicant Calderi. de Eccles. interdict. fol. 11. Syluest. in verb. interdictum. quinta quaestione. 7. Gonsalus a Villadiego de irregularit. c. de interdicto. Extremae vero vnctionis sacramentum ministrari non poterat tempore interdicti, etiam existentibus in periculo mortis, aut statim verisimili coniectura vita decessuris, etiam clericis secundum Ioannem Andre. Card. Abb. & Doct. in d. c. quod in te. Calder. de Eccle. interdict. fol. 12. column. 3. cauendum tamen est a Cardin. in dicto c. quod in te. qui falso censet, extremam vnctionem esse iure positiuo humano institutam, quae quidem opinio falsissima est, & haeretica: cum iuxta Catholicas assertiones iure diuino fuerit instituta Iacobi quinto. Tradunt aduersus Lutherum Catholici Doct. ea ratione, quod Iacobus Apostolus hoc Sacramentum ab ipso Christo institutum promulgauerit: hoc etenim ostendunt alijs rationibus, & auctoritatibus contra Magistrum sententiarum, in quarto distinct. 33. ibi Theologi fere omnes Ioannes Ekius in Enchiridio. c. 12. Alfonsus a Castro aduersus haereses. in verbo, vnctionis extremae Sacramentum. & alij, qui nostra aetate impia Lutheri dogmata euertere diligenter conati sunt. Est etenim extrema vnctio Sacramentum nouae legis. c. ad abolendam, de haeretic. & in concilio Florentino sub Eugenio quarto. sed sacramenta nouae legis non potuerunt ab alio quam a Christo Iesu institui: quod receptissimum est, consequitur igitur, & hoc sacramentum vnctionis extremae non ab Apostolis, sed ab ipso Christo Iesu institutum fuisse, quod Sacramentum istud tempore interdicti non possit ministrari, etiam Clericis, probat optime tex. in d. cap. quod in te. Praeter haec olim etiam tempore interdicti recipientibus signum crucis, & peregrinis poterant ministrari Sacramenta poenitentiae, & Eucharistiae. d. c. quod in te. in fine. quod obtinet in his personis, quamuis nec proficiscantur, nec sint in mortis periculo constitutae: secundum Abbatem & alios ibi contra glossam. Sed & olim tempore interdicti poterant Clerici in conuentualibus Ecclesijs bini, vel tres excommunicatis, & interdictis exclusis, ianuis clausis horas Canonicas legere, non cantare: sicuti permissum est in dict. c. quod in te. Nec hoc mirum erit: siquidem adhuc extra ecclesiam Clerici soli, aut bini horas Canonicas dicere poterant, modo non audirentur a prohibitis audire: sicuti not. Host. in d. c. quod in te. Nic. Plouius in tract. de interdict. reg. 31. & Syluest. in verb. interdictum. 5. q. 5. qui hoc deducit ex mente Calde. in tract. de Eccle. interdict. fol. 10. col. 1. qui consulit, & admonet, quod hoc non fiat extra Ecclesiam: ne audiantur horae Canonicae a laicis. Clericis etiam decedentibus, qui interdictum seruauerunt, concessum est, vt absque campanarum pulsatione cessantibus solennitatibus cum silentio in coemiterio Ecclesiae sepeliantur. text. est ad hoc in d. c. quod in te. §. licet. id vero intelligendum est, vt procedat in generali interdicto, vel in speciali quo ad clericos illius Ecclesiae: nam Clerici alterius Ecclesiae non possent hoc modo sepeliri in coemiterio Ecclesiae, quae specialiter fuerit interdicta: notat Panorm. in dicto c. quod in te. colum. 2. idem Syluest. in verbo, interdictum. 5. ad finem. quo in loco hanc opinionem Panor. veram esse censet, quoties reliquae Ecclesiae liberae forent ab interdicto: cum enim in illis possent Clerici aliarum Ecclesiarum sepeliri, non patitur ratio, quod hi sepeliantur in Ecclesia speciali affecta interdicto. sed si reliquae Ecclesiae forent interdictae, tunc non esset locus opinioni Panor. imo possent Clerici aliarum Ecclesiarum sepeliri in Ecclesia specialiter interdicta. Quod parum refert, quia etsi reliquae Ecclesiae fuerint interdictae, intra easdem poterunt ipsarum Clerici sepeliri: atque ideo nusquam fere poterit contingere quod Sylue. ad quaest. istam praemisit. Matrimonij autem sacramentum quo ad eius contractum simplicem prohibitum non est tempore, nec in loco interdicto: quamuis solennitas benedictionum vetita sit, cum ad diuina pertineat officia, secundum communem, quam optime tractat, & explicat Calderi. de Eccles. interdict. folio 12. colum. 2. imo licet prohibitum foret matrimonium, nihilominus teneret non obstante prohibitione ista contractum: quemadmodum constat ex his, quae in Epitome ad quartum decretalium adnotauimus. 2. part. c. 6. numero 6. notat in specie gloss. in hoc cap. in verbo, sacramentis. cuius sententia falsissima est, nec potest defendi absque haeresis labe, dum asseuerat matrimonium, licet sacramentum sit, non conferre gratiam sicut alia sacramenta: de quo etiam latius egimus in d. 2. part. c. 1. §. vnico. nu. 2. & 3. Haec vero sacramenta, quae tempore interdicti, & in loco interdicto permissa olim fuere, poterunt ministrari, & possunt in Ecclesia, etiam specialiter interdicta: sicuti visum est Calderi. de Ecclesi. interdict. 2. membro. fol. 3. colum. 1. & Syluestro in verbo, interdictum. 5. quaestione 7. Florent. 3. parte. tit. 26. c. 3. & est communis opinio: tametsi honestum sit alibi ea celebrari, si commode id fieri possit: quod praecitati auctores fatentur. Poterant & ante istam constitutionem monachi praedicatores, & minores in loco interdicto missarum solennia celebrare super altare viaticum ianuis clausis, excommunicatis, & interdictis exclusis, voce submissa. capit. in his, de priuileg. idem & Episcopis permissum fuit. c. quod nonnullis. eod. titu. quibus ob dignitatis auctoritatem concessum preterea est, quod possint alicui sacerdoti hanc committere celebrationem, vt ipsi audiant missarum solenne sacrificium. cap. vlt. de priuileg. hoc libro. non tamen obtinet hoc Episcoporum & monachorum priuilegium vim in Ecclesia speciali supposita interdicto, secundum communem sententiam aduersus Hostien. in c. quaesiuit, de his quae fiunt a maior. parte cap. & Syluestrum in verbo, interdictum. 5. quaestio. 5. quibus omnibus adde l. 15. 16. tit. 6. part. 1. Est & templarijs priuilegio concessum, vt si ad Ecclesiam accesserint interdictam non nisi semel in anno ad Ecclesiasticum officium admittantur, nec tunc ibi sepeliantur corpora defunctorum. textus in capitulo, cum & plantare. §. quod si templarij, de priuileg. & in capitulo, vt priuilegia. §. illud. eodem titulo. vbi priuilegium istud explicatur, vt intelligatur de templarijs, & hospitalarijs, qui mittuntur per villas, & ciuitates ad Eleemosinam colligendam, aut accipiendas fraternitates. Nam & his quidem religiosis permissum est, quod in qualibet ciuitate, villa, aut castro vna tantum Ecclesia constituatur, in qua diuina officia celebrentur, excommunicatis, & specialiter interdictis exclusis semel in anno, ob eorum iucundum aduentum, etiam publice apertis ianuis alta voce, & admisso populo generaliter interdicto, vt secundum Innocentium & alios in dicto capitulo, vt priuilegia. & Palud. in quarto sententiarum distinctione decimaoctaua, quaestione octaua. articulo decimotertio. Sic denique & eodem priuilegio hi templarij obtinuere, vt qui eorum fuerint fraternitati adscripti, possint tempore interdicto in Ecclesia sepeliri. quod in eodem capitulo, vt priuilegia, expressum est. ita tamen est accipiendum, quod huic religioni oblati si decesserint non electa sepultura, vel ea quidem electa eo in loco, qui iure ipso non electa sepultura, est cuiusque mortui sepulchro destinatus, sepeliantur sane in Ecclesia, cui corpus illud pertinet, ac competit, etiam si ea interdicta sit. At si ab his oblatis electa fuerit ad sepulchrum Ecclesia, cui seclusa electione iure pontificio minime corpus illud competebat, & ea sit interdicta, non sunt admittendi ad Eccesiasticam sepulturam per eos intellectam. quod ex vero sensu eiusdem capitis deducere videntur Hostiensis, Panormitanus, & alij in dicto capitulo, vt priuilegia. & Syluester in verbo, interdictum, quinta quaestione octaua. [art. 8] oblati vero dicuntur ad huius priuilegij vsum, qui non tantum propria bona, sed seipsos dederint monasterio: quemadmodum glossa explicat in verbo, tribus denarijs. & ibi Abbas in dicto capitulo vt priuilegia. quod facilius intelligi poterit, si praenotamus, maximam differentiam esse inter conuersos, & oblatos. Nam conuersi sunt qui mutato habitu religionem ipsam profitentur minime ordine Ecclesiastico praediti: & hi cum caeteris religiosis intra monasteriorum claustra vitam agunt. oblati vero sunt, qui absque religionis professione seipsos perpetuo monasterio obtulere: sicuti tradunt Cardinal. in Clementina prima, de decimis vltima column. Abbas in capitulo, non est. de regulari. sensit Lapus allegatione 129. est etenim necessaria perpetua oblatio. capitulo, per exemptionem. de priuileg. isto libro. capitulo, cum & plantare. §. vltimo. capitulo, tuarum. & ibi Abbas de priuilegijs, ex quibus constat, conuersum dici proprie religiosum, & personam Ecclesiasticam. capitulo, non dubium. cap. parochianos. extra isto titulo, idemque colligitur ex notatis per Abbat. in Rubri. de regular. Decius in capitulo, Ecclesia S. Mariae, de constitut. & ea ratione, quod religiosus proprie sit qui tria vouerit: nempe paupertatem, obedientiam, & castitatem, auctore diuo Thoma 2. secunda quaestione, centesimo octuagesimosexto, articulo septimo. quibus non obstat textus in capitulo, ex eo. de elect. isto libro, quia inibi conuersi non habentes Ecclesiasticum ordinem laici dicuntur, quo ad electiones, ad differentiam eorum, qui Clerici sunt: id est ordinem Ecclesiasticum acceperunt: etenim hi tantum ad electionem admittuntur: imo per constitutionem Cle. vt hi qui diuinis, de aeta. & qualit. hi tantum ad eam sunt admittendi, qui sacris fuerint ordinibus insigniti. Oblatus vero qui mutato habitu non manet in seculo, est & proprie persona Ecclesiastica: qui autem in seculo manet non proprie, sed large persona Ecclesiastica dicitur. gl. in verb. mutato habitu. Cardi. Abb. & Doct. in dict. cap. vt priuilegia. text. optimus in ca. penult. de priuileg. Capella Tolosana. 8. vbi Aufreri. & Panor. ac Soc. in capit. 2. de foro compet. tractant, an oblatus sit exemptus a iurisdictione iudicis secularis, sed quod oblatus, qui habitum non mutauerit, possit matrimonium contrahere: eadem Capella Tolosana asserit nu. 333. cui ipse libenter accesserim idem constanter opinatus in quocunque oblato, qui votum castitatis non emiserit tacite vel expresse, etiamsi habitum secularem mutauerit. Non enim video quid in hac specie matrimonij vinculum impediat. Quae quidem omnia praesensit Archi. in d. c. ex eo. & in c. vt lex continentiae. vbi gloss. optima. 27. q. 1. Bald. in l. generali. & in Authent. ingressi. num. 8. C. de sacrosan. Eccles. Ioan. Staphilaeus de lite. grati. & iust. fo. 77. inibi explicans hac ratione, non amittere beneficium Ecclesiasticum eum, qui monasterium fuerit ingressus, vt oblatus fiat, non monachus. His sane praemissis ad intellectum tex. in d. ca. vt priuilegia. obseruandum est, nec esse satis, quod confratres, & oblati bona sua, etiam omnia monasterio dederint: etenim haec donatio, quae per se, ac simpliciter non sufficit ad haec priuilegia: imo est necessarium, quod confratres mutato habitu seipsos perpetuo dederint monasterio: vel absque habitus mutatione se, & sua monasterio reseruato vsufructu tradiderint, & obtulerint. Denique erit satis sufficiens oblatio personarum absque mutatione habitus cum rerum item donatione, aut ipsa mutatio habitus cum personarum oblatione: atque ita est accipiendum quod in d. c. vt priuilegia. Doct. adnotarunt, vt inibi explicat eleganter Panor. sic intelligens illud Romani pontificis responsum: cui omnino adiunge tex. in d. c. cum & plantare. §. de confratribus. Quod si quis exacte perpendat decisionem tex. in d. c. vt priuilegia. manifeste deprehendet ex eo, tempore interdicti non potuisse olim quenquam sepeliri in loco interdicto apud aliquam Ecclesiam, aut eius Coemiterium. idem apparet in ca. si ciuitas. §. vlt. supra isto titulo. # 3 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Poenitentiae sacramentum non tantum aegrotis, sed & sanis tempore interdicti poterit ministrari. -  2 Eucharistiae sacramentum, an possit ministrari foeminis praegnantibus tempore interdicti? -  3 Sacramentum Eucharistiae poterit tempore interdicti dari damnatis ad mortem. -  4 Ordinis sacramentum non potest celebrari tempore interdicti, etiam ianuis clausis, etiam in specialibus festiuitatibus. -  5 Irregulares an sint qui tempore interdicti ordines susceperint? §. TERTIVS. QVia vero ex distinctione huiusmodi statutorum excrescit in deuotio populi, pullulant haereses, & infinita pericula animarum insurgunt, ac Ecclesijs sine culpa earum debita obsequia subtrahuntur, cum fratribus nostris deliberatione habita super his diligenti, concedimus, quod tempore indicti ab homine, vel a iure prolati non tantum modo morientes, sed etiam viuentes, tam sani etiam quam infirmi ad poenitentiam, quae propter pronitatem, & facilitatem hominum ad peccandum, summe necessaria est, licite admittantur: dum tamen excommunicati non fuerint, quos admitti, praeterquam in mortis articulo, nolumus ad eandem. Ex hoc responso Romani pontificis facillime lector deducere poterit, praeter ea, quae olim permissa fuere tempore interdicti, & illud modo a summo praesule indulgeri, [art. 1] quod poenitentiae sacramentum non tantum aegrotis in periculo mortis constitutis, sed & sanis, atque in vniuersum omnibus tempore interdicti ministrari valeat. quod secus esse de eucharistiae sacramento tenet gloss. hic communi omnium consensu recepta, in verb. admittantur. asseuerans, eucharistiae sacramentum interdicti tempore non posse poenitentibus ministrari: nisi & hi constituti sint in articulo, aut periculo mortis. idem notat Abb. in c. quod in te, de poeniten. & remiss. col. 1. idque adeo verum est, vt nec sacramentum istud possit exhiberi ipsis Clericis, & religiosis, quibus licitum est per hanc constitutionem ianuis clausis celebrare. non enim poterit minime celebrantibus missarum solennia eucharistia dari, secundum Calder. in tract. de Eccles. interdi. 6. memb. versi. viso. Florent. 3. part. tit. 26. c. 4. col. 3. Anch. & Franc. hic habent tamen fere omnes religiosi, & religiosae priuilegium ad hoc sacramentum ab alijs ministrantibus recipiendum tempore interdicti: sicuti patet in compendio priuilegiorum ordinum mendicantium in verb. communicare. §. 8. Et praeter [art. 2] alia plerique dubitarunt, an foeminis praegnantibus possit tempore interdicti sacramentum Eucharistiae ministrari. nam Anchar. hic. Ioan. Andr. & Card. in d. c. quod in te. censent, non posse his sacramentum istud dari: cum non sint praegnantes foeminae in articulo mortis constitutae: quamuis periculum mortis propter partum sint subiturae. Panor. tamen in d. c. quod in te. & in c. pastoralis. §. 1. de off. ordi. ac Syluest. in verb. interdictum. 5. q. 7. contrarium verius esse opinantur, quoties periculum mortis, inspecta foeminae praegnantis qualitate, maxime timeri potest. quasi hac in specie par ratio sit mulieris praegnantis, & eius, qui graui aegritudine affectus proximus esse morti censetur. quam sententiam veriorem esse arbitror ex his, quae in priori huius relectionis parte tradidimus. §. 11. nu. 8. Sic & damnatis ad mortem, [art. 3] etiam tempore interdicti dari poterit Eucharistia: vt Cald. notat in tract. de Eccle. interdict. fol. 11. col. 4. quem sequuti sunt Syluest. in verb. interdictum. 5. q. 7. Anchar. & Franc. hic. 2. col. idemque & nos probauimus lib. 2. variar. Resolut. cap. 1. nu. 11. Secundo, ab huius §. decisione argumentari libet, [art. 4] ordinis sacramentum non posse celebrari tempore interdicti. Eo etenim tempore speciali iure quaedam sacramenta ministrari possunt, interque ordinis sacramentum minime connumeratur: igitur & hoc sacramentum tempore interdicti vetitum est, nec poterit absque huius censurae violatione celebrari. Quod in specie adnotarunt Inn. & Praeposit. colum. 3. in dicto cap. non est vobis. Florenti. 3. part. tit. 26. cap. 4. Palud. in 4. sent. distinct. 18. quaest. 8. articul. 2. principali. conclusione. 6. Ancha. hic colum. antepenult. sensit Calde. de Eccles. interdict. folio 12. colum. 3. tenet idem Syluest. in verb. interdictum. 5. q. 7. ad finem. quorum opinio communis est, ac multa quidem praemittit ex ea expressim deducenda. Primum, quod Episcopus tempore interdicti ordines celebrans saltem maiores, & sacros, omnino irregularis est, quod apparet ex eo, quia celebrat missarum solennia, & deinde actum exercet certo ordini Ecclesiastico competentem, tempore ipso prohibitum: cum ad Episcopalem ordinem pertineat ministerium sacrorum ordinum, saltem praeter Episcopalem potestatem est necessarius in ipso Episcopo ordo sacerdotij: quemadmodum ipse tradidi libro primo variar. Resolutio. capitul. 10. numero 15. Secundum, idem esse censeo in Episcopo tempore interdicti conferente minores ordines, aut primam tonsuram: nam & is erit irregularis. siquidem horum ordinum collatio ad Episcopalem potestatem, & ordinem pertinet: vt plane compertum est. Imo etsi quandoque prima tonsura, & minores ordines possint ab Abbatibus ministrari, necessario praemittendus est in ipsis Abbatibus sacerdotij ordo. c. cum contingat, de aetate, & qualit. vnde apparet, Episcopum in hoc casu irregularem esse. Tertium, apparet hinc, tempore interdicti non posse ordinis sacramentum celebrari, etiam his diebus festiuis, qui hoc in cap. §. in festiuitatibus, excipiuntur. quod notat Paluda. in dicto articul. 2. conclus. 6. & sentiunt praecitati Doct. qui principalem conclusionem probarunt. Quartum ex eorundem auctorum mente constat, non posse ordinis sacramentum ministrari tempore interdicti adhuc ianuis clausis, interdictis, & excommunicatis exclusis. Nam permissio huius constitutionis pertinet ad officia diuina, non autem ad ordinum celebrationem. Quinto infertur, nequaquam esse ordines celebrandos tempore interdicti, etiamsi immineat necessitas ordinandi presbyteros, diaconos, aut subdiaconos, aliosúe ministros, quemadmodum visum est Syluest. in verb. interdictum. 5. quaest. 7. contra Panormit. in cap. non est vobis. quo in loco vlti. col. censet, posse ordinis sacramentum tempore interdicti ministrari, si immineat necessitas ordinandi ministros diuinorum officiorum, & sacramentorum. Etenim nullibi in iure cautum est, quod haec sit vera, ac propria necessitas compellens ad interdicti violationem. & ideo Panormitan. opinio non est admodum tuta, licet eam sequatur Gonsalus a Villadiego in tracta. de irregularit. cap. de interdicto. etiamsi videam posse multis rationibus & auctoritatibus eandem comprobari. Sexto, inde constat, tempore interdicti ordinis sacramentum non posse celebrari etiam ab episcopo, qui ipsum interdictum decreuerit. Is etenim tenetur id seruare, vel illud tollere, aut suspendere, alioqui erit irregularis. ca. vlt. de priuileg. isto lib. not. Cald. de eccles. interdict. memb. 5. Septimo, hinc oportet aduertere, an recipiens [art. 5] minores ordines tempore interdicti sit irregularis? & profecto apparet, eum esse irregularem, si agat aliquem actum ea solennitate, quae certo conuenit ordini. Idcirco si in ipsamet ordinatione actum egerit quis alicui ex minoribus ordinibus speciali quadam forma competentem, irregularis est, quemadmodum deducitur ex illa Innocentij sententia, quam in hac secunda huius operis parte probauimus. §. 2. nu. 3. regulariter tamen qui minores ordines accipit, nullum actum agit eisdem ordinibus proprium, iuxta canonicam solennitatem. Octauo eadem ratione infertur, irregularem esse eum, qui tempore interdicti fuerit diaconatus, aut subdiaconatus ordine insignitus: etenim non potest quis hos ordines, aut eorum alterum adsumere, quin aliquem actum agat solemniter his ordinibus, aut eorum alteri conuenientem, atque ideo irregularitas manifesto iure contrahitur. Nam epistolam, aut euangelium legit ecclesiasticis vestibus indutus, eaque solennitate, qua solet in missarum solennium celebratione legi, quamobrem dubium non est, quin vitium hoc irregularitatis contrahatur. Nono, idem respondendum erit quo ad recipientem ordinem sacerdotij tempore interdicti: nam is irregularis est, quippe qui simul cum episcopo concelebret, atque ideo actum exequatur certo conuenientem ordini, id est, eucharistiae consecrationem, sicuti not. Syluest. in verb. eucharistia. 2. q. 3. S. Thom. in 4. sent. dist. 13. q. 1. art. 2. q. 2. & in 3. part. q. 82. art. 2. Palud. in d. 13. dist. q. 4. artic. 2. quibus visum est, posse simul ordinatos cum episcopo ordinante conficere corpus Christi, atque ita vsu apud quasdam ecclesias obtentum esse. Nec id mirum esse debet, cum & Innoc. 3. de officio missae, part. 3. c. 9. asserat, consueuisse presbyteros, Cardinales Rom. Pontific. circunstare, & cum eo simul celebrare, & corpus Christi conficere, ac demum eucharistiam a summo Pontifice accipere, significantes Apostolos, qui cum Domino Iesu pariter discumbentes, ab eo eucharistiam acceperunt. Qua ratione satis probatur irregularitatem in hoc casu, quem tractamus, vere contrahi. Decimo, hinc etiam aperitur, assistentes episcopo ordinanti irregulares esse, si vt Diaconi, vel Subdiaconi vestibus induti sacris, huic ordinum celebrationi coadiutores extiterint ea peragentes, quae in Pontificali libro continentur. Agunt sane actus tempore interdicti certo conuenientes ordini, nempe Diaconatui vel Subdiaconatui, idcirco irregulares esse eos, manifestum est. Caeterum quae in hac constitutione continentur in §. illis etiam. vsque ad §. adijcimus. facilia sunt, & per glo. maxime in verb. relaxatio, explicantur. # 4 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Interdictum particulare non patitur, nec admittit huius capituli formam in celebrandis officijs diuinis. -  2 Hospitalia etiam habent huius capituli priuilegium, sicut ecclesiae & monasteria. -  3 Interdicti tempore seruata forma huius constitutionis, quae missarum solennia sint permissa? -  4 Laici non sunt admittendi ad missarum solennia, quae sub hac forma celebrantur. -  5 Familiares & ministri clericorum, an sint admittendi, si laici sint, & quid de clericis exteris, & quid de coniugatis & infantibus? -  6 Irregularitas an contrahatur, si non seruentur omnia, quae in forma huius capitis continentur. -  7 Cessatio a diuinis, an admittat celebrationem diuinorum officiorum hac seruata forma. §. QVARTVS. SED quo facilius percipiamus veram interpretationem huius constitutionis, subijcere libuit literam §. adijcimus. qui precipuam huius tractatus partem obtinet. Adijcimus praeterea, quod singulis diebus in ecclesijs & monasterijs missae celebrentur, & alia dicantur diuina officia sicut prius, submissa tamen voce, & ianuis clausis, excommunicatis, ac interdictis exclusis, & campanis etiam non pulsatis, & tam Canonici quam Clerici ecclesiarum, in quibus distributiones quotidianae illis, qui horis intersunt Canonicis tribuuntur, si ad officia non venerint supradicta, distributiones easdem amittent, sicut interdicto perderent non extante, si diuinis officijs non adessent. Hactenus praesens constitutio permittit, tempore interdicti diuina officia celebrari ianuis clausis, interdictis, & excommunicatis exclusis absque campanarum pulsatione. Cui sane responso aliquot conabor aptare intellectus, qui constitutionem istam ad praxim, & communem vtilitatem apertiorem efficiant. Primum, haec permissio non in vniuersum est accipienda, sed ita quidem, [art. 1] quod in ecclesia particulari affecta interdicto minime locum habeat, quasi haec constitutio in ecclesijs obtineat, quae sint intra locum interdictum, non in ecclesia specialiter interdicta, quod glo. hic notat in verb. ecclesijs. quam sequuntur Anch. Dominic. Franc. & alij communi omnium sententia. Angelus in summa in verbo, interdictum. 6. quaestio. 1. Syluest. verb. interdictum, 5. §. 1. Nicola. Milis verb. interdictum. Rota in nouis. 436. Felin. in cap. Apostolicae. numero 3. de exceptionibus. Frederic. consil. 70. Ioannes Andr. Anton. Cardin. Abb. & Imola. vltim. colum. in capit. quaesiuit. de his quae fiunt a maior. part. cap. Floren. 3. part. tit. 26. capit. 4. Cald. de eccles. interdict. 2. membro. folio 3. colum. 1. Gonsalus a Villadiego in tractat. de irregularit. cap. de interdicto. colum. 3. quorum opinio communis est, & rationem habet ex eo, quod haec constitutio de interdicto generali tractet, non de speciali. Secundo, tempore interdicti officia diuina, quae per hanc constitutionem permittuntur celebrari, in ipsis ecclesijs & monasterijs celebranda sunt, nec poterunt extra ecclesias, & monasteria etiam ianuis clausis, excommunicatis, & interdictis exclusis, absque cymbalorum pulsatione celebrari. cum haec permissio ita concessa sit, vt intra ipsas ecclesias, aut monasteria, non alibi licitam faciat diuinorum officiorum celebrationem, secundum Calde. de eccles. interdict. 6. membro. Anchara. & Franc. hic. Tertio, dum Romanus Pontifex hic parem indulgentiam ecclesijs & monasterijs concedit, satis ostendit hac in specie, & in plerisque alijs appellatione ecclesiarum, ipsa etiam monasteria contineri, quod verum est in his, quae fauorem continent, non odium: in his inquam, quae fauorabilia sunt, non in odiosis, quemadmodum responderunt Abb. in cap. 1. col. 3. de iuram. calum. Domi. in c. 2. col. 3. de in integ. restit. isto lib. Quarto, erit & hic text. intelligendus non [art. 2] tantum in ecclesijs & monasterijs, sed & in hospitalibus, vt tandem in his tempore interdicti possint diuina officia celebrari, iuxta huius §. formam. modo hospitalia fuerint auctoritate episcopi erecta. in his etenim quae ad fauorem pertinent, sub appellatione ecclesiarum haec ipsa hospitalia intelligenda sunt, praesertim vbi mens ipsius constituentis hanc interpretationem ob eandem rationem admittit, quod deducitur ex his, quae notantur in Clement. per literas. de praeben. & tradidere Felin. in cap. de quarta. de praescript. Curt. iunior cons. 20. Rebuf. in tract. nominationum. q. 15. num. 12. Quinto, idem erit dicendum in monasterijs monialium, vt etiam ipsis audientibus possint ianuis clausis, interdictis, & excommunicatis exclusis officia diuina celebrari, sicuti in specie asserit Syluest. in verb. interdictum. 5. q. 1. col. 2. Sexto, per hanc constitutionem tempore [art. 3] interdicti permissa sunt missarum solennia non solum quae propria sunt illius diei, quo celebrantur, iuxta ritum, & institutionem ecclesiae, & sic officia diuina ipsius sancti, cuius eo die festiuitatem ecclesia colit, sed & alia quaecunque diuina officia, missarum item solennia diuae virginis Mariae, sancti Iacobi, aut alterius cuiusque Diui, atque ita visum est Ioan. Andr. Domin. & alijs hic. Calder. de ecclesia. interdict. membro. 6. colum. 7. & Syluest. in verbo, interdictum. 5. quaestio. 1. colum. 2. aduersus Ioan. Monach. qui opinatur, tantum permitti per hanc constitutionem missarum solennia propria eius diei, non autem alterius, quod falsum est, vt constat ex hac constitutione, quae permittit diuina officia, secundum hanc formam tempore interdicti celebrari, sicuti prius celebrabantur. Septimo, animaduertere oportet, hanc permissionem locum obtinere in interdicto in locum aliquem decreto, quasi secus sit, quoties interdictum pronunciatum fuerit in personam. Is etenim, qui interdictus est, nequaquam poterit iuxta formam huius text. diuinis officijs operam dare, nec itidem in his diebus solennibus, quorum mentio fit in §. sequenti, quemadmodum communi omnium sententia obtentum est. Octauo, haec ipsa constitutio ita est interpretanda, vt ad [art. 4] officia diuina minime admittantur laici interdicti, nec item illi, qui sunt incolae populi interdicti, licet ipsi interdicti non sint, & idem erit de quibuscunque laicis non interdictis: nam hi excludendi sunt ab auditione diuinorum officiorum in loco interdicto, sicuti notat gloss. hic in verb. interdictis. quam Anchar. quaest. 2. & caeteri Docto. communiter sequuntur, quorum opinioni admodum suffragatur text. in cap. licet. de priuileg. isto libr. in principio. ex quo cessat argumentatio, quae a sensu contrario poterat ex huius capituli litera deduci aduersus communem: quam probare videntur Calder. & quotquot de hac materia scripserunt, tametsi Freder. in consil. 70. minime concedat, in hac specie irregularem esse eum, qui laicis non interdictis, etiam incolis loci interdicti admissis, diuina officia celebrauerit. Nono, ad huius decisionis veram cognitionem inquirendum erit, an clerici omnes admittendi sint ad officia diuina, quae secundum formam huius §. tempore interdicti celebrari possunt? & quidam opinantur, non esse admittendos clericos extraneos, sed tantum illos, qui sint illius ecclesiae, in qua officia diuina dicenda sunt, quod expressim notat Archid. hic ab hoc text. adsumens probationem ex eo, quod canonicos & clericos earundem ecclesiarum admittat, quae quidem ratio debilis est, cum haec constitutio, dum mentionem facit canonicorum & clericorum, de quotidianis distributionibus tractet, quae non debentur clericis exteris, atque ideo iure verius est, tempore interdicti ad officia diuina, secundum huius constitutionis institutionem admittendos esse clericos, quoscunque etiam exteros ab eo loco, qui interdictus sit, sicuti censent Ioan. And. Anch. hic 3. q. Cald. de eccles. interdicto, membro 6. col. 3. Floren. 3. part. tit. 26. cap. 4. Ang. in verb. interdictum. 6. §. 3. & Syluest. in verb. interdictum. 5. q. 1. quorum opinio communis est, licet dubitauerint Domi. & Franc. hic, & Fred. consil. 92. quae quidem dubitatio potuit tolli ea ratione, quod hic paragraphus permittat diuinorum officiorum celebrationem tempore interdicti ianuis clausis, excommunicatis, & interdictis exclusis, submissa voce, absque pulsatione campanarum, sicut prius eo tempore, quo locus non erat interdictus celebrari poterant, & tunc dubio procul quilibet clericus, etiam exterus admittendus erat. Decimo ex his, quae in huius paragraphi interpretatione solent adnotari, opinor ipse, clericum coniugatum cum vnica & virgine non esse admittendum ad officia diuina, quae seruata forma hic statuta permittuntur. Ad hanc vero sententiam inducor ea ratione, qua traditum extat, clericos & religiosos ad haec officia diuina fore admittendos, non laicos. Clerici autem coniugati, etiamsi cum vnica, & virgine contraxerint matrimonium, priuilegium obtinent clericorum in duobus tantum, nempe quo ad canonem & forum: in caeteris vero laici censendi sunt, iuxta communem resolutionem Doctor. in capitul. vnico. de cler. coniug. isto libr. igitur non habent hoc priuilegium, vt cum clericis tempore interdicti ad officia diuina admitti possint. Vndecimo erit nihilominus considerandum, tempore [art. 5] interdicti ad officia diuina admittendum esse laicum, quem ante interdicti decretum clericus ecclesiae seruiens familiarem habebat, vt sibi in missarum solennibus ministraret, modo hic familiaris non sit interdictus in specie, nec generaliter, quod ita explicant Calderi. de eccles. interdict. membro 6. Anchar. quaest. 3. col. 3. & Franc. hic. quo fit, vt text. in cap. licet. de priuileg. isto lib. §. 1. intelligendus sit de familiaribus non interdictis, cum interdicti semper sint a diuinis excludendi. Duodecimo potest & in controuersiam incidere, an sint infantes excludendi ab his diuinis officijs, quae tempore interdicti seruata huius §. forma celebrandae sunt. & Syluest. in verbo interdictum. 2. quaestione 17. existimat, pueros nondum doli capaces, qui proprie interdicti minime censentur, etiam populo interdicto, non posse audire diuina officia in loco interdicto, cum eis hoc concessum non sit, atque hoc ipsum verum esse ipse censerem in pueris, qui post septennium, etsi non sint doli capaces, percipiunt tamen & intelligunt aliqua ex parte, & cognitionem habent diuinorum officiorum: cognoscentes equidem missarum solennia pertinere ad cultum diuinum, & ad Christianae religionis professionem, at in infantibus nequaquam hoc probarem, hi siquidem nihil sentiunt, nec percipiunt, quod officia diuina dicantur, vel cessent, nec eos tangit diuinorum officiorum prohibitio. Sepeliri autem non possunt isti infantes in ecclesia tempore interdicti, quia sepulturae prohibitio aliam rationem habet, quae non deducitur ab aliqua cognitione prohibitionis eius actus, sed tantum ex eo, quod ecclesia tempore interdicti nullum corpus admittat, quippe quae interdicta sit. officia vero diuina prohibentur ne quis ea audiat, aut celebret, quae ratio aliquam eius actus cognitionem praemittit. Non me latet, seruandam esse huius constitutionis formam, ita tamen quod superstitiose non accipiantur eius verba. Decimotertio, intelligenda est prohibitio cymbalorum & campanarum, quae hic fit, quo ad horas canonicas dicendas, quo ad missarum solennia celebranda, non tamen quo ad alia. Nam & tempore interdicti pulsari possunt campanae in signum praedicationis Dominici verbi, & vt Christiani concionibus sacris adsint, item & ad salutationem Angelicam, cuius meminit glo. in verb. zabazala. in Clem. 1. de Iudae. & inibi Abb. atque ita hunc decimumtertium intellectum in specie omnes Doctor. probarunt, praesertim Io. And. Domin. & Francus hic, Cald. de eccles. interdict. fol. 11. col. 1. Gonsalus a Villadiego de irregular. c. de interdict. quibus etiam placuit, non posse tempore interdicti pulsari cymbalum in signum eleuationis Eucharistiae. Decimoquarto non inutiliter hoc in loco tractabitur, sitne [art. 6] irregularitas contracta ex eo, quod in celebrandis officijs diuinis non fuerint omnia seruata, quorum in hoc §. mentio fit. etenim Cald. optimis quibusdam rationibus in tract. de eccles. interd. memb. 6. col. 7. opinatur, celebrantem missarum solemnia tempore interdicti non seruatis exactissime his, quae in hac constitutione continentur, irregularem esse, in quo ipse nec dubito, nec video posse iustis ex causis dubitari: nam celebrans tempore interdicto ante istam constitutionem esset dubio procul irregularis, saltem si celebraret non seruatis his, quae in hoc §. seruanda exponuntur, & tamen per hanc constitutionem haec diuinorum officiorum celebratio permissa non est. Igitur euidenter constat, ita celebrantem irregularem esse. Idem dicendum erit de eo, qui officia diuina certo ordini ecclesiastico conuenientia minime seruata forma ista peregerit. De illo autem, qui alijs celebrantibus campanas pulsauerit, vel ecclesiarum ianuas aperuerit, irregularem esse, quia in crimine cooperetur, not. Cald. in d. membro 6. col. 7. Florent. 3. part. tit. 26. cap. 4. col. 1. Ioan. Andr. hic, Gonsalus a Villadiego, de irregularit. cap. de interdicto. ex c. si concubinae. de sent. excom. qua ratione & ipse Gonsalus col. pen. opinatur, irregularem esse eum, qui cum excommunicatus sit, alteri excommunicato, vel interdicto celebranti coadiutor extitit simplex in celebratione missae, sed & eadem ratione idem dicendum foret, si ipse coadiutor, ac simplex minister non esset excommunicatus, cum ratio assumatur ex eo, quod in crimine alteri cooperetur, quod falsum est: nam qui ministrat simpliciter celebranti tempore interdicti, non seruata forma huius §. irregularis non est, vt idem Gonsalus in d. c. de interdict. col. penult. tenet post Dom. in c. is cui. §. vlt. sup. isto titul. quibus ea ratio suffragatur, quod tantum is sit irregularis, qui tempore interdicti, suspensionis, aut excommunicationis actum egerit certo conuenientem ordini ecclesiastico, vt paulo ante non semel adnotauimus, sed ministrare simpliciter sacerdoti celebranti, non tantum conuenit clericis, sed & laicis, nec is actus peculiaris est alicuius certi ordinis, cum & a laicis hoc ministerium exhiberi possit. vnde mihi aduersus Calder. Florent. & alios potius placet, non esse irregularem pulsantem campanas tempore interdicti ad officia diuina, nec item aperientem ianuas, cum hi actus peculiares certi ordinis ecclesiastici non sint: imo possint per laicos agi, & quotidie agantur. Quamobrem minime contrahitur ex his irregularitas, sicut in genere passim idem Cald. fatetur, & nos probauimus hac in parte §. 2. numer. 3. quod si quis auctoritate publica, vel priuata vsus, vel pulsauerit campanas, aut ecclesiarum ianuas aperuerit, vt auctoritatem ipse prebeat tempore interdicti diuinorum officiorum celebrationi, profecto erit irregularis, secundum Innoc. & Abb. in c. tanta. de excess. praelat. quorum sententia communis est, vt fatetur eam sequutus Gonsalus a Villadiego in d. c. de interdicto. col. 6. text. optim. in cap. illud. de cleric. excom. ministra. cuius & nos mentionem fecimus parte prima huius operis. §. 6. ad fin. Decimoquinto, non est omittenda frequens illa controuersia, qua solet disputari: sitne [art. 7] locus huic paragrapho, & eius permissioni tempore cessationis a diuinis? quam quaestionem iam a plerisque tractatam breuiter hic exponam, vt vulgari satisfaciam contentioni. & sane quod tempore cessationis a diuinis possint ianuis clausis, interdictis, & excommunicatis exclusis, absque campanarum pulsatione diuina officia celebrari iuxta formam huius constitutionis, poterit multis rationibus comprobari praesertim sequentibus. Prima, quia interdictum generale, & cessatio a diuinis, pari iure censentur quo ad diuinorum officiorum celebrationem. Clement. 1. isto titul. sed in interdicto generali obtinet huius §. permissio. igitur & ea seruari debet tempore cessationis a diuinis. argumento l. illud. ff. ad legem Aquil. l. vltim. ad finem. ff. mandat. cap. translato. de constit. cap. si postquam. de elect. in 6. Secundo ad idem argumento ab eadem ratione, quae expressim in hoc capit. §. quia vero, continetur. Nam illa Romanum Pontificem induxit, vt hac praemissa forma, tempore interdicti diuina celebrarentur officia: hancque celebrationem veteri iure vetitam permitteret. Eadem vero ratio omnino in cessatione a diuinis obtinet, quod satis manifestum est. Ergo & tempore cessationis a diuinis huius §. decisio seruari debet. siquidem a ratione expressa in aliqua constitutione, optime procedit argumentatio ad casum omissum. gloss. in Clement. 1. verb. eligatur. de electio. notant Bartol. & alij in l. Gallus. §. & quid si tantum. 2. colum. ff. de liber. & posthum. etiam in materia correctoria, vt ipsimet adnotarunt. & Francus in capit. 1. de temp. ordinat. isto lib. limitat. 6. Fortun. in dicto §. & quid si tantum. super gloss. emancipatus. tradunt Euerard. in loco a ratione cessante. Ioann. Crott. 9. quaestio. Bartol. & Ripa. numero 57. in l. si constante. ff. solut. matrimo. Dec. in capitul. translatio. de constitut. 2. lect. & in l. si quis id quod. ff. de iurisdict. omnium iudic. & in l. factum. §. in poenalibus. ff. de reg. iur. And. Alci. de verb. signific. lib. 2. col. 40. Tertio, eandem sententiam mirum in modum confirmat ea ratio, quae dictat, constitutionem vtcunque correctoriam extendendam fore, si sit animae & spirituali saluti fauorabilis, quemadmodum visum est Hostien. Ioanni Andre. Abb. & Praeposit. in capit. ex tenore. qui filij sint legit. gloss. in capit. sciant cuncti. de electione. isto lib. in verbo, alios. cuius & nos meminimus in Epitome ad 4. Decretalium. secunda parte. capit. 6. numero 12. notant Dominicus & Francus in capitul. primo. limit. quarta. de tempore ordinat. isto libro. Haec autem constitutio fauorabilis est animae, & spirituali saluti, ergo erit extendenda ab interdicto ad cessationem. Quarto his accedit, quod maius vinculum habet interdictum, quam cessatio a diuinis, vt apparet ex illa quaestione, quam superius tractauimus de celebrante tempore cessationis a diuinis, an sit irregularis, sed text. hic permittit sub certa forma celebrari diuina officia tempore interdicti: Igitur fortior, ratione permittendum idem erit tempore cessationis a diuinis, cum ea minus vinculum induxerit. Quinto, ab auctoritate doctissimorum virorum probari videtur haec opinio. Eam etenim veram esse censent Ioann. in summa confessor. lib. 3. tit. 33. quaestio. 221. Archid. in cap. si canonici. de offic. ordin. isto lib. cuius sententiam sensim, & tacite admittere videntur caeteri Doctor. ibi. Gonsalus a Villadiego de irregularit. cap. de interdicto. colum. 3. Paluda. in 4. sent. distinct. 18. q. 8. artic. 3. principal. versic. sed verius. Contraria sententia plerisque verior videtur aliquot rationibus, quarum potissimas hac in parte subijciam, nec enim conuenit multa ad hanc disputationem adducere, quae solent quacunque in controuersa quaestione vtrinque proponi, ad maiorem potius verborum cumulum, ipsius definitionis vtilitatem. Primum enim vrget pro hac opinione ipsa dictionis significatio, quae plane videtur inducere penitus cessationem a diuinis officijs, eam inquam, quae distinguatur a prohibitione illa, quae per interdictum decernitur, quasi interdictum prohibeat officiorum diuinorum celebrationem poenis quibusdam statutis aduersus ea celebrantes: cessatio vero inducat omnino suspensionem diuinorum officiorum ab interdicto distinctam, & quae praecipue ad factum, non ad iuris effectus referenda sit, alioqui nulla iusta ratione inducta foret nominum diuersitas, si idem per interdictum & cessationem significaretur, & temere diuersis nominibus fuissent nuncupata. l. Papinianus exuli. ff. de minori. l. si idem. C. de codicillis. Secundo, ad haec accedit quod Ioan. Andr. scribit in cap. dilectis. de appel. vbi col. 1. illum text. intelligens in cessatione a diuinis adnotauit, non esse permissum eo tempore, quod episcopus celebret indistincte, sed certa forma, nempe ianuis clausis, interdictis, & excommunicatis exclusis. cap. vlt. de priuileg. isto lib. cap. quod nonnullis. eod. tit. & volumine. Igitur si episcopis iure speciali secundum Ioann. Andr. tempore cessationis hoc permissum extat, reliquis clericis id negatur, atque ita non poterit tempore cessationis a diuinis text. hic obtinere. Tertio, eandem opinionem probat text. elegans in d. c. si canonici. §. si autem. supra de offic. ordin. inibi etenim respondetur, eum, cuius culpa cessatio indicta fuerit, teneri canonicis & clericis ad id, quod eorum intersit ex eo, quod omnino cessantes a celebratione diuinorum officiorum quotidianas distributiones amiserint, aut sane non acquisiuerint, iuxta cap. vnicum. de cleric. non resid. isto lib. quod si canonici & clerici tempore cessationis a diuinis possent diuina officia celebrare, seruata forma huius §. profecto nulli dubium poterit contingere, quin & distributiones quotidianas acquirant, sicuti & in hoc paragrapho responsum extat. Quarto constat, olim ante istam constitutionem tempore cessationis a diuinis penitus interdictam esse, & fuisse diuinorum officiorum celebrationem. c. non est vobis. de spons. secundum communem eius interpretationem, & tamen nullibi huic veteri iuri derogatum est, cum haec constitutio de interdicto tractet, non de cessatione a diuinis. Fit ergo manifestum, adhuc manere vetera iura illaesa, & idcirco non posse tempore cessationis a diuinis officia diuina celebrari, etiam ianuis clausis, interdictis & excommunicatis exclusis, ex quibus mihi satis euidenter apparet, hanc vltimam opinionem iure veriorem esse. Cui parum oberunt, quae priori loco in contrarium adducta fuere, cum cessatio a diuinis rationem distinctam habeat ab interdicto propter omnimodam, quam inducit, suspensionem organorum ecclesiasticorum, & quia iure ipso Pontificio manifestum est in hac specie discrimen inter cessationem & interdictum, auctoritate text. in d. cap. si canonici. §. si autem. de offic. ord. isto lib. Vtcunque tamen sit, tempore cessationis a diuinis poterunt ea sacramenta ministrari, quae tempore interdicti poterant Christi fidelibus ante constitutionem istam dari, imo & sacramentum poenitentiae ministrari poterit tempore cessationis a diuinis, non tantum existentibus in mortis periculo, sed & his, qui prospera vtuntur valetudine, vt tandem admittenda sit responsio huius capit. in §. quia vero. etiam tempore cessationis a diuinis. Etenim licet haec constitutio de interdicto tractet, nihilominus partim eadem obtinebit in cessatione a diuinis in his saltem permissionibus, quae non pertinent ad ordinariam diuinorum officiorum celebrationem. Nam praeter rationem considerandum est, hanc decisionem, dum permittit poenitentiae sacramentum ministrari non tantum infirmis, sed sanis, esse iuris extensionem veteris, quod adhuc cessationis tempore seruandum est, secundum vulgo receptam sententiam. Hinc patet, tempore cessationis a diuinis locum esse decisioni expressim statutae in capit. quod in te. de poenit. & remissione, & tamen dubium erit, an & eodem modo sit admittendum quod indultum episcopis est, & quibusdam religiosis in cap. quod nonnullis. & in ca. 3. de priuileg. §. quod si templarij. & cap. in his. & cap. vt priuilegia. eod. tit. & cap. vlt. eiusdem rubricae isto lib. siquidem Ioan. Andr. in dicto cap. dilectis. de appellat. insinuat, has omnes permissiones locum habere, etiam tempore cessationis a diuinis, cum & tempore interdicti fuerint iure veteri olim statutae & indultae, quo tamen iure omnino diuina cessabant officia ob interdictum, nec vlla sub forma poterant celebrari. Posset sane quis ex hoc argumentari, tempore cessationis a diuinis recipiendam fore huius §. formam & permissionem, quae iure communi statuta est, cum & eo tempore admittantur ea priuilegia, quibus licitum est iure veteri tempore interdicti diuina officia celebrare aliquot in casibus, ianuis clausis, interdictis, & excommunicatis exclusis, haec etenim priuilegia sunt aduersus ius commune tempore interdicti concessa, & eadem ad tempus cessationis a diuinis extenduntur, vt Ioan. Andr. sensit, igitur & huius constitutionis ordinarium indultum iuris communis vim habens, etiam si ad interdictum in specie referatur, extendendum foret ad cessationem a diuinis, atque ideo admittenda prior opinio, nisi quis ex aduerso responderit, non posse rationem istam ex aequo probari, quia dicta priuilegia non extinguunt penitus vim, & effectum cessationis a diuinis, quemadmodum extingueret huius constitutionis indulgentia, si ea foret admittenda, & maxime haec extensio esset contraria iuri Pontificio propter text. in d. c. si canonici. §. si autem. Nec tamen erit in praesentiarum omittendum, quod habens priuilegium speciale extra iuris constitutionem, audiendi diuina officia tempore interdicti, non poterit ea audire tempore cessationis a diuinis, etiam seruata huius capitis forma. Nam licet iure communi aequipolleat cessatio a diuinis interdicto, quo ad ea quae modo dicta fuere, non tamen idem erit de iure speciali, quemadmodum deduxere hanc rationem passim iuris vtriusque Doctor. ex gloss. & in Clem. vnica. de baptismo. Anchar. praesertim in capit. statutum. in 2. de haeretic. isto lib. Alex. in additionibus ad Bartol. in l. in potestate. ff. de his qui sunt sui vel alieni iuris. tradit late Felin. in cap. in praesentia. de probatio. nu. 21. & 22. Denique etiam si iure verior esset opinio eorum, qui censent, tempore cessationis a diuinis obseruandam fore huius paragraphi formam, nihilominus contraria sententia potior est propterea, quod fuerit consuetudine recepta. Etenim iam diu obtentum est, penitus cessandum esse ab officijs diuinis tempore cessationis, nec ea posse celebrari iuxta formam huius §. quae quidem consuetudo non admodum longi temporis vsum exigit, cum ob diuersas hac in controuersia opiniones, tum ex eo, quod per eam ad ius commune vetus, & Pontificium redeamus, argumento gloss. celebris. in capit. statutum. de praebend. isto libr. in verbo, numerandum, cuius nos obiter meminimus in libro 3. Variarum resolutionum. capitulo 6. num. 4. post alios, quorum meminit late Andr. Tiraquel. de primogenijs. quaest. 24. num. 6. text. optimus, in cap. ab exordio. 35. distinctio. tradunt Iason in l. si vnus. §. pactus ne peteret. ff. de pactis. columna 2. Felin. in capitulo cum accessissent. de constitut. vbi Dec. col. 3. # 5 Ex §. sequenti. SVMMARIVM. -  1 Eucharistiae festiuitas, vsque in octauum diem interdictum ecclesiasticum suspendit. -  2 Festum conceptionis virginis Mariae idem priuilegium habet. -  3 Cessatio a diuinis an admittat huius §. suspensionem? -  4 Aduentus regis habet & hoc priuilegium, quod interdictum suspendatur. -  5 Officia diuina quae sint permissa tempore interdicti in his festiuitatibus. -  6 Sepultura ecclesiastica an possit in his festis dari, & quid de sacramentis? §. QVINTVS. SVbsequitur statim insignis huius constitutionis responsio ad interdicti ecclesiastici censuram omnino necessaria, cuius examinatio exigit, quod breuiter exponamus contextum ipsius literae ad faciliorem cognitionem. In festiuitatibus vero natalis Domini, Paschae, ac Pentecostes, & assumptionis Virginis gloriosae, campanae pulsentur, & ianuis apertis, alta voce diuina officia solenniter celebrentur, excommunicatis prorsus exclusis, sed interdictis admissis, quibus ob reuerentiam dictarum solennitatum, & vt ipsi ad humilitatis gratiam, & reconciliationis affectum facilius inclinentur, praefatis diebus participationem permittimus diuinorum: sic tamen quod illi, propter quorum excessum interdictum huiusmodi est prolatum, alteri nullatenus appropinquent. Hactenus huius paragraphi litera, quae sequentes intellectus ad eius elucidationem admittere videtur. Primum equidem constituendum est, idem esse [art. 1] permissum in die, quo festiuitas Eucharistiae, & corporis Christi solet solenniter celebrari, quod in honorem tanti sacramenti Martinus 5. concessit, & Eugenius 4. ad octauam vsque diem extendit, sicuti not. Ang. in verb. interdictum 6. q. 16. & Syluest. in verb. interdictum. 5. q. 2. post Florent. 3. part. tit. 26. cap. 4. cui priuilegio & concessioni accedunt multa, quae de hac solennitate statuta, & decisa fuere per Rom. Pontific. in Clemen. 1. de reliq. & venerat. sanct. vbi gloss. in verb. reuelatum, praedixit hanc Martini & Eugenij concessionem. Secundo, hanc [art. 2] eandem constitutionem extendendam fore ad festum, & octauam conceptionis immaculatae virginis Mariae, ex priuilegio Leonis decimi, asseuerat auctor compendij priuilegiorum ordinis mendicantium in verb. conceptio. §. 12. & in verb. interdictum. 2. §. 8. eaque concessio, vt ipse refert, tantum apud Hispanos obtinet, cui priuilegio accedunt multa, quae de immaculata conceptione virginis Mariae doctissimi ac sanctissimi viri scripsere, defendentes, eam conceptam fuisse absque labe originalis peccati, quae opinio probata fuit in concilio Basil. sessione 36. & multis adductis auctoritatibus defenditur ab Ambros. Catharino in speciali huius quaestionis opusculo. extat & elegans carmen lib. 1. parthenices Marianae apud Baptist. Mant. eandem opinionem tenent Scotus, & caeteri Theologi ibidem in 3. sent. dist. 3. Abb. col. 2. & Anton. in c. vlt. de ferijs. idem Ambr. Cathar. lib. 4. aduersus Caiet. licet glo. in c. 1. in verb. natiuitas. de consec. dist. 3. & ibi Card. a Turre Cremata. Archid. in c. firmissime. de consec. dist. 4. Io. And. in d. c. vlt. de ferijs. Specul. eod. tit. de ferijs. Caieta. in peculiari de hac controuersia libello. idem in 3. part. q. 27. art. 2. contrariam sententiam tenere ac probare conantur. Qua in re illud sit constitutissimum, maxima cum veneratione ex ecclesiae instituto festiuitatem istam quolibet anno celebrari, & celebrandam esse, quod constat in constitutione extrauaganti Sixti 4. quae incipit, Graue nimis. de reliquijs & venerat. sanct. inter communes: quo in loco excommunicationi & alijs poenis subijciuntur asserentes, eos mortaliter peccare, aut haereticos esse, qui conceptionem Virginis immaculatae, vt festum diem celebrauerint, vel dixerint, virginem Mariam absque labe originalis culpae conceptam fuisse, rursus & eadem constitutione sub eisdem poenis Rom. Pont. prohibet, damnari per quenquam, vt haereticam opinionem illorum, qui existimant, virginem Mariam non fuisse in eius conceptione praeseruatam ab originali culpa, aut eius sententiae auctores mortaliter peccare, cum ab ecclesia catholica nondum sit haec controuersia decisa. Hoc ipsum auctoritate Synodi Tridentine probatur his equidem verbis, sessione 5. declarat tamen haec ipsa sancta Synodus, non esse suae intentionis comprehendere in hoc decreto, vbi de peccato originali agitur, beatam & immaculatam virginem Mariam Dei genitricem, sed obseruandas esse constitutiones felicis recordationis Sixti Papae 4. sub poenis in eiusdem constitutionibus contentis, quas innouat. Hactenus Tridentina Synodus, quae voluit, quaestionem adhuc manere sub controuersia, absque certa ecclesiae diffinitione. Ad haec tamen scribit egregius doctor Martinus Azpilcueta, in c. quando. de consec. dist. 1. notab. 19. nu. 86. hoc priuilegium datum fuisse festo Conceptionis, quo ad istius capitis indulgentiam, non in vniuersum, sed tantum in his ecclesijs, in quibus ipso die conceptionis horae Canonicae, & officia diuina dicuntur secundum ordinem, & ritum institutum a Protonotario, de Nogarolis, testaturque vir doctissimus, se priuilegium ipsum legisse. Tertio, haec constitutio hac in parte intelligenda est in interdicto generali: Nam in ecclesia specialiter interdicta minime est admittenda, imo in ea ecclesia non poterunt publice, nec secrete diuina officia celebrari etiam in his festiuitatibus. Quod probatur ex his, quae diximus in §. adijcimus. supra proximo. num. 1. Quarto, ab his, quae in praecedentibus tractauimus, quibusdam videbitur, [art. 3] non esse locum huic constitutioni, quo ad huius §. decisionem tempore cessationis a diuinis, quarum sententia profecto admodum probabilis est, & poterit in disputatione facillime defendi, ipse tamen contrariam potius admitterem ex multis: sed praecipue, quod cessationi a diuinis non omnino derogetur, etiam si in his festiuitatibus diuina officia celebrentur, siquidem haec celebratio temporaria est ad hos dies festos restricta, quamobrem manet ipsius cessationis vis his diebus transactis. deinde eadem ratio prorsus in cessatione a diuinis, sicut in interdicto procedit. Atque praeter ista nulla est iuris Pontificij constitutio, quae hanc benignam huius ca. interpretationem excludat, idcirco fortassis haec sententia potior est. Quinto est obseruandum, [art. 4] quod & in aduentu Regis in aliquam ciuitatem, quae interdicta sit, eadem haec constitutio admittenda est, vt diuina officia celebrentur publice iuxta formam huius §. quemadmodum tradit Ioan. Staphil. de literis gratiae & iustitiae, fol. 157. col. 1. quod ipse non alia ratione probat, quam quod deferendum sit dignitati regiae. c. solitae. de maior. & obed. & fortassis hoc ipsum obtinebit tantum quo ad diem aduentus, vel alterum statim sequentem, non quo ad totum ipsum tempus, quo Rex in aliqua vrbe manserit, esset enim id admodum graue, & in dispendium censurae ecclesiasticae. Sexto ad intellectum [art. 5] huius §. inuestigandum est, quaenam hore canonicae possint in his diebus celebrari publice? & gl. in verb. Assumptio, scribit incipiendum esse diuinum officium a vesperis diei praecedentis festiuitatem, & finiendum ipso die festiuitatis vesperis iam peractis, ita, vt completorium ianuis clausis, non publice dicatur. hanc gl. sequuntur Ioan. And. & Ancha. hic, Cald. in tract. de eccle. interdict. 6. membro. §. viso. de effectu. col. 8. Flor. 3. par. tit. 26. c. 4. argumento text. in cap. 2. de ferijs. quo probatur in celebrandis festiuitatibus ab ecclesia institutis, diem esse computandum a vesperis in vesperas, quod Docto. ibi communiter adnotarunt. idem deducitur ex text. in Clem. 1. ad fin. in verb. in primis autem festis. de reliq. & vener. sanct. Felin. in c. consuluit. col. 3. versicu. in priuilegijs. de offi. deleg. Paulo, & Ias. in l. more. ff. de ferijs. Felin. in cap. Ecclesia sanctae Mariae. de constitu. col. 18. versic. 5. conclusionis declaratio. c. 1. ibi glos. de consecrat. dist. 3. gl. Ant. & Abb. in c. 1. de ferijs. Leuitici. c. 23. notat late Andr. Tiraq. in tract. de vtroque retract. §. 1. glos. 11. num. 13. contrarium tamen in hac quaestio. quam tractamus, tenent Archid. Domi. & Francus hic. Frederi. consil. 111. colum. 3. Syluest. in verb. interdictum. 5. q. 2. Gonsal. a Villadiego de irregulari. c. de interdicto. colum. 5. Angel. verb. interdictum. 6. q. 18. probantes, etiam completorium harum festiuitatum post secundas vesperas posse dici publice, quemadmodum & alia diuina officia illius diei: cum adhaereat completorium istud secundis vesperis. quam opinionem consuetudo probauit, & esse veriorem nos opinamur. Septimo, hic text. ita intelligendus est, vt his diebus non tantum missarum solennia ipsius festiuitatis, sed & missae peculiares, ac votiuae dici, ac celebrari publice possint. quod in praecedenti §. adnotauimus. n. 3. atque in specie huius §. idem tenuerunt Cald. de eccle. interd. 6. membro. fol. 12. col. 4. Syluest. in verb. interdictum. 3. quaest. 2. Flor. 3. part. titu. 26. c. 4. colum. 2. quorum opinio satis probari potest. nec restringenda isthaec est constitutio: cum fauorem inducat maximum ad diuini cultus religionem. Octauo quaeritur [art. 6] opportune, an liceat in his festiuitatibus mortuos sepelire intra Ecclesiam? & glos. in Clem. 1. de sepult. in princi. tenet, quod hoc minime liceat: cum tantum permittantur officia diuina, & eorum publica celebratio: sepultura vero mortuorum non pertinet ad officia diuina. probat hoc ipsum tex. elegans in c. cum & plantare. §. quod si templarij. de priuileg. vbi eo tempore, quo in Ecclesijs interdictis permissa est diuinorum officiorum celebratio propter aliquod priuilegium, non ex hoc censetur permissa mortuorum ecclesiastica sepultura, sic denique praecitatam gl. sequuntur Card. Imol. Abb. Ioan. Vanchelius, & Bonifa. 3. col. ibidem. Ioan. And. Domi. & Fran. hic, Frede. in d. consi. 111. col. 5. Gons. a Villadiego de irregula. c. de interd. col. 5. scribens post Imol. in d. Clem. 1. idem esse quo ad officium defunctorum, vt hoc his diebus dici non possit, etiamsi corpus extra Ecclesiam sepeliatur. in quo Frederi. in d. cons. 111. & Syluest. in verb. interdictum. 5. q. 2. contrarium tenent, licet praedicta opinio quo ad sepulturam, quae communis est, probaretur: cum & officium defunctorum pertineat ad diuinorum officiorum celebrationem. Quam sententiam ipse veriorem esse censeo. Imo & posse intra Ecclesiam his diebus corpora defunctorum sepeliri, aduersus magis receptam vulgo opinionem probant Cald. de eccles. interdi. 6. membro. versi. item quaeritur. Ancha. hic. Angel. in verb. interdictum. 6. q. 35. Flor. 3. part. titu. 26. ca. 4. ea ratione, quod sepultura fere ad officium diuinum pertineat: quia funus ipsum ad Ecclesiam defertur cum officio diuino. c. quia diuina. 13. q. 2. & haec quidem opinio benignior est, iureque defendi, & aequitate poterit. Illud tamen est apud omnes in confesso, in his festiuitatibus omnia licere, quae ad officium pertineant diuinum, & eius celebrationem: ea vero, quae pertinent ad sacramenta, minime permitti, nisi ea forma, qua permittuntur alioqui tempore interdicti, vnde plura possent deduci ad huius responsi interpretationem, quorum aliquot exponam. Nono hinc constat, posse in his diebus hic connumeratis benedici abbates, virgines, aquam, vestes, & alia ecclesiastica ornamenta: quod communi omnium sententia probatum est, praesertim ab Anchara. Freder. Cald. Syluest. & alijs, atque ab Angel. in verb. interdictum. 6. quaest. 18. Decimo, secundum eosdem non poterunt in his festiuitatibus sacramenta eucharistiae, & extremae vnctionis ministrari: prius quidem his, qui nullo mortis periculo afficiuntur: posterius nec his, qui mortis articulo, & agone grauantur. quod probatur ex his, que & nos adnotauimus in hac secunda parte. §. 2. numero 7. Vndecimo constat, tempore interdicti posse publice nuptias benedici ex concessione huius constitutionis in his diebus, quibus speciali priuilegio licet diuina officia celebrare apertis ianuis, & solenniter, modo alia ex causa non fuerint prohibitae nuptiarum benedictiones. Est etenim benedictio nuptiarum diuinum officium: sicuti Calde. & alij communiter tradidere, Syluest. post Hostiens. in verbo, interdictum. 5. quaestione 2. sic locum obtinebit haec opinio in die Assumptionis sacratissimae virginis Mariae, & in eucharistiae festo: nam in alijs diebus hic expressis interdictae sunt nuptiarum benedictiones, iuxta notata in c. Capellanus. de ferijs. & in Epitome ad 4. lib. decretalium. 2. part. cap. 8. §. 11. Duodecimo inde apparet, in his solennibus festis, quorum hic mentio fit, etiam ipsis Clericis non licere eucharistiae sacramentum accipere, nisi simul missarum celebratione ipsi eucharistiae sacrificium consecrantes obtulerint: quod notant Ioan. Andre. Domin. Francis. & Doctor. hic. Cald. de ecclesi. interdict. 6. membro. tantum enim Clericis licet diuina officia celebrare, vt communi omnium iudicio diffinitum est. Decimotertio ipse infero, etiam in his festiuitatibus non licere fontes baptismatis benedicere: praeterquam in ipsomet festo resurrectionis, nec enim tempore interdicti licet fontem benedicere, cum haec benedictio non sit necessaria ad baptismi sacramentum: quod notat Palud. in 4. sentent. distinct. 7. quaestio. 3. qua ratione reliquis diebus, quibus solennis est fontium benedictio instituta, fontes sacri baptismatis benedicentur eo modo, & forma tempore interdicti, quo caetera diuina officia celebrari possint. Nec oberit quod de chrismate decisum est in capit. quoniam. isto titul. supra, quia illud est necessarium omnino ad confirmationis sacramentum. Postremo vltima huius capitis pars non erit praetermittenda, siquidem Aret. in c. 1. col. 6. de rescript. Fel. in c. nonnulli. col. 7. eod. tit. versic. secundo fallit. & Ludouic. Gozadi. in consil. 14. num. 12. ex ea adnotarunt, priorem legem, rescriptum aut priuilegium habens simplicem futurae concessionis, aut constitutionis derogationem, tolli per sequens, in quo haec fieri concepta clausula. Non obstantibus quibuscunque priuilegijs, & constitutionibus, atque rescriptis, quauis forma, & expressione verborum conceptis. Quam opinionem ipse latius examinaui in 2. part. rubric. de testamen. num. 19. Tandem his explicitis finem huic Relectioni constituimus, Lectorem beneuolum admonentes, nos semper sedulo in hisce tractatibus operam dedisse, vt breui quodam examine, quae prae caeteris selegimus, adnotarentur. IVRISPRVDENTIAE STVDIOSO LECTORI. Quae fuerat quondam varijs abscondita libris, Et dubijs multis obruta materia: Ordine quae nullo rudis, & sine luce iacebat, Atque nouis passim litibus implicita: Hanc tibi dat Didacus dubijs & lite carentem, Et claram arte: quis hoc ante peregit opus? Iac. Boffaeus. INDEX OMNIVM EORVM, QVAE IN HOC OPERE D. DIDACI COVARRVVIAE CONTINENTVR. PRIMVS NVMERVS PAGINAM, ALTER substantiam rei designat. -  A. -  ABDICATIO quid sit. 724. 22 -  Absolutio ab excommunicatione hominis, a quo possit concedi? -  914. 2 -  Absolutio ab excommunicatione iuris & Canonis, & ab Episcopo regulariter dari potest. 915. 4 -  Absolutio ab excommunicatione minori pertinet etiam ad presbyterum parochialem. 917. 6 -  Absolutio ad cautelam, quando sit concedenda. -  917. 7 -  Absolutio ad cautelam a quo iudice dari possit, etiam a delegato apostolico. 918. 8 -  Absolutio necessaria est ab excommunicatione, quae lata fuit ad tempus tacitum, vel expressum. 901. 5. -  Absolutio ab excommunicatione, an possit dari sub conditione, & ad reincidendum. 902. 6 -  Absolutio praestita absque iuris Canonici forma, an teneat? 902. 7 -  Absolutio ab excommunicatione an possit dari ab eo qui presbyter non est? 906. 10 -  Absolutio ab excommunicatione, qualiter sit danda, & quibus praemissis? 907. 11 -  Absolutio ab excommunicatione obtenta in foro conscientiae ex potestate Iubilaei, aut bullarum, an habeat vim in foro exteriori? 912. 16 -  Absolutionem simplicem petens an videatur fateri, se excommunicatum esse? 913. 1 -  Acquisita in ludo etiam illicito, non sunt in animae iudicio restituenda. 468. 1 -  Acquisita ex contractu nullo ob defectum solennitatis legis humanae, restituenda sunt in conscientiae iudicio. 467. 9 -  Acquisitio possessionis quid sit. 337. 1 -  Actio temporalis, qualiter perpetua fiat. 414. 6 -  Actio quaenam competat pro donatione causa mortis. 466. 17 -  Actio com petens pro donatione causa mortis, an sit bone fidei. 664. 18 -  Actio non oritur ex contractu habente conditionem incertam, quando certum tamen quo ad euentum, donec conditio eueniat, licet statim obligatio oriatur. 39. 11 -  Actiones redhibitoriae, & quanto minoris, an tempore legibus definito excludantur, etiam in foro Pontificio. 408. 5 -  Actus deficiens ratione probatoriae solennitatis minime validus efficitur iuramento praestito. 302. 1 -  Actus deficiens in forma non confirmatur iuramento. & ibi. intellect. ad l. 1. §. si quis. ff. de verbor. oblig. 702. 2 -  Actus contra iuramentum gestus an teneat? -  624. 15 -  Actus spiritualis contrarius iuramento an valeat? 272. 5 -  Adulterium minime committi cum alterius sponsa, quam de futuro appellamus, 2. 8 -  Actulterium quo iure poena mortis puniatur: atque inibi poena adulterij explicatur. 136. 16 -  Aduocatus in causa sanguinis, an praemissa protestatione, efficiatur irregularis? & quid de teste. 596. 5 -  Aequitas, & rigor, qualiter distinguantur, & de summo, atque stricto iure. 373. 3 -  Aetas a Canonibus requisita ad matrimonium malitia praeueniri potest, atque inibi declaratur, quid sit haec malitia. 68. 3 -  Aetas septem annorum ad sponsalia requisita praematuro iudicio, ac malitia suppleri & praeueniri potest. 4. 1 -  Aetas an sit a die conceptionis, vel natiuitatis computanda. 144. 3 -  Aetas ad matrimonium iure Canonum necessaria. 68. 2 -  Aetas conueniens Reipublicae ad matrimonium contrahendum. 68. 1 -  Affinitatis diffinitio. 84. 1 -  Affinitas vnde dicatur. 84. 2 -  Affinitas ex coitu etiam illicito oritur. 85. 3 -  Affinitas frequenter concurrit cum publica honestate. 85. 4 -  Affinitatis impedimento sublato per dispensationem publica honestas etiam tollitur. 85. 5 -  Affinitas matrimonium impedit, solum in primo genere, & intra quartum gradum, 85. 6 -  Affinitas an detur inter virum & vxorem? 86. 7 -  Agappe quid sit in Canonibus a Gratiano concinnatis. 796. 2 -  Alienatio rei dotalis non confirmatur iuramento, vbi mulier prius iurauerat, dotem non alienare: & inibi expenditur gl. in c. licet. de iureiur. in 6. & per totum §. 271. 2 -  Alienatio rerum Paraphernarum fieri potest absque iuramento. 289. 9 -  Alimenta quib. ex causis filijs negari possint. 170. 17 -  Alimenta filijs data, an ad eorum haeredes pertineant. 169. 15 -  Alimenta liberis praestanda sunt, perspecta parentum & filiorum qualitate, & conditione. -  167. 7 -  Alimenta filijs spurijs debita, lege aliqua tolli non possunt. 166. 4 -  Alma substantiue & adiectiue quid significet? -  919. 1 -  Ambrosij tex. apud Gratianum restituitur. 106. 2 -  Anathema quid sit, & huius dictionis deductio. -  873. 6 -  Animus occidendi an consideretur, vbi vulnus mortiferum non est, & tamen vulneratus ab alijs occiditur? 578. 6 -  Annua praestatio, & vniformis, an longo tempore inducat tituli & causae praesumptionem. 364. 2 -  Annua praestatio vniformis iure annui reditus triginta annis soluta, inducit acquisitionem reditus perpetui. 365. 3 -  Annua praestatio contingens tempore immemoriali absque vllius causae allegatione, inducit annui reditus acquisitionem. 365. 4 -  Annua praestatio facta a vasallis domini, non acquirit ipsi ius reditum illum exigendi. 365. 5 -  Anuli traditio an consensum coniugalem prae se ferat? 61. 3 -  Appellatione bonorum an veniant iura & actiones. 700. 1 -  Arra in contractibus quid sit. 54. 6 -  Arra in sponsalibus permittitur, siue tradatur in quantitate, siue in specie. 54. 7 -  Arrarum traditio permissa est in sponsalibus, etiamsi vtrinque fiat. 54. 8 -  Arrarum traditio in sponsalibus, cuiuscunque sit quantitatis, licita est. 54. 9 -  Arrae, si tradantur, permittuntur in hoc contractu, promissae vero excluduntur. 54. 10 -  Arrae matrimonio sequuto, ad dantem reuertuntur, eo vero eius culpa non contracto, amittuntur. 54. 11 -  Arrae apud Hispanos quae sint. atque ibi de donatione propter nuptias. 54. 12 -  Auxilium, vel opem praestans homicidio, quandoque irregularis censetur. 574. 2 -  B. -  BAptismus an tollat irregularitatem ex bigamia vel homicidio ante contractam. 551. 5 -  Bart. in l. quaero. ff. de act. empt. decisio examinatur. 470. 6 -  Bastardus quis dicatur, atque Regia l. perpenditur. 157. 8 -  Beneficium regulare an sit conferendum Clericis secularibus. 660. 2 -  Beneficio cessionis bonorum, an possit renunciari? 260. 6 -  Beneficia secularia an possint conferri religiosis. -  660. 3 -  Beneficia ecclesiastica, muneraque publica indignis conferentes tenentur ad restitutionem illati damni, ac mortaliter peccant. 481. 2 -  Bellum iure moueri non potest aduersus eos, qui crimina contra naturam committunt. 510. 4 -  Bellum iustum, vel iniustum, an efficiat quem irregularem: & an Clericus possit pugnare propria manu? 582. 2 -  Bellum iustum non tantum dicitur ex auctoritate indicentis, sed & causa. 499. 2 -  Bellum iustum est, quod fit ad defensionem, vel vindictam, vel punitionem. 499. 3 -  Bellum an possit esse vtrinque iustum. 511. 6 -  Bigamus non est qui a seipso vitiatam vxorem duxerit. 549. 3 -  Bigamus quis dicatur, & quot modis vitium hoc contrahatur. 548. 2 -  Bigamia quid sit, & vnde originem haec irregularitas duxerit. 548. 1 -  Blasphemus an repellatur a testimonio tanquam infamis? 255. 12 -  Blasphemi qualiter puniendi sint, & qua poena veteribus legibus fuerint puniti? 252. 10 -  Blasphemia quid sit, & eius grauitas. 250. 8 -  Bona fides praesumitur in matrimonio. 141. 4. -  Bona fides etiam absque titulo dari potest. 386. 1 -  Bona fides in dubio praesumitur, etiamsi nullus titulus probetur. 387. 2 -  Bona fides parentis in concubinatu an reddat ipsam prolem naturalem. 147. 17 -  Bona fides in matrimonio praesumitur, etiam lite pendente. 142. 5 -  Bona fides quo tempore sit necessaria ad praescribendum? & inibi locus Dyni insigniter vitiosus emendatur. 412. 3 -  Bona fides figmentum quodlibet, & dolum excludit. 372. 1 -  Bona fides plerunque significat, quod aequum & bonum sit. 372. 2 -  Bonae fidei contractus, an iure Canonico ab stricti iuris conuentionibus distinguantur? 373. 5 -  Bonae fidei contractus, quamobrem ipso iure nulli dicantur dolo dante causam contractui, non sic stricti iuris. 375. 6 -  Bonae fidei possessor quis dicatur. 378. 1 -  Bona relicta per prelatum, an censeantur acquisita ab eo, post dignitatem obtentam. 653. 7 -  Bona per prelatum acquisita, an praesumantur ex reditibus Ecclesiae habita, & quid de acquisitis per vxorem matrimonio constante. 652. 6 -  Bona acquisita per Clericum ex reditibus Ecclesiae, an successori in Ecclesia sint restituenda. -  700. 6 -  Bona quaesita per Episcopum occasione Ecclesiae, cui competant, Canonicorum collegio, an successori in dignitate. 700. 7 -  C. -  CAptatoria voluntas an permittatur pietatis causa, & an possit ex consuetudine, aut statuto induci. 706. 13 -  Captus ab hostibus promittens pro sua redemptione aliquod precium, illud soluere tenetur. 44. 13 -  Capti in bello apud Christianos non efficiuntur serui, & quid de Christianis captis a Sarracenis vel Turcis. 517. 6 -  Carnalis commixtio cum sponsa etiam incerta, coniugij praesumptionem inducit. 13. 17 -  Causa coniugalis an possit compromitti? 187. 2 -  Cessatio a diuinis quid sit, & an suspendatur per appellationem sequentem? 929. 1 -  Chirurgus an irregularis sit, & de medicis, chirurgisque Clericis, & an medicus imperitus puniatur de morte aegroti? 587. 3 -  Christianus non potest matrimonium contrahere cum infideli, ex antiqua Ecclesiae prohibitione. 106. 1 -  Christianus accipiens vxorem infidelem, etiam Iure Ciuili punitur. 106. 3 -  Circumstantia temporis festi, an sit necessario constituenda. 848. 3 -  Clausula sine praeiudicio successorum, quibus hereditas intestati parentis defertur adiecta legitimationi filiorum, quid operetur? 182. 1 -  Clericus sacerdos ratione Iubilaei, & bullarum Apostolicarum aliquem absoluens, an censeatur eum absoluisse a peccato oblito, cuius causa erat excommunicatus. 908. 12 -  Clericus propter crimen incestus est perpetuo deponendus. 87. 3 -  Clericus habens patrimonium, potest id conseruare, & reditus Ecclesiasticos in proprios vsus expendere. 650. 2 -  Clericus in peccato horas canonicas dicens, satisfacit praecepto ecclesiae. 848. 2 -  Clericus, qui interfuit coniugio clandestino, qualiter puniatur. 73. 13 -  Clericus adulter qua poena Iure Pontificio sit puniendus. 138. 19 -  Clerici in minoribus ordinib. constituti eodem iure censentur. 686. 3 -  Clerici habentes beneficia, vsufructuario an vsuario sint similes. 650. 1 -  Clerici in reditibus ecclesiarum id tantum iuris habent, quod eis a Canonibus concessum est. -  680. 2 -  Clerici habentes beneficia vltra sumptum sibiipsis & familiae necessarium, ecclesiae redditus expendentes in profanos vsus, an teneantur ad restitutionem. 681. 3 -  Clericum percutiens cum sponsa fornicantem, an sit excommunicatus sententia canonis. 3. 12 -  Codicillaris clausula operatur repetitionem legatorum a successoribus intestati. 783. 8 -  Codicillaris clausula an censeatur apposita in testamento inter liberos, & inibi intellectus ad l. si frater. C. de fideicom. 726 4 -  Cognatio legalis qualiter contrahatur. 80. 1 -  Cognatio legalis etiam oritur inter filiam adoptantis, vel arrogantis, & ipsum adoptatum vel arrogatum. 81. 2 -  Cognatio legalis an perpetua sit? 83. 3 -  Cognatio spiritualis matrimonium impedit, ex constitutione Ecclesiae. 79. 1 -  Cognationis spiritualis prima species. 79. 2 -  Cognatio spiritualis non oritur ex illicito coitu. -  79. 3 -  Cognatio spiritualis deducitur ex Baptismate, etiam collato a laico, tempore necessitatis. 79. 4 -  Cognatio spiritualis solum contrahitur cum leuante, vel suscipiente a sacro fonte, licet plures illi actui intersint. 79. 5 -  Cognatio spiritualis nec per nuncium, nec per procuratorem contrahitur. 79. 6 -  Cognatio spiritualis an contrahatur sine responsione ipsius suscipientis, vel leuantis a sacro fonte. 79. 7 -  Cognationis spiritualis secunda species. 80. 8 -  Cognationis spiritualis tertia species. 80. 9 -  Cognatio spiritualis ascendit, non tamen descendit. 80. 10 -  Cognatio spiritualis non oritur ex Catechismo. -  80. 11 -  Cognatorum coniunctio matrimonialis, in recta linea, an sit perpetuo prohibita. 54. 11 -  Coitus sponsalia precedens, nil conducit ad coniugalis consensus praesumptionem. 13. 13 -  Coitus inter virum & foeminam qualiter probetur. 34. 14 -  Coitus praedicta matrimonij praesumptionem inducit, etiamsi metu conditionali contingat. 12. 11 -  Coitus coniugalis an sit peccatum ante solennem nuptiarum benedictionem? 114. 2 -  Coitus coniugalis intra locum sacrum illicitus est. 114. 3 -  Coitus damnatus quis dicatur iure Regio. 164. 18 -  Coitus damnatus quis dicatur iure Caesareo. 163. 16 -  Collatio beneficij facta simoniace ignoranti, an teneat ipso iure. 492. 8 -  Collatio beneficij facta excommunicato est nulla ipso iure, & idem de electione, & praeseruatione. 800. 1 -  Communicans cum excommunicato regulariter minori excommunicatione, quandoque maiori a iure afficitur. 828. 3 -  Communicans cum excommunicato, an mortaliter peccet, an tantum venialiter. 829. 7 -  Communicans cum excommunicato per metum, an excusetur a culpa, & poena iuris? 831. 9 -  Communicans potest & tenetur dicere horas canonicas ratione sacri ordinis. 821. 8 -  Communicatio cum excommunicatis, etiam per epistolam aut nuncium prohibita est. 820. 1 -  Communio cum excommunicatis prohibita est iure, non tantum humano, sed diuino. 813. 1 -  Communio inter Christi fideles triplex est. 818. 2 -  Communio cum excommunicato ad eius spiritualem salutem iure permittitur. 818. 10 -  Compromissum factum a praelato, an transeat ad successorem. 715. 5 -  Concubina quae dicatur, & quo pacto meretrices in Republica tolerentur. 8. 9 -  Condemnatus appellationem omittens, an possit contra iudicem agere ex iniquitate sententiae? 193. 18 -  Conditio impossibilis aut turpis, fauore matrimonij a contractu coniugali excluditur. 36. 1 -  Conditio impossibilis de praeterito, tollitur a matrimonio, turpis vero in praeteritum concepta toleratur. 37. 2 -  Conditio impossibilis ex aliquo incidenti, possibilis tamen ex sua natura, non excluditur a matrimonij contractu. 37. 3 -  Conditio impossibilis aut turpis nullum prae se ferunt matrimonij contractum deficiente consensu. 37. 4 -  Conditio turpis, quam tamen adijciens honestam esse credit, contractum matrimonij vitiat. 38. 6 -  Conditio praeteriti, aut praesentis temporis, licet sit contra substantiam matrimonij, ipsum minime vitiat. 32. 9 -  Conditio cuius euentus obligationem oriri aperte impedit, ipsum contractum matrimonij vitiat. 34. 15 -  Conditio illa: Si negaueris debitum, quoties mihi non licet exigere, est contra substantiam matrimonij. 31. 6 -  Conditio contra substantiam matrimonio adiecta, tunc demum ipsum vitiat, quando adijcientes non suspendunt contractum in euentum conditionis. 32. 7 -  Conditio lucri ex causa dotis, vel alia honesta in contractu matrimonij adiecta, omnino admittenda est. 40. 1 -  Conditio contra substantiam matrimonij, & sic contra aliquod ex patrimonij tribus bonis, ipsum contractum vitiat. 30. 1 -  Conditio illa: Si te adulterandam tradideris, est contra matrimonij substantiam, aduersus Angel. de Clauasio. 31. 2 -  Conditio, quae substantiae coniugali repugnat, etsi honesta sit, ipsum matrimonium destruit, contra Palud. 31. 3 -  Conditio, si te virginem inuenero, tollitur a matrimonij contractu. 40. 12 -  Conditione matrimonio adiecta, si permiserit foemina se carnaliter ab eodem viro cognosci, sequuta copula matrimonium perficitur. 40. 13 -  Conditio contra matrimonij substantiam, etiam que sit resolutiua actui, ipsum contractum vitiat. 32. 10 -  Conditio contra substantiam matrimonij ab vno adiecta, altero refragante, an irritum faciat coniugium. 33. 11 -  Conditione contra coniugij substantiam adiecta, nullum effectum habere coitum subsequutum. 33. 12 -  Conditio impossibilis, etiam de iure, manente contractu matrimonij, prorsus ex eo tollitur. -  38. 7 -  Conditio omnino extitura, an ipsum matrimonij contractum vitiet. 39. 10 -  Conditio suspendit matrimonij contractum. 28. 2 -  Conditione contra actus substantiam apposita, in quo coniugalis contractus a caeteris differat. 34. 17 -  Conditione professioni adiecta, ex qua habere propria bona profitenti permittatur, an ipsa professio valeat. 35. 16 -  Conditionis euentus in coniugali contractu, absque nouo consensu tacito, vel ex presso, matrimonium non efficit, contra receptissimam nostratum opinionem. 28. 5 -  Conditionis euentus, etiam praemissa opin. commun. matrimonium non efficit, si ante illum euentum consensus conditionalis fuerit reuocatus. 29. 6 -  Conditione si Papa dispensauerit eueniente, matrimonium minime censetur contractum, sed tantum specialia de futuro. 29. 7 -  Confessio praeteritae possessionis, an inducat praesentis possessionis praesumptionem. 345. 2 -  Confessio probat aduersus praesumptionem iuris, & de iure. 9. 3 -  Confessio an in causa matrimoniali sit probatio legitima. 9. 4 -  Confessio absente parte facta iure Canonico praeiudicat confitenti. 286. 1 -  Confessionis sacramentalis arcanum non est reuelandum ad matrimonij probationem. 190. 9 -  Confessionis sacramentalis secretum non est detegendum, etiam quo ad crimen committendum in perniciem Reipublicae, saltem nominato auctore. 190. 10 -  Confessionis sacramentalis secretum an ex licentia confitentis detegi possit? 190. 11 -  Confessio sacramentalis, est ad salutem necessaria, iureque diuino instituta. 816. 6 -  Confessio minime est admittenda contra praesumptionem consensus coniugalis, ex coitu procedentem? 10. 6 -  Coniugatus in minoribus constitutus amittitre gressus, accessus, & alia iura, ad beneficia ecclesiastica, sibi competentia ante matrimonij contractum. 78. 5 -  Coniugatus suscipere non debet sacrum Ordinem, alioqui punitur, si eum suscipiat. 77. 2 -  Coniugatus an possit ex consensu vxoris sacrum Ordinem recipere. 77. 3 -  Coniugale debitum, an licite exigatur, vel reddatur ab eo, qui dubitat matrimonium valuisse. 115. 7 -  Coniugale debitum licite denegatur propter incestum, nec potest exigi. 115. 5 -  Consanguinei quo gradu matrimonium contrahere, veteri iure prohibeantur. 83. 9 -  Consanguinei vnde dicantur, & ibi de proximis, cognatis & agnatis. 81. 2 -  Consanguineorum matrimonialis coniunctio, quibus rationibus sit prohibita. 84. 12 -  Consanguinitatis antiquorum diffinitiones refelluntur. 82. 3 -  Consensus in coniugio non est necessarius expresse ad carnalem copulam, sed erit sufficiens in mutuam corporum traditionem. 28. 1 -  Consensus patris in donatione causa mortis, debet esse specialis. 640. 10 -  Consensus in iudicio exteriori quandoque praesumitur, in interiori vero nunquam: atque ideo iudex exterior interdum fallitur. 26. 2 -  Consensum omnino esse necessarium ad matrimonium in exteriori, atque interiori iudicio. 26. 1 -  Consilium, quando irregularitatem inducat, & quid quo ad alias poenas commissi criminis? -  573. 1 -  Consilium vel auxilium quando ad restitutionem obliget in conscientiae iudicio. 519. -  Constitutio Regia de thesauris defenditur, etiam quo ad animae iudicium. 529. 4 -  Constitutio humana non punit, nec punire potest actus interiores mentis. 449. 7 -  Consuetudo vniuersalis Ecclesiae, quae permittit Clericis de reditibus ecclesiarum testari, defenditur. 683. 9 -  Consuetudo an possit aliquot personas reddere inhabiles ad coniugium contrahendum. 204. 18 -  Consuetudo ista an exigat scientiam Romani Pontificis. 105. 19 -  Consuetudo an possit inducere, vt in electionib. ecclesiasticis incertus ex certis eligatur. 46. 9 -  Consuetudo & praescriptio differunt. 357. 2 -  Contemptus quis vere dicatur, vel culpam mortalem efficiat. 864. 6 -  Contestatio litis an sit necessaria in causa matrimoniali? 188. 6 -  Contractus prohibitus fauore debitoris, concepta tamen prohibitione in personam creditoris, an confirmetur iuramento? 284. 6 -  Contractus ab vxore gestus, non obtenta licentia mariti, ex lege Tauri non tenet, etiamsi fuerit iuratus. 111. 3 -  Contractus a lege prohibitus conceptis prohibitionis verbis in ipsam personam non confirmatur iuramento. 271. 1 -  Contractus a lege in odium creditoris prohibitus minime confirmatur iuramento, licet ipsum iuramentum seruandum sit. 279. 1 -  Contractus prohibitus alioqui cum prodigo, an eiusdem prodigi iuramento confirmetur. -  285. 8 -  Contractis duobus sponsalibus, secunda in matrimonium transeunt per carnalem coitum. -  11. 12 -  Contractus factus cum excommunicato, validus est. 817. 9 -  Contrahens cum serua, quam tamen liberam esse putauit, detecta seruitute, non tenetur, etiam praecipiente iudice, ei debitum reddere. 115. 11 -  Conuentio conditionalis relata in futurum fortunae euentum valet. 469. 2 -  Corpore vitiatus, quando sit irregularis. 539. 5 -  D. -  DAmnatus ad mortem, vel ad perpetuum carcerem, an possit testari. 668. 27 -  Damnatus ad mortem, vt euadat poenam meretricem accipiens vxorem, non potest ratione illius timoris a contractu recedere. 46. 17 -  Damnum culpa leui, vel leuissima illatum, an in iudicio interiori sit resarciendum? 90. 12 -  Debitor an possit differre solutionem, eo quod creditor sit excommunicatus. 447. 8 -  Defensio ab occisione an licite omittatur ab illo, qui poterat se defendere occidendo inuasorem? 192. 17 -  Defensio Iure naturali, diuino & humano licita est, nec imputatur homicidium ex ea. 604. 11 -  Definitio Iurisconsulti, quae de vsucapione tractat, defenditur. Et inibi, an res congrue definiatur per effectus. 334. 1 -  Delictum, ex quo fuerit sequuta publica vtilitas, an sit puniendum? 560. 4 -  Differentia emancipationis & suitatis, an hodie duret facto testamento. 719. 5 -  Differentia inter dispensationem & declarationem. 96. 2 -  Difficilitas an excuset a mora in obligationibus ad factum, speciem, vel ad genus. 299. 4 -  Dilatio iuramenti in coniugali controuersia sit admittenda, an non. 10. 5 -  Dispensatio non potest contingere in iuramentis assertorijs: licet quandoque locum habeat in iuramentis promissorijs. 217. 3 -  Dispensatio in iuramentis quomodo possit concedi, & an sit iusta causa necessaria, & quid de absolutione. 219. 5 -  Dispensatio, vt matrimonium Iure canonico prohibente contractum sit legitimum, prolem susceptam ante approbationem legitimam reddit, si eius mentio Principi facta fuerit. 177. 13 -  Dispensatio in iure humano, tamen sine causa facta, an reddat quem tutum, quo ad Deum. -  97. 7 -  in Dispensatione circa Ius humanum facta, cur subsistente iusta dispensandi causa, auctoritas Principis sit necessaria. 97. 8 -  in Dispensatione Principis circa Ius humanum concessa, causa praesumitur. 97. 9 -  Dispensatio sine iusta causa facta, valet, licet inique concedatur. 98. 10 -  Dispensatio etiam Romani Pontificis, non habet effectum in Iure naturali. 96. 3 -  Dispensatio Papae non potest dari contra Ius diuinum. 96. 4 -  Dispensatio an extendatur ad connexa? 183. 6 -  Dispensare potest Papa super statutis a Iure humano. 97. 6 -  Dispensare quis possit cum homicidio casuali, quo ad irregularitatem? 585. 5 -  Dispensare quis possit cum corpore vitiatis. -  541. 7 -  Dispensare quid sit, & de dispensatione, ac dispensatore. 95. 1 -  Dispensare quis possit super irregularitate contracta ex homicidio voluntario? 583. 3 -  Distinctio nominis proprij ab appellatiuo, vt actus realis vel personalis iudicetur, cessat omnino ex coniecturis, quibus aliud deprehendi possit. 714. 1 -  Distinctio dantis operam rei licitae, vel illicitae, an sit admittenda, vbi adest ignorantia probabilis & iusta. 879. 16 -  Distinctio huius text. an procedat in donatione inter viuos facta. 776. 9 -  Distributio iniuncta a testatore post diem certum, an possit ante diem fieri? 770. 5 -  Diuisio bonorum filij intestati an fiat aequalis inter patrem & matrem? 798. 2 -  Diuortium duplex est. 120. 1 -  Diuortium Romanorum legibus qua ratione fuerit permissum. 120. 2 -  Dolus re ipsa contingens ob laesionem grauissimam, an operetur rescissionem contractus iurati? 321. 3 -  Dolus dans causam matrimonio, an illud irritum faciat. 53. 3 -  Dominium vtile acquisitum praescriptione maximos effectus habet. 420. 6 -  Dominium rei donatae causa mortis, quando transeat in eum, cui facta fuit absque traditione. 643. 16 -  Dominium acquisitum per praescriptionem, an possit tolli per Principem: 422. 5 -  Dominium rei legatae, a morte testatoris transit in legatarium. 777. 1 -  Dominus qualiter possit acquirere ius cogendi subditos, vt ad eius molendina deferant triticum molendum? 366. 6 -  Dominus directus, an possit impedire confiscationem rei praescriptae ob delictum praescribentis? His etiam adduntur alij effectus a domino directo procedentes. 423. 6 -  Dormiens, an sit irregularis, si hominem occiderit? 601. 6 -  Donatio causa mortis quo ad confirmationem contractibus similior est, quam vltima voluntas. -  666. 22 -  Donatio causa mortis quo ad eius initium contractum potius, quam vltimae voluntati accedit. 638. 1 -  Donatio remuneratoria quem effectum habeat. 685. 10 -  Donatio fieri potest concubinae, praeterquam a milite, & Clerico. 458. 2 -  Donatio causa mortis quo pacto reuocetur. 666. 23 -  Donatio potest etiam matrimonio constante a viro sene, vel ignobili, vxori fieri causa remunerandae iuuentutis, vel nobilitatis. 40. 2 -  Donatio ista ab vxore secundas nuptias contrahente, non debet seruari filijs primi matrimonij. 41. 3 -  Donatio causa mortis an permissa sit inter virum & vxorem. 638. 2 -  Donatio inter coniuges traditionem preuiam exigit, vt morte confirmetur. 639. 3 -  Donatio causa mortis an pereat deportatione, aut poena capitali donantis. 639. 4 -  Donatio inter coniuges morte confirmata, an trahatur retro, & inibi intellect. l. si mortis. ff. de donatio. causa mortis. 639. 5 -  Donatio causa mortis an reuocetur sequuta alienatione rei donatae. 664. 19 -  Donatio causa mortis an exigat praesentiam, & consensum expressum illius, cui fit. 641. 15 -  Donatio causa mortis nudo pacto fieri potest. -  642. 14 -  Donatio causa mortis quo ad effectum vltimae voluntati similis est. 643. 15 -  Donatio iuramento firmata, an reuocetur natiuitate filiorum, auctoritate l. si vnquam. C. de reuocan. donat. 227. 3 -  Donatio omnium bonorum ecclesiae facta, an teneat? 619. 6 -  Donatio ista, tametsi dotis nomen habeat, priuilegia dotis minime consequitur. 41. 5 -  Donatio inter coniuges an iuramento firmetur, & qualiter sit intelligenda? 621. 10 -  Donatio causa mortis iuramento confirmata, an possit reuocari? 621. 11 -  Donatio causa mortis an libere possit reuocari, quibuscunque verbis contractui appositis. 623. 13 -  Donatio omnium bonorum cur non valeat, & an iuramento confirmetur? 628. 4 -  Donatio inter viuos non imputatur in debitum legale. 711. 9 -  Donatio caus. mor. qualiter cognoscatur. 667. 25 -  Donatio reuocatur natiuitate filiorum, etiam naturalium. 158. 14 -  Dos vxoris haereticae, cui sit adiudicanda, marito ne, an fisco. 125. 5 -  Dos a patre filie spuriae data, maioris tamen quantitatis, quam lege licebat, qualiter sit ad legitimam quantitatem reducenda. 166. 12 -  Dos a lege ciuili taxari potest, atque ex hoc Regia l. defenditur. 58. 3 -  Dubitans an res sit sua vel aliena, an habeat bonam fidem, & an possit eam rem vsucapere? 379. 4 -  E. -  EBrius coniugium minime contrahit. 27. 9 -  Ebrius hominem occidens, an sit puniendus, & an sit irregularis? 598. 3 -  Ebrius an sit irregularis, vbi culpa sua inciderit in ebrietatem? 599. 4 -  Ecclesia instituta haeres a Praelato, an teneatur alienationem rei ecclesiae per eum factam approbare, & quid in filio haerede? 655. 13 -  Ecclesia instituta heres an teneatur eomodo, quo extraneus inuentarium facere. 655. 14 -  Ecclesia substituta sub praemissa conditione, an praeferatur foeminis. 773. 3 -  Ecclesia nec vult, nec potest secluso consensu eorum, qui coniungendi sunt, matrimonium efficere. 7. 4 -  Ecclesia, & minor, restituuntur aduersus praescriptionem, etiam quadragenariam. 418. 4 -  Ecclesia tolerat quandoque minus malum, vt maius euitetur. 7. 7 -  Ecclesiae consecratio valet, reiecta conditione, quae Episcopum ab eius cura excludit. 36. 20 -  Electio an possit fieri ex vltima voluntate vltra tempus datum ad eius executionem. 669. 7 -  Electio haeredis incerti ex certis committi alteri potest. 705. 12 -  Emphyteuta qui iuramentum in contractu praestitit, an priuetur emphyteusi, si canonis solutionem intra biennium omiserit? 277. 5 -  Episcopus an possit absoluere excommunicatum a Praelato inferiori? 914. 3 -  Episcopus non potest communicare cum excommunicatis, etiam a seipso, ante solennem absolutionem. 820. 2 -  Episcopus, nec legatus a latere non possunt dispensare in prohibitione c. non debet. de consang. & affinit. 105. 11 -  Episcopus potest intra tempus arbitrarium, etiam ante annum cogere executores, vel heredes ad exequendam vltimam voluntatem. 676. 4 -  Episcopus an possit suspensionis poenam tollere propria dispensatione. 73. 15 -  Episcopus habens patrimonium, potest in eo, quem voluerit, heredem instituere, etiam omissa propria Ecclesia. 651. 3 -  Episcopus potest dispensare cum homicida voluntario, quoad retentionem beneficij. 585. 6 -  Episcopus excludi non potest a cura ecclesiae alicuius, etiamsi patronus tempore constructionis hoc expressim disposuerit. 772. 8 -  Episcopus, vel sacerdos, an possit esse delegatus principis secularis in causa criminali? 597. 8 -  Episcopus potest dispensare cum homicida voluntario, occulto tamen. 583. 4 -  Episcopi & sacerdotes qualiter iuramentum praestare debeant. 707. 2 -  Error iuris maxime dubij & perplexi, non impedit praescriptionem. 385. 9 -  Error iuris simul cum errore facti contingens, an impediat praescriptionem? 385. 10 -  Error personae, conditionis, alteriúsue qualitatis, an impediat matrimonium. 52. 1 -  Error iuris an bonam fidem inducat in matrimonio, quo ad legitimationem prolis. 142. 9 -  Error iuris, an in animae iudicio praescriptionem impediat? 384. 8 -  Eucharistiae festiuitas, vsque in octauam diem interdictum ecclesiasticum suspendit. 942. 1 -  Eunuchi an sint irregulares, & quid de his, qui sibi virilia absciderunt. 539. 6 -  Eustratij Aristotelici interpretis error atque verba Aristoteliter intellecta. 43. 5 -  Exceptio & praescriptio qua ratione differant. 332. 3 -  Exceptionis definitio late examinatur, & quo pacto differat a defensione. 332. 4 -  Excessus defensionis non punitur poena ordinaria, licet irregularem efficiat ipsum homicidam. 606. 3 -  Executio vltimarum voluntatum pertinet non tantum ad Episcopum, sed & ad quemlibet alium habentem Episcopalem iurisdictionem. 794. 1 -  Executio facta a religioso, eo casu, quo non potest esse executor, an valeat? 770. 2 -  Executor an possit agere? 795. 5 -  Executor an possit vendederes haereditarias. 795. 6 -  Executor designatus in testamento, an cogatur id officium accipere? 794. 3 -  Excommunicatio maior definitur. 808. 3 -  Excommunicationis minoris definitio 809. 4 -  Excommunicatio est peccatum mortale. 809. 5 -  Excommunicatio quibus ex causis dicatur medicinalis. 812. 9 -  Excommunicatio an sit ferenda, vbi verosimiliter non est peccatori poenitentiae vtilitatem allatura. 813. 10 -  Excommunicatio lata absque trina monitione non est nulla, sed iniusta. 882. 7 -  Excommunicatio lata a iudice delegato, cui in mandatis traditus est trinae monitionis ordo, an sit nulla. 882. 8 -  Excommunicatio, quomodo differat ab interdicto ecclesiastico. 928. 10 -  Excommunicatio an fieri possit pro futuris culpis, & ibi intellectus c. a nobis. in 1. de sent. excom. & c. Romana. §. caueant. eod. tit. 883. 1 -  Excommunicatio lata a iure differt ab ea, quae sententia iudicis lata sit. 894. 2 -  Excommunicatio an fieri possit sub conditione, si intra certum diem non satisfecerit. 885. 4 -  Excommunicatio & absolutio ex falsa causa obtentae, an vim habeant, & effectum? 911. 14 -  Excommunicatio nulla vel iniusta, quem effectum habeat? quod latissime examinatur. 863. 5 -  Excommunicatio in dubio de maiori est intelligenda. 872. 5 -  Excommunicatio in genere definitur, traditurque huius actionis origo & significatio. 807. 1 -  Excommunicatio conditionalis, an trahatur retro ad diem, quo lata fuit. 887. 6 -  Excommunicatio nusquam afficit, nec ligat ignorantes. 888. 7 -  Excommunicatio an probetur per denunciationem, vel literas denunciatorias? & ibi intelle. c. pia. de exceptione, in 6. 827. 1 -  Excommunicatio, an praesumatur in dubio lata ante appellationem. 821. 5 -  Excommunicationis sententia ferenda non est, nisi pro graui culpa, quae mortalis sit, & ex hoc muti inferuntur. 877. 1 -  Excommunicatus minori excommunicatione, etiam si celebret, non est irregularis. 871. 1 -  Excommunicatus minori excommunicatione peccat celebrando diuina officia, & conferendo sacramenta. 871. 2 -  Excommunicatus minori excommunicatione, non potest eligi ad ecclesiasticum beneficium. 872. 3 -  Excommunicatus non potest beneficium conferre, nec eligere, nec praesentare. 868. 8 -  Excommunicatus per annum persistens in excommunicatione, qua poena sit afficiendus. 869. 10 -  Excommunicatus semel praesumitur in eadem excommunicatione, donec constet de absolutione. 822. 6 -  Excommunicatus quis dicatur nominatim? 824. 8 -  Excommunicatus plurib. excommunicationib. quomodo possit ab omnib. absolui. 909. 13 -  Excommunicatus in vita, post mortem etiam potest absolui, & quid de absolutione in mortis articulo. 903. 8 -  Excommunicatus iure veteri statim vitandus erit, occultus quidem, occulte: publicus vero publice. 820. 3 -  Excommunicatus qua ratione anathema dicatur. 875. 7 -  Excommunicatus in vna prouincia vbique vitandus est. 828. 2 -  Excommunicatus, an sit sacramenti poenitentiae minister in articulo mortis? 859. 8 -  Excommunicatus sacramenta ecclesiae vel conferens, vel suscipiens, peccat mortaliter. 855. 5 -  Excommunicatus an possit excommunicare. 901. 4 -  Excommunicatus bene potest acceptare beneficium ecclesiasticum. 862. 4 -  Excommunicatus an possit testari. 627. 18 -  Excommunicati ex constitutione Basiliensi nullam consequuntur vtilitatem, idcirco tenentur ipsi a communione abstinere, & alios vitare, etiam ante denunciationem. 826. 11 -  Excommunicare quis possit, & quod haec potestas iurisdictionis est, non ordinis. 900. 1 -  Exhaeredatio iusta causa facta, an tollatur ex amicitia postmodum inter patrem & filium contracta. 722. 17 -  F. -  FAbrica quid sit? & de priuilegio legati pro ecclesiae fabrica relicti. 796. 4 -  Falcidia an deducatur a donatione causa mortis. 665. 20 -  Falcidia deducitur ex legatis poenalibus. 786. 5 -  Fama sola, vel vnicus testis, an impediat matrimonium contrahi praecedentibus sponsalib. iuratis. 105. 22 -  Fama an probet filiationem? 154. 9 -  Fama excommunicationis an sufficeret ad vitandum excommunicatum. 821. 4 -  Fama an probet impedimentum matrimonij. 105. 20 -  Fauor publicus, & priuatus quo pacto considerentur in legibus constituendis. 766. 6 -  Fera ab vno percussa, & ab alio capta, cuius efficiatur? 496. 13 -  Festum conceptionis virginis Mariae, habet priuilegium singulare in eucharistiae festiuitate. 943. 2 -  Feudi successio vsque ad quem gradum deferatur proximioribus? 802. 12 -  Fideicommissario vniuersali quod remedium detur aduersus haeredem. 759. 4 -  Fideicommissum conditionale non transmittitur ad haeredes. 777. 2 -  Fideicommissum purum transmittitur ad haeredes mortuo fideicommissario, etiam ante aditionem haereditatis. 777. 3 -  Fideicommissum relictum ab his, qui in conditione nominantur, an valeat. 732. 4 -  Fideiussio prohibita accedere promissioni dotis restituende iuramento confirmatur. 279. 9 -  Fideiussor an ratione iuramenti amittat beneficium excussionis. 227. 4 -  Fideiussor iuramento praestito, an possit dari in plus quam fuerit principalis obligatio. & ibi traditur intellectus ad l. Graece. §. illud. ff. de fideiussoribus. 302. 3 -  Fidei interpositio an sit iuramentum. 214. 2 -  Filius familias an fiat liber a patris potestate per sacerdotium, aut Episcopalem dignitatem. 687. 5 -  Filius an sit haeres instituendus necessario in testamento condito inter liberos. 725. 2 -  Filius non potest repudiare haereditatem patris, retenta legitima portione. 769. 1 -  Filius an possit patrem ad iudicium prouocare. 108. 4 -  Filius Clerici sacris ordinibus insigniti, an succedat matri, etiam iure Regio? 163. 17 -  Filius quicunque, etiam spurius, parentes occidens, lege Pompeia punitur. 166. 2 -  Filius non exequens voluntatem patris quo ad pia legata, an amittat legitimam portionem. 678. 9 -  Filius, qui a patre accepit eo tempore legitimam integram, an possit post mortem patris petere, eam sibi suppleri ex bonis postmodum acquisitis? 309. 2 -  Filius suus praeteritus, etiam in serta praeteritionis causa, habet ius dicendi nullum testamentum patris. 718. 1 -  Filius spurius, quibus cautelis possit tute bona patris adquirere. 162. 11 -  Filius spurius an possit institui sub conditione, si legitimus a Principe fuerit effectus? 162. 12 -  Filiusfamilias an ipsi patri possit donare causa mortis, absque iudicis auctoritate. 640. 7 -  Filiusfamilias non potest absque consensu patris donare causa mortis, etiam illa bona, quorum vsusfructus patri non quaeritur. 640. 8 -  Filiusfamilias vtrum possit testari de bonis aduentitijs, quorum vsusfructus patri non queritur. 640. 9 -  Filius potest absque iusta causa ex consensu proprio exhaeredari. 780. 2 -  Filius vel filia, licet honeste exigat patris consensum ad matrimonium, tamen eo non petito tenet contractus coniugalis. 55. 1 -  Filius spurius etiam ex substitutione pupillari, patris bona capere non potest. 160. 4 -  Filius ex bona fide parentis legitimus vere, & non ficte, legitimus est, & ad feuda admittendus. 141. 3 -  Filius accedens carnaliter ad vxorem, aut patris concubinam, exhaeredari iuste potest. 721. 14 -  Filius, natus ex fornicatione, cum alterius sponsa de futuro contingenti, adulterinus non est. 3. 13 -  Filius tunc a patre alendus, quando non habet, vnde possit alimenta percipere. 168. 9 -  Filius exhaeredatus nulla causa inserta habet ius dicendi nullum testamentum patris. 719. 6 -  Filius natus ex matrimonio contracto dispensatione Romani Pontificis, legitimus est omnino, etiam in foro Caesaris. 177. 12 -  Filius spurius lege municipali non potest effici capax successionis, vel donationis paternae. 160. 6 -  Filius emancipatus causa inserta praeteritus, non dicit nullum testamentum patris, sed habet contra id bonorum possessionem contra tabulas. 718. 3 -  Filius emancipatus praeteritus, nulla inserta causa habet ius dicendi nullum testamentum patris. 718. 4 -  Filius ex subsequenti matrimonio ita legitimus efficitur, vt quo ad omnia legitimus sit censendus. 149. 21 -  Filius familias testari possit, & ibi tractatur an testari valeat ad pias causas. 669. 28 -  Filius exheredari potest ex alijs causis, quae similes sint expressis in iure. 727. 16 -  Filius Clerici in sacris Ordinibus constituti, an dicatur natus ex incestu? 167. 14 -  Filius naturalis qualiter matri etiam iure Regio valeat succedere. 158. 15 -  Filius rogatus post diem haereditatem restituere, deducit portionem legitimam, & quartam Trebellianicam. 766. 5 -  Filius naturalis etiam in dispensatione a principe obtenta is intelligitur, qui ex concubina, etiam domi non cohabitante, conceptus fuerit. 156. -  Filius naturalis quis dicatur. 155. 2 -  Filij nati ex coítu fornicario, qui poterat coniugalis esse, si consensus accessisset, per subsequens matrimonium efficiuntur legitimi. 144. 1 -  Filij praedicti legitimi fiunt per matrimonium subsequens, siue natiuitatis, siue conceptionis tempore potuissent parentes matrimonium contrahere. 144. 2 -  Filij nati ex matrimonio, ab infidelibus contracto, iure tamen humano inualido, sunt legitimi, si eorum parentes Christi fidem profiteantur. 141. 1 -  Filij ex matrimonio nullo concepti, legitimi, quo ad omnia censentur, propter bonam fidem vtriusque, vel alterius parentis. 141. 2 -  Filij legitimi censentur ex matrimonio sequuto inter eorum parentes, etiamsi post eorum natiuitatem aliud matrimonium contractum fuerit. 147. 15 -  Filij concepti ex coniugato, ipsa matre soluta, & ignorante, an legitimi fiant per matrimonium postea legitime subsequutum. 147. 16 -  Filij concepti ex matrimonio, etiam lite pendente, sunt legitimi ex bona fide parentum, quamuis parentes fuerint a iudice ob contumaciam excommunicati. 142. 6 -  Filij nati appellatione pendente super matrimonio, legitimi sunt propter bonam fidem parentum. 142. 7 -  Filiusfamilias, qui iuramento prestito mutuum contraxit, an possit opponere exceptionem Senatusconsulti Macedoniani? 282. 4 -  Filij fratrum an admittantur in stirpem, an in capita? 800. 8 -  Filij nati ex concubina clerici in minoribus Ordinibus constituti, etiam beneficium ecclesiasticum habentis, legitimi fiunt per matrimonium subsequens. 144. 5 -  Filij nati ex concubina Iudaea, vel Sarracena, non efficiuntur legitimi, ratione matrimonij legitime subsequentis. 145. 6 -  Filij per coniugium subsequens legitimi efficiuntur, etiamsi nati fuerint ante matrimonij contractum. 145. 7 -  Filij efficiuntur legitimi, subsequuto inter parentes matrimonio, etiamsi non intercesserint nuptilia instrumenta. 145. 8 -  Filij, matrimonio sequuto, legitimi efficiuntur, etiamsi parentes sint genere, vel fortuna, dispares. 145. 9 -  Filij matrimonio sequuto inter eorum parentes, etiam senes, & in mortis extremo tempore constitutos, legitimi censentur. 145. 10 -  Filij legitimi fiunt per matrimonium subsequens, etiam sine parentum consensu, imo ipsis contradicentibus, & repugnantibus. 146. 12 -  Filij nati ex concubina, etiam non retenta domi, efficiuntur legitimi, ratione sequentis matrimonij. 144. 4 -  Filij spurij an sint a matre alendi, & educandi. 169. 13 -  Filij spurij etiam ab haeredibus parentum sunt alendi, & quid de alijs successoribus. 169. 14 -  Filij manzeres qui dicantur. 160. 2 -  Filij an possint viuente patre, qui religionem fuerit professus, legitimam portionem petere. 662. 7 -  Filij legitimi qualiter distinguantur. 155. 1 -  Filij quicunque etiam ex damnato coitu concepti, a parentibus sunt alendi. 165. 1 -  Filio praetererito inserta causa praeteritionis, si causa probetur, vires recipit testamentum. 720. 8 -  Filius an possit patriam defendens, patri violentas manus inferre. 720. 9 -  Filius vxorem patris percutiens, an possit exhaeredari. 721. 10 -  Filius patrem accusans publico iudicio exhaeredari potest. 721. 11 -  Filius veneficus exhaeredari potest, & qui dicantur venefici. 721. 12 -  Filio exheredato potest fieri exemplaris substitutio. 743. 2 -  Filio intestato, atque sine liberis defuncto, succedunt pater & mater simul. 798. 1 -  Filia minor vigintiquinque annis iuramento prestito confirmat pactum renunciationis haereditatis paternae, & quid de impubere, proxima tamen pubertati? 310. 3 -  Filia paciscens cum patre iuramento praestito, an possit allegare ignorantiam legis, quae pactum prohibuit? 311. 4 -  Filia constituta in patris potestate, potest cum patre iuramento praestito pacisci circa futuram ipsius patris haereditatem. 311. 4 -  Filia meretrix a patre exhaeredari potest. 722. 15 -  Filia renuncians paternae haereditati non excluditur a bonis feudalibus. 319. 6 -  Filia dotata renuncians cum iuramento paternae haereditati, poterit petere portionem sibi a patre in testamento relictam. 308. 8 -  Filia contrahens matrimonium sine licentia patris, non potest ab eo exhaeredari. 56. 5 -  Filia naturalis, vel spuria, an possit a patre dotem exigere. 168. 11 -  Filia renuncians haereditati paternae, non prohibetur bona patris petere, vt haeres fratris. 316. 2 -  Filiationis causa coram quo iudice tractanda sit. 152. 4 -  Filiatio testibus probari potest. 152. 5 -  Filiatio an per tractatum probetur? 152. 6 -  Filiatio an probetur per nominationem? 153. 7 -  Filiatio probatur quo ad patrem, si filius natus sit ex eius vxore, atque inibi de intellectu l. miles. §. defuncto. ff. de adulter. 153. 8 -  Filius paciscens cum patre eo modo, qui traditur in c. quamuis pactum. iuramento praestito pactionem confirmat. 309. 1 -  Filiationis legitimae quaestio tractari potest etiam post quinquennium a morte parentum. 152. 2 -  Foemina potest esse executrix vltimarum voluntatum. 770. 3 -  Foemina an possit iure Canonico esse testis in testamento. 693. 14 -  Foemina an possit esse fideiussor iuramento praestito, non obstante beneficio Senatusconsulti Velleiani? 284. 5 -  Foemina potest esse testis in testamento causa pietatis facto. 695. 5 -  Foemina, verbis fallacibus decepta, & stupro vitiata, quid agere debeat. 26. 4. -  Foemina an possit excommunicari. 900. 2 -  Foeminae an iuste excludantur a successione parentum, in regnis, atque primogenijs. 724. 24 -  Fornicatio simplex peccatum mortale est, & iure naturali prohibita. 8. 8 -  Fornicationis causa dimitti potest vxor, & econuerso maritus. 126. 8 -  Fratres intestato decedentibus, an admittantur simul cum eius parentibus? 799. 5 -  Fratres iure Regio non admittuntur cum parentibus ad successionem intestati. 800. 6 -  Fratres qualiter succedant intestato, qui non relictis parentibus mortem obierit. 800. 7 -  Fratres naturales, vel spurij, an sint ad mittendi ad mutuam successionem, quae ab intestato defertur. 265. 19 -  Fratres, quibus, aut quorum causa filia dotata renunciat paterne haereditati, an debeant esse praesentes? 307. 6 -  Fraus in ludo commissa, quando inducat obligationem restituendi? & inibi de ludente, qui non habet ius alienandi id, quod ludo apponit. 470. 4 -  Fraus legi fit, si is, cui aliquid donatum est, incontinenti id filio spurio donatoris dederit. 160. 5 -  Fructus rerum, quas dicimus parapherna, an spectent ad maritum? 111. 2 -  Fructus bonorum quib. quis ipso iure priuatur a die commissi criminis, sunt fisco adiudicandi. 88. 8 -  Fructus percepti ex haereditate a liberis primi gradus non imputantur in Trebellianicam, etiamsi duae portiones deducantur. 767. 8 -  Funus corporis non impeditur ob aes alienum. 785. 3 -  Furiosus contrahere matrimonium non potest. 27. 5 -  Furiosus nemo praesumitur, & ideo qualiter furor probetur, ibidem tractatur. 27. 6 -  Furiosus interuallis quibusdam legitime contrahit eo tempore, quo furor cessat. 27. 7 -  Furiosus committens crimen ante furorem, an possit in furore puniri? 598. 2 -  Furor alterius coniugis praebet diuortio causam. 125. 3 -  Fur, seu violentus rei alienae occupator, tenetur in anime iudicio restituere rem, etiam si ea perierit absque eius culpa, modo non foret eodem pacto apud dominum peritura. 478. 1 -  Fur an teneatur rem extinctam iam restituere eius aestimationis, cuius maxime fuerit a die commissi criminis. 479. 2 -  Fur, & iniquus rei alienae inuasor, an possint in animae iudicio retinere expensas vtiles, & meliorationes deducere. 479. 3 -  Fur, & iniustus possessor, qualiter in iudicio conscientie teneantur ad restitutionem fructuum perceptorum? & eorum, qui potuere percipi? 480. 4 -  Furtiuae rei emptor mala fide, tenetur ad restitutionem eius, si extet: & ea perempta ad aestimationem, etiamsi res sit de his, quae functionem cum suo genere recipiunt. 522. 2 -  Furtiuae rei emptor bona fide tenetur ad eius extantis restitutionem, ea vero alienata, ad id in quo factus sit locupletior. 523. 3 -  Furtiuae rei emptor eo tamen animo, vt eam domino restituat, an possit precium a domino repetere. 524. 5 -  Furtiuam rem esse dubitans, an possit licite eam emere. 524. 4 -  Furtum quid sit: & inibi Iurisconsultorum definitio examinatur. 451. -  G. -  GRadus nullus Iure diuino hodie prohibitus est, qui non sit & lege naturali vetitus. 99. 1 -  Gradus primus in recta linea, secundum omnes, & vlteriores, iuxta tutiorem opinionem, iure naturae prohibentur. 99. 4 -  Gradus primus in transuersa linea Iure naturae prohibetur. 100. 5 -  Gradus remotior a stipite tantum considerandus est, in prohibitione coniugali, & in dispensatione. 103. 12 -  Gradus quid sit in cognatione. 83. 6 -  Graduum ex regulis computatio. 83. 7 -  Graduum computatio Canonica an in vtroque foro seruanda sit. 83. 8 -  Graduum prohibitiones Leuitici c. 18. expressim factae, non omnes sunt Iuris naturalis. 99. 2 -  Gratia gratis data, auxilium speciale Dei, & gratia gratificans, qualiter distinguantur. 835. 2 -  H. -  HAEres agit petitione haereditatis: Fideicommissarius autem fideicommissaria haereditatis petitione. 760. 6 -  Haeres non conficiens inuentarium, non tenetur ad legata vltra vires haereditarias, de quib. constat ex confessione legatariorum. 656. 15 -  Haeres non conficiens inuentarium, an in foro animae teneatur vltra vires haereditarias. 656. 16 -  Haeres, qui fidem dedit testatori, iuramento praestito de non reuelando, an teneatur vocatus a iudice, ei rem ipsam exprimere? 167. 10 -  Haeres debitoris an possit repudiare legatum debitori delatum in praeiudicium creditorum? 791. 14 -  Haeres eius, qui precario possidebat, an intelligatur domino possidere? 392. 3 -  Haeres an possit nutu institui, & quid si testator respondeat ad alterius interrogationem. 702. 3 -  Haeredis institutio pietatis causa, potest in liberam alterius voluntatem conferri. 705. 12 -  Haeredes mariti an possint accusare vxorem de adulterio? 130. 9 -  Haeresis crimen, quoad thorum, potest coniugium separare. 125. 4 -  Haereticus potest matrimonium contrahere cum Catholica. 107. 4 -  Hispaniarum Reges immunes sunt, & liberi a Caesarum imperio. 507. 9 -  Hypotheca specialis pro legato a testatore constituta, non tollit ipsius legis tacitam hypothecam. 760. 7 -  Homicidium commissum a famulis, vel consanguineis, an imputetur ei, cuius gratia perpetratum fuerit. 579. 8 -  Homicidium non punitur poena ordinaria, si defecerit animus ad occisionem. & inibi traditur, ex quibus hic animus colligatur. 569. 1 -  Homicidium commissum ad rerum defensionem, an efficiat quem irregularem? quod late disputatur, simul & an liceat occidere furem aut raptorem ad defensionem rerum. 607. 6 -  Homicidium quid sit, & de homicidio voluntario. Voluntate distingui delicta, qualiter sit aliter intelligendum? 555. 2 -  Homicidium casuale quid sit? 586. 1 -  Homicida beneficio ecclesiastico priuandus per sententiam, an possit interim ante priuationem eidem beneficio renunciare. 585. 7 -  Horae canonicae an habeant vim ex opere operato. 852. 7 -  Hostis etiam priuatus fidem hosti datam seruare tenetur, saluo semper iure Reipublicae. 45. 14 -  I. -  IDolatria an sit iusta causa indicendi bellum idolatris? 510. 5 -  Ignorantia poene non efficit quem ab ea liberum. 889. 9 -  Ignorantia iusta qua ratione excuset a peccato, & eius poena. 892. 12 -  Illegitimi intestato decedentes, quos successores habere possunt. 802. 13 -  Imperator, an sit totius mundi dominus, etiam quo ad protectionem? quo in loco questio latissime disputatur. 501. 5 -  Impetratio dispensationis non tenet, si tacetur matrimonium contractum fuisse scienter inter prohibitos. 104. 14 -  Impubes sponsalia contrahens poterit adueniente pubertate, ab eis recedere. 20. 1 -  Impubes contrahens sponsalia, praestito iuramento, minime potest ab eis resilire. 20. 3 -  Incendium, quam culpam prae se ferat ex legis praesumptione. 91. 14 -  Incestas nuptias contrahentes, a poenis praedictis liberi sunt, si matrimonium nondum est carnali copula consummatum. 93. 9 -  Incestus definitio, eiusque denominatio. 87. 1 -  Incestas nuptias contrahens, qua poena sit puniendus. 87. 5 -  Incestas nuptias contrahentes bona fide, sed postea detecto impedimento in eis perseuerantes, nec Canonicis, nec legalibus poenis puniuntur. 93. 19 -  Incestus proprie non dicitur, si quis cognouerit consanguineam sponsae nondum ab eo cognitae. 87. 4 -  Incestae nuptiae in legib. eas punientibus, ex Pontificio iure sunt considerandae. 93. 18 -  Infans an sit irregularis, si hominem occiderit, & an sit puniendus pro delicto, & quid de minori aetate? 600. 5 -  Infans an possit matrimonium contrahere, malitia praeueniente aetatem, vt Hostiens. existimat. 69. 4 -  Inferior, qui legem principis tollere non potest, addere tamen poenas legi superioris optime poterit. 74. 18 -  Infideles quatuor casibus possunt a Christianis bello impeti. 509. 3 -  Infideles an possint a Christianis bello impeti, ex eo, quod infideles sint? 508. 1 -  Infidelitas non priuat quem iure naturali, nec diuino dominio rerum, nec prouinciarum. 508. 2 -  Ingratitudo an sit remissa religionis professione. 723. 20 -  Ingratitudo an remittatur poenitentia filij. 722. 18 -  Inquisitores haereticae prauitatis qua ratione excusentur ab irregularitate, tradentes Reos iudici seculari. 596. 6 -  Insidiari parentum vitae iustam praebet exhaeredationi causam. 721. 13 -  Instantia an pereat triennio, non obstante pacto partium, etiam iurato. 265. 4 -  Institutus in re certa, an sit verus haeres. 728. 9 -  Institutus in re certa, an deducat Trebellianicam, & quidem in filio testatoris. 728. 10 -  Institutio patris & filij concepta per copulam, &, eum intellectum habet, vt simul pater & filius admittantur, non ordine successionis & gradus. 729. 1 -  Institutio filij & nepotis ex eo censetur facta ordine gradus, & successionis, non simul. 730. 4 -  Institutio Sempronij & eius filij haeredis est accipienda ex ordine successionis, non vt simul admittantur. 730. 5 -  Institutio vnius, & plurium, nomine collectiuo facta, ordine successionis & gradus est intelligenda. 730. 6 -  Intellectus c. peruenit. de sentent. excommun. 878. 2 -  Intellectus aliter ad c. si vero. de sentent. excom. in primo. 135. 12 -  Intellect. c. intellecto. de iureiu. & an Rex possit alienare res ipsius regni? 271. 4 -  Intellectus c. cum contumacia. de haere. in sexto. 870. 11 -  Intellectus ad l. Gallus. in princ. ff. de lib. & posthumis. 733. 9 -  Intellect. Authent. siue a me. C. ad Velleian. & ibi de donatione propter nuptias, & eius alienatione. 270. 10 -  Intellectus l. 1. §. si parens. ff. si a parente quis fuerit manumis. 325. 10 -  Intellectus ad l. si quis pro eo. ff. de fideiussorib. 216. 5 -  Intellectus ad l. 2. C. de rescin. vend. an habeat locum ea decisio in contractu iurato? 312. 4 -  Intellect. l. nec vsufructuarium. C. de vsufruct. 392. 2 -  Intellect. l. vlt. ff. qui satisda. coga. 222. 9 -  Intellect. l. vlt. C. de non num. pec. 222. 10 -  Intellectus ad tex. in c. contra. 25. q. 1. 97. 5 -  Intellectus ad l. quod ait lex. ff. ad legem Iuliam de adult. 133. 3 -  Intellectus ad l. palam. ff. de ritu nupt. 185. 5 -  Intellect. ad l. qui contra. C. de incest. nup. 94. 22 -  Intellectus ad legem, quisquis. C. ad leg. Iuliam maiestatis. 562. 7 -  Intellectus ad l. vnicam. C. de rap. virgin. & inibi de raptu monacharum. 563. 8 -  Intellectus ad cap. primum, de homicid. in 6. vbi de Assassinis tractatur. 564. 9 -  Intellectus ad l. si conuenerit. ff. de iurisdict. om. iudic. 29. 7 -  Intellectus ad l. si vxor. versi. quamuis. ff. de adulter. 130. 11 -  Intellect. ad tex. in l. si duo patroni. §. Iulianus. ff. de iureiur. 418. 4 -  Intellectus ad l. 16. Tauri. 41. 4 -  Intellectus c. exhibita. de homicid. & ibi de iactu disci, perpensus Homeri locus. 589. 6 -  Intellectus l. solent. ff. de praescri. verb. & l. 4. §. si tibi. ff. de condict. ob turpem caus. 465. 4 -  Intellectus ad l. stipulatio hoc modo concepta. ff. de verb. obliga. 627. 16 -  Intellectus ad l. 1. ff. qui sine manumis. ad liberta. peruene. 666. 24 -  Intellectus ad l. non sine. C. de bonis quae liberis. -  2. 5 -  Intellectus cap. primi, de adulter. 91. 15 -  Intellectus ad l. cum tale. §. rescriptum. ff. de conditio. & demonstratio. 55. 3 -  Intellectus ad l. viduae. C. de nupt. 56. 4 -  Intellectus ad l. in lege. ff. ad l. Aquil. 91. 13 -  Intellectus. c. inter caetera. 22. q. 4. 48. 5 -  Intellectus c. significaui. de sent. excom. 823. 4 -  Intellectus c. nuper. & c. si concubinae. de senten. excom. 829. 5 -  Intellectus ad l. Regiam, an legatum vxori a marito relictum imputetur in arras. 710. 4 -  Intellectus ad l. Regiam Partitarum. 109. 8 -  Intellectus cap. is qui. de senten. excom. in 6. & c. ad audientiam. de homicid. 538. 3 -  Intellectus ad l. Titia. ff. de verb. oblig. & c. Gemma. de sponsal. 627. 17 -  Intellect. l. vltima. C. de sacrosanctis ecclesijs, an centenaria praescriptio sit necessaria contra principem secularem. 356. 9 -  Intellectus ad l. Senatus. §. legatum. ff. de legat. 1. 704. 8 -  Intellectus ad l. fideicommissa. §. si fideicommissum. ff. de leg. 3. 704. 8 -  Intellectus ad tex. in c. 1. de voto. in 6. 122. 8 -  Intellectus ad l. Titia. §. final. ff. de manumissis testamento. 67. 9 -  Intellectus ad l. quibus diebus. §. quidam Titio. ff. de conditionib. & demonst. 67. 10 -  Intellectus ad §. ex imperfecto. l. hac consultissima. C. de testamen. 725. 3 -  Intellectus c. licet. de voto. 678. 10 -  Intellectus Bart. in l. 1. §. per hanc. ff. de rei vend. & ibi dominiorum distinctio. 506. 8 -  Intellectus optimus ad c. 2. de conuers. coniugat. 13. 10 -  Intellectus ad l. fin. C. de non nu. pec. & ad l. quaero. §. inter locatorem. ff. locati. 622. 12 -  Intellectus cap. fin. de diuort. 99. 3 -  Intellect. & ratio text. in cap. si diligenti. de foro compet. 263. 9 -  Intellectus ad l. fundus quem. ff. de annuis lega. -  Intellect. l. si quisquam. ff. de diuers. & temp. prescript. 494. 10 -  Intellectus Authen. omnes peregrini. C. communia de succes. 526. 4 -  Intellectus l. quod principi. ff. de legat. 2. 715. 4 -  Intellect. ad tex. in cap. vlt. 22. quaest. 4. 243. 8 -  Iuramentum cui deficit iustitia comes, an vere sit periurium. 244. 9 -  Intellect. reg. actus legitime. de reg. iur. 28. 4 -  Intellectus c. si vero. in 1. de sent. excom. 135. 10 -  Intellectus ad tex. in c. 3. de iure patro. 482. 4 -  Intellectus c. cura. de iure patronat. 396. 1 -  Interdictum ecclesiasticum an suspendi possit? 931. 4 -  Interdictum ecclesiasticum an possit ad cautelam remitti? 931. 5 -  Interdictum & cessationem quis possit discernere a diuinis. 932. 6 -  Interdictum Ecclesiasticum qualiter definiri possit. 922. 2 -  Interdictus ab ingressu ecclesiae quid possit agere, & quae sint ei vetita? 922. 3 -  Interdictum ecclesiasticum decernitur sepissime in locum, vel plebem ob vnius culpam. 923. 4 -  Interdictum ecclesiasticum an possit ferri ob debitum pecuniarium? 925. 5 -  Interdictum quoddam est speciale, quoddam generale. 928 9 -  Interdicere quid sit. 921. 1 -  Interpretatio l. adigere. §. vlt. ff. de iure patro. & l. si quis inquilinos. §. vlt. ff. de legat. 1. & l. vlt. ff. ad muncipal. 223. 11 -  Interpretatio tex. in cap. Ecce dico. 22. quaest. 5. & inibi quid sit lapidem iurare. 210. 8 -  Interpretatio l. 3. §. item feras. ff. de acquir. poss. 497. 15 -  Interpretatio tex. in c. quicunque. 16. q. 3. 350. 2 -  Interpretatio e. requisiuit. de sponsal. 7. 5 -  Interruptio praescriptionis, qualiter distinguatur ab alijs fere similibus terminis. 411. 1 -  Interruptio ciuilis quae sit? Et ibi eius vires explicantur. 413. 4 -  Irregularis non est, qui aggressorem occiderit ad defensionem, ne membro aliquo mutiletur. 605. 2 -  Irregularis est, qui poterat mortem fuga vitare, & occiderit aggressorem. 606. 4 -  Irregularis an sit, qui ad alterius defensionem hominem occiderit? 606. 5 -  Irregularis est, qui abortioni causam dederit, & ibi de huius criminis poena. 581. 1 -  Irregulares an sint qui tempore interdicto ordines susceperint? 937. 5 -  Irregularitas iure tantum humano Pontificio statuta est. 538. 2 -  Irregularitas oritur ex homicidio casuali, cum distinctione operis illiciti, & liciti, quae in hoc §. latius explicatur, quam fuerit a Doctoribus tradita. 587. 2 -  Irregularitas ex voluntate occidendi, etiam perfectissima, non contrahitur. Ibique de interioribus actibus quo ad humanum legem agitur. 501. 5 -  Irregularitas mentalis an possit contingere. 538. 4 -  Iudex quis sit vere competens ad causam coniugalem tractandam. 186. 1 -  Iudex, an ex duro carcere morte sequuta, sit irregularis? 597. 7 -  Iudex secularis an possit de causa matrimoniali cognoscere? 187. 3 -  Iudex laicus vtrum valeat iudicare vsurariam controuersiam. 188. 4 -  Iudex Ecclesiasticus solus est competens in lite, super diuortio etiam ratione adulterij tractanda. 130. 8 -  Iudex appellationis potest sententiam primam supplere in his, quae natura litis, & causae postulat. 763. 1 -  Iudex quando poterit ferre sententiam ex his quae sibi vt iudici manifesta sunt, etiamsi illorum allegatio omissa fuerit. 763. 1 -  Iudicis arbitrium plurimum versatur in inquirendo, an bona per praelatum quaesita ex eius industria, an ex reditibus Ecclesiae obuenerint. 654. 10 -  Iudici datum, vt iustam sententiam pronunciet, an possit repeti, & an is, qui dedit, perdat litem? 463. 1 -  Iuramentum an operetur, quod ex pollicitatione oriatur iure Ciuili obligatio & actio detur? 296. 16 -  Iuramentum confirmat contractum prohibitum principaliter in fauorem priuatum. 266. 5 -  Iuramentum si contineat promissionem non mutuandi, aut non fideiubendi, non est obligatorium. 243. 7 -  Iuramentum est personale ex parte iurantis, non ita ex parte eius, cui iuratum sit. 235. 4 -  Iuramento promittens non reuocare procuratorem, si eum reuocauerit, reuocatio tenet. licet periurus sit. 371. 3 -  Iuramentum metu, vel dolo extortum, non confirmat pactum istud, quo paterna haereditas renunciatur. 321. 2 -  Iuramentum metu extortum ante absolutionem obligat. 235. 3 -  Iuramentum propriam & primordialem naturam actus, cui accedit, sortitur. 226. 1 -  Iuramentum qui ab alio exigit, quandoque peccat. 240. 2 -  Iuramentum non confirmat actum prohibitum propter fauorem publicum. 264. 1 -  Iuramentum lege Euangelica prohibitum non est. 239. 1 -  Iuramentum quo ad eius vim, & iuris effectus, maxime differt a simplici loquela & promissione, quae iurata non fuerit. 212. 1 -  Iuramentum adeo confirmat contractum ob priuatum fauorem prohibitum, vt non tantum sit ipsum seruandum, sed & ipse contractus. 268. 7 -  Iuramentum praestitum per falsos Deos, an habeat rationem veri iuramenti, & in fine huius §. 210. -  Iuramentum quandoque officium est ad religionis virtutem pertinens. 240. 3 -  Iuramentum, metu praestitum, valet, & ideo indiget absolutione. 46. 2 -  Iuramenti definitio explicatur. 199. 1 -  Iuramentum & Sacramentum an sint synonyma, & quid haec dictio, Sacramentum, significet. 199. 2 -  Iuramentum assertorium & promissorium an distinguantur specie. 201. 3 -  Iuramentum praestitum alicui, an transeat ad successorem iurantis, vel eius cui praestatur. 714. 2 -  Iuramentum habet vim clausulae codicillaris. 788. 10 -  Iuramentum in interiori iudicio animae semper intelligendum est secundum iurantis mentem. 233. 1 -  Iuramentum ab impubere, dolo tamen capace, praestitum, ipsum iuramentum obligat, contractum vero ab eo factum minime firmat. 20. 4 -  Iuramentum an habeat hanc vim confirmandi contractum prohibitum a lege, quoties lex ipsa hanc confirmationem expressim impedit. 269. 8 -  Iurans aliquam accipere vxorem, an teneatur contrahere cum ea matrimonium, si cum ipsa diues sit, nolit ei dotem assignare. 18. 6. & 4 -  Iurans contractum venditionis, an possit laesus vltra dimidiam agere ad precium tantum? 324. 8 -  Iurans soluere certam quantitatem, an possit compensationem obijcere? 229. 9 -  Iurare an liceat per membra Christi. 209. 6 -  Iurare per metum compulsus, mortaliter peccat, si ante absolutionem id iuramentum violet. 47. 4 -  Iura sepulchrorum an spectent ad substitutum ex directa militari substitutione? 756. 11 -  Ius naturale an possit tolli in parte, vel ex causa. 514. 3 -  Ius gentium qua ratione a naturali iure distinguatur. 514. 4 -  Ius Ciuile nec adsistit, resistit stipulationi, quae alteri per alterum fit? 291. 10 -  Ius patronatus praescribi a laicis potest in ecclesia, quae patronum habet, & olim habuit, atque inibi tractatur de tempore huic praescriptioni necessario. 400 -  Ius patronatus ecclesiastici ad haeredes, etiam extraneos transit, & an transeat ad substitutum ex directa militari? 756. 12 -  Ius patronatus in Ecclesia libera praescriptione a Laicis acquiri non potest. 396. 2 -  Iuri reuerentiali an possit quis renunciare, & ibi de intellect. l. ad egregias. ff. de iureiur. 262. 8 -  Iurisdictio in praeiudicium inferioris a Principe praescribitur tempore ordinario. 359. 5 -  Iurisdictio voluntaria exercetur aliquando extra territorium. 178. 15 -  Iurisdictio, & mistum Imperium praescriptione possunt acquiri. 357. 1 -  Iusiurandum potest remitti ab eo cui praestitum fuerit. 217. 1 -  Iustitia comes est iuramenti. & ibi de iuramento. quo res illicita promittitur, quando mortalem aut venialem culpam inducat. 242. 6 -  Iustitia distributiua a commutatiua differt. 481. 1 -  L. -  LAEsio enormissima, an faciat locum d. l. 2. in contractu iurato? 322. 5 -  Laici non sunt admittendi ad missarum solennia, quae sub hac forma celebrantur. 938. 4 -  Laicus, vel Clericus absque protestatione, criminali iudicio aliquem accusans, irregularis est, si accusatus a iudice occidatur. 594. 1 -  Laicus in mortis articulo, an possit absoluere ab excommunicatione. 904. 9 -  Laicus non potest excommunicare. 901. 3 -  Laicus adulter per iudicem ecclesiasticum puniri an possit. 138. 20 -  Legatum quibus formulis olim fieri solebat, & inibi de verbo, lego. 759. 1 -  Legata pia possunt ab haerede laico peti, etiam coram iudice ecclesiastico. 690. 13 -  in Legato dubio an comprehendatur, quod maximum, an quod minimum est, & quid in legatis pijs. 671. 4 -  Legata pia debentur ex testamento perfecto, ratione voluntatis, quamuis ad legata profana processum a testatore non sit, impediente morte. 697. 10 -  Legatum a marito vxori factum, si caste vixerit, perditur, si ipsa secundo nubat. 60. 12 -  Legata pia an peti possint ex testamento minus solenni, facto tamen principaliter ad aliam quampiam causam. 694. 3 -  Legatum dotis potest in alterius voluntatem conferri. 708. 15 -  Legatum rei haeredis quem effectum habeat. 673. 3 -  Legatum rei alienae, etiam ab ignorante relictum consanguineis & coniunctis, effectum habet. 673. 4 -  Legatum rei Ecclesie an teneat & possit effectum sortiri, & quid de legato rei dotalis. 674. 5 -  Legata in minus solenni testamento relicta, an in iudicio animae debeantur. 689. 4 -  Legatis a patre mille pro maritanda filia, & ea postmodum ab ipso patre nuptui tradita, constituta dote ex quingentis, an reliqua quingenta possint exigi. 712. 10 -  Legatum pro dote alicuius puellae est conditionale. 667. 11 -  Legatum ad Ecclesiae aedificium non effici caducum, ex eo, quod locus non fuerit aedificationi designatus. 670. 12 -  Legatum a marito vxori factum, recte illam admittit conditionem, si viduitatem seruauerit. 60. 11 -  Legatum relictum vxori, illi tantum debetur quae vxor erat tempore testamenti. 714. 3 -  Legatum relictum canonicis, collegio Canonicorum acquiritur, non ecclesiae. 716. 10 -  Legatum relictum parochiali ecclesiae, an imputetur in quartam eidem ecclesie iure debitam. 710. 6 -  Legatum conceptum his verbis, vt nihil exigat legatarius de bonis meis, an inducat compensationem. 711. 7 -  Legatum relictum Ecclesiae diuae Marie, quid Ecclesiae ex pluribus debeatur. 611. 2 -  Legatum virgini factum, si Titio nupserit, minime amitti, si ipsa legataria alteri nubat ex consensu patris. 65. 2 -  Legatum relictum creditori quando compensetur cum debito conuentionali vel legali. 707. 9 -  Legatum vel haereditatem an possit quis repudiare in praeiudicium alterius. 791. 12 -  Legata pia debentur haereditate non adita, & inibi Regia l. prima. titulo secundo, libro ordinat. explicatur. 790. 11 -  Legatum an possit fieri nutu. 702. 3 -  Legatario competunt actio personalis, & hypothecaria. 759. 2 -  Legitimatus per matrimonium subsequens, an sit primogenitus censendus, excluso fratre, postea ex matrimonio legitimo ante secundum coniugium natum. 150. 28 -  Legitimatus per subsequens matrimonium, an sit dicendus natus ex matrimonio legitimo. 151. 30 -  Legitimatus per subsequens matrimonium ad retractum admittendus est. 149. 22 -  Legitimatus per subsequens matrimonium, admittitur ad ecclesiasticam emphyteusim. 149. 23 -  Legitimatus per subsequens matrimonium in Episcopum eligi potest. 149. 24 -  Legitimatus per subsequens matrimonium, etiam iurib. municipalibus legitimus censetur, 149. 25 -  Legitimatus per matrimonium subsequens, vere, non ficte, legitimus est. 149. 26 -  Legitimatus per matrimonium subsequens ad feuda admittendus est. 149. 27 -  Legitimatus rescripto Principis an sit non tantum parentibus, sed & cognatis & agnatis legitimus effectus? 183. 2 -  Legitimatus rescripto Principis admittitur ad retractum ex Regia lege. 183. 3 -  Legitimatus in quibus differat ab eo, cum quo Princeps dispensauit. 175. 5 -  Legitimatus tanquam incestus, non censetur legitimatus, si tantum sit adulterinus. 177. 11 -  Legitimato debetur legitima, atque ei competit ius dicendi testamentum inofficiosum. 173. 2 -  Legitimatio per subsequens matrimonium reuocat donationem ex constitutione l. si vnquam. C. de reuoc. donat. 150. 29 -  Legitimatio a quo sit concedenda filio Clerici, etiam in sacris constituti. 178. 19 -  Legitimatio ratione subsequentis matrimonij, est tantum Iure humano inducta. 148. 18 -  Legitimatio quid sit, & in quo differat a dispensatione. 172. 1 -  Legitimatio an concedatur quo ad Cardinalium dignitatem, & quo ad Praetorium Rotae. 183. 4 -  Legitimato patre, an nepotes ex eo auo censeantur legitimi? 183. 5 -  Legitimatio filiorum exigit parentum consensum, ipsorumque filiorum. 146. 13 -  Legitimatio an possit a Principe concedi sibi, non subditis. 177. 14 -  Legitimationis in petitione est Principi exprimenda qualitas filij illegitimi. 179. 1 -  ad Legitimationem an sit vocandus substitutus sub ea conditione, si sine liberis institutus decesserit? 181. 8 -  ad Legitimationem, que fit mortuis ipsis parentibus, an sint vocandi agnati & cognati. 182. 9 -  Legitimandi potestas a Principe concessa, non operatur, vt quis possit proprios filios legitimos efficere. 179. 21 -  Legitimandi potestas a Principe concessa, an sit fauorabilis, vel odiosa. 175. 6 -  Legitimandi potestas a Principe alicui concessa, non extenditur ad dispensationem. 177. 10 -  Legitimare potest Princeps sibi subiectos extra territorium. 178. 17 -  Legitimare non potest Princeps secularis, quoad ecclesiastica, sicut nec Papa, quo ad temporalia. 178. 18 -  Legitima portio, & quarta Trebellianica qualiter deducantur? 784. 1 -  Legitima debita filijs, an tolli possit lege humana. 166. 5 -  Legitimum se esse allegans, id probare debet. 151. 1 -  Leonem habens in domo, aliamue feram, an sit irregularis, si ea hominem occiderit. 593. 11 -  Lex ciuilis in iudicio interiori anime ligat, atque seruanda est. 134. 9 -  Lex Ciuilis non potest matrimonia prohibere. 104. 16 -  Lex Regia octaua. tit. 11. part. 4. explicatur. 57. 8 -  Lex humana aliquid prohibens vel praecipiens cum poenae adiectioue, an obliget transgressorem ad culpam mortalem vel venialem. 473. 2 -  Lex humana obligat transgressorem ad culpam quandoque mortalem, quandoque venialem. 474. 3 -  Lex pure poenalis an ex seipsa inducat obligationem, an culpam mortalem vel venialem. 475. 4 -  Lex Ciuilis permittens patri, & marito adulteros occidere propria auctoritate, ipsam occisionem non approbat 136. 13 -  Lex Ciuilis per mittens patri, & marito adultero occidere propria auctoritate, hanc ipsam occasionem approbans, est nulla. 136. 14 -  Lex Ciuilis inducens solennitatem testamentariam, iusta est. 690. 6 -  Lex humana potest contractus quosdam pro communitatis vtilitate prohibere, qui iure naturali non sint improbati. 289. 6 -  Lex domicilij mariti, an habeat locum in bonis existentibus extra illud territorium. 110. 9 -  Lex Tauri 49. rursus in praxim deducitur, & varie intelligitur. 74. 21. & 22 -  Lex Regia de vsuris, defenditur. 74. 20 -  Leges ciuiles praescriptionem inducentes cum mala fide, an possint procedere iure Pontificio, & quid de actionibus personalibus. 404. 3 -  Lege, Quoties. C. de rei vend. habere locum, etiamsi prima venditio fuerit iurata. 19. 10 -  Legis Iuliae Pompeiae caput vnum ex Gellio, atque item alterum. 140. 2 -  Lex Iulia de adulterijs, patri licet filiam & adulterum quemcunque occidere: marito autem tantum permissum est, vilem adulterum occidere 132. 2 -  Leges ciuiles & seculares, an possint vinculum iuramenti remittere. 220. 7 -  Leges ciuiles praescriptionem cum mala fide, inducentes ac permittentes, an & in foro Pontificio exclusae, saltem in foro seculari obtineant. 406. 4 -  Leges Ciuiles alimenta spurijs negantes, iniquas esse, & ideo iure Canonum abrogari. 167. 6 -  Libellus qualiter concipiatur ad legatum, cui fuit addita poena. 779. 9 -  Liberi primi gradus non computánt in quartam Trebellianicam fructus perceptos, ex haereditate ante moram. 766. 4 -  Liberorum procreationem praemia in Republica habuisse. 138. 1 -  Libertas seu immunitas a soluendis indictionibus & collectis, quo tempore praescribatur. 354. 8 -  Licentia testandi est intelligenda de primo testamento, & re integra morte concedentis finitur. 683. 8 -  Linea cognationis quid sit. 82. 4 -  Linea paterna vel materna, quos ex cognatione contineat. 82. 5 -  Litis contestatio in causa appellationis an sit necessaria. 780. 1 -  Lite etiam contestata vxor potest obijcere viro, accusanti eam ciuiliter, exceptionem paris criminis. 129. 6 -  Lucra matrimonio constante viro & vxore cohabitantibus acquisita, Regio iure ipsis communia sunt. 111. 6 -  Lucra constante putatiuo matrimonio acquisita an sint viro & vxori communia. 112. 7 -  Lucra matrimonio constante ex Reg. lege delata, an possit aliter coniunx ex renunciatione repudiare? 113. 11 -  Lucri spe potest quis adiecta conditione inuitari ad matrimonium contrahendum. 41. 6 -  Lucri spe ita potest quis adiecto modo inuitari ad contrahendum matrimonium, vt eo non contracto lucrum illud amittat. 41. 7 -  Lucro quem priuari an sit poena. 47. 8 -  Lucrum causa matrimonij alicui, ab alio, quam vxore datum, soluto matrimonio an sit mariti vel vxoris. 41. 9 -  Ludens pecunia credita, an teneatur promissam pecuniam lucranti soluere in animae iudicio. 471. 8 -  M. -  MAior sponsalia contrahens cum minore, ab eis recedere nequit. 20. 5 -  Mala fides praesumpta vel ficta ipsius defuncti, non nocet haeredi. 394. 6 -  Mala fides quocunque tempore ante perfectam praescriptionem contingens, interrumpit praescriptionem. 411. 2 -  Mala fides respectu vnius, an impediat praescriptionem respectu alterius. 389. 5 -  Maleficia, quo in sensu, fine, & proposito distinguantur. 557. 3 -  Mandatum tacitum homicidij facit quem irregularem. 571. 3 -  Maritus & vxor sunt cogendi simul cohabitare, auxilio etiam a iudice seculari petito. 107. 1 -  Maritus an possit expellere a domo vxorem, propter dotem non solutam? 108. 2 -  Maritus occidens adulteros, lege Regia sibi a iudice traditos, an peccet mortaliter: 138. 8 -  Maritus, vel vxor, matrimonium secundum contrahere nequeunt, etiam si primum non sit carnali copula consummatum. 118. 5 -  Maritus occidens propria auctoritate vxorem, non acquirit dotem, nec arras, que propter adulterium ei lege adiudicantur. 134. 7 -  Maritus an possit licite communicare cum vxore excommunicata? 817. -  Maritus an possit excludere, ex iure fisci, vxorem dotem repetentem, que nuptias incestas scienter contraxerat? 94. 23 -  Maritus in dote putatiua soluenda non habet annuam dilationem. 94. 24 -  Maritus non lucratur fructus dotis putatiue. 95. 25 -  Maritus ad dotem putatiuam conuenitur vltra quam facere possit. 95. 25 -  Maritus an licite cohabitare valeat cum vxore adultera. 114. 4 -  Marito, ante legem Iuliam de adulterijs, an licuerit vxorem & adulterum in crimine deprehensos occidere. 132. 1 -  Maritus licet possit vxorie notori adulterae negare coniugale debitum propria autoritate, non tamen potest eam a domo expellere absque sententia Iudicis. 127. 12 -  Maritus propria auctoritate vxorem adulteram expellens a domo, an acquirat dotem vxoris. 127. 13 -  Maritus an possit accusare vxorem de adulterio, si illius criminis conscius eam carnaliter cognouerit. 129. 7 -  Masculi ex foeminis descendentes, an veniant appellatione generationis, posteritatis, sobolis, aut progeniei. 776. 13 -  Masculi, quorum mentio fit in conditione, adhuc non censentur vocati ex testamento. 732. 5 -  Mater secundo nubens, non petito tutore filijs, nec rationibus redditis, punitur poenis a iure Ciuili statutis. 59. 6 -  Mater secundo nubens, atque etiam pater tenentur filijs, ex primo matrimonio susceptis, reseruare lucra, sibi ex illo matrimonio delata. 59. 7 -  Mater tutrix an possit in carcerem mitti pro pecunia debita filijs. 261. 7 -  Matrimonium contrahens cum meretrice, opus pium agit, atque indulgentiam peccatorum consequitur. 185. 3 -  Matrimonium a pubere contractum, sponsalia cum impubere praecedentia dissoluit, licet is pubes a sponsalibus dissentire nequit. 21. 6 -  Matrimonium contractum lite pendente, super primo, an censeatur bona fide contractum, saltem ex praesumptione. 142. 8 -  Matrimonium etiam non consummatum, minime dissoluitur per sacri ordinis susceptionem. Nec item per episcopi dignitatem. 122. 9 -  Matrimonium est indiuiduum vinculum, ex institutione diuina. 23. 8 -  Matrimonium est sacrae rei signum, vbi, quid significet, explicatur. 23. 9 -  Matrimonium ante carnis copulam perfectum quo ad vinculum, & sanctitatem sacramenti, non tamen quo ad significationem. 24. 1 -  Matrimonium sacramentum est nouae legis. 24. 2 -  Matrimonij sacramentum gratiam confert. 24. 3 -  Matrimonium in legitimum, ratum, & consummatum distinguitur. 24. 4 -  Matrimonium contractum per procuratorem, an sit sacramentum. 25. 5 -  Matrimonium a quo, & qua ratione fuerit institutum. 25. 6 -  Matrimonium contractum propter non conuenientem finem, valet, licet illicite contrahatur. 25. 7. -  Matrimonium contractum lite pendente super primo, quod nullum est, valet, etiamsi alter ex contrahentibus credat primum matrimonium validum esse. 53. 4 -  Matrimonium metu contractum, etiam iuramento praestito, est nullum ipso iure. 47. 3 -  Matrimonio in gradu prohibito contracto, ad quem pertineant vtrinque donata vel acquisita. 112. 8 -  Matrimonium ex coitu cum sponsa praesumitur, etiam si sponsa ab alio quam sponso cognita fuerit. 11. 8 -  Matrimonium contrahere nequit, qui mente captus est. 27. 8 -  Matrimonium contrahitur frequenter per interpretem. 64. 3 -  Matrimonium vnde sic dicatur, & eius definitio. 22. 1 -  Matrimonij etiam copulati appellatione, illud, quod ex solo consensu constat, continetur, licet consummatum non sit. 22. 1 -  Matrimonium metu contractum, est nullum ipso iure. 46. 1 -  Matrimonium Iure Canonum non praesumitur ex diutina maris & foeminae cohabitatione. 22. 5 -  Matrimonium metu contractum, est nullum omnino, etiamsi vim passus coactus sit eam vxorem accipere, cui prius coniugalem consensum promiserat. 7. 6 -  Matrimonium clandestinum an sit peccatum mortale. 71. 8 -  Intellectus ad constitutiones, excommunicantes eos, qui contrahunt clandestina coniugia. 71. 9 -  Matrimonium clandestinum quod dicatur. 72. 10 -  Matrimonium clandestinum etiam si probetur legitime, non praefertur secundo in facie ecclesiae contracto. 72. 11 -  Matrimonium clandestinum dato aliquo impedimento, prolem illegitimam reddit, non obstante vtriusque parentis bona fide. 72. 12 -  Matrimonium verum contrahitur inter duos habiles, licet eorum alter subesse impedimentum falso opinetur. 51. 2 -  Matrimonij praesumptionem ab ecclesia inductam, ex copula post sponsalia sequuta, iuris & de iure censeri. 9. 2 -  Matrimonij conditionalis contractus purus efficitur ex solo coitu praecedenti defectum conditionis. 33. 13 -  Matrimonium minime censetur, nec dici potest consummatum, propter copulam praecedentem. 13. 15 -  Matrimonium qualiter sit legitimus actus, qui conditionem nec diem recipiat. 28. 3 -  Matrimonium carnali copula consummatum non dissoluitur a Romano Pontifice. 124. 15 -  Matrimonium non consummatum, an possit dissolui ex Romani Pontificis dispensatione. 12. 3 -  Meretrix petere potest apud iudicem exteriorem, mercedem sibi promissam ob fornicationem. Et ibi intellectus l. 4. §. sed quod meretrici. ff. de condict. ob turp. caus. 457. 1 -  Meretrici datum an ab ea retineri possit, seclusa causa donationis. 460 -  Meretrix quae dicatur. 185. 4 -  Metus, cadens in constantem virum, irritum facit matrimonium, ex propria actus natura, non tantum ex constitutione humana. 48. 6 -  Metus matrimonium irritum facit, etiamsi contrahens dederit causam metui. 48. 7 -  Metus contractum coniugalem vitiat, etiam si quis cogatur incertam ex certis vxorem sibi accipere. 48. 8 -  Metus amissionis bonorum omnium, vel maioris partis censetur cadens in constantem virum. 46. 17 -  Metu matrimonium contrahens, nec tamen consentiens, mendax non est. 43. 4 -  Metus protestatio necessaria non est, plurimum tamen coadiuuat timoris probationem. 49. 12 -  Metu committens aliquod crimen, an sit venia dignus? 49. 7 -  Metus cadens in constantem virum arbitrio iudicis decernitur. 43. 8 -  Metus minus censetur constans in foemina, quam in viro. 44. 9 -  Metus carceris quando contractum vitiet, atque ibi agitur de intellect. l. qui in carcere. ff. quod met. caus. 45. 15 -  Metus illatus a fortuna contractum minime vitiat. 45. 16 -  Metus diffinitio, atque inibi explicatur Iurisconsul. in l. 1. ff. quod met. caus. 42. 1 -  Metus praecedens purgatur ex cohabitatione spontanea. 50. 1 -  Metus inferendi praesumptio est iusta causa deponendi foeminam in loco honesto, vt libere consentiat matrimonio. 50. 2 -  Metus reuerentialis an impediat matrimonium carnale. 50. 3. & 5 -  Metus solus reuerentialis non rescindit caeteros contractus. 50. 4 -  Metus excommunicationis an dicatur cadens in constantem virum. 44. 12 -  Metus reuerentialis impedit matrimonium contrahi ex tacito consensu. 51. 6 -  Metus reuerentialis an impediat matrimonium spirituale. 51. 7 -  Metus nunquam excusat, nec a mortali, nec a veniali crimine. 42. 3 -  Metus reuerentialis cum graui laesione, an operetur contractus rescissionem? 324. 7 -  Minor iurans contractum, an videatur renunciare beneficio aetatis, & remedio d. l. 2. 322. 6 -  Minor vigintiquinque annis, maior decem & septem potest esse executor testamentarius. 770. 4 -  Modus, qui refragatur coniugali substantiae, etiam matrimonij contractum nullum reddit. Secus tamen est in pacto. 32. 8 -  Monachi tenentur quartam portionem soluere parochiali Ecclesiae, etiam de legatis hic expressis. 797. 6 -  Monachus factus Episcopus, an liberetur a religionis regulis & statutis. 657. 18 -  Monachus a primo monasterio ad secundum recedens, an deferat secum bona primo monasterio iam quaesita. 658. 20 -  Monasterio an acquiratur haereditas, quae monacho defertur sine ipsius monachi aditione. 658. 21 -  Monasterium, quod non potest in loco per testatorem electo construi, alibi est construendum. 667. 9 -  Monitio necessaria est ad excommunicationem infligendam, & ibi an debeat esse personalis. 880. 4 -  Monitio ad excommunicationem proferendam, debet esse trina. 880. 5 -  Monitio trina an sit necessaria ad excommunicationem in notorijs. 887. 6 -  Mors mariti absentis qualiter probetur. 118. 4 -  Mortis causa capio quid sit 667. 26 -  Mors sequuta ex imperitia medici, vel culpa vulnerati, an efficiat vulnerantem irregularem? 579. 9 -  Mulier secundo nubens intra annum, non est alenda ab haeredibus mariti, etiam nolentibus dotis bona mobilia restituere. 59. 9 -  Mulier secundo nubens, amittit vestes lugubres, ab haeredibus mariti sibi praestitas. 60. 10 -  Mulier contrahens matrimonium vel sponsalia, an censeatur dedisse in dotem marito vel sponso propria bona. 17. 5 -  Mutatio & correctio veterum legum iustissima est. 920. 2 -  Mutilatio membri aequipollet homicidio quo ad irregularitatem, & quod dicatur membrum? 603. 8 -  Mutuum consensum in matrimonio requiri, qualiter intelligatur 62. 7 -  N. -  NAturalis qualiter ex testamento, patri habenti legitimos possit succedere, etiam iure Regio. 158. 11 -  Naturalis an possit ex testamento, patri habenti legitimos parentes succedere, etiam Regia lege? 158. 12 -  Naturalis filius an habeat contra testamentum matris querelam inofficiosi testamenti? 159. 16 -  Necessitas extrema quando licitam faciat rei alienae acceptionem. 453. 3 -  Necessitas extrema non excusat a peccato fornicationis, & que sit ratio, late examinatur. 454. 5 -  Negatiua oratio ex seipsa nihil affirmat. 66. 7 -  Nemo potest alteri, nec sibi ex bonis operibus primam gratiam ex condigno mereri, & ibi vnde procedat meritum condigni 834. 1 -  Neophytus an sit recipiendus ad officia secularia, & quid de his, qui genus ac nomen ab Iudaeorum gente deducunt, 553. 8 -  Neophyti an sint ad ordinis sacramentum admittendi, & ad beneficia ecclesiastica eligendi. 552. 7 -  Nepos legitimus vel naturalis ex filio spurio, an possit ab auo institui haeres? & quid de nepote ex filio, qui fuit ex incestu conceptus. 167. 13 -  Nepos rescripto Principis auo legitimus efficitur, etiam post patris mortem. 148. 20 -  Nepos ex filio praemortuo an fiat legitimus, ex matrimonio inter auum & auiam contracto. 148. 19 -  Nepos ex filio naturali non aliter auo intestato succedit, quam eius pater successisset. 157. 10 -  Nepotes spurij an sint ab eorum auis seu proauis alendi. 170. 16 -  Nixus copulae circa sponsalia iuris interpretatione de futuro, verbis tamen de praesenti, an aliquid operetur 14. 20 -  Nobilis vel Hidalgus an possit renunciare beneficio, quod habet, ne in carcerem pro debito mittatur? 259. 5 -  Nominatio filij ad eum efficiendum legitimum, an exigat, quod pater profiteatur simul esse. 171. 2 -  Nominatio filij absque eo quod haeres instituatur, eum reddit legitimum. 171. 3 -  Nominatio filij an efficiat eum legitimum, quando fuit a patre solenniter facta. 170. 1 -  Nothus quis dicatur. 157. 6 -  Notorium an sit necessario allegandum, atque ibidem agitur de intellectu glo. in Cle. appellanti. de appellat. -  Nouerca iure naturae in coniugium admitti non debet. 101. 6 -  Nuptiae secundae an sint benedicendae? 184. 2 -  Nuptias secundas licitas omnino esse aduersus quosdam haereticos. 58. 4 -  Nuptias secundas contrahens, viuente primo coniuge, qua poena puniatur. 119. 6 -  O. -  OBligatio naturalis in delictis non oritur a consensu delinquentis in poenam. 889. 10 -  Obligatio naturalis quae sufficiat ad impediendam repetitionem scienter soluti per iuris errorem 290. 8 -  Obligatio naturalis dupliciter consideratur, quo ad intellectum iuris humani. 288. 5 -  Obligatio voti an sit ex lege diuina. 664. 12 -  Obligatio an ex iuramento promissorio nascatur, & actio competat iure Pontificio. 214. 3 -  Obligatus ad factum, an ratione iuramenti cogatur praecise facere? 218. 6 -  Occidens adulteros propria auctoritate in locis, quo ad temporalia ecclesie subditis, puniendus est. 136. 15 -  Occidens Sempronium errore quodam iusto, putans eum esse Titium, quem volebat occidere, an sit puniendus. 895. 14 -  Opera bona iusti meritoria sunt ex condigno vitae aeternae. 837. 4 -  Opera bona iustorum dupliciter considerantur, & idem meritum condigni distinguitur. 838. 5 -  Opera extra charitatem facta non sunt ex rigore iustitiae satisfactoria, etiam recedente fictione. 842. 8 -  Opera extra charitatem facta, etiam iniuncta in poenitentiam sacramentalem, non sunt de iustitia satisfactoria, adhuc accedente charitate. 842. 9 -  Opera facta in charitate, & per peccatum mortificata, charitate accedente priorem effectum recipiunt. 843. 10 -  Opera bona facta extra charitatem, quandoque vtilia sunt. 844. 11 -  Ordo minor non impedit matrimonij contractum, contrahens tamen amittit beneficia ecclesiastica. 77. 4 -  Osculum, alijque tactus impudici, an inducant adulterij probationem. 128. 3 -  P. -  PActio futurae successionis qua ratione sit contraria bonis moribus. 257. 2 -  Pactum renunciationis haereditatis paternae factum etiam eo tempore, quo filia nuptui non tradebatur, an teneat 312. 1 -  Pactum renunciationis haereditatis paternae iuramento praestito factum a filia, quae religionem ingredi vult, an teneat? 312. 2 -  Pactum quo filia dote contenta renunciat paternae haereditati, quib. rationib. improbetur. 304. 1 -  Pactum nudum quod sit, & vnde eo nomine appelletur? 293. 12 -  Pactum dotale, quo pater pollicetur, aequis portionibus filios instituturum, iuramento confirmatur, & inibi an possit libere hoc pactum reuocari? 305. 2 -  Pactum renunciationis haereditatis paternae, renuncianti, & eius filijs ac haeredib. nocet. 319. 7 -  Pactum a filia factum, quo paternae haereditati renunciat ipsi patri absenti, an valeat? 306. 4 -  Pactum quo haereditati paternae renunciatur, excludit filiam a bonis patris, etiam intestati. 319. 5 -  Papa an teneatur semel in anno confiteri. 815. 5 -  Papa an possit permittere clericis liberam testandi facultatem de reditibus ecclesiarum 682. 7 -  Papa an possit votum solenne continentiae propria dispensatione remittere. 664. 11 -  Papa potest monachis licentiam testandi concedere. 664. 10 -  Papa potest dispensare in aliquot gradibus, ex contentis cap. 18. Leuit. 102. 10 -  Papiniani non inelegans intellectus in l. miles. §. quaerebatur. ff. de adult. 3 11 -  Parentes succedunt liberis in stirpem, non in capita. 799. 4 -  Parochiani possunt praescribere ius praesentandi rectorem in ecclesia libera. 397. 3 -  Parricidij crimen expenditur, & lex Pompeia de parricidijs explicatur. 566. 12 -  Pars haereditatis paternae aut fraternae repudiata ab vno ex successoribus, qualiter alijs adcrescat? 801. 10 -  Partus ancillarum non sunt in fructu. 455. 6 -  Pater cogitur dotem constituere filiae, quae absque eius consensu nupsit viro digno 57. 7 -  Pater non potest iubere filijs rogatis hereditatem restituere, vt fructus ante moram percepti computentur in Trebellianicam. 768. 9 -  Pater potest in testamento, etiam minus solenni, filium naturalem haeredem instituere, non existentibus filijs legitimis. 158. 13 -  Pater vel maritus an possint licentiam propria auctoritate occidendi adulteros, alteri committere. 133. 5 -  Pater & mater auis praeferuntur in successione filij intestati. 799. 3 -  Patris consensus sufficit & requiritur, vt filiusfamilias possit causa mortis donare. 639. 6 -  Patre accipiente emphyteusim pro se, & filijs suis masculis & foeminis, an eo mortuo a masculis excludantur foeminae 729. 2 -  Patria potestas Regia lege per contractum matrimonij tollitur. 113. 13 -  Patruus iure naturae potest neptem accipere vxorem, & ideo nunc poterit ex Romani Pontificis dispensatione. 102. 9 -  Patrui qualiter nepotibus intestatis succedant. 805. 9 -  Patronus tenetur digniorem praesentare episcopo ad beneficij institutionem. 483. 5 -  Patronus etiam praescriptione potest acquirere ius praesentandi rectorem in ecclesia collegiali. 398. 4 -  Pauperum haeredum institutio incerta, an valeat, & qualiter sit intelligenda. 707. 14 -  Peccatum mortale an priuet suffragiorum communione ecclesiae? 854. 3 -  Peccatum veniale, an fiat per consuetudinem mortale? 865. 7 -  Peccatum an possit contingere per ignorantiam, & an iuste puniatur? 899. 17 -  Peculium, quod in caeteris filijs familias est aduentitium, in clericis filijs familias erit castrense, vel quasi castrense. 686. 1 -  Pecunia residua constructo opere, per testatorem iniuncto, an sit haeredi adiudicanda. 667. 16 -  Pensiones an vacent per matrimonij contractum. 78. 6 -  Percussor alter ius, membrum efficiens debile, an sit irregularis. 604. 9 -  Periurium etiam in re leuissima contingens, mortale crimen est. 207. 4 -  Periurij grauitas, & an sit maius crimen homicidij. 245. 1 -  Periurus ratione iuramenti de calumnia, an sit puniendus? 250. 7 -  Periurium lege Pontificia, & seculari puniri potest. 246. 2 -  Periurus qualiter iure Canonico puniatur? 246. 3 -  Periurus, an sit infamis infamia iuris? 247. 4 -  Periurium proprie non committitur ab eo, qui peruerse per falsos Deos iurat. 212. 11 -  Piscaturae & venationis interesse etiam dari potest. 496. 12 -  Pollicitatio, an iure Canonico obligationem, & actionem inducat? 295. 15 -  Pollutio nocturna quando inducat abstinentiam a celebratione, & communione Eucharistiae? 602. 7 -  Poena mortis pro adulterio an iuste a lege inferri possit? 137. 17 -  Poena amissionis bonorum ipso iure inducta, etiam ab haeredibus delinquentis exigitur. 87. 6 -  Poenae a legibus statutae contra foeminas, intra annum luctus nubentes, iure Canonico corriguntur, caeterae autem minime cessant. 58. 5 -  Poena Laici committentis incestum. 87. 2 -  Poenitentia solennis efficit quem irregularem. 543. 10 -  Poena adiecta in testamento qualiter committatur, & an haereditas possit a testatore adimi in poenam? 778. 7 -  Poena legis partim remittitur propter iustum dolorem delinquentis. 135. 11 -  Poena conuentionalis an debeatur in foro conscientiae. 90. 11 -  Poena a contractu matrimonij omnino reijcienda est. 53. 5 -  Poena ipso iure inducta, an locum habeat in foro conscientiae. 89. 10 -  Pontifex summus an habeat temporalem iurisdictionem in actu vel in habitu. 505. 7 -  Pontifex Romanus an possit dispensare aut permittere, quod communicet quis cum excommunicato? 814. 2 -  Pontifex Romanus an possit licite absque peccato communicare cum excommunicato? 814. 3 -  Pontifex Romanus ex quo pacto possit in voto dispensare, & ibi de voti commutatione. 218. 4 -  Pontifex Romanus an possit aliquo casu legitimare, etiam quo ad temporalia, subditum Principi seculari. 178. 16 -  Pontifex Romanus qua ratione possit prohibere coniugalem contractum. 104. 17 -  Portio legitima an sit deducenda in vna tantum re, vel ex omnibus haereditarijs rebus. 782. 5 -  Possessor olim an praesumatur hodie possidere quo ad interdictum vnde vi. 347. 5 -  Possessio ficta an sufficiat ad praescriptionem. 347. 5 -  Possessio quandoque habet plurimum iuris, quandoque plurimum facti, & huius distinctionis examinatio. 348. 6 -  Possessor olim an praesumatur hodie post decennium possidere. 345. 3 -  Positus in conditione non vocatur ex illo testamento, etiamsi institutio non succedat de iure ab intestato. 733. 7 -  Positi in conditione non censentur positi in dispositione. 731. 2 -  Positi in conditione non censentur vocati ex testamento, etiamsi nominatim a testatore grauentur, secundum communem. 731. 3 -  Potestas exequendi vltimam voluntatem, an ante annum transferatur in episcopum. 666. 5 -  Praeceptum de non inferenda molestia, aut de non mouenda quaestione, an intelligatur de quaestione iuris? 779. 8 -  Praeceptum diuinum vel humanum regulariter seruatur per opera extra charitatem facta ad hunc effectum, ne quis nouam violati praecepti culpam contrahat. 846. 1 -  Praelatus an teneatur inuentarium de rebus ecclesiae facere. 653. 9 -  Praelatus an possit differre bonorum ecclesiae repetitionem ob vitandum scandalum. 443. 6 -  Praescriptionis & vsucapionis discrimen consideratur 335. -  Praescriptio bona fide, & titulo procedens tribuit praescribenti actionem ad vendicandum rem ab ipso veteri domino, & an idem sit in praescriptione bona fide absque titulo tamen praecedenti. 420. 1 -  Praescriptio an det ius proprietatis praescribenti, & an ipse habeat rei proprietatem? 421. 2 -  Praescriptio iuris patronatus quantum temporis requirat. 400. 7 -  Praescriptio immemorialis mala fide non procedit, imo requirit bonam fidem. 388. 4 -  Praescriptio iuxta leges humanas perfecta, etiam in animae iudicio praescribentem defendit, quamuis ipse post completam praescriptionem habeat scientiam rei alienae. 424. -  Praescriptio centenaria necessaria est contra Romanam ecclesiam. 353. 6 -  Praescriptio contra Romanam ecclesiam, non interrumpitur per excommunicationem a Rom. Pontifice latam die Iouis sancti. 414. 5 -  Praescriptio non tantum de dilatoria, sed & de peremptoria exceptione dicitur. 331. 2 -  Praescriptio quadragenaria aduersus ecclesiam est necessaria. 350. 3 -  Praescriptio semel interrupta, cessante interruptione, iterum noua potest institui & continuari. 414. 7 -  Praescriptio centenaria quo modo probetur. 362. 8 -  Praescriptionis definitio expeditur, veraque traditur ad materiae cognitionem. 336. -  Praescriptione per in integrum restitutione extincta, an sit natiua vel datiua actio, quae veteri domino competit. 422. 4 -  Praescriptionis exceptio etiam ab arbitratore admittenda est. 426. 4 -  Praescribere non aliud est quam accipere, atque ideo verbale nomen praescriptio, exceptionem significat. 331. 1 -  Praesens & tacens eo tempore, quo eligitur ad executionem, non censetur id munus recipere. 795. 4 -  Presbyter propria bona habens, in Episcopum eligi potest, & illa bona iure retinet, atque inibi explicatur, quis fuerit autor Canonis, manifesta 12. q. 1 650. 1 -  Princeps, an teneatur seruare leges humanas, vel sit ab eis solutus? 815. 4 -  Princeps superiorem minime recognoscens, ius habet indicendi bellum. 498. 1 -  Principis dissimulatio an habeat vim dispensationis. 104. 15 -  Principi an sit exprimendum in petitione legitimationis, filium ex duplici adulterio natum fuisse. 180. 3 -  Priuilegio an possit quis vti aduersus habentem simile priuilegium. 351. 4 -  Probatio indirecta aduersus praemissam praesumptionem admittenda est. 11. 7 -  Procurator habens mandatum ad id speciale, nomine alterius, potest matrimonium contrahere. 63. 8 -  Procuratore, & eo, cum quo contrahendum est coniugium, ignorantibus eius mandatum reuocari non potest. 63. 9 -  Procuratoris mandatum ad matrimonium contrahendum, etiam iuratum, si reuocetur, matrimonium non potest contrahi 63. 10 -  Procuratoris mandatum ad contrahendum matrimonium, tacite, non tantum expresse reuocatur. 63. 11 -  Procuratoris mandatum ad renunciandum beneficio ecclesiastico, etsi reuocari possit, haec tamen reuocatio, licet tacite fiat, est ipsi procuratori denuncianda. 63. 12 -  Prohibitio alienationis facta ab arbitris, non impedit translationem dominij. 773. 4 -  Prohibitio alienationis extra familiam, impedit extranei haeredis institutionem. 774. 6 -  Prohibitio alienationis extra familiam, minime excludit legitimum successorem, etiamsi is non sit de familia. 774. 8 -  Prohibitus alienare aliquam rem, etiam in haeredem extraneum, non potest eam extraneo etiam haeredi relinquere 774. 7 -  Prohibens rem alienari extra familiam, addens, Volo eandem rem in familia remanere, excludit successorem legitimum, qui non sit de familia. 775. 9 -  Prohibitus simpliciter alienare aliquam rem, non prohibetur eam rem vel legare, vel extraneo haeredi relinquere. 774. 5 -  Proles ex consanguinea suscepta, potest esse iusta dispensandi causa. 103. 13 -  Promissio facti alieni iure Canonico, reducitur ad illam, qua quis promittit se facturum & curaturum. 297. 1 -  Promissio facti alieni iuramento praestito eandem interpretationem habet, vt promissor faciat & curet. 298. 2 -  Promissio de renuncianda paterna haereditate cum iuramento eidem praestito, quid operetur? 306. 3 -  Promissor facti alieni directe concepta, & poena apposita, an liberetur, si fecerit, & diligentissime curauerit. 300. 5 -  Promissio arrharum vltra summam lege praefinitam non confirmatur iuramento 277. 8 -  Promissio facta alteri per alterum iure Canonico valida est. 287. 2. 4. & 9 -  Promittens vel iurans obedire iudici ipsius nomine proprio expresso, tenetur ex promissione successori obtemperare. 715. 6 -  Promittens se facturum & curaturum circa factum alienum liberatur, possibilem diligentiam exhibens. 298. 3 -  Promittens contractum agere, licet nondum ex hoc contraxerit, contrahere tamen tenetur. 6. 1 -  Promittens aliquam foeminam ducere in vxorem, etiam absque iuramento, eam accipere tenetur, praestito coniugali consensu, alio quin mortale crimen committit. 7. 2 -  Prorogatio compromissi iurati an censeatur facta cum iuramenti qualitate. 202. 6 -  Protestatio altero consentiente, praecedens verba consensum exprimentia, defectum ipsius consensus probat, etiam in exteriori iudicio. 26. 3 -  Protestatio accusatoris etiam animum habentis, quod occidatur Reus, eum liberat ab irregularitate. 595. 2 -  Protestatio ista excusat etiam si Iudex inique reum morti tradiderit. 595. 3 -  Protestatio ista an excuset accusantem pro aliena iniuria? 595. 4 -  Protestatio dissensus non impedit dictam praesumptionem oriri. 14. 18 -  Proximiores succedunt decedentibus intestato post parentes & fratres, vsque ad decimum gradum. 801. 11 -  Pubertati proximus quis dicatur in matrimonio, caeterisque actibus. 69. 5 -  R. -  RApina quid sit, & an sit distincta species a furto, intellectusque ad gloss. in cap. poena. lib. 14. quaestio. 5. 452. 2 -  Rapta libere potest matrimonium contrahere cum ipso raptore. 57. 1 -  Rapta contrahens matrimonium cum raptore, non amittit bona a lege sibi delata propter iniuriam raptus. 58. 2 -  Ratihabitio homicidij an efficiat quem irregularem? 571. 4 -  Ratihabitio in delictis quid operetur, & qua poena punienda sit? 572. 5 -  Ratihabitio criminis non commissi nomine ratum habentis, an sit peccatum mortale, an veniale? 573. 6 -  Rebaptizatus irregularis est, & quid de confirmationis sacramento. 542. 8 -  Rebellio est iusta causa gerendi bellum, & inibi traduntur aliae iustae belli causae. 499. 4 -  Regia l. prima. tit. de excommunicatis. lib. 8. ord. intelligitur. 93. 7 -  Regia l. licet marito, quemcunque adulterum cum vxore deprehensum occidere, simul & ipsam vxorem, propria auctoritate. 132. 6 -  Regia l. 1. titulo secundo, libro quinto ordinatio. explicatur. 688. 2 -  Regia lex secunda, titulo decimoquinto, libro 8. ordin. ad vnguem exponitur. 4. 15 -  Regiae Partitarum leges hac in re quid praeter ius Caesareum statuerint. 133. 4 -  Regia lex 4. titulo, de exceptionibus. lib. 3. ordin. explicatur. 188. 5 -  Religionis professione an matrimonium violenti copula consummatum dissoluatur. 122. 10 -  Religiosi quonam pacto possint esse executores vltimarum voluntatum, & an electio possit eis committi? 769. 1 -  Relictum pro legitima, an institutionem prae se ferat. 727. 6 -  Remissio libera vsurarum liberat omnino creditorem a restitutione, etiamsi is non habeat animum restituendi. 449. 5 -  Renunciatio hereditatis paternae non excludit filiam a bonis, quae propter secundas nuptias pater tenetur seruare filijs prioris matrimonij. 316. 1 -  Renunciatio lucrorum facta ab altero coniuge, an possit per eius creditores rescindi? 113. 12 -  Renunciatio haereditatis paternae filium excludit etiam a legitima. 317. 3 -  Renunciatio haereditatis paternae, an extinguatur mortuis fratribus masculis viuo patre? & ibi late hac de re multa. 317. 4 -  Renunciatio futurorum alimentorum, an iuramento confirmetur. 303. 4 -  Renunciatio haereditatis paternae, an confirmetur iuramento praestito ab infideli, vel per falsos Deos? 320. 1 -  Renunciatio haereditatis maternae iuramento praestito facta a filiofamilias, an praeiudicet patri? 312. 3. & 4 -  Renunciatio haereditatis paternae cum iuramento a matre recepta dote facta, an noceat eius filijs petentibus haereditatem aui, qui post filiam mortem obierit? & in fin. huius §. 314. 4 -  Renunciatio facta cum iuramento a filia ingrediente religionem, an rescindi possit a monasterio causa grauissime laesionis? 314. 5 -  Renunciatio facta a filia cum iuramento, nulla recepta dote, an valeat? 315. 6 -  Repudij libellus apud Iudaeos quo pacto dabatur. 121. 3 -  Repudium an fuerit licitum apud Iudaeos. 121. 4 -  Res incertae an sint pauperibus restituendae, & an possit per Principem summum, debitor ab earum restitutione liberari? 526. 3 -  Res ab hostibus captae, quae prius per hostes fuerant bello quaesitae, an sint priori domino restituendae. 517. 7 -  Res aliena nec iure Ciuili nec Canonico tradi debet ab haerede legatario inuito domino. 674. 7 -  Res empta ex pecunia Ecclesiae, non tamen eius nomine, an Ecclesiae dominio acquiratur. 652. 5 -  Rei dotalis prohibita alienatio impedit naturalem obligationem oriri, & tamen alienatio iuramento confirmatur. 290. 7 -  Re aliena legata, an presumatur, testantem ex certa scientia eam legasse. 672. 1 -  Restitutio acquisitorum in ludo, que humana lege statuta est, potest consuetudine tolli. 469. 3 -  Restitutio cuius expensis sit facienda. 446. 7 -  Restitutio quid sit, atque vnde procedat, quasque radices habeat? 447. -  Restitutio rei inuentae fieri debet, alioqui vel rapina, vel furtum committitur. 524. 1 -  Restitutio rei inuente domino fieri debet, vel pauperibus, si dominus facta diligenti inquisitione adhuc incertus sit. 525. 2 -  Restitutio statim fieri debet, congruo tamen loco & tempore. 436. 7 -  Restituitur litera Canonis, Episcop. qui filios. 12. q. 2. 651. 4 -  Restitutio an iure humano an diuino sit facienda pauperibus. 449. 6 -  Rex an possit legitimare proprios filios. 179. 20 -  S. -  SAcerdos electus ad confessionem poenitentia lem virtute bullarum, aut iubilaei, an possit absoluere ab excommunicatione causa haeresis inflicta? 911. 15 -  Sacerdos parochialis an possit absoluere ab excommunicatione maiori lata a iure. 916. 5 -  Saeuitiae causa potest, quo ad thorum, matrimonium separari. 124. 1 -  Scandali materia longe discutitur ad intellectum regul. qui scandalizauerit. de reg. iur. 439. 4 -  Sacra scriptura cur nouum, & vetus Testamentum dicatur? 617. 7 -  Sacramenta quae poterant ante constitutionem istam ministrari tempore interdicti? & inibi de infantib. decedentib. absque baptismo. 932. 7 -  Sacramentum poenitentiae non tantum aegrotis, sed & sanis tempore interdicti poterit ministrari. 935. 1 -  Sacramentum eucharistiae an possit ministrari foeminis praegnantibus tempore interdicti? 936. 2 -  Sacramentum eucharistie poterit tempore interdicti dari damnatis ad mortem. 936. 3 -  Sacramentum ordinis non potest celebrari tempore interdicti, etiam ianuis clausis, etiam in specialib. festiuitatibus. 936. 4 -  Sacramentum poenitentiae, an sicut Baptismus recedente fictione sortiatur suum effectum, & quid de alijs sacramentis. 844. 13 -  Sacramentum ordinis susceptum, vel collatum ab excommunicato, quem effectum habeat? 856. 6 -  Sacramentum poenitentiae ab excommunicato susceptum, vel ministratum, an teneat, vel sit iterandum? 857. 7 -  Sententia a iudice lata veritate comperta, autoritatem habet in iudicio interiori. 690. 7 -  Sententia iniqua an reddat victorem tutum in conscientiae iudicio? 193. 19 -  Sententia diuortij quo ad thori separationem, an transeat in rem iudicatam? 194. -  Sententia in matrimonio an tribuat iustam causam praesumendi bonam fidem. 143. 8. & 10 -  Sententia lata in matrimoniali causa, a qua prouocatum non est, an transeat in rem iudicatam. 191. 12 -  Sententia a qua non est appellatum, qualiter ex eo sensu tacito ipsius condemnati vires assumat rei iudicatae. 191. 13 -  Sententia in causa matrimonij spiritualis, an transeat in rem iudicatam. 192. 14 -  Sententia in criminali causa, an transeat in rem iudicatam? 192. 15 -  Sententia in causa filiationis an noceat his, cum quibus actum non fuerit. 152. 3 -  Seruitus aliqua an fuerit ab ipsa natura instituta? 516. 5 -  Seruus legatus fugiens, cuius industria & sumptibus sit inquirendus, haeredis an legatarij. 672. 6 -  Signa exteriora esse omnino de essentia matrimonij. 61. 2 -  Simonia qualiter impediat acquisitionem beneneficij Ecclesiastici, quod simoniace collatum sit. 491. 7 -  Simoniae crimen, an efficiat quem ipso iure suspensum, ita vt celebrans sit irregularis. 547. 7 -  Societas bonorum ex iure communi non contrahitur inter virum & vxorem. 111. 5 -  Sodomiae crimen iustam causam praebet dissolutioni matrimonij, quo ad thorum, atque ibi tractatur intellectus c. omnes causationes. 32. q. 7. 125. 7 -  Sodomiae vitium etiam cum foeminis committitur, & tunc qualiter puniatur. 126. 7 -  Sodomita an sit irregularis, si ante dispensationem celebrauerit. 546. 6 -  Solennitas a testamento, vel codicillis remissa, an censeatur in donatione causa mortis sublata. 665. 21 -  Sozomeni locus in historia Tripartita, vera traductione illustratus. 140. 5 -  Spherae ludus apud Homerum exponitur ad Iulij Pollucis interpretationem, aduersus Erasmum. 589. 7 -  Spoliatus beneficio an sit restituendus obiecto sibi notorio tituli defectu. 126. 10 -  Spoliato a coniugali consortio an sit statim danda restitutio, si opponatur notorium matrimonij impedimentum. 127. 11 -  Sponsalia de futuro traductione sponsae ad domum non efficiuntur matrimonium. 15. 1 -  Sponsalia, quae re & verbis de futuro appellamus, per oscula, amplexus, & similia signa, nequaquam transeunt in matrimonium. 15. 2 -  Sponsalia iuris interpretatione de futuro, verbis autem de praesenti, an per praedicta signa matrimonium efficiantur. 15. 3 -  Sponsalia dissoluuntur adueniente die, quae fuit matrimonio contrahendo praesignata. 18. 8 -  Sponsalia per matrimonium omnino soluuntur, etiamsi fuerint iuramento firmata. 19. 9 -  Sponsaliorum contractus annum septimum ita completum exigit, vt inceptus minime sufficiat. 5. 2 -  Sponsalia ante septennium contracta ex consensu tacito, post septennium conualescunt. 5. 7 -  Sponsalia contrahuntur verbis, ex quibus futurus coniugalis consensus promittitur. 5. 1 -  Sponsalia verbis praesenti conseusui aptis contracta, quae tamen aetate impediente, non possunt esse de praesenti, ex iuris interpretatione erunt de futuro. 6. 2 -  Sponsaliorum definitio, & eiusdem nominis ratio. 1. 1 -  Sponsalia etiam dici munera, quae ab sponso sponsae dari solent. 1. 2 -  Sponsalia proprie dici, quae de futuro appellamus, quandoque tamen & id vsu frequentiori, quae de praesenti iuris Pontificij professores appellant. 1. 3. & 5. -  Sponsalia ex religionis professione tolluntur. 19. 11 -  Sponsalia quandoque iudicio Ecclesiae soluuntur, interdum ipso iure absque sententia euanescunt. 1. 12 -  Sponsalia qua ratione, sequuta carnis copula matrimonium efficiantur. 9. 1 -  Sponsalia etiam iurata soluuntur mutuo consensu contrahentium. 16. 1 -  Sponsaliorum dissolutionem potest petere sponsus, si fuerit sponsa ab alio cognita post sponsalia, etiam vi praecisa. 17. 2 -  Sponsalia an de praesenti sub matrimonij dictione significentur, copula non sequuta. 23. 3 -  Sponsalia minime dissoluuntur propter superuenientem sponsae paupertatem. 17. 4 -  Sponsa religionem professa, an amittat sponsalitiam donationem, quam propter osculum lege Taurin. ad quirit. 123. 12 -  Sponsa de futuro an teneatur expectare sponsum absentem. 18. 7 -  Sponsa ante nuptialem benedictionem, vel carnis copulam: vxor vero postea a sacra scriptura, Canonibus, & communi appellatione, dicitur. 2. 4 -  Sponsa de praesenti ante nuptias, vtrum possit contrahere sine licentia mariti, non obstante Taurina lege. 111. 4 -  Sponsus & sponsa de praesenti sub viri, & vxoris nominibus comprehenduntur. 22. 4 -  Sponsus cognoscens carnaliter per vim propriam sponsam, an sit puniendus. 122. 11 -  Sponsio prima futuri coniugalis consensus praefertur secunde etiam iuratae. 7. 3 -  Spurius filius quis sit, & vnde id nomen deductum fuerit. 159. 1 -  Spurius an matri succedere valeat? 163. 15 -  Spurius an possit conscientiae foro possidere bona parentum, ex tacita fide, vel alias ab haerede legitimo sibi restituta? 161. 8 -  Spurius nihil potest a patre capere, nec inter viuos nec in vltima voluntate, & ibi quib. adiudicetur, quod filio spurio relictum fuerit. 160. 3 -  Stipulatio alteri per alterum concepta iuramento valida fit, & confirmatur. 292. 11 -  Stipulatio poenalis apposita promissioni de non reuocando testamentum, & item de contrahendo matrimonium, contraria est bonis moribus. 258. 3 -  Stipulationi, quae alteri per alterum fit, an resistat ius Ciuile, & an oriatur ex ea naturalis obligatio. 287. 3 -  Substitutio pupillaris an conseruetur per Auth. ex causa. C. de liber. praeter. & quid de exemplari? 743. 3 -  Substitutio pupillaris facta vltimo morienti in tota haereditate, operatur fideicommissariam substitutionem inter institutos, si alter primo factus pubes decesserit. 750. 7 -  Substitutionis exemplaris definitio, & cui fieri possit? 743. 1 -  Substitutio pupillaris quibus verbis fiat. 736. 4 -  Substitutio pupillaris expressa quam vulgarem contineat, & an ea expiret finita pupillari. 737. 5 -  Substitutio pupillaris expressa matrem excludit etiam in foro animae. 692. 11 -  Substitutio reciproca vnica oratione concepta, eas substitutiones comprehendit, quae pariter vtrique instituto conueniunt: secus si diuersa oratione constituatur. 747. 4 -  Substitutio reciproca qualiter extinguatur. 747. 5 -  Substitutio vulgaris expressa continet tacitam pupillarem, quae tamen matrem pupilli non excludit. 734. 6 -  Substitutio vulgaris tacita matrem testantis minime repellit. 735. 7 -  Substitutio compendiosa facta a milite verbis obliquis, omni tempore erit fideicommissaria. 756. 14 -  Substitutio compendiosa a Pagano verbis directis facta, ante pubertatem est pupillaris, postea omnino extinguitur. 757. 15 -  Substitutio compendiosa facta a Pagano verbis communibus, ante pubertatem erit directa, postea vero fideicommissaria. 758. 17 -  Substitutio compendiosa verbis obliquis a Pagano constituta, omni tempore erit fideicommissaria. 758. 18 -  Substitutio quid sit, & quare hoc nomen habeat? 734. 1 -  Substitutionis directa distinctio ab obliqua. 734. 2 -  Substitutionis vulgaris diffinitio. 734. 3 -  Substitutio vulgaris quibus verbis fiat. 734. 4 -  Substitutio vulgaris in vnum casum concepta ad alium extenditur. 734. 5 -  Substitutio exemplaris quib. verbis fiat. 744. 5 -  Substitutio exemplaris matrem furiosi excludit. 745. 6 -  Substitutio exemplaris qualiter extinguatur resipiscentia. 745. 7 -  Substitutionis compendiosae definitio, & ex ea plura inferuntur, quae cognitionem eius satis aperiunt. 751. 1 -  Substitutio compendiosa quib. verbis fiat. 763. 3 -  Substitutio compendiosa facta a milite verbis directis intra pubertatem est pupillaris, postea directa militaris. 754. 5 -  Substitutio facta vltimo morienti in tota haereditate, reciprocam inter institutos praemittit. 748. 2 -  Substitutio facta vltimo morienti indefinite reciprocam inter institutos inducit. 748. 3 -  Substitutio fideicommissaria, post mortem plurium constituta, etiam in tota haereditate, non inducit reciprocam inter institutos, imo post cuiuslibet obitum admittitur substitutus. 749. 4 -  Substitutio pupillaris facta pluribus pupillis, non operatur inter eos reciprocam substitutionem, sed eis manet ius legitimae successionis illaesum. 750. 5 -  Substitutio pupillaris facta vltimo morienti in tota haereditate, inducit reciprocam inter institutos. 750. 6 -  Substitutio directa militaris an includat legitimam filij, cui facta fuit. 755. 10 -  Successori singulari, an noceat mala fides auctoris? 395. 7 -  Successor legitimus admittitur ad rem alienari prohibitam, etiamsi non sit de familia, nec instituatur heres, modo alius scriptus haeres non fuerit. 776. 12 -  Successor legitimus non potest consequi, rem alienari prohibitam, si ipse sit ex illis, in quos prohibita fuit alienatio. 775. 10 -  Successor vniuersalis non potest praescribere rem a defuncto mala fide possessam. 391. 1 -  Suffragia quo ad effectum operis operantis dupliciter considerantur. 851. 8 -  Suffragium factum pro multis non ita cuilibet prodest, ac si pro eo tantum foret ministratum. 852. 9 -  Suffragiorum communio dupliciter consideratur. 853. 1 -  Suffragiorum excommunicatio maior, qua communione quempiam priuet? 853. 2 -  Suffragia per viuos exhibita, etiam prosunt existentibus in purgatorio. 852. 11 -  Suspensus ob corporis vitium, etiamsi celebret, non est irregularis. 545. 3 -  Suspensus ex eo, quod ante legitimam aetatem pro motus fuerit, non est irregularis, etsi in officio ministret. 545. 4 -  Suspensio facit ministrantem irregularem, quando a iure vel ab homine sit propter delictum quo ad se, & quo ad alios in foro exteriori. 544. 2 -  Suspensus ab officio, per quem actum irregularis efficiatur, si in eo ministrauerit. 544. 1 -  T. -  TAcens, & praesens consentire videtur matrimonio, ab eius parente, ipsius tacentis nomine contracto. 62. 4 -  Tempus datum ab Episcopali constitutione ad executionem vltimae voluntatis currit ab aditione haereditatis. 665. 3 -  Tempus datum ad executionem vltimarum voluntatum, non currit ignoranti, nec impedito. 666. 4 -  Testamentum principaliter ad pias causas factum minus solenniter, etiam quoad legata profana validum est. 664. 2 -  Testamentum a notario scriptum, dictante testatore, & testibus praesentibus, an sit iterum legendum ipsi testatori, & testibus. 697. 11 -  Testamentum coram Caesere factum, per secundum sublatum censetur. 618. 2 -  Testamentum an sit irreuocabile ex decreto, aut priuilegio principis. 618. 3 -  Testamentum dictionis, vera etymologia. 615. 1 -  Testamentum primum iuratum an possit reuocari. 620. 9 -  Testamentum Graeca lingua, quam dictionem habeat? & quod Graece & Latine significet. 617. 6 -  Testamentum factum ante professionem, non potest post eam reuocari. 663. 9 -  Testamentum imperfectum ratione voluntatis, etiam ad pias causas, non valet. 696. 9 -  Testamenti definitio ex Vlpiano. 636. 3 -  Testamenti definitio integra ostenditur aduersus Accursium, & Paulum Castrens. 616. 4 -  Testamentum primum coram viginti testibus factum, per secundum, cui ad sit solennitas iure ordinario sufficiens, reuocatur. 618. 12 -  Testamentum an possit referri ad scripturam, que tunc coram testibus non legitur. 703. 5 -  Testamentum quando possit in voluntatem alterius conferri. 703. 7 -  Testamentum factum ante professionem, an secuta professione rumpatur. 601. 5 -  Testamento minime rupto per professionem, an statum profitentis bona possint ab haerede peti. 661. 6 -  Testamentum Clerici an possit rumpi ex causa preteritionis vel exhaeredationis. 687. 6 -  Testamentum militis, an sit liberum a querela, & iure dicendi nullum. 687. 7 -  Testamentum apud quem iudicem sit insinuandum. 676. 3 -  Testator an possit remittere haeredi confectionem inuentarij. 656. 17 -  Testator an possit statuere, vt legata debeantur, etiam haereditate non adita, & quid ea dispositio operetur. 788. 9 -  Testator legans rem, in qua aliquod ius habet, etiam eius obitu periturum, illud ius legare censetur. 673. 2 -  Testator non potest derogare potestati Episcopo competenti circa executionem vltimarum voluntatum. 771. 6 -  Testandi libertatem tolli an sit contrarium iuri naturali. 619. 5 -  Testis an possit proferendo testimonio aliquid accipere? 464. 2 -  Testes quot iure Ciuili & Regio sint in testamentis necessarij. 688. 1 -  Testis in iudicio falsum dicens testimonium, quo pacto sit puniendus? 249. 6 -  Testes quatuor sufficiunt iure Canonico in testamentis, absque presbytero parochiali. 693. 13 -  Testibus paucioribus, metum probantibus, an sit danda fides, Iudex attenta personarum & rerum qualitate, hoc ipsum arbitrabitur. 49. 10 -  Testes in causa matrimoniali qui sint admittendi. 189. 7 -  Testes omni exceptione maiores qui dicantur. 189. 8 -  Testes in testamento an sint de solennitate substantiali, formali, an probatoria. 691. 8 -  Testis qualiter sit interrogandus in causa filiationis. 154. 10 -  Testis vnicus an probet matrimonij impedimentum. 105. 21 -  Theophili, Boschoei, & Cantiunculae error annotatur, atque verus sensus restituitur. l. nuptijs. ff. de reg. iur. 23. 7 -  Thesaurus quis proprie, aut vere dicatur? 528. 1 -  Thesaurus ad quem pertineat, breui quadam distinctione traditur. 528. 2 -  Thesaurus in loco religioso vel sacro inuentus, cuius sit, & inibi conciliantur duo iuris ciuilis contraria responsa. 528. 3 -  Textus in c. 1. 12. q. 5. & in hoc c. 1. ex Epistolis diui Gregorij restituuntur. 653. 8 -  Trebellianica prohiberi potest, sicut Falcidia, & qualiter Falcidia deducatur contra voluntatem testatoris? 786. 6 -  Trebellianica non deducitur ex fideicommisso pio. 787. 7 -  Trebellianicae portio, an amittatur non confecto inuentario? 768. 10 -  Trebellianica non potest prohiberi, institutis haeredibus liberis primi gradus. 767. 7 -  Titulus beneficij canonicus an possit praescriptione acquiri, & an teneatur quis Episcopo exigenti illum ostendere. 401. 9 -  Tyrannus an licite occidatur priuata auctoritate? 43. 6 -  Tormentorum quaestio a foemina potius incipienda est, quam a viro. 44. 11 -  V. -  VAlor suffragiorum publicorum & priuatorum vnde procedat, quo ad vim operis operantis? 853. 10 -  Vectigal quid sit & item ius Regale, quod Hispani dicimus Alcaualla? 473. 7 -  Venator ingrediens fundum domino prohibente, an acquirat sibi feras, quas acceperit. 490 5. & 9 -  Venatores acquirunt animalia, quae nullius propria sunt, etiamsi venatio fuerit iusta ex causa prohibita. 489. 2 -  Venator tenetur restituere in animae iudicio animalia per venationem capta, que propria erant alterius. 497. -  Venatio an possit per Principem, aut iudicem inferiorem in locis publicis prohiberi. 487. -  Venationem prohibentes, & venatores, tenentur restituere damnum illatum alienis agris. 495. 11 -  Veneni praeparatio, aut ipsius propinatio animo occidendi contingens, at sit punienda, morte non sequuta. 565. 11 -  Veneni praeparatio ad conatum occidendi deducta, erit iusta causa diuortij. 125. 2 -  Verbum, lego, adiectum vniuersitati bonorum an inducat haeredis institutionem. 778. 5 -  Verba haec, volo contrahere tecum matrimonium, an efficiant sponsalia de praesenti? 64. 1 -  Verba ista, habeo te in vxorem, an matrimonium inducant? 65. 5 -  Verba haec, non habebo aliam in vxorem, nisi te, quo pacto sint intelligenda? 65. 6 -  Verba directa, obliqua, & communia quae sint. 753. 4 -  Verba quae ex vsu notariorum contractibus adscribuntur, quem effectum habeant. 624. 14 -  Vniuersalia verba prohibitionis, etiam successorem legitimum repellunt. 776. 11 -  Verba non esse necessaria praecise ad matrimonium contrahendum, sed sufficere signa. 61. 1 -  Verbum iuro, an sit necessarium ad veram religionem iuramenti. 205. 7 -  Verborum communis sensus, qualitas, & conditio personarum, attendenda sunt. 64. 2 -  Verba consilij quandoque praeceptum inducunt. 655. 12 -  Verba quae sufficiant ad matrimonium contrahendum. 64. 1 -  Vidua stuprum committens, an poena adulterij punienda sit? 130. 10 -  Vidua stuprum committens, amittat ex Regia lege dimidiam lucrorum partem. 131. 12 -  Virgo beatissima qualiter in matrimonium consenserit, ac virginitatem fuerit professa. 31. 4 -  Vir & vxor tenentur sibi inuicem reddere coniugale debitum. 114. 1 -  Virum vagabundum an teneatur vxorem sequi. 108. 5 -  Voluntas testatoris est executione mandanda intra tempus ab eo diffinitum a die aditae haereditatis. 665. 1 -  Voluntas vltima propria manu defuncti scripta pietatis causa seruanda est, licet non sit coram testibus publicata. 690. 12 -  Voluntas captatoria, quae sit & vnde deducatur, excommuni Doctorum interpretatione, & quae aduersus communem. 701. 1. & 2 -  Voluntas testatoris sola Principis autoritate mutari potest, nec sufficit consensus episcopi. 771. 7 -  Vsucapio matrimonio constante completa, an efficiat rem vsucaptam communem viro & vxori? 113. 10 -  Vsucapio triennalis, & similes prescriptiones aduersus ecclesiam admittuntur. 352. 5 -  Vsucapionem triennalem a longi temporis praescriptione perperam distingui, quoad dominij directi, vel vtilis acquisitionem. 418. 3 -  Vsucapionis iustitia ex summa aequitate & rectitudine deducitur. 336. 5 -  Vsucapio & praescriptio, an sint ratione iusta legibus humanis introductae? 416. 1 -  Vsucapio an rebus etiam immobilibus conueniat, iuxta iuris Caesarei responsa. 335. 2 -  Vsurarius manifestus an possit donare causa mortis? & ibi intellect. capit. quanquam. de vsur. in 6. 641. 11 -  Vsurarum crimen potest per leges Ciuiles puniri. 74. 19 -  Vsurarius tenetur restituere rationem acceptionis iniquae, id est, proximo iniuriosae. 448. 3 -  Vsurarius mentalis, an teneatur restituere quod ei datum fuerit a debitore? 448. 4 -  Vsurarius mentalis quis sit, & quo pacto possit in foro exteriori cogi ad restitutionem? 450. 8 -  Vsus forensis, quo fertur excommunicatio conditionalis defenditur. 886. 5 -  Vsusfructus, quem pater habet in bonis aduentitijs filij, an reuertatur ad proprietatem patre religionem profitente. 663. 8 -  Vsusfructus matrimonio constante acquisitus, an sit viro & vxori communis? 112. 9 -  Vsusfructus bonorum, quae filiofamilias clerico acquiruntur, patri non competit. 686. 2 -  Vulnus ab vno illatum, quando ei imputetur ad homicidium, si vulneratus ab alio exanimatus fuerit. 576. 4 -  Vulnus mortiferum ab vno tantum illatum, an omnes praesentes conflictui efficiat irregulares? 577. 5 -  Vxor etiam putatiua propter adulterium dotem amittit. 128. 1 -  Vxor propter adulterium perdit arras atque parapherna. 128. 2 -  Vxor tenetur absentem maritum omnino expectare. 118. 3 -  Vxor a viro dimissa ex causa fornicationis, an possit vir aliam priori viuente, vxorem accipere. 131. 13 -  Vxores plures habere, an sint Iure naturali, vel diuino prohibitum. 117. 1 -  Vxores plures habere qua ratione sanctis Patri b licuerit. 118. 2 -  Vxorem, filiam, & adulterum propria autoritate occidere, an liceat in foro conscientiae? 134. 8 -  Vxor notorie adultera, & ob id a marito expulsa, non restituitur ex interdicto, vnde vi. 126. 9 -  Vxor sortitur domicilium mariti, atque ibiagitur de intellectu l. exigere. ff. de iudi. 109. 6 -  Vxor ex Taurina lege non potest contrahere sine licentia mariti. 110. 1 FINIS INDICIS. FRANCOFVRTI AD MOENVM, EX OFFICINA NICOLAI BASSAEI, IMpensis Sigismundi Feierabend. [Vol. 2] VARIARVM RESOLVTIONVM IVRIDICARVM EX IVRE PONTIFICIO, REGIO, ET CAESAREO LIBRI III. QVIBVS HAC NOVA EDITIONE ACCESSIT QVARTVS, AMPLISSIMARVM QVAESTIONVM REsolutionibus refertus & insignis. DIDACO COVARRVVIAS A LEYVA, TOletano, sancti Dominici Archiepiscopo Authore. Cum Indice rerum maxime notabilium, per ordinem Alphabeticum locupletissimo, Post praefationem horum trium librorum, Summaria capitum ordine reperies. FRANCOFVRTI, Ex Officina Typographica Nicolai Bassei, Impensis Sigismundi Feierabend. M. D. LXXIII. AD ILLVSTRISSIMVM, AC REVERENDISSIMVM D. DOMInum Fernandum Ninno, Indiarum, nouíque Orbis Patriarcham, Episcopum Seguntinum, Caroli Caesaris, Hispaniarum Regis summo praefectum Praetorio, Didaci Couarruuias a Leyua Toletani, in Granatensi Curia, Regioque Auditorio Senatoris, in tres variarum ex iure Pontificio, Regio, & Caesareo Resolutionum libros PRAEFATIO. NON ME LATET, PRAESVL amplissime, illustrissime Princeps, hanc prouinciam, quam iam semel & iterum, aeditis opusculis quibusdam in publicumque diuulgatis, Salmanticae adsumpsi, & nunc tertium subire constitui, difficilimam esse omnium, quae uiris disciplinarum studiosis nominis adquirendi causa unquam contingere possunt. Quid enim obsecro difficilius, quam uarijs tot lectorum iudicijs, uel minima ex parte satisfacere? quibusdam etenim operis ordo eiúsue distributio nequaque forsan arridebit: alijs displicebit stylus parum inque politus, nec dignus quidem, ut opus ita oscitanter elaboratum legatur ab his, qui Latinae linguae castitatem, exactamque eloquentiam ex ueterum iurisconsultorum responsis, & quibusdam in ea eloquentissimorum uirorum commentarijs, adsidua lectione fuere adsequuti. Quidam longiorem controuersiarum disputationem requirent, breuem earundem definitionem omnino improbantes. Nec deerunt, qui tot authorum, praesertim iuniorum, allegationem parum utilem operi ac lectoribus esse censeant: quippe qui exosam habeant huiusce aetatis tot commentariorum nomenclaturam. His sane omnibus non aliud obijcere decreui, quo me a multis apologijs dictandis eximerem, quam tui auspicatissimi nominis tutelam, sub qua tres uariarum ex iure Pontificio, Regio, & Caesareo Resolutionum libros praelo committere, ut publice legantur, minime erubescam, difficiliora profecto sub tali patrocinio aggressurus. Tibi autem Praesul Reuerendissime rationem reddere haud recusabo, quandoquidem & meorum omnium studiorum foret, si res ipsa permitteret, exactissime reddenda. Etenim cum annis ab hinc quatuor tuis auspicijs a lectionis ordinariae munere, quod decem annis publice stipendio Salmanticae gesseram, in hoc fuerim Granatense Praetorium inuictissimi Caroli Caesaris, Hispaniarum Regis Decreto destinatus, ut cum alijs prudentissimis simul, ac utriusque iuris uiris consultissimis Regij iudicis officium agerem: non potui relicto lectionis ordinariae assiduo labore aliquot aedere commentaria, quae distincte capitum glossemata in aliquem iuris Canonici, uel ciuilis titulum digesta continerent. Exigit enim hic scribendi modus continui praeceptoris industriam, quae singula cuiusque capitis uerba, glossarum, & commentariorum omnium partes diligentissime explicet: idcirco aliam oportuit eligere uiam, qua possem communia facere, quae priuatim ipse quandoque elaboraueram. Hac in re necesse mihi fuit quaestiones quasdam exponere, quae olim in illo celebratissimo diui Saluatoris collegio, ac deinde hac in urbe furtiuis quibusdam horis in ordinem redactae fuerunt, eo quidem stylo, qui facilime cuilibet lectori authoris sensum enunciaret. Vitio namque saepissime multis datum est in iuris Pontificij, & Caesarei commentarijs, quod dum integro conatu Latinitati, & eloquentiae opera impenditur, ipsa uera canonum, iurisconsultorum, & legum interpretatio negligitur, aut denique ita expolitis uerbis, ne dicam affectatis, exponitur, ut quandoque magis lectorem ipsum impediat dictionum significatio, quam propositi tractatus & materiae proprius intellectus, integraque cognitio. Non inficior, Barbariem a iurisconsultis, eiusque professionis studiosis effugiendam esse: cum & ab his exigenda penitus sit Latina, castaque oratio, modo ea dictionibus diu iam receptis ab huius disciplinae eruditissimis scriptoribus, nempe Bartolo, Baldo, Alberico, & Panormitano rem quampiam ita quidem exponat, ut quid hi iuris utriusque interpretes, quos meritissime omnium facile principes esse opinamur, suis in commentarijs tradiderint, lectoribus sit manifestum. Id uero in hisce libris maximo studio conati sumus efficere, quod breui quadam ἀναλύσει quaestiones singulae nostram de qualibet controuersia sententiam continerent, non equidem singularem a ueteribusque frequentissime deuiam: quemadmodum alij nostra aetate fecere maximo cum dispendio studiosae iuuentutis, quae statim lectis arte quadam, ac fucis Rhetoricis aeditis commentarijs, aduersus iuris utriusque interpretum receptissimas opiniones, eas ita superstitiose amplectitur, ut difficilimum sít, in iudicialibus quaestionibus, responsís, & litium defínitionibus a semel admissis conclusionibus adhuc in senectute discedere. Nos enim multi faciendam esse censemus ueterum authoritatem, quam, nisi plurimum noster abhorreat intellectus, semper & sequuti sumus, & in posterum sequi omni conatu enitemur. Missam denique fecimus sinuosam quaestionum disputationem, ne in tanta librorum copia, quae ex typographorum officinis quotidie prodit, nostrum hoc opus fastidio lectoribus esset, dum aliorum authorum rationes fere ad uerbum referens, iter iam actum ageret. Qua ratione coacti sumus, aliorum, qui ante nos de eadem rescripsere, expressim mentionem agere, ut lector inde percipiat, quibus ex locis, quae hoc in opere traduntur, acceperimus, petatque ab his multa, quae nos consulte, ut compendio uteremur, omisimus. Statim autem quod huius operis editio mentem subire coepit, illud tuo nuncupare maximo nomini alacri animo constitui: non quod existimem, munus aliquod ad conciliandum tuum erga me generosum animum obtulisse: sed quod uere censeam, hac ipsa nuncupatione plurimum decoris, ornamenti, & authoritatis his meis laboribus accessurum. Cui etenim aptius, meliusque literarij labores dicari, aut nuncupari poterunt, quam ei, qui summam in Hispaniarum Republica iuris dicendi potestatem habet, quique Regis inuictissimi, Caesarisque Caroli Quinti, ac Principis Philippi summo praesidet Senatui, a quo leges, & iura, qui publicis fungimur magistratibus, passim accipimus? certe nemini. Praesertim, ornatissime Praesul, obsequium istud tenemur iuris utriusque professores exhibere tibi, qui omne tuum studium in doctrina, intelligentia, uariarumque cognitione rerum ad iustitiae cultum pertinentium ponas, doctissimos, sapientissimosque homines amplissimis, atque maximis honoribus maximo studio semper ornaueris. Quod si ingratum, immemoremque beneficij, iuxta Ciceronis sententiam, omnes odio meritissime prosequuntur: me ipsum nulla ratione possem hac nota immunem esse censere, si in his aedendis uariarum Resolutionum libris teipsum patronum, ac tutissimum defensorem minime selegissem, cui primum meorum studiorum praemium & me debere fateor, & a te illud accepisse, non minimam meae foelicitatis partem esse duxerim. His omnibus accessit communis patria, omniumque aliarum urbium illustrissima Toletum, ubi gentilia Ninniorum familia, quae te praeclarissimum tanti nominis progenuit ornamentum, comitate, liberalitate, alijsque insignis nobilitatis titulis eum locum habuit, quem apud celebratissimas urbes uiri optimates semper habuerunt. Quibus tandem, ac tua maxime clementia humanissima fretus Praesul ornatissime, teipsum uehementer, etiam atque etiam precor, ut hos libros tuo illustrissimo nomine, tuaeque authoritatis praesidio gratiores ad omnium manus accedere permittas, meque tibi obsequentissimum esse, uel hoc ipso beneficio palam omnibus facias. Vale. Ex inclyta Granata, decimo Calendas Iunias. Anno Millesimo Quingentesimo Quinquagesimo Secundo. -  HVIVS PRIMI LIBRI CAPITVM SVMMA. -  QVALITER iudex ex actis ius dicere debeat, aduersus ea, quae priuatim cognouerit. Caput primum. -  An liceat iuste litiganti, aduersarium fallacijs, dolisue impetere. Caput secundum. -  Sitne habenda ratio fructuum in restitutione, quae in integrum causa aetatis fit. Caput tertium. -  Coram quo iudice sit in integrum restitutio postulanda. Caput quartum. -  De minore enormiter laeso in spiritualibus, an & is restituendus sit. Caput quintum. -  Ad postulandam in integrum restitutionem, an sit necessarium speciale mandatum. Caput sextum. -  De praelatione hypothecae vxori pro dote competentis. Caput septimum. -  De meliorationibus rei, hypothecae & pignori subiectae. Caput octauum. -  De retractu conuentionali, an is temporis praescriptione tollatur. Caput nonum. -  De confirmationis sacramento, ad interpretationem tex. in cap. Quanto. de consuetud. Caput decimum. -  De iniuria, quae verbis fit, & maxime de ea, quae veri criminis obiectione irrogatur. Caput vndecimum. -  De ratione computandi temporis ab annorum numero. Caput duodecimum. -  De oratione indefinita, & an ea vniuersalis vim habeat. Caput decimumtertium. -  De conditionibus donationis contractui adiectis. Caput decimumquartum. -  De fructibus rei venditae, an ad emptorem pertineant. Caput decimumquintum. -  Qualiter fisco a iudice fauendum sit. Caput decimumsextum. -  De decimis, an iure naturali, diuino, vel humano tantum debitae sint. Caput decimum septimum. -  Expenditur constitutio l. diffamari. C. de ingenuis & manumis. Cap. decimumoctauum. -  Donatio facta Ecclesiae, an reuocetur natiuitate filiorum. Caput decimumnonum. -  An vitium in exprimenda causa impulsiua, vel ea tacenda, contingens, concessioni principis noceat. Caput vicesimum. -  HVIVS SECVNDI LIBRI CApitvm svmma. -  QVID de his, qui aere alieno grauantur, deque cessione bonorum iura statuerint. Caput primum. -  De vsufructuario, an & is teneatur soluere defuncti debita. Cap. secundum. -  Discutitur Caesarum constitutio in l. 2. C. de rescin. venditio. Cap. tertium. -  Rursus traditur, an renunciatione contrahentium eadem constitutio tollatur. Caput quartum. -  Examinatur Iurisconsulti responsum in l. generali. §. vxori. ff. de vsufructu legat. Caput quintum. -  Vbi de paupertate, aut diuitijs tractatur, cui incumbat qualitatis huius probatio. Caput sextum. -  Duobus simul naufragio, ruina, aut belli conflictu pereuntibus, vter eorum praesumatur prius decessisse. Caput septimum. -  An iustum sit, lege, vel statuto aliquem ob alterius culpam puniri. Caput octauum. -  Rursus de ratione poenae, qualiter ea a lege, vel ab homine infligenda sit. Caput nonum. -  Quando crimen semel in iudicium deductum, possit iterum in iudicio tractari. Caput decimum. -  De executione instrumenti publici, quod conditionale est, vel liquidam quantitatem minime continet. Caput vndecimum. -  An a iudice, qui vt bonus vir arbitratur, liceat appellare. Caput duodecimum. -  Examinantur quaestiones a Bart. traditae in l. Theopompus. ff. de dote praeleg. Caput decimum tertium. -  Liberatione legata, an actione in rem valeat conueniri legatarius. Caput decimum quartum. -  An successor vniuersalis, vel singularis teneatur stare locatione. Caput decimum quintum. -  Ad quod vsque tempus res Ecclesiae locari iure possint. Caput decimum sextum. -  Quo pacto, & forma res Ecclesiarum possint dari in emphyteusin. Caput decimum septimum. -  Rursus de emphyteusi Ecclesiastica, & priuatorum, qualiter intelligenda sit. Caput decimumoctauum. -  Traduntur aliquot interpretationes ad l. quoties. C. de rei vendicat. Cap. decimum nonum. -  De Ecclesiarum, & sacrorum templorum immunitate. Caput vicesimum. -  HVIVS TERTII LIBRI Capitvm svmma. -  QVID sit vsura, quoque iure prohibita fuerit. Caput primum. -  An teneatur, possítue licite pecuniam pupillarem tutor foenerare. Caput secundum. -  De poenis contra vsurarios iure Pontificio, Regio, & Caesareo statutis. Caput tertium. -  Traditur vera ratio decidendi ad l. curabit. C. de act. empt. Caput quartum. -  Quid haec dictio, Maioratus, ex propria vi apud Hispanos contineat. Caput quintum. -  Quo pacto princeps valeat tollere, aut mutare testatoris voluntatem, quo ad fideicommissa, & maioratus. Caput sextum. -  De annuis reditibus, an hi possint titulo emptionis in pecunia constitui. Cap. septimum. -  Pacti, quod de retrouendendo vulgo dicitur, propria vis, & natura expenditur. Caput Octauum. -  De pacto redimendi, cum emptor vendere voluerit, & de iusto annui reditus precio. Cap. nonum. -  De iusto precio annui reditus redimibilis, & de ipso redimendi pacto. Cap. decimum. -  Quo tempore ex lege Regia possit retrahi res vendita sub annuo reditu redimibili. Caput vndecimum. -  De donatione omnium bonorum, quae fit reseruato vsufructu. Caput duodecimum. -  Quid consuetudo possit circa fructus beneficiorum absentibus conferendos. Caput decimumtertium. -  Traditur breuis interpretatio l. inuitum. C. de contrah. emptione. Caput decimum quartum. -  De precarij reuocatione, an & ea libere permissa sit. Caput decimumquintum. -  Possessio beneficij ecclesiastici, quo nam pacto iure adquiri possit. Caput decimum sextum. -  Euictionis materia ad Gregorianae constitutionis interpretationem expenditur. Caput decimum septimum. -  De creditore habente specialem, simul & generalem hypothecam. Caput decimum octauum. -  Adnotantur aliqua de bonis matrimonio constante adquisitis. Cap. decimum nonum. -  De meri, & misti Imperij, ac iurisdictionis delegatione. Caput vicesimum. -  SVMMA CAPITVM QVARTI, ET IAM HAC EDITIONE TRIBVS prioribus adiuncti libri. -  QVOT & quae fuerint olim Romae tribus, & Sceuolae Iurisconsulti responsum de legato tribus, quo in sensu sit accipiendum. Caput primum. -  Iustiniani & Celsi Iurisconsulti responsa de Hippocentauri stipulatione ex varijs authoribus examinantur. Caput secundum -  Praefectus calciatus apud Iurisconsultum, quis sit intelligendus, & de militari calciamento. Caput tertium. -  Adriani Caesaris rescriptum de muliere praegnante, ab Aegyptiorum, & Graecorum legibus deductum fuisse. Caput quartum. -  An olim apud veteres furcarum supplicium fuerit in vsu, & de crucis patibulo. Cap. 5 -  An liceat conductoribus a conductis migrare domibus, ex eo, quod tetris imaginibus, nocturnis illusionibus & tumultibus inquietentur. Caput sextum. -  De Nisibi vrbe, & an ea dicta fuerit Antiochia a veteribus authoribus. Cap. septimum. -  Qua in significatione apud Iurisconsultos, Ciceronem, Varronem & alios, accipiantur verba haec, Dicis gratia. Caput octauum. -  Quam originem hoc nomen, Sarracenus, habuerit, & vnde Arabes dicti fuerint Sarraceni, ad interpretationem Regiae Partitarum legis. Caput nonum. -  Quae fuerit apud Graecos Cretionum solennitas, ex Vlpiano, & alijs auctoribus. Caput decimum. -  Inscriptio quaedam apud Gratianum expenditur, veraque eius lectio restituitur. Caput vndecimum. -  Apud eundem Gratianum de Iuliano Caesare quaedam obseruatione digna adnotantur. Caput duodecimum. -  An vera sint quae de Anastasio secundo Romanae Ecclesiae Pontifice Gratianus tradit. Caput decimumtertium. -  In Gelasij Papae responsum obseruationes quaedam de Canonicis libris & Apocryphis. Caput decimumquartum. -  Rursus ex Gelasio de quatuor concilijs vniuersalibus, quae prima fuere. Caput decimum quintum. -  De libris qui ex Gelasio Agiographi dici iure poterunt. Caput decimum sextum. -  De libris Apocryphis, & an hi legi publice vel priuatim possint, ex Gelasio. Caput decimum septimum, -  Expenditur ratio temporis & chronologia, quae in prooemio Partitarum traditur. Caput decimumoctauum. -  De festorum dierum apud Christianos celebratione, deque eorum origine. Caput decimumnonum. -  De ieiuniorum, quae Catholica Ecclesia Christianis indixit, obseruatione & origine. Caput vigesimum. -  Ius succedendi ex testamento, & ab intestato, quod plerunque filijs illegitimis a principe conceditur, an includat ius succedendi contra testamentum. Cap. vigesimum primum. -  Vnde originem habuerit dictio, Missa, qua pro summo sacrificio auctores Ecclesiastici vtuntur. Cap. vigesimumsecundum. -  De criminis purgatione vulgari, quae fit candenti ferro. Caput vigesimumtertium. -  Quae sint apud Martianum Iurisconsultum principia. Caput vigesimumquartum. AVTHORIS PROTESTATIO. OPVS hoc in publicum emissurus, illud primum testor, me nihil in hisce libris, aut alijs, quos quandoque editurus sim, ita asseuerare, aut ex animo defendere, vt a Sacrosanctae Ecclesiae Decretis, Canonibus, traditionibusque, nec transuersum, quod aiunt, digitum deuiare praesumam. Haec etenim, quae scribimus, quaeque scripturi sumus, auspice IESV humani generis Saluatore, censurae Sanctae matris Ecclesiae submittimus. # 1 VARIARVM EX IVRE PONTIFICIO, REGIO, ET CAESAreo Resolutionum. LIBER PRIMVS. AVTHORE DIDACO COVARRVVIAS A LEYVA TOLETANO. # 1 Qualiter Iudex ex actis ius dicere debeat, aduersus ea, quae priuatim cognouerit. SVMMARIVM. -  1 Agere contra propriae conscientiae dictamen peccatum est. -  2 Mendacium in re leui regulariter veniale crimen, an in iudicio mortale sit? & quid de periurio. -  3 Iudex secundum quosdam poterit sententiam dicere iuxta propriam conscientiam aduersus allegata & probata. -  4 Rursus non debet Iudex, nec tenetur sententiam dicere ex his, quae priuatim cognouerit: sed ex his, quae, vt iudex ex processu perceperit. -  5 Iudex non potest sententiam ferre ex instrumento in iudicio non producto. -  6 Perpenditur litera tex. in c. iudicet. 3. q. 7. -  7 Iudex poterit non adhibere fidem testibus, aut instrumentis, ex his, quae in iudicio contigerint, vel quae sibi, vt iudici nota fuerint. -  8 An reus, actore non probante, sit absoluendus diffinitiue an ab obseruatione iudicij tantum, & quid hoc referat? -  9 Iudex non potest ex confessione facta ei, vt priuato, non vt iudici, sententiam contra confitentem pronuntiare. -  10 An etiam Iudex ordinarius requisitus, vt alterius sententiam exequatur, possit executionem omittere ex eo, quod priuatim sciuerit sententiam iniquam esse? CAPVT I. HIS qui magistratus in Republica gerunt, plerunque solet euenire, vt in maximo discrimine positi, grauiter dubitens, sequíne debeant in iudicijs, actoris, reíue probationes: easque inspecto processu ex iuris rigore ab omni vitio immunes: contrarias tamen veritati, quam ipsi iudices priuatim certissime cognouerint: atque eodem pacto debeántne ferre sententiam in fauorem agentis, qui probare propriam intentionem non potuit: iudices tamen satis sciunt, eam veram esse? Et sunt sane, qui existiment, iudicem debere omnino sequi in proferenda sententia propriam conscientiam, & veritatem sibi compertam aduersus actorum probationes vtcunque plenissimas: que quidem opinio sequentibus probari videtur: vt plura omittam, quae passim in hanc controuersiam adduci solent: cum ea parum vrgeant. Primo, omne quod non est ex fide peccatum est, teste Paulo ad Roma. cap. 14. c. quaerat aliquis. de [art. 1]poeniten. distin. 3. c. vlti. de praescript. ex fide, inquam, id est, ex conscientia: quemadmodum exponit Ambrosius d. c. 14. Gratianus in d. c. querat aliquis. gl. in d. c. vlti. Floren 1. par. titu. 3. c. x. §. 2. nam sicut fides est iudicium, quo credimus aliquid, ita conscientia est iudicium, quo iudicamus particulariter de nostris actibus moralibus: & praeterea conscientia credulitas quaedam est: vnde fides a Paulo appellatur. Peccatum etenim est omne, quod non est ex fide, id est, ex conscientia: & iuxta id, quod ea nobis agendum esse praescribit: sed potius contra eam: agens siquidem contra conscientiam, edificat ad gehennam. c. literas. de restit. spoliat. c. omnes 28. quaestio. 1. c. per tuas. in 2. de simonia. quo fit, vt is mortaliter peccet, qui actum egerit, illum esse mortale crimen opinatus: licet vere is actus ad mortalem culpam minime pertineat. Et rursus venialiter peccabit, qui fecerit id, quod credit venialem habere culpam: tametsi nullam vere habeat: hoc enim est agere contra conscientiam, & ideo peccatum contrahitur. Quod si conscientia dictet aliquid esse bonum, non tamen venialem, nec mortalem esse eius omissionem, nullum erit peccatum id omittere. Et hec sane vera sunt, vt docent Theologi in secunda sententia, distinctione 39. & Florentinus dicto capitu 10. §. 4. ita tamen, vt sciamus, conscientiam non posse efficere, id non esse peccatum, quod vere peccatum est: quamuis quandoque ignorantia valeat a culpa excusare, quod alibi tractabimus. Iudex igitur, qui scit verum esse, quod actor asseuerat, tametsi in iudicio non probatum, contra conscientiam, & propriae credulitatis iudicium reum absoluens peccabit: atque itidem ipsum reum innocentem prauo iudicio damnabit ex actorum probationibus, quibus ipse iudex certo scit veritatem oppositam esse. Nomen etenim conscientiae inducit applicationem conscientie ad aliquid agibile, vt scribit Thomas 2. 2. quaest. 67. artic. 3. Secundo, eandem opinionem illud plurimum comprobat, quod iudex sententiam dicens contra veritatem sibi etiam priuatim compertam, plane mentitur in laesionem alterius, aliud enim dicere quam scias, mendacium est. c. 1. de crimi. fal. l. vlt. ff. de rei vend. c. is autem. & c. primum. 22. q. 2. c. supereo. de vsur. Aristot. lib. 4. Ethi. c. [art. 2]7. & praeter alios Ioan. Arboreus lib. 11. Théosophiae, c. 12. Mendacium autem licet venialem plerunque culpam habeat, in iudicio tamen mortale crimen est, quando contingit in his, quae ad ipsum iudicium pertinent. Thomas & Caiet. 22. q 69. artic 1. & q. 110. artic. 4. ad finem, etiamsi id accidat in re leuissima, vt ipse Caiet. opinatur ex eo, quod calor iudicij, eiusque authoritas de veniali mortale efficiat, sicuti iuramenti vis mendacium ex se veniale, mortale facit. Ego vero mendacium in iudicio mortale esse ex suo genere opinor ex Thom. 22. q. 70. articul. 4. Sed in specie nonnunquam veniale esse potest, & maxime si in re leui contingat, in omni siquidem materia rei leuitas a mortali excusat. c. vnum. 25. distinc. ad finem. Thom. 12. q. 88. articul. 5. & 6. qua ratione aduersus Caietanum existimo, etiam in iudicio mendacium circa rem ad id pertinentem, leuissimam tamen contingens, non esse mortale crimen, quod nostra aetate Caieta. sententiam improbantes ostendunt insignis, & olim, & nunc meus praeceptor Martinus ab Azpilcueta in c. vlt. de poeniten. d. §. 5. nume. 13. & Dominicus a Soto, cui maxima totius Reipublicae felicitate Carolus Caesar propriae conscientiae iudicium, ac examen commisit: is, inquam, a. Caiet. dissentit in relectio. de Secret. memb. 2. q. 7. conclus. 2. atque ita intelligendum est, quod Imol. in c. 1. de mut. petit. nume. 13. & Alexand. in l. qui totam. ff. ad Trebellianum. scribunt dicentes, mendacium etiam in iudicio quandoque esse veniale non mortale crimen. Nam quod de iuramento in contrarium adducitur, verissimum est alia quidem ratione, cum in leui Deus adducatur in testem, & ideo impietas periurij stat in hoc, quod fit irreuerentia Deo Maximo, vnde semper erit periurium mortale peccatum etiam in re leuissima, sicuti docet Thomas 2. 2. q. 98. articul. quo fit, vt is, qui iurat Deo teste assem Titio dare, omnino periurus sit, mortalemque culpam incurrat, ni eum assem dederit: quod probatur in cap. debitores. de iureiurand. vbi iurans soluere vsuras, tenetur id iuramentum seruare, quamuis parum vtilitatis afferat talis solutio, cum statim accipiens ex hoc iuramento vsuras, teneatur cogendusque sit eas restituere: ecce igitur qualiter iuramentum sub poena periurij seruandum est, tametsi eius exequutio leuissimi sit momenti. Nec tamen idem erit, si quis praestito iuramento promittat centum aureos daturum Titio: nam is si ei soluat centum aureos excepto asse, periurus non erit eo modo, vt peccatum mortale committat: huiúsque discriminis ratio est, quod in priori casu, assis separatim consideratur, vt materia iuramenti, non itidem in posteriori, non enim separatim fuit assis iuramenti vinculo suppositus, atque ideo vti res leuissima nequaquam est iudicanda, considerandáue ad iuramenti transgressionem saltem mortali culpa dignam, quemadmodum Caietanus explicat 2. 2. quaestion. 89. articul. 7. iustius sane, quam Syluest. qui sequutus Florentin. verb. iuramentum. 4. quaestion. 1. ad finem, scribit transgressionem iuramenti in re leui mortalem non esse, vtcunque tamen sit, quod ad nostrum institutum attinet, apparet profecto iudicem, qui in iudicio proferendo in graue alterius damnum mentitur, mortaliter peccare, cum id mendacium in re graui, ad diffinitionem litis & controuersiae pertineat. Tertio, eadem assertio probatur ex eo, quod iudex iudicare debet secundum veritatem, Deuteronomi capitu. 7. & Exodi 23. capitu. per venerabilem. qui filij sint legitimi. & tamen in iudicijs multa proponuntur, & probantur contra veritatem: ergo iudex omissa falsa actorum propositione veritatem sequi tenetur. Et hoc ipsum vlterius patet, plaerunque enim solet iudex ignorare factum in iudicium deductum, & ideo sequitur probationum adminicula. l. illicitas. §. veritas. ff. de off. praesi. per hoc tamen praeiudicium non fit veritati, quae vitiari nequit erroribus gestorum, & semper est praeferenda, cum elucet, vnde cum iudici veritas comperta & nota est, non potest iusta ratione eam omittere, vt sequatur, vel sordes falsorum testium, erroremue aliorum instrumentorum, sicuti in dicto. §. veritas. probatur. Sic diuus Augustinus libro 19. de ciuitate Dei, capite 6. dum deplorat eleganti oratione miseriam humani iudicij, quo plures, qui vere sunt innocentes, tormentis cruciantur, & denique damnati ex eorum confessionibus innocentes occiduntur. Excusat sane iudicem, qui, vt seruiat humanae societati, quam deserere nefas esse ducit, inscius veritatis innocentem occidit. Plaerunque enim, inquit, iudicis ignorantia est calamitas innocentis. ex quibus colligitur, non ita defendi ab August. imo reprehendi iudicem, qui veritatem ipsam sciens innocentem torquet, tortumque ex propria confessione occidit. Quarto, etiam iudici non licet innocentem occidere. Exo. 23. Innocentem & iustum non occides. Quin & Iurisconsultus existimat, melius esse nocentem impunitum relinquere, quam innocentem damnare. l. absentem. ff. de poenis. c. nerui 13. distin. Archid. in c. vlti. 23. q. 3. Deci. optime in l. fauorabiliores. ff. de regu. iur. Quod si in dubio satius est nocentem absoluere, quam innocentem damnare: nónne sanctissimum erit innocentem absoluere, cum certus iudex est de eius innocentia, licet falsis testibus is conuictus fuerit? Quinto, si authoritas publica consideranda est, sicuti fatentur, ac praemittunt, omnes, & hi precipue, qui contrariam sententiam defendere conantur, maiorem ex publico iure authoritatem habebit iudicis sententia, quam ipsius acta iudicij nondum per sententiam diffiniti: & tamen condemnatus, vt debitum coniugale reddat foeminae, quam ipse certo scit eius vxorem non esse, nequaquam tenetur eius sententiae stare: imo nec potest, si canonicum impedimentum obstet: imo potius propriam conscientiam, quam iudicis publicam authoritatem sequi debet. tex. est in c. inquisitioni. de senten. exc. notatur in c. dominus. de secund. nup. nos item id explicuimus in Epitome de sponsali. & matri. 2. part. c. 7. §. 2. nu. 7. Sic iudex maiori ratione, omissa publica authoritate actorum causae, sententiam dicet ex his, quae certa sibi sunt, & ita nota, vt vera esse, manifesto sciat. Sexto, ex coniecturis, indicijs, & praesumptionibus potest iudex ipse iustissime non adhibere fidem testibus. l. 3. versi. tu magis. ff. de testib. Regia l. 28. titu 16. part. 3. Bar. in l. Lucius. ff. de his, qui not. infa. Paul. de Cast. in l. admonendi. col. pe. ff. de iureiu. Bal. in l. testium. C. de testib. Deci. in c. 3. num. 3. de probat. Ergo poterit ex certa scientia testium fidem omittere, quos certo scit falsum testimonium dixisse. Septimo, testium, instrumentorumque probationes veluti medium quoddam in eum finem tendunt, atque a iure exiguntur in litium diffinitionibus, vt veritas pateat, & ipsi iudici nota sit, quod frequentissimis authoritatibus probatur, medium autem non debet contrarium esse fini praetenso. temere enim ageret exoptans pacem, si adhiberet media, quae ad bellum & discordiam tendunt, quod probatur ex ratione tex. in l. legata inutiliter. ff. de adimend. legat. l. qui hominem. §. vlti. ff. de solutio. l. ab emptione in fi. ff. de pact. l. cum his. §. 1. ff. de condict. indebit. falsi autem testes, falsáue instrumenta non ad veritatem, sed ad falsitatem persuadendam iudici destinantur. igitur his testibus & instrumentis, quae falsa esse iudex scit, non debet, nec tenetur fidem publicam accommodare. Octauo, haec eadem opinio manifestam probatio[art. 3]nem habere videtur in c. 1. de re iudic. in 6. & in Clemen. 1. §. verum. de haeret. quibus locis iudici iniungitur, vt iuxta propriam conscientiam sententiam ferat. His igitur, & alijs rationibus haec sententia innititur, atque eam tenent Martinus iuris Ciuilis antiquus interpres in dicto §. veritas. Calderi. & Panor. in c. pastoralis. §. quia vero. de offic. deleg. Nicolaus a Lyra, Exodi cap. 23. Hadria. quodlib. 2. ad finem. Ioan. Arboreus libro 9. Theosophiae c. 20. Ioan. Oldendorp. in tractat. de formula inuest. actio. c. vlt. idem in lib. de iure, & aequita. titu. 13. horum autem omnium consensu ea est resolutio, vt iudex minime debeat, nec possit sententiam dicere secundum allegata & probata contra propriam conscientiam. Caeterum ex his, & alijs authoribus quidam existimant iudicem tute posse reum absoluere ex actis & probatis, etiam si ipsi iudici priuatim compertum sit verum esse, quod actor adseruit: ita Calderi. Aegidius a Bella Mera col. penult. & Panor. in dicto. §. quia vero. Nicol. a Lyra, ac Ioan. Arboreus paulo ante citati, & praeter hos Ioan. And. & Card. in dicto. §. quia vero. Abb. & Imol. in c. 1. de offi. ordinariorum. Quasi conscientia iudicis, actis & probationibus contraria, admittenda non sit ad condemnandum. alij vero opinantur, iudicem propriam conscientiam sequutum, posse ac debere refragantibus actorum probationibus reum absoluere, quod fatentur verum esse Martinus & Calderinus, quibus Aegidius & Panormi. refragantur exeo, quod absurdum existiment, iudicem aduersus allegata & probata, ex propria scientia, cui probationes aduersantur, sententiam dicere, ac potius debere a iudicandi munere abstinere. idem Praepositus in cap. iudicet. 3. quaestio. 7. ad finem. tandem eo ventum est, vt hi authores consentiant nunquam esse iudicandum contra conscientiam, cui contrariae sint actorum probationes. Rursus ex his quidam censent, posse iudicem contra propriam conscientiam, exactis & probationibus reum absoluere: deinde iudicem posse iuxta propriam conscientiam aduersus acta pro reo pronunciare eum ab actione proposita absoluendo. Alij denique hoc non admittunt iudici consulentes, vt ab eo munere abstineat, ne vel contra conscientiam, vel actorum probationes iudicet. Sic sane maximum constat ex hac prima opinione discrimen, & quod grauius est, adeo manifesta repugnantia, vt minime conciliari, nec defendi possit. Nam si iuxta veritatem priuatim iudici compertam iudicandum est, cur ex actorum probationibus iudex absoluet reum, quem scit vere obnoxium esse actoris petitioni? Quod si dixeris non oportere, vt iudex manifestet crimen occultum ipsius accusati: quid obsecro, dices in reo semiconuicto, infamatóue, & in his actionibus, quibus de criminibus non agitur, nec infamia aduersus accusatum tractatur? agit etenim iudex absoluens reum actore non probante contra conscientiam sibi dictantem, illum esse obnoxium actoris petitioni, & praeterea plane mentitur liberans eum, qui vere reus est, quo fit, vt dum magis hanc primam opinionem scrutamur, ea minus arrideat, vtpote minime consona his rationibus, quae ab eius authoribus traduntur. Ex opposito notandum est, iudicem in diffinien[art. 4]dis litibus debere omnino sententiam dicere exactorum probationibus, licet ei notum sit reum a petitis immunem esse, vel actorem iustam, veramque licet non probatam causam in iudicium deduxisse, & hoc probatur in d. §. veritas. dum in eo Iurisconsultus scribit sententiam a iudice ferendam esse ex fide eorum, quae probantur in iudicio, que quidem authoritas non admodum conuenit, vt a priori sententia recedamus, cum iuxta veram interpretationem sensus Iurisconsulti sit, ex veris probationibus, ex fide eorum quae vere gesta sunt, non ex falsis, non ex simulatis instrumentis iudicem debere sententiam dicere, vnde colligitur, tunc demum iudicem ex probationibus actorum posse causam & controuersiam diffinire, quando illae probationes verae sunt, quemadmodum in dubio praesumendum est, secus autem cum iudici constiterit, eas probationes falsas esse, & veritati oppositas, tunc etenim veritas minime vitiatur erroribus gestorum, authore Iurisconsulto, quo fit, vt potius in eo loco praecedens opinio, quam haec probetur, & id manifestius fiet, si ad literam illius text. verba explicemus, veritas, inquit Vlpianus, erroribus gestorum non vitiatur, id est, licet cauerim debere me tibi centum ex mutuo, quae vere mihi mutuata non sunt, idque apud praesulem probauero, non errorem meum in cauendo, sed probatam veritatem is sequetur. Sic sane infert idem Vlpianus dicens: & ideo Praeses prouinciae id sequetur, quod conuenit eum sequi ex fide eorum, quae probantur, quasi dicat, veritas, cuius conscius iudex est, nullis testimonijs vitiatur, atque ideo Cald. & Panormit. & Oldendorp. propriam eorum opinionem ex eo textu deducunt. Secundo, iudex tenetur iudicare secundum veritatem. l. rem non nouam. C. de iudic. veritas autem dicitur id, quod probatum est, aut per legem praesumptum. l. penult. ff. de probat. text. in c. 1. iuncto cap. laudabilem. de frigid. igitur tenetur iudex secundum probationem actorum iudicare, vti argumentatur post alios Andraeas Alciat. in d. c. 1. de offi. ordin. nu. 84. sed nec ista collectio satis probat hanc opinionem, & multo minus quam inductio tex. in d. §. veritas. siquidem non sequitur, iudex tenetur sententiam dicere ex probationibus actorum, quod verum est, ergo tenetur sententiam dicere contra conscientiam, aut contra particularem, eamque certam scientiam, nam tunc demum ex probationibus tenebitur causam diffinire, cum aliunde certus non sit, vter ex litigantibus iustiorem causam in iudicium deduxerit. Tertio, iudex publica authoritate fungitur, & ex ea iudicat. l. Barbarius. ff. de offi. praet. c. 1. de re iud. in 6. notatur in cle. 1. de sequestr. poss. qua ratione oportet eum in controuersijs diffiniendis scientia publica vti, & fidem exhibere his, que sibi, vt iudici, vt persone publice nota sunt, non his, quae, vt priuato ei sunt manifesta, non enim pertinet haec scientia ad iudicem, qui ex publicis documentis iudicare debet. Nec inconuenit dicere, posse quem duplicem scientiam alicuius habere, cum manifestum sit, posse Titium aliquid scire, vt iudicem, vt priuatum, vt Dei vicarium, nempe ex confessionis sacramentalis secreto, quod probatur in cap. 2. de offic. ordin. vbi Panormita. id explicat. vnde ex hac tertia ratione palam est, priorem opinionem erroneam esse. Quarto vlterius, posterior haec opinio probatur authoritate text. in c. pastoralis. §. quia vero. de offic. delegat. ex quo iudex ordinarius requisitus a delegato, vt eius sententiam exequatur: omnino & tute potest, ac debet eam exequutioni tradere, tametsi sciat iniquam esse. Authoritas etenim rei iudicatae praeualet veritati, etiam quae satis nota sit ipsi exequutori, cuius partes sunt eandem exequi, non autem inquirere iuste, an iniuste fuerit pronunciatum. ita ergo iudicis officium est, potius fidem exhibere probationibus actorum, quae ex iure authoritatem habent. c. quoniam. de proba. quam his, quae priuatim scit, & ex quib. ipse existimat iniqua & iniusta esse processus testimonia, tenetur enim iudex his, quae, vt iudex scit credere, non his, quae, vt priuatus. qua ratione, cum requisitus alterius iudicis sententiam exequitur, iudex non est, sed exequutor, & ideo illius sententiae iniquitatem expendere, vt iudex, nequit. Priuata igitur authoritate vteretur, si ex proprio iudicio conscientiáue ageret de rei iudicatae in iustitia, et ex eo exequutionem eius omitteret, quemadmodum & idem iudex, qui tulit sententiam male ageret, & absque publica authoritate procederet, si eam retractaret ex fide instrumentorum, quae post sententiam ipsi exhibentur, etiamsi ex eis ius condemnati manifestum fieret, functus etenim est iudicis officio, nec vt iudici eidem probatur ius litigantis. l. Imperatores. ff. de re iud. l. sub specie. C. e. ti. not. in c. inter. de re iud. vbi Abb. n. 16. idem Abb. in c. suborta. col. pe. c. ti. Doct. in l. admonendi. ff. de iureiu. Bal. in l. error. col. 3. C. de iuris, & fact. igno. Lanfranc. in c. quoniam. verb. interloquutoriae. nu. 81. de prob. Curtius iunior consi. 18. Quinto, eadem ratione constat, iudicem non posse sententiam dicere ex instrumento, scripturáue non producta in iudicio: licet ea fuerit sibi pri[art. 5]uatim ita exhibita, vt plane cognouerit ex ea ius actoris, vel rei. cap. cum dilectus. de fid. instrum. adeo enim instrumentorum productio debet coram iudice fieri, vt non sufficiat ea coram notario, & testibus exhiberi: quod colligitur ex l. adoptio. ff. de adop. tex. in c. accepimus, & apertior in cap. contingit. vbi gl. & Feli. de fide instrum. idem Feli. latius in c. quoniam contra. q. 1. de probat. vbi tex. tradit: Hipp. sing. 17. imo non sufficit, in instrumentum etiam coram Iudice exhiberi, & produci ante litis contestationem ad articulum aliquem incidentem, nisi & post reproducatur cum principalis causa discutitur: Frederi. consi. 160. col. 2. Anto. in c. cum dilectus. de ord. cognit. Feli. in c. 1. nu. 28. de probat. idem in c. causamque in 1. num. 6. de testi. Ex quibus & idem erit, quando instrumentum post litem contestatam producitur in iudicio ad principalem quaestionem litis, nisi eius productio fiat, & fuerit aduersario denunciata, vt seipsum ab eius scripturae testimonio defenderit: ex Bald. in l. eos. §. sin autem. col. penul. C. de appel. Feli. in d. c. nu. 28. Quod si verissimum, & certissimi iuris est, ex instrumentis non productis coram iudice, vel extra terminum a iure statutum praesentatis, iudicem sententiam dicere non posse: tametsi ex eisdem scripturis certus sit de iure litigantium: consequens erit, ipsum ex actorum probationibus, non ex his, quae priuatim sciuerit, sententiam omnino laturum esse. Si vero dixeris contrarium, omnia iura prorsus euanescent, quae tempus & locum, quibus instrumenta iudicij exhiberentur, prouide statuerunt: nam aliter producta instrumenta publicam fidem, ex qua iudex tenetur ius dicere, nequaquam adsequuntur. Sexto, eadem opinio probatur ex canone, iudicet. 3. q. 7. quem Thomas tribuit Aug. super Psal. [art. [6]]cum tamen sit deductus ex Ambr. Psal. 118. sermone super illud: Miserationes tuae multae nimis Domine, secundum iudicia tua viuifica me. Bonus enim iudex, inquit Ambrosius, nihil ex arbitrio suo facit, & domesticae proposito voluntatis, sed iuxta leges, & iura pronunciat, scitis iuris obtemperat: non indulget propriae voluntati: nihil paratum, & meditatum domo defert, sed sicut audit, ita iudicat. Quibus profecto verbis nihil aliud Ambros. significare vult, quam quod iudex ex se ipso nihil iudicet, sed ex auditis, visisque apud acta iudiciorum. Erit tamen obiter adnotandum: cum legitur apud Ambrosium: iudicet ille, qui ad pronuntiandum nullo odio, nul la offensione, nulla nouitate ducatur legendum esse: nulla leuitate ducatur, ex Gratiani decretorum Codicibus. His igitur rationibus ipse opinor, veriorem esse opinionem illam, qua adsertum est, iudicem debere ex allegatis & probatis in iudicio, quae sibi, vt iudici nota sunt: non ex his, quae priuatim ex particulari scientia perceperit sententiam dicere. idem tenent gl. in c. 1. de offic. ordi. & in d. c. iudicet. & in c. pastoralis. §. quia vero de off. de leg. vbi Card. gl. in l. 2. ff. deferijs. gl. Alberi. & Bar. in d. §. veritas. Cyn. Bar. & alij in l. 1. C. vt quae desunt ad uo. Io. And. in Speculo tit. de disputat. et allegat. §. satis. nu. 13. gl. que text. ibi ad hoc inducit in c. 1. de re iud. in 6. Ias. in. §. si minus. nu. 15. de actioni. Feli. in d. §. quia vero. nu. 23. ex quibus & his, qui ab eis citantur, constat hanc sententiam magis communem esse, vt scribunt eam sequuti Barb. in d §. quia vero. nu. 36. Imol. ibi col. pe. idem in d. c. 1. nu. 14. idem adserit Praepo. in d. c. iudicet. col. pe. Hoc ipsum fatentur Felin. in d. §. quia vero. & Alciat. in d. c. 1. nu. 83. dum ex ea regulam in hac quaestione constituunt. Quin & apud Theologos idem adseuerant. Tho. 2. 2. q. 67 art. 2. & ibi Caiet. Io. Maior. in 3. sent. distin. 33. q. 4. Syluest. verb. iudex. 2. q. 5. Cardin. a Turre Crema. in d. c. iudicet. Imo Caiet. & Syluest. post Flor. 3. par. tit. 9. cap. 2. §. 6. expressim testantur hanc opinionem a Theologis frequentiori calculo probatam esse. Non obstant, quae in prioris sententiae confirmationem adduximus: quorum primum facillime refellitur, si aduertamus aliud esse iudicem sententiam ferre ex his, quae, vt iudex scit, etiamsi vt priuatus contrarium cognouerit: hoc enim est, quod nos probauimus receptiorem opinionem sequuti: Aliud est iudicem sententiam dicere contra conscientiam: quod nec nos probamus, nec iure probari potest. Iudex etenim, qui vt priuatus scientiam habet eius, quod in iudicio controuertitur: & sane contrariam his, quae probata sunt: iustissime opinatur ex probationibus seipsum posse sententiam ferre: hac vero opinione praemissa absque vllo vitio, culpáue eandem sententiam ferre poterit: sicuti asserit communis opinio. Quod si iudex ipse credat, existimet, aut dubitet, se non posse ferre sententiam ex probationibus contra priuatam eius scientiam: nequaquam poterit ita pronunciare: imo peccabit mortaliter, palam agens contra propriae conscientie dictamen: quemadmodum ex prioris opinionis prima ratione deducitur, & fatentur omnes, quos superius citauimus, & maxime Hosti. Ioan. Imol. in d. c. pastoralis. §. quia vero. nu. 7. Hadria. dict. quodlibet 2. ad fi. Martinus ab Hazpilcueta in c. si quis autem. de poenit. distin. 7. num. 128. quo fit, vt omnino fatendum sit, nullum iudicum vnquam licere contra conscientiam iudicare: nec huius illationis contrarium diuus Tho. nec quisquam alius ex doctis asseruit. Secunda ratio tollitur ex eo, quod iudex sententiam ferens ex actorum probationibus contra particularem scientiam, minime mentitur: cum authoritate publica sententiam dixerit ex his que vera apparent inspectis publicis documentis, vnde iudex ipse viso processu ex eo causam diffiniens, id, quod illi, vt iudici verum esse constat, apertissime sequitur. Hinc eadem ratione perpensa, tertia ratio cessat: siquidem ex probationibus falsis iudex sententiam ferre non debet: quando falsitas restium instrumentorúmue, eidem iudici, vt iudici patet: non autem cum eidem priuatim constat. id enim esset credere plus iudici, vt testi, qui restis esse nequit, & vnicus est, fallique potest, quam duobus, tribusúe testibus, qui vere testes sunt, & a iure legitimi censentur: quod pernitiosum esset Reipublicae in expediendis, diffiniendisque negotijs: ac deinde iudex ex allegatis, & probatis iudicans aduersus priuatam scientiam: iudicat plane secundum veritatem: cum ea sit iudici veritas, quae ex ipsis publicis documentis constat. Rursus nec quarta ratio quidquam iuuat: quia iudex damnans eum, quem priuatim scit innocentem esse: ex ipsis tamen publicis probationibus manifeste nocentem: nequaquam innocentem, sed potius nocentem occidit. Nam & iudex tenetur in iudicio fidem adhibere his, quae vt iudex cognouerit: non his, quae vt priuatus: igitur non occidit innocentem, si occiderit eum, qui ex publicis testimonijs nocens apparet. Quinta ratio tametsi subtilis sit, non omnino conuincit, si consideremus eum, cui iudex praeceperit aliquid: quod ipse absque peccato exequi non valet, priuatum esse, & eum in hac praecepti exequutione priuata: non publica authoritate fungi. & ideo oportet, vt is priuatam, & particularem scientiam potius, quam publicam sequatur: iudex vero authoritate publica iustitiam ministrat, & ea ratione publica documenta tenetur omnino sequi. Nam iustitia quo ad alium, conscientia vero quo ad seipsum est consideranda, authore Baldo in l. 2. C. de poen. iudic. qui male iud. & in rub. de iudic. col. 3. Deinde nec sextum oberit: nam iudex potest non [art. 7]adhibere fidem instrumentis, testibusue, ex praesumptionibus, quae oriuntur ex eisdem, aut ipsius processus actibus, vel ex alijs, quae in iudicio contigerint. Quod si dixeris etiam posse iudicem ex his coniecturis, quae in ipsis actis minime apparent: sed solus ipse iudex perceperit, testium instrumentorúmue fidem minuere: aut exceptionem a iudicio reijcere, si suspicetur eam dolo potius, quam iure opponi: tametsi de ista malitia nihil sibi constet: imo ipse eam aliunde, quam ex processu presumpserit: quod notant Innoc. in c. post electionem. de conces. prae. Abb. Anto. & Deci. col. 3. in c. licet causam. de proba. & in c. ex parte 2. de offi. deleg. Deci. in c. supereo. in 1. de appe. & Feli. in cap. de caetero. de re iudicat. respondebo libenter, id procedere; quando iudici, vt iudici ista praesumptio subsiti dum ipse rei veritatem conatur scrutari: sicuti solet plaerunque accidere in testium examinatione, vel sane extra hoc examen, cum ipse iudex diligenter inspecta negotij qualitate hoc ipsum suspicatur. Septimam rationem faciliter euademus: modo sciamus instrumenta, testes, aliasque probationes in hunc finem dirigi, vt veritas publica iudici manifesta sit. Nec finis hic sequitur ex eo, quod aliquid est priuatim iudici compertum: nec aliter finis a rep. praetensus in controuersijs dijudicandis adesse poterit, quam si iudex publica documenta, & ex iuris sanctionibus legitima sequatur. Ex quo satis manifestum est, actorum probationes, ipsumque processum vtcunque contrarium particulari scientiae iudicis nequaquam aduersari: imo valde conformem esse fini, id est, publicae veritati, quam iudices scrutari, amplectique tenentur. Vnde licet tunc iudex aduersus priuatam scientiam iudicet: vere tamen iudicat secundum publicam veritatem. Vltima vero authoritas eum habet intellectum, vt iudices debeant sententiam ferre iuxta propriam eorum conscientiam: instructam tamen ex actorum, processusque allegationibus, & probationibus: ita quidem vt semper instruatur iudicis conscientia ex allegatis, probatisque: Si tamen instrui iudex a processu non potuerit, vt contra priuatam scientiam, publicam fidem admittat in causae diffinitione, non est ei permissum ex processu iudicare: ageret enim contra dictamen conscientiae: quod prima responsione satis improbauimus. Ex hac sane opinione, quam hactenus defendimus, liquido constat plura, & primum, iudicem posse, ac teneri secundum allegata & probata, contra priuatam scientiam sententiam dicere, etiamsi quod priuatim scit ita certo sciat, vt nulla ea possit dubitatio contingere, nec vlla ratione possit in contrarium eius animus adduci. Secundum, etiam in criminalibus iudicem non posse sententiam ferre ex particulari scientia, imo vel absoluere, vel condemnare tenetur ex his, quae ipsi, vt iudici per publica documenta constant. nulla etenim ratio congrua est, nec vere dari potuerit, vt inter ciuiles, & criminales causas hac in re distinguatur, sicuti has duas illationes adserunt Thom. 2. 2. q. 64. art. 6. Caiet. dict. art. 2. Syluest. dict. q. 5. Cardin. a Turre Cremata in d. cap. iudicet. Ioan. Maior. dict. q. 4. Barb. in d. §. quia vero. nume. 36. & 48. quidquid in contrarium distinguere conentur Hostien. Inno. Calder Abb. Fel. & alij in d. §. quia vero. Tertium, etiam supremos senatores, iudicésue, qui praetorijs Regijs adsistunt, non posse litigantibus ius dicere ex priuata eorum scientia, & si omnes eam certam haberent: sed teneri litem diffinire ex his, quae ex processu constant. quod probatur, nam & hi iudices omnino debent visis actis & processibus iudicare, quod palam est, igitur ex illis publicis documentis, non ex particulari scientia oportet, & necesse est, eos sententiam ferre. Vnde falsum est, quod Guido Papae scribit. q. 29. dicens, posse supremi senatus iudices ferre sententiam contra allegata & probata, ex propria & priuata scientia modo haec priuata scientia omnium iudicum sit, vt intellexit Alciat. d. c. 1. non enim video, qua ratione possit hoc defendi, cum hi iudices nullam habeant a principe potestatem derogandi legibus, quae hactenus semper statuerunt in maximum Reipub. commodum, oportere iudicem ipsis publicis documentis, allegatis & probatis in processu fidem exhibere. Princeps tamen, qui potestatem habet leges condendi, & conditis derogandi, poterit sententiam dicere iuxta propriam & particularem scientiam, tametsi contraium in iudicio probatum sit, vt scribunt Cyn. Bar. & alij in d. l. 1. C. vt quae desunt a duo. Alber. in d. §. veritas. Fel. in d. §. quia vero. ex ea enim ratione, quod priuatim certo scit, alterum ex litigantib. vel innocentem, vel nocentem esse, etiam refragantib actorum probationibus, poterit iustissime discedere ab ea lege, quae dictat publicis actorum documentis a iudice fidem esse adhibendam. Consulit tamen eo casu Caiet. d. artic. 2. vt princeps palam testetur, & publice propriam ac priuatam scientiam manifestet, quo populo satisfaciat. quibus addo, principem hac in specie aequissime facere, si reum ex probationibus nocentem: vere tamen ab eo crimine liberum ex propria scientia absoluerit, reum autem ex processu innocentem, itidem immunem a poena iudicauerit, etiam si princeps sciat priuatim, eum vere deliquisse, nisi delictum ita atrox, ac pernitiosum esset, vt maxime conueniret Reipub. eius authorem publice puniri. Quarto constat, reum de crimine ad iudicem delatum, qui ex probationibus actorum, vel ex [art. 8]eo, quod actor non probauit, innocens apparet, vere tamen nocentiss imus est ex propria, & priuata iudicis scientia, absoluendum esse diffinitiue, non tantum ab instantia, vel obseruatione iudicii, secundum Ioan. Andrae. Calde ri. Cardi. & Abb. in d. §. quia vero Ab. & Imol. in c. 1. de off. ord. & ibi Alci. nu. 85. quibus accedit gloss. in cap. de his criminib. de accusatio. dicens absolutum ab accusatione, eo quod accusator non probauerit, vlterius accusari non posse, etiam ab alio de eodem crimine, quod ibi Doct. communiter fatentur, & probature in l. qui de crimine. C. de accus. ergo diffinitiue sit absolutio: nam si interlocutorie absolueretur ab obseruatione iudicij, plerunque contingeret, vt de eodem crimine accusari iterum posset ex traditis per Bart. in l. Titia. nu. 4. ff. de accusat. Areti. cons. 118. Fel. in rub. de re iudic. nu. 6. & in cap. examinata. de iudic. col. vl. saltem cum ideo absolutio fit, quod libellus male conceptus fuerit, secundum eosdem, & repetit idem Aret. in eo. cap. examinata, col. fi. Alioque sententia absolutoria ab obseruatione iudicij, licet interloquutoria sit, vim habet diffinitiue, quemadmodum & ipsi docent, & est communis opinio teste Rebuffo in l. quod iussit. ff. de re iud. num. 48. Sed quo rem apertius explicemus, oportet expendere, an sententia absolutoria ab obseruatione iudicij ea ratione, quod accusator, vel actor non probauit, sitne diffinitiua, habeátue diffinitiuae vim, ad eum effectum, vt iterum agi non possit, quod valde dubium est: nam licet in ambiguo sit, an iudex debeat actore non probante reum diffinitiue a petitis absoluere, & frequentius receptum sit, absoluendum esse reum a petitis diffinitiue: saltem vbi vtraque parte praesente fuerit eisdem statutus terminus ad probandum ex gl. in authent. qui semel. verb. locum habet C. quo. & quand. iud. Bart. & Doct. in l. admonendi. nu. 13. ff. de iureiu. Abbas in cap. examinata. col. vl. de iud. & in cap. fi. §. 1. col. 2. de iureiur. & probatur in l. argentarius §. cum autem ff. de edendo. docent Pau. Castr. & alij in l. qui accusare. C. eo. tit. gl. in l. si de meis. §. vlt. ff. de arb. Bar. Alex. & Doct. in l. properandum. §. & siquidem. & §. sin aut. reus C. de iud. post gl. ibi. & Hippo. singu. 169. penes quos licebit videre, an reus sit a petitione actoris absoluendus, vel ab obseruatione iudicij, quando nec actor probauit, nec ei fuit statutus terminus ad probandum, tamen sententia absolutoria simpliciter lata, diffinitiua omnino est, nec iterum tractari eadem causa poterit. gl. in d. auth qui semel. verb. locum habet. d. l. argentarius. §. cum autem. fatentur omnes in d. l. admonendi. post Barto. ibi contra Roma. num. 50. idem erit, si reus absolutus fuerit ex eo, quod actor non probauit. Panor. in d. cap. examinata. col. vlt. Bart. in d. l. Titia. Pau. de Castr. post gl. ibi in l. Iulianus ff. de condict. in deb. Doct. maxime Alex. nu. 28 Curtius Senior colum. 33. & Ripa. nu. 77. in dicta. l. admonendi. contra Ias. ibi in repetit. num. 80. & id apparet ea ratione, quod absolutoria simpliciter lata in dubio nulla causa expressa, censetur lata: quia probatum non est. gl. sing. in l. si quis ad exhibendum. ff. de except. rei. iud. Bal. in l. 4. C. de sent. quae sine cert. quant. Lanfranc. in cap. quoniam. de probationi. verb. interloquutoriae. num. 43. & est communis opinio: igitur parum refert, sit lata sententia absolutoria simpliciter nulla causa expressa, vel expressa ea causa, quod probatum non sit. Ex quibus tandem apparet, actore non probante, reum ab eius petitione diffinitiue absoluendum esse: quod si tantum ab obseruatione iudicij absolutus fuerit: licet iniqua sententia sit: & ab ea appellari possit: si tamen in rem iudicatam transierit, iterum actor agere, & eandem petitionem in iudicium deducere poterit: ita etenim intelligenda est absolutio ab obseruatione iudicij, vt notant glo. Bart. & omnes in d. l. properandum §. & siquidem. premittunt & omnes in d. l. admonendi. & in d. cap. examinata. licet contrarium Bal. scripserit in d. auth. qui semel. col. 4. quo fit, vt plurimum referat, accusatum de crimine absolui diffinitiue ab accusatione, accusatore non probante: vel ab obseruatione iudicij. Et ideo multifacienda est opinio doct. qui censent, accusatore non probante, iudice tamen priuatim certo sciente reum delatum vere crimen illud commisisse, absoluendum esse reum ipsum diffinitiue: non tantum ab obseruatione iudicij: quamuis Ant. a Butrio in cap. 1. de off. ordi. fuerit opinatus, iustius esse, reum eo casu absolui tantum ab obseruatione iudicij. Cuius sententiam in causis criminalibus praxis recepit: quoties delator intra terminum a iudice sibi praefixum, crimen non probat: etiam si iudex ignoret, quis illud commiserit. Nam absoluitur reus tantum ab obseruatione iudicii, vt ex nouis indiciis: nouisúe probationibus iterum possit illud crimen deferri: tractarique in iudicio: quasi Reipub. expediat ita id fieri ad punienda scelera: & effugiendas delatorum praeuaricationes: quod Gregorius admonet episto. 30. li. 8. & c. graue 11. q. 3. facit glo. in capit. iuuenis. de sponsali. idem fere seruatur apud Gallos teste Rebuffo, in prooem. Regia. const. gl. 5. nu. 118. in ciuilibus sane controuersiis in regio Praetorio adeo receptum est, actore non probante, reum diffinitiue a petitis absolui: perpetuumque silentium actori indici: vt id passim seruetur, etiam si reo absente, & contumace, nec lite per eum contestata: actor, qui probationis viam elegerit, in ea defecerit: vel non habuerit terminum ad probandum: cum se probationi non obtulerit: causamque ea non facta, vt aiunt, concluserit: hoc tamen post litis contestationem expressim voluit Salycet. in dicta l. properandum. §. sin autem reus. num. 22. tametsi Accurs. & alii communiter (vt fatentur Alexand. & nouiores in dicto §. sin autem reus) voluerint, reum etiam lite contestata absentem ab obseruatione iudicii tantum, absoluendum esse, actore non probante. Sic etiam & in praxi recessum est ab opinione Bald. in l. quod si nolit ff. de aedil. edict. in fi. Innocent. in cap. prout. dedolo & contumacia. Bal. in Margarita, verbo, actor. Ioan. Bapt. de sancto Seuerino in dicta l. admonendi. col. 23. & ibi Ripa nume. 77. qui omnes asseuerant constanter nimis: actore non probante intra terminum sibi etiam lite contestata praefixum, absente tamen reo, & contumace, ferendam esse sententiam non diffinitiuam, sed absolutoriam tantum ab obseruatione iudicii: quod licet maximam authoritatem habeat ex glo. in dict. authent. qui semel. verb. locum habet, in fin. probabiliter satis displicuit Hippo. singul. 169. Bartol. etenim in dicta l. admonendi. nume. 13. quem alii sequuntur, scribit, reum diffinitiue absoluendum esse, si actor, cui fuerit terminus ad probandum praefixus, intra illum minime probauerit. Vtcunque equidem sit, in regio Praetorio reo contumace, nec litem contestante, si omisso remedio missionis in possessionem actor maluerit causam discuti, eo non probante, reus a petitis diffinitiue absoluitur. Nec quidquam refert, reum nolentem contestari litem intra nouem dies, confessum censeri ex l. Regia. 1. titu. de contestationibus. libro 3. ordina. illius siquidem legis rigor explosus est: nec admittitur in vsum apud Regios, supremosque iudices. Est item in praxi receptum, vt actore absente, & contumace: & ideo non probante, reus etiam si quidquam in eius defensionem non probauerit, diffinitiue absoluatur, actorique perpetuum si lentium im ponatur: licet iure statutum sit regulariter, actore contumace etiam lite contestata, nec probante, nondum dato termino ad probandum eius petitionem: reum praesentem, nec docentem iura sua, nec propriam defensionem, absoluendum esse tantum ab obseruatione iudicii: non diffinitiue tex glos & communis in dicta l. properandum. §. & siquidem. Bart. & communis in dicta l. admonendi. gl. & communis in dicta Authen. qui semel. tradunt. & nouiores in l. qui accusare C. de eden. qui alios ad id nuncupatim allegant. Quinto ex supra dictis potest colligi, an vera sit Baldi decisio in l. 1. C. de manu. vind. num. 6. [art. 9]quem sequuntur Alexan. in l. si is, ad quem. ad fi. ff. de acquir. haered. Feli. in c. cum venerabilis. de exceptio. nu 42. vbi scribunt, iudicem posse ferre sententiam ex confessione coram ipso pronunciata: licet apud acta non scripta ex glos. in l. quoties. §. vlti. ff. de probatio. Nam si vera est communis sententia, ex qua diximus, iudicem debere sententiam dicere ex allegatis, & probatis: non ex his, quae priuatim scit: haec Baldi adsertio potest eum effectum habere, vt sententia lata a sudice non sit nulla: erit tamen ex actis iniqua: & proposita appellatione reuocabitur: sicuti an inaduertunt Alexan. & Felin. in dictis locis, & Alciat. in c. 1. de offic. ordina. nu. 97. poteritque id colligi ex Salic. in l. 3. C. de sentent. quae sine certa quant. quibus non parum conuenit tex. in l. ait praetor. §. vlt. ff. de re iudic. vbi hoc ita explicant Alex. & Vincen. Hercul. post Bald. in dict. l. 3. Ego vero actorum iudicialium scripturam ad probationem, non ad rei essentiam requiri existimo, c. quoniam con ra. de proba. ita quidem, vt si quid omissum a tabellione fuerit, vel falso scriptum, id probari per testes fide dignos iure possit: nullibi enim cautum est exactis iudicialib. eam oriri praesumptionem, quae contrariam probationem minime patiatur: imo expressim contrarium notant. gl. in l. 1. C. de iure hast. fisca. li. x. & in dicto c. quon iam contra. in gl. vlt. quas Doct. communiter approbant: tametsi iudex in dubio actis a notario scriptis fidem exhibere debeat, & iuxta ea iudicare interim, dum non apparet, quid a tabellione omissum, falsoúe scriptum fuerit: nam & acta, quae alioqui in scriptis necessario proponenda non sunt, testibus probari possunt secundum Innoc. Abb. Felin. & Deci. in d. c. quoniam contra. col. vlt. deinde & illud praemitto, confessionem litigantis coram iudice, vt iudice, fieri posse, vel ipso sedente pro tribunali, vel in itinere, aut alibi ius reddente. l. voluit. vbi gl. ff. de interrog. actio. Bart. in l. vnica. C. de confessione col. 2. Abb. & alij in Rub. de iud. nu. 2. Roma. singul. d. 729. his etenim premissis iudex sententiam ferre nequit ex confess. litigantis ipsi vt priuato, non vt iudici pronunciata, quod superius late probauimus: nec in hac specie Baldi sententia procedere vlla ratione potest. Quod si confessio ipsi iudici vt iudici fiat, nec tamen ea scripta sit, apud acta iudicij, vel ex absentia, vel negligentia tabellionis: aequissime ex ea iudex sententiam dicet, cúm ius litigantium ei vt iudici manifestum sit: oportet tametsi, vt, si huic confessioni testes adfuerint, hi omnino examinentur, eorumque testimonium in acta redigatur: quo defendi sententiae iusticia possit, verum testib. his deficientibus sententia ipsius iudicis ex hac confessione lata iniqua iudicabitur ex praesumptione, cum vere aequissima sit, quod Alexan. Bald. Salic. Fel. & Alc. opinantur: & quandoque nulla vel ex eo, quod iudex in sententia eius mentionem fecerit, vel ex alijs, quae notantur in c. 1. dere iud. vnde ipse infero intel lectum ad eam controuersiam, quae difficilis a iuris vtriusque interpretibus censetur, dum disputant, sitne nulla sententia iudicis incerta ex actis, certa tamen ex instrumento, quod in actis minime apparet, eius vero mentio in sententia fit: nam eam sententiam validam esse tenuerunt Innoc. & Fel. nu. 41. in dicto c. cum venerabilis. Alexan. & Vincent. in dict. l. ait praetor. §. vlt. per text. ibi Bal. & Salic. in l. 3. C. de sent. quae sine certa quant. quibus manifestissime suffragatur tex. in dict. §. vlt. nisi verba illa Iurisconsulti sine scriptura, referantur ad fideicommissum a testatore, verbo tantum, non scriptura relictum, sicuti Accursius ea intellexit, qua ratione praefatam sententiam nullam esse ex contrario censuerunt. Anto. in d. c. cum venerabilis. §. quia vero. col. 2. & Ab. ibi nu. 48. Ang. Aret. in §. curare. nu. 5. de actio. Ang. & Imol. in l. si conuenerit. ff. de re iudic. Ioan. And. in Specul. tit. de sent. & de his, quae ipsas sequuntur. §. qualiter col. 2. Aret. in l. cum ad praesens. ff. si cert. pet. quam opinionem sequuti satentur, communem esse Aret. in c. 3. de accusat. nu. 14. Ias. nu. 19. in d. l. ait praetor. §. vlt. & ibi Zasi. col. 3. Dec. in d. c. cum venerabilis. nu. 37. eandem esse communem, licet ab ea discesserint, adserunt Ripa col. 2. & Hercul. col. 7. in d. §. vlt. & probatur ea ratione, quod instrumentum non productum in iudicio, non dicitur iudici cognitum. l. vlt. C. de fide instr. glos. & Fel. in c. contingit. de fide instr. tex. in l. adopt. ff. de adop. tradunt late Fel. in c. quoniam contra. q. 1 & Dec. nu. 30. de probat. Hippol. singul. 17. & tamen praedicta opinio, quam communem esse diximus, plane procedit, vt sententia a iudice sic lata, vere nulla sit, cum instrumentum, cuius mentionem fecerit, minime fuerit ipsi iudici, vt iudici, productum: quod si ei, vt iudici, fuerit productum: ea vero productio, vel ex absentia notarij, vel ex eius omissione, aut inopia testium in actis conscripta non sit, sententia praesumetur nulla: tametsi vere aequissima, iustoque iudicio fuerit lata: cui tandem vitio mederi iudex poterit, si testib. ea productio probari queat. Sexto, ex principali huius capitis resolutione deducitur, falsum esse, quod Fel. scribit in d. c. pastoralis. §. quia vero. nu. 25. dicens in causis breuiorib. quas iudex potest absque actorum scriptura diffinire iudicem posse sententiam dicere secundum priuatam & particularem scientiam aduersus allegata & probata, hoc etenim nequaquam verum est, quia etsi iudex in his causis possit non confectis actis, nec processu, ius dicere litigantib. quod Bart. & alij notant in Authent. nisi breuiores. C. de sent. ex peri. recit. tenetur tamen sententiam dicere ex his, quam vt iudex, non quae vt priuatus cognouerit: & praeterea si acta fuerint conscripta, his oportet fidem exhiberi, non priuatae scientiae: vnde & in his causis iudex ferre debet sententiam ex actorum probationib. ex allegatis probatisque, & ex his, quae sibi, vt iudici manifesta sunt: nec oberit decisio Bart. in dicta Authent. nisi breuiores. dicentis, in his causis minimis simplici assertioni iudicis credendum esse, nam & si verum sit, quod valde dubium est, intelligi debet de his, quam iudici, vt iudici, contigerint, non autem de his, quam vt priuatus perceperit. Septimo, sunt qui in hac difficili quaestione iudici consulant, vt causam superiori remittat, & a iudicandi munere abstineat potius, si id commode fieri potest, quam innocentem condemnet. Thomas dicta quaestio. 64. artic. 2. Syluest. verb. iudex. 2. quaestio. v. quod tamen non videtur satis cautum esse, cum ab alio iudice ex eisdem actis innocens damnabitur ex huius iudicis remissione: nec iudex hic liber est a reatu causam dans morti innocentis, vt Caieta. existimat dicta quaestio. 67. arti. 2. nam si potest sententia ferri ex his, quae iudici, vt iudici probata sunt, non debet is iudex aliter a munere iudicandi abstinere, quam vt innocenti subueniat: qui quidem effectus nequaquam sequitur ex remissione causae ad superiorem. Sunt & alij, qui opinantur, iudicem debere pronunciare, sibi de causa non liquere hoc ipsum iuramento asseuerantem iuxta tex. in l. si. de meis. §. vl. ff. de arbitr. & consilium Auli Gellij libro 14. cap. 2. Angel. in l. non quemadmodum. ff. de iudic. & in hac specie ita consulit Alciatus dicto cap. 1. de offic. ordin. nume. 91. a quo ipse dissentio, eo quod text. in dicta l. si de meis. §. vlt. praefatum consilium probet in eo iudice, qui intra certum diem iudicare, & causam diffinire cogitur, cum tamen eo die nondum ei liqueat, quid in ea controuersia iuste diffinire possit: quod potest variis ex causis contingere: & praemaxime cum inter duos controuertitur de aliqua re, quae per eorum neminem possidetur, ita vt neuter nec vere actor sit nec vere reus: & intra diem praesignatum minime liquidum est, ad quem eorum res ea pertineat. Graue siquidem est, authore Gregorio, vt in re dubia certa proferatur sententia. cap. graue 11. q. 3. deinde ego non video, quo pacto iudex hic possit iurare sibi non liquere: siue enim consideremus publicam, siue priuatam scientiam, certus est, quid in ea, quae tractatur, causa verum sit. Satius me hercle erit testium falsitatem diligenter inquirere, & praeter hoc quamlibet tentare viam, vt innocens eius testimonio absoluatur, hoc ipsum principi, vel Reipub. significans, forsan enim princeps iudicis assertioni, eius probitate perpensa, publiceque omnibus cognita, fidem exhibebit, tenetur quidem quilibet, etiam non requisitus, subuenire proximo, ne damnum vel in bonis, vel in corpore inique patiatur, veritatem denunciare ei, qui prodesse possit. Thom. 2. 2. quaestion. 70. artic. 1. & ibi Caiet. text. optimus in c. noli timere. 11. quaestio. 3. & inc. intimauit. vbi Abb. & Felin. de test. Dominicus a Soto in relectione de secreto. membro 2. quae. 7. & Marti. Azpilcueta in cap. inter verba. 11. q. 3. Corol. 63. Sin autem apud principem iudex obtinere non valeat huius innocentis absolutionem: nec aliud sit huic innocentiae tutum refugium, poterit iudex absque animae periculo, ac tenebitur eam causam ex allegatis, & probatis diffinire, quod sensit praeter alios Thomas dicta quaestio. 64. art. 6. ad tertium. & Caietanus dicta quaest. 67. art. 2. ad finem. Vltimo, licet exequutor requisitus vt sententiam exequatur, non possit iuste, nec teneatur eandem exequi, quoties notoriam iniquitatem, aut intolerabilem errorem habeat: Innocen. in c. cum in iure. de offic. deleg. Ancha. consi. 382. col. pe. Felin. in c. at si clerici. de iudici. 4. col. Matthae. de Affli. in prooemio constit. Neap. incipiente, post mundi machinam. nu. 55. Cur. iunior & Purpur. in l. magistratibus. ff. de iurisd. om. iudi. fi. col. Caiet. in d. q. 67. art. 2. ad finem. no. in dicto c. pastoralis §. quia vero. optimus text. in c. inter caeteras. de re iudic. tamen si sententiae iniquitas exequutori ex scientia particulari, & priuatim nota sit: poterit, ac tenebitur sententiam ipsam executioni tradere: quod in specie Caieta. asseruit d. artic. 2. licet. Abb. & Felin. in d. §. quia vero. & idem Abb. col. pe. Alciat. nu. 110. in d. c. 1. in contrariam sententiam ierint. Sed & si iudex ordinarius requisitus a delegato, vt sententiam exequutioni tradat, viso processu ex eo perceperit, sententiam á delegato latam iniustam esse, non tamen notorie, nec euidenter iniquam, adhuc tenebitur eam exequi: sicuti probare videtur text. in d. §. quia vero. adiuncta ratione, quam adduximus dum paulo ante tex. in d. §. quia vero. pro communi sententia adnotauimus. Procedit tamen ea ratio in causa ciuili, cum in ea sententia, a qua appellatum non est, in rem transierit iudicatam: at in criminali quaestione vbi processum est ad corporis poenam, & potest quilibet appellare ipso condemnato minime prouocante. l. non tantum. ff. de appellat. secus censendum erit, atque ita exequutor instructus ex actis, ac scientia publica non tenebitur, nec poterit iuste eam sententiam exequi. vnde Abbatis opinio, quam modo retulimus, defendi poterit in eo casu, quo exequutor sententiam iniquam esse ex ipsis actis cognouerit, quod apud me ita dubium est, vt persuasum habeam idem in hac specie, quod in proxima dicendum omnino esse: cúm hic exequutor iudex non sit ad illam publicam scientiam percipiendam viso processu, nec is processus ei, vt iudici cognitus est. Iudex enim, qui sententiam tulit, non tenetur exequutori, etiam si alioqui iurisdictionem habeat, acta, ex quibus sententiam dixerit, ostendere: vt passim receptum est in d. §. quia vero. & in cap. 2. de except. in 6. & in dict. cap. 1. de offic. ordin. vbi Abbas & Alciatus super gloss. verb. publicum. Alex. & nouiores in d. l. magistratibus. Exequutor igitur acta legens eaque examinans, priuata authoritate non publica vtitur. Nec verum est, sententiam in criminalibus non transire in rem iudicatam, imo falsum, vbi ab ea appellatum non fuerit, ab ipso condemnato, vel ab alio quocunque, ex Iurisconsulto in l. diui. ff. de poenis. & in l. 1. ad finem. ff. de quaestioni. & nos probauimus idem in Epitome de matrimonio. §. vlti. nume. 15. tametsi iudices, qui de criminalibus quaestionibus apud Regia praetoria summo in tribunali cognoscunt, appellationem a criminali iudicio, etiam post dies a lege ad appellandum constitutos propositam, frequenter admittant. # 2 An liceat iuste litiganti, aduersarium fallacijs dolisue impetere. SVMMARIVM. -  1 Non licet etiam iuste litiganti in iudicio, mendacio vel falsitate vti aduersus aduersarij dolum. -  2 Inique interrogatus a iudice, iuris ordine non seruato, poterit verbis ambiguis fallere iudicem, modo mendacium non committat. -  3 An liceat in iudicio pluribus diuersis contrarijsue defensionibus vti, & an excipiens fateri videatur? -  4 An liceat conuento super mutuo, quod iam soluerit, falsum solutionis instrumentum producere: ipsumue mutuum negare? -  5 An interrogatus super centum, quorum quinquaginta vere debet, possit totam positionem negare? -  6 Expenditur late intellectus cap. 1. de arbitr. in 6. & l. diem proferre. §. si plures. ff. de arbitris. -  7 An iuste vel iniuste captus possit a carceribus absque reatu criminis & peccato fugere? & inibi traditur, an dimissus praestito iuramento de redeundo, teneatur redire. -  8 Liceatne alicui metu tormentorum aut mortis, crimen sibi ipsi falsum imponere propria confessione. -  9 Martyribus quamuis licitum fuerit, cum fugere possent, in carceribus manere, vt pro fide occiderentur: nusquam tamen eis licuit seipsos occidere, nec licebit cuiquam seipsum morti tradere ob euitandum stuprum. -  10 Damnatus vt fame moriatur peccat mortaliter, si cibos sibi oblatos sumere detrectauerit. -  11 Fugiens a carcere videns ostium apertum, an a iudice puniri possit? -  12 An possit inique damnatus ad mortem, effringere carcerem vinculaque rumpere? & num. 14. -  13 An inique capto timenti iniquam iudicis condemnationem liceat custodes carceris occidere. -  15 Potest quis rem propriam ab alio tyrannice occupatam, propria authoritate etiam furtim surripere: vbi eam aliter obtinere nequit. -  16 Aliquando licet iudici vti simulationibus, vt veritatem occultam a reis extorqueat. CAPVT II. ADeo proterue quorundam hominum audacia tribunalia ac praetoria, alioqui sacrosancta, vitio inueterato tyrannice inuasit, vt ex forensib. hi diligentius caeteris officio fungi videantur, quod iudicialem litis, & cause examinationem periurijs, mendacijsque frequentissinns impediant: iudices ipsos controuersias priuatorum, quo sumptus parciores sint, diffinire summopere cupientes fictis & simulatis petitionibus, recti quidem speciem prae se ferentibus, infestent. Apud hos magno nomine censentur, ac ditissimi omnium, maximo salutis spiritualis periculo fiunt, qui reum, ne a rei petitae possessione citius cadat, prolixis data opera dilationibus tutantur: iustam aequissimi iudicis diffinitionem potius, quam diuinam tanti sceleris vltionem timentes. Nec tamen omnes negotium istud tractantes eadem censura metimur, prauos equidem, ac perniciosos Reipub. incusamus. Quosdam. n. nouimus munus istud ita egregie, pie, & fide geren[art. 1]tes, vt maxima laurea huius instituti digni censeantur. Quibus, improbos enim missos facimus, ea proponitur quaestionum liceat aduocato qui iustam causam fouet, in iudicio, dilationibus, calumnijs, doloúe, nam & hic bonus esse potest, ingenue vti ad effugiendas alterius, qui ex aduerso litigat, calumnias, technas, vel fucos, quos iudici obijcere studet. Et profecto id licere probatur ex Iurisconsulto in l. cum pater. §. Titio. ff. de legat. 2. Nec videtur, inquit, dolo fecisse, qui fraudem excluserit. quo in loco Accurs. similes & huic rei conuenientes authoritates adducit. Deinde in specie, quam tractamus, hoc gl. respondet in cap. cupientes. §. quod si per viginti. verb. malignantium. & ibi Doct. de elect. in 6. cui similis per text. ibi in cap. Dominus. verb. ex insidijs. 23. q. 2. commendat Alex. in l. qui totam. ff. ad Trebel. Barb. in cle. 1. dere iud. Panor. in c. 1. col. 2. quod met. caus. Ancha. consi. 145. Anto. in c. 1. de mut. pet. Deci. in l. ea est natura. ff. de reg. iur. Hippo. singu. 177. Marcus Anto. in tract. de virib. & virt. iuram. effect. 60. Andr. Tiraq. de vtroque retract. num. 70. Rebuffus in l. vnica. notab. 9. C. de sentent. quae pro eo quod interest. Quorum pauci, & si praedictae conclusionis omnes meminerint, eius veram resolutionem tradidere, ideo ego existimo quam verissimum esse, aduocatum iustam causam in iudicio tractantem non temere cautelis, ac malitijs, cauillisque vti debere, nec posse: id enim indecens est bono viro, sed tunc demum arte quapiam decipere aduersarium iuste ei licere, cum id necessarium esse duxerit, ad alterius cauillationes tute effugiendas, vel victoriam in lite consequendam. hoc equidem licet ex l. 1. ff. de dolo & dicto cap. Dominus. vbi Gratianus Augustinum lib. 6. quaestion. super Iosue. quaestio x. in haec verba citat. cum autem iustum bellum susceperit, vtrum aperte pugnet, an ex insidijs, nihil ad iusticiam interest. Quib. verbis idem quod duci exercitus in bello, permittitur, & aduocato concessum censetur: modo nec dux belli, nec aduocatus etiam aduersus alterius cauillationes falsitate vel mendacio vtatur. Cum hoc etiam ad mortem euitandam nequaquam licitum sit tex. in cap. ne quis & seq. 22. q. 2. ex Augustino 5. psalmo. & libr. contra mendacium cap. 17. peccat igitur aduocatus, qui in iudicio etiam contra aduersarij cauillationes iudicem, vel eundem aduersarium mendacio aut falsitate decipit. Diuus Tomas 2. 2. q. 71. art. 3. idem q. 40. art. 3. Panormit in cap. sicut. in 3. col. 6. de iureiur. & in cap. olim. in 1. col. vlt. de rest. spoliat. Bal. in rub. C. de fide instrum. nu. 30. Imol. in cap. 1. nu. 13. de mutuis petit. Tiraq. in d. nu. 70. Ias. in l. cum proponas. col. 2. C. de pact. & in §. in bonaefidei. de act. nu. 81. quam opinionem fatetur communem esse Aret. in l. decem. nu. 7. ff. de verb. obligat. optime facit ad hoc, quod licet inique interrogatus iuris ordine non seruato, vel a iudice non suo, qui ius interrogandi non [art. 2]habet, non teneatur respondere: & si coactus responderit, iuste, & sine vitio valeat ipsum iudicem verbis ex communi significatione ambiguis fallere: mentiri tamen nullo pacto debet: alioqui peccato subditur: sicuti docent eleganter Augustinus lib. de conflictu vitiorum, & cap. Siquis. & cap. primum 22. q. 2. Thomas 2. 2. q. 69. art. 1. Caieta. q. 89. ar. 7. Adrianus in materia de confessione. dubio x. & quodlibe. 11. litera. cc. ex nouioribus non minus eleganter, quam erudite Hispani tradiderunt, nempe Dominicus á Soto. lib. de secreto. mem. 3. q. 3. conclus. v. Mart. ab Azpilcueta in cap. inter verba. 11. q. 3. corolla. 64. col. 221. Genesius a Sepulueda in dialogo de ratione dicendi testimonium cap. 5. & sequentib. tametsi in exemplis non omnino conueniant. Ex quo infertur, quod licet reus in iudicio pluribus vti possit titulis, ac defensionib. ad excludendam actoris intentionem. reg. nullus de re[art. 3]gu. iur. in 6. c. constitutus de rest. in 1. cap. post electionem. de concess. praeb. & ibi Doct. Calder. consi. 7. de elect. Abb. in c. cum olim. col. 9. de re iud. glo. in verb. quod meum. in cap. inter dilectos. de fide instrum. vbi Feli. idem in cap. in nostra. col. 2. de rescript. Ias. in §. sic itaque de actioni. num. 16. Selua de beneficio. 3. part. q. 19. id tamen procedit, quia ex hoc nequaquam is mentitur. Nam quamuis ex vno titulo adquisitum ex alio adquiri non possit l. 3. §. ex pluribus. ff. de adquir. posses. cum ibi communiter adnotatis, is tamen, qui allegat in propriam defensionem, priuilegium & praescriptionem, donationem & emptionem, quae quidem contingere potuerunt in vna & eadem re, eum sensum habere censendus est, vt si praescriptioni locus non sit, priuilegium admittatur. Similiter si donatio iure admitti nequeat, emptionis titulus consideretur, qua ratione nullo irretitur mendacio, vt & ipse colligo ex Innocent. & ibi Abb. col. 8. in cap. auditis. de praescript. Deci. in cap. pastoralis. de exceptio. nu. 13. Felin. in d. cap. in nostra. col. 2. dignus etenim est, vt ea interpretatione a mendacio excusetur, qui in iudicio ad eius defensionem adserit ea, quae vere contingere potuerunt. Eodem iure erit considerandum, quod adnotari solet ex regula iuris, exceptionem obijcientem non videri actoris intentionem fateri, quod verissimum est, non tantum in eo, qui conditionali oratione excipit, sed & in simpliciter excipiente, cum Iurisconsulti & Pontifices Romani, qui nobis hanc docuere regulam, absque vlla conditione id adseuerent. l. non vtique. ff. de exceptio. reg. exceptionem. de reg. iur. in 6. cap. cum venerabilis, de except. in quo licet exceptio proposita fuerit conditionaliter, tamen ipse Romanus Pontifex simpliciter regulam iuris ibidem approbat. & probatur, nam actus agentium non debent operari vltra intentionem agentis. l. non omnis. ff. si cert. pet. sed exceptio eo animo proponitur, vt intentio agentis excludatur, igitur non poterit in dubio ex ea probatio intentionis ipsius agentis assumi. Deinde excipiens tametsi absque vlla conditione excipiat, tunc demum intendit exceptione vti, cum actor deductam in iudicium intentionem probauerit, siquidem prius opus non est vlla exceptione, quod probat tex. in l. siquidem. C. de exceptioni. gloss. & Cuma. in dict. l. non vtique. agit sane quis rei vendicatione domum quandam a Titio iure dominij petens, excipit Titius, illam domum ab ipso actore habuisse titulo permutationis, aut venditionis, non ex hoc videtur fateri reus actorem dominum esse illius domus, vnde nisi actor dominium probauerit, succumbet, ac tunc probato dominio actoris, reus probare debet permutationem, emptionémue, vti probat text. in dicto capitulo. cum venerabilis. igitur simpliciter excipiens, fateri non videtur intentionem actoris. glos. in dicto capitulo cum venerabilis. quam Abbas & Doctores magis communiter ibi sequuntur, sicuti adserit Decius numero 19. idem notat alios allegans Felin. ibi numero 12. Alexand. & Aret. in l. decem. ff. de verb. oblig. Bald. in l. exceptionem. C. de probat. Probauimus tandem, posse reum pluribus diuersis titulis se defendere, & tamen negamus, eum posse in iudicium titulos directe contrarios ad defensionem proponere, id enim minime licet, nec fieri potest sine mendacio, & ideo agendum non est, cum ex duobus directo contrarijs, vel simul impossibilibus necesse sit alterum falsum esse ex Aristot. 2. Topicorum. l. sed si pupillus. §. si institoria. ff. de instito. l. prima. C. de furt. l. haec verba ille. ff. de verborum significatio. capitu. cum renunciatur. 32. quaestio. prima. capitu. quicunque ab origine. de poenit. distinct. 2. quod manifestius apparet ex eo, quod exceptiones indirecte contrariae admittendae non sunt, vt asserunt Cuma. & Socin. in l. nemo. ff. de exceptio. Deci. in cap. pastoralis. eod. titu. nume. 13. veluti si quis conuentus actione personali ad centum ex mutuo, excipiat seipsum dicta centum actori Romae soluisse vigesima die Martij: & eadem die actorem Burgis pactum ei fecisse de non petendo. Necesse profecto est, alterum ex his falsum esse, & ideo a mendacio defendi excipiens commode non potest, fortiori igitur ratione nec erunt admittendae exceptiones duae, quae directe contrariae sunt. hoc ipsum probat text. in l. secunda. versiculo sed si alius. ff. quando appel. sit. nam licet Iurisconsultus ibi tracter, non esse admittendam vnam & eandem exceptionem, quae sibi ipsi contraria sit, idem erit censendum in duabus sibi ipsis directe repugnantibus, cum eadem ratio vtrobique subsit, nempe mendacium ex repugnantia. Ex quo patet verus & planus sensus ad text. in l. scripturae & capit. imputari. de fide instrumentorum. vbi decisum est, non esse audiendum eum, qui contraria allegat. Nec me fallit, plures iuris vtriusque interpretes passim adserere, quandoque allegantem contraria esse audiendum, quorum species & exempla magis ad diuersa, quam ad contraria induci possunt, & ideo nihil impediunt, quo minus nostra sententia vera sit, scribit & ad haec Io. Imol. in c. 1. de mut. peti. nu. 13. veniale crimen tantum committere eum, qui mendacium in iudicio dixerit, quo causam iustam ab aduersarij calumnijs tutius defenderet, cui consentire visus est Alex. in l. qui totam. 1. col. ff. ad Treb. quod & ipse concederem, modo iuramentum absit, & ex hoc mendacio leue preiudicium sequatur iuxta ea, quae notaui in praecedenti capite. Caeterum ad exemplum huius resolutionis plura sunt consideranda, quae eam confirmare videntur. & primum quod Bal. scripsit in rub. C. de fide instru. nume. 30. dicens: mihi ex falsa mutui scriptura in iudicium deducto, non licere aliquo modo falsum solutionis instrumentum producere, quod ex praedictis verissimum est, & sequitur Ias. in §. bonae fidei. de actio. nu. 81. Barb. in cap. 1. de mut. petit. numero. 84. Subdit tamen idem Bald. ab eisdem receptus, me inique conuentum in iudicio, nempe ad centum, quae actor verissime asserit me mutuo recepisse, cum a me secrete soluta eidem fuerint, posse veram illam mutuationem negare. idem notat Hippo. sing. 177. falso ad id citans Anto. in dicto cap. 1. Anch. in reg. 2. de regu. iur. in 6. qui in quaest. 5. saris dubius est, nec id licere audet fateri, & merito. ita etenim falsum committit, qui interrogatus veritatem occultat, ac si mendacium dixerit, cap. 1. de crim. fal. cap. quisquis. 11. q. 3. & ibi glos. & in cap. cum dilecti. verb. meram. de accusat. Bald. in l. data opera. nume. 29. C. qui accus. non possunt. Feli. in cap. 1. nume. 3. de testib. cogend. diuus Thomas. 2. 2. q. 73. artic. 1. Regia l. 42. tit. 16. part. 3. l. 1. tit. 7. part. 7. cur igitur Bald. & alij concedunt, iuste litigantem vti posse falsitate, mendacióue aduersus alterius calumnias, cum id licere hac in quaestione ipsi negauerint? Quam ob rem dubitationem hanc ita dissoluendam esse censeo, tres eius species constituens. Prima cum a me Sempronius petit centum, quae vere asserit mihi mutuasse, & tamen eadem ei secreto soluerim, possum equidem absque vllo crimine hanc petitionem negare, prout in ea actoris propositio continetur, nec vllum adest mendacium, ea ratione, quod actor in eo libello asserat mihi centum mutuasse, & adhuc me illi obnoxium esse ad eorum solutionem, quod falsum est, cum ei centum soluerim, & ideo petitio ea forma, qua fit, & iudici exhibetur, falsa est, iusteque a me negari potest, in genere. Secunda huius rei species erit, cum ego cogor positionibus actoris respondere simpliciter confitendo, vel negando, & mihi ab actore ponitur, accep isse ab eo mutuo centum, & illa adhuc ei debere, tunc eodem pacto possum iuste absque mendacio negare positionem, prout ea proposita est. Tertio, si satis distincte a me per positionem in[art. 4]terrogetur, receperimne centum mutuo ab actore, nec possim respondere, illa mutuo accepisse, sed eadem soluisse, & cogar simpliciter vel negare, vel fateri, possum si vere ea solui, tute eam positionem, prout ponitur, negare, quod veram esse contendam ex his, quae supra ostendimus. Nam ego qui vere centum ab actore petita illi solui, inique ad iudicium trahor, iniuste interrogor, vnde possum versutiam interrogantis inique, eludere responsione quadam, quae interpretationem intellectúmue, quem ex animo illi dederim, congrue patiatur. Sic sane dum ipse nego positionem, quae mutui dationem ponit, intelligo me dicta centum cum effectu mutuo non recepisse, vel quia illa mutuatio, quae vere contigit, solutione est rescissa, eiusque obligatio soluta, vel quia non dicitur mutuum accepisse, qui illud iam reddiderit, vel ex eo quod in ea positione asseritur, me centum mutuo accepisse in eum sensum, vt illa non reddiderim, simque ex ea mutui datione obligatus, cum ad hoc tendat mens interrogantis, & tamen eo sensu positio falsa est: quo fit, vt licite negari possit. His tamen adde Ias. in l. manifestae. ff. de iureiur. col. pe. Caepolam cautela 60. Alciat. in l. 1. §. si quis simpliciter. num. 74. ff. de verb. obligat. Secundo, ex eadem resolutione expediri potest dubium illud, quo quaeritur, an interrogatus simpliciter debeátne actori mille, & vere quingen[art. 5]ta debeat, possit totam positionem negare, vel teneatur partim negare, partim fateri. idem erit, si super fundo interrogatio fiat, & eius pars actoris interrogantis sit, pars vero ipsius respondentis. In quo respondent quidam, non posse totam positionem negari, cum partim vera sit, ac debere interrogatum ipsam fateri ea parte, qua verum continet, siquidem interrogatus simpliciter censetur, non tantum de toto, sed & de parte, an vera sit omnino, interrogatus. text. singu. in l. qui seruum. §. vlti. ff. de inter. actio. in iure, inquit Paulus, interrogatus an fundum possideat, quaero, an respondere cogendus sit, et quota ex parte fundum possideat? Respondi, Iabolenus scribit, possessorem fundi cogi debere respondere, quota ex parte fundum possideat, vt si minori ex parte possidere se dicat, in aliam partem, quae non defenderetur, in possessionem actor mittatur, hactenus Iurisconsultus. Deinde ponens affirmatiuam, non tantum ponit de toto, sed etiam de parte qualibet. l. si quis cum totum. ff. de except. rei iudicat. sic igitur respondens debet non tantum de toto, sed & de qualibet eius parte respondere. l. si defensor. §. 1. ff. de inter. actioni. ad idem optimus tex. in l. qui solidum. ff. de leg. 2. vbi qui totum, aut solidum petit, etiam in parte constituit debitorem in mora, quibus sane rationibus hanc opinionem tenet Bart. in l. 1. §. si stipulanti. per eum text. ff. de verb. obligat. cui Doctor. magis Communiter adhaerent, vti adserunt Alex. nu. 7. Areti. num. 29. Vincent. nu. 17. Ias. nu. 19. & nouiores ibi. idem repetit Bart. in l. is, qui ducenta. §. vtrum. in fin. ff. de reb. dub. & in d. l. si quis cum totum. in princ. Abb. in c. vnico de plus petit. nu. 15. Felin. alios allegans in c. nam concupiscentiam. ad fin. de constitu. & Cappella Tholosana. 208. pro his solet adduci tex. in l. pupillus. §. vlti. ff. de verb. signific. vbi scribitur. Qui suum non esse iurat, adijcere debet, nec sibi commune esse, quasi de parte censeatur interrogatus, quo in loco Accursius asserit, etiam si non respondeat de parte, nihilominus id subintelligi, & ita Alciatus ex hoc veriorem esse Bartol. opinionem existimat. In oppositam sententiam, nempe posset conuentum in iudicio totam summam petitam negare, etiam si partem tantum debeat, rationes & authoritates aliquot adducam, ex quibus pro aduersa parte citata, vel hanc vltimam comprobabunt, vel ei parum nocebunt. Et primo ab hoc reo iniuste petuntur centum, & super his inique interrogatur, cum tantum quinquaginta debeat, igitur poterit ex superius adductis, verbis ambiguis fallere interrogantem, & negare positionem eo animo & sensu, vt eam falsam esse asseueret, prout ponitur. Nam & verissime in hunc sensum falsa est, igitur periurus non erit. Secundo, maior summa negata in iudicialibus minorem non includit, quod apparet ex text. in d. l. non solum. §. vltimo. & in d. l. pupillus. §. fina. ex quibus interrogatus, an fundum possideat, cogendus est respondere, an partem possideat, vnde consequitur simpliciter respondentem non possidere fundum, nequaquam de parte respondisse, nam si de ea respondisse censeretur, non esset cogendus de parte respondere, ergo qui negat se maiorem summam debere, non videtur negare minorem, cum haec non includatur in maiori negata. Tertio, a contrarijs argumentor, siquidem id verum est, cuius contrarium falsum. Sed si reus quinquaginta tantum debitis, interrogatus de centum, dixerit se ea non debere, ac positionem negauerit, & falsam eius responsionem iudicemus, vera itidem erit responsio, qua interrogatus, an centum debeat, dixerit debitis tantum quinquaginta, se centum debere, quod falsissimum est, & probatur isthaec collectio ex eo, quod summae continent plura explicite, vel implicite, copulatiue, non disiunctiue. l. scire debemus. in principio. ff. de verborum obligatio. Quarto significatio, quae sumitur ex vniuerso, in quo aliquid falsum est, totam orationem falsam efficit. text. in l. is, qui ducenta. §. vtrum. versiculo quia significat. ff. de rebus dubijs. Quinto, etiamsi verum sit maiori summae affirmatiuae, minorem inesse, quod maximis rationibus controuertunt Doct. in dicto. §. stipulanti. Carol. Molin. in consuetudi. Paris. titulo 1. §. 33. gloss. 3. numero 12. manifestissimum tamen est, maiori summae negatiue prolatae, minorem nec naturaliter, nec ciuiliter inesse, quod omnes concedunt in dicto §. si stipulanti. & probari potest ex clementina 2. de magistris, nec enim sequitur, prohibeor in hoc actu expendere centum aureos, igitur nec possum expendere quinquaginta. itidem si quis asseruerit, se non habere centum, non ex hoc fatetur se nec habere quinquaginta. Nec isthaec argumentatio valet, imo vt vana, est omnino refellenda. Nam quod scribitur in l. si vnus. §. si cum mihi. ff. de pactis, dum dicitur, pactum de non petendo viginti, cum decem tantum debeantur, ad illa decem etiam negatiue referri, ideo procedit, quod dicta negatiua oratio affirmatiuam tacitam includat. Quasi qui paciscitur se non petiturum viginti, remissionem illorum faciat. Rursus non oberit quod deducitur ex l. si voluntate. C. de rescindenda venditio. Nam si venditor dixerit, se non venditurum rem pro centum, implicat quod nec pro octuaginta, si emptor dicat, se non empturum pro centum, non sequitur, quin minoris emere velit: siquidem negatio maioris summae, modo negat, modo non negat minorem summam pro intentione loquentis. l. si decem. ff. locat. deinde non obstat textus in dicta l. si quis cum totum. dum dicit, iudicem per sententiam pronunciantem, fundum non esse Titij, non tantum de toto, sed & de parte pronunciasse censendum, etiam si negatiue prolata fuerit sententia. Quia id procedit ne sententia reddatur elusoria. Nam si iudicatum fuerit, me tibi non debere centum, inutile esset iudicium, si tu posses non obstante exceptione rei iudicatae petere octuaginta, vt sentiunt Doctor. in dicto §. si stipulanti. & praeterea cum de tota summa seu de re integra in iudicio actum fuerit, sententia super hac controuersia lata, de ipsa tota re in iudicium deducta, est intelligenda, vt finis litibus imponatur. Sexto, pro eadem opinione adducitur non incongrua ratio, quod summa ab extremo numero speciem recipit, & ideo verbum significatiuum maioris summae, puta centum, ex proprietate dictionis non comprehendit minorem, puta quinquaginta Domi. per illum textum in capit. cui de non sacerdotali. de praebendis in sexto. igitur interrogatus an debeat centum, non est censendus periurus, etiam si positionem negauerit, cum illa ad inducendum periurium stricte sit intelligenda, & sic proprie vt censeatur interrogatus de centum tanquam specie, non de minori summa. His tandem & alijs rationibus hanc vltimam sententiam veram esse adseuerant Speculat. titulo de positionibus. §. quinto. versiculo secundo vero exemplo. gloss. in capitulo vltimo de confess. in sexto. Bald. in capit. dudum. in 2. elect. numero 29. Deci. in l. non potest videri improbus. ff. de regul. iur. Alciat. numero 48. & ibi Crottus columna vltima in dicto §. si stipulanti. & esse hanc opinionem Communem fatetur Imol. in capitu. dilecti. 2. colu. de maio. & obedien. idem in capitulo primo. de plus petit. vbi Abb. dicit hanc seruari in praxi. licet vterque priorem sequatur. Non oberunt ea, quae pro Barto. adducta fuere & primo. l. non solum. §. vlti. quia ibi tenetur de toto, interrogatus etiam de parte respondere ex eo, quod etiam de parte expressim fuerit interrogatus, sicuti explicant ibi Accursius & Decius in d. l. non potest videri improbus. Haec vero responsio non omnino conuenit Iurisconsulto, qui praemissa simplici interrogatione circa totum scribit interrogatum cogendum esse de parte respondere, imo & debere etiamsi non cogatur, probat tex. in d. l. pupillus. §. vlti. ideo mihi isthaec interpretatio non satisfacit. Ad text. in dict. l. qui solidum. Respondetur, quod ibi actor solidum petens obtulerat se paratum recipere partem, & ideo in ea constituit debitorem in mora, alioqui non constituturus, quemadmodum Bartol. Paul. Imola, & Doct. ibi illum tex. intelligunt, & communiter alij in dicto §. si stipulanti. teste Alciato ibi nume. 54. ex hoc deducentes, reum ipsum, qui totam petitionem negauerit, cum esset partis eius vere debitor, non esse damnandum in expensis, nisi petitor dixisset se paratum esse partem recipere, idem Salyc. & Ias. col. 5. in l. properandum. §. sin autem alterutra. C. de iudic. Deci. in dicta l. non potest videri improbus. optimus text. in l. in fidei commissi in princ. ff. de vsur. His accedit ratio, quia verisimile non est, quod petens totum sit contentus accipere partem, l. tutor. §. lucius. ff. de vsuris. ibi tamen tantum probatur, neminem esse cogendum partem debiti recipere, quod tradunt Iason, & alij in l. quidam aestimauerunt. ff. si certum petatur. at ex hoc non colligitur, praesumendum esse, quod petens totum, non sit partem, que liquide ei offertur, accepturus. Quamobrem ego opinor, reum, a quo petitur totum, partem quam liquide debet, necessario oblaturum, alioqui in mora constitui, & in expensis condemnandum esse, etiamsi petitor non offerat separatum partem recipere, quod Bartol. notat in dicta l. non potest videri improbus. vbi Carol. Molin. in additionibus ad Deci. scribit ita apud Gallos in praxi seruari, pro quo tex. insignis in l. si seruus. §. boue. ff. de condict. furti. nam si fur bouis dederit pretium corij domino, dominusque bouem condixerit, nisi fur offerat pretium bouis detracto pretio corij semel soluti, est in mora, & ita hoc ipsum notat Alcia. in dicto §. si stipulanti. col. vlti Bartolum sequutus. Ea etenim, quae in contrarium ex l. qui solidum. & l. in fideicommissi. adduximus, locum habent quando reus incertus est, quam partem, aut quantum ex illo toto actori teneatur soluere, aut tradere, resque indiget liquidatione. Et ideo etiamsi partem reus non offerat, in culpa non est, nec moram contrahere videtur, ex Barto. in dicta l. non potest videri improbus. Verum quod attinet ad principale dubium, ni fallor, ex proxime dictis certum esse reor, conuentum in iudicio super toto, & eius causa interrogatum, tametsi simpliciter interrogetur, debere sub peccati reatu partem, quam ex eo toto liquide debet propria adsertione fateri. hoc etenim ad faciliorem causae expeditionem, & aequissimam pertinet. Nam & agnoscere suam conscientiam tenetur quis, cum alienum inuito domino impie & inique detineat. Et praeterea hoc probatur in dicta l. non solum. §. vlti. vbi praemissa simplici interrogatione actoris super toto, inquit Iurisconsultus, cogendum esse reum, & de parte respondere, ergo tenetur ad id ratione interrogationis simplicis, quae licet explicite totum deducat, implicite tamen & partem includit, & de ea videtur interrogare, quamuis Accur. & Deci. aliter illum text. interpretentur, quorum expositio refragatur Iurisconsulto in dicta l. pupillus. §. vlti. dum dicit, qui suum non esse iurat, adijcere debet, nec sibi commune esse. Peccat tandem & mortaliter debitor, partis conuentus super toto in iudicio, si non explicuerit bonam fidem agnoscens, quid vere debeat, actorique soluere teneatur, quo & ipse onere debiti liberetur, actoremque a probatione incommoda, & inutili, nec necessaria, releuet. Secundo, asseram audacter in eadem principali dubitatione veriorem esse Specula. sententiam in hunc sensum, vt quamuis reus conuentus super toto teneatur etiam de parte liquida respondere, nec sine reatu peccati possit totam positionem negare, periurus tamen nec adhuc mendax minime sit, licet positionem simpliciter negauerit, sciens eius partem verissimam esse, hoc probatur ex his, quae pro opinione posteriori induximus: item ex alijs considerationibus. is enim, qui respondere tenetur, etsi male faciat tacendo, vere tamen mendax, nec periurus censetur, dum tacuerit, cum haec crimina simplici taciturnitate minime committuntur. Nec temere diximus simplici taciturnitate, sed vt excluderemus eum, qui explicite super quodam facto interrogatur, is etenim periurus mendáxue erit, si tempore, quo respondere tenetur, que circa factum illud ipse scierit, omnino tacuerit, itaque is qui tacet veritatem, mendax periurúsue censendus est, quando expressim de ea interrogatur, aut eam sub iuramento simplicíue promissione certo tempore dicere tenebatur. haec profecto taciturnitas simplex non est, sed positiuum actum habet, vel commissionis, vel omissionis, omissionis, inquam, sicuti modo dixi: commissionis autem, cum sciens veritatem, & de ea interrogatus dixerit se nihil scire, quo tantum casu intelligendus est tex. in c. 1. de crim. fal. cum similibus, quae paulo ante allegauimus. Verum si quis lege teneatur, quid exprimere secluso iuramento ac promissione, explicatique interrogatione, & tamen id tacuerit, improbus est, atque crimen committit, non tamen mendacij, nec periurij ex hoc reus erit. Nam ad haec crimina ego explicitam exigo interrogationem, nec sufficere existimo implicitam. vnde qui interrogat, ac ponit centum sibi a reo deberi, expressim de centum interrogat: implicite vero de minori qualibet summa, igitur reus negans positionem, ac se centum debere virtute orationis negatiuae ad expressam interrogationem tendit, ac de ea intelligitur eius responsio, non de implicita, cum oratio negatiua maioris summae de minori nequaquam sit interpretanda. Dices fortasse, responderi omisit ad implicitam interrogationem, ego ita fateor, & male eum fecisse iudico, nihil tamen adest contra iuramentum, nec contra veritatem, & ea ratione nec periurus, nec mendax erit censendus. Quin & his addo, aliud esse periurium, quod ex omissione perpetratur: aliud, quod ex commissione, siquidem alias in tractatu de iuramento maximam post alios constitui differentiam, an quis violet iuramentum promissorium, an assertorium. gloss. in l. Lucius. ff. de his qui notan. infamia. & in c. quicunque. 6. q. 1. Sic fere aliud erit, me periurum esse ex eo, quod promittens iuramento dicere veritatem circa negotium aliquod, eam tacui, nec eam reuelaui ei, cui reuelare tenebar, non enim falsum commisi. aliud me periurum esse ex eo, quod interrogatus sub iuramento de negotio quodam respondi, me hoc, non aliud scire, cum vere plus quam dixerim certissime scirem, sum profecto periurus, & falsi criminis reus. Ex quibus ad propriam quaestionem in fero primum, reum interrogatum, an centum debeat actori, cum vere quinquaginta debeat, simpliciter negantem positionem, periurum non esse. Secundo, in eadem specie deducitur, reum respondentem se nihil debere omnino, periurum esse. Tertio, reum interrogatum explicite non tantum de centum, sed & de minori summa qualibet sub maiori inclusa, negantem positionem, periurum esse, & ita nouiores in dicto §. si stipulanti. admonent aduocatos sic explicite concipere positionem, quo reus nequeat subterfugere. Quarto ipse infero, reum conuentum & interrogatum, an debeat centum, male facere ac nequiter respondere, nisi & ad minorem summam implicite sub maiori comprehensam responderit. Vltimo obiter adnotabo in ea re, quae maximam controuersiam habet, maiorem summam minorem implicite continere, prout consensus pronunciantis, vel materia subiecta exegerit, hoc ipsum est, quod omnibus animaduersis, & exacte consideratis colligere potui ex his, quae locis paulo ante a me expressim citatis frequentissime tractantur. Separatim tamen expendere libet decisionem, tex. in c. 1. de arbit. in 6. & l. diem. §. si plures. ff. de [art. 6]arbit. quibus cautum est, tribus iudicibus in diuersis summis Titium condemnantibus, minorem summam considerandam esse, quasi in eam omnes conuenerint. Quam sane iudicum discordiam & confusionem indecisam reliquere Arist. lib. 2. Pol. c. 6. Plin. iunior lib. 8. Epist. in Epist. ad Aristonem. Quintil. in declamationibus, praeter quos, quaestionis meminit. And. Alciat. lib. 9. Parerg. c. 14. Et dubio procul iurisconsultorum Romanique Pontificis responsio maximas dubitandi rationes habet, quarum potissima ea est, quod vel arbiter, qui de minori quantitate pronunciat, absoluit expresse a maiori, & tunc eius iudicium contrarium est alijs, & ideo nullum, text. in c. vlti. de re iudi. si vero expressim non absoluerit, itidem erit nullum, vti prolatum super parte, non super toto, quod deductum fuit in iudicium. l. in hoc iudicio. ff. famil. ercisc. notatur in l. quid tamen. ff. de arbi. & in l. apud Celsum. §. item quaeritur. ff. de doli excep. l. etiam. ff. de mino. l. 1. C. si aduer. rem iudi. Bal. in specie in l. 2. col. 2. C. de re iudi. Sic etenim aduersus dictam decisionem argumentatur Rom. in d. §. si stipulanti. Sed huic subtili obiectioni responderi potest, arbitrum condemnantem in quinque, & expresse a maiori summa obsoluentem, contrarium esse caeteris in maiori summa, non tamen in minori, imo in eam conuenire omnes, inquit text. in d. §. si plures. & ob id iudicium istud quo ad hanc minorem summam nec contrarium est alijs, nec ideo nullum erit censendum, maxime quia tex. in d. c. vlti. de re iudic. locum habet in his sententijs latis a duobus iudicibus, quae ad concordiam & consensum in aliqua parte reduci non possunt. Et praeterea, quod ex l. in hoc iudicio adnotauimus, procedit in vno iudice, is enim si mota controuersia super toto, in parte pronunciauerit sententiam omissa alia parte, id iudicium nullum est, secus tamen erit in pluribus iudicibus, nam ex eo quod non sit expressa contradictio condemnanti in minori quantitate, censetur ab omnibus facta absolutio a maiori, quod notat Aret. in dicto §. si stipulanti. & Felin. in c. cum inter. de re iudica. nu. 7. ex quo etiam satis constat, iudicem condemnantem in minori, contradicere condemnantibus in maiori, & sic ab ea absoluere. idem comprobatur authoritate Bart. l. si plures. in princi. ff. de fideius. cui accedunt Paul. Castren. & Felin. dicto nu. 7. Areti. Alciat. nume. 39. & alij in dicto §. si stipulant. qui per text. in dicta l. si plures. scribunt sententiam ab vno & eodem iudice latam super parte, tunc omnino validam esse, quando ex maximis coniecturis apparet, voluisse iudicem in alia parte reum absoluere, nec obliuione eam omisisse. Hac sane ratione Romani Pontificis constitutio, quae a Iurisconsulto deducta fuit, Communiter a Doctoribus defenditur. Sed adhuc ei fortiter refragatur, quod iudicis etiam arbitri sententia refertur ad libellum, & conclusionem compromittentis, qui non vult consentire minori summae, maiorem instanter petens, & ea ratione constat palam, sententiam arbitri maiorem summam arbitrantis esse limitatam ad illam maiorem summam, ita, vt in minori summa per se tantum sumpta non consentiat, sed dissentiat potius ipse iudex. Quis, obsecro, non videt me pronunciantem: Titium esse debitorem Sempronio in centum, non consentire, nec iudicare debitorem esse in quinquaginta per se sumptis, ita, quod in alijs quinquaginta debitor non sit? esset enim maxima in meo iudicio repugnantia, leuitas ingenij & conscientiae periculum, atque inconstantia, & si verum sit, me pronunciare eum esse debitorem in quinquaginta quatenus sub centum continentur. quo fit, vt aegre defendi possit dictum Iurisconsulti per Rom. Pontificem receptum, dum ex eo colligitur omnes iudices in minorem summam consentire, quod formaliter falsum est per text. in l. si ita stipulatus fuero hanc summam. ff. de verb. obligat. verum tamen est secundum quid, & suppositiue, quatenus omnes consentiunt quinque deberi, vt contenta sub maiori summa. Quamobrem dicta constitutio ex Iurisconsulto collecta, impropria, exorbitans, nec satis firma ratione stabilita videtur, & ideo caute erit defendenda ob praesumptum vtcunque iudicum consensum, cautiusque ad praxim consideranda, vt eleganter existimat Carol. Molin. in consuetu. Paris. titu. 1. §. 33. gloss. 3. nume. 13. post Bald. in l. 1. C. de sent. quae sine certa quanti. ex quo plura deducuntur, & primum, decisionem d. c. 1. & Iurisconsulti, tantum procedere in arbitris compromissarijs, non tamen in aestimatoribus, qui nominantur ad aestimationem alicuius rei faciendam. text. insignis in l. si fundum. cum l. sequen. ff. mandati. Bal. in l. 1. 6. q. C. si seruus exte. Antoni. Corset. singul. verb. sententia. Gerard. in singul. 25. Iason in §. sequens. nu. 36. de actionib. Bald. in l. si decem. ff. locati. Francus in d. c. 1. col. 2. Salic. in l. hac edictali. §. his illud. C. de secun. nupt. Secundo eadem ratione iustissimum censeo in arbitris arbitratoribus non esse locum dictae decisioni, quod Carol. Molin. d. gloss. 3. num. 15. probat, tametsi contrarium teneat Lanfrancus, de arbitris, c. multis. q. 12. Tertio, quamuis duobus iudicibus ordinarijs sententiam pronunciantibus in diuersis summis, minor summa sit spectanda, quod & alibi factum quiuis facile perspiciet, per l. inter pares. ff. de re iudic. Regia l. 16. titu. 22. part. 3. & idem dicendum sit in quatuor iudicibus, quorum duo concordes sunt in minori, alij duo in maiori summa, non ex eo, quod in minorem summam omnes hi quatuor conuenire videantur, sed eo, quod pares sint iudices, & tunc benignior sententia sit recipienda. c. vlti. de re iudicata. tamen in tribus iudicibus ordinarijs, vel delegatis iuxta diuersas summas sententiam proferentibus, non opinor admittendum esse Iurisconsulti, & Romani Pontificis responsum, de quo in dicto c. 1. imo nec esset locus priori dicto, nempe iurisconsulti in dicta l. inter pares. quando essent duo iudices, qui sententiam dicere, nisi conformiter non possent, quales sunt in regio praetorio, quo ad summam octuaginta milium quadrantum, & minorem idem dicas, quo ad maiorem summam in quatuor iudicibus ex eisdem regijs tribunalibus supremis, nam licet duo in mille aureos condemnent, alij duo in quingentis, nullum fit iudicium, cum ex quatuor in quantitate maiori octuaginta milium quadrantum per regias constitutiones, tres ad minus conformes omnino, & formaliter concordes requirantur, vt sententia eorum iudicio constituatur. Nam quod in dicta l. inter pares. & dicto c. vlti. statutum est circa duos iudices, vel plures pari numero diuersa pronunciantes, in iudicibus ordinarijs locum habet, eo quod eorum iurisdictio magis fauorabilis, firmiórue sit, vti scribunt Alex. Ias. & nouiores in rub. ff. de of. eius cui man. est iur. Arch. in c. si episcopus. 2. q. 6. & ideo si pari numero diuersa pronuncient, non est eorum sententia nulla. sed eligitur a iure alterius iudicium ex varijs causis, vti apparet in dictis locis. At in delegatis plurib. ea sententia procedit, quae vel a maiori eorum numero, vel ab omnib. conformiter fertur: hoc etenim ex commissionis forma tacite subintelligitur. c. prudentiam. in prin. de of. del. quod & in arbitris manifestum omnino est. l. item si vnus. §. principaliter. cum ll. seq. ff. de arbi. Quod si impar sit plurium ordinariorum iudicum numerus, maior eorum pars necessaria est ad hoc, vt sententia valide feratur & pronuncietur, nec tunc procedit text. in d. c. vlt. & in d. l. inter pares. ex mente Doct. vtrobique, cum illa diuersitas ex concordia maioris numeri tolli possit. Quamobrem mihi non placet Bal. & Pan. ratio in d. c. vlt. scribentium illum text. procedere ideo, quod plures iudices ordinarij habeant in solidum iurisdi. iuxta not. in d. c. prudentiam in prin. Bar. & alios in l. si vni. ff. dere iud. Bar. in l. 1. §. si plures. ff. de exer. & in l. 1. ff. de of. cons. Nam hoc verum est, vbi quilibet eorum separatim procedere, & ius dicere potest, non sic in pluribus ordinarijs, qui simul non separatim causam tractare, & ius in ea dicere debent, alioqui sequeretur, quod text. in d. c. vlt. procederet in pluribus iudicibus ordinarijs numero impari, diuersa pronunciantibus, quod ipse non admitterem. Quarto, fortiori rationi praefata decisio recipienda non est, vbi iudex, vel arbiter, qui in maiori summa sententiam dixit, adiecit expressim ita in maiori summa condemnare, vt in minorem per se separatam a maiori minime consentiat, tunc enim quis adeo caecus est, vt non videat eum iudicem nequaquam in minori summa alteri conuenire? Nónne is iudex existimat iustam esse sententiam de centum, & iniquam iniustamue de quinquaginta tantum? Qui igitur fieri potest, vt interpretemur hunc iudicem contra conscientiae dictamen in iniquam sententiam consentire? atque ita rem hanc definiunt Ang. Alex. & Areti. in d. §. si stipulanti. Paul. Castr. Roma. & Alex. in d. l. inter pares. Car. Mol. d. glos. 3. nu. 14. Francus in d. c. 2. col. quamuis glos. ibi. quam Domini. post alios sequitur, contrarium teneat, & Iason post Imol. in d. l. inter pares. nu. 9. dicens hanc Communem. Ias. idem in d. §. si stipulanti. nu. 5. & ibi Alci. nu. 23. Lanfran. dict. q. 12. de arbitris. Tertio, ex prima huius capitis radice tractari poterit, quid dicendum sit in ea dubitatione, qua [art. 7]quaeritur, an iniuste captus, atque in carceribus detentus, possit custodes & commentarienses fallere, aut alioqui decipere, vt tandem iniquam condemnationem, quam verosimiliter timet, euadat? in quo illud est aduertendum, satius esse inique capto, qui innocens est, iudicium iusti iudicis expectare, quam a carceribus fugere, ne ex ea fuga delicti praesumptio oriatur, iuxta nota ta in l. admonendi. ff. de iureiur. & in c. nullus de praesumpt. verum si timet probabilibus ductus coniecturis periculum ex falsis testibus, vel ex prauo iudicis animo sibi imminere, non est eius vitae satis consultum tam iniquam expectare sententiam. ideo rem istam in tres distinguam species. Prima quidem, cum is, qui captus est, a carcere soluitur, praestito per eum iuramento, vel data fide redeundo, quaeritur etenim, an is teneatur redire timens ex reditu mortem, vel aliud simile periculum, quódue crimen in animae iudicio promissum non seruans, commiserit? Secunda species tractabit, an capto liceat fugere, quando id fieri poterit absque fractione carceris, iniuria, & damno custodis. Tertia species erit, an liceat iniuste capto, cum damno, iniuriáue custodis a carceribus fugere? & in harum specierum qualibet, etiam illud obiter expediam, quid sit dicendum in eo, qui iustissime in carcerem inclusus fuerit. In primo igitur casu, si ad principalem huius capitis resolutionem expectemus, planum videtur, etiam iniuste captum, qui a carcere praestito iuramento, vel fide soluitur, periurum aut mendacem esse, si ad carceres non redierit, non enim licet alicui vel mentiri, vel periurum esse, vt ab iniqua morte, periculóue liberetur, sicuti superius ostendimus. Deinde, vt missam faciamus simplicem promissionem, iuramentum seruandum esse ex eo apparet, quod seruari possit absque salutis spiritualis periculo, iuxta regulam a Romano Pontifice traditam in c. si vero. de iureiu. potest enim inique damnatus ad mortem remittere appellationem, & ex hoc tacite consentire, vt occidatur. l. 1. ad fin. ff. de quest. & l. diui. ff. de poenis. Sic etiam reus de crimine falso delatus poterit allegationem in sui defensionem omittens maximam praebere causam iniquae sententiae, & id licere videtur ex tex. in c. non est nostrum. 23. q. 5. cuius mentionem fecimus in Epitome de matrimonio ad fin. Igitur iniuste captus iurans ad carcerem redire, cum & is absque peccato redire possit, etiam si timeat verisimili coniectura iniquam mortis poenam, iuramentum istud seruare tenebitur: quod Roma. asserit in l. stipulationes non diuiduntur. nu. 78. ff. de verb. oblig. allegans tex. ad hoc singu. in l. 5. §. captiuus autem. ff. de captiuis. contrariam sententiam, imo quod absque periurij, & mendacij labe possit hic non redire ad carcerem, in quo iniquissime detinebatur, cum probabilib. coniecturis iniustam damnationem timet, asserit gl. in cle. pastoral. verb. per violentiam ab omnibus ibi recepta. de re iud. Bal. in rubr. de vit. & honest. cler. col. 2. Ab. in c. sicut. in 3. nu. 4. & in cap. si vero. nu. 8. de iureiu. Io. An. in Spec. rub. de iureiu. Ab. in cap. inter alia. de immun. eccl. in fine. Hip. sing. 177. Curt. Sen. in repet. l. admonendi. col. 69. ff. de iurei. Anch. in reg. peccatum. 3. q. de reg. iur. in 6. Io. Mai. in 4. sent. dist. 15. q 22. col. 2. non. n. tenetur quis seruare iuramentum, vbi ex hoc sine iusta causa se opponit probabili, & verisimili mortis periculo. tex. optimus in c. si non liceat. 23. q. 5. glo. quam Io. Andr. Panor. & alij sequuntur in dict. c. si vero. Ripa. in tract. de peste. §. 2. col. 1. ad idem text. in §. vltimo. 22. q. 4. & in cap. negociatorem clericum. 88. dist. ex Hieronymo in Epistola ad Nepotianum, quae secunda est primo Epistol. Tomo. Cum teneatur propriam vitam conseruare, alioqui sit sui ipsius homicida, & ideo posterior haec opinio verissima est, nec in dubium reuocari eam oportet, siquidem nulla est pia, vel alias iusta causa, ex qua quis possit seipsum in hoc themate, periculo adeo verisimili mortis se opponere, imo & hoc esse temerarium opinor. Quam ob rem non tantum censeo, hunc, de quo disputamus, non teneri redire ad carceres, verum & eum, si redierit, peccare & grauiter quidem. Nam captus a iudice timens iniquam damnationem, & eam corporalem, fugere tenetur ex ea ratione, quam modo adduximus, & in specie ita maior adserit dict. q. 22. col. 1. & praeterea probatur ea ratione, qui manens in carcere, a quo fugere poterat, & a quo deducendus est ad mortem, facit id, ex quo sequitur mors, sicuti S. Tho. praemittit. 2. 2. q. 69. art. 4. ad secundum argu. ergo sui ipsius homicida est, quod & idem Th. sensit adducta quadam similitudine, quamuis aliter eius verba Caiet. interpretetur. Ex quibus apparet manifesta responsio ad prioris sententiae rationes, & maxime ad vltimam: cum ex his apertissimum sit, iuramentum istud seruari non posse absque animae periculo, quod expressim fatetur Abbas in c. sicut. in 3. de iureiur. num. 4. Quin & prima ratio tollitur ex eo, quod aliud sit, ob euitandam mortem non licere cuiquam periurium assertione quadam rei praeteritae, vel praesentis, mendaciúmue committere: aliud iuramentum promissorium, simplicémue promissionem nequaquam exequutioni mandare, hoc vltimum licet profecto, quoties iuramenti, promissionísue exequutio in dispendium salutis spiritualis, vel temporalis fieret. Primum vero non est aliquo pacto licitum, cum id pertineat ad veritatis corruptionem, quae quidem veritas omittenda non est, nec falsitate mutanda metu mortis, vel timore tormentorum, aut alterius damni prope & certo certius imminentis. Non obstat Roma. sententia, quia ea non probatur in d. §. captiuus. cum ibi non dicatur, Attilium Regulum, qui iuramentum seruauit, id fecisse ex necessitate obligationis, potuit. n. hoc fecisse ex maxima iuramenti religione, non quod necessum ei fuerit id seruar, & ideo miris laudibus effertur, & preterea non est omnino certum, bellum illud ex parte Carthaginensium iniustum fuisse, imo Romani leges de captiuis cum eis seruabant. Item non oberit, quod diximus, posse inique damnatum ad mortem, appellationem & allegationem in sui defensionem omittere, quia id verum est, vbi dubius is est de propriae innocentiae tutela, vt dicta Epitome diximus, at si certus esset, appellationem vel allegationem innocentiae plurimum pro futuram, & ex ea ipsum ab iniqua morte liberandum fore, opinor temerarium esse, & fortasse mortale crimen eam amittere, cum ex nulla causa omittat id agere, quo ab iniquae mortis periculo prope, & vere imminenti liberandus est. Hinc & illud saepissime dubium exoritur, liceátne alicui metu tormentorum, crimen de se falsum fateri? Item, quod frequentissime contingit, anis, qui testibus conuincitur, haereseos reus, possit absque mortali culpa ipsam haeresis culpam, cuius accusatur, fateri & agnoscere, licet vere huius criminis author non fuerit, vt tandem ab Ecclesia recipiatur ad poenitentiam, & effugiat traditionem, quae solet fieri iudici seculari, mortisque poenam ei inferendam, ob id, quod negauerit crimen, quod ei legitime probatum est, nec poenitere eius voluerit, nec id abiurare, iuxta tradita per Host. in summa, de Haereticis. §. qualiter deprehendatur. Felinus in c. ad abolendam. collat. 1. de Haereticis. Directorium 2. part. q. 34. & 3. part. in 12. modo procedendi. Repert. inquisito verb. negans. Bertrand. consi. 112. lib. 2. Et sane apparet mortale crimen committere eum, qui vel metu mortis, vel tormentorum, falsum sibi crimen imponit, nam sicut peccat, qui falsum crimen alteri impingit, ita & qui sibi ipsi. ex d. c. si non licet. & notant Archid. in c. non est. 23. q. v. Abb. in c. ex parte. de sepult. idem Abb. & Felin. in c. 1. de testib. cogend. col. 2. Io. Lupi in tract. de regno Naua. 3. part. §. 2. col. 4. Syluest. verbo. detractio. q. Caieta. in summa eodem verb. & 2: 2. q. 73. art. 2. Io. Maior. d. q. 22. col. 5. Quibus suffragatur, quod infamare seipsum est mortale, sicuti & infamare proximum, quemadmodum & occidere seipsum est ita graue crimen, vt occidere proximum. d. c. si non licet. Item quod infamare seipsum non solum est contra charitatem, sed & contra iusticiam. cum se infamans faciat iniuriam Ecclesiae, & Reipub. cui necessaria est cuiuscunque integra fama. Sed his rationib. refragantur plura, & potissimum famam inter bona mere temporalia censeri, & eisdem adnumerari, licet maximum sit omnium bonorum exteriorum. c. deteriores. 6 q. 1. Arist. lib. 4. Ethic. cap. 3. Tho. 2. 2. q. 129. art. 1. & ea ratione ita liberum arbitrium habet homo super famam ac super pecuniam, aliasque res exteriores, & temporales, cum fama & honor vsui hominum subsint. Th. d. art. 1. & ideo possit quis restitutionem famae, quam fieri poterat, remittere vel precio, vel gratis, vt notat Hadri. in 4. tract. de rest. famae. q. vlt. consentiuntque omnes famam posse pecunia compensari: tametsi maximae aestimationis fama sit. Sic etenim aurum est pretiosius est argento, & tamen magnum pondus argenti praeualet paruo auri ponderi, ex quo patet, famam & honorem, vt res exteriores, hominum arbitrio subijci. Nec par ratio est vitae & fame, nam propriae vitae nemo dominus est, nec quis habet liberum arbitrium super vita, nec super membris eius, vt vel vitam pretio vendat, vel membrorum amissionem pecunia commutet, vt Iurisconsultus probat in l. liber homo. ff. ad l. Aquil. cap. contingit in 1. de sent. exc. & ideo non potest quis seipsum occidere, aut membris mutilare, vt probatur in d. c. si non licet. & apud Aug. lib. 1. de ciuit. Dei. c. xx. Th. 2. 2. q. 64. art. 5. ex quo is, qui seipsum occidit, contra iusticiam facit respectu Reipub. cuius est vita hominis: quam ob rem his & alijs rationib. eleganter probat Dominicus a Soto in relect. de ratione tegendi, aut detegendi secretum, memb. 1. q. 3. non esse mortale crimen, aliquem metu tormentorum, aut ob effugiendam mortem, propriam prodere famam. Cuius sententia verior videtur non obstantib. his, quam in contrarium adduximus, quorum primum ideo cessat, quia vita hominis non subest eius arbitrio: fama vero adeius liberum arbitrium pertinet. Secundum etiam soluitur, si consideremus, peccatum iniusticiae esse, & committi respectu alterius, non autem alicuius ad seipsum, ex Arist. v. Ethic. c. 1. Tho. 2. 2. q. 57. art. 4. & q. seq. art. 2. tametsi veniale peccatum sit, famam propriam prodigalitate quadam perdere, & erit proculdubio grauius peccatum prodigalitas famae, quam pecuniarum, nec tamen isthaec proditio famae contra charitatem propriam fit, cum charitas sui ipsius solum obliget in his, quae pertinent, & sunt necessaria ad spiritualem salutem. vnde huic opinioni libenter accedo aduersus Archid. Panor. & sequaces: quorum responsio vera est in ea specie, quam ipsi proponunt, nempe, vbi isthaec falsa criminis proditio directe operatur confitentis occisionem, vel membri mutilationem, quod nec ipse Dominicus a Soto negat. item procedit, vbi ex hac famae proditione, alteri, non tantum ipsi confitenti damnum notabile imminet, sicuti doctissime explicat Mart. ab Azpilc. in c. inter verb. 11. q. 3. concl. 6. corol. 44. Quod si haec infamatio fiat cum mendacio, erit veniale peccatum, quia saltem est mendacium officiosum, quod omnes fatentur, etiam si tantum ipsi confitenti non alteri praeiudicet, absque mendacio autem contingere regulariter non potest. Et ideo peccatum veniale saltem committitur. Caeterum, vt ad propositam quaestionem reuertamur, si iuste captus pro crimine, ex quo dignissime occidi potest a iudice, vel a custode dimittatur, iuramento, vel fide prestita de redeundo: is redire tenebitur, quamuis mortis periculo verosimili seipsum offerat. quod gl. tenet. in d. Clement. pastoralis. & ibi Card. versi. notorium. 4. notab. & versi. caeterum. 2. notab. Ancha. in d. reg. pactum. idem Ancha. in reg. possessor. 3. q. lo. Andr. in Specul. rub. de iureiu. col. 3. idem Ab. in c. inter alia. in fi. de immuni. eccle. Bart. Brixiensis. q. Dominicali. 38. Alberi. in l. fideli. C. de his, qui ad eccles. confug. Hippo. singul. 177. Aufreri. in capella Tholos. 442. Curt. Senior in l. admonendi. ff. de iureiur. col. 69. Praepo. in c. ius gentium. nu. 10. 1. dist. Ab. in c. sicut. in 3. & in c. si. vero, nu. 8. de iureiu. & idem in d. c. 1. de testib. cog. Ioan. Maior. d. q. xx. col. 2. & Driedo de libert. Christ. pag. 226. cui opinioni accedunt omnes, qui opinantur, iuste captum pro crimine digno mortis poena, non posse absque mortali peccato fugere, quorum paulo post mentionem faciemus. Nam si fugere non potest, tenebitur fortiori ratione liberatus sub iuramento, vel simplici promissione redire, cum iurauerit, vel promiserit id, quod seclusa liberatione, & pactione cum iudice inita ipse facere tenebatur. vt manifeste ex praedicta argumentatione constat, quia tenetur non fugere, etiam si possit. Porro in hac dubia quaest. duo primitus considero: Primum non omnino planum esse Imol. in d. cle. pastoral. post Anto. ibi praedictam gl. reprobare, etiam si id asserat Fel. in c. 1. nu. 43. de constit. Imola etenim nu. 60. post Anto. & Ancha. ibi nu. 13. id tantum probat, licere etiam capto iuste ob euitandam iustam condemnationis mortem a carcere fugere: quod statim á me tractabitur, non tamen ex hoc probat gl. aliud asserentem, nempe solutum a carcere iusto fide vel iuramento praestito de redeundo, teneri ad carcerem redire, cum ex priori sententia non deducatur necessario huius contraria. Aliud. n. est, posse quem fugere a carceribus: aliud teneri ad carcerem redire, cum ab eo solutus fuerit sub fide, vel iuramento, quo redire promisit, hic enim agitur de seruando iuramento, vel promissione, in priori vero casu nulla intercessit, nec simplex promissio. Secundum eadem fere ratione constat, non recte collegisse Ancha. in d. reg. possessor. q. 3. non posse iuste captum a carcere fugere, ex eo, quod solutus cum iuramento, vel fide praestita redire tenetur. Non. n. sequitur necessario, tenetur a carcere iusto liberatus fide praestita redire, igitur non potest a carcere iusto fugere. Modo videamus, verum ne sit, quod ex d. glo. a tot Doctoribus probata deducitur? cui negotio illud praemittam: an iuste captus a iudice pro crimine digno mortis poena teneatur sub poena peccati a carcere fugere, cum primum potuerit? Et profecto videtur, hunc omnino teneri, ac debere sub peccati mortalis poena a carcere fugere, ex verbis & authoritate S. Tho. d. q. 69. art. 4. ad secundum argumentum. dum scribit damnatum iuste a iudice ad mortem, non teneri manere in carcere, & sic non fugere: tantum enim is tenetur pati poenam: non autem aliquid agere, ex quo mors ipsa sequatur. Et subdit: sicut damnatus iuste, vt fame moriatur, poterit cibum sibi oblatum sumere, quia non sumere, esset seipsum occidere. Hactenus Thomas, ex quo apparet, quod iuste damnatus ad mortem, si non fugeret, ac sibi oblatam fugam non arripuerit, seipsum occidit: sicut damnatus, vt fame pereat, seipsum occidit, non adsumens cibum sibi oblatum. Sed seipsum occidere, est mortale crimen, igitur fugere tenetur: quia tenetur seipsum non occidere, verum huic inductioni Caiet. respondet dicens, id solum a S. Thoma probari, scilicet damnatum ad mortem, tantum esse damnatum ad patiendum, non vero ad agendum aliquid, ex quo sequatur mors, vt manere in carcere, nam si in eo maneret, ageret aliquid, ex quo sequitur mors, sed per hoc non adserit Thomas damnatum ad mortem, sui esse homicidam, si non fugerit a carcere, cum potuerit. Ego quidem libenter huic interpretationi assentirem, ni diuus Tho. vsus esset comparatione, & similitudine ex non sumente cibum ad non fugientem, & addidisset, non sumentem cibum oblatum, seipsum occidere, sic ergo ex diuo Tho. non fugiens, cum potuerit, seipsum occidit, quod Caiet. negat. Qua ratione ipse discrimen constituo inter actus directe, & immediate ex propria natura tendentes ad mortem, & actus indirecte, mediate, & ex accidenti ad mortem opportunos, & proximos. Primi quidem actus sunt, seipsum gladio vel haustu veneni, vel inedia & fame occidere, & hi meo iudicio nulla ex causa liciti possunt esse, imo semper illiciti & reprobi sunt censendi, vtpote mortale crimen inducentes ex d. c. si non licet. 23. q. 5. diuo. Aug. l. 1. de ciu. Dei c. 20. & 21. Tho. 22. q. 64 art. 5. cúm. n, actus hi directe in malum tendant ex propria eorum natura, nec vllum possint habere finem vtilem, bonum aut licitum, sequitur, eos nullo casu posse reddi licitos, sicuti diuus Th. & alij frequentissime probant. Alij vero actus, cum immediate non vergant in crimen, & delictum ex sua propria natura, possunt sane ex aliquo bono fine, aut ex aliqua alia causa esse liciti, sicuti non fugere a loco, vbi mortis periculum imminet, aut pergere eo, quo mortis corporalis periculum adest, & quidem maximis coniecturis verosimile. Nam cum hi actus directe ex sua vi, & natura immediate ad mortem, & sui ipsius occisionem propriam non ordinentur, sed ex accidenti admista aliorum opera, peccato, vitio, ac malicia, possunt aliqua ex causa ab agente exerceri, liciteque fieri, quod ex sequentibus illationibus constabit. Primo deducitur ex his, Martyribus licuisse in carceribus tyrannorum manere, nec peccasse [art. 9]ex eo, quod non fugerint data fuge opportunitate, etiam si mors eis imminens fuerit, & proxima, cum hic actus, & si sit morti proximus, & ex eo sequatur mors, vt Thomas fatetur: tamen mediatus est, nec ex sua natura ad mortem ordinatus, & ideo ex bono fine, & ex iusta causa martyrij scilicet, poterant Martyres absque vlla peccati labe non fugere, nec tenebantur a carceribus recedere, imo virtutis opus fuit, in fidei testimonium se morti offerre, quod satis apparet ex his, quae de martyrio scripta sunt, maxime a diuo Tho. 2. 2. q. 124. art. 1. & 2. & Actuum c. 16. scribitur, Paulum & Sylam, cum essent Philippis coniecti in carcerem, fugere noluisse, tametsi ostijs carceris diuina virtute apertis, id facere potuissent. oportebat enim ad Euangelicae fidei praedicationem, eos non fugere, sed constanter in carcere manere pro fidei augmento. Secundo infertur, nunquam licuisse, nec licere, seclusa diuina iussione, etiam ex causa religionis ex martyrij ratione in fidei testimonium cuiquam seipsum iugulare, seipsum veneno occidere, aut actum morti immediatum exercere. Nec enim ita Deus optimus maximus Iesus Christus religionem, fidemque Christianam instituit, vt necessarium sit, vel expediens, quenquam in seipsum crudelem occisionem committere. Nec actus his, ex quo immediate sequitur mors, potest ex aliqua causa reddi licitus, quod manifestum est, nec alia probatione indiget, quam his, quae ab Augustino, & diuo Thoma in praecitatis locis traduntur. Tertio, ex hoc apparet verum esse, quod ab eodem August. d. c. xx. & praecedenti glo. in cap. non est nostrum. 23. q. v. scriptum est, nulli licere mortem sibi consciscere etiam ob effugiendum stuprum, ob euitandum aliud quodcunque peccatum. Patet enim omnia mala debet quis, potius quam peccato consentire: non tamen grauissimum proprij homicidij crimen admittere, ob alterius delictum aduertendum. pro quo optim 9 tex. in c. displicet. 23. q. 4. licet Hierony. verba in d. c. non est nostrum. & super Ionam proph. c. 1. plurimum refragentur. Quarto, hinc colligi poterit, damnatum etiam iuste, vt fame moriatur, omnino peccare morta[art. 10]liter, & seipsum occidere, si oblatos sibi cibos noluerit sumere. vtitur enim hic actu ad mortem immediato, & ex sua natura ad eam directo, & ordinato, atque ita hanc illationem ex diuo Thom. deduxit eruditissme Caiet. d. q. 69. artic. 4. vers. ad octauam dubitationem: licet contrarium adserat Io. Maior. d. q. 22. col. 3. Quo fit, vt quamuis vti abstinentia ciborum ad effectum pium religionis gratia, non animaduerso, quod ex ea sequatur diminutio vitae corporalis, nullum sit peccatum: comperto vero hoc damno, sed preuia pietatis causa, peccatum sit veniale, vti explicat Caiet. 2. 2. q. 146. art. 1. dicens, hanc abstinentiam mortale crimen esse, modo nullo pietatis respectu fiat, & ea vsus animaduertat excessum, & ex hoc sibi diminui vitam: tamen proculdubio mortale crimen erit, nullis vti cibis, inediaque opprimi, & si id pietatis gratia fiat. Aduertendum tamen est, non teneri quem vti cibis delicatioribus, aut selectis, salubrioribúsue ad effectum prolongandi vitam: licet teneatur vti cibis ad vite conseruationem naturaliter productis: quod Ab. sensit in c. si vero. de iureiur. cui adde Maior. in 4. dist. 38. q. 24. post Tho. ibi. Hadrianum quodlibet. 1. artic. 3. ad nonum. & Gersonem in tract. de abstinentia Carthusiensium a carnib. Quinto, probatur ex his, iuste vel inique damnatum ad mortem, posse sine peccato ascendere furcam: nam quamuis ex hoc sequatur mors, non tamen sequitur immediate, & directe: & ideo non dicetur hic seipsum occidere: poteritque hunc actum facere sponte, vt iudici pareat: & quia cogetur nihilominus facere, sicut & martyres potuerunt colla percutientibus summittere, vt Hieronymus inquit in d. cap. non est nostrum. Sexto, eadem ratione captus in carceribus iuste pro crimine mortis poena digno, vel ad eam poenam aequissime damnatus, poterit etiam data fugiendi opportunitate in carcere manere, nec fugere tenetur: sicuti in specie not. Io. Maior. d. q. 69. artic. 4. in interpretatione verborum diui Thomae, & probatur: nam actus hic non est ad mortem ex sua natura ordinatus, nec immediatus: & ideo licet sit periculosus, & ex eo verisimiliter mors expectetur, poterit nihilominus fieri ex ea causa, vt delicti fiat satis factio Reipub. eiusque punitio sit in aliorum exemplum, vt a similibus abstineant sceleribus. Septimo, his animaduersis opinamur, inique damnatum ad mortem debere omnino, si possit fugere, alioquisi is in carcere manserit, peccabit profecto, maxima vsus temeritate, nulla quidem ex causa iusta, agens id, ex quo licet indirecte, & mediate mors sequatur, eritque temeritas ista fortasse mortale crimen, in quo maxime est aduertendum. Octauo, ex praemissis deducitur mens, & intentio diui Tho. in praedicta responsione ad secundum. is enim scribit similia esse quenquam damnari ad gladij mortem, & quod fame pereat, in hunc, vt ipse intelligo sensum, vt sicuti damnatus vt gladio pereat, non tenetur, nec damnatus censetur, vt actum aliquem, ex quo mors sequatur, ipse agat: sed vt patiatur mortem, ita damnatus, vt fame pereat non est damnatus, vt is aliquid agat, ex quo sequatur mors, sed patiatur sibi non ministrari alimenta. Sed ex hoc non censet S. Doctor, aequalia esse huic damnato, non sumere cibum sibi oblatum, & a carcere non fugere, cum isthaec duo ex praemisso discrimine differant penitus, siquidem prior actus ad mortem ex sua vitendit directe, non sic posterior, atque hoc ipsum est, quod forsan sub obscure loquutus exprimere voluit Caietanus. Nono, subinde aperitur, non statim mortalis criminis damnandos esse duces belli, militésue, qui vt victoria potiantur, se maximo committunt praelij & conflictus periculo, ex quo certior est mors, quam eius euasio. Nam & hi nequaquam actum exercent ad propriam eorum occisionem ordinatum, sed eo directum, vt hostes vincantur, quamuis omnino periculosum. cum morti sat certo imminenti seipsos exponant. Sic Eleazarus vir fortissimus á peccato defendendus est, namque is, cum supereminentem caeteris Elephantem lorica vestitum regia aduerteret, arbitratus, quod in eo esset Rex, cursu concito in medium regionis se proripuit, & abiecto clypeo vtraque manu interficiebat bestiam, atque intrauit sub ea, & subiecto gladio interemit eam, itaque cadens bestia oppressit Eleazarum, & mortuus est, vt scribitur Machab. 1. c. 6. & apud Iosephum lib. Antiquitatum. 12. c. 14. & lib. 1. de bello Iudaico, c. 1. Sicque Eleazarum miris laudibus effert Ambrosius lib. 1. de offic. c. 40. Imo & si quis, vt ab aliqua oppressione liberetur, fug ens seipsum periculo mortis imminenti commiserit, & tandem perierit, non est peccati mortalis reus: quippe qui praeter intentionem mortem obierit, potius cogitans de fuga ab stupro, aliáue oppressione tyranni, quam de propria morte, quae ei ex actu ad eam propria vi, & natura minime ordinato contigerit, & id probatur ex eleganti tex. in c. ex parte. in 2. de sepultur. Decimo, vt ad propriam quaestionem respondeamus, omnibus his praeuisis opinamur, iuste captum, & ad mortem damnatum, qui a carcere remittitur praestito iuramento, vel fide simplici data, se rediturum, omnino teneri sub periurij, vel violatae fidei reatu ad carcerem redire, quemadmodum docuerunt hi, quos paulo ante citauimus in initio huius vltimae quaestionis, vers. caeterum. ad comprobationem glo. in d. Cle. pastoralis. In secunda propositae quaestionis specie illud apud omnes constare video, communiterque receptum est, iniuste captum posse absque vlla peccati labe a carceribus fugere, data sibi fugiendi opportunitate, quod notatur in l. vis eius. C. de probatio. Quod si iuste captus sit, damnatúsue ad mortem, aut aliam corporis poenam, idem esse dicendum colligo ex Ancha. & Imol. in d. Cle. pastoralis. Thom. & Caiet. d. q. 69. art. 4. Driedone d. pag. 226. de Libert. Christ. Archid. in c. cum homo. 23. q. v. non vlla lege tenetur in carcere manere, nec agere quidquam, ex quo sibi sequatur mors, sed tantum a iudice illatam mortem pati, & in ferenti non resistere. facit text. insignis in l. 1. ff. de bonis eor. qui sibi mortem consci. vbi Bart. hanc opinionem ex eo probare videtur, cui similis est in c. innocens. 22. q. 4. idem tenet Ioan. Maior. d. q. 22. col. 1. Sed contrariam sententiam expressim adserunt Bart. in l. relegati. ff. de poenis. Ab. in c. de test. cog. & in c. sicut. in 3. de iureiur. optima gl. communiter recepta in c. ius gentium. verb. seruitutes. dist. 1. dicens, peccare captum in bello iusto, & ex hoc effectum capientis seruum, si a domino fugerit. verum hec glos. parum suffragatur, quippe quae loquatur in eo, qui fugiendo sui ipsius furtum committit. l. 1. C. de ser. fugi. c. si quis seruum. 17. q. 4. cum is bello iusto captus, & effectus seruus capientis, nullam habeat facultatem priuandi dominum in re propria, & sic seipso. vnde sicut tenetur seruus vero domino seruire, ita tenetur ab eo non fugere, quod si fugerit, peccat mortaliter, & redire ad dominum, quem re sua priuauit, omnino tenetur. Ex hoc tamen non arbitror, illicitum esse capto ab hostibus, etiam bello iusto, a confinib. hostium fugere, & ad patriam redire: imo hoc licere probat rex. recte intellect 9 in l. nihil interest. & ibi gl. ff. de captiuis. dum vero captus in bello iusto intra hostium confinia commoratur, cum eo tempore hostis seruus sit, & sub eius dominio iure seruitutis, ab eo fugere, & intra hostium confinia vagari illicitum erit, & sic intelligo opinionem glos. in d. c. ius gentium. Non sic eadem ratio militat in fugiente a iudice, vel a carceribus. nam licet iuste fuerit captus, pro crimine vere ab eo commisso: iudex tamen dominus ipsius non est, nec vt iudex, nec vt priuatus, nec Respub. ob scelera quenquam regulariter seruum facit, nec in eum iure seruitutis vtitur: vnde apud me verior est prior sententia, cui etiam subscripserunt Stephanus, & Ant. in dicta Clemen. pastoralis. vt nuncupatim eos ibi citat Ioan. ab Imol. Nec est recipienda distinctio Felin. in c. 1. de const. nu. 43. dicentis, priorem opinionem procedere, vbi captus iuste post fugam potest absque reditu satisfacere his, ad quorum petitionem fuit captus, nempe pro furto, pro damno illato, quod aestimari potest pecunia, posteriorem vero, vbi fugiens aliter quam redeundo, & se submittendo poenae satisfacere non potest Reipub. quia captus est pro homicidio, pro alioúe delicto publico. Seclusa etenim hac differentia, tenenda est opinio diui Th. qui etiam in secundo distinctionis membro speciatim loquitur. Tertia species maiorem difficultatem habet, an scilicet capto, mortis condemnationem, & executionem timenti liceat a carceribus fugere, quoties ex eius fuga custodi commentariensi damnum imminet, vel fractis carceribus, vel occidendo custodes ipsos. Et profecto cum captus a carcere fugere potest sine custodis occisione, aliáue corporali iniuria, & sine carceris effractione, mihi admodum probabile, imo certum videtur, tunc ei licitam esse fugam. Nec quidquam refert, quod commentariensis patietur damnum, nam id patitur ex sua culpa, & negligentia, cum oscitanter carcerem custodierit: & ideo hoc damnum fugienti non imputabitur, qui etiam iuste captus operam dedit rei licitae. potuit siquidem fugere, nec tenebatur manere in carcere: & ideo quidquid ex hoc sequatur ex accidenti, non est ad fugientis culpam referendum, quod expressim asserit Caiet. d. q. 68. articul. 3. versicul. ad primam dubitationem. imo hanc fugam non esse a iudice puniendam, ipse vere, ni fallor, existimo ex dict. l. 1. ff. de bonis eorum. vbi Bar. scribit, nihil esse fugienti imputandum, cum iuste mortem timuerit, nec ex ea fuga esse praesumendum, ipsum fugientem deliquisse, quod etiam notat Lucas de Penna in l. si coloni. C. de agric. & censit. li. 11. tradunt Doct. in materia fugae. in l. admonendi ff. de iureiuran. & in c. nullus. de praesumptio. licet ex fuga delicti suspicio oriatur quandoque maior, quandoque minor ex occurrentib. qualitatibus, quod alibi opportunius tractabitur. facit ad hoc, quod notant Guliel. a Cruneo, Iacob. Butri. & Alber. in l. succurritur. ff. ex quibus caus. maio. Ang. in l. verum. ff. de furtis. Paris de Puteo in Tracta. syndicatus. c. qualiter autem probabitur contra commentariensem. fol. 31. dicentes, quod fugiens a carcere videns ostium apertum non punitur, vt effractor carceris, sed vt euasor, nempe arbitrio iudicis, & mitius l. 1. ff. de effractor. idem Praeposi. in dicto c. ius gentium, num. 10. Quibus adstipulatur illud Alcibiadis, quod Plutarchus inter apophthegmata retulit. is enim dicebat: in capitali causa satius esse fugere, quam iudicis iudicium expectare, in quo nec matri ipse fideret: atque ita censeo respondendum esse in hac quaest. contra Ioan. Maior, distinct. 15, q. 22. col. 2. qui tenuit, non licere capto iuste fugere ad euadendam mortis poenam. vbi ex ea fuga custodi damnum sequeretur, ex eo, quod iudex eum puniet pro neglecta carceris custodia. Quod si inique damnatus ad mortem aliter non valeat euadere iniquam condemnationem, quam [art. 12]effringendo carcerem, & rumpendo vincula, poterit sine peccato carcerem frangere, & vincula rumpere, nec ex hoc ei imputabitur, quidquid sequurum fuerit: licet enim iniquis principibus, iniquis iudicibus, & inique sententiae resistere, cum aliter mors euitari nequit, sicuti ipse colligo ex Thoma d. q. 69. art. 4. Archid. in c. cum homo. 23. q. 5. Alexand. in l. 1. §. item si quis. ff. ne quis eum, qui in ius voc. Din. in regul. quod quis. de regu. iur. in 6. notatur in l. prohibitum. & in l. defensionis facultas. C. de iure fisci. lib. x. late Chassanae. in consuetu. Bur[art. 13]gund. Rubr. 1. §. 7. versic. notanter. num. 3. Ex quo infert. Lucas de Penna in dicta l. prohibitum iniuste damnatum ad mortem, qui aliter euadere non potest iniquam poenam, licite posse custodes carceris occidere: sequitur eum Paris a Puteo in tracta. syndica. c. resistentia. fol. 9. num, 21. Cui & Hippolytus consentit in l. 1. in principio. ff. de quaest. nume. 28. licet idem Paris de hoc dubitauerit eodem tracta. c. si iudex processit ad capturam. folio 28. Ego sane hanc opinionem Lucae de Penna dubiam esse censeo, &, ni fallor, falsam, vbi iudex iuxta iuris ordinem, allegata & probata, ad mortem aliquem damnauerit, qui vere innocens est. non enim credo, licere huic condemnato, vt morte me uadat, iudicem vere innocentem custodes omnino inculpatos occidere: alioqui si iudex tyrannice ex certa scientia eum innocentem damnauerit, vera forsan erit opinio, quam Lucas a Penna, Paris & Hippolyt. profitentur. Et hoc ipsum Thomas dicto art. 4. Archid. in dictoc. cum homo. & ipse Lucas probare videntur, dum scribunt, non licere cuiquam etiam inique damnato iudici, seu publicae potestati resistere, vbi ex eo maximum scandalum, maximáue perturbatio sequeretur. Sed quod obsecro maius scandalum, quam iudicem innocentem, qui iuxta sanctiss imas leges iudicauit a priuato homine occidi? Ex quib. etiam id constat, in iuste damnatum, captúmue, qui aliter non potest, nec sperat euadere iniquam condemnationem, non esse puniendum poena effracti carceris, quamuis eum fregerit, vinculaque disruperit. Imo si innocens iniuste captus hoc fecerit dubius de innocentiae tutela, nedum certus se mortem, aut poenam aliter effugere non posse: meo iudicio non ordinaria, sed mitiori poena carceris effracti punietur ex l. 1. ff. de bonis eorum, qui sibi mortem consci. vbi Bartol. dixit, iuste hunc timere mortem. Is autem qui iuste captus est, mortisque poenam digne passurus, procul dubio non potest, nec ei licet custodes occidere, eosúe alio damno corporali afficere, quod post omnes alios hanc quaestionem tractantes, & Thomam ibi Caieta. dicto articulo 4. fatetur. [art. 14]sed an possit, vt a morte fugiat, effringere carcerem, vinculaque disrumpere: & Henricus a Gandauo quolibeto 9. articulo 25. Ioan. Maior dicta quaestio. 21 adserunt, ei hoc non licere: idque iuris vtriusque Doctores non negabunt ob leges hoc de crimine seuerissimas. Sed Caieta. ipse contrarium pluribus rationibus conatur defendere d. art. 3. & 4. quasi hoc non sit iudici resistere, nec ei vim inferre, sed tantum a morte fugere, quod licitum est omnino, quamuis mors iuste sit inferenda, vt superius ostendimus. Quamobrem tria in huius quaestionis responsione proponam. Primum ex ipso Caiet. constare, hunc effringentem carcerem, vinculaque disrumpentem, omnino teneri ad restitutionem damni, quod in effractione carceris & vinculorum dederit, vt tandem pretium vinculorum, ruptique carceris teneatur resarcire. Secundo, eadem ratione apparet, hunc carceris effractorem etiam teneri ad restitutionem damni, quod Reipub. vel priuatis illatum fuerit ex ea effractione, cum alij pro criminibus aeréue alieno captia carcere fugerint. Tertio, ipse potius Henrico Gandauensi & Maiori quam Caietano accederem in hoc dubio ex pluribus rationibus, sed potissimum, quod videam hunc carceris effractorem poena mortis, vel saltem capitali ex ea effractione puniri. l. 1. ff. de effract. l. milites. §. eius. ff. de re milit. l. in eos. ff. de custo. reor. & tamen si ei liceret sine culpa carcerem effringere, nulla ratione posset ea punitio defendi, si quidem corporalis poena, & maxime mortis, vel capitalis sine culpa cuiquam iuste inferri nequit, igitur si praedicta punitio iusta est, vt ipse opinor, crimen & culpam praemittit in ipsa carceris effractione. Praeterea, si licuisset huic iuste capto carcerem effringere, non teneretur de damno ex ea effractione sequuto, ita enim idem Caieta. paulo ante colligebat in iuste captum & fugientem non teneri de damno ex ea fuga sequuto, cum operam dederit rei licitae, & fugere potuerit. His vero duo addenda sunt. Primum, quod vbi diximus licitam esse fugam, cooperantes fugienti, nullam culpam, nullúmue delictum commisere ex natura actus, licet ex accidenti possint delinquere, vel quia statui, vel officio, quod in Republica gerunt, haec cooperatio repugnat, ita eleganter Caiet. dict. q. 69. artic. 4. Secundo animaduertendum est ex eodem Caiet. dict. arti. 4. versi. ad secundam dubitationem, capto iuste, nequaquam licere a carceribus fugere, etiam si id agere possit absque effractione, vbi iudex eum condemnauerit ad ipsius carceris poenam temporariam, vel perpetuam, haec enim poena eam conditionem habet, vt alterius quam puniri exequutione minime indigeat, isque damnatus censeatur ad eam propria cooperatione subeundam, & ideo eam subire tenetur etiam in animae iudicio, sicuti idem est de poena exilij & similibus, quod ipse Caietan. docet. & Ioan. Driedo. de libert Christ. pagina 226. Non oberit quod Angel. scribit in l. in eos. ff. de custod. reorum. quem refert & sequitur Paris a Puteo de syndicatu. capitul. qualiter autem probabitur. folio 31. dicens, damnatum ad carcerem temporalem pro poena criminis, tute & absque metu poenae a iudice sibi indictae, si a carcere eo tempore discesserit, posse a carceribus fugere, eo quod ea poena iniqua fuerit. Nam Caietani sententia vera est, vbi a iudice carceris poena per sententiam pro aliquo crimine iuste indicitur, quod iure canonico regulariter licet, & iure Caesarum quandoque ex notatis in c. quamuis. de poenis. in 6. & in l. aut damna. §. solent. ff. de poenis. & l. 1. C. de custod. reorum. Quarto, ex principali huius capitis themate, & eius resolutione quibusdam visum est, posse quemquam rem propriam a non domino tyrannice occupatam, quamque apud iudicem, vel ex [art. 15]defectu probationum, vel alias obtinere non potest, propria authoritate, sine peccati reatu surripere, quod gloss. not. in c. ius gentium. 1. distinct. argumen. text. in l. ait praetor. §. si debitorem. ff. de his, quae in fraudem credit. l. generali. C. de decurio. lib. 10. & eius quod notatur in l. nullus. C. de Iudae. id tamen intelligendum est, vt dixi, quando nullo pacto iuridice apud iudicem poterit rem propriam obtinere. Item modo haec rei propriae occupatio fiat sine scandalo, absque laesione propriae famae, vel alterius, his etenim duabus conditionibus praedicta opinio iure optimo in animae iudicio, nam de hoc agimus, erit recipienda, quemadmodum docent Innocent. Ioan. Andrae. Abb. Imol. Card. Ancha. in c. olim. in 1. de restit. spolia. Paul. Castren. consi. 399. volu. 1. incipiente, prius quam iura fierent. Alex. consi. 135. lib. 1. col. 1. Ias. in l. 1. nume. 7. C. de testamen. Anto. Rube. consi. 13. numero 8. Felin. in c. quoniam. de simo. nume. 13. Praeposi. in dicto c. ius gentium. expressius caeteris Florentinus 2. part. titu. 1. c. 14. §. 5. Syluest. verb. furtum. q. 13. Conrad. de contractibus. q. 32. conclu. 2. & q. 42. itidem consi. 2. Caiet. 22. q. 66. articu. 5. & 8. ad finem. Io. a Medina de restit. q. 11. Adria. quolibeto 6. articu. 1. ad finem. Almain. in quarto senten. distinct. 15. quaestio. 2. post Palud. ibi q. 2. articu. 2. & Gabriel q. 2. ex quo inferuntur sequentia. Primum, hanc acceptionem rei propriae ab alio iniuste occupatae, non posse licite fieri, vbi adsit copia iudicis, sitque facultas eam repetendi coram eo seruato iuris ordine. peccat enim is, qui sibi priuato vsurpat, contra communem iustitiam & Reipublicae ordinem, propriae rei iudicium. Thomas dicto artic. 5. ad tertium. quem passim caeteri paulo ante nominati sequuntur. nec tamen ex hoc quod contra iuris ordinem mendacio, vel calumnia aut scandalo rem propriam quis adquisierit, oritur obligatio ad restitutionem, cum res per eum ablata propria sit, nec in ea ius alter habeat, tametsi non seruato iuris ordine nequiter eam habuerit, quod ipse Thomas fatetur, atque ita contra Innocent. in dicto cap. olim. probant ibidem Ioan. Andrae. Abb. & alij, quibus Maior accedit in 4. distinct. 14. q. 21. ad finem. Et patet attenta restitutionis radice, quam alibi ex iuris naturalis, diuini & humani principijs trademus. Non me fallit Alex. dict. consi. 135. ex Paulo Castrensi d. consi. 399. adnotasse, etiam data copia iudicis, posse quempiam rem propriam ab alio iniuste possessam propria authoritate surripere. Sed nec hoc Alexandro placet, nec ex Paulo Castrensi expressim colligitur, & praeterea communi opinioni contrarium est, licet Catellia. Cotta dictione, dolum bonum, idem tribuat Innocentio in dict. cap. olim. Secundo patet, minime licitam esse hanc propriae rei occupationem, cum alteri violentiae & iniuriae nequaquam participi, ex hoc damnum sequitur, vt puta vxori, vel famulo, vel depositario ipsius possidentis, tenetur sane qui rem propriam occulte accepit his satisfacere, quod praedicti Doctores fatentur, & in specie notat Thomas dict art. 5. ad tertium. Tertio hinc deducitur, debere omnino hunc, qui rem propriam ita habuit, praecauere, ne vel ipse iniquus possessor ductus saniori consilio, vel eius haeredes, ipsi, qui iam propriam rem adquisiuit, eius aestimationem pro satisfactione damni iterum restituant, sponte vel a iudice coacti, probationibus postmodum emergentibus, quae prius defecerant, quod Caiet. dict. art. 5. in specie adnotauit. Quarto, eodem iure licitum esse videtur ei, qui debitam sibi pecuniam, aut rem quampiam non potest a debitore consequi, aequiualentem rem, vel quantitatem ab eo surripere, sicuti expresse notant Inno. & Card. in dict. cap. olim. Conrad. dict. conclus. 2. Alex. dict. consil. 135. Syluest. dict. q. 13. Medina dict. quaestio 11. Almain. post alios, quaest. 2. quorum opinio communis est. Cauendum tamen est, ne quis periurio mendacióue vtatur ad hoc obtinendum, hoc enim illicitum esse constat. Quinto, vt hoc obiter adnotemus, non placet mihi, quod Floria. in l. si seruus. col. 2. ff. ad l. aquili. scribit dicens, posse dominum alicuius rei, cum aliter eam assequi non valeat ab iniquo possessore, ipsam rem propria authoritate capere, etiamsi ex hoc sequatur mors ipsius iniusti detentoris, hoc etenim dubium est apud me ob ea, quae diximus, & pendet a responsione & resolutione quaestionis illius, qua tradi solet, num liceat furem occidere pro consequenda re, quam furto abstulerit? quod alibi latius tractabitur. Postremo, pro huius capitis coronide expendere libet, liceátne iudici vti simulatione aliqua, vt a [art. 16]reo actoréue veritatem rei apud ipsum dubiae extorqueat. Et sane notissimum est illud Solomonis quod scribitur 3. Reg. c. 3. & refertur in rub. de praesumpt. cap. afferte. Simulauit siquidem Solomon infantis viui diuisionem iuri naturali & diuino contrariam, non quod eam exequi vellet vir sapientissimus, sed vt veritatem rei incertae ex coniectura maternae dilectionis, quae esset vera illius mater deprehenderet. Sic Claudius Caesar, matrem negantem quendam iuuenem, qui vere eius filius erat, proprium filium esse, coegit ad confessionem veritatis, indicto ei cum ipso iuuene matrimonio, vti commemorat Tranquillus in Claudio, c. 15. Carolus item magnus, certus, quod vel pater, vel filius, quos captos detinebat, quendam occidisset, incertus tamen vter eorum, iussit vtrunque suspendi, at cum pater, qui vere deliquerat, nullam videret redemptionis spem, fassus est, & agnouit propriam culpam, & ita filium innocentem ab imminenti supplicio liberauit, authoribus Andraea Isernia in cap. 1. §. publici latrones. de pace tenend. & eius viola. Ias. in l. si is, qui pro emptore. ff. de vsu. cap. nu. 172. Barbat. in l. acutissimi. col. 23. C. de fideicom. & eodem in cap. 1. col. 2. de commodato. Catelli Cotta dictione, dolum. Andrae. Tiraq. in l. si vnquam. C. de reuocand. donat. in princ. nume. 8. quo in loco memoriae lapsu hoc tribuit Carolo Secundo, qui alter est a Carolo Magno, cui omnes alij hoc adscripsere. vnde videtur iudicem posse aliquid simulare causa veritatis indagandae, quod notant Abb. & Doct. communiter in d. cap. afferte. optimus text. in c. vtilem. 22. q. 2. similiter ex hoc oritur controuersia, vtrum iudex possit delatum de crimine, ad poenam damnare ex sola confessione, quam ab ea promissa criminis impunitate extorsit. Et iure id permissum iudici esse, absque vllo peccato, adserunt Archid. in dicto cap. vtilem. Domi. post Archi. in cap. nos in quenquam. 2. q. 1. Felin. in dicto cap. afferte. idem in cap. accedens. in 2. vt lit. non contesta. 2. col. Paris a Puteo de syndicatu. cap. saluus conductus. fol. 95. & cap. de tortura. versic. & aduertendum est. fol. 107. col. 4. Cinus in l. praesenti. C. de his, qui ad eccles. confes Catelli. Cotta dictione, dolum bonum. Nam isthaec promissio pernitiosa est Reipublicae, & ideo iudex eam seruare non tenetur. Rursus e contrario fit ratio fortis, haec enim confessio, ex qua sola punitio delicti sequitur, extorta fuit a iudice per dolum, igitur non est ad condemnationem ex seipsa sufficiens text. in cap. sane, de renunciat. credidit equidem reus iudicem fidem ei seruaturum, & ea fiducia confitetur crimen, quod forsan non commisit, vt tandem a carceribus, quibus opprimitur, liberetur. vnde ex hac confessione, reum minime puniendum esse, nisi spe promissionis frustratus, in ea perseueret, tenent eleganter Ioan. Imola. consi. 109. Dec. in l. ea est natura. ff. de regu. iur. in fine. & in l. vnica. C. de senten. quae pro eo quod interest. nu. 25. Hippo. in l. 1. quaestion. nume. 15. ff. de quaest. & in sing 177. & 201. Alciat. in l. natura cauillationis. ff. de verb. signific. Thomas Grammaticus. q. 3. post decisiones. Fortuni. in l. conuentionum. ff. de pact. col. 4 & ibi expressius Franciscus Duarenus, col. 3. Iacob. a bello, visu in pract. crimi. tit. de quaestionib. nu. 140. Sed & ipse, cum criminis reus confessionem ita extortam reuocauerit, absque dubio censeo, non posse nec debere ex ea damnari, et ita veriorem esse hanc vltimam opinionem, quod placet Paridi a Puteo de Syndicat. cap. de tortura. versi. sequitur quaestio quotidiana. fol. 120. colum. 1. Quod si in ea confessione frustratus spe promissionis perseuerauerit, damnari poterit ex mente omnium, qui quaestionem istam tractauere. In eo tamen casu, quo nec confessionem reuocauerit, nec in ea perseuerauerit, sciens se frustratum iudicis promissione, opinor temerarium esse, & a rectitudine iustitiae alienum, eum poena ordinaria criminis punire, tametsi iudex qui hoc fecerit, tot doctorum virotum authoritate fretus, non erit acriter increpandus, nec poena male iudicantis puniendus. Poena autem arbitraria, & mitiori reum ipsum ex hac confessione puniri, fortassis expedit Reipublicae. verum, si contigerit praeter hanc rei confessionem aliquot adesse coniecturas, indicia aut praesumptiones commissi ab eo criminis, non erit a iure deuium, eum poena etiam ordinaria puniri, cum his coniecturis maxima illa accesserit, quod ipse crimen fassus est, nec eam confessionem comperta iam iudicis simulatione reuocauerit. cauendum tamen est ab his simulationibus, quae non solent in optimam partem cedere, sicuti praedicti Doctores frequentissime admonent. Quod vero dicitur, hanc iudicis promissionem non esse ab eo seruandam, cum sit ac tendat in perniciem Reipublicae, culus vtilitati conuenit delicta puniri, tunc demum verum est, vbi de delicto & crimine recto iuris tramite constat, vt in Authent. de mandat. princ. §. neq;. & praeter alios tradit. Fortuni. in l. conuentionum. col. 4. ff. de pact. in quaestione illa, an iudex, qui promissa impunitate criminis, coegit a loco sacro discedere, & secum ire delinquentem, teneatur ei fidem seruare, quod Cynus tractat in l. praesenti. C. de his, qui ad eccl. conf. scribens iudicem nec debere, nec teneri hanc promissionem seruare, si delinquens iure poterat ab ecclesia extrahi, & id ab alijs communiter receptum est, quibus & Fortuni. accedit, existimans secus esse, si iudex non promisisset criminis impunitatem, quam promittere non potuit, & promittendo peccauit, sed promisit delinquentem restituturum ecclesiae, si ab ea exiret, secumque pergeret, fortassis, vt ab eo seriem rei gestae inquireret. Nam in hac specie censet Fortunius iudicem teneri, hunc criminis reum, qui ab ecclesia iure extrahi poterat eidem ecclesiae restituere, quod mihi dubium videtur, etsi maximis rationibus probari possit. # 3 Sitne habenda ratio fructuum in restitutione, quae in integrum causa aetatis fit? SVMMARIVM. -  1 Condemnatus ad rem alteri restituendam, censetur eo ipso damnatus, vt & fructus ex ea perceptos restituat ex sententia Baldi, quae inibi examinatur. -  2 Intellectus, l. fructus pendentes. ff. de rei vendicat. -  3 Fructus dicuntur non tantum deductis expensis, sed & iusta mercede laboris in eis colligendis impensi. -  4 Intellectus cap. ad nostram. de reb. ecclesi. & nume. 8. & sequentibus, vsque ad finem huius capitis. -  5 An habeat malam fidem qui percipit fructus ex re, quae potest speciali auxilio in integrum restitutionis ab eo euinci? -  6 Qui sint fructus naturales, qui industriales: & quo pacto eos lucrifaciat bonae fidei possessor? -  7 Intellectus ad text. in l. qui scit. §. vlt. ff. de vsur. & in l. qui mihi bona, ff. de adquir. rerum domi. -  8 Iuris error bonam fidem producit quo ad fructuum adquisitionem. -  9 In alienandis rebus monasteriorum non sufficit regulariter Abbatis authoritas. -  10 Ecclesia post quadriennium restituitur in integrum ob enormissimam laesionem. -  11 Quando ob laesionem minimam detur Ecclesijs, vel minoribus in integrum restitutio. -  12 Furti actio pro re minima non datur, & an in re minima committatur furtum? -  13 Actio ex l. 2. C. de rescind. vendit. intra quod tempus sit proponenda? -  14 Interpretatio vera l. vltimae. tit. vlt. part. 6. -  15 Restitutio, quae potius ex gratia, quam iuris rigore fit, non est cum fructibus facienda. CAPVT III. SCRIBIT Paulus Iurisconsultus, in l. quod si minor. §. restitutio. ff. de minor. minoribus aetate propter infirmum aetatis consilium ita restitutionem in integrum concedi, vt & cum fructibus res minorib. reddenda sit. & idem probatur in l. verum. §. 1. & l. patri. §. si pecuniam. & l. minor viginti quinque annis. cui fidei commissum. ff. eo. tit. l. si praedium. C. de praed. min. quibus adstipulatur ratio illa, quod restitutio ita facienda est, vt vnusquisque ius suum integrum recipiat. d. §. restitutio. vbi Bart. & idem Bart. in l. ab hostibus. §. sed quod simpliciter. ff. ex quib. caus. mai. regia l. 1 tit. 19. part. 6. est & altera ratio, qua expressum est, verbum Restituere, quo praetor hoc edicto vtitur, plenam habere significationem vt fructus quoque restituantur. l. videamus in 2. §. in Fabiana. ff. de vsur. [art. 1]l. in condemnatione. §. 1. ff. de regul. iur. l. ex diuerso. §. 1. ff. de rei vendicat. ex quo Bald. in rub. C. de fruct. & lit. exp. adnotauit, in sententia, quae reum condemnat ad rem actori reddendam, oportere fructuum eiusdem rei mentionem fieri, & tamen satis esse, si iudex vtatur verbo hoc restituere, nam tunc fructus in restitutionem rei veniunt ex sententia, licet aliter id expressum non sit. notat & idem Ias. in §. omnium. de actio. in fine. idem Ias. in l. Gallus. §. & quid si tantum. num. 67. ff. de libe. & posthu. quod si vera est huiusmodi opinio, frustra iurisconsultus tractauit, & id per quam egregia decisione agens deactione in rem, fructus pendentes partem fundi esse videri. l. fructus pendentes. ff. de rei vendic. cum & si iudex ex actione in rem restituere fundum iubeat, vti iubere debet. l. qui restituere. ff. de rei vendic. non tantum pendentes, sed & separatos a fundo fructus restitui iusserit. Ego vero animaduerto Baldi sententiam difficillime in Praxi iudiciali admitti. Nam & si iudex in actione reali condemnauerit reum ad rei petitae restitutionem, nulla facta fructuum mentione, raro, & speciali quadam ratione admittet Praxis eam huius sententiae interpretationem, vt etiam in fructibus adhuc pendente iudicio perceptis, reus condemnatus esse videatur, nisi fructus essent tempore sententiae pendentes, rarissime tamen isthaec dubitatio continget, cum expressa fiat a iudicibus fructuum mentio in his & similibus sententijs. Sed praeter haec poterit Baldi consideratio procedere iure. Est enim manifesti iuris in actione reali & similibus, satis esse actorem per sententiam iudicis dominum rei petitae declarari. l. Pomponius. §. sed & his. ff. de procur. vbi Bart. l. licet. l. nec vllam. ff. de pet. haered. l. sicuti. §. si quaeratur. ff. si serui. vend. l. ex diuerso. §. 1. & ibi Barto. ff. de rei vendicat. lata vero hac sententia, ad eius exequutionem, iudex iubere debet proprio praecepto ipsi reo, vt rem actori restituat, itaque hoc praeceptum de restituenda re quandoque post sententiam principalem decernitur, vt in l. qui restituere. ff. de rei vend. ipse Iurisconsultus sensit, & post eum Accursius, & alij. & idem probatur in §. & si in rem. inst. de off. iud. quibus in locis id etiam exprimitur, in hac restitutione iudicem rationem fructuum lite pendente perceptorum habiturum, vt res cum eisdem actori reddatur, etiamsi ab actore fructus isti petiti non fuerint. l. praeterea. ff. de rei vendic. l. aediles. §. item sciendum. ff. de aedilit. edi. Doct. in cap. grauis. de rest. spoliat. Faber in d. §. & si rem. glo. magna in cap. cum ecclesia. de caus. poss. & propri. Boerius decis. 18. His igitur ex receptissima omnium traditione praemissis apparet, oportere iudicem in sententia horum fructuum iudicio pendente perceptorum mentionem facere expressam, vel tacitam, iubendo ipsi reo, vt actori rem petitam restituat. d. l. praeterea. & l. restituere. in 1. ff. de verb. signifi. omnino probans Baldi declarationem, quae non est intelligenda in fructibus ante litem perceptis, qui expressim petendi sunt, & in specie per sententiam ipsi actori adiudicandi, iuxta ea quae passim hac de re traduntur in l. si rem. ff. de rei vendic. & in dicto capit. grauis. Ferrari. in practica. titu. deactione in rem. versi. simul cum fructibus. & idem erit in fructibus, qui non veniunt officio iudicis absque petitione, imo peti debent expresse, nam & hi petendi sunt, & per sententiam expressa debet fieri eorum condemnatio secundum Boeri. decis. 18. Hinc manifeste liquet, non frustraneam, imo e[art. 2]gregiam esse Iurisconsulti decisionem in d. l. fructus pendentes. hunc siquidem effectum habet, vt quoties ipsa res petita sit, censeantur etiam & fructus tunc temporis pendentes petiti absque alia speciali petitione. Item & illum, vt si actor dominus rei declaretur similiter absque expressa declaratione, videatur & dominus per sententiam censeri fructuum tempore sententiae pendentium. alios etiam habet effectus, quos legere poterit quispiam apud Alberi. 2. par. stat. quaest. 226. Roman. consil. 209. Andrae. Tiraque. libro primo de retract. §. 1. gloss. 7. nume. 36. quibus adde, que ipse adnotaui cap. 15. huius operis in princ. Erit igitur expeditum tot Iurisconsultorum authoritate, restitutionem in integrum ita intelligendam esse, vt etiam fructus sint ipsi minori reddendi, quod in specie adserunt gl. Abb. & alij communiter in cap. ad nostram. de reb. eccles. vbi est decisio maxime contraria huic opinioni, quam modo probauimus, quandoquidem ecclesia iure minoris ibi restituitur, & tamen scribit Romanus Pontifex, illam restitutionem concedendam esse sine fructibus. Quamobrem text. ille varios habet intellectus, quorum primus eum habet sensum, vt fructus in eo [art. 3]casu non sint ecclesiae reddendi, imo is, a quo res aufertur per in integrum restitutionem, eos consequatur, & obtineat pro mercede laboris impensi in fructibus colligendis, & in ipsius rei cura & administratione. Sic etenim scribit in eo cap. cum sibi fructus percepti sufficere debeant pro labore, quo fit, vt quamuis vbicunque res aliqua restituitur, & restitui debet cum fructibus, cum eisdem computantur sumptus in ipsis fructibus colligendis impensi. l. fructus. ff. solut. matr. l. si a non domino. §. fructus. ff. de petit. haered. sumptus item in eadem re facti, iuxta ea, quae traduntur in l. sumptus l. in fundo. ff. de rei vendica. l. si in area. ff. de cond. indebiti. gl. in cap. 1. de vsuris. & in c. grauis. de restit. spoliat. Regia l. 40. & 43. titu. 28. part. 3. praeter has impensas fit & aestimatio laboris in fructibus colligendis, & in ipsius rei cura & administratione impensi, cum eisdem fructibus iuxta debitam & meritam mercedem omnino compensanda, sicuti eleganter probatur in d. c. ad nostram. secundum Abb. & communem ibi, Innoc. & Abb. in c. conquestus. de vsur. Roma. in sing. 536. imo quemadmodum fructus dicuntur & intelliguntur deductis expensis factis in eis colligendis etiam a malaefidei possessore. l. si a non domino. d. §. fructus. gloss. in l. 1. C. de fructibus & lit. exp. gloss. in d. cap. grauis. notatur in l. domum. C. de rei vendicat. Barto. & alij in d. l. fructus. ff. solut. matrimon. Roma. singu. 334. ita & fructus percepti etiam a malaefidei possessore intelliguntur deducta iusta mercede laboris in eis colligendis impensi. quod in specie notant Bald. & Salycet. in l. si quis sciens. C. de rei vend. & Andrae. Tiraq. in lib. 1. de retract. §. 15. gloss. 1. ad finem, erit itaque haec prima ratio decisionis illius cap. ad nostram. ve[art. 4]rum ratio ista eam difficultatem habet, quod Roman. Pontifex fructus integros censet dimittendos esse ei, a quo res aufertur per in integrum restitutionem, etiamsi excedant impensas, & iustam laboris mercedem, quod animaduertit satis diligenter Emmanuel a Costa Lusitanus in eleganti vereque digna cuiusque quantuncunque viri eruditissimi lectione. §. quid si tantum. rep. 2. par. nume. 75. aduersus Panor. in d. c. ad nostram. nume. penult. qui existimat in eo capite recepta ex fructibus iusta mercede laboris impensi in ipsis colligendis, reliquos fructus esse ecclesiae reddendos, cum tamen manifestum sit ipsum Roma. Pontificem indiffinite voluisse ipsos fructus ad eum, a quo res euincitur, pertinere, & si omnino sciret ipse Pontifex summus, eos fructus mercedem iustam laboris excessisse, quemad modum ex perspicua illius capitis lectione apparet. Secundo praefata decisio defendi poterit, si mature pensitemus, Romanum Pontificem, dum iussit fructus non esse ecclesiae reddendos, eos intellexisse fructus, quos rei possessor ante petitionem restitutionis in integrum perceperat, eosque ita consumpserat, vt nec locupletior ex eis effectus fuerit, hi etenim fructus iusta ratione non sunt etiam per in integrum restitutionem re euicta ecclesie nec minori reddendi, nam possessor eos bona fide percepit vsus sane re sua, quam ex legitimo contractu habuerat, potuitque licite fructus eos consumere. l. sed si lege. ff. de petitio. haered. vnde quod paulo ante diximus, rem euictam per in integrum restitutionem cum fructibus esse reddendam, non obtinet quo ad fructus ante petitionem in integrum restitutionis perceptos, eosque consumptos, absque melioratione patrimonij ipsius consumentis, & hoc ipsum expressim adnotauit Carolus Molin. in consuetudin. Paris. titulo primo. §. 22. q. 10. numero 53. pro quo, licet is non [art. 5]meminerit, induci poterit text. elegans in dicto capitu. ad nostram. fortassis tamen obijciet quis, fructus istos consumptos fuisse mala fide, & ideo restituendos esse, etiamsi consumpti fuerint, nec possessor fuerit ex eis factus locupletior, scribit etenim Imol. in capitulo Apostolicae. 3. columna. de donationi. possidentem rem ex contractu valido, quem tamen scit posse rescindi per in integrum restitutionem, non habere bonam fidem per text. in l. in causae. in 1. §. interdum de minoribus, idem notat Felin. in capitulo de quarta. numero 34. de prescript. Francisc. Balbus in repetit. l. Celsus. ff. de vsucapio. 4. notab. limitat. 5. nam ignorans posse peti aduersus contractum in integrum restitutionem, bonam fidem habet, dicto. §. interdum, igitur sciens posse peti in integrum restitutionem, malam habet fidem: Sic sane in specie d. capitu. ad nostram. possessor ille sciebat, aduersus illum contractum posse peti in integrum restitutionem, cúmque eo remedio rescindendum fore, consumpsit ergo mala fide fructus illos, vnde tenetur eos restituere, tametsi factus non sit ex eis locupletior, quod paulo post ex communi omnium doctrina breuiter tamen explicabimus. Sed tamen ex pluribus obiectio ista tollitur, si animaduertamus possidentem rem aliquam ratione contractus, qui rescindi potest per in integrum restitutionem, bonam fidem omnino habere, si existimet, nullam laesionem ex eo contractu minori contigisse. Rursus & si eam contigisse opinetur, dum videt minorem id beneficium non postulare, iuste credit velle minorem contractum illum probare vtilem fortasse sibi ex proprio iudicio. Et tandem licet constituamus vti certum, possessorem istum certo scire contractum, iure & merito ob laesionem enormem rescindi posse, nihilominus elapso quadriennio, restitutione non petita, tollitur mala fides, si quam possessor habuerat, tametsi omnino tutus hic possessor non sit, quin ad damni & laesionis contingentis compensationem in animae iudicio teneatur ex his, quae alibi dicemus ad interpretationem. l. 2. C. de rescinden. venditio. imo vt vltimatim propositae difficultati satisfaciamus etiam intra quadriennium falsam esse Imolae opinionem, opinanamur ex eo, quod restitutio in integrum, donec petita fuerit minime est consideranda, nec cuiquam debet esse impedimento. l. 4. §. primo. ff. de fideicommis. libe. alioqui sequeretur, neminem esse tutum in conscientiae iudicio ex contractu, qui potest aliquando rescindi per in integrum restitutionem, quod nimis durum esset, & aduersus Innocent. in capitulo, quia plerique de immunita. eccles. vbi scripsit, recipientem aliquam rem ex contractu valido, qui tamen possit rescindi beneficio restitutionis in integrum, etiam non petita in integrum restitutione, teneri ad compensationem damni & laesionis, quam dolo intulerit, in eo contractu. & idem tenet Abb. ibi numero 28. igitur si contractus factus fuerit absque dolo, cessat obligatio restitutionis, etiam in animae iudicio, etiam ante quadriennium, quo ad rem ex contractu quaesitam, nam quo ad damnum illatum in eius aestimatione & precio, profecto etiam si bona fide id datum sit, erit restituendum secundum distinctionem a me traditam lib. 2. huius operis. capitu. 3. numero 11. vnde constat in eo casu malam fidem abesse. id vero quod Iurisconsultus scripsit in dicto §. interdum, ita accipiendum est, vt si is, qui emit rem a minore, eam alteri vendiderit, restitutio in integrum minori competat aduersus secundum emptorem, si scienter emerit, sin autem ignoranter, detur aduersus eum in integrum restitutio, si primus emptor non est soluendo, licet in eo casu secundus emptor bona fide emerit, ex quibus sane verbis apparet, secundum emptorem habere bonam fidem, si ignorans emerit ad hunc effectum, vt si primus emptor soluendo sit, excludat minorem a restitutione in integrum: Quod si secundus emptor scienter emerit, quodammodo malam fidem habuisse dicitur ad hunc effectum, vt indistincte possit aduersus eum in integrum restitutio postulari. Sic etenim mala vel bona fides a Iurisconsulto in hunc accipitur modum, vt restitutio in integrum concedatur, vel negetur, non autem ad hoc, vt non petita in integrum restitutione etiam intra quadriennium emptor dicatur malae fidei possessor, quo ad alios iuris effectus, imo tunc bonae fidei possessor dicitur, quo ad fructuum adquisitionem, vt eo pacto eos acquirat, quo a bonae fidei possessorib. statim dicemus adquiri, quod in specie docet Carol. Molin. in consuetudin. Paris. titulo primo. §. 22. numero 53. licet difficultatem istam obiter commemorans insolutam reliquerit Tiraquel. libro primo. de re tractu. §. primo gloss. 18. numero 67. ex quibus apparet primam hanc interpretationem iure posse procedere. Caeterum, vt & alias praefatae decisioni aptemus obiter, & vt aiunt, per transennam praemittamus, fructus naturales dici eos, in quibus producendis ac percipiendis magis operatur ipsa ra, quam hominis industria, veluti pratorum herba, glandes, castaneae, poma, industriales vero eos, qui proueniunt ac percipiuntur potius ex industria hominis, quam ex ipsa natura, vt segetes. l. fructus. ff. de vsur. glos. & Doct. ibi in l. ex diuerso. ff. de rei vendic. item pensiones domorum sunt industriales. Bald. in l. si traditio. colu. vlt. C. de actio. empt. Areti. consi. 160. col. 2. tandem arbitrio iudicis relinquitur, quando magis industria hominum, quam ipsa natura, & econuerso fructus proueniant. Barto. in dicta l. ex diuerso. Abb. in c. grauis. de restit. spolia. Aret. dicto consi. 160. & licet quidam alijs distinctionibus vtantur, hanc ipse veriorem esse opinor. His sane praemissis sit prima conclusio. Possessor bonae fidei habens titulum, naturales fructus facit suos. l. in bonae fidei. ff. de acquiren. rerum dominio. ita enim Paulus Iurisconsultus scribit, bonae fidei emptorem non dubie percipiendo fructus, etiam ex aliena res uos interim facere, non tantum eos, qui diligentia & opera eius peruenerunt, sed omnes, quia quod ad fructus attinet loco domini pene est. Quibus quidem verbis probat hanc assertionem, quam tenent. Bart. in dicta l. ex diuerso. in princ. Iason in additionibus ad Porcium in §. si quis a non domino. Institu. de rerum diuis. & plaerique alij Communiter, vt eos sequutos notat Panormi. in dicto c. grauis. col. 3. quo fit, vt hic possessor non teneatur hos fructus restituere etiam extantes, rei vendicationis actione, sed vel officio iudicis ab eo fructus hi peti possunt simul cum ipsa re Bart. in dicta l. ex diuerso. §. 1. Iason in §. omnium de actionibus, colum. vlti. vel condictione sine causa. Ange. Areti. in dicto §. si quis a non domino. Bart. in dicta. l. ex diuerso. 3. col. Abb. in dicto c. grauis. quorum sententia receptior est. verum & hic possessor tenetur restituere hos fructus etiam consumptos, quatenus ex his factus fuerit locupletior. gloss. in dicta l. ex diuerso. & in dicto §. si quis a non domino, quod poterit suaderi authoritate Iurisconsulti in illa aequissima, quam proponit, ratione in l. si me & Titium. ff. si cert. pet. atque ita in hac specie frequentiori iudicio Doctores dubitationem istam definierunt, vt fatetur Abb. in dicto cap. grauis. nume. 6. eandem resolutionem sequutus. Secunda conclusio a superiori originem ducit, & asserit, etiam bonae fidei possessorem absque titulo tamen, non facere suos fructus naturales. l. fructus. ff. de vsur. l. liber homo. & l. qui bona. l. adquiruntur. l. si seruus. ff. de acquiren. rerum domi. §. idem placet. Institu. per quas personas nobis acquiritur, & ideo fructus hi ab hoc bonae fidei possessore, si extant, actione reali petuntur, consumpti vero, si ex his factus sit locupletior condictione sine causa, vel officio iudicis. gloss. in d. l. ex diuerso. & in dicto §. si quis a non domino. Tertia conclusio bonae fidei possessor etiam titulum non habens, industriales ita facit suos, vt extantes teneatur restituere eo modo, quem in prima conclusione adduximus. gloss. in dicta l. ex diuerso. text. in l. qui scit. §. in alieno. ff. de vsur. in quo omnes fere conueniunt. consumptos vero minime cogitur restituere in iudicijs particularibus, tametsi ex eis factus sit locupletior. dicto §. si quis a non domino. l. sed & loci. ff. finium regundorum. l. quaesitum. §. vlti. ff. de acquir. rerum domi. Cynus in l. non est. C. famil. ercis. Bald. in l. 1. C. de vsur. & fruct. legat. Angel. & Imol. in l. sequitur. §. 1. ff. de vsucap. idem Imol. in dicto. c. grauis. & ibi Abb. num. 6. dicens, hanc opinionem Communem esse. quod etiam fatentur Alexan. in l. 6. vel metu. colum. 3. C. quod metus caus. Curtius senior consil. 71. col. 4. Curt. iunior consi. 28. col 3. Carol. Ruinus consi. 91. 2. col. lib. 5. Carol. Moli. in consil. Parisien. tit. 1. §. 22. nu. 49. & hoc non tantum in temporalibus, sed etiam in spiritualibus, reditibusque ecclesiasticis admittunt vterque Curtius in praedictis responsis post Ab. in c. dilect. de praebend. contrariam sententiam. imo quod bonae fidei possessor, vtcunque titulum habeat, teneatur ad fructus etiam industriales & consumptos, in quantum ex eis factus sit locupletior, ex naturalis aequitatis ratione per Iurisconsultos considerata in dicta l. si me & Titium. adserunt, & veriorem esse contendunt Bart. & Ang. in dicta l. ex diuerso. idem Bart. in l. si fur. §. 1. ff. de vsucap. Ant. & Ab. in dicto c. grauis. nu. 6. Paul. in l. si fundum. C. de rei vendic. Alexand. consi. 21. volu. 4. idem Alex. in l. si insulam. §. fructus. ff. soluto matrimo. idem in dicta l. 6. vel metu. col. 3. Innoc. in c. in literis. 1. col. de restit. spolia. Alexan. Ias. & Deci. in dicta l. si me & Titium. vbi Purpura & Alciat. scribunt hanc opinionem Communem esse, & idem fatetur Alexan. in dict. §. fructus. quibus ipse consentiam libenter ea ratione, quod videam, omnia iura dicentia bonae fidei possessorem non teneri ad restitutionem fructuum, quod consumpserit ante litem, quae propriori opinione citauimus, debere intelligi, nisi in quantum factus sit locupletior. Forsan tamen istam interpretationem non patitur Regia. l. 38. titul. 28. part. 3. in eius priori parte, quae vt a posteriori differat, probare videtur praecedentem sententiam, nisi dixeris, nihil ea lege statui a iure Caesareo diuersum. In iudicijs autem vniuersalibus expeditum est absque controuersia, vltimam sententiam admittendam esse. l. item veniunt. §. fructus. & §. eos. vbi Doct. ff. de petitio. hered. l. 1. C. eodem titu. Baldus in l. 2. C. de fruct. & lit. expens. col. 2. & Ioan. Copus lib. 2. de fruct. titu. 2. cap. 3. ex his apparet, qualiter sit intelligendus text. in l. si contra. C. si quis ignor. rem mino. vbi rescisso contractu alienationis rei minoris, quod fuerit facta absque iuris debita solennitate, fructus vniuersi minori redduntur, si non bona fide emptorem fuisse qui emerit, constiterit. Igitur si emptor bonam fidem habuerit, non restituet necessario fructus omnes, quos perceperit. Itaque iuxta praemissam resolutionem etiam industriales fructus restituendi sunt, inquantum possessor factus sit locupletior, licet sint consumpti. Nec discrimen aliquod ipse constituo in propria specie dict. l. si contra. an is, a quo fundus euincitur, sit primus, qui a minore emet, an qui ab hoc emptore minoris emerit, vtrumque etenim pari ratione teneri ad fructuum restitutionem existimo, quamuis Carolus Molinaeus in dicto §. 22. numero 54. conatus fuerit maximam inter hoc differentiam adnotare. In his tamen, quae diximus, maxime nobis negotium facessit Iuliani responsum in l. qui scit. §. vlt. ff. de vsur. Scribit enim, bonae fidei emptorem, qui prius, quam fructus percepisset, cognouerit fundum alienum esse, quo ad fructus percipiendos, vtque eos suos efficiat, donec fundus euictus sit, adhuc censeri ad hanc bonam fidem habere. Cui responso ex diametro obest Vlpianus Iurisconsultus in l. qui mihi bona ff. de acquir. rerum domi. huic & Paulus accedit in l. bonae fidei. ff. eod. tit. quae quidem responsa adeo contraria sunt, vt sine manifesta calumnia conciliari non possint authore Eguinario in §. si quis a non domino. Instit. de rerum diuis. Accursius tamen non aliter ab hac perplexa quaestio. eximere seipsum valuit, plurib. propositis solutionib. quam concedendo fructus istos, licet suos effecerit possessor, esse ab eo restituendos iudicis officio si extiterint. gloss. in dict. §. vlt. Bar. in l. sed si lege. §. de eo autem. ff. de petit. haeredit. idem in dicta l. ex diuerso. num. 9. vbique tamen sub obscure. Sed ab his ego libenter quaesierim, qua ratione possessor hic potest facere fructus suos, cum Vlpianus manifeste & palam scripserit in dicta l. qui mihi bona. bonam fidem initio possessionis non sufficere, sed singulis momentis desiderari, vt possessor fructus suos faciat. Rursus cum quaeritur, an possessor fructus sibi acquirat, an non? factum duntaxat inspici debet, & ideo quamuis vsucapere possit is, qui ab initio bonam fidem habuit, licet postmodum cognorit, rem alienam esse ante finem vsucapionis, fructus tamen non facit suos, postquam scientiam habuit res alienae, siquidem vsucapio ad ius, facere fructus suos, ad factum id est ad bonam fidem pertineat, vt scribit Iurisconsultus in dicta l. bonae fidet. Ego sane id ingenue fateor, mihi certum esse, possessorem alicuius fundi teneri omnino ad restitutionem fructuum, quos a die malae fidei perceperit, eodem modo, quo teneretur, si fuisset malae fidei possessor ab initio, cum ex eo die vere malae fidei possessor sit, & hoc probatur in dicta l. bonae fidei. & in l. qui mihi bona. nec opinor, hunc possessorem fructus ita perceptos suos facere aliter, quam suos fecisset, si ab initio malam fidem habuisset, quod probat ex iunioribus Ioan. Copus de fructib. libro 2. titul. 4. cap. 5. & id maxime apparet ea ratione, quod nec ad vsucapionem satis est initio bonam fidem possessorem habuisse, nisi & ea toto vsucapionis tempore duret, aduersus iuris ciuilis decreta, quae hac in re iure Pontificio improbantur. text. in capit. vltim. & ibi Communis de praescrip. Dinus in reg. possesso. de reg. iur. in 6. in princip. Barto. in l. naturaliter. ff. de vsucap. 2. col. Balb. de praescript. 2. part. tertiae partis principal. q. 7. dicentes decisionem l. 1. C. de vsucap. trans. hodie de iure Pontificio suadente cessare. Id vero quod Iulianus Iureconsultus scribit in dicta l. qui scit. tametsi a iuris vtriusque Doctoribus varias & probabiles forsan interpretationes hactenus habuerit, vt effugeret contrariam Pauli & aliorum Iurisconsultorum sententiam, mihi potius dictum esse videtur ex opinionum conflictu, vt tandem aduersa prorsus hos Iurisconsultos opinatos fuisse existimem, constat etenim passim ipsos Iureconsultos ob varia iudicia, contraria respondisse: siquidem plerunque Iuliano aduersatur Paulus, a Paulo dissentit Vlpianus. nec mirum est eos, qui Iustiniani Cesaris imperio tot Iurisconsultorum responsa ex tot eorum libris ad Epitomem deduxerunt, memoriae lapsu: homines enim erant, non aduertisse repugnantia inuicem responsa, seipsos Pandectarum libris adnectere. Nec conuenit huic negotio, quod doctissimus Ioan. a Medina Hispanus scripsit in tracta. de contractibus. quaest. 17. dicens, posse quem scire rem, quam possidet, alienam esse, & tamen bona fide credere eum, qui sibi eam vendidit, mandatum habuisse a domino ad eius venditionem, atque ita hoc in casu procedere, quod in dicta l. qui scit. probatur. hoc etenim procedere nequit: nam tunc hic possessor bonam fidem haberet, nec diceretur scire rem alienam esse, imo credere rem a se possessam propriam esse, vtpote sibi mandato veri domini venditam, & ex titulo venditionis traditam. Quarta conclusio. Quoties bonae fidei possessor tenetur restituere fructus extantes, eos nihilominus sibi acquirit per triennij vsucapionem. gloss. singul. in l. sequitur. §. fructus. ff. de vsucap. vbi Barto. idem Barto. in l. 3. C. quod met. caus. Alex. Ias. & nouiores post alios in l. si me & Titium. ff. si cert. pet. Curtius Senior consil. 71. Balb. de praescript. 4. part. quartae partis principalis. q. 35. quorum opinio communis est, & procedit ex solo titulo pro suo, nec est alius titulus necessarius Bal. in l. 1. C. de vsur. & fruct. leg. Curt. in d. consi. 71. col. 5. & idem erit quantum ad id, in quo ex his fructibus iam consumptis possessor factus sit locupletior. Paulus Castren. in dicto §. fructus. quem sequitur Curtius in dicta col. 5. modo ante consumptionem fructus per triennium possederit bona fide, sicuti scribit Carol. Ruinus consil. 204. col. vlt. lib. 1. Verum enimuero praeter ea, quae proxime adnotauimus, considerandum erit, num error iuris bonam fidem producat, & an ea sufficiens sit, [art. 8]quantum ad fructuum acquisitionem. Nam ex iuris errore bonam fidem, quo ad hunc effectum, oriri, & eam sufficere, notat gloss. in l. si fur. ff. de vsucapi. §. i. Cui similis est in l. de fructibus. ff. de dona. inter virum & vxo. & in l. quod vxor. ff. de acquiren. possess. quas probant Doctor. ibidem, Barto. in l. sed si lege. §. scire. ff. de petitio. haered. Paul. Castren. in l. Celsus. ff. de vsucap. & ibi Bald. 4. nota. Bald. in l. irritam. 2. col. C. pro donat. Roma. sing. 90. Felinus in cap. de quarta. numero 29. de praescript. optimus textus in dicto §. scire. & haec opinio communis est, procedit tamen in errore iuris, nec adsistentis, nec resistentis, secus vero in errore iuris resistentis, nam bona fides ex eo procedens, non est sufficiens ad acquisitionem fructuum. l. iubemus. in 2. §. sane. C. de sacrosanctis Ecclesijs. l. 1. C. de fide instrumentorum & iure hast. fisca. l. quemadmodum. C. de agric. & censi. libro x. cap. si quis. de rebus Eccles. notant. Abbas Anton. & Barb. in cap. ad nostram. de reb. Eccles. Ab. in c. dilecto. col. 3. de praebend. idem in cap. grauis. de restitu. spoliat. antep. col. Bartol. in dict. §. scire. Felinus in d. cap. de quarta. num. 31. Laurent. a Rodulphis in cap. sine exceptione. 12. quaest. 2. pe. q. Balb. in dict. l. Celsus. 4. notab. quibus refragantur Innocent. Ancha. Card. & Imol. in dict. cap. ad nostram. dicentes, bonam fidem ex errore iuris procedentem sufficientem esse ad fructuum acquisitionem: etiam si ius illud actui resistat, quibus accedere videtur gl. in l. 2. C. si quis ignor. rem mi. vbi Bald. & Saly. ex ea notant, errantem in iure bona fide acquirere fructus ex contractu nullo, & a iure reprobato ob defectum solennitatis, atque ita opinionem istam Inno. & sequacium veriorem esse existimo ex eo, quod nullibi efficacem video authoritatem, qua probari possit oppositum, siquidem ea iura, quae pro communi adducuntur, vel aperte dictant, mala fide fructus fuisse perceptos, vti plane constat in d. l. iubemus. §. sane. & similibus. & maxime dict. l. 1. C. de fide instru. & iure hastae fiscal. vel sunt intelligenda, vt locum habeant, cum possessor mala fide fructus perceperit, etiam si absque vlla huius rei distinctione loquantur, cum sit ab omnibus receptum, bonam fidem ex iuris errore ortam sufficere ad fructuum acquisitionem, & praeterea sit satis, ad eos acquirendos malam fidem abesse, tametsi omnino bona fides non adfuerit. quod probatur in dicto §. scire. Sic sane opinor esse intelligendum tex. in capitu. si quis presbyterorum. de reb. Ecclesi. Caeterum opinio praecedens, quae Communis est, intelligi poterit, quando ius ita resistit, vt rem perhibeat regulariter alienari, sicuti in prohibitione alienationis rerum Ecclesie contingit. dicto capit. si quis presbyterorum. & in decisione l. quemadmodum. C. de agric. & censit. cum similibus. secus vero vbi & si ius resistat, permittit tamen rerum alienationem certis adhibitis solennitatibus: sicuti apparet in alienatione rerum minoris: item in donatione inter virum & vxorem, & ita hanc difficultatem intellexerunt Aretin. in l. quod vxor. ff. de adquirend. possessione. Curtius dicto consil. 71. col. 8. ex glos in dicta l. secunda. C. si quis ignor. rem mino. Haec tamen distinctio mihi non placet, non enim satis percipio, quid referat, quantum attinet ad hoc, vt ius resistat, esse rem iure prohibitam, alienari regulariter, vel permissam esse eius alienationem quibusdam solennitatibus adhibitis: cum vtroque casu ius resistat contractui, & tandem res sit alienari prohibita ex iuris regula, nisi alienetur eo modo, quo iure statutum est: constat etenim alienationem rerum minoris factam absque iuris ciuilis solennitatibus irritam ab eodem iure censeri l. lex, quae tutores. C. de admini. tuto. Et deinde parum discriminis est, quo ad effectum alienationis inter res ecclesiarum, & res minorum, vti memini, me adnotasse in capitu. filius. de testament. Potest etiam opinio Innocentij procedere, vbi cum errore iuris concurrerit facti error. Angel. ex gloss. ibi in l. quaecunque. ff. de publici. in fine, quem sequitur Curtius dicto consilio 71. columna. 9. & iuxta hunc intellectum possumus interpretari text. in dicto capit. ad nostram. vt intelligamus, possessorem existimasse illum contractum, ex quo rem habuit, factum fuisse adhibitis iuris solennitatibus, quod notare videtur glos. ibi dum dixit, illum habuisse bonam fidem, & colligitur ex Abb. columna 3. & Felin. numero 25. in capit. de quarta. de praescript. Domini. in cap secundo. §. contractus. de reb. Eccle. in 6. Balb. in dicta l. Celsus 4. notab. versic. quarto limita. Sed haec interpretatio non conuenit cap. ad nostram. quia in hoc exemplo solum ageretur defacti errore nulla admista iuris ignorantia. His tandem praenotatis, dici secundo loco poterit in specie praefati capit. ad nostram. contractum fuisse nullum, ob defectum solennitatis a canonibus requisitae, & ideo rescissum fuisse contractum absque beneficio restitutionis in integrum, quod sensit ibidem Hostiensis. nam in primis illud ipse opinatur, illius contractus rescissionem petitam fuisse post quadriennium, quod tempore non potuit postulari in integrum restitutio. Erit ergo vero similius, [art. 9]eum contractum rescissum fuisse ex eo, quod nullus erat, quippe qui carebat authoritate Episcopi, quae quidem necessario exigitur, nec sufficit authoritas Abbatis in alienatione rerum monasterij non exempti, tex. in capit. Abbatibus 12. quaestione 2. clement. 1. de reb. ecclesi. cap. ea noscitur. de his, quae fiunt a praelat. Imo etiam si monasterium sit exemptum, Abbas tamen non habeat quasi episcopalem iurisdictionem, requiritur authoritas Papae, vel alterius immediati superioris, habentis quasi episcopalem iurisdictionem, vt notant Cardina. & alij in cap. primo. de rebus ecclesi. gloss. verbo proprij. Et ibi Cardina. in dicta clement. 1. Imola in dicto capit. ad nostram. columna 2. Alexand. consilio 17. columna 2. & ibi Carolus, & consil. 44. libro 4. Chassanae. in consuetudini. Burgun. rubric. 9. §. 9. numero 26. nec sufficit ipsius conuentus consensus. gloss. ibi communiter recepta in dicta clementi. prima. verbo. non habeat. & hac ratione constat, possessorem absolui a restitutione fructuum, quia bona fide deducta ex errore facti possedit, & fructus, quos perceperat, ita consumpsit, vt ex eis non sit factus locupletior, iuxta tradita in tertia conclusione. Quod si dixeris, non potuisse bonam fidem vere locum habere in eo, qui in iure resistente errabat, adhuc & tertio text. in dicto capit. ad nostram. erit intelligendus in errante etiam iuris resistentis errore, habente tamen bonam fidem secundum ea, quae paulo ante ex Innocentio adnotauimus. Cui addendum est, errantem in iure etiam eo casu, quo fructus ex bona fide, & titulo adquirat, nequaquam adquirere, nec facere suos fructus naturales, & ita aequalem esse possessori bonae fidei absque titulo. Sicut etiam expeditum erit, eum teneri ad restitutionem industrialium, quatenus ex eis factus sit locupletior, vt expressim haec duo addit Felinus in dicto capitu. de quarta. num. 30. Sed etsi Innocentij sententiam minime velis recipere. Quartus aptabitur intellectus in eum plane modum, vt dicamus in dicto capitu. ad nostram. contractum fuisse rescissum per restitutionem in integrum, quod ibi probatur, dum Romanus Pontifex ad eius rescissionem laesionem potius considerat, quam defectum solennitatis, sicuti animaduertunt Abb. Imola & Doctores ibi frequentius, nec inconuenit, eam restitutionem postulatam fuisse post quadriennium, siquidem Ecclesia propter enormissimam laesionem, etiam post quadriennium potest petere in integrum restitutionem. [art. 10]gloss. in capitu. 1. de in integrum restitutio. in 6. quam Doctores ibi sequuntur. dicit singul. Abb. in capitu. 1. colum. 1. de in integrum restitutio. Ange. in §. rursus. deactionibus. col. 4. commendat Felin. in capit. 1. colum. penul. de praescriptio. Socinus consilio 226. libro secundo. Iason consilio 54. libro primo, atque ita petitam fuisse in dicto capitulo ad nostram. in integrum restitutionem post quadriennium praeter Hostiensem Collectar. Cardin. Abb. & Imol. ibi num. 4. notat Francus in dicto capi. 1. de in integrum restitutio. in 6. vnde eiusdem capitis decisio euidenter probat praefatae gloss. conclusionem, vt ibi considerant Abb. & Imola, qua in re duo, vel tria sunt omnino adnotanda, quorum primum est, expeditum esse Ecclesiam sicuti minorem petere posse in integrum restitutionem, etiam ob eam laesionem, quae dimidiam iusti pretij non excedit. Abb. & Burgensis ibi numero 42. & 44. in capitul. cum dilecti. de emptio. modo laesio grauis sit, & enormis glo. communiter ibi recepta in capitu. primo, de in integrum restitutio. tex. [art. 11]in cap. tum ex literis. & ibi Abb. eodem titul. Bart. in l. scio. per text. ibi. ff. de in integrum restitutio. quorum sententia etsi communis sit: dubia tamen videtur ex pluribus. Et primo ex l. si proprietarius. ff. de damno infect. vbi cautio damni infecti etiam pro modico damno iure exigitur. Deinde est tex. in §. gallinarum. Instit. de rerum diuis. ex quo probatur etiam in re minima furtum committi. Praeterea speciale est, grande damnum exigi ad concedendam minorib. restitutionem, apud Iurisconsultum in l. si ex causa iudicati. in princip. & l. penult. ff. de minoribus. & in l. vlti. C. qui & aduers. quos. Igitur ordinarium est, pro modica laesione restitutionem in integrum concedi. Quam ob rem pro modica laesione minoribus competere in integrum restitutionem, docent gl. Bart. & Doct. in l. secunda. C. si aduers. vendit. pig. & in dict. l. si ex causa. Alex. consi. 67. volu. 5. Corneus consi. 179. nu. 10. lib. 4. imo & idem esse, si minima laesio minori contigerit, constanter voluerunt Alberi. & Fulgosi. in dict. l. scio. post gl. & Andr. de Pisis, ibi quibus accedunt Deci. in capitul. de appellationibus. & in cap. maioribus. de praebend. Gomezi. in §. poenales. de actionibus numero 4. & nouissime Emanuel a Costa Lusitanus in §. & quid si tantum. ff. de liber. & posthu. parte 2. num. 78. authoritate Iurisconsulti in dict. l. scio. dicentis, pro minima laesione tunc denegari restitutionem in integrum, quando per eam maiori rei, vel summae praeiudicium fit, ergo concedi debet, quando minima ipsa laesio contingit in contractu modicae, vel minimae quantitatis. Ego sane difficilem hanc quaestionem ita definiendam esse opinor, vt ex Iurisconsulto id verissimum sit, contractum magnae quantitatis minime rescindendum esse beneficio restitutionis in integrum ratione minimae laesionis, atque ita intelligenda est dicta l. scio. & probatur authoritate Bartol. in l. de pupillo. §. si quis riuos. ff. de noui oper. nunciat in fine. Rursus eodem pacto restitutio in integrum concedenda est, ob laesionem etiam modicam, respectu maioris, aut enormis, quae minori contingere poterat in eadem re, attamen graui, & enormi ipsi minori, si absque comparatione maioris separatim consideretur. Est enim in contractu mille aureorum modica laesio, quae contingit in quinquaginta aureis, si comparetur laesioni, quae poterat in quadringentis accidere, tamen separatim considerata praedicta laesio, quae in quinquaginta aureis datur, grauis laesio est, & enormis ipsi minori. Sic sane dicamus communem opinionem Doctorum in dicta l. secunda. C. si aduersus venditionem pignorum. sequuti. pro modica aliqua laesione, concedendam esse in integrum restitutionem, quando arbitrio boni viri, & discreti iudicis ea laesio separatim considerata grauis est, vel enormis, ac tandem restitutione digna. Quo fit, vt ea iura & authoritates, quibus probatur, enormem laesionem ad restitutionem esse necessariam, ita esse intelligendas censeamus, vt arbitrio iudicis ea laesio perpendatur & consideretur, sitne ipsi minori, vel Ecclesiae grauis ex seipsa, licet comparatione maioris modica sit, arbitrio etenim iudicis relinquen dum est, quanta debeat esse laesio, vt minori, vel Ecclesiae etiam intra quadriennium restitutio ordinaria concedatur, vt notatur in l. sed si susceperit. §. primo. ff. de iudic. & in Authent. nisi breuiores. C. de sentent. ex peri. recit. & in specie Alexand. consil. 67. numero 2. lib. 5. & est communis omnium adsertio in cap. 1. de in integrum restitutio. vt scribit eam sequutus Anto. Burgensis in cap. cum dilecti. de emptio. numero 44. idem asserit Decius consil. 39. numero 7. optimus text. in l. 5. titu. 19. particul. 6. notat Alexand. in l. si quis arbitratu. ad finem. ff. de verborum obligationibus. qua ratione si minima laesio contigerit ipsi minori, vel ecclesiae, quis, obsecro, discretus iudex vnquam arbitrabitur, concedendam esse restitutionem? Nonne absurdum esset, concedi restitutionem minori, si laesus esset in vnius quadrantis quantitate, in eo contractu, in quo etiam de re modica ageretur? non enim essent satis mille iudices in quauis ciuitate his restitutionibus concedendis. Eodem iure, si laesio modica sit a seipsa, ac separatim considerata arbitrio recti iudicis, ob tot minutias effugiendas restitutio ista, quae beneficio speciali grauiter laesis concedenda est, iuste denegabitur. Ex quibus apparet verus intellectus ad text. in dicta l. si ex causa. & l. penultima. ff. de minoribus. vbi speciali quadam ratione grande damnum requiritur, vt minores in integrum restituantur. idenim ita est accipiendum, vt in eisdem casibus, ob speciale ius maior laesio sit exigenda, quam inordinaria in integrum restitutione, & sic iudex ipse arbitrabitur quanto maior debeat esse laesio praedicta, quod Alex. d. consil. 67. expressim fatetur. Secundo, ex his etiam deducitur, vti ego existimo, iudicis arbitrio definiendum esse, quanta, & qualis debeat esse laesio Ecclesiae, vt eius ratione post quadriennium restitutionis beneficium locum habeat, nec taxari potest certa hac in re quantitas. Ea etenim ratio, quam dictat etiam post ordinarium quadriennij tempus, ecclesiam fore restituendam, eadem grauitatem & enormitatem laesionis respexit, vt ea laesio ita grauis & iniuriosa sit, que iudicis arbitrio non patiatur Ecclesiam, cui fauendum summopere est, adhuc eo damno praegrauari. Igitur parui refert definire, sit necessaria enormissima laesio, vel sufficiat enormis, cum etsi eam sufficere dicamus, nullo pacto possumus excludere iudicis discreti arbitrium ad discernendum, sitne enormis laesio. Discernet igitur pius, & rectus iudex, sime talis laesio, quam iniquum sit Ecclesiam pati, etiam post quadriennium. Atque ita sane opinor, rem hanc intelligendam esse, non enim satis apertum est de iure, sufficiátne ad hanc extraordinariam restitutionem enorme damnum, nam etsi in praed. cap. ad nostram. laesio illa enormis appelletur, quis non videt, eam esse, vt ita loquar, enormissimam, cum primo anno reus ex ipsa re tot libras perceperit, quot quidem pro ipsa re Ecclesiae dederat: nempe octuaginta? Tertio, hinc deducitur, minorem & Ecclesiam restitutionis in integrum beneficium iure consequi posse, etiam si laesio dimidiam iusti precij excesserit, nec enim hoc beneficio priuantur, quod possint agere remedio l. secundae. C. de rescindenda venditio. cum restitutio in integrum, & si sit auxilium extraordinarium, pinguius tamen est quam ordinarium, quod ex dicta l. secunda competit. quod patet ex eo, quod reus electionem habet conuentus actione l. secunde. vel ad supp lendum iustum precium, vel ad restituendam rem. non sic in restitutione in integrum, praecise etenim rem cogitur restituere, qua ratione post alios hanc illationem notant Abbas & Burgensis nume. 43. in cap. cum dilect. de emptionibus. & Pantaleon Cremensis in dict. l. secunda, extensione 12. col. 17. Superest tamen respondere iuribus & rationibus, quibus probari videbatur laesionem quantumcunque minimam locum facere beneficio restitutionis in integrum. Et sane quod Iurisconsultus scribit in l. si proprietarius. ff. de damno infect. cautionem illam dandam esse etiam pro minimo damno, ita est intelligendum, vt minimum damnum sit respectu & comparatione maioris, non tamen separatim, & per seipsum consideratum. Superstitiosum enim esset, pro damno vnius regulae, vel simili, praetorem adiri, & eius decreto cautionem praestari. Igitur praetor ipse arbitrabitur, sitne damnum, quod timetur, cautione illa dignum, vt sane pro minimo nocumento, aut pro modico nequaquam authoritatem praestet, aut decretum decernat ad cautionem illam necessario exhibendam. Ceterum magis obstat, quod furti actio datur pro re minima. text. in dict. §. Gallinarum. vbi ita Theophilus interpretatur, & omnes Doctor. ibi post gloss. cui similis est in l. si oleum. ff. de [art. 12]dolo. norant Henric. in cap. etsi quaestiones. de simo. Corset. in tract. de excellentia Regis, quaestion. 4. Hippolytus in l. furem. numero 8. cum sequent. ff. de sicar. optimus text. in l. vulgaris. ff. de furt. & in cap. vulgaris de poenitent. distinctio. 1. non enim res, sed effectus furantis est considerandus, vt scribit Hieronymus apud Gratianum in cap. vlt. 14. quaestio. vlt. Haec tamen opinio etiam si frequentissimo omnium calculo recepta sit, mihi nec placet, nec placuit vnquam. Ius enim ars est boni & aequi. l. 1. ff. de iusti. & iure. & tamen nulla aequitas dictat actionem hanc, quae infamiam irrogat, dari pro vno quadrante, aut aereo nummo, nec pro vno ouo, nec pro alia minima re Deinde quid, obsecro, in causa est, quod Iurisconsulti dari actionem dedolo pro re minima, omnino negant. dicta l. si. oleum & eorum interpretes pro vno, vtarunt, ouo concedunt actionem furti? Ego sane nullam video iustam esse discriminis causam. Praeterea ablatio rei minime attento paruo nocumento vel furtum non est, vel saltem mortale crimen non inducit, sed tantum veniale ob animum innocentis. non enim praesumitur, paruam illam rem auferri contra voluntatem domini propter paruum nocumentum, atque ob id etiam, si praesumeretur contraria domini voluntas, esset veniale crimen, non mortale. Thomas, & Caietanus 2. 2 quaestion. 59. atticulo 4. Ioan. Maior. in 4. sentent. distinct. 15. quaestio. 16. Syluester verb. furtum. quaestio. 2. Ioan. a Medina de contract. quaest. 4 in fine. optimus text. in cap. vnum horarium. 25. distinctio. ex quo deducitur mortale peccatum esse, si quis toties rem minimam auferat a domino vt notabile damnum inferat, quod ipse Maior d. quaestion. 25. & 26. notat & Medina de contract. quaestio. 10. qui ex hoc inferunt ad quaestionem illam, qua tractari solet, an teneatur ad restitutionem is, qui e venia, vel horto alieno rem minimam acceperit, & tandem plures paulatim rem minimam ab eodem horto, vel vinea ita abstulerunt, vt ex omnium furto magnum, aut saltem notabile damnum domino vineae illatum fuerit, qua in re dicendum est, eorum quemlibet veniale crimen commisisse, si ipse modicum illud damnum intulit, ignarus damni ab alijs illati, & tamen teneri ad illius damni quantumcunque minimi restitutionem. Quod si quilibet damnum intulisset, certus de damno per alios illato, ex eo, quod plures simul fuissent vineam ingressi, eo casu mortale crimen quilibet commisisset, licet non teneatur ad totius damni restitutionem, damni inquam, per alios illati, nisi fuisset causa totius damni, consilio, auxilio, similitérue, sicuti predicti Doctor. diligenter adnotarunt. quod autem sit notabile nocumentum, vt furtum dici possit vere, & mortale crimen, bonus vir arbitrabitur: Syluest. d. q. 2. & Ioan. a medina. d. quaest. x. ad finem, & probatur ex his, quae superius ipse tradidi. His igitur consideratis opinor, a iure alienum esse, pro minima re dari actionem furti. Nec oberit, quod Iustinianus scribit in dicto §. Gallinarum. quia ibidem non dicitur, vere committi furtum, in vnius Gallinae nocumento, sed ficte, & quasi per quandam interpretationem, vt Zasius existimat d. capitu. 26. cui responsioni Theophilus refragatur dicens, pro vnius Gallinae furto dari actionem furti. quam obrem ego aliter responderem, non esse vnam Gallinam minimam rem, nec minimum damnum ex eius furto inferri: quod bonus ac disertus vir ex propositis in specie contingenti qualitatibus arbitrabitur. Rursus quod ex Hieronymo adducitur a Gratiano in dicto capitulo vltimo. referendum est ad nocendi voluntatem, quae si limitata sit ad minimi nocumenti terminos, nequaquam est mortale crimen, quod si nocendi animus nullam limitationem habeat, aut etiam ad notabile nocumentum progrediatur, mortalem culpam habet: & ita Hieronymi authoritas intelligenda est in hunc sane sensum, vt accipiens a domino inuito rem minimam, animo nocendi in maiorib. absque limite illius modici nocumenti, mortaliter peccet ex Th. & ibi Caiet. 2. 2. q. 66 art. 6. libet tamen verba Hieronymi adscribere, eo, quod a Gratiano minus integre relata fuerint. Is enim in commentarijs in Episto. Pauli ad Titum capit. 2. ita scribit: Fur autem non solum in maioribus, sed etiam in minoribus iudicatur, non enim id, quod furto ablatum est, sed mens furantis attenditur, quomodo in fornicatione & adulterio, non idcirco diuersa sit fornicatio, aut adulterium, si pulchra, vel diues, deformis, aut pauper, meretrix, vel adultera sit, sed qualiscunque illa fuerit, vna est fornicatio, vel adulterium: ita & in furto quantuncunque seruus abstulerit, furti crimen incurrit. hactenus Hieronymus. Sed vt rem, a qua diuertimus, prosequamur, ad intellectum gloss. in dicto capitulo primo. de in integrum restitutio. in 6. aliud animaduertendum est, quod in quaestionem adduxit Rodericus Suares allega. 12. colum. penul. dicens iure communi, etiam si Ecclesia enormissime laesa sit, non posse eam petere restitutionem post octo annos, atque ita ratione enormissimae laesionis post primum quadriennium, alterum quadriennium tantum concedi: iure tamen regio vsque ad triginta annos posse eam restitutionem peti. iuxta l. vlt. titu. vlt. part. 6. Haec tamen viri doctissimi consideratio, communi omnium, & receptissimae interpretationi refragatur: quandoquidem quotquot d. gloss. sequuntur eius adsertionem ad octo annos minime restringunt: imo in longissimum triginta annorum spacium extendunt, quibus authoritas Hostiens. adstipulatur, is enim in dicto capitulo ad nostram etiam post decennium restitutionem petitam fuisse opinatur. Et praeterea suffragatur gloss. in l. sicut. verbo prosequutione. C. de praescriptio. triginta vel quadraginta annorum. quam praeter alios explicant dicentes singul. Iason in §. fuerat. nume. 22. de actionib. & Bald. de prescript. 4. part. 4. partis princip. quaest. 30. ex ea enim iuncta l. videamus. ff. de eo, quod met. causa. apparet officium iudicis, quod semel quadriennium egreditur, ad triginta annos perpetuum esse. Quam ob rem etiam seclusa Regia, ac Partitarum lege iure communi falsam esse opinamur Roderici Suares declarationem: quam nouissime improbat Emanuel a Costa Lusi tanus vir me hercle acri, & subtili iudicio, variaque eruditione praeditus, in dicto §. & quid si tantum. 2. parte. num. 83. Caeterum quod ad Regiam legem attinet, ipse Lusitanus aduersus Rodericum eam intelligit, quo ad actionem personalem competentem ex l. 2. C. de rescindenda venditio. principi, Reipub. & Ecclesiae in hunc [art. 13]sensum, vt licet alias intra quadriennium ea actio proponenda sit. l. 4. titu. 7. lib. 5. ordina. & fuit opinio prima glo. in dicta l. 2. quam sequuntur ibi Petrus, & Cynus. quae forsan etiam placuit legum Regiarum, quas Partitarum appellamus, doctissimis Conditoribus, caeteris omnibus dictae l. 2. interpretib. contrarium asseuerantibus, scilicet eam actionem vsque ad triginta annos competere, tamen iure regio ea actione vti posse principem, Ecclesiam, & Rempub. laesos vltra dimidiam iusti pretij vsque ad triginta annos, reliquis priuatis ea actione intra quadriennium tantum vsuris, qui quidem intellectus eo magis conuenire videtur, quod Regia constitutio laesionem vltra dimidiam requirit apud Gallos actio ex d. l. 2. deducenda est in iudicium intra decennium, quemadmodum testatur Carol. Mol. in consue. Parisiens. tit. 1. §. 22. num. 47. quin & in his regnis speciali quadam ratione certum tempus statutum est in l. 143. de las Alcaualas. Ego sane non inficior Ecclesiam, Principem & Rempublicam agere posse actione d. l. 2. etiam iure regio vsque ad triginta annos, attenta ratione dictae l. vltimae. [art. 14]titu. vltimo. part. 6. Et tamen opinor ipsius legis integram decisionem intelligendam esse in restitutione in integrum, quae, vt minoribus enormiter laesis, ita Principi, Reipublicae & Ecclesijs iure competit. Nec enim dubium cuiquam esse potest, priorem dictae l. partem loqui in restitutione in integrum, quae iure ordinario intra quadriennium petenda est, posterior vero pars huic priori in modum cuiusdam interpretationis aptatur, vt si lesio enormis sit, quippe quae dimidiam iusti precij excedat, loco quadriennij, cuius prior legis pars meminit, triginta anni competant, quo fit, vt ex hac ratione, & ex ipsius constitutionis verbis vltima eius pars vere sit intelligenda in restitutione in integrum, atque ita eam intellexit Rodericus Suares dicta allegat. 21. quod plurimum refert, siquidem ex restitutione in integrum contractas omnino rescinditur, at ex dictae l. 2. actione iustum precium suppletur, si reus hoc elegerit absque rescissione contractus. His omnibus perpensis, pro huius quartae interpretationis intellectu, apparet in dicto capitulo ad nostram. concessam fuisse ecclesiae restitutionem in integrum, quae quidem si foret ordinaria, & intra terminum communem a iure statutum concessa, locum omnino haberet cum fructibus omnibus ex ea perceptis, quemadmodum superius docuimus. verum ex eo quod extraordinaria fuit, plurimumque gratiae sortita, vti concessa post solennia tempora, fructus non restituuntur omnino, nec tamen emptor eos penitus lucrifaciat, cum laboris & impensarum ratio simul & fructuum haberi debeat, ita sane, vt si fructus possessor lucrifacere velit, non possit laboris & impensarum aestimationem petere. Quod si vlterius rem aperire tentemus, dicemus tandem hanc non esse propriam in integrum restitutionem, siquidem ex ea fructus [art. 15]essent restituendi ecclesiae, vel minori, sed esse restitutionem in integrum impropriam extraordinariámue, propterea quod maiorem speciem habeat gratiae, quam ea, quae ordinariae minoribus, & ecclesijs intra ipsius iuris limites beneficio quamuis extraordinario concedi solet, & ideo mirum non erit, text. in dicto capitulo ad nostram. a Gregorio Nono appositum esse extra titulum de in integrum restitutione, vt eleganter explicat Emanuel a Costa in dicto §. & quid si tantum. secunda part. numero 85. illud animaduertens, restitutionem quae ex iustitia mera fit cum ipsis fructibus fieri, iuxta tradita in initio huius capitis, eam vero restitutionem, quae ex gratia conceditur cum fructibus faciendam non esse. text. elegans in authen. idem est de Nestorianis. C. de haeret. quem dicit singul. esse Alexan. in dicto. §. & quid si tantum. colum. 9. vbi eam distinctionem fere omnes probant, & potissimum ex nouioribus Fortuni. numero 163. Galiaula numero 60. Crottus in fine. & praeter hos Curtius Senior cons. 71. quidquid hac de re scripserint Ias. in dicto §. & quid si tantum. numero 64. Carol. Ruinus ibi colum. 72. Decius & Ferrari. in l. condemnatione. ff. de regulis iuris. Sed & eandem distinctionem exponunt, & asseuerant admittendam esse Communiter omnes in dicto §. & quid si tantum. quo ad iura tertio quaesita ante obtentam restitutionem, quod praeter alios explicant optime Carol. Moli. in consuetudi. Parisiens. §. primo. titu. 22. numero 36. & Emanuel a Costa d. 2. part. numero 49. communem sententiam defendens ab his, quae in contrarium adduxit inibi Galiaula numero 97. quam questionem in praesentiarum discutere longius minime conuenit, tantum enim id egimus, vt ad resolutionem veram deduceremus quaestionem illam, veniántne in integrum restitutionem fructus ex re ipsa percepti. # 4 ARGVMENTVM CAP. IIII. Coram quo iudice sit in integrum restitutio postulanda. SVMMARIVM. -  1 Locus contractus satis idoneus est, si reus ibidem reperiatur, vt in eo tractetur de contractu rescindendo, atque ita de restitutione in integrum concedenda. -  2 Ecclesia potest petere restitutionem in integrum coram iudice ecclesiastico etiam aduersus laicum. -  3 Clericus minor laesus in patrimonialibus non potest petere in integrum restitutionem coram iudice ecclesiastico, & inibi, an bona clericorum patrimonialia habeant priuilegia bonis ecclesiarum concessa? -  4 Quid de patrimonio clerici, ad cuius quidem titulum is fuerit sacris insignitus? -  5 Absolutio a iuramento quandoque citationem requirit, quandoque ea omissa potest concedi. -  6 Quid operetur absolutio a iuramento ad effectum agendi praestita. -  7 Iudices seculares quandoque tractant litem super contractu iurato, admittuntque actorem aduersus eum agentem, etiam nulla praecedente absolutione. -  8 Iudex ecclesiasticus, qui de causa absolutionis a iuramento cognouerit, non potest ipsam principalem causam tractare. CAPVT IIII. NON omnino a PRAXI alienum est, coram quo iudice restitutio in integrum peti debeat, quamquidem questionem Caesares definierunt in l. 2. C. vbi, & apud quem cogn. in integ. restit. &c. statuentes eam esse postulandam a iudice ipsius, contra quem petitur, vt plane verissimum sit, petentem restitutionem actorem esse, & oportere eum forum rei sequi, imo scribunt Bald. & Paulus Castr. in eiusdem legis interpretationem id verum esse, etiamsi is, qui cum minore contraxit, in ipso loco contractus inueniatur. Non enim poterit apud illius loci iudicem conueniri ad restitutionem in integrum contra ipsum contractum tractandam. idem notat Iason in l. qui certo loco. ff. de condict. indeb. dicens, hoc ipsum ex dicta l. 2. probari, et ex ea amplius deducens, ea scilicet, iura, quae probant contrahentem in loco contractus conueniri posse, si ibidem inueniatur, intelligenda esse, quod ad ipsius contractus actionem exercendam, non autem quo ad eius rescissionem. Nam si de contractu rescindendo tractetur, reus erit coram proprio, & vero domicilij iudice ad iudicium vocandus, non coram iudice loci contractus, tametsi in eo loco reperiatur, idipsum placet Decio in Rubric. de iudic. col. 2. Hic vero intellectus mihi non placet, siquidem locus, vbi contractus fuerit celebratus de iure idoneus est, vt in eo agatur & tractetur de eius dissolutione, si reus ibidem praesens fuerit. tex. singul. in l. in contractibus. §. vltimo. C. de non num. pecu. vbi expressim probatur, posse quempiam in loco contractus apud eius iudicem intra biennium conqueri, sibi non fuisse pecuniam numeratam, eiusque querelam deducere, si inibi aduersarius inueniatur, & ita agere ad ipsius contractus dissolutionem, quem text. Alexand. in specie notat in additionibus ad Bart. in l. haeres absens. §. 1. ff. de iudi. Roma. in singula. 470. Felin. in cap. vltimo. nume. 24. de iudic. dicens: ex hoc absolutionem a iuramento in contractu praestito, posse peti coram iudice ipsius loci contractus, si ibi aduersarius inueniatur, vt citetur. Idem ipse Felin. scribit in c. 1. col. vltim. de iureiurand. post Cardin. ibi. nec oberit dicta l. 2. quippe quae intelligi possit eo casu, quo reus non adest in loco contractus, quod si ibi adsit, non negat constitutio illa, posse peti restitutionem coram iudice illius loci, sicuti in specie docent Barto. & Fulgo. in dicta l. qui certo loco. Curtius iunior in Rubri. C. de edend. Deci. parum sibi constans in cap. 1. nume. 22. de re iudic. Antonius Butrius in c. vlti. de foro competen. nume. 12. Bart. in l. nume. 20. C. de summa Trinit. Francus in Rubr. de appellationibus, nume. 43. Qua ratione ipse crederem Bald. Pauli & Iasonis interpretationem minime esse recipiendam, & subinde in integrum restitutionem postulari posse in loco contractus, si ibidem presens fueritis, aduersus quem petitur, alioqui iudicium hoc tractandum esse apud iudicem ipsius, in cuius fauorem contractus fuerit celebratus, & contra quem restitutio postulatur. Caeterum iure quodam speciali, ecclesia restitu[art. 2]tionem in integrum petere poterit, etiam aduersus laicum coram ecclesiastico, & proprio ipsius ecclesiae iudice, authore Innocentio in c. cum sit generale. de foro compe. cui suffragatur text. in c. 1. de in integr. restitu. vbi Abb. nume. 18. idem Abb. in c. constitutus. 1. col. eodem titu. text. optimus, ex quo ita collegit. Idem Abb. in c. penult. de rebus eccles. Roma. singula. 112. quibus accedunt idem Abb. num. 10. Felin. col. 2. Marianus Socin. numero 13. in dicto c. cum sit generale. Anfreri. in Clem. 1. de offic. ordina. in tracta. de potestate eccles. nume. 48. Cuius opinionis ea proponitur ratio, quod ecclesia agens iure & priuilegio speciali, illud deducere potest coram proprio iudice, etiam aduersus laicum, sic etenim agit coram proprio iudice aduersus laicos, remedio Canonis reintegranda. 3. q. 1. gloss. elegans in cap. penult. de his, quae vi. quam ibi sequitur Panorm. idem in c. 1. de in integr. restitut. & in dicto c. cum sit generale. nume. 10. vbi Mari. nume. 14. & Felin. col. 2. Verum cum hic non tractetur de violentia illata ecclesie, nec eius patrimonio, nec de sacrilegio, nec de fraude aut dolo aduersus ecclesiam ex proposito in contractum deducto, non video, quod ingenue fateor, quo iure praefata Doctorum sententia circa restitutionem in integrum defendi possit, nisi praedictis duabus Decretalium decisionibus obnixe comprobetur. Eas tamen possemus ita intelligere, vt diceremus iudicem ecclesiasticum ibidem non minus esse ipsius laici, contra quem agitur, quam ecclesiae iudicem, eo quod illa prouincia esset etiam, quo ad secularem iurisdictionem, Romanae ecclesie subdita, vel ex eo esset ad Romanum Pontificem iudicium illud ab ecclesia deductum, quod ob aliquot causas, non satis tuta esset spes ecclesiae consequendi iustitiam apud iudicem secularem. Scio etenim me diuinatione vti, ne inuitus cogar hac in re ab alijs receptam sententiam sequi. Vtcunque tamen sit de hoc dubio, illud omnino as[art. 3]seram audacter, in rebus, quae ad ipsorum presbyterorum patrimonium expectant, nequaquam eam opinionem iure veram esse, nec admitti debere, siquidem clericus laesus circa proprias res, & ad ipsum pertinentes, in restitutionis in integrum iudicio laicum conuenire debet coram iudice seculari, ex regula generali, qua etiam a canonibus expressum est, oportere actorem sequi forum rei, ad speciem restitutionis in integrum deducta, in dicta l. 2. C. vbi & apud quem. Sic sane opinatur Imol, in cap. constitutus. nume. 3. de in integr. restitu. contra Antonium & Abb. ibi. Felin. in dicto c. cum sit generale. colum. 2. Philippum Fran. in Rubr. de appellationi. ad finem. Romanum singul. 112. nam & si maxime concedamus Innocentij opinionem admittendam esse, quando ecclesia restitutionem in integrum petit, & id fauore ecclesiae, non tamen competit hoc priuilegium clericis in rebus patrimonialibus, siquidem priuilegia ecclesijs, quo ad eorum bona competentia, non extenduntur ad clericos, quo ad eorum patrimonia, nisi a iure expresse diuersum fuerit statutum in aliquot casibus, iuxta resolutionem, quam in hoc articulo tradunt Abb. & Felin. num. 10. in cap. ecclesia sanctae Mariae. de constit. idem Abb. & Anto. fin. colum. in c. si diligenti. de praescript. Quam opinionem fatetur Communem esse Deci. in dicto c. ecclesia. numero 18. & probatur authoritate gl. 2. communiter approbatae in Clemen. 1. de in integrum restit. quae expressim adserit, restitutionem in integrum ecclesijs iure minor competentem, nequaquam ipsis clericis concedi, ratione patrimonij. Idem Specula. titu. de in integr. restit. §. qualiter. versic. sed nunquid. Eadem ratione glos. in c. possessiones. 16. q. 4. adserit res patrimoniales clericorum eodem vsucapi tempore, quo iure vsucapiuntur res laicorum, nec esse obseruandum in hoc tempus statutum a iure ad vsucapiendas res ecclesiarum, dicit eam glos. singul. Abb. in c. sanctorum. de praescript. idem in cap. 1. de consuetu. Balb. alios allegans in tractatu de praescript. 5. part. princip. q. 5. atque ita procedunt glos. in cap. vlt. de vita & honestate clericor. glos. in dicto cap. ecclesia sanctae Mariae. gl. in cap. ex literis. de pignoribus dicentes: bona patrimonialia clericorum eadem habere priuilegia, quae bona ipsarum ecclesiarum, id etenim verum est, vbi a iure id expressim conceditur, & quia in aliquot casibus id speciatim concessum est, alioqui durum esset, bona patrimonialia clericorum, ea prorsus habere priuilegia, quae bonis ecclesiarum concessa sunt, cum haec bona ad cultum diuinum, & ad subueniendum pauperibus constituta: illa vero ad alios quoscunque vsus pro voto ipsorum clericorum destinentur, & tandem ad haeredes sanguinis, extraneósue, vt ipsis dominis libuerit, transmittantur, nec mihi placet Philippi Decij aduersus, aut praeter Communem opinionem consideratio. Aliud namque est quaerere, an priuilegia ecclesiarum bonis concessa, ad patrimonialia clericorum extendantur, quod modo tractauimus: aliud, an priuilegia ipsis clericis competentia seruanda sint, non tantum erga ipsos clericos, sed & circa eorum patrimonia, quod tractare simul voluit Decius, nulla iusta ratione haec duo confundens, cum sint plura priuilegia ecclesijs, & ecclesiarum bonis concessa, quae ipsis clericis minime competunt, nec conceduntur, Igitur discutere, an priuilegia clericorum seruanda sint, non tantum in eorum personis, sed & in ipsorum patrimonijs non erit idem, ac si quaeratur, sint ne priuilegia ecclesiarum bonis concessa ad patrimonia clericorum deducenda? sicut & diuersis rationibus disputabitur, an priuilegia ecclesijs ipsis concessa ad earum bona extendantur? Hac equidem praeuia resolutione opinor, a clerico minore, si se laesum fuisse existimauerit, in integrum restitutionem aduersus laicum petendam esse coram iudice seculari. Nec oberit tex. in dicto cap. constitutus, quia secundum Imolam ibi non constat eam restitutionem petitam fuisse aduersus laicum, & fortasse petita fuit aduersus clericum. Quod si dixeris, reum in eo casu laicum fuisse, dicam libere eam prouinciam ecclesiae subditam fuisse, etiam ratione secularis iurisdictionis. Contendet forsan aliquis opinionem primam saltem veram esse in clerici patrimonio, ad cuius [art. 4]titulum sacros ordines is receperit, ne mendicare cogeretur in ignominiam ordinis. cap. episcopus. de praebend. vbi Bernardus scribit: praedictum clerici patrimonium, cuius ratione absque titulo beneficij ecclesiastici episcopus, eum sacro ordine insigniuit, habere priuilegia bonis ecclesiarum a iure concessa, vt ex eius verbis collegit Bald. in titu. de pace Constantiae. col. 5. Dec. in dicto cap. episcopus. idem Deci. in dicto cap. ecclesia sanctae. numero 18. qui eam opinionem sequuntur, a quibus ego libenter dissentio authoritate gloss. in capit. tuis. de praeben. quam ibi probat Abb. & Imol. ac Felin. in dicto cap. ecclesia. numero 10. asserentes ex ea, nihil aliud operari adsignationem illam patrimonij, vt eius titulo clericus sacris ordinibus insigniatur, quam quod satisfiat per eam canonibus statuentibus, neminem ad sacros ordines promouendum esse, nisi is habeat patrimonium, ex quo valeat absque mendicitate alimenta sibi ministrare, vnde tale patrimonium ex hac adsignatione, non efficitur ecclesiasticum, nec habet priuilegia bonorum ecclesiarum, nec in contrarium vrget authoritas Bernardi, nam & is tantum scribit, hunc promotum ad sacros ordines, in persona & rebus gaudere priuilegio clerici, quod nemo negat, quantum ad priuilegia clericis, & eorum patrimonio a iure concessa, nec ex hoc sequitur, clericum in hoc patrimonio habere priuilegia bonorum ecclesiae, cum id diuersum maxime sit. Deinde glos. Bernardi loquitur in clerici patrimonio, quod non fuit promotionis tempore expresse destinatum in titulum alimentorum, sed tacite ex iuris dispositione, eo nempe casu, quo clericus habens patrimonium absque vllo titulo, nec beneficij ecclesiastici, nec patrimonij fuit per episcopum ad ordinem sacrum promotus, censetur etenim sacris ordinibus donatus ex tacito titulo patrimonij, quod possidebat. Ecce igitur qualiter in ea specie, quam Bernardus exposuit, nulla tituli patrimonialis praecessit constitutio expressa, quo quidem casu Baldus & Decius minime loquuntur: nec, vt ipse existimo, dicerent, nec concederent id, quod e nimis extorta Bernardi adsertione ausi sunt profiteri, praemissa expressa tituli patrimonialis constitutione. Quibus omnibus non parum accedit, quod ipse contra Ioannem Fabrum adnotaui in cap. Rainaldus. de testa. §. 2. numero 7. Id vero, quod obiter insinuauimus, citationem requiri, cum agitur de praestanda absolutione a [art. 5]iuramento, ne lector dubitet in hoc, ratione illa probatur, quod aduersus inauditam partem, nihil diffiniendum est. cap. 1. de caus. poss. cap. caueant. 3. q. 9. l. de vnoquoque. ff. de re iudicata. Iuramentum enim regulariter obligat iurantem, & ea obligatio ex diuina intercessione priuato, cui iuratum est, acquiritur. Esset ergo iniquum iuranti concedere absolutionem, nisi altero citato, quod in specie notant Doctores, & maxime Card. Abb. col. penult. Felin. nume. 23. in cap. 1. de iureiuran. Curtius senior consi. 65. col. vlti. Deci. in cap. qua fronte. de appellatio. col. vlti. Selua, de iureiuran. q. vlti. Guido Papae q. 225. Carol. Ruinus consil. 66. nume. 2. lib. 4. idem Guido Papae decis. 140. Capella Tholosana 62. Archid. & alij in cap. licet canon. de electio. in 6. Quam opinionem Communem esse fatentur Curtius, Decius & Selua superius citati, nec vlli dubium est eam veram esse, vbi absolutio petitur, vt & simul tollatur obligatio ex iuramento contracta, & prorsus ipsius contractus vis euanescat: tunc enim tractandum est de iustitia & veritate contractus, cum agatur de eo dissoluendo & rescindendo, nimirum igitur, si alter citandus omnino sit, huius rei illud exemplum passim obuium est, cuius meminit Romanus Pontifex in capitu. 1. de iureiurando. Cum quis proponit seipsum contractum & promissionem vsurariam iuramento praestito confirmasse, & petat absolutione praestita ab eo iuramento, a contractu liberum & immunem iudicari. Nam & haec petitio, tametsi quodam modo differat ab ea, quae in dicto capitulo primo, traditur: admittenda nihilominus erit, vt existimat Aretinus in l. rogasti. §. si tibi. ff. si certum petatur. praemittunt Oldradus consilio 120. Laurentius a Rodulphis in tractat. de vsuris. q. 129. & id fatentur, quotquot Oldradi in praefato responso decisionem sequuntur. Bald. tamen & Soci. in d. §. si tibi. minime admittunt hanc petendi formulam dicentes: prius esse tractandum de absolutione, quam agatur ad contractus rescissionem, ita quidem vt obtenta absolutione, non alias de iniquitate contractus tractetur. Et hoc probari videtur ex his, quae Bartol. scribit in l. ab hostibus. §. sed quod simpliciter. nume. 5. & 9. post gloss. ibi verb. restitutionis. ff. ex quibus caus. maio. item post in gl. in l. in honorarijs. ff. de actio. & obligat. dicens: actionem rescissoriam non posse deduci ad iudicium, nisi prius per officium iudicis habita restitutione, quam opinionem sequuti fatentur Communem esse Faber & Ias. in §. rursus. Insti. de actioni. nume. 82. eadem ergo ratione agi non potest ad contractus rescissionem ex causa vsurarum, nisi prius absolutio praestita fuerit a iuramento, quod impedit actionem proponi: vsucapio etenim impedit actionem rescissoriam deduci ad iudicium: restitutio vero hoc impedimentum tollit, vt constat: igitur prius est expedienda causa & lis, quae ad tollendum impedimentum tendit. Verum, vt res ista apertissime intelligatur, est animaduertendum ad duas species, in quas diuiditur haec controuersia. Prima quidem ita exponitur, vt praemittamus eum, qui iurauit ratione contractus iurati, nihil ex proprijs rebus praestitisse hactenus, Sed tantum id agere velle, vt ab obligatione contractus, vinculoque iuramenti liberetur, ne alter, cui iuramentum praestitit, aduersus eum agat forsan eo tempore, quo iurans sit minus instructus ad defensionem? Aut sane iurans vult hunc scrupulum, quem ex vinculo iuramenti concepit, quique ipsum torquet, a se abijcere. Et in hac quidem specie, si contractus vitium habet vsurae, poterit is, qui iurauit primum petere a iudice ecclesiastico, vt compellat eum, cui iuramentum praestitit, hoc iuramentum eiusque obligationem remittere, capitu. 1. de iureiur. vbi gloss. communiter recepta adserit, iudicem ecclesiasticum loci ordinarium esse competentem ad hoc, etiam, si vterque litigator laicus sit. Sed & iudex secularis poterit ad iurantis petitionem alterum cogere, si laicus sit, ad remissionem huius iuramenti. Frederi. consil. 272. Roma. singul. 492. Felin. dicto cap. 1. nume. 22. Matthae. de Afflict. decisio. 263. Guido Papae consil. 209. in fine. Et licet Felin. in c. cum sit generale. nume. 7. de foro compet. dubitauerit de hoc: probatur tamen ea ratione, quod sicuti iudex secularis laicum cogere potest ad seruandum iuramentum licitum. cap. licet. de iureiur. in 6. ita iurisdictionem habebit contra laicum, vt eum compellat remittere obligationem iuramenti ex eius parte illiciti. Quod si hoc remedium satis sufficiens non fuerit ob contumaciam alterius, poterit iurans ab episcopo petere absolutionem ab huius iuramenti vinculo, quod per absolutionem episcopi ordinarij tolli potest, ex eo quod illicitum est ex parte recipientis, text. in cap. si vero, & cap. cum quidam. §. vlti. de iureiur. adiuncta decisione text. in cap. nuper. de sentent. ex com. notant Abb. in cap. ad aures. de his quae vi. Felin. post alios in d. cap. 1. nume. 16. Abb. in cap. per venerabilem. 8. colum. qui filij sint legitimi. Curtius Senior consilio 43. arti. 2. consilio 65. columna penultima, & licet PRAXIS obtinuerit, vt prius agatur primo remedio, quam hoc, vt adserunt Imola & Felin. in dicto cap. 1. parum oberit huic negotio absolutionem a iuramento peti, nondum petita ab altero eiusdem vinculi remissione. Et idem erit in quolibet alio iuramento, quod illicitum turpéue sit ex parte illius, cui iuratur. Nam absolutio peti poterit ab episcopo, quemadmodum probatur in dictis locis. In hac equidem specie, quam hactenus proposuimus, absque vllo dubio, iurans poterit petere absolutionem a iuramento, & simul pronunciari contractum illicitum esse, & ideo minime seruandum, id etenim tantum agitur, vt absolutio a iuramento praestetur ratione materiae in contractum & iuramentum deductae. Nec praestita absolutione aliquid est a iurante exigendum proposita ab eo actione, & necessario, plenaria causae cognitione praemissa ad absolutionem, consequitur contractum esse rescindendum. Qua ratione simul haec eodem libello peti possunt, cum ea, quae in contrarium adducuntur a Bal. & Socin. sint intelligenda, quando concessa per iudicem restitutione, & ita sublato impedimento, est necessario proponenda actio, nec sequitur data restitutione, aut amoto impedimento, habere agentem ius omnino ad id, quod secundo loco petit, quod patet in petente restitutionem officio iudicis aduersus vsucapionem: Non enim sequitur, data restitutione aduersus vsucapionem, rem quam alter possidet propriam esse illius qui restitutionem petit: iterum enim agere eum oportet ad eam rem iure dominij, vel alia quae ei competat actione, cum ergo absolutio in huius primae speciei modum petitur, citatio necessaria est, plenaque causae cognitio adhiberi debet, ex omnium vnanimi resolutione. Secunda huius controuersiae species est, & tendit in eum casum, quo data absolutione a iuramento, ipse qui iurauit agere debet, aut vult ad aliquid consequendum, quod ratione iuramenti dederat ei, cum quo contraxit. Et licet Bald. & Soci. refragentur, adhuc opinor posse eum petere absolutionem a iuramento & simul in euentum absolutionis praestitae actionem ad repetendum id, quod dederat, in iudicium deducere. Nam, vt inquit Aret. etiamsi verum sit, actionem hanc secundo loco propositam non competere, nec posse deduci ad iudicium, nisi prius sublato impedimento iuramenti, quid tamen vetat eam proponi ac deduci in euentum absolutionis praestitae, & sic sub conditione necessaria adagendum? Quod pulchre docet iurisconsultus in l. in tempus. ff. de haered. insti. & id frequentissime fit, cum agitur de praeparatione actionis, & de tollendo impedimento, quod actionis exercitio oberat: Fatemur enim in exemplo Bart. in dicto §. sed quod simpliciter, non competere actionem rescissoriam, nisi concessa restitutione per officium iudicis, quod omnes probant, & id iure verissimum est: negamus tamen, laesum non posse per officium iudicis restitutionem in integrum petere, & simul in euentum restitutionis concessae, actionem rescissoriam deducere in iudicium, nihil sane hunc proponendi modum reprobatum facit: imo saepissime eo vtimur in restitutionibus minorum, ecclesiarum, & maiorum ex his causis, ex quibus maioribus concedi debet beneficium hoc restitutionis in integrum. Tota igitur & potissima difficultas consistit in eo casu, quo iuramenti absolutio petitur ad eum tantum effectum, vt intrepide & absque periurij periculo, qui iurauit, possit agere, vel excipere contra iuratum contractum, vel petere quae ratione illius tradidit, & sic ad effectum, quod aiunt, agendi. Et sane sunt, qui existiment, etiam tunc citationem esse praemittendam ea ratione, quod qualisqualis causae cognitio necessaria sit saltem summaria, ad hanc absolutionem concedendam, vt scribunt Frideric. consilio 300. & Domi. consilio 16. ad finem. Igitur citatio requiritur, quod expressim in hac quaestione notant Ancharan. consilio 282. & consilio 198. Alexand. consil. 222. libro 2. numero 8. Guido Papae quaestion. 225. & quaest. 140. Quorum opinionem tutiorem existimat Felin. in dict. cap. 1. de iureiurand. & esse Communem adserunt Curti. Senior consil. 43. 2. artic. & Hippol. in l. de vnoquoque. nume. 173. ff. de re iud. Rursus in contrariam sententiam apertissime tendunt Oldrad. dict. consil. 120. Anchar. consil. 18. Deci. in dict. cap. qua fronte. eamque Communem esse opinantur Alciat. in cap. cum contingat. de iureiur. nume. 125. Gomezi. in tractat. breuium. nume. 46. & seruari apud Gallos, testantur Guliel. Benedict. in cap. Rainutius. de testam. verb. duas habens filias. colum. vlt. & Ioan. Rupellanus lib. 1. forens. Institut. capit. 30. qui omnes adseuerant, citationem minime requiri, quoties tractatur de danda absolutione a iuramento ad effectum agendi, ex eo quod in eo iudicio summatim tractetur de causa absolutionis tantum, atque subinde modicum praeiudicium alteri contingat, siquidem ea virtus, quae ex iuramento contractui accedit, salua & inuiolata manet etiam praestita absolutione, de qua modo agimus, quo fit, vt fortassis haec vltima opinio sit magis PRAXI conueniens, quam pluribus ad id citatis sequitur Carol. Molin. in Alex. consi. 222. litera b. lib. 2. Ex his tamen notanda sunt quatuor, Primum quidem, quod praestita absolutione ad effectum a[art. 6]gendi, si plenario iudicio pronuncietur contractum esse validum, nihilominus qui prius iurauerat, vinculo iuramenti adstringitur ad illius contractus obseruationem: non enim absolutio ei quidpiam prodest, praeterquam ad effectum agendi authore Bal. quem Imol. & Soci. sequuntur in l. haec scriptura. ff. de cond. & demonstrat. Secundo econtrario, si iudicio summario praestita absolutione ad effectum agendi, tandem plenario iudicio contractus iudicetur vsurarius, tutius sane erit peti iterum absolutionem a vinculo iuramenti, cum prior absolutio fuerit praestita tantum ad effectum agendi, vt scribit in specie Feli. in dicto cap. 1. de iureiur. col. penulti. tametsi necessaria omnino non sit haec absolutio. Prima etenim absolutio ad effectum agendi praestita hunc sensum habet, vt libere agat contra illum contractum, quodque si probauerit eum vsurarium, aut illicitum esse ab eius iuramenti & contractus vinculo solutus sit authore Paulo Castrensi, consilio 259. libro 2. columna penulti. Tertio aduertendum est, in Romana curia ex stylo Signaturae minime concedi absolutionem ad effectum agendi a iuramento praestito, in obligationibus conceptis in formam camerae Apostolicae, vt testatur Ioannes Staphilaeus de literis gratiae & Iustitiae. fol. 183. Quarto est adnotandum, non tantum esse concedendam absolutionem a iuramento ad effectum agendi, sed & ad effectum excipiendi secundum Ludouic. Gomezi in dicto tractat. breuium. numero 48. Licet ipse referat, id Romae maxime controuersum fuisse. Quintum est, quod idem Staphilaeus admonuit folio 167. nempe in absolutione, quae minori conceditur in specie Authent. sacramenta puberum. C. si aduers. venditio. formam istam seruandam fore, vt eidem minori aperiatur via ad implorandum officium iudicis, absque periurij reatu super restitutione, quatenus de iure sit ei concedenda. Ex his enim verbis colligitur, id tantum minori ex hac absolutione concedi, quod ex absolutione ad effectum agendi solet maioribus eam petentibus competere, & ideo absolutio ista non impedit iuramenti vim, quae contractui accessit ex decisione dicte Authen. sacramenta. Sed nihilominus erit tractandum in ea lite, sit ne concedenda restitutio minori, qui laesionem grauissimam dolúmque re ipsa contingentem allegat. Nam esse tunc necessariam absolutionem ipse opinor, ex eo quod consensus praestitus fuit a minore huic contractui & iuramento. argu. cap. debitores. cap. 1. cap. si vero. de iureiurand. tametsi necessaria non esset talis absolutio, vbi dolus ex proposito contractui accessisset, cum is consensum iurantis omnino impedierit, quod Abb. expressim asserit in c. cum contingat. de iureiurand. nu. 3. & 23. cuius opinionem Communem esse fatetur Alciatus ibi 3. notab. Obiter tamen admonendus est lector in ea quae[art. 7]stione, vtrum sit necessaria ad effectum agendi absolutio a iuramento per metum praestito in his contractibus, qui alioqui sine iuramento minime obligant, aut rescindi possunt, ab eo accedente potissimam vim consequuntur, iuxta cap. cum contingat capit. quamuis pactum. Authent. sacramentum puberum. saepissime in PRAXI a iudicibus secularibus actionem admitti, nulla praemissa absolutione, ex sententia Panormitani, in dicto capit. cum contingat. colum. 2. cuius ipse mentionem feci in Epitome de Sponsalibus 2. part. capitul. 3. §. 5. quo in loco alios citaui, qui Panormitanum sequuntur, atque item plures qui ab eo discedunt, meo iudicio veriorem opinionem eligentes. Fortasse tamen PRAXIS haec apud iudices seculares ideo locum obtinuit, ne iudices ecclesiastici, a quibus petitur absolutio iuramenti ad effectum agendi, conentur non tantum eam agere & tractare causam, sed & principalem controuersiam, ipsiusque contractus vim & obligationem propria sententia definire, sequuti adsertionem Baldi in l. ordinarij. C. de rei vendic. dicentis, iudicem causae praeuiae & praeparantis esse etiam iudicem competentem ad cognoscen[art. 8]dum de causa praeparata: iuxta text in d. l. ordinarij. cuius haec sunt verba. Ordinarij iuris est, vt mancipiorum orta quaestione prius exhibitis mancipijs de possessione iudicetur, ac tunc demum causa proprietatis ab eodem iudice decidatur. Qua sane constitutione perpensa Baldo accedunt Alex. & Ias. in l. quoties. C. de iudic. Felin. in cap. cum sit generale. num. 4. de for. comp. idem in cap. 1. de iureiur. nume. 27. Alex. consil. 58. lib. 1. nume. 7. idem consi. 63. Curtius Iunior in rub. C. de edendo. nume. 14. Cattell. Cotta. dictione Iudex: & esse hanc opinionem Communem fatentur Felin. in c. 2. de sponsal. nu. 34. Deci. & Ripa in rub. de iudic. pro qua etiam adducitur glos. in c. Paroecianos de sent. excom. dicens, iudicem ecclesiasticum posse cognoscere aduersus laicum de aestimatione iniuriae clerico illatae, si coram eo petatur absolutio ab excommunicatione canonis. Igitur iudex competens in causa praeparante, erit etiam competens in praeparata, cum alioqui iuxta gl. praedictam iudex ecclesiasticus nequaquam possit tractare actionem iniuriarum aduersus laicum, principaliter a clerico propositam. Et licet hoc modo inducta, probet d. gl. Bald. opi. secundum Felin. ibi. & in d. c. cum sit generale. Falsum tamen praemittit, dum opinatur, Clericum non posse contra laicum agere actione iniuriarum coram ecclesiastico iudice, potest etenim, si Laicus manus violentas in Clericum iniecerit, cum id sacrilegium sit. Et ita in specie reprobant gloss. Anton. Card. Abb. Felin. & Doct. ibi. probat eorum opinionem text. secundum Ab. in cap. cum non ab homine. de sentent. exco. Sed aptius probatur sententia Bal di per gl. in cap. vlt. 11. q. 3. Paulus vero Castrensis in dicta l. ordinarij. hanc opinionem Baldi dubiam esse existimat. nec credit veram esse, cui praeter alios Deci. consentit in d. rub: de iudi. 2. colu. dicens, minime probari indicta l. ordinarij: cum ibi iudex causae praeparatoriae esset etiam iudex competens ad causam praeparatam, qua ratione verior videtur opinio Pauli & Decij. quib. aliquantulum suffragatur text. in l. 1. C. ad exhiben. vbi Praeses prouinciae iubet rem exhiberi, & ea exhibita apud alium iudicem principalis causa tractatur, quem text. ad hoc notant ibi Salycet. & Deci. in d. rubr. de iudic. verum rem ipsam vlterius excogitans aduertendum esse censeo. Quoties praestita absolutione ad effectum agendi, contractus ipse examinandus est, an habeat vsurae, Simoniae, aliúdue vitium, cuius cognitio ad ecclesiasticum iudicem pertineat, nulli dubium esse, quin sententia Baldi vera omnino sit. Quod si alio iure, cuius cognitio propria non est iudicis ecclesiastici ad rescissionem contractus quis agere velit, tunc sane mihi non placet Baldi opinio. Nam si ipse, qui obtinuit absolutionem ad effectum agendi, velit coram eodem iudice de rescissione contractus agere, alter, qui vere reus est in ea lite, poterit iudicium illud effugere dicens, seipsum conueniendum esse coram proprio iudice ex ea regula, que dictat, oportere actorem sequi forum rei. Ne quidquam facit constitutio vltima de foro compet. in 6. cum ea inducta sit in fauorem iuramenti, & illius, cui iuramentum praestitum sit, non autem in fauorem illius, qui aduersus iuramentum agere contendit. Is etenim illius canonis finis est, vt iudex ecclesiasticus cogat iurantem fidem religione stabilitam obseruare. Nec video, qua ratione secularis iudex incompetens sit ad cognoscendum, an ex iuramento vim aliquam contractus adquiserit. Nam si eum ad hoc non esse idoneum iudicem fateremur, plura iudicia, quae passim ab eo iure tractantur, ex iurisdictionis defectu plane euerti possent. Si vero concessa absolutione ad effectum agendi, agat quis coram seculari iudice ad rescissionem contractus, alter autem petat illud iudicium proponi ac deduci coram iudice ecclesiastico, qui absolutionem concesserat, nullo iure hoc petit, siquidem ratione iuramenti non est ad ecclesiasticum haec quaestio deferenda, cum non agatur ad obseruationem iuramenti, ac per absolutionem praemissam sit sublatus effectus illius constitutionis, quae vltima est de foro compet. in 6. vt existimant Abb. in capit. 1. de iureiur. versic. tertium remedium. & versic. his autem sic discussis. & Felin. col. 3. versic. sed hoc non placet Abbati. Ex quibus illud apparet, quod quibusdam dubium videri solet, nempe text. in d. capit. vlt. esse intelligendum, vbi agitur ad obseruationem iuramenti, non autem, vbi agatur ad contractus iurati rescissionem, obtenta prius absolutione ad effectum agendi, quod expressim adseruit Deci. in rubr. de iudic. colu. 3. licet falsa ratione vsus, & ideo ab eo discesserit Ripa. num. 28. His ergo aduersus Baldi doctrinam perpensis & examinatis deducitur, non esse omnino iustum metum, qui ansam forsan praebuerit, vt in praxi opinio Panormitani, exclusa receptiori & sane veriori sententia, reciperetur. Quin & illud admonendum est, apud iudices regios, qui praetorijs adsistunt, vsu obtentum esse, vt actionem admittant aduersus contractum iuratum, qui tamen rescindi possit ex Praetorio edicto, quod metus causa, nulla prius absolutione impetrata ad effectum agendi, etiamsi iuramentum metu quidem praestitum accesserit con tractui valido, & qui secluso iuramento, ni metus causam dedisset contractui, validus & firmus foret iudicandus. Cum tamen in hac specie absolutionem istam exigi ad effectum agendi frequentissime a iuris vtriusque professoribus fuerit receptum, idque procul dubio ex canonibus probatissimum sit. # 5 ARGVMENTVM CAP. V. De minori enormiter laeso in spiritualibus: an & is restituendus sit. SVMMARIVM. -  1 Minor laesus in renunciatione beneficij ecclesi. restituendus est, etiam postquam beneficium alteri fuerit collatum, & num. 3. versic. contrariam. -  2 Minor quandoque in integrum restituitur, etiam si de lucro, quod laesio abstulerit, tractetur. -  3 In permutatione beneficiorum ecclesiasticorum locus non est auxilio. l. 2. C. de rescind. vendit. & num. 8. -  4 Conferre, aut dimittere per resignationem beneficia iure sanguinis an sit illicitum, vel simoniacum? -  5 Quid de ea renunciatione, quae fit sub conditione, vt beneficium Titio conferatur? -  6 Renunciatio beneficij ecclesiastici facta absque praelati authoritate non tenet, & ibi intellect. ad text. in capit. cum vniuersorum. de rerum permut. -  7 Intellectus l. quod si minor. §. Scaeuola. ff. de minorib. -  8 Intellectus cap. vltimi. de iudic. in vi. -  9 Intellectus cap. ad quaestiones. de rerum permutatione. CAPVT V. QVAERIT Accursius in l. ait Praetor. in princ. ff. de mino. sitne concedenda in integrum restitutio minori enormiter laeso in spiritualibus, & praecipue in ecclesiastici beneficij renunciatione, in qua quidem quaestione ipse respondit, non esse minorem, vtcunque grauiter laesum restituendum. Quam opinionem probat Card. in cap. ex parte. de re[art. 1]stitu. spoliat. quo in loco Bernardus Accursii sententiam admittit, ac veram esse censet, vbi beneficium illud alteri ex ea renunciatione collatum fuerit, quasi secus dicendum sit, quando nondum est alteri beneficium collatum, eam distinctionem Panorm. ac caeteri frequentius sequuntur. Barto. quoque Bal. & Alber. expressius in d. l. ait praetor. Iason in l. Gallus §. & quid si tantum. ff. de libe. & posth. nume. 72. Aymon Sauilli. consil. 90. Fran. in cap. dudum de praeben. in 6. quod probatur. Primo authoritate Iurisconsulti in l. quod si minor. §. Scaeuola. ff. de minori. vbi restitutio minorib. etiam grauiter laesis negatur, si post laesionem bona in alium nouo contractu translata fuerint. notant Barb. cons. 32. lib. 3. col. pe. Galiaul. in d. §. & quid si tantum. nu. 97. Secundo, in spiritualibus minor annis 25. maior censetur, & vti maior in iudicio agere potest, cap. si annum. de iudic. in 6. igitur restitutionis beneficium minime competit minoribus in his, quae spiritualia sunt. Tertio, in matrimonii contractu minor annis 25. nequaquam est restituendus etiam enormiter laesus, siue loquamur in matrimonio carnali, siue spirituali. Speculat. titul. de in integrum rest. §. qualiter. vers. quid si minor. Bald. in rub. de iudic. i. lect. colum. 2. Alber. in l. 1. C. si aduers. dot. etiam si dolus causam contractui dedisset. glo. sing. secundum Abb. in cap. pen. de his, quae vi. cuius mentionem fecimus in Epitome de sponsalib. 2. part. cap 3. §. 7. nu. 1. 2. & 3. quo in loco eius rationem satis aperte monstrauimus. Quarto etiam si dubium sit, an minori concedi debeat in integrum restitutio, vbi de lucro agitur non de damno, quibusdam adserentib. hoc casu denegandam esse restitutionem, quae damnum eiusque compensationem respiciat. l. minoribus. ff. de minori tantum enim in hoc auxilio agitur, vt restitutio conferat id, quod abstulit laesio. Quod in specie notant Cuma. & Roma. in l. cum quidam. ff. de adqui. haere. in princ. quo in loco Alex. Imol. Hanc sententiam vt puerilem improbat, existimans post Ange. Paul. Cast. & Imol. etiam ad lucrum minorem restitui, cum & lucrum ipsum vere laesio abstulerit, atque ita cum de interesse tractatur, etiam interesse lucri cessantis consideratur, eiusque ratio habetur text. elegans in l. 3. §. vlt. ff. de eo quod cer. loco. & in l. si sterilis. §. si per venditorem. ff. de acti. empt. gl. insignis in capitulo conquestus. de vsuris. quod alibi latius disputabimus. Sic etenim minorem etiam ad lucrum restitui expressim ab Vlpiano traditur in l. ait praetor. §. vlt. & l. sequent. & l. non omnia. ff. de minori. l. quanuis. 2. respon. C. de iur. & fact. ignorant. notat gl. verb. restituimus. in cap. auditis. dein integ. restitut. & ibi Host. Ioan. Andr. & Abb. Iatius Tiraquellus lib. 1. de retrac. § 35. gl. 2. nu. 9 tradunt Aret. & Iason in l. 3. §. Labeo. ff. de adquirend. poss. nume. 15. quasi damnum sit lucro priuari. Sed tamen haec restitutio quoties de lucro agitur, minoribus non est concedenda re non integra, nempe cum res de cuius restitutione tractatur, alteri iam quaesita fuerit text. optimus in l. quod si minor. §. Scaeuola. ff. de minor. quem ita expendit Abb. in d. cap. ex parte. Cui maxime accedere potest, quod notat Bart. in l. etiam. ff. de minor. & in l. vlt. C. in quib. caus. in integ. restitu. non est necess. ex quibus videtur, minorem qui beneficio ecclesiastico renunciauit, si illud alteri collatum sit, non esse in integr. restituendum, cum de lucro tractetur in ea restitutione. Nam is, qui tractat de beneficio ecclesiastico adquirendo, de lucro, non de damno agat. tex. in cap. dudum. de praebend. in 6. singul. secundum Francis. ibi & Card. in d. cap. ex parte. colum. 2. Quinto, in eiusdem sententiae comprobationem facit, quod plerique adnotarunt dicentes: non esse locum rescissioni contractus, etiam si deceptio vltra dimidiam contigerit maioribus [art. 3]aetate in permutatione beneficiorum ecclesiasticorum, quod notat Baldus, quem ibi sequitur Panthaleon Cremensis in l. secunda. C. de rescind. vendit. 29. Fallentia. Anch. nu. 12. Imol. num. 24. in cap. cum causa. de emptio. & vendit. Deci. eleganter consil. 210. nu. 8. his non citatis, quod si ad tantam auferendam laesionem in permutatione beneficiorum ecclesiasticorum, locus non est auxilio a iure communi concesso, multo minus erit locus remedio, quod iure speciali inductum est argu. text. in l. eius militis. §. 1. ff. de testa. milit. §. quia vero. in Auth. de non alienand. aut permut. reb. eccle. quib. sane potuit persuaderi Philip. Prob. in ad ditionibus ad Chosmam in pragmat. Sanct. tit. de pacificis poss. verb. impedimenti. vt scriberet seipsum, nec vnquam vidisse, nec auribus percepisse, in causis spiritualib. & praesertim, vbi de beneficijs ecclesiasticis agitur, minoribus restitutionis auxilium concessum fuisse. Contrariam sententiam veriorem esse iure opinor, atque ita restituendum esse reor minorem laesum in beneficij Ecclesiastici renunciatione, etiam si illud beneficium post eam renunciationem alteri collatum sit. Quod tenet Vincent. in cap. ex literis. & c. constitutus. de in integr. restit. Imol. in dicto c. ex parte. Quibus subscribit nouissime Eman. a Costa Lusitanus in §. & quid si tantum. 2. part. nu. 63. His suffragatur regula iuris, qua generaliter statuit, minores laesos enormiter restituendos esse, a qua apertissime ostendemus, non esse exceptam quaest. nec causam hanc, quam tractamus, si ad proposita in contrarium responderimus sufficienter. Quin & Lud. Gomezi. in reg. Cancel. de trienna. poss. q. 15. eius opinionis est, vt existimet etiam in his quae pertinent ad beneficia ecclesiastica, minorem enormiter laesum, restituendum esse. Idem prius notauerat Chosmas in pragma. sanct. tit. de pacificis pos. verb. impedimenti. pro quo induci poterit elegans tex. in c cum vniuersorum. de rerum permu. nam ibid. ex aequitate potius, quam iuris rigore subuentum fuit maiori decepto in renunciatione beneficij eccles. ne decipientibus iura fauorem exhibere videantur. Conueniunt etenim omnes Doct. iure non fuisse restituendum beneficium illud ei, qui semel per renunciationem id dimiserat, propter pactones simoniacas ipsius permutationis. Ex his namque pactionib. priuari debet quis beneficio ecclesiastico. cap. cum olim. iuxta Communem eius interpretationem. de rerum permut. Pactio autem simoniaca ex eo videtur illi permutationi adiecta, quod facta fuerit ea ex pressa conditione, vt consanguineo praebenda assignaretur, vt scribunt ibi Innoc. Panormit. & alij, quod falsum est tribus rationibus. Prima, quod poena statuta in c. cum olim. pertinet ad beneficia acquisita per pactionem simoniacam, non ad beneficia dimissa ex simoniaca conuentione, vt aduertit Fortuni. in l. iuris gentium, num. 23. ff. de pact. Secunda, quod praedictam pactionem praecessisse non colligitur ex eo cap. & praeterea licet praecesserit ea pactio, non facit renunciationem simoniacam, cum nihil temporale detur pro spirituali, sed tantum id agatur, vt beneficium ecclesiasticum paciscentis consanguineo conferatur, in quo nulla est vera simonia, siquidem & beneficium ecclesiasticum conferre consanguineis, simoniae vitium non habet, secundum Thomam 2 2. q. 100. art. 5. Imo nec peccatum est, modo dignis fiat collatio. Syluester verb. simonia. q. 16. quibus adde eundem, verb. renunciatio. q. 6. Florent. 2. part. titu. 1. cap. 5. §. 11. Felin. in cap. ad audientiam. in 2. de rescript. Ioannem Baptistam de sanct. Seuerino in tract. de pensionib. q. 19. Non obstat text. in cap. vnico. vt eccles. benef. vbi glo. verb. carnalitatem. ex eo notat, simoniam esse conferre beneficium praetextu consanguinitatis. Idem asserit text. in c. nemo. de simo. Nam text. in dicto cap. vnico. probat illicitum esse, sacerdotia hoc titulo conferre, non tamen ex hoc sequitur, simoniae crimen committi. Multa etenim illicita sunt in his spiritualibus negotijs, quae simoniae nomen non merentur. Deinde non negat ille textus posse hoc ipsum licite fieri, cum secluso sanguinis iure, is cui collatio fit, dignus est illius Sacerdotii administratione. Et vere quidem vetitum est in conferendis beneficiis, sanguinis non meritorum rationem haberi, vnde non iniquum erit, imo profectó aequum, modo quis non coecutiat, viros scientia, & morib. insignes, sanguine vero proximos ad haec munera ecclesiastica eligere. Item quid illicitum agere in his spiritualibus ratione sanguinis, malum est, sed non simoniacum. Exigitur etenim, vt vera sit simonia aliquid spirituale pro temporali, veluti precio in conuentionem, pactionémue adducere, quod alibi tractabitur. Ergo beneficia ecclesiastica conferre, dimittere, aut his renunciare, iure & ratione sanguinis, proprie simonia non est, ius siquidem sanguinis nequaquam consideratur hic vt precium spiritualis, licet improprie hoc dici possit simoniacum, vti Romanus Pontifex dixit, in dicto cap. nemo. quanuis Ioan. Maior in 4. sentent. distin. 25. quaest. 3. scripserit, simoniam esse, conferre beneficium alicui ratione sanguinis, quod de vera simonia iure intelligi non potest. Sed si quis beneficium conserat alteri, aut ei in alterius fauorem renunciet ea pactione, vt certam pecuniae, vel alterius rei quantitatem semel, aut quotannis eius consanguineo habiturus beneficium det, vera simonia committitur, ex Thoma dicto art. 5. Quia spirituale pro temporali, veluti pro precio datur. Conuincitur ergo ex his, pactionem illam, cuius mentionem fecit tex. in dicto cap. cum vniuersorum. non fuisse simoniacam, ex eo, quod in pactum deductum fuerit, vt beneficium ecclesiasticum per renunciationem dimissum, consanguineo conferretur. Quod si dixeris, simo[art. 5]niam in ea conuentione commissam esse, quia renunciatio facta fuit ea conditione, vt beneficium alteri conferendum foret iuxta gl. Abb. & Docto. in c. exparte. in 1. de offic. deleg. & quod nouissime tradit Aymon Sauille. consi. 122. dicens: renunciationem beneficij factam apud praelatum inferiorem, ea conditione, vt Titio eius collatio fiat, simoniacam esse, libenter respondeo, vtrunque falsum esse, si proprie quid sit simonia, intelligatur. Quid, obsecro, temporale in precium spiritualis datur, vel accipitur ex ea renunciatione? Nihil profecto, & ideo patet, nullam hic tractari simoniam, authorib. Florentino & Syluestro supra citatis. Nec ea conditio illicita est, quamuis praelatus inferior possit eam renunciationem reiecta conditione vti simpliciter factam admittere, & beneficium illud alteri, qui eo dignus sit, conferre, cum non teneatur seruare eam conditionem, quandoquidem hae renunciationes in spiritualibus libere & simpliciter fieri debent, quod omnes fatentur & praemittunt Communiter in dicto cap. ex parte. & in specie tradit Ioan. Staphilaeus de literis grat. & iustit. fol. 66. & sequentib. Verum Romanus Pontifex passim eas renunciationes admittit sub ea conditione, vt sacerdotia Titio conferantur: hoc per renunciantem addito, se non aliter, nec alio modo renunciare, quam si ipsi Titio conferantur, vt scribit Cassador. de renunciatione, decisio. vlt. & de simo. vbi decisio 2. a praelatis vero inferiorib. non sunt renunciationes in hunc modum concepte, admittendae. Quod si eas praelatus admiserit, nullum aderit vitium, saltem simoniae: Imo nil agit contra iuris prohibitionem, eas simpliciter admittens expresse non approbans adiectionem conditionis, nec graue crimen committet praelatus, si ea beneficia concesserit ei, pro quo facta est renunciatio, modo dignus sit, nec praedicta collatio, ex eo nulla erit, quod facta fuerit ratione conditionalis resignationis, cum ea conditionalis renunciatio in hunc sensum prohibeatur, vt ex ea praelatus minime teneatur praecis e beneficium conferre ei, cuius fauore adiecta fuerit conditio. Quin & ipse existimarem ex aequitate, secluso iuris rigore, rectissime acturum praelatum ipsum, qui eam renunciationem admisit simpliciter, non approbata conditione expressim, nec ea repulsa, si beneficium conferat illi, pro quo facta fuerit renunciatio, modo sit eo dignus, ne renuncians decipiatur. Et quanuis alteri facta collatio nulla non sit ipso iure, nec possit iuris rigore improbari, tamen ab ipso summo Pontifice eiusque supremis iudicibus forsan ex aequitate rescindentur, ad effectum, vt vel id beneficium restituatur renuncianti, vel conferatur ei, pro quo renunciatio facta fuerit, quod mihi persuadetur ex decisione text. in cap. inter caetera. de praebendis. Nec refert ibi factam fuisse renunciationem causa permutationis, compertum enim est, iure veteri ante decisionem text. in Clemen. 1. de rerum permuta. praelatum, apud quem est facta renunciatio ex causa permutationis ex summo iuris rigore, seclusa aequitate, ita potuisse libere conferre beneficium ecclesiasticum, cui renunciatum fuerat, sicut si ex simplici renunciatione vacaret, vt communiter adnotandum est in dicto cap. inter caetera. tametsi aequitas a Romano Pontifice ibidem comprobata dictet, vel reddendum esse beneficium renuncianti, vel conferendum ei, cuius causa renunciatio facta fuit. Discrimen vero illud hac in re constituendum est. quod iure Clementinarum constitutionum, permissa renunciatione ex causa permutationis collatio facta alteri quam ei, pro quo renunciatio praemittitur, est nulla ipso iure, at collatio facta alteri quam ei, cuius causa renunciatio simplex fit, non erit nulla ipso iure, licet ex aequitate beneficium illud restituitur renuncianti, vel conferetur ei, pro quo is renunciauerit. Superest igitur adnotare veram rationem, cur ex iure semota aequitate in specie capitu. cum vni[art. 6]uersorum. beneficium illud, cui renunciatum iam fuerat, non erat necessario restituendum renuncianti ex causa permutationis, quae tamen effectum non habuerat propter malitiam alierius, qui de permutatione tractauerat? Et sane quanuis tractari priuatim possit de permutatione beneficiorum ecclesiasticorum, huius tamen tractatus conclusio perfectióue est ad Episcopi consensum referenda, & eius authoritas omnino exigenda, quemadmodum passim traditur, & praecipue per gloss. Abbatem, Imol. & Raue. in dicto cap. cum vniuersorum. & in cap. cum olim. de rerum permutatione. Deci. consilio 141. columna 1 Parisium consilio 130. libro 4. nam renunciatio beneficij ecclesiastici fieri nequit sine authoritate Episcopi. capitul. nisi cum pridem. capit. admonent. capit. quod in dubijs. de renuncia. qua ratione, si fiat absque eius licentia, beneficium nondum vacat, etiam quo ad renunciantem, donec ipsa renunciatio per superiorem, aut per Episcopum ipsum admittatur, sicuti notant Abbas in capitu. ad aures de his, quae vi. columna penultima. Cardinalis in dicto capitulo. quod in dubijs. Quorum opinio Communis est, vt idem Abbas fatetur in capitulo. quod Dei timorem. de stat. reg. quo fit, renunciantem beneficio ecclesiastico adhuc post ipsam renunciationem verum habere titulum, & ius in eo beneficio, donec ea renunciatio per superiorem admissa fuerit. Quod notant Innocentius. Butrius, & Henri. in dicto cap. quod in dubijs. Alberic. in regul. quod in initio ff. ff. de reg. iur. Ioan. Andr. in regul. ratum. eod. titul in 6. Rota antiquior. 3. de renuncia. Felinus in cap. in nostra. corol. 34. de rescrip. Marti. ab Azpilcueta repet. cap. accepta. de restitut, spoliat. opposit. 7. illatione 5. Cassador. decisi. 2. de renuncia. Quin & illud eadem fere ratione defenditur, etiam admissa renunciatione per superiorem, & facta alteri collatione eiusdem beneficij, literis tamen nondum expeditis, beneficio eidem renuncianti collato, eundem ex veteri titulo id habere, non ex nouo, authore Paulo Paris. consilio 93. libro 4. Ex quibus falsa est opinio gloss. in dicto cap. quod in dubijs. & in dicto capitulo. quod Dei timorem. vbi Bernardus scribit, per renunciationem beneficij factam sine licentia superioris, ipsum beneficium vacare omnino, quo ad renunciantem, licet superior possit eum compellere ob vtilitatem Ecclesiae, vt ei seruiat. Quam ob rem non erit iniquum, imo summe aequum, minoribus aetatis facilitate decepus in renunciatione ecclesiasticorum beneficiorum restitutionem concedi. Nec oberunt huic opinioni ea, quae pro priori sententia adduximus. Primum etenim, quod ex dicto §. Scaeuola. notare conantur Barbat. & [art. 7]Galiaul. falsum est, cum ex iuris vtriusque rationibus restitutio in integrum minoribus, & his, quibus iure concedi solet, omnino subueniat, etiam postquam res integra non est, inque alium sit res translata, nouo contractu, & titulo, siquidem in restitutione iusticiae, qualis est haec, quae minoribus conceditur, bona etiam alijs quaesita restituuntur, secundum Bald. in l. vlt. num. 5. C. de sentent. pass. Cuma. numero 7. Ias. numero 37. Crottum. numero 56. Fortuni. numero 152. & Lusita. 2. part. nume. 49. in dict. §. & quid si tantum. Carol. Moli. in consuetud. Paris. §. 22. nu. 39. Quorum opinio Communis est, & probatur in l. quod si minor. ff. restitutio. & l. si ex causa in principio. ff. de minoribus. Nam quod attinet ad §. Scaeuola. satis aperte intelligitur ex his, quae in penultima prioris opinionis ratione diximus. His accedit, quod restitutio, quae minoribus iure, & iuste conceditur, licet officio iudicis subsistat, in rem tamen scripta censetur l. si ex causa in principio. & l. in causae. §. interdum. ff. de minoribus. ex quibus ipse colligo aduersus emptorem, & tertium possessorem posse in iudicium deduci a minoribus hoc restitutionis auxilium, etiam si principalis sit soluendo, si minoris intersit plurimúm, ipsas res potius, quam earum aestimationem habere, dabiturque ipsis minoribus restitutis vtilis in rem actio aduersus emptorem, ac tertium possessorem, iuxta dict. l. si ex causa. quanuis vbi parum interesset minoris ipsam rem, vel eius aestimationem consequi, non posset hoc restitutionis auxilium dari aduersus tertium possessorem, & tempore contractus inscium, rem illam a minore fuisse emptam, nisi in subsidium eo nempe casu, quo is, qui cum minore contraxerat. soluendo non sit, ex dicto §. interdum. & notant Alexand. consilio 67. lib. 5 & Aymon consil. 7. ad finem. Secundo non obstat ratio, quam deduximus ex capit. vltimo. de iudic. in 6. non enim sequitur, [art. 8]minor vt maior potest agere in iudicio, ergo si laedatur, non est ei in integrum restitutio concedenda, nam & haec collectio infirma, & fragilis est ex pluribus, & praesertim quod minor habet legitimam personam standi in iudicio, etiam sine curatore, maiorque censetur quo ad iudicium possessorium, quod is proponere velit, licet absque curatore nequeat reconueniri. text. singul. ex intellectu gloss. Bartol. & Doctor. in l. vlt. C. qui legi. perso. stan. in iudicio hab. Panormitanus in cap. cum dilectus. col. 3. de arbitr. Et tamen minor agens interdicto possessorio, restitutionis in integrum auxilium habet, si in eo iudicio laesus fuerit. gloss. Bartol. Bald. & alij in l. vnica. C. si de moment. poss. Iason in l. 1. nu. 10. ff. de iurisdictione omnium iudicum. Pulchre Alex. consilio 80. libro 7. Ex quo infertur vera interpretatio ad textum in cap. vlt. de iudic. in 6. vbi cautum est, in spiritualibus posse minorem annis viginti quinque vti maiorem in iudicio agere, etiam sine curatore, vt tandem restitutio in integrum ei adcommodanda sit, ac concedenda, si in eodem iudicio laesio contigerit, quod ex praedictis apertissima ratione comprobatur. Sic & Ecclesia licet agere possit in iudicio, restitutionis tamen beneficium saepissime consequitur. c. 1. & 2. de in integrum restitu. qua ratione Panor. in dicto cap. ex parte. nu. 16. hanc argumentationem dissoluit. Rursus nec tertia ratio obstabit, quippe quae locum habeat, quo ad substantiam matrimonij, propter eius indissolubile vinculum á consensu procedens, non tamen per hoc excluditur minor, quin restitui in integrum iure debeat, quoties in matrimonio, & alijs spiritualibus laesus fuerit circa ea, quae vel accidentia sunt, aut semel statuta, reparari per in integrum restitutionem possint, quemadmodum Alberic. post alios opinatur in l. 1. C. si aduers. dot. vbi probatur, minorem restitui in integrum posse, ac debere, si circa dotem in contractu matrimonij laesus fuerit. Idem probatur in l. si ex caus. §. 1. ff. de minori. notat optime Curtius iunior, consil. 6. numero 20. & sequentibus. Hinc etiam & Alexand. scribit in dicto consil. 80. lib. 7. minorem laesum in iudicio propria matrimonij confessione, cum alioqui ipsum matrimonium nec semiplene probatum fuerit, restituendum in integrum fore, propter praedictam rationem. Quarta ratio manifeste tollitur ex eo, quod tex. in dicto capit. dudum. & quod ab eo adnotatum est, intelligenda sunt, vbi agitur de beneficio ecclesiastico, quod quis nondum obtinuit, adquirendo, tunc etenim de lucro tractatur: at vbi agitur de recuperando beneficio ecclesiastico, quod quis semel obtinuerat, incauteque dimiserat, de damno euitando tractatur, & ideo huius ratione in integrum restitutionis auxilium concedendum est, licet beneficium alteri sit collatum. Vltima ratio posset negari, cum & in permutatione ecclesiasticorum beneficiorum, possimus vti remedio l. 2. C. de rescin. vend. vti probare conatur Anton. Burgensis in cap. cum causa. nu. 59. de emptione, & vendit. á quo ego libenter dissentio Communem opinionem sequutus, Non enim video, quo pacto possit illius constitutionis decisio permutationi beneficiorum adcommodari, cum ex eo, quod ibidem tractetur de rebus, pecunia, precióuc aestimabilibus, tum quod in horum beneficiorum ecclesiasticorum permutatione minime conuenit, quod in eadem constitutione statuitur de supplendo iusto precio ad libitum, & electionem emptoris, qui poterit, si maluerit, rem ipsam restituere, & quod dedit accipere: hoc vero nequaquam in hoc, quem tractamus, contractu fieri poterit. Siquidem vera simonia committitur in permutatione beneficij minoris emolumenti, in reditibus cum beneficio pingui, si in compensationem redituum aliquid temporale detur, pro aequanda ipsa permutatione, secundum Adrianum quolibet. 9. art. vlt. versi. ad quintum. Nam si temporale non potest commutari cum ecclesiastico beneficio, quod spirituale censetur absque vitio simoniae, quod est iure diuino, naturali & humano satis compertum, nec etiam poterit pecunia, aliúdue temporale dari in permutatione beneficiorum, pro aequando vtriusque beneficij valore. Vere etenim datur temporale pro spirituali, nec iuuat quidquam dicere, temporale dari in ea specie pro reditibus alterius beneficij, qui temporales sunt, cum hi reditus ex titulo beneficij, qui spiritualis censetur, percipiantur, alioqui facile posset persuaderi, licite dari pecuniam pro beneficio ecclesiastico, & absque vitio simoniae hoc expressim addito, eam pecuniam non pro sacro titulo, sed pro ipsis temporalibus, & profanis reditibus dari, quod a vero longissime abest, vnde nec principaliter, nec accessorie in permutandis beneficijs quidquam temporale intercedere potest, vtcunque enim accedat pecunia, quidúe temporale, accedit in precium rei spiritualis. Quam ob rem falsum est, quod existimant per eum text. Ab. in cap. ad quaestiones. de rerum permutatio. [art. 9]Angel. verb. permutatio. §. 6. Caiet. 2. 2. quaestio. 100. art. 4. dicentes, licite accedere pecuniam in permutatione beneficiorum ad aequandum ipsum contractum: inaequalem quidem ex eo, quod alterum beneficium pinguiores habet reditus. Haec siquidem opinio iniqua videtur, nec probatur in dicto cap. ad quaestiones, cui conuenit Regia. l. 2. titu. 6. part. 5. cúm ea decisio tractet de permutatione Ecclesiarum, quo ad earum bona temporalia, non quo ad titulum, iuráue spiritualia. Imo si exacte ea Decretalis consideretur, Hadriani sententiam potius, quam Angeli confirmat, dum exigit in duarum Ecclesiarum permutatione separatim temporalia temporalibus, spiritualia spiritualibus commutari, vt ibi Doctores Communiter adnotarunt, ita sane, vt licet hi contractus segregentur, si tamen contractus, in quo de temporalib. agitur, ad contractum spiritualium respectum habuerit, vitium ibi adsit simoniae, quod eleganter animaduertit Dominic. consil. 16. His equidem adducor, vt existimem, in permutatione beneficiorum ecclesiasticorum, non esse locum. l. secunda. C. de rescindenda vendit. Quod si dixeris, is qui laesus est, agere poterit ad hoc, vt vel sibi reddatur beneficium, quod dimisit, vel cogatur alter ex eodem beneficio iustam pensionem & aequam constituere ad aequandam permutationem, hoc sane an liceat, possitúe haec pensio absque labe simoniae constitui, dubium esse censeo, nec mihi placet, nec tuta videtur haec pensionis constitutio, quod alibi tractabitur, adhuc tamen nihil hoc pertinet ad decisionem l. secundae, cum haec pensionis constitutio potius ad authoritatem superioris pertineat, quam ad priuatum, qui non potest hanc compensationem damni retribuere, & si maxime posset, cogendus non est ob id, quod hic tractetur de aestimatione beneficij spiritualis, quod iniquum prorsus censetur. Fateor tamen, minorem ex simili permutationis contractu laesum, auxilium in integrum restitutionis iuste postulare, vt sibi reddatur beneficium pingue, quod facilitate aetatis ductus imprudenter, ob tenue sacerdotium dimisit, ex principali quam probauimus, adsertione, quae per praedicta satis defensa videtur, & ea praesertim, ac sine dubio procedet, vbi is, cui beneficium a minore dimissum fuerit collatum, minorem ad renunciationem induxerit, cum in eo casu particeps fuerit deceptionis, quod videtur ex Cardin. in dicto cap. ex parte. deducere Antonius Burgensis, in dicto cap. cum causa. de emptio. & vendit. nu. 16. Nec vidi vnquam dubitari in locationibus redituum beneficiorum ecclesiasticorum, iure minoris aetatis restitutionem laesis concedendam esse, atque item in eisdem constitutionem dictae l. secundae. de rescin. vendit. ad mittendam fore. Frequenter. n. in PRAXI contingit, & restitutionem in integrum concedi, & illius legis beneficio deceptis subueniri. # 6 ARGVMENTVM CAP. VI. Ad postulandam in integrum restitutionem, an sit necessarium speciale mandatum? SVMMARIVM. -  1 Restitutio in integrum potest nomine alterius postulari incidenter absque speciali mandato. -  2 Sufficit ad petendam in integrum restitutionem mandatum speciale, licet causa, in qua petenda est, non exprimatur. -  3 Habens mandatum cum libera administratione potest petere in integrum restitutionem sine speciali mandato. -  4 Quid operetur in mandatis clausula ratihabitionis, & an ea inducat speciale mandatum? -  5 Consanguineus non potest petere, etiam cum cautione de rato in integrum restitutionem. & inibi intellectus l. patri pro filio. ff. de minori. -  6 An consors eiusdem litis possit sine speciali mandato petere in integrum restitutionem? & ibidem intellectus cap. constitutus. de in integrum restitut. CAPVT VI. MVLTA, variaque sunt in vtroque iure negotia, quae mandatum exigunt speciale, & ea sane traduntur per gloss. & Doctor. in capit. coram. de in integrum restitut. text. gl. & Francum in cap. qui ad agendum. de procurat. in 6. gloss. & Felin. in cap. nonnulli. §. 1. colum. 2. de rescript. Angel. Aretin. in §. 2. Institut. de his, per quos agere possumus, e quibus id modo tractandum erit, an ad petendam in integrum restitutionem sit necessarium speciale mandatum? quod expressim Iurisconsultus scribit in l. illud. in fine. ff. de minoribus. cui conuenit Pontificum decisio in dicto cap. coram. idem statuit Regia l. 15. titu. 5. part. 3. Ex his etenim apparet, auxilium istud ecclesijs, minoribus atque alijs competens, non posse alterius nomine, absque speciali mandato postulari, quae quidem conclusio ad veram eius resolutionem sequentes admittit intellectus. Primo sane id intelligendum est, vbi restitutio in [art. 1]integrum principaliter petitur, nam si de ea incidenter agatur, minime necessarium est mandatum speciale. text. in cap. suscitata. de in integrum restitutio. vbi hoc ipsum notat gloss. quae singularis est secundum Abb. ibi, & eundem in cap. 2. de offic. delegat. et ordinaria secundum Roma. Singu. 125. notant Barto. & Iason in l. cum procurator. in princ. ff. de noui operis nunciat. Barto. per text. ibi in l. indebitam. ff. de condictio. indebit. Iason in l. quoties. 3. colum. C. de iudic. quorum opinio Communis est, vt fatetur Abb. in dicto capit. suscitata. cui plurimum suffragatur text. in cap. penultimo, de in integrum restitut. qui probat ex frequenti omnium, post gloss. ibi intellectu, iudicem, qui alioqui de causa in integrum restitutionis nequit principaliter cognoscere, posse eam tractare, si incidenter causae principali accesserit. Nec tantum dicitur incidens in integrum restitutio, quando interim dum causa principalis agitur eam peti contigerit, sed & quando finita causa principali per sententiam, in continenti, quod aiunt, nempe intra decem dies, & sic terminum appellandi, petatur, sicuti ex glos. colligunt Abb. & alij in dicto cap. suscitata. Haec tamen prima interpretatio a quibusdam in hunc modum accipitur, vt tunc dicatur incidenter peti in integrum restitutio etiam ante definitionem causae, quando intra decem dies postulatur, quod in specie notant Ioan. Andrae. Hostiens. Card. & Antoni. in d. cap. coram. ad hoc illum text. inducentes, quos ipse minime sequor ea ratione, quod etiam lapsis decem diebus, a sententia interloquutoria nondum causa principalis est finita, ad cuius definitionem, & ad omnia ea, sine quibus causa definiri iuste nequit, mandatum habere videtur procurator etiam generaliter constitutus ad causam illam. l. ad rem. & l. ad legatum. ff. de procuratoribus. Ex quibus fundamentum capit primus hic, & communis Doctorum intellectus, vt scribit preter alios Henric. in dicto cap. suscitata. Hinc etenim, sicuti modo diximus, deducitur, finita causa principali per sententiam, quae in rem transierit iudicatam, non posse peti in integrum restitutionem absque mandato speciali. Sic sane dicemus, nondum finita causa principali, vtcunque inciderit actus, siue sententia inter litigandum, posse peti, per generalem ipsius causae procuratorem in integrum restitutionem, quamuis sit lapsus terminus a iure constitutus ad appellandum ab eo actu sententiáue, quod in specie notat Imol. in dicto capitulo coram. Licet Panormita. ibi aliter distinguat, nec quicquam priorem sententiam iuuat text. in dicto capitulo. coram. cum ibi mandatum speciale sponte fuerit a procuratoribus, non necessario exhibitum, quemad modam & ipsimet Doctor. fatentur. Ex his, ni fallor, mihi non admodum placet, quod Innocent. scribit in dicto capitulo suscitata, dicens: tunc demum posse procuratorem absque mandato speciali petere in integrum restitutionem, vbi litem fuerit in eadem causa contestatus ex eo, quod iam fuerit factus dominus litis. textus in capitulo primo. §. primo. de procurator. in 6. l. nihil. & l. nulla. C. eodem titulo. Non enim efficit ratio ista, quod peti possit incidenter in integrum restitutio per procuratorem, generale mandatum habentem, sed illa, quam paulo ante notauimus. Vnde poterit procurator generale mandatum habens in integrum restitutionem petere incidenter, quamuis nondum in principali causa fuerit lis contestata, tametsi non desint, qui Innocent. sententiam probent, quorum vnus est ipse Panormit. in d. cap. coram. Secunda huiusce regulae interpretatio in hunc modum expeditur, vt sit satis, mandatum esse spe[art. 2]ciale ad petendam generaliter in integrum restitutionem, licet non sit expressa causa, in qua eadem restitutio postulanda sit. Barto. in l. filiusfamilias. numero 10. ff. de donationibus Innocent. Abb. & Doctor. Communiter in dicto capit. suscitata. & in dicto capitul. coram. Cassador. decis. 1. ad finem. de procuratoribus, vnde non oportet esse mandatum speciale, quo ad causam, nec quo ad personas, ex eorundem Doctorum authoritate, super quo disputat Aegidius a Bella mera decisio. 32. licet Bartol. & alij in l. si quis mihi bona. §. sed vtrum. ff. de adquirend. haeredit. requirant mandatum speciale, saltem quo ad causam, quae quidem opinio maximum fundamentum habet in eo §. sed vtrum. cum ibidem Iurisconsultus in iussu paterno ad adeundam haereditatem exigat exprimi ipsam haereditatem, quae adeunda est. Sed illud ita cautum est, ne damnosam haereditatem filius accipiat patris authoritate, non enim esse cautum patris consilium, licentiam filio concedere ad accipiendam haereditatem, ni prius pater ipse praeuidisset, quaenam esset conditio ipsius adeundae haereditatis, ex qua forsan incaute adita, dispendium filius pati posset, cui quidem periculo lex mederi voluit: hoc vero periculum in mandato concesso ad petendam in integrum restitutionem, etiam in ipso negotio in specie non expresso, vel raro, vel potius nunquam continget. Eadem fere, vel simili ratione excluditur, quod plaerique notant dicentes: mandatum speciale, quod a iure exigitur, ad iurandum de calumnia, capitu. vlt. de iuram. calum. in 6. ita concipiendum esse, vt nominatim causa vel negotium ipsum eidem mandato adscribatur: Nec satis esse mandatum concedi ad iurandum de calumnia, sicuti scribunt Ioan. Andrae. & alij in dicto capit. vltim. Bart. in l. 2. §. vltimo. C. de iuram. calum. Abb. & Barb. in cap. in pertractandis. eod. titu. Bart. & Alexand. in l. qui bona. §. si alieno. ff. de dam. infect. Haec etenim conclusio iustissimam rationem habet, cum procurator iuramentum de calumnia in animam principalis referre debeat, et ideo nimirum, si mandatum ita speciale ad hoc necessarium sit, vt mentio expressim fiat causae in iudicio absque calumnia tractandae, alioqui forsan procurator iuraret de calumnia in ea causa, quae domini principalis iudicio iniqua videretur, quod colligitur ex gloss. in cap. primo. de iudic. in 6. Innocent. in cap. praesentium. de testib. eod. lib. colum. 2. Bald. in Margarita. verbo, iurans in animam. & Catellia. Cotta, dictione, procurator. vnde PRAXIS aduersum hoc inducta, vt sufficiat mandatum speciale ad iurandum de calumnia absque ipsius causae tractandae mentione, non admodum conueniens animae, nec conscientiae, nec Reipublicae videtur, licet eius meminerint Barto. & Alexand. in dicto §. si alieno. Matthae Mathes. notabil. cl. Capella Tholosana 132. Tertia in eandem principalem adsertionem ex his deducitur intelligentia, vt sane quoties verba ipsius mandati non tantum expresse, sed & tacite sub generali verborum serie, speciale mandatum ad hoc significent, ipse procurator admittendus omnino sit ad huius auxilij petitionem, quod Abb. notat num. 5. in d. cap. coram. qua ratione scribit Cassador. decisio. prima. de procurat. procuratorem habentem mandatum ad agendum, defendendum et supplicandum, posse petere in integrum restitutionem etiam principaliter, quasi mandatum habeat ad id speciale, saltem in dicta clausula subintellectum. Quarto, manifeste constat ex premissis, sat esse in mandato aliquot exprimi, quae mandatum exigant speciale, adiecta clausula generali in hunc sane modum, & ad omnia alia requirentia mandatum speciale, text. optimus ad hoc in cap. qui ad agendum. de procuratorib. in 6. notat Abb. in dicto cap. coram. colum. 3. Cassador. dicta decis. prima. Quinto, ab eadem ratione procedit, procuratorem habentem mandatum cum libera administratione, posse petere in integrum restitutionem, quod probatur ex eo, quod licet habens generale mandatum non possit transigere, si [art. 3]tamen illud mandatum processerit cum libera administratione, poterit transigere & expedire ea, quae mandatum speciale requirunt. text. in d. capit. qui ad agendum. l. transactionis. C. de transactionibus, l. procurator, qui generaliter. ff. de procuratorib. Bald. in l. illud. ff. de minorib. Iason in l. indebitam. ff. de condit. indeb. Felin. in cap. nonnulli. §. primo. colum. 1. de rescript. Bald. in l. nam & nocere. 1. notab. ff. de pact. dicens: tam in contractibus, quam in iudicijs equalem vim habere speciale mandatum, & generale cum libera administratione. Et id maxime obtinet in eo casu, quem tractamus, cum is vero similiter non tendat in praeiudicium mandantis, nam in his, quae solent graue dispendium, damnúmue mandanti afferre, praedicta clausula, quae potius ex tabellionum stylo, quam mandantis voluntate exprimitur, non habet eam vim, vt speciale mandatum inducat, quod ego alias scripsi in rub. de testamentis. 2. parte. nume. 14. Sexto, ex his infero, non tantum praefatam clausulam mandatum speciale inducere, sed & ei similem, vt puta, si plena concedatur administratio, vel facultas agendi quidquid ipse mandans facere posset. Bart. in dicta l. procurator cui. Francus in dicto capi. qui ad agendum. fin. colum. Iason in l. si procurator. C. de procurat. Domini. consi. 129. colum. 3. Deci. cons. 493. colum. prima. Nam quod scribitur in l. quam Tuberonis. §. alia. ff. de peculio. adnotante Baldo in cap. contingit. de transactioni. nunquam liberam potestatem concessam censeri, nisi exprimatur, intelligendum est sane per specialia verba, vel eis aequipollentia. Septimo forsan ex hoc quibusdam videbitur, habentem generale mandatum cum clausula rati[art. 4]habitionis, posse restitutionem in integrum petere ex authoritate Bernardi, qui in c. per tuas. de arbitr. existimat, quemadmodum ex eo notat Panormi. clausulam ratihabitionis in mandato generali scriptam, efficere, vt possit procurator expedire ea, quae requirunt speciale mandatum. quod etiam Barto. probat in dicta l. procurator cui. ff. de procura. Verius tamen est, quod Accursius notauit in l. si procuratorem absentem. ff. de procuratorib. scribens: dictam clausulam nihil saltem ad hoc operari, licet in mandato fuerit expressa, sicuti notant Angel. & Doct. ibi ex ea glo. quam singularem esse existimant, idem Angel. in l. si procurator. Iason in l. si indebitam. ff. de condict. indebi. Alex. in l. qui bona. §. si alieno. colum. penult. ff. de damno infecto. Notant & idem Domini. in dicto cap. qui ad agendum. Iason in l. si procurator. C. de procurat. idem Iason consil. 134. lib. 3. idem Iason & nouiores in l. transactionis. C. de transactionib. gloss. Imol. & Abb. in c. contingit, de transactionib. Abb. & Imola in dicto c. per tuas. optima glos. cap. cum dilectus. de reli. domibus. ea siquidem clausula hunc effectum habet, vt procurator minime teneatur cauere de iudicato soluendo. l. prima. C. de satisdando, tametsi eam cautionem praestiturus esset, licet de mandato constaret, vt scribit Bald. in l. prima. C. de procuratorib. vltima oppositione. Cum igitur ad hoc & similia, promissio ratihabitionis adijciatur mandatis, non est eadem ratio ad extensionem ipsius potestatis mandatario concessae deducenda. Nec obstat authoritas Bernardi, nam & is statim in fine eiusdem glossematis Palinodiam canit a proposita opinione discedens. Sic & Barto. in dicta l. procurator cui. hanc quaestionem tractans nihil definiens, lectorem remisit ad ea, quae is scripserat in l. 1. ff. de offic. procurat. Caesar. vbi idem quod Accursius notat. Quamuis Curtius Iunior, & Alciat. in dicta l. transactionis, aliter velint Barto. verba interpretari. Vnde infero, veriorem, magisque receptam esse Accursij sententiam, sicuti & Alexander fatetur in dicta l. si procurator. C. de procurator. illud sane verum est, quoties de mandato speciali dubitatur, posse peti in integrum restitutionem praestita cautione rati. text. in l. quod si de speciali. ff. de minori. Abb. in cap. coram. de in integr. restit. col. 3. Octauo loco non erit alienum, imo vere congruum inquirere, an consanguineus possit sine [art. 5]mandato hanc in integrum restitutionem petere praestita ratihabitionis cautione secundum Vlpiani sententiam in l. sed & hae. in princip. ff. de procurat. Quae quidem est intelligenda de consanguineis intra quartum gradum, vt intelligunt Bald. & Doctor. ibi. Quibus accedit Regia l. 10. titu. 5. part. 3. & sane in hac specie, quam tractamus, Iurisconsultus in l. patri pro filio. ff. de minori. censet non esse admittendum praeter patrem, aliquem ex consanguineis ad petendam in integrum restitutionem. Quin ex hoc, & illud receptum est, in exigentibus speciale mandatum, non esse locum decisioni. d. l. sed & hae. iuxta gloss. in l. exigendi. C. de procur. quam ibi Docto. sequuntur. Felin. in c. coram. 2. col. de offic. deleg. Abb. & idem Feli. in c. cum M. de constit. vbi Deci. & Ripa hanc opinionem fatentur Communem esse. Cui tamen ipse Deci. refragatur ex eo, quod literae ad lites non possunt absque mandato speciali impetrari, & tamen coniunctus pro coniuncto poterit eas petere, & valide obtinere, text. expressus in cap. nonnulli. §. 1. de rescript. Nec satis ei respondent, priorem opinionem sequuti authore Decio. Dum dicunt in eo casu agi de modico praeiudicio, atque ideo, licet speciale mandatum requiratur, sufficere ipsum impetrantem coniunctum esse, quia vbique modicum, vel nullum preiudicium absentis tractatur, cum absque ratihabitione minime noceat absenti, quod eius nomine coniunctus sine mandato egerit. l. 1. C. qui. res iud. non noc. l. 3. §. 1. ff. iudi. solui. Ego vero communem sententiam veriorem esse opinor, quam ex nouioribus defendunt Ripa in dicto cap. cum M. nume. 60. & Ioan. Crottus in l. si constante. ff. solut. matrimo. 2. lectione. nu. 96. quibus non parum suffragatur text. in l. filius. C. de pact. & in l. qui hominem. §. gener. ff. de solutioni. l. non solum. ff. soluto matrimo. l. qui aliena. §. quanquam. ff. de negotijs gestis. Deinde illud ipse considero, consanguineos agere posse pro consanguineis sine mandato ex legis dispositione, quae quidem in eo tantum casu prouidet, quo mandatum etiam generale sufficiebat, nec quidquam sanxit in his, quae mandatum exigunt speciale. d. l. sed & haec. Imo tunc id fieri vetuit expresse dicta l. patri. nolens specialem absentis consensum supplere, sat esse existimans in his, quae possunt mandato generali expediri, praemissa cautione ratihabitionis, ipsos consanguineos pro absentibus admitti. qua ratione perpensa, cum Romanus Pontifex in dicto capitulo nonnulli. §. primo. potius ex rigore, odioque literas ad lites impetrantium, quam ex iusta iuris ciuilis consideratione induxisset, mandatum speciale requiri ad harum literarum impetrationem, aequitate cam decisionem temperans, statuit, hoc mandatum non esse exigendum a consanguineis, nec ab his, qui sine mandato agere possunt. Constat etenim in PRAXI, eum rigorem ita temperatum esse, vt nec ab extraneis mandatum speciale exigatur ad harum literarum impetrationem, sicuti testantur gloss. in dicto capitulo nonnulli. §. vltimo. & Cassador. decisione 1. de procuratoribus in fine. Quo sit, vt minime congrua sit Doct. responsio, quae dictat in dicto §. vltimo. ideo admitti coniunctos in exigentibus mandatum speciale, quod ea res parui esset praeiudicij, nec enim ita est, vt ipsi existimant. Et deinde restitutio in integrum non solet praeiudicium inferre ei, cuius nomine petitur, & tamen ipsimet Doct. fatentur, non posse a coniuncto, nomine coniuncti absentis eam postulari absque speciali mandato. multo minus mihi placet, quod Communem sententiam defendens scribit Ioannes Crott. in dicta l. si constante. dicens: nequaquam probari in dicto §. vltimo. posse literas ad lites impetrari a consanguineis sine mandato, sed tantum illud ibi statui, coniunctum eas sine mandato, coniuncti nomine impetrantem, falsi vitium euadere. Nam hanc considerationem verba dict. §. vltim. excludunt in hunc, qui sequitur modum. Sancimus, vt si aliquis super aliqua quaestione, de caetero sine speciali mandato domini, literas Apostolicas impetrare praesumpserit, & literae illae non valeant, & ipse tanquam falsarius puniatur, nisi forte de illis personis extiterit, a quib. non debet exigi de iure mandatum. Hactenus Decretalis constitutio, ex qua manifeste constat, literas Apostolicas ad lites posse tuto & valide impetrari ab his, a quibus de iure necessario mandatum non exigitur, nec esse mandatum ad hanc impetrationem exigendum ab his, qui de iure sine mandato agere possunt. Deducitur ergo ex praemissis in integrum restitutionem, nequaquam posse peti absque mandato speciali, etiam ab eo, qui coniunctus est, & id vere probari in dicta l. patri pro filio. Cui minus apte satisfacere conatur Deci. in dicto cap. cum M. dicens ibidem non probari Communem Doctorum opinionem, cuius inductio apparet ex intellectu verborum Iurisconsulti ita scribentis: patri pro filio omni modo praestanda restitutio est, licet filius restitui nolit, quia patris periculum agitur, qui de peculio tenetur. Ex quo apparet, caeteros cognatos vel affines alterius esse conditionis, nec aliter audiri oportere, quam si ex voluntate adolescentis postulent, aut eius vitae sit iste adolescens, vt merito etiam bonis ei debeat interdici. Ex his sane verbis Deci. existimat sufficere adolescentis tacitam voluntatem, quae a lege praesumitur, cum ex ea voluntate tacita, admittat lex ipsa cognatos, iuxta textum in dicta l. sed & hae. vnde pater potest etiam filio contradicente restitutionem istam petere: caeteri vero cognati minime poterunt ipso adolescente inuito: bene tamen admittentur ipso absente, nec expressim contradicente ex voluntate eius tacita, & a iure praesumpta. Atque ita Decius Iurisconsulti verba subtiliter interpretatur: verum haec interpretatio refellitur plane ab Accursio omnium consensu probato, qui voluntatem expressam exigit, nec tacitam sufficere, palam asseuerat. Praeterea absentis & ignorantis nulla est voluntas tacita, vbi expressa deficit: is enim, qui absens est, nec consensum expressim praestitit, tacite consentire non videtur. Nam vt consentire quis tacite videatur, requiritur praesentia l. qui patitur. ff. manda. Vel scientia text. insignis in l. 2. §. vltimo. ff. soluto matrimo. qui probat, filiam absentem, nec tamen furiosam, dementémue, minime tacite consentire, vt pater dotem exigat. Ita si quidem scriptum est, vbi enim sapit, scire eam exigimus, vt videatur non contradicere. Superest tamen perpendere, num in cap. constitutus. de in integrum restitutione, probetur quidquam, quod huic receptae sententie praeiudicet. Nam & ibi frater pro fratre restitutionem in integrum postulauit, nec in eo capite mentio fit specialis mandati. Sed Panormitanus ibi colum. vltim. ex aliorum mente scribit, mandatum speciale fratrem illum habuisse, nec hic intellectus abhorreret a veritate, siquidem in his Decretalium concisis decisionibus, non semper mentio fit omnium, quae ad rigorem processus, & ordinis iudicialis exiguntur, quod frequentissime contingit. Sic & gloss. in dicto cap. constitutus, adnotauit, eam restitutionem [art. 6]non potuisse peti, sine alterius fratris mandato speciali. Caeterum ex nouioribus quidam, & is eruditione insignis, in relectione dicti cap. constitutus. aliter eam decisionem intellexit, ex professo opinatus, eum fratrem ideo admissum fuisse sine mandato, ad petendam in integrum restitutionem, quod consors esset litis: quod etiam Felin. notauit post alios in cap. coram. 2. colum. de offic. deleg. eundem intellectum facile admitterent Decius, & Ripa in dicto cap. cum M. numero 58. quippe qui aduersus Panormitanum opinentur, consortem sine mandato esse admittendum, etiam in his, quae mandatum requirunt speciale, inducentes optimum textum in clemen. religiosus. de procur. Ex qua apparet, absque licentia Abbatis posse religiosum esse procuratorem pro consorte litis: tametsi alioqui non posset hoc nunus exercere, nisi ex Abbatis licentia. Imo vt religiosus pro consorte agat, non est mandatum necessarium, nam sine eo potest agere pro consorte, vt existimant Cardina. in dicta Clemen. religiosus. Felin. & Deci. in dicto cap. cum M. colum. 3. contra Antoni. ibid. Duo tamen sese offerunt, quae minime patiuntur ita intelligi tex. in dicto cap. constitutus. Primum, quod ibi ante litis contestationem petebatur in integrum restitutio, & tamen Deci. Ripa, & frequentissime omnes, quoties admittendum esse censent litis consortem, praemittunt litis contestationem, cum ante eam consors litis pro consorte agere nequeat. text. in l. 2. C. de consort. eiusd. lit. l. si petitor. ff. de iudic. Secundum quod Abb. & Felin. in dicto c. cum M. negant, consortem litis, etiam lite contestata admittendum esse ad ea, quae speciale mandatum requirunt, hoc probantes ex eo, quod nec coniunctus admittatur, qui maiorem potestatem a lege habere censentur, cum et is agere possit, etiam lite nondum contestata, nec oberit Clem. religiosus. que id tantum probat, religiosum pro consorte admittendum sine licentia Abbatis: non tamen ad ea, quae exigunt speciale mandatum. Quibus sane perpensis, non procedit plane, & absque controuersia praedictus intellectus, nisi dixeris coniunctum maxime fratrem simul & consortem litis, etiam ante litis contestationem, admittendum esse ad petendam in integrum restitutionem. Nono erit aduertendum, tutorem, curatorem, oeconomum, praelatum, ac caeteros habentes administrationem alieni patrimonij, absque mandato speciali, restitutionem in integrum postulare posse, quemadmodum notant Innocent. Abb. num. 6. & alij Communiter in cap. suscitata. de in integrum restitut. argument. l. si actor. C. de appellatio. nam & hi sine mandato speciali iuramentum calumniae praestant. tex. & ibi Bart. Communiter receptus in l. 2. §. quod obseruari. C. de iureiuran. propter calumniam. Abb. & omnes in cap. Imperatorem. de iura. calum. glos. vlt. ab omnibus recepta in c. in pertractandis. eo. titu. Regia l. 24. titu. 11. part. 3. Decimo, adnotandum est, non esse necessarium speciale mandatum ad defendendum aliquem in causa restitutionis in integrum, licet ad eam tractandam, & ipsam restitutionem petendam ex praemissis tale mandatum exigatur. Innocent. & Abb. in dicto cap. suscitata. nume. 5. Cassador. decis. 2. titu. de procurat. Aegidius a Bella Mera. decisio. 283. optimus text. in l. qui proprio. §. item quaeritur. ff. de procuratori. secundum vltimum intellectum, gloss. ibi. quam Paulus Castrensis post alios sequitur. # 7 ARGVMENTVM CAP. VII. De praelatione hypothecae uxori pro dote competentis. SVMMARIVM. -  1 Dotalis hypotheca tacita, vel expressa, quando prioribus hypothecis praeferenda sit? -  2 Prior dotalis hypotheca etiam tacita praefertur expressae posteriori, etiam ratione mutui ad refectionem vel emptionem rei competenti. & inibi intell. l. licet. C. qui potio. in pigno. hab. -  3 Fundus emptus ex pecunia, ad eius emptionem expressim mutuata, non est pro eius solutione pignori obligatus. -  4 Discutitur late intell. gloss. in l. assiduis. C. qui pot. in pignor. habean. ea constitutio locum habeat in dote, cuius numeratio sola confessione mariti probatur. -  5 Confessio dotis receptae emissa matrimonio constante, vbi praesumitur prohibitae donationis fraus, non confirmatur iuramento. & ibi quid de promissione dotis soluendo iuramento stabilita. -  6 Traduntur tres aut quatuor casus, in quibus confessio dotis receptae veram numerationem saltem praesumptione probat. -  7 Etiam futuris creditoribus competit ius reuocandi ea, quae in eorum fraudem facta fuerint. CAPVT VII. EST adeo frequens forensia tractantibus, pignorum & hypothecarum prosequutio, praesertim earum, quae vxoribus ad dotem consequendam iure competunt, vt nec alienum ab instituto, nec prorsus inutile sit, aliqua hac dere, quae saepius in cognitionem incidunt, veluti quodam compendio explicare, prius traditis his, quae generalia sunt, & solent certis quibusdam distingui adsertionibus. Quarum prima & praecipua est: vxor pro restitutione dotis tacitam hypothecam habet, a lege, inquam, inductam in omnibus mariti bonis. l. v[art. 1]nica. §. & vt plenius. C. de rei vxor. actio. §. fuerat. Institu. de actionib. cap. ex literis. de pignor. & licet idem ius, maritus habeat pro consequenda dote eidem promissa, hanc partem hoc in loco, vti minus frequentem omittemus: primam propositionem ad bona, quae paraphernalia dicuntur extendentes, nam si maritus haec bona administrauerit, pro eis recuperandis, vxor tacitam hypothecam habet. l. vbi adhuc. C. de iure dotium. & ibi glos. l. vlt. C. de pact. conuent. vbi hoc doctores passim adnotarunt. Quibus accedit Iason in dicto §. fuerat. nu. 41. Regia l. 17. titu. 11. part. 4. Quod iure verum est: modo intelligamus hanc hypothecam, quo ad bona ista paraphernalia non inesse cum priuilegio praelationis. glos. in l. si ego. verb. sed condici. ff. de iure dotium. quam existimant singular. esse, eam sequuti Alexan. consil. 36. lib. 6. colum. 2. Cremensis singul. 145. Commendant idem Alexan. & Ias. in l. maritus. C. de procurato. Ioan. Campe. de dote. 1. part. q. 8. Deci. consil. 521. Salycet. in l. assiduis. §. vltimo. C. qui potio. in pigno. hab. Antonius a Fano de pignori. 2. part. membro. 4. nume. 63. Ex quibus hanc opinionem Communem esse opinor, sic denique est intelligenda glos. indicto c. ex literis. verb. obligata. quae negauit vxorem quantum ad parapherna ius taciti pignoris habere. Eodem pacto est accipiendum, quod scribit glos. in dicto. ex literis. & in §. fuerat. nempe vxorem pro consequenda donatione propter nuptias, quoties eam sibi adquisierit, minime posse vti iure tacitae hypothecae, id etenim procedit, quo ad priuilegium prelationis, siquidem simpliciter etiam in hoc casu tacitam hypothecam vxor habet, sicuti ex l. 2. C. de bonis, quae liberis, obseruant Innocent. Abb. & alij Communiter in dicto cap. ex literis. Iason in dicto §. fuerat. nume. 40. & ibi Zasius nume. 14. Anton. Fanensis dicto membro 4. & numero 64. optimus text. in dicta l. vbi adhuc. sensit glos. in dicta l. assiduis. verb. suo tempore, quamuis Ludoui. Gomezi. in dicto §. fuerat. nume. 39. contendat, nec simplicem hypothecam, vxori pro conatione propter nuptias consequenda iure competere. Illud vero procul dubio certi iuris est, vxorem agentem ad dotem, posse ius tacitae hypothecae cum praelationis priuilegio exercere in bonis propter nuptias donatis, secundum Innoc. Abb. & Doct. in d. c. ex literis. & Fanensem dicto nume. 64. Secunda conclusio. Hypotheca tacita pro restitutione dotis vxori a lege concessa, praefertur priori, eidemque tacitae hypothecae. dicta l. assiduis. dicto §. fuerat. glos. per text. inibi in dicto capit. ex literis. Regia l. 33. titu. 13. parte 5. idémque priuilegium expressae dotali hypothecae competere, vt priori tacitae praeferatur, tradit Sali. in d. l. assiduis. in prin. quem sequitur Anto. Fanersis dicto 4. membro. nu. 99. Tertia conclusio. Hypotheca tacita pro dote competens, non praefetur priori expressae. glos. in dicto §. fuerat Conmuniter ibidem recepta secundum Ias. num. 72. Ludoui. Gomezi. nume. 27. Zasium nume 24. similis glos. in dicta l. assiduis. & in dicto op. ex literis. quarum opinionem Communem esse fatentur, eam sequuti Bal. Nouel. de dote 1. par. col. 1. & Anto. Fanens. dicto 4. membro. nume. 98. disputant hac de re latius Abb. & Balb. in dicto cap. ex literis. Ioan. Igneus in q. an rex Franciae. num. 138. optime Ioannes Corasin l. qui liberos. ff. de ritu nuptiarum. nume 117. quod ipse omitten dum esse duxi propter legem Regiam. 33. titulo 13. part. 5. quae hanc communem sententiam probat, & quia ea verior mihi semper visa fuit. Quarta conclusio. Hypotheca tacita pro dote vxori competens, praefertur expressae posteriori. Bald. Angd. & Salic. in dicta l. assiduis. Dinus in regula qui prior. de reg iur. in 6. num. 12. vbi hoc ipsum existimat procedere in priuatis, nullum habentibus priuilegium praelationis, ratione tacitae hypothecae eis a iure concessae, ex l. 1. C. rem alien. gerent. idem optime notat Nicolaus Boerius in additionibus ad Dinum. Alexand. consil. 58. nume. 5. lib. 7. Ant. a Fano dicto membro. 4. nume. 97. Et probatur hoc ipsum argumento a sensu contrario in dict. l. Regia 33. Quinta conclusio. Hypotheca expressa pro dote competens, nequaquam prefertur expressae priori. Siquidem hypotheca dotalis, praelationem habet respectu prioris hypothecae tacitae, non prioris expressae, quod sensit gloss. in dicta l. assiduis, vbi expressim hoc tenet Salycet. colum. 2. Socin. in l. 1. colum. vlti. ff. solut. matrimo. & ibi Ripa 2. colum. Antonius Fanens. dict. membro. 4. num. 102. Ioannes Corasi. in dict. l. qui liberos. nume. 117 probatur hoc in reg. qui prior. de reg. iur. Cui tantum derogatum est in hypotheca tacita, vel expressa, respectu prioris tacitae: non autem in hypotheca etiam expressa respectu prioris expressae. Atque ita hanc opinionem Communem esse fatentur Socin. Ripa. Fanensis, Corasius in dictis locis, & Iason in dict. l. 1. colum. 2. lectione 2. Tametsi ipse Contrariam probare & defendere conetur, sequutus Ang. Perusinum in Authen. de aequalitate dot. §. his consequens. quo in loco existimat, posteriorem expressam hypothecam pro dote competentem, preferendam esse priori non tantum tacitae, verum etiam expresse. Quod a vero alienum est: & frequentiss ime a iuris vtriusque Professoribus improbatum. Praeter haec est etiam praemittendum, quod praedium emptum ex mea pecunia, & ad eius solutionem mihi specialiter obligatum, iure expressi [art. 2]pignoris, hoc mihi tribuit priuilegium, vt pro ea pecunia consequenda, praeferendus sim prioribus creditorib. etiam expressam hypothecam habentib. tex. sing. in l. licet. C. qui pot. in pigno. hab. cui conuenit Regia l. 30. tit. 13. part. 5. Est igitur non infrequens dubitatio, an ea hypotheca praeferatur priori hypothecae dotali tacitae, vel expressae? Et profecto quibusdam visum est, priorem dotalem hypothecam etiam tacitam, huic expressae hypothecae praeferendam esse, per text. insignem in Auth. de aequalitate dotis. §. his consequens est. collat. 7. ex Nouella constitutione 97. Scimus, inquit Iustinianus, nonnullas hypothecas ex priuilegijs a legib. ipsis concessis, tempore posteriores cum sint, vel antiquioribus creditoribus praeferri, nempe cum quis pecunia sua effecerit, vt vel nauis ematur, extruatúrue aut reficiatur, vel forte domus exaedificetur, vel etiam ager comparetur, aut aliud quiddam. In omnibus enim hisce, posteriores creditores, quorum pecunijs res, vel comparatae, vel renouatae sunt, potiores sunt his, qui vel multo antiquiores existunt: Quaesitum est igitur, si mulier praetendens in vetere dote, & augmento priuilegium, quatenus tamen id priuilegium, vt praedictum est, seruatur, prioribus praeualere velit creditorib. veniat autem & alter creditor, qui licet posterior sit tempore, praetendat tamen, suis pecunijs comparatam, quaesitamúe, vel nauem, vel domum, vel agrum, & conuenire, vt in his reb. quae suis pecunijs comparatae, quaesitaeúe sint. praedictum priuilegium habeat, vtrum dotem oporteat etiam huiusmodi praeferri, an vero alijs quidem creditoribus, qui talia non praetendunt, praeualere debeat? his autem cedere, quandoquidem per ipsorum substantiam ea res quaesita fuerit. Ac longa sane deliberatione de his habita, inuenire tamen non potuimus, iuste mulierem tali alicui cedere priuilegio. Vnde secundum haec volumus, vt quamuis alterius tandem pecunijs, aliquis comparasse agrum, aut refecisse domum, aut etiam predium emisse videatur, nequeant tamen id genus priuilegia mulierib. opponi. Hactenus verba Iustiniani, quibus hanc opinionem probare conantur Accursius ibi verb. agrum. Specula. tit. de oblig. & solutio. §. 1. nu. 45. Bartol. Alber. Fulgosi & Salyc. in l. interdum. ff. qui potior. in pigno. habeant. Pau. Cast. & Iason in l. creditor. in 1 ff. si cert. pet. Matthae. de afflictis decis. Neapo. 306. Horum vero authoritas ita hanc opinionem persuasit, vt veluti magis Communis apud Regia tribunalia recepta sit, & tamen ea potest pluribus rationib. impugnari, licet comprobetur forti, validáue inductione, siquidem tacita dotalis hypotheca, praefertur expressae posteriori, quemadmodum superius dictum est. Igitur & in specie d. l. licet. idem erit admittendum, vt tandem expressa hypotheca, cuius ibi mentio fit, minime preferatur priori dotali hypothecae, cum priuatus aduersus dotem, in hoc nullum habeat a iure concessum priuilegium, nisi quis velit asserere, expressam hypothecam, vbi ea contracta fuerit pro solutione pecuniae, quae ad emptionem praedij obligati, mutuata fuit, hoc habere priuilegium, vt dotali priori hypothecae tacitae, vel expressae praeferenda sit, ob speciale quoddam ius. Sed & contra vulgo receptam sententiam, facit, quod Nouella constitutio, a qua eius probatio absumitur, expressim loquitur, in priuatis habentib. tacitam hypothecam, ratione quadam speciali, vel pecuniae mutuatae ad emptionem pignoris, vel ad eius refectionem. Mirum etenim non est, hos creditores iure huius tacitae hypothecae, nequaquam preferendos esse priori hypothecae dotali, cum tacita hypotheca, quantum ad praelationem, non habeat regulariter tantam vim, quantam habet expressa. Nam expressa in specie d. l. licet. prioribus expressis etiam praefertur, non sic tacita, quod omnino manifesti iuris est, & eodem textu probatur. Quod veró Nouella constitutio loquatur in tacitis hypothecis, constat dum dicit: non nullas hypothecas ex priuilegijs a legib. ipsis concessis, & praeterea, quia mutans pecuniam alteri ad emendam aliquam rem, eandem rem emptam, iure pignoris obligatam habet pro illius pecuniae solutione. gl. in Auth. quo iure. C. qui [art. 3]poti. in pigno. hab. vbi Bald. & Ang. non audent recedere a gl. opinione, quia secundum eos Communis est, dicit eam gl. magistram Ias. in dicta l. creditor. Simpliciter approbans sequuntur eandem sententiam Alex. in l. si cum dorem. §. vlt. col. 3. ff. solut. matrim. Campezi. de dote. 4. part. q. 7. Chassanae. in catalogo Gloriae mundi, part. 12. consideratione 99. col. 6. & probatur in dict. §. his consequens. vbi nulla mentio fit expressae hypothece in hoc casu, quo constat, vt inibi apparet, hypothecam competere, igitur ea tacita est. Deinde iustinianus parem esse censet hunc casum ei, quo quis mutuat pecuniam ad refectionem domus, vel nauis, in qua quidem specie, mutuanti tacita hypotheca a lege datur l. interdum. ff. qui pot. in pigno. l. 28. tit. 13. par. 5. Ergo & mutuanti ad emptionem alicuius rei, eadem res iure pignoris tacite a lege obligatur pro solutione mutui. Sed contrarium expressim asserit Bar. in d. l. interdum. scribens, mutuantem alteri pecuniam ad emptionem fundi Corneliani, hoc expresso, quod ea pecunia mutuo datur ad illius fundi emptionem, habere in actione personali praelationis priuilegium, non tamen habere tacitam hypothecam, nisi dictum fuerit, quod is fundus expresse sit pro mutuate pecuniae solutione obligatus. idem glo. in l. quod quis. ff. de priuil. credit. vbi Zasius post alios Communiter per text. in l. quanuis. in 3. C. de pignorib. Ripa. in l. priuilegia. numero 18. ff. de priuile. credit. Sequuntur eandem opinionem Communem esse dicentes Salyc. in dicta Auth. quo iure Bal. Nouell. de dote. part. x. num. 35. Anto. Fanensis 2. membro 5. partis. nume. 3. Et Ripa in l. senatusconsulto. nu. 10. ff. quib. caus. pign. tacite contra. Quibus suffragatur tex. argumento a sensu contrario in dicta l. licet, vbi apposita expressa hypotheca, in fauorem mutuantis ad emptionem fundi, praefertur in eo fundo prioribus etiam expressis hypothecis. Igitur non adiecta hypotheca expressa, nulla competit mutuanti, nec hypotheca tacita, nec praelatio pignoris iure, quanuis si velimus priorem sententiam defendere, poterimus huic rationi satis facere, non admittentes argumentationem a sensu contrario, aduersus expressam Iustiniani Nouellam constitutionem, ex qua deducitur, mutuanti ad emptionem praedij competere tacitam hypothecam eodem pacto, quo iure conceditur mutuanti ad domus refectionem, cui tacita datur a iure cum praelationis priuilegio. Rursus & haec vltima consideratio diluitur, & comprobatur collectio a contrario sensu, quia ex Nouella Iustiniani non satis liquet, tacitam hypothecam a lege concedi mutuanti ad emptionem predij alicuius, neque enim ibidem hoc aperte probatur, sed potius esse quasdam hypothecas, quae expressae vel tacitae possunt dari, quibus a iure concessum est priuilegium praelationis. Et deinde dum dicit, parem esse hypothecam competentem mutuanti ad emptionem, illi quae competit mutuanti ad refectionem, sic est accipiendum, vt hypotheca expressa competens mutuanti ad emptionem, habeat idem ius praelationis, quod habeat tacita a lege concessa mutuanti ad refectionem. Vnde non probatur ex his, tacitam hypothecam a lege dari mutuanti ad emptionem alicuius fundi, & ideo licet res sit dubia, opinio Bartol. Salycet. & aliorum post Accurs. in dicta l. quod quis. verior & frequentiori Calculo recepta videtur. Cui & illud accedit, quod res vendita, habita fide precij, nisi aliud actum sit, non est venditori pro precij solutione obligata. tex. in l. quidam fundum. ff. de in rem verso. Bart. & alij communiter in l. si cum dotem. §. vlt. ff. soluto matri. vbi Alexan. col. 3. scribit, hanc opinionem Communem esse: idem fatentur eam sequuti Iason in dicta l. creditor. Ripa. in l. si ventri. §. in bonis. ff. de priuile. cred. colu. 2. eandem sententiam sequuntur idem Ripa in d. l. priuilegia. Zasius in dicta l. quod quis. Ant. a Fano de pignorib. 4. parte. numero 35. & 36. & Chassanae. dict. considerat. 99. columna 6. quo in loco etiam scribit eam esse Communem. Ex quibus cessat obiectio prima, quam aduersus principalem adsertionem fecimus, id tamen, quod Bartol. in dicta l. interdum, obiter adnotauit, nempe mutuanti pecuniam ad emptionem fundi, eo pacto, vt is sit pro solutione obligatus, competere tacitam hypothecam, falsum est, cum expressa ex eo pacto competat, Item aduersus principalem conclusionem, quod dict. l. licet. etiam sit aduersus hypothecam dotalem admittenda, probat ea iuris regula. Si vinco vincentem te, a fortiori vincam te. l. de accessionibus. ff. de diuersis & temporalibus praescriptionib. Mulier etenim in hypotheca dotali, vincitur a priori habente expressam hypothecam, & tamen hic vincitur a posteriori, habente expressam vel tacitam hypothecam, ratione mutui ad refectionem, vel emptionem domus dicta l. licet. & l. interdum. Colligitur ergo euidenter, habentem expressam hypothecam ratione mutui facti ad emptionem fundi, in eodem praeferendum esse mulieri habenti etiam expressam priorem & dotalem hypothecam. Huic vero obiectioni responderi poterit, regulam, ex qua argumentationem collegimus, non procedere, vbicunque datur diuersa ratio vincendi, quemadmodum probatur in capitu. authoritate Martini de concessione praebendae in 6. gloss. in dicta l. de accessionibus. & ibi Bartol. quem alij sequuntur. Abbas & Felinus in capite pastoralis. in princip. de offic. ordinarij. Roman. consil. 436. & Socin. consil. 28. libro 4. Sic sane cum in hac specie, quam tractamus, diuersa ratione vincatur vxor, a priori creditore habente expressam, & hic prior a posteriori habente hypothecam priuilegio legis munitam, mirum non erit, si dispar ius praelationis inter hos constitutum fuerit, quod apertius sit, si consideremus, mulierem in hypotheca dotali, praeferri habenti tacitam hypothecam posteriorem, iure mutui facti ad refectionem, text. in d. §. his consequens. & tamen mulier non prefertur priori habenti expressam hypothecam, cui posterior habens tacitam ex mutuo ad refectionem, praeferendus est, d. l. interdum. ECCE qualiter haec posterior hypotheca, vincit priorem expressam, & non vincit mulierem, quae a priori vincitur. Hoc ipsum ostenditur, quia mulier in hypotheca dotali, praefertur habenti priorem tacitam ratione mutui ad refectionem, secundum Petrum a Bella Pertica, Albertum Angel. & Salycet. in dicta Auth. quo iure Anto. Fanens. de pignorib. secundo membro 5. part. nu. 16. hic vero priuatus ratione mutui ad refectionem, praefertur priori habenti expressam, qui quidem ab vxore non vincitur. Verum est, quod gloss. in dict. §. his consequens. verb. posterior. per text. ibi. Cynus in dicta Authen. quo iure gloss. item in dicta l. assiduis. Bald. Nouell. de dote. decima parte. limit. 14. tenent expresse, priorem etiam tacitam hypothecam iure mutui ad refectionem, preferri mulieri habenti posteriorem dotalem hypothecam. Quorum sententia forussime fulcitur verbis d. §. his consequens. dum dicit posterior creditor, quasi omnino secus dicendum sit in priore creditore, nisi velimus ea verba interpretari, quo ad creditorem habentem expressam ex mutuo ad refectionem, vel ad emptionem, vt hic si posterior sit, non praeferatur mulieri habenti priorem, si vero prior sit dotali posteriori hypothecae. praeferendus sit. Nam opinio Petri Communior est. Constat tandem ex praemissa disputatione difficilem esse d. l. licet. interpretationem, qua probauimus, eiusdem constitutionis priuilegium non esse admittendum contra priorem dotalem hypothecam, siquidem licet haec sit frequentius probata opinio, contrariam tamen tenuerunt Bald. Nouell. de dote. x. parte. num. 3. Caepola cautela 124. & Anto. Fanens. de pignorib. par. 5. membro 2. numero 17. asserentes, habentem expressam, & si posteriorem hypothecam ratione mutui ad refectionem, vel ad emptionem fundi facti, praeferendum esse priori hypothecae, etiam expressae dotali. Nec existimet quisquam Bal. Nouellum dicta x. parte. nume. 35. priorem sententiam Communem esse asseuerare, cum inibi Nouellus tractet quaestionem gl. in d. Auth. quo iure, quae plurimum ab hac differt. Illud sane nequaquam omittam in PRAXI, & in exacto huiúsce controuersiae examine, potiores mihi videri partes Accursij, Speculat. Bart. Alberi. & aliorum, quorum in initio quaestionis mentionem fecimus. Sed & praecedentibus non parum conuenit inquirere, quid iure statutum fuerit, circa hypothecam dotis, cuius vera numeratio nequaquam apparet, tametsi maritus eam recepisse confessus sit. Et Accursius in dicta l. assiduis. verbo datae. in specie adserit, illius constitutionis priuile[art. 4]gium doti vere numeratae, non autem ei, de cuius numeratione aliter, quam mariti confessione non apparet, competere, quasi ita graue praeiudicium minime sit tolerandum, nec admittendum ex sola mariti confessione, potissimum aduersus eum, qui haeres mariti non est, nec eius confessioni stare tenetur. dictam glos. dixere sing. Bald. in capit. contingit. de do. & cont. col. 5. & in rubr. C. de priui. dotis. columna 3. Alexand. in l. 1. numero 35. ff. soluto matrimo. Ioan. Lupi. in rub. de donat. §. 15. & 33. Et eam vbique seruari testatur Paulus Castrensis in d. l. 1. colum. vlti. tradunt eius intellectum late Bald. Nouel. de dote. parte. x. col. 2. Iason in §. fuerat. nu. 73. & 91. de actioni. post Angel. ibi Soc. in d. l. 1. nu. 70 Alex consil. 142. lib. 5. Decius consil 96. Anto. Rub. consi. 78. Aymon consi. 40. Matthae. de afflict. in constit. Neap. lib. 3. rub. 24. nu. 34. Tiraq. de retr. conuentionali. §. 4 gl. 6. nu. 14. ex quibus aliquot hoc in capite colligam, quam potiora sunt, ad huius quaestionis qualem qualem expedititionem. Primum confessionem dotis receptae emissam a marito matrimonio constante, si vera dotis numeratio non probetur, habere vim donationis factae inter virum & vxorem, quemadmodum quibusdam visum est: argumento text. in l. qui testamentum ff. de probation. l. cum quis decedens. §. Titia. ff. de legat. 3. Quibus probatur, confessionem factam in testamento pecuniae receptae, aut debitae ab eo, vel ei, cui testator legare non potest, minime validam esse, donationemque, & legatum praesumi, atque eo titulo factum, vt fraus fieret legis prohibitioni. Sic maritus, qui matrimonio constante, fatetur dotem ab vxore recepisse, de cuius vera numeratione non constat, eam quantitatem vxori donare videtur, eamque donationem dotis acceptae nomine ob id factam fuisse praesumimus, vt prohibitio donationis inter virum & vxorem effugeretur. Hac ratione opinionem istam sequuti sunt Ioan. Andr. in Specul. tit. de donatio. inter vir. & vxor. in princ. gl. & Bart. in l. si diuortio. ff. de verb. oblig. nu. 3. Bart. in l Papinianus. ff. de donat. inter virum & vxorem in dicto §. Titia. Bald. Nouell. de dote part. x. numer. 6. 7. & 18. eandem approbant, eam esse Communem asseuerantes Angel. Aretin. in dicto §. fuerat. num. 14. Alex. Imolensis consi. 45. num. 9. lib. 1. Bart. Soci. in l. 1. ff. solut matri. nu. 101. Mari. Soci. in consil. 61. lib. 1. col. 3. Claudi. in d. l. si diuortio. nu. 7. hoc ipsum praemittit Abb. in cap. & si necesse. col. 1. de donat. inter vir. & vxor. & conantur late pluribus rationibus defendere Mari. Soci. consil. 65 lib. 1. Idem plerique alij scripsere, qui passim a iunioribus citantur, potissimum a Feli. in cap. si cautio. de fide instrum. num. 72, & alijs, quorum statim mentionem faciam. Sed quod etiam matrimonio constante, praefata dotis receptae confessio facta, censeatur potius spe futurae numerationis, quam animo donandi, expressim opinantur Anchar. consilio 307 Roma. consilio 445. col. 3. Salyc in l. 2. nu. 3. C. de dote caut. non num. Roma in d. l. si diuortio. nu. 6. Ioan. Campe. de dote. 1. part. q. 52. Ias. in d. §. fuerat. num. 93. Felin. in capit. si cautio. nume. 71. Aymon Sauillia. consil. 40. col. 1. Quibus adstipulatur ea ratio, quod vbi alia causa potest adsumi, nunquam donatio praesumitur. l. si id quod aurum. ff. de solutio. l. cum de indebito. ff. de probationib. spes etenim future numerationis satis est in hac specie perspicua, & ideo donationis titulus omnino abest. Deinde si donatio hic praesumeretur, & ea esset proculdubio morte mariti confirmata, vt statim probabitur, quo pacto decisum est in l. vlt. & Authen. ibidem adscripto, etiam post obitum mariti, eius haeredibus competere, exceptionem non numeratae dotis. Ad idem optimus tex. in Auth. de temporib. non solut. pecu. §. sin autem vers. vbi enim. quo aperti iuris esse probatur ex sola morte mariti, non esse ius vxori acquisitum ex illa confessione receptae dotis, quod quidem esset, si vere donatio ex ea praesumeretur. His accedit tex. in l. si voluntate. C. de dot. pro miss. quae statuit, posse maritum petere eam dotem, quam recepisse confessus fuerit. Igitur palam est. eam confessionem factam fuisse spe futurae numerationis, nec quidquam iuuat dicere, haec loca esse accipienda & intelligenda de confessione facta ante matrimonium, siquidem hoc in eis minime explicatur ad tex. in d. §. Titia. & in l. qui testamentum. Non est admodum difficilis responsio, cum loquantur in dotis receptae confessione, quae a marito facta fuit in vltima voluntate, quo tempore, nullo pacto poterit considerari spes futurae numerationis, & ideo praesumenda est donationis causa. Quam ob rem ego opinor, hanc secundam opinionem iure veriorem esse, tametsi mediam quandam sententiam tenuerint Imola in l. si constante in princ. col. vlt. ff. solut. matr. & ibi Ioan. Crottus. 2. lect. fol. penult. Soci. in l. 1. ff. eo. tit. num. 100. Aret. consi. 86. col. vlt. idem Aret. in d. l. si diuortio. nu. 4. & ibi Alex. col. vlt. Gozadinus consil. 28. num. 21 dicentes: ex confessione receptae dotis facta á marito, tunc donationem praesumi, quando ea facta fuerit matrimonio constante, & adiecta renunciatione exceptionis non numeratae dotis, alioqui non praesumi donationem, sed potius censeri id factum, spe futurae numerationis. Facit ad hoc text. in l. si quis delegauerit. ff. de nouat. Et quanuis iuxta notata in l. si ex cautione. C. de non numerat. pecunia. ea renunciatio apposita eidem confessioni minime valeat, nihilominus ex ea colligitur animus donandi. Atque ita hanc mediam opinionem sequutus, scribit Communem esse Alexand. in consil. 142. colum. 2. lib. 5. quo in loco diligenter hanc quaestionem tractat. Quod si confessio dotis receptae facta a marito, matrimonio constante, donatio censenda est, ex hoc deducitur, praemoriente marito confirmari, & omnino validam effici, sicuti reliquae donationes, quae inter virum & vxorem fiunt: Imo & haec absque reali traditione, ratione confessionis, quae in loco traditionis habetur, efficacem vim consequitur. gloss. insignis in l. quod desuo. C. non numerata pecunia. ibidem recepta communiter. Barto. in d. l. Papinianus. & idem in d. §. Titia. Paulus Castrensis in consilio 384. libro 2. ad finem. Alexand. in d. l. si diuortio. colum. vlti. & consil. 45. num. 6. lib. 1. & consil. 26. num. 2. libro 2. Iason in d. l. si diuortio. numero 8. idem in l. 3. §. si vir. ff. de adqui. possess. numero 17. Felinus in d. cap. si cautio. numero 77. & alij frequenter, Quorum opinionem eam sequutus, dicit Communem esse Bald. Nouell. de dote. parte. 10. num. 7. Idem fatetur Socinus in d. l. 1. nu. 71. & consil. 70. col. 1. lib. 4. Secundó hinc apparet, non competere mulieri ob hanc confessionem, ius tacitae hypothecae, nec ius praelationis, nec aliter eius causam tractandam fore, quam solet iure tractari causa donationis inter virum & vxorem, quod omnes fatentur, praesertim Soci. in d. l. prima. numero 85. & columna vlti. Nouellus d. 10. parte. priuilegiorum dotis. nume. 18. Calderi. consil. 3. de donat. inter virum & vxorem. Alexan. consi. 142. libro 5. colum. 1. Crottus in d. l. si constante. lectione 2. fol. pe. ex quibus Alexand. Calderi. Nouel. & Campecius de dote. 1. parte quaest. 53. scribunt non tantum prioribus creditoribus hanc confessionem non nocere, sed nec posterioribus, quo ab aliorum mente colligitur, dum existimant, hanc confessionem simulatam esse, nec fraudis suspicione carere. Tertio inde apparet, hanc confessionem, seu potius donationem ex ea praesumptam, posse a marito expresse, vel tace ante mortem reuocari, & vere reuocatam censeri, quantum ad bona post confessionem alienata. l. si maritus. C. de donat. inter virum & vxorem. Quarto itidem constat, in hac specie, vbi iure donationis fungitur ista confessio, nihil referre sint elapsa tempora opponendae exceptionis non numeratae dotis, vel non: vt Socinus probat in d. l. 1. colum. penult. Igitur enim de donatione inter virum & vxorem potius, quam de dote cauta non numerata, & ideo non est considerandum, quod tempora opponende exceptionis sint elapsa. Quinto eadem ratione a plerisque animaduersum est, donationem hanc inter virum & vxorem [art. 5]praesumptam ex praedicta confessione dotis receptae, minime effici validam, & statim irreuocabilem per iuramentum, a confitente praestitum Nam licet donatio inter virum & vxorem alioqui expressa & vera iuramento confirmetur, quod in rubrica de testamentis. 2. parte. numero 5. tradidimus: haec tamen, quippe quae simulata sit, & omnino praesumpta, iuramento non confirmatur, quod praeter alios adnotarunt Barto. in d. §. Titia. Cynus in l. 1. ad finem. C. de sacros. eccl. Soci. in d. l. 1. num. 98. idem Bart. in l. Aurelius. §. quidam. ff. de liberat. Roma. consi 293. & consi. 44. col. 2. Signorolus consi. 106. Deci. consi. 202. col. 2. Iason in d. §. fuerat. num. 86. Gozadi. consil. 28. num. 25. Areti. consi. 74. Ripa. lib. 3. resp. cap. 6. Aymon consil. 81 in princ. Mart. Socinus consil 65. colu. 8. & consil. 66. colu. 7. idem expressius consil. 61. col. 3. lib. 1. vbi hanc opinionem fatetur Communem esse. Idem adserit eam sequutus Curt. iunior consi. 95. col. 2. eandem sententiam probant Ioa. Lupi. in rub. de donat. §. 51. num. 4. Bal. Nouel. de dote parte. 10. num. 10. Ioan. Crott. in d. l. si constante. 2. lectione. nume. 107. nec oberit dicere, quod is qui iurauit, non possit postea allegare, dotem receptam non fuisse, cum eius periurium & propriam turpitudinem alleget. Nam aduersarius visus est remittere iuranti periurij exceptionem surgentem ex iuramento praestito in vtilitatem ipsius, secundum Imol. in cap. cum contingat. de iureiur. nu. 76. vers. item attende. Et profecto absque controuersia videtur procedere frequentiori Doctorum consensu dicta opinio. vbi maritus iurauit, se centum dotis titulo recepisse, quasi iuramentum istud, quod assertionis est, & praeteritum actum respicit, non possit efficere validam donationem a iure praesumptam, siquidem indecens sit, hanc vim vel vllam aliam tribui iuramento, ex quo quis iam periurium commiserit non recepta ea dote, vt praesumitur. Qua ratione vtuntur Signorol. d. consil. 106. col. 2. & Ioan. Imol. in d. cap. cum contingat. nu. 85. versi. sed aduerte. Vnde si maritus confessus fuerit recepisse centum in dotem, & promiserit eorum solutionem, eandemque promissionem iuramento firmauerit, iurans ea soluturum, tunc haec a iure praesumpta donatio iuramento confirmaretur, sicuti donatio inter virum & vxorem expressim facta iuramento, iuxta Communiorem sententiam, valida statim & irreuocabilis fit. Atque ita in specie ista tenuerunt aperte Imol. d. num. 85. Bald. Nouellus d. nu. 10. Ioan. Lupi. di §. 51. Ripa. d. resp. 6. & nouissime Aymon d. consil. 81. hoc deducens ab his, quos modo citauimus, nam hi frequentissime loquuntur, vbi maritus iurauit, se dotem recepisse, & distinguunt iuramentum istud ab eo, quo vir iurat dotem soluere vxori, vel eius haeredibus, quo fit, vt & hi Doctores plane senserint, donationem praesumptam ex confessione dotis receptae, confirmari iuramento, quo maritus eam dotem soluere promittit, sed contrarium probant Roma. d. consi. 44 Socin. in d. l. 1. num. 98. sensit Marian. Socin. idem consi. 65. colum. 8. & 66. colum. 6. dum distinguit, donationem inter virum & vxorem verbis expressis factam ab ea, quae praesumpta est, & colligitur ex confessione receptae dotis. Huius opinionis ratio adsumitur a glo. in l. 3. C. plus valere quod agitur, Communiter recepta secundum Alexand. in l. nemo potest. col. 4. ff. de legatis primo. vbi constat, contractum simulatum non confirmari iuramento. Quae tamen ratio non omnino conuenit propositae decisioni, in qua minime tractamus de comprobatione, aut viribus confessionis receptae dotis, quae simulata est, sed de confirmatione donationis, quae minime simulatur, sed a iure praesumitur. Confessio etenim receptae dotis, vtpote simulata, iuramento non confirmatur: at donatio ex ea confessione a iure praesumpta, confirmabitur quidem iuramento, quo maritus soluere dotem promittit, cum haec donatio, licet sit praesumpta, non tamen est simulata. Et ideo horum Doctorum opinio suspecta videtur, & contraria his, quae ab alijs hac de re frequentius traduntur. Quin & Ioan. ab Imola in dicto capitulo cum contingat. numero 85. tentauit, & in ibi Alciatus constanter adserit, iure verius esse, donationem praesumptam ex confessione receptae dotis etiam confirmari iuramento, quo maritus iurauit, se illam dotem recepisse. Vtuntur sane hac ratione, quod haec confessio, quantum ad vim donationis, nequaquam facta fuerit in fauorem incapacis, siquidem vxor capax est huius donationis ad effectum, vt ea morte, vel alias confirmetur: atque ideo excludi Barto. & aliorum in ductiones collectas e Iurisconsulto in dicto §. Titia. & in dicta l. qui testamentum, quibus in locis confessio fit in vtilitatem eius, qui ex testamento capere non poterat. Ego sane iure verius esse opinor, confessionem dotis receptae, constante etiam matrimonio factam, etiam adhibita renunciatione exceptionis non numeratae dotis, in dubio factam censeri potius spe futurae numerationis, quam titulo donationis, sicuti superius adnotaui. Et tamen vtcunque fit, licet permittatur quandoq, ex hac confessione donationem presumi, satis probatur iure opinio Cyni, Bart. & aliorum, ex qua diximus donationem istam non confirmari, nec statim irreuocabilem esse, quanuis maritus iurauerit dotem recepisse. non enim conuenit huic iuramento, quo quid praeteritum adseueratur vis confirmandi contractum inualidum. Et praeterea satis est, donationem ex praedicta confessione praesumi, cum forsan ea fuerit admodum aliena a mente confitentis, qui spe futurae numerationis confessionem praemiserit, nec oportet tot simul ab eo actu deduci, scilicet, donationem praesumptam, & deinde, cum ea inualida sit & reuocabilis, iuramento irreuocabilem fieri. Nam vbi donatio inter virum & vxorem palam fit, verbis equidem expressis aperte id donatore profitente absque vlla iuris praesumptione, quae solet fallax esse, & quandoque aduersus veram intentionem induci. Tunc profecto admitti potest opinio Communis, qua traditum est, donationem inter virum & vxorem iuramento confirmari. Non ita dicendum est de ea donatione, quae ex confessione dotis receptae, facta forsan spe futurae numerationis, deducitur. Imo & eadem ratione Romanum sequutus, existimo idem esse, nec donationem hanc ita praesumptam confirmari iuramento, quo maritus promisit ac iurauit dotem illam vxori eiusque haeredibus soluere. Quod si velimus tenere, confessionem istam dotis receptae, factam praesumi, etiam constante matrimonio, spe futurae numerationis potius, quam iure donationis, tunc ea confessio marito eiúsue haeredibus nocebit, post elapsa tempora opponendae exceptionis, non numeratae dotis: vel si renunciatum fuerit huic exceptioni, iuxta notata in l. 1. & l. vltima. C. de dote caut. non numerat. ac denique si iuramentum a marito praestitum fuerit, erit haec res tractanda & iudicanda ex his, quae traduntur in l. vlti. C. de non numera. pecu. & in l. si ex cautione. eod. tit. vbi post alios optime, erudite & diligenter scribit Emanuel a Costa Lusitanus 9. fallen. Quandoque tamen, etiam si non constet dotem vere numeratam fuisse marito aliter, quam ex eius confessione, vere praesumitur eam numeratam fuisse, siue fiat confessio ante matrimonium, si[art. 6]ue eo constante, nempe quando mariti confessionem praecessit instrumentum dotale, quo dos ipsi marito fuit promissa. text. insignis in l. in contractibus. §. Sed quoniam C. de non numerata pecunia. illis etiam, inquit Imperator, securitatibus, quae post confectionem dotalium instrumentorum de soluta dote, vel ex parte, vel in solidum exponuntur, nullam non numeratae pecuniae exceptionem penitus opponi. Hactenus ille text. quem in hunc modum, vt ea confessio vim habeat verae dotis, & omnino numeratae, intellexerunt inibi Petrus, Cynus, Fulgos. Salyc. Paulus Castren. ac Ioan Andrae. in Speculo tit. de donatio. inter virum & vxor. in rub. Barb. in Authen. de tempo. non solut. pecuniae. in princ. num. 6. Roma. consil. 445. idem in l. si constante. nu. 44. ff. soluto matri. Paulus de Cast. cons. 384. lib. 2. idem & Alex. in l. penult. §. si vir. ff. solut. matri. Anchar. consil. 307. Angel. Paul. & Soci. numero 95. in l. 1. ff. solut. matrimo. Bald. Nouell. de dote parte 10. num. 18. Felin. in cap. si cautio. de fide instru. nume. 82. Matth. de Afflict. decisi. 402. Anto. Rubeus consil. 78. in fi. Aymon Sauilli. consil. 40. colu. 1. quorum opinio Communis est. Et probatur in dicto §. sed quoniam. cum dotale instrumentum etiam dicatur id, quo dos marito fuerit promissa, vt notatur in l. exigere dotem. ff. de iudic. tametsi secundum gloss. Bald. Bart. & Alberi. in d. §. sed quoniam. ibi dotale instrumentum possit referri ad id, quo maritus semel confessus fuit, se dotem recepisse, quasi geminata ex interuallo confessio, excludat exceptionem non num. dotis. Quod modo non disputo, sat enim est, eum tex. priorem interpretationem commode pati, vt probet Communem sentent. a qua Aret. discedit in l. 2. §. creditum. ff. si certum pet. nu. 27. ex text. in l. vlti. C. de dote caut. non num. colligens, tunc admittendam esse exceptionem non numeratae dotis, quando post dotis promissionem, maritus confitetur se eam recepisse. In dotibus, inquit Iustinianus, quas datas esse dotalib. instrumentis conscribi moris est, cum adhuc nulla datio, sed pollicitatio tantum subsequuta sit. Quibus verbis visum est Aretino, minime excludi exceptionem non numeratae dotis, licet maritus post dotis promissionem fuerit confessus eam recepisse. Vnde difficilis est ea opinio, quam frequentissime receptam esse diximus. Nisi intellexerimus verba dict. l. vlt. vbi promissio dotis, non ex interuallo, sed in continenti in eodem fere dotali instrumento praecessit, vel eam pollicitationem, cuius inibi fit mentio, interpretemur esse tacitam, deductam equidem a confessione dotis recepte iuxta text. egregium in l. si voluntate. C. de dotis promiss. cuius ad hoc meminit Soci. in dicta l. 1. numero 95. quae inductio comprobatur ex text. in Auth. de tempori. non sol. pecuniae. collat. 7. dum inquit. In nullo discernentibus nobis, siue mulier tanquam offerens dotem conscribat, siue pater, siue alter quispiam. Nam hic ipsa mulier offerre, & polliceri dotem, videtur ex eo, quod conscribat dotali instrumento, quo maritus dotem receptam esse confitetur. Igitur si post dotis promissionem ex interuallo maritus confiteatur eam recepisse, locus erit Doctorum sententiae, qua receptum est, eo in casu exceptionem non numeratae dotis opponi non posse. His suffragatur dictio, post, quae in dict. §. sed quoniam, interuallum significat, quemadmodum sensere glo. Bartol. Bald. & Alber. ibi, & colligitur ex his, quae traduntur a Tiraquello in l. si vnquam. C. de reuo. donat. verb. postea. Sic ex confessione receptae dotis, probatur dotem vere numeratam fuisse, vbi praeter hanc confessionem adsunt aliquot alia adminicula, quibus satis possit iuste praesumi dotem vere numeratam fuisse, quod argumento textus in l. cum fidem. C. de non numer. pecu. notant Bald in rubri. C. de priuil. dot. nume. 6. Felinus cap. si cautio. num. 81. de fide inst. Soci. consil. 122. lib. 3. col. 5. Decius consil. 536. numero 9. Ludo. Gozad. consilio 28. numero 7. Quorum opinionem communem esse fatentur, eam sequuti Soci. consi. 82. col. 2. lib. 3. & Aymon consil. 40. nume. 4. Gozadi. consil. 42. nume. 13. & probatur authoritate Salyc. qui in l. si mater. C. de contrahend. emptio. scribit, standum esse confessioni & assertioni mariti in contractu emptionis profitentis, fundum illum emi pecunia vxoris, vbi ex aliquot indicijs haec confessio appareat verisimilis: sequitur eum Decius, consil. 96. addit tamen Bal. sufficiens, ad hoc esse indicium, si maritus post dotis receptae confessionem alimenta diu vxori exhibuerit. quod exemplum refellitur a Baldo Nouello, de dote, parte 10. numero 15. Socino in dicta l. 1. numero 80. & 94. Felin. in dicto numero 81. Crotto in dicta l. si constante. 2. lectu. folio penultimo. Gozadino dicto consil. 28. numero 23. ac 32. & merito. cum haec alimenta potius amore coniugali, quam ratione receptae dotis praestari soleant, & ex coniugali amore procedant, vnde aptius erit exemplum, si probetur, partem illius dotis, quam fatetur maritus recepisse, vere numeratam fuisse, nam praesumitur totam dotem vere marito solutam esse. Item & illud, si vltra mariti confessionem vnius testis accesserit testimonium, quo vera dotis numeratio asseueretur. His etenim indicijs satis comprobatur vera dotis numeratio, & ideo tunc huic doti priuilegia a iure veris dotibus concessa, iure optimo competere magis Communiter receptum est. Est & alia in hac re species, vbi praesumitur, omnino dotem vere numeratam fuisse absque vlla non numeratae dotis exceptione ex mariti confessione, cum is confessus fuerit dotem recepisse ab extraneo, qui non sit vxoris pater, tunc etenim censendum est, vere dotem numeratam fuisse, nec vlla potest opponi exceptio non numeratae dotis, secundum Baldum in rubri. C. de priuileg. dotis. numero 6. Nouell. in dicta 10. parte. numero 14. Iason in dicto §. fuerat. numero 89. Decius consilio 536. numero 9. Ioan. Lupi. in rubr. de donatio. §. 30. nume. 12. Hippoly. Singul. 345. Rubeum consil. 78. colum. vltima. allegant hi fere omnes Sali. in Authent. sed iam necesse. C. de donatio. ante nupt. decepti profecto: cum is hoc tantum scripserit, confessionem factam a marito receptae dotis a socero, ipsi marito, non eius creditoribus obesse? factam vero acceptae dotis ab vxore, nec ipsi marito nocere. Qua distinctione palam Salyce. his, qui eum allegant aduersatur, siquidem socerum ab vxore distinxerit Salycetus: at ipsi idem in socero, quod in vxore adnotarunt, argu. l. 3. §. qui in eiusdem. ff. de donatio. inter virum & vxor. Nec eorum sententia defendi iuste potest, quippe quae manifeste contraria sit verbis Iustiniani in Authen. de tempo. non solu. pecuniae. dum ibidem scribitur in nullo discernentibus nobis siue mulier, tanquam offerens dotem conscribat, siue pater, siue alter quispiam. Verum si post mariti confessionem receptae dotis ab vxore, extraneus qui nec mariti socer, nec tutor, curator, negociorúmue gestor sit ipsius vxoris, eam dotem marito promiserit, eiusque promissionem maritus acceperit, dos vere numerata, ac vere soluta dicitur, nec vlla exceptio marito, nec alijs eius, scilicet haeredibus, aut creditoribus ratione non numeratae dotis competit, quemadmodum tradiderunt Barto. Paulus & alij in l. penulti. §. si vir. ff. soluto matrimonio. pulchre Bald. in l. pollicitatione. C. de donatio. ante nuptias. Et Bart. Soci. consil. 130. lib. 4. numero 18. Felin. in d. cap. si cautio. nume. 83. quasi ea promissio ab extraneo facta, vim habeat solutionis, sicuti delegatio. l. quamuis. §. interdum. ff. ad Velleia. text. singul. in l. vir ab eo. ff. de iure doti. qua ratione idem erit, vbi ab extraneo, qui iure delegationis, vel alias debitor erat dotalis quantitatis ipsi vxori, marito promissa dos fuerit, ac postea processerit confessio mariti asseuerantis, dotem ab vxore recepisse, vere equidem recepit, loco numerationis ipso nomine debitoris contentus, sic etiam si isthaec delegatio appareat apud me, nihil refert promissio processerit a tutore, curatore, vel administratore bonorum vxoris, cum & hi debitores sint ipsius vxoris, & proprio eorum nomine marito ab vxore delegato, dotem promiserint. Caeterum egregia est dubitatio, vbi confessionem dotis receptae praecesserit dotale instrumentum, quo marito dos fuerit promissa, & tamen post dotis promissionem ante confessionem, maritus aeris alieni accepti ratione, bona propria expresse vel tacite pignori, & hypothecae subiecerit, an dotalis hypotheca his creditoribus praeferatur? Quibusdam visum est dotalem hypothecam preferendam fore, authoritate Ioannis Andrae. & aliorum, qui existimarunt in hoc casu, dotem censeri vere numeratam ob praecedentem promissionem, & sequutam dotis receptae confessionem. Quod si vere numerata dos censetur, locus est Iurisconsulti responso in l. 1. ff. qui potior. in pig. hab. vbi scribitur, in hypotheca dotali, non tempus verae solutionis aut numerationis, sed promissionis dotalis & matrimonij contractus attendi, & ideo Matth. de Afflic. deci. Neap. 402. ita in hac specie respondit, dicens: sic ex concordi sententia a Regio Pretorio decisum fuisse, vt sane d. l. 1. locum habeat non tantum, vbi constat vera dotis numeratio, sed etsi ea presumatur ob praecedentem dotis promissionem, & sequutam eius receptae confessionem. Quamuis Bald. Nouel. d. 10. par. nu. 18. sequatur contrariam sententiam scribens: hanc dotalem hypothecam minime fore praeferendam creditoribus, quibus post dotis promissionem, ante eius receptae confessionem maritus bona iure hypothece obligauerit. Est item hoc in tractatu animaduertendum, confessionem receptae dotis a marito ante matrimonij contractum emissam, in dubio factam censeri spe futurae numerationis, non iure donationis, nisi animus donandi alioqui appareat. l. 1. C. de dona. ante nupt. Quae ita intelligenda est, secundum Io. Andr. in Spec. rub. de dona. inter virum & vxor. Bald. & Ange. in l. penult. §. mulier. ff. sol. matr. Alex. consil. 142. col. 2. lib. 5. Areti. consil. 86. col. 2. Bal. Noue. de dote. 10. part. nume. 7. Socin. in l. 1. ff. solut. matri. nume. 75. & 100. sensit Bart. in l. si constante. num. 100. eo titu. & hanc esse opinor magis receptam a Doctoribus, opinionem, vnde haec confessio marito, eiusque haeredibus nocebit, quoties exceptioni non numeratae dotis locus non sit, vel ex legitima renuntiatione, temporis praescriptione, iuramento, aliáue ratione eius vsum impedienti, quod omnes fatentur. De creditoribus mariti difficilis est quaestio, an & hi eodem iure, quo maritus sint censendi? Et regulariter receptum est, posse creditores aduersus vxorem agentem ex confessione dotis receptae, vti exceptione non numeratae dotis. tex. optimus in l. si cui. C. de non numerat. pecu. glo. in hunc sensum ab omnibus probata in d. l. assiduis. quam in d. l. 1. & in d. §. fuerat. passim Iuniores sequuntur post alios, quorum peculiarem nuncupationem omittimus eo, quod statim ad huius regulae intellectum & varias interpretationes plures referendi sint authores, qui huic opinioni subscripsere. Plura etenim traduntur ad faciliorem huius controuersie cognitionem, e quibus aliquot seligenda sunt, quandoquidem caetera facilime poterunt & depraehendi & explicari. Primum etenim apud omnes satis manifestum est, hanc regulam esse intelligendam, procul dubio, quando creditores intra tempora marito a lege definita, exceptione non numeratae dotis vtuntur. Quod si ea tempora praeterierint, non esse creditores, ad excludendam vxorem hac exceptione vtentes, audiendos, adserunt Bartol. Angel. & Salycet. in d. l. assiduis. Bartol. in l. si constante. nume. 100. Areti. consil. 86. colum. secunda. Alexand. in l. 1. nume. 35. ff. soluto matrim. idem Alex. consil. 90. nume. 5. libro 3. Quorum opinionem sequuntur dicentes, eam Communem esse Bald. Nouell. de dote. parte 10. nume. 12. Matthae. de Afflict. decis. 402. nume. 10. Anton. Rube. consil. 78. nu. 4. & 9. Aymon consil. 40. nu. 6. Et eam etiam probat atque eligit. Imol. in cap. ex literis. nume. 12. de pignorib. quibus adstipulatur text. in l. pecuniae. C. de solu. ex quo apparet, confessionem receptae pecuniae, probationem rei gestae, & vere solute validam efficere. Item quod Bartol. & Doctor. communiter scribunt in l. ita stipulatus. §. Chrysogonus. ff. de verb. oblig. dicentes, confessionem recepti mutui, post decursa tempora exceptionis non numerate pecuniae opponendae, veram numerationem probare. Deinde eadem opinio fulcitur ex eo, quod secundum communem, & si Bart. post glo dubitauerit. in l. si duobus in prin. ff. de iureiuran. fideiussor poterit aduersus principalem debitorem agere, ratione soluti debiti, si probauerit eam solutionem non equidem vera numeratione, sed confessione creditoris, qui fatetur, se eam pecuniam recepisse triginta diebus, post confessionem elapsis, iuxta l. in contractibus. C. de non numerata pecunia. In contrariam sententiam itum est a plerisque existimantibus, confessionem dotis receptae a marito etiam ante matrimonium emissam, nequaquam creditoribus nocere, nec verae dotis priuilegia consequi, licet fuerint elapsa tempora opponendae exceptionis non numeratae dotis. Nam & his decursis, posse creditores vti dotis non numeratae exceptione, scripsere Imol. in d. §. Chrysogonus. nu. 11. Rom. consi. 445. idem Roma. nume. 22. Aret. nu. 7. Soci. 90. in d. l. 1. Ange. Areti. nume. 15. & Ias. 75. in d. §. fuerat. & Felin. in d. cap. si cautio. num. 84. ex tex. in Authen. sed iam necesse. C. de donat. ante nupt. vbi statutum est, semel dote constituta, confessionem augmenti dotalis a marito factam, in rebusque mobilibus constitutam, creditoribus non nocere, quasi ea facta videatur in creditorum damnum, fraudémue. Sed isthaec inductio, non admodum conueniens est, siquidem non eadem est fraudis suspicio in constituenda dote principali ex prima eius origine, quae in augmento, cum id frequentissime fiat ex simulatione & cautela potius, quam ex vera eius numeratione, ab initio etenim solet integra dos constitui, ideoque non potest apte adsumi, ex dicta Authen. aduersus Bartol. iusta & legitima consideratio. Quod praeterea apparet, quia matrimonia non solent contrahi sine dote, & ob id in constitutione dotis, non est ita facilis fraudis suspicio, sicut in dotis semel constitutae augmento. Deinde text. in d. Authent. sed iam necesse. nihil ad propositum conducit, nam etiam si constet ex fide tabellionis, res mobiles vere datas in dotis augmentum, haec datio creditoribus non preiudicat, quo fit, vt Imolae, Romani & aliorum opinio ratione ista prorsus destituta sit. Sed & alia ab eisdem ratio adducitur ex l. si cui. C. de non numerata pecu. vbi cautum est, creditores posse vti exceptione non numeratae pecunie aduersus alium creditorem, etiam si debitor ea vsus non fuerit, igitur decursis iam temporibus opponendae exceptionis non numerate dotis, poterunt creditores eadem vti aduersus vxorem, quamuis maritus ea vsus intra legitima tempora non fuerit. Verum haec collectio deficit, si vere interpretemur decisionem imperatoris in d. l. si cui. cuius hic est sensus, vt licet alias nemo possit vti beneficio alteri competenti eo inuito. l. si iudex circumuento. ff. de mino. attamen creditor, inuito debitore, poterit vti exceptione non numeratae pecuniae debitori competenti, secundum Bal. Paul. Sali. in d. l. si cui. Nec ex hoc sequitur id creditori licere eo tempore, quo debitori non licuisset. Imo sicut debitor ipse post tempora a iure statuta, non posset ea exceptione vti, ita nec eius creditores, quod ex eadem l. si cui in prin. & in vltimis verbis colligunt Salycet. ibi Alex. in l. 1 nu. 35. ff. solut. matrimo. & post alios Anto. Rube. dict. consi. 78. nu. 4. optimus text. in l. 1. §. vlt. ff. de bono poss. contra tab. & in l. 1. §. sed si quis. ff. de separationib. Sic sane erit intelligendus tex. in l. si quis post hac. C. de bonis proscrip. qua decisum est, fiscum posse vti exceptione dotis non numerate aduersus vxorem illius, cuius bona fisco ob crimen addicta fuerint. Nam id procedit intra tempora a iure definita ad exceptionem hanc opponendam. Resoluto etenim iure authoris, extinguitur & ius successoris. text. in cap. 1. §. rursus. de controuers. inuestitu. His igitur constat, non satis munitam esse vltimam sententiam Imolae, & Romani aduersus Bartol. nec tamen omnino tutam opinamur esse Communem opinionem. Quam ob rem breui quadam vtar distinctione, ad huius controuersiae resolutionem. Nam aut confessio dotis receptae fit constante matrimonio, aut ante ipsum matrimonij contractum. priori equidem casu locus est, ni fallor, posteriori sententiae, quae dictat, non preiudicare eam confessionem creditoribus, etiam post tempora opponendae exceptionis non numeratae dotis: quod ex pluribus probari potest. Primo Bartol. & alij, qui priorem opinionem sequuntur, in hunc sensum eam videntur accipere magis Communiter. Deinde in dict. l. si constante. nume. 100. dum Bart. distinguit, confessionem ante matrimonium emissam ab ea, quae eo constante fit, dicens: primam nocere creditoribus, non sic vltimam? nihil aliud sensit, quam confessionem constante matrimonio contingentem non obesse creditoribus, etiam transactis temporibus exceptionis opponendae, alioqui nullum discrimen esset inter confessionem istam & eam, quae matrimonium praecesserit. His item accedit, quod frequentius ab eodem Bart. & sequacibus assertum sit, confessionem dotis receptae factam matrimonio constante, in dubio animo donandi factam censeri, quemadmodum superius explicuimus: igitur nec priuilegium praelationis, nec tacitae hypothecae consequitur, nec praeiudicium creditoribus inferre potest. Quod si dixerimus, quandoque confessionem emissam matrimonio constante, factam presumi spe futurae numerationis, adhuc ob varias fraudis suspiciones, & propter contrarias authorum sententias existimamus, confessionem istam nec habere priuilegia verae dotis, nec creditoribus nocere, etiam transcursis temporib. opponendae exceptionis non numeratae dotis, Atque ita praeter alios in specie scribunt Paul. Castrens. col. vlti. Areti. nu. 7. in l. 1. ff. solut. matrimo. Anto. Rub. consil. 78. nume 4. Angel. Aretin. in d. §. fuerat. num. 15. Bald. in rubr. C. de priuileg. dot. 4. col. Ludo. Gozad. consil. 28. nume. 24. Licet idem Areti. consil. 86. col penult. & Bald. Nouel. de dote. part. 10. nume. 12. diuersum in hoc tenuerint. Quod si confessio dotis receptae fiat ante contractum matrimonij. Bar. opinio erit admittenda, cum propter eius authoritatem, tum quod potiora sint eius iura. Vnde post elapsa tempora a lege instituta ad opponendam exceptionem non numeratae dotis, confessio ista creditoribus etiam prioribus, quibus tacita competat hypotheca, ac demum possidenti res mariti, hypothecae dotali subditas, nocebit. Siquidem in hac specie praesumendum est, suspicionem fraudis abesse, nec donationis titulum erga vxorem a marito ea asseueratione adsimulari. Et ideo cessant quae a plaerisque in contrarium adduci solent, secundum Cynum in dicta Authent. sed iam necesse. 4. q. Paul. in dict. l. 1. col. vlti. & Areti. ibi nu. 7. & eundem consil. 86. col. 2. & est communis opinio. Imo & idem erit, quoties confessio ista fit ipso contractu matrimonij, vel paulo post, priusquam carnalis commistio inter maritum & vxorem sequatur, quasi tunc non sit ita vehemens maritalis amor, sicuti solet esse post coniugalis copulae commercium, qua ratione sic rem istam explicarunt Areti. in l. si diuortio. nu. 4. ff. de ver. obli. & Ioan. Lupi. in repe. Rub. de donatio. §. 55. nu. 2. Est tamen considerandum. quod licet a Bart. in dicta l. assiduis. & his, qui eius opinioni Communiter consenserunt, paria iudicentur, tempora opponendae exceptionis transacta fuisse, & maritum renuntiasse exceptioni non numeratae dotis, etiam in praeiudicium creditorum, iuxta tradita in l. 1. C. de dote caut. non numeratae. tamen Matthae. Mathes. notab. 193. Alex. nume. 35. & Socin. nume. 89. in d. l. 1. ff. solut. matrimo. haec ita differre adnotarunt, vt quamuis creditores post elapsa tempora, non valeant aduersus vxorem vti exceptionem non numerate dotis, possint libere & iuste id agere intra ea tempora, non obstante mariti renunciatione, cum ea non possit creditoribus nocere, argumento text. in l. si vnus. §. ante omnia. ff. de pactis. l. 1. §. si culpam. ff. si quid in fraudem patr. Et quamuis non admodum probetur iure haec differentia, quam Claudius improbat, si renunciatio fiat ante matrimonium in dicta l. prima. numero 29. reijcienda non est in hac praesertim disputatione, quae varia efficit iuris vtriusque interpretum iudicia. Ex praemissis colligi poterit qualiter sit intelligendum, quod in hac quaestione quidam adnotarunt, existimantes, dotis receptae confessionem nocere creditoribus mariti, qui ius proprium nituntur probare non vera numeratione, sed confessione tantum, cum in hac pari causa potior debeat censeri dotis exactio, sic visum est Bald. Angel. Paul. Imol. & alijs in d. l. 1. ff. soluto matrimo. Bal. in d. l. assiduis. in fine. Angel. Aretin. in §. fuerat. de actionibus. nume. 15. & ibi Ias. nume. 91. quorum est maxima authoritas, secundum Bald. Nouell. dict. par. 10. nu. 16, qui dubiam esse censet hanc sententiam ex eo, quod confessio emissa in fauorem priorum creditorum, nullam habet fraudis suspicionem: at ea, quae dotis receptae postea fit, non caret doli praesumptione, propter aes alienum, quo eo tempore maritus grauabatur. Quin & Alex. in dicta l. 1. nume. 35. Aretin. numero 7. Socin. nume. 88. Deci. consil. 96. ad finem. Ludoui. Gozadi. consil. 28 nume. 28. opinantur Bal. & Angeli decisionem veram esse, vbi creditores ex causa mutui, aes alienum peterent: non autem vbi ex alia causa, puta venditionis, depositi, aut locationis debitam esse sibi pecuniam asseuerarent. Cum in his vltimis causis, locus non sit exceptioni non numeratae pecuniae, quae ex consensu omnium restricta est ad causam mutui & contractum dotalem, iuxta titulum. C. de non numerata pecunia, & ei similem de dote caut. non numerat. Oportet tamen in hoc dubio paria vxoris, & creditoris iura constituere, quo ad exceptiones non numeratae dotis, & non numeratae pecuniae. Nam si vel vxori, vel creditori potest exceptio praedicta opponi, impar est vtriusque conditio, & tenetur is, contra quem obijcitur, veram numerationem probare, vt ad pecuniam debitam possit agere. Pari igitur vtriusque conditione statuta eo tempore, quo exceptioni locus non est, ego arbitror confessionem dotis receptae ante matrimonium emissam, nocere etiam prioribus creditoribus, siue ex causa mutui, siue ex alia quacunque, quae sola confessione debitoris probatur. Est etenim hac in specie potior dotis exactio, propterea quod confessio facta fuerit tempore, quo nulla adest sufficiens fraudis praesumptio, & creditorum ius non vera numeratione, sed confessione constet, cessetque distinctio mutui, dotis, & aliarum causarum, cum transactis temporibus opponendae exceptionis non numeratae dotis, nullo pacto vxor teneatur veram numerationem ostendere: Imo id onus aduersarijs incumbat, veraque praesumatur dotis numeratio, sed & si priores creditores veram numerationem probauerint, adhuc vxorem eis fore praeferendam censeo, cum ob confessionem emissam ante matrimonij contractum, tum ob exclusam tempore exceptionem non numeratae dotis, siquidem his duobus simul suppositis, frequentiori consensu Bartol. opinio admittitur contra gloss. in dicta l. assiduis. Hoc ipsum apparet euidentius, quia Bald. in dicta l. assiduis. & in dicta l. 1. quique eum sequuntur: recepta semel gloss. opinione, eam intelligunt, vbi creditores veram numerationem probauerint: Igitur is intellectus locum habet tunc, cum vera fuerit opinio gloss. scilicet, in confessione dotis receptae constante matrimonio emissa: non in ea, quae matrimonium praecesserit, quae secundum Bartoli sententiam iudicanda est. Et ideo Baldi, & aliorum consideratio, Alexandrique interpretatio procedunt, quando vxor vtitur in exactione dotis mariti confessione, quae matrimonio constante processerit. Secundo ex eadem distinctione, an confessio matrimonium praecesserit, vel eo constante fuerit celebrata, accipiet non incertam omnino definitionem, quod solet disputari, num ea confessio noceat futuris & posterioribus mariti creditoribus? Nam eam nec futuris credito[art. 7]ribus nocere colligitur ex gloss. in Authent. sed iam necesse. C. de donat. ante nupt. vbi Bart. & Doct. eam sequuntur, praesertim quando aliqua subest fraudis praesumptio, quae in confessione dotis receptae plaerunq; subesse videtur. Sed praenotandum est, futuris creditoribus tunc competere reuocatoriam ex titulo, si quid in fraudem creditorum, cum de fraude constituerit, vel ea fuerit vehementer praesumpta. text. & ibi glossa secunda solutione, in l. in fraudem creditorum testamento datae. ff. qui & a quibus Ioan. Faber colum. 3. & ibi Iason nume. 63. in §. item si quis in fraudem. de actionib. Bar. in l. ait praetor. §. ita demum. ff. de his, quae in frau. credit. Angel. Aretin. in d. §. fuerat, nume. 14. Bal. Nouell. de dote. part. 10. num. 17. Campecius de dote 1. part. q. 53. idem Bar. & Doctor. in d. Authent. sed iam necesse. sic intelligentes glos. ibi. cum alioqui futuris creditoribus minime liceat petere reuocationem ex eo. titulo. l. 1. C. de iure fisci. lib. 10. dict. §. ita demum. Igitur si confessio dotis receptae matrimonium praecesserit, nisi in fraudem posteriorum creditorum probetur eam praecessisse, proculdubio sicut prioribus nocet, ita & fortiori ratione posteriobus nocebit, nec vlla tunc fraus praesumitur. Quod si confessio dotis receptae contigerit constante matrimonio, & eam simulatam fuisse, in fraudem prohibitae donationis dixerimus, nec priorib. nec posteriobus creditoribus nocebit, sicuti hoc in capite semel adnotauimus, at si ea confessio fuerit potius emissa spe futurae numerationis, quam ex simulata donatione: posterioribus creditoribus nocebit eo tempore, quo locus non est exceptioni non numeratae dotis, quod ipse colligo ex Paulo Castr. in dicta l. 1. colum. vlti. atque isthaec omnia accipienda sunt, etiam si creditoribus his hypothecarum iura tacite vel expresse competant iuxta distinctionem ab initio praemissam. Tertio illud huic disceptationi mire congruit, quod Bald. Nouell. dicta part. 10. nume. 10. & sequenti, scribit confessionem dotis receptae, siue ante matrimonium, siue eum constante contingentem, nocere etiam anterioribus creditoribus, quibus hypotheca nulla tacita, vel expressa competat. Quia quoad priuilegium actionis personalis doti a iure concessum, minime oportet, nec est necessarium veram dotis numerationem probari. Cum priuilegia creditoribus competentia ex titulo. ff. de priui. credit. non exigant praecise veram numerationem. Huic opinioni refragantur Socin. in dicta. l. 1. nume. 92. & Francisc. a Ripa in l. quaesitum. §. si sponsa. ad finem. ff. de priuilegijs creditorum. qui tamen diuersis rationibus vtuntur. Socinus etenim contrarium verius esse censet, ex eo, quod etiam personalem actionem creditor habens, possit vti exceptione non numeratae dotis aduersus vxorem. l. si cui. C. de non numerata pecunia, quod non negat Nouellus, nec nos negamus, modo ea exceptio apponatur intra tempus a iure statutum. Deinde alia vtitur ratione Socinus, qua & Ripa eius sententiam probat, & si non eadem omnino sit inductio, nempe quia dicta l. assiduis, quae veram numerationem exigit, vt locus sit priuilegio praelationis, non tantum loquatur in creditoribus, quibus hypotheca competit, sed & in his, quibus in personam actio datur. Nam ea constitutio vetera iura, quae dotali actioni, aduersus similes in personam actiones priuilegia concessere, interpretatur, & ad creditores, qui hypotheca vtuntur, extendit. Igitur in omnibus est pariter ea decisio interpretanda. Haec tamen ratio, non omnino conuincit falsam esse Nouelli sententiam, cum transactis temporibus opponendae exceptioni non numeratae dotis a lege concessis, vera dotis numeratio praesumatur, & dos, vt vere numerata sit iudicanda. Quam ob rem ipse confessionem praecedentem matrimonij contractum distinguendam esse reor ab ea, quae eo constante contigerit, ita quidem, vt licet posterior prioribus creditoribus, etiam personali tantum actione munitis minime noceat: prior tamen dubio procul eis nocebit, vt in specie docet Pau. Castr. in dicta l. i. vlti. col. perperam relatus a Socino ibidem, nume. 92. Quarto admonendum est, Iasonem in dicto §. fuerat. nu. 90. falso collegisse ex Bald. & Ang. confessionem dotis receptae, matrimonij contractum praecedentem semper creditoribus nocere, ac pro vera numeratione habendam esse, siue sit renunciatum exceptioni non numeratae dotis, siue non, etiam intra tempora huic exceptioni opponendae constituta. Nam & si hoc iure, & ratione Iason improbauerit, immerito id Baldo, & Angelo tribuit. Bal. etenim in rub. C. de priuil. dot. nume. 6. & Angel. in dicto §. fuerat. nume. 15. tantum scribunt confessionem dotis receptae a marito ante matrimonium emissam, creditoribus nocere, si renunciatum fuerit exceptioni non numeratae dotis, vel tempora eiusdem exceptionis opponendae elapsa fuerint. Quod plurimum differt ab eo, quod Iason eis imposuerat. Vltimo non est praetermittendum, quod omnium fere vnanimi consensu video comprobari, confessionem dotis receptae in rebus immobilibus, etiam ad emptionem aestimatis, veram esse censendam, nisi contrarium probetur, nec impugnari posse exceptione non numeratae dotis, veraeque & palam receptae dotis priuilegia habituram, sicuti ex dicta Authent. sed iam necesse. praeter alios colligit Bald. in dicta rubr. C. de priui. dot. nume. 6. & idem in l. in contractibus. C. de non nume. pecu. in princ. 1. quaest. Cui suffragantur caeteri, qui dictae Nouellae constitutionis decisionem inducunt ad intellectum glos. in dicta l. assiduis. cum ea constitutio tractet solummodo de rebus mobilibus in dotis augmentum datis: quasi in immobilibus, nec simulatio, nec fraus ita caute contingere possint, quin facile deprehendantur. # 8 ARGVMENT. CAP. VIII. De meliorationibus rei hypothecae, & pignori subiectae. SVMMARIVM. -  1 Actionis hypothecariae, & in ea proferendae sententiae Formula. & nume. sequenti. -  2 Hypothecaria conuentus, si rem ipsam meliorauerit, poterit offerre actori ipsius rei veram aestimationem, demptis meliorationibus, & nume. sequenti. -  3 Intellectus l. 2. C. de praedijs, & omnibus rebus Nauiculariorum lib. 11. -  4 Condemnatus actione reali, vbi & in fructibus condemnatio facta fuerit, an teneatur ad fructus perceptos ex meliorationibus per eum factis. -  5 Filius qualiter possit rem aduentitiam a patre alienatam in vita, vel post mortem patris rei vendicare? & inibi vsque ad finem intellect. l. Regiae Partitarum. -  6 Pater potest quandoque alienare rem aduentitiam filijfamilias sine decreto iudicis. -  7 An pater per alienationem voluntariam rei aduentitiae statim vsumfructum amittat, isque fisio deferatur? -  8 Filiofamilias, vxori in rebus paraphernis, quandoque praescriptio nocet, eaque currit aduersus eos, & ibi intellect. l. 57. Tauri. CAPVT VIII. QVI hypothecaria in rem actione agit, hac formula vti debet, vt res, quae ipsi actori, eidemque creditori a lege, vel a debitore fuit pignori obligata, nec tamen tradita, ei tradatur ab eo interim tenenda, donec debitum [art. 1]solutum fuerit, atque in hunc modum concipienda sententia est, l. si cum venditor. in principio. ff. de euictioni. l. si fundus. §. in vendicatione. l. si inter. §. vlti. ff. de pignori. iuxta Communem interpretationem traditam in §. item Seruiana. de actioni. per Bartol. in l. rem alienam. col. penulti. ff. de pignor. actio. Antoni. Fanensem de pignorib. 8. part. membro 3. nume. 24. legimus tamen quandoque aliter hanc actionem conceptam fuisse ita sane, vt actor petat rei obligatae possessorem damnari, vel ad ipsius rei restitutionem & traditionem, vel ad pecuniae debitae solutionem. l. 2. vbi Bart. C. si vnus ex pluri. haered. text. in cap. ex literis. vbi Imol. Panormit. & alij de pignori. Bart. in dicto §. in vendicatione. Faber, Iason numer. 127. & nouiores in dicto §. item Seruiana. plurimum ad hoc conducit gloss. ibidem probata in l. 2. §. item si in facto. ff. de verb. obligat. quam dicit singul. esse Bald. in l. si pacto quo poenam. ad finem. C. de pact. Tradit Deci. in l. quatenus. ff. de regu. iur. Ad hunc modum est intelligenda sententia, cuius meminit text. in dicto cap. ex literis. quae possessorem condemnauit ad pecuniae debitae solutionem pro quantitate bonorum, quae reus hypothecaria conuentus possidebat, & pignori fuerat a domino obligata: Hunc etenim sensum habet, vt reus debitum soluat, tradendo bona per eum possessa, ab ipso actore tenenda, donec debitum solutum fuerit. Vel vt ea bona creditori in eum finem tradat, quod si ea nolit tradere, debitum ei soluat, sicuti Panormi. & alij explicant ex his, quae modo diximus, quod etiam deduci poterit a l. mulier. ff. qui pot. in pigno. habean. & l. quamdiu. C. de distract. pigno. His praemissis, quaeritur, an is, qui debitor non est, sed rei pignori. & hypothecae obligatae possessor, conuentus hypothecaria actione, cum rem ipsam proprijs impensis, meliorationibus preciosiorem reddiderit, possit absolui ab actione ista, si offerat actori veram aestimationem illius rei, demptis meliorationibus, nempe precium, quod res illa iuste valeret, si non esset meliorata a possessore, licet ea aestimatio minor [art. 2]sit, quam ipsum debitum pro cuius solutione fuit obligata? Et quod sit satis, aestimationem hanc a possessore solui, vt actione hypothecaria minime teneatur, probat tex. in l. 2. C. de praedijs. & omnibus reb. nauiculari. lib. 11. vbi expressim hoc adnotarunt Bartolus. Bald. Angel. Platea. Rebuffus & Alex. in additionib. ad Bar. ibi. idem Alexan. ad Bartol. in l. si fundus. §. si res. ff. de pignori. Paul. Castrens. in l. si conuenerit. in 2. §. si fundus. ff. de pignorat. actio. Corsett. in singul. verb. melioratio. Socinus consil. 224. lib. 2. ad finem. Alber. Brunus in tracta. de augmento. 5. conclusione principali. versic. quinto. Antonius Fanensis in tractat. de pignori. 5. part. memb. 4. nume. 21. Quorum opinio celebris est, & in PRAXI saepissime in hoc Regio Granatensi Praetorio recepta, dubia tamen ex sequentibus. Primo etenim huic opinioni obijcitur Iurisconsulti responsum in l. si fundus hypothecae. in princip. ff. de pignori. Si fundus, inquit Martianus, hypothecae datus sit, deinde alluuione maior factus, totus obligabitur. Sic in l. si conuenerit. §. si nuda. ff. de pignor. actione. Paulus scribit: si nuda proprietas, pignori data sit, vsusfructus, qui postea accreuit, pignori cedit. Eadem causa est alluuionis, quibus conuenit Regial. 15. tit. 13. part. 5. vnde apparet. id, quod accreuerit post contractum hypothecae fundo obligato, eidem obligationi, & hypothecae summissum censeri. Igitur idem & in meliorationibus dicendum erit. Sed hanc obiectionem Bartol. in d. l. 2. sic dissoluit, vt fateatur, fundi meliorationes, & itidem quod ei per alluuionem accreuerit, sicuti & ipsum fundum, pignori obligata esse: ad serit tamen possessorem ab actione hypothecaria absoluendum esse, si voluerit soluere creditori ipsius fundi iustam absque meliorationibus aestimationem. Quae quidem solutio, nulla ratione procedere potest, quod statim satis aperte monstrabitur. Secundo aduersus Bartol. alter Iurisconsulti locus sese offert in l. Quum postulassem. §. vlti. ff. de damno infecto. vbi probatur, creditorem posse iure hypothecae fundum ab emptore euincere, nec teneri eidem emptori soluere expensas, quas ipse in vtilitatem ac refectionem fundi fecerit. Ergo poterit creditor fundum pignori obligatum, etiam cum ipsis meliorationibus a tertio possessore euincere, quamuis is possessor in eiusdem meliorationes impensas fecerit. Verum iuxta Bartol. interpretationem, quae Communis est, secundum Roma. ibi etiam emptor conuentus hypothecaria, vti poterit retentione fundi, donec ei soluantur impensae factae in refectionem, aut meliorationem fundi, vel saltem, vt opinatur Alber. ibi emptor vti poterit retentione fundi, vt ei soluatur precium meliorationum, quatenus ex eis res ipsa facta sit preciosior, optimus text. in l. Paulus. §. penulti. ff. de pignoribus. qui hanc Bartol. & Alberi. sententiam defendit. Et nihilominus ex dicto §. vlti. l. cum postulassem, deducitur, posse omnino creditorem fundum melioratum auocare a possessore, qui eum meliorauit, solutis meliorationum aestimationibus. Tertio ad idem facit text. in d. l. Paulus. §. pe. domus pignori data, inquit Iurisconsultus, exusta est, eamque aream em it Lucius Titius, & extruxit. Quae situm est de iure pignoris, Paulus respondit, pignoris persequutionem perseuerare, & ideo ius soli superficiem sequutam videri, id est, cum iure pignoris, sed bonae fidei possessores, non aliter cogendos creditoribus aedificium restituere, quam sumptus in extractionem erogatos, quatenus preciosior res facta esset, reciperent. Hactenus Paulus, ex quo apparet, non alia ratione aedificium in ea specie pignori obligatum esse, quam quod ipsa superficies solo cedat, solum autem pignori, & hypothecae sit obligatum. Sic ergo euidenter ostenditur eadem ratione, meliorationes factas in re pignori subdita ipsam rem sequi, & eodem iure pignoris obligari. Quo fit, vt si actor agens hypothecaria, velit aestimationem meliorationum, aut sumptus earum soluere, quatenus res sit facta preciosior, nullo pacto possit excludi a possessore soluente aestimationem ipsius rei, seclusis meliorationib. optimus tex. in l. Regia. 15. titu. 13. par. 5. Quarto eandem partem improbat ratio, ni fallor, satis vrgens. Nam ex praecedentibus constat, meliorationes etiam iure pignoris & hypothecae obligatas esse, & tamen proprium est actionis hypothecariae, quod vel debitum integre actori soluatur, vel ei tradatur res, quae pignori est obligata. text. in dicta l. si fundus. §. in vendicatione. l. mulier. ff. qui potio. in pignor. hab. l. si cum venditor. in princip. ff. de euictio. actio vero hypothecaria etiam ad meliorationes competit, cum & ipsae, vt diximus, sint hypothecae subditae. Consequitur igitur hinc, non posse reum inuito actore, nisi integrum debitum soluat, meliorationes retinere, nec satis erit rei aestimationem creditori agenti hypothecaria soluere eiusdem rei, attento statu prius, quam melioraretur. His profecto rationib. opinio Bar. quae Communis videtur, ita im pugnatur, vt plane falsa potius, quam vera possit censeri. Nec parui refert, sit vera, an falsa communis sententia, si quidem ea recepta possessor hypothecaria conuentus, ab ea actione soluatur, nondum soluto integre debito, nec restituta re ipsa, quam iure pignoris creditori fuit obligata. Quod vero ea falsa sit, id vtilitatis affert actori, quia & si is soluat expensas factas a possessore in meliorationib. sunt tamen ij sumptus compensandi cum fructibus ipsius rei, post litis contestationem perceptis, iuxta text. & ibi notara in dicto §. in vendicatione. & praeterea creditor re ipsa fruiturus est, & eiusdem fructus perpetuo recipiet, atque ita poterit debitam sibi quantitatem futuris temporib. integram percipere. Non obstat dicta l. 2. quae Bartol. opinionem nequaquam probat, si consideremus res nauiculariorum obnoxias fuisse certae pensioni fisco [art. 3]soluendae, quae quidem pensio vel erat quota pars fructuum, vel peculiaris & definita quantitas, & haec etiam in fisci fauorem non solet imponi maior, sed multo minor, quam sit ipsius rei emolumentum, quod manifestum est. Contigit etenim nauicularium quendam rem propriam pensioni subditam in eum, qui nauicularius non erat, iure alienationis transtulisse, emptor veró eandem rem meliorauit, & ob id ambigi potuit, an pensio augeatur propter meliorationes? & responsum est ab Imperatore, pensionem minime augeri ob meliorationes, & incrementum rei, imo eam soluendam esse in specto emolumento, quod res ipsa pendebat eo tempore, quo a nauiculario fuit alienata. Quo fit, vt ea constitutio non recte inducatur ad rem hypothecae, & pignori subditam, quasi ea res, quatenus fuerit meliorata, & quo ad meliorationum aestimationem hypothecaria actione euinci non possit, cum in actione hypothecaria, non tractetur de augendo debito ex meliorationibus, sed de eius solutione absque vllo incremenio, attenta origine contractus. Et constat discriminis ratio, quia quo ad actionem hypothecariam, meliorationes fiunt eo tempore, quo res ipsa obligata est pignori, & debiti solutioni. Vnde meliorationes accedunt solo, at quantum attinet pensionem fisco soluendam, melioratio fit eo tempore, quo res iam nauiculariorum non est, quamobrem pensio ex meliorationib. non debetur, tametsi pro solutione pensionis debitae ab eo tempore, quo nauicularius eam rem possederat, non negat praefata constitutio, etiam ipsam rem cum meliorationibus obligatam esse. Ex quibus constat, non posse Bartol. & aliorum, qui eum sequuntur, opinionem ex dicta l. 2. satis congrue probari. Caeterum & si Bart. opinio admittenda sit, oportet eam in hunc sensum intelligi, vt aestimatio rei fiat, deductis meliorationibus, iuxta praesentis temporis conditionem. Aestimabitur etenim res, ac si meliorata non esset, sed tamen attento praesentis temporis valore, sicuti ex notatis in l. domos haereditarias. ff. de legat. 1. scribit Antoni. Fanensis dicto 4. membro. numer. 21. nam valoris ipsius rei intrinsecum incrementum cedit omnino in vtilitatem ipsius creditoris, cui res fuit, & est obligata. Imó vtcunque Barto. sententia vera sit, locum obtinet, non tantum in ipso meliorante, sed & in eius successore singulari, qui rem ipsam non meli orauerit. text. optimus in l. hoc iudicium. §. impendia. versi. sed si is, qui a me emerit. ff. communi diuid. Alexan. in l. qui exceptionem. §. si pars. ff de condict. indebiti. Anto. Fanensis in dicto 4. membro, num. 21. ad finem. quibus accedit pulchra quaestio, an is, qui possidet rem pignori obligatam, & tamen debitor non est, eamque obtinet eo in statu, quo a debitore tenebatur, nullis factis in ea meliorationib. conuentus hypothecaria, possit offerre creditori agenti veram ipsius rei aestimationem, quae minor est ipsi debito, atque ex hoc ab actione absoluendus sit. Et ita fieri posse, ac iure pronunciandum esse, respondit Maria. Soci. in consi. 224. libro 2. dicens, esse hanc nouam opinionem, & probari in capti. ex literis. de pignorib. Ego profecto nouam, & falsam eius esse sententiam opinor, nec alicubi probari posse, nam in dicto cap. ex literis. minime probatur ex his, quae in initio huius capitis diximus, multo minus in alijs locis, quae a Socino allegantur, quibus respondet Antonius a Fano in tract. de pignorib. 4. membro quintae partis principalis, numero 21. ab eodem Socino discedens. Tandem his omnibus ad amussim perpensis, maxime dubia apparet sententia Barto. nec potest iure defendi. Quamobrem iustius erit, in hac controuersia a iudicibus definiri, rem ipsam cum eiusdem meliorationibus restituendam, seu reddendam esse creditori agenti hypothecaria, vt eam obtineat is in pignus, & hypothecam, donec pecunia debita sibi soluatur, modo prius creditor possessori soluat meliorationes, quatenus res ipsa facta est preciosior, compensatione harum meliorationum admittenda cum fructibus perceptis post litis contestationem, ex dicto §. in vendicatio. non autem cum perceptis antea, quia eos possessor, vt verus rei dominus perceperit. gloss. communiter recepta in l. emptor. ff. de rei vendic. Quod si creditor harum meliorationum aestimationem soluere recuset, satis poterit seruari opinio Bar. ex qua reus hypothecaria conuentus si velit, nam & eum cogi posse, nondum mihi certum est, poterit soluere creditori aestimationem ipsius rei, attento eius statu, in quo erat prius, quam melioraretur. Quin & ad hoc quandoque erit cogendus possessor, iuxta distinctionem text. in l. in fundo. ff. de rei vendicat. qua in re potissimum est aequitatis ratio eligenda, absque priuatorum graui iactura. Proximae quaestioni accedit & alia non inutilis, siquidem solet adduci in controuersiam, an pos[art. 4]sessor qui damnatus est vero domino rem restituere cum fructib. teneatur praestare fructusquos ex meliorationibus ab eo factis, perceperit? Quibusdam visum est eum, qui alienam rem ab eo possessam meliorauerit, quamuis alioqui ad fructuum restitutionem teneatur, cogendum non esse fructus restituere ex meliorationib. text. singular. in l. caeterum. ff. de rei vendicat. cum de fructibus serui petiti quaeritur: improbe tamen, inquit Paulus, desiderabit petitor fructus aestimari, qui ex artificio eius percipi potuerunt, quod artificium sumptibus possessoris didicit. Ex quibus verbis hanc conclusionem existimant quidam Ang. adnotasse. Sed, vt manifestum fiat, adnotationem Angeli perperam intellectam fuisse, distinguendi sunt fructus percepti ab his, qui percipi potuerunt ex ipsis melio rationibus. Percepti etenim adhuc ex ipsis meliorationibus procul dubio restituendi sunt in specie dictae l. caeterum. secundum gloss. ibi versi. potuerunt. cui consentiunt expressim Angel. & Fulgos. Roma. Singular. 333. Barto. in l. ratio. §. quod si ff. de actionib. empti. idem probat glo. in l. quod si artificem. verb. compensari. ff. de rei vendic. hi vero fructus, qui percipi potuerunt ex meliorationibus, sed percepti non sunt, etiam a malae fidei possessore minime debentur. text. in dicta l. caeterum Et hoc ipsum est, quod Ang. Fulgos. & Roma. ex ea deduxerunt, vnde non recte vulgo accipitur Angeli sententia. Et licet text. in dicta l. caeterum. expressim decidat dubium istud in meliorationibus, quarum aestimatio necessario non est possessori soluenda, per text. in l. sin autem. §. vlti. ff. eodem titul. tamen idem erit in fructib. qui percipi potuerunt ex meliorationibus, quarum aestimatio melioranti soluenda est, hoc etenim dictat ratio Iurisconsulti in d. l. caeterum. ne meliorantis industria ei sit nocitura. Quid igitur in bonae fidei possessore dicendum erit, quo ad fructus ab eo perceptos ex meliorationibus ante litis contestationem? si quidem Barto. gloss. Angel. Fulgo. & Roma. de malae fidei possessore responderunt. Et receptum est apud suprema Hispaniarum tribunalia, horum fructuum compensationem admittendam esse in hunc sane modum, vt si aestimatio meliorationum excedat fructus, a possessore a die possessionis ex ipsa re perceptos, quod superest reo ab actore soluatur: at si fructus excesserint meliorationum precium, hic excessus actori a possessore reddatur, habita ratione fructuum post litem contestatam perceptorum. textus optimus in l. sumptus. ff. de rei vendicat. quem ita PRAXIS interpretatur, & ea ratione, quoties de compensatione sumptuum, & fructus tractatur, veniunt etiam in hanc computationem fructus percepti ex meliorationibus, quo fit, vt quidam censeant peioris esse conditionis eum, qui meliorauerit rem, quam is, qui ab hoc munere & labore abstinuerit. prior etenim fructus ante litem contestatam perceptos, & consumptos bona fide, vere restituit, posterior vero eos praecipuos capit, nec reddere tenetur, secundum ea, quae traduntur in cap. grauis. de restitut. spoliatorum, & in l. ex diuerso. ff. de rei vend. Et tamen non omnino congruit hoc discrimen, cum prior non restituat eos fructus, sed imputet in compensationem sumptuum, quos fecerat rei ipsius melioratione, nec teneretur eos reddere, imo perciperet, sibique adquireret, si desoluenda meliorationum aestimatione agare supersedisset. nam & fructus, quos alioqui praecipuos possessor haberet, nec reddere teneretur, omnino compensat. l. emptor. vbi gl. versic. eos. ff. de rei vendicat. Quod verum est in fructib. perceptis ratione possessionis, & bonae fidei, siquidem secus erit in fructibus perceptis a possessore ratione dominij iusti & veri, nam hi non sunt compensandi iuxta gloss. vbi Angel. in eadem l. emptor. versic. superfluum. de qua alibi opportunius tractabitur. Nec oberit huic resolutioni, quod Matthae. Afflict. scribit decisione 87. numero 6. cum is non recte intellexerit gloss. & Angeli sententiam in dicta l. emptor. Verum materiam istam hypothecariae actionis tractanti in mentem venit Regia lex 24. titu. 13. part. 5. qua constitutum est, patrem non posse [art. 5]alienare bona aduentitia filiorum, quod si ea alienauerit, manere bona ipsius patris obligata pignori, & hypothecae ipsis filijs ad rei aduentitiae satis factionem in hunc sane modum, vt mortuo patre tunc possit filius rem alienatam ab emptore vendicare, cum ex bonis paternis facta excussione, non potest iustam aestimationem rei per patrem alienatae consequi. Ambiguum etenim est, an haec Regia decisio iuri Caesareo contraria sit. Nam & Azo in summa C. de bonis, quae lib. versic. nec puto. scribit, quod pater legitimus administrator filiusfamilias etiam minoris, potest res filij immobiles, in quibus pater vsumfructum habet sine decreto iudicis alienare, quanuis alioqui in huius[art. 6]modi rerum alienatione hoc requiratur. l. ob aes alienum. cum similibus. C. de praedijs mino. Azonem sequuntur Bald. 1. quaestio. Fulgo. Paul. Alexan. & Aretin. in l. praeses. C. de trans. Bald. in l. vlti. §. sin autem aes alienum, & ibi Fulgosus & Corneus. C. de bonis, quae libe. Baldus & Angelus in l. de re filiorum. ff. de transact. Romanus & Iason in l. filius familias. in fine. ff. qui satisdare cogantur. Decius consilio 209. col. 1. & alij, quorum meminit nuncupatim Andraeas. Tiraquellus in l. si vnquam. C. de reuocanda donation. in princip. num. 28. Ex quibus apparet, eam opinionem Communem esse, quod & Iason fatetur in d. l. praeses. col. 2. & Loazes in l. filiusfamilias. §. diui. num. 32. ff. de lega. 1. ac probatur id in d. §. sin autem aes alienum. hoc tamen ad Regiam legem non attinet, cum Azonis dictum sit intelligendum in alienatione necessaria, que fit ob aes alienum, aliáue vrgente necessitate simili, quae ipsi filiofamilias immineat, non in alienationibus voluntarijs. ita sane Azo ipse loquitur, eumque intellexere Bald. in l. 1. in principio. ff. de rebus eorum. idem in l. si pupillorum. §. ff pater. ff. eod. Areti. in l. vlt. §. pupillus. ff. de verborum. obligat. Iason in dicta l. filiusfamilias. in fine. Loazes in dicto §. diui. & prae caeteris Tiraquel. vbi supra, nume. 32 quo in loco Azonem post Alexan. in dicta l. praeses. defendit a Salyce. & Iasone ibidem ex eo, quod pater rem istam, in qua vsumfructum habet, alienat, non vt tutor, curatórue filij, sed vt legitimus administrator, qui praeter affectionem paternam commodum ea in re habet, & ideo praesumendum est, non eam alienaturum esse temere, Regia vero constitutio ad eam pertinet alienationem, quae facta fuerit a patre sponte, nulla aeris alieni, aliáue necessitate vrgente, quae ipsi filiofamilias incumbat. Vnde non potuit ab hoc Azonis dicto procedere, quod dicta lege fuit decisum. Est & alia eiusdem Azonis sub eadem Rubrica consideratio, quae forsan ansam praebuit his, qui Partitarum iura a Caesarum sanctionibus, iureque Romanorum deduxerunt, vt praefatam ederent constitutionem. Et pro conseruatione inquit Azo, istarum rerum aduentitiarum, vel precium ipsarum habet filius tacitam hypothecam, & cum pater non vendidit ob aes alienum soluendum. Hactenus is author probat, patre alienante rem aduentitiam, in qua vsumfructum habet, absque aeris alieni necessitate, filium habere tacitam hypothecam aduersus bona patris. Sed hypothecaria nusquam obtinet contra tertium possessorem, nisi prius in bonis principalis debitoris praemissa fuerit excussio. Authentic. hoc si debitor. C. de pignoribus. Regia lex 14. titulo 13. part. quinta. igitur filius non euincet, nec vendicabit rem aduentitiam a patre alienatam ab emptore, donec appareat, ex bonis patris eam consequi non posse ipsius rei precium, sicuti lege Regia sancitum est, quam ob rem quibusdam forsan videbitur. l. 1. C. de bonis matern. rei alienatae venditionem filio concedentem, esse sane intelligendam in subsidium, quoties e bonis paternis eiusdem rei aestimatio restitui non potest. Illud profecto certi iuris est, hanc Azonis opinionem veram esse, & probari in l. cum oportet. §. vltimo. vbi gl. Bart. Bald. & alij in §. non autem. text. optimus in l. si quis prioris. §. in illo. vbi gloss. Bartol. Bald. & Salyc. C. de secun. nupt. Socinus consil. 34. libro 1. colum. penult. Antoni. a Fano de pignorib. secunda parte. membro 4. nume. 13. Ex hoc tamen minime sequitur, filio denegari vendicationem rei male per patrem alienatae, etiam si pater ipse diues sit, possitque eius rei precium filio solui ex bonis patris, quod probatur in dict. l. prima. quae secundum Accursium ibi statim in limine contractus filio euictionem concedit. Idem dictat ea ratio, quod alienatio facta a patre non tenet, text. & ibi gl. in l. vltima. §. non autem licentia. C. de bonis, quae lib. Nam si venditio nulla est, atque filio vendicatio, vt domino iure competit, optime colligitur, filium eam rem posse vendicare ab emptore, nulla praemissa patrimomonij paterni excussione. Nec text. in Auth. hoc si debitor. quidquam oberit. cum hic non tractemus de re propria ipsius patris ab alio, qui eius haeres non sit possessa, tunc etenim locus est necessariae excussioni, sed agitur maxime de euincenda ab emptore re propria ipsius agentis, qui eius vere dominus est, reique vendicationem habet eo quidem titulo, quod a non domino fuerit alienata. Ex quibus satis, ni fallor, compertum est, Regiam Partitarum constitutionem adhuc non potuisse ab hac posteriori Azonis sententia deduci, nisi eam praue intellectam ab illarum legum conditoribus fuisse asseueremus. Superest ergo, eam decisionem a iure Romanorum omnino alienam esse. Saepissime tandem controuertitur, sitne ea constitutio admittenda viuente patre, qui rem ipsam alienauit, quidam enim opinantur, eam obtinere patre iam mortuo, quemadmodum ipsius verba dictant, nec patre viuente filium excludendum fore a vendicatione rei aduentitiae per patrem alienatae, quia quod in dicta lege sancitum est, iuri Caesareo, & communi refragatur, vnde stricte accipiendum est, vt minor sit iuris communis correctio, quae admodum odiosa & aliena a Partitarum iure videtur. & praeterea viuente patre indecens est, ipsum filium a patre, eiúsue patrimonio aestimationem rei alienatae in iudicio exigere l. lis nulla. ff. de iudic. & cap. vlt. de iudic. in 6. siquidem molestum erit ipsi filio litem aduersus patrem subire, cum possit ab extraneo rem propriam iure dominij vendicare, at patre ipso mortuo facilis est huius damni, aut rei aestimationis exactio ex haereditate, & bonis paternis, quibus huic oneri sufficientibus, iniquum proprie videtur, emptorem, qui a patre causam habet, in iudicio vexari. Alij contrariam sententiam veriorem esse censent, existimantes, etiam patre viuente, locum fore Regiae decisioni, ob eandem rationem, quae forsan fortius vrget patre viuente, quo quidem tempore dubium est, sitne filius futurus patri haeres, & ob id a vendicatione rei venditae excludendus, patre vero vita functo iam omnino constat, filium non esse patris haeredem, cum alioqui, si haeres patris sit exceptione euictionis, ab actione repellitur. l. cum a matre. C. de rei vendit. l. vendicantem. ff. de euictionib. dicta Regia l. 24. ad finem. Deinde viuente patre non est omnino honestum a filio, eius contractum rescindi, ob eam reuerentiam qua filij parentes honorare debent. Filius ergo iuxta hunc sensum, in vita patris hac vendicatione abstinebit, aut quod magis apud Regia tribunalia receptum est, iudicibus frequenter in varias sententias euntibus, eodem pacto viuente patre erit Regia lex seruanda, sicuti eo mortuo seruaretur. Nec prorsus isthaec opinio inhumana est: patre enim bona possidente, e quibus rei alienatae aestimatio filio solui possit, aequum erit, & rationi congruum rei vendicatione ab eodem filio minime possessorem conueniri. Quod si patre viuente praefata Regia decisio locum obtinet, merito quaeritur, sitne seruanda in filio emancipato, cui de iure rerum aduentitiarum, quae ei obuenerunt, dum esset sub patria potestate, vsus fructus fuerit adquisitus? Et quia filius iam vsumfructum rei per patrem alienatae posset percipere, ni foret alienata, apparet ius ei competere, & permitti viuente adhuc patre, ratione illius commodi rem illam vendicare. Sed & hoc apud me eam dubitationem habet, quod paria sint, quantum ad hanc [art. 7]rem, filium esse vel sui iuris iam equidem emancipatum, vel sub patria potestate constitutum. Nam patre alienante rem aduentitiam filijfamilias, statim ab eo vsusfructus tollitur, & in filium transfertur. text. singul. vbi glo. & Salyc. in l. si vsusfructus. ff. de iure doti. text. in §. finitur. Insti. de vsufru. vers. nam cedendo. iuxta intellectum gloss. & Salycet. in dicta l. si vsusfructus. & Ioan Fabri. in §. item finitur. Insti. de vsufru. quibus nouissime accedit, non facta eorum mentione Ferdin. Loazes in l. filiusfamilias. §. diui. ff. de legat. 1. nume. 32. qui expressim in vsufructu legali patri in bonis filijfamilias competenti, loquitur, text. adducens in l. cum oportet. §. non autem hypothecam. versi. & si quid ex vsu. C. de bonis, quae lib. ex quo notat, ius vsusfructus a patre alienari non posse, licet vendi ipsa commoditas ab vsufructuario valeat. l. necessario. §. vlt. ff. de peri. & commo. rei vendit. gloss. in dicto §. item finitur. & in l. arboribus. §. 1. ff. de vsufruct. sunt tamen haec ita accipienda, vt tunc demum vsusfructus proprietati per alienationem eius extraneo factam accedat, cum ipsius vsusfructus formalis alienatio fit secundum Bal. in l. 1. C. si pignus pignori dat. sit eundem in l. res, quarum C. de iure dotium. Imolam in l. si vsusfructus. col. 1. ff. soluto matrimon. Atque ita sunt omnino intelligendi text. in dicto §. finitur. & in dicta l. si vsusfructus. & quod ex eis Salyc. gloss. Faber & Loazes adnotarunt. non enim tradunt hi Doctores, exemplum alienationis ipsius commoditatis, nec ipsius rei, sed speciem constituunt, in qua proponitur alienatio ipsius formalis vsusfructus. Quo fit, maxime verum esse, quod Alberi. scribit in dicta l. 1. C. de bonis mat. nume. 4. vers. quid si pater, vbi asseuerat, patrem alienantem rem aduentitiam, in qua vsumfructum habet, transferre in emptorem, quo ad eius vitam, commodum ipsius rei, & sic vsusfructus vtilitatem. Nec ex hac alienatione pater vsumfructum amittit, nec is filio habenti proprietatem adquiritur. Quia secundum Bal. in dicta l. 1. C. si pignus pignori. vbi non constat formalem vsumfructum ab vsufructuario alienatum fuisse, non fit eius consolidatio cum proprietate, vel vt scribit Imola in dicta l. vsufructu. is qui habet vsumfructum alienans rem ipsam, vt contractus valeat, censetur commoditatem alienasse, non ipsum ius vsusfructus formalis. Quin & ipse vsusfructuarius rem ipsam vendens non amittit ex hoc vsumfructum, nec is extinguitur, quia videtur rem ipsam, vt alienam vendidisse, quod Bald. docet in dicta l. res quarum. Potest enim quis rem alienam vendere, vt de euictione teneatur suo quidem periculo. l. rem alienam. ff. de contrahen. emptione. Igitur constat ex his, nihil referre, sit filius emancipatus, vel sub patria potestate, quantum ad legem Regiam attinet, vbi vsusfructus per alienationem proprietati accesserit, cum filius tunc possit agere publice in iudicio, & pater cogatur a iudice agendi licentiam suo filio hac in re concedere, siquidem filiofamilias volenti agere in iudicio de his rebus, quarum vsusfructus patri non competit, pater nolens filiofamilias licentiam concedere ad agendum in iudicio, cogitur a iudice eam praestare. l. vltima. §. necessitatem. C. de bonis, quae liber. Ex quo [art. 8]Bar. infert in l. quid ergo. §. vsuras. ff. de contra. iud. tut. infert, quod contra filium familias currit praescriptio in rebus, quarum vsusfructus patri non quaeritur. Sic sane licet in rebus dotalibus matrimonio constante, non curat praescriptio contra vxorem. l. in rebus. C. de iure dotium, quia sit eo tempore impedita agere. l. prima. C. de annali except. Attamen in his rebus, quae praeter dotem parapherna nuncupantur, praescriptio obtinet, nam licet matrimonio constante vxor agere etiam de paraphernis nequeat, absque licentia mariti iure Regio, cogitur tamen maritus a iudice id vxori permittere. Imo eo nolente consentire iudex eam licentiam praestare valet, Regia Taurina l. 57. quae potuit deduci ab his, quae adnotarunt Bartol. Imol. Paul. & Alexan. in l. si cum dotem. §. eo autem tempore. ff. solut. matrimo. Bald. in rub. C. de contrahend. emptio. quaest. 24. Ias. in l. iusiurandum, & ad pecunias. ff de iureiur. Doct. in dicto §. necessitate. Ioan. Lupi. in rub. de donationib. §. 22. num. 5. Decius in cap. auaritiae. in fine. de praeben. Tiraquellus post leges connubiales. gloss. 6. num. 125. Et in specie hanc praescriptionem constante matrimonio in paraphernis contra vxorem procedere, scribunt Ioan. Faber in l. prima. num. 3. C. de bon. mat. Roderi. Xuares in l. 3. tit. de las deudas. libro Fori. versic. quaero vlterius. Eodem pacto in rebus aduentitijs alienatis a patre, sicut praescriptio currit a die, quo filius est effectus sui iuris. Authent. nisi tricennalis. C. de bonis mater. ita incipiet procedere ab eo die, quo etiam durante patria potestate vsusfructus patri non competit, & in filium fuerit translatus. Sed quia id raro continget, alia vtar ratione ad probandum Regiam Partitarum decisionem etiam admittendam esse viuente patre, & filio emancipato, eique iam vsufructu adquisito. Siquidem mortuo patre, & vere per eius obitum filio sui iuris effecto, dominoque proprietatis, & vsusfructus rei aduentitiae a patre alienatae, filius ipse non potest agere aduersus emptorem, nisi prius expenderit, & excusserit bona patris, ex quibus si possit rei aestimationem consequi, vendicare rem ab emptore nequit. Atque ita licet satis controuersum fuerit, frequentiori iudicum calculo definitum fuisse scio, legis Regiae distinctionem procedere: etiam viuente patre, & filio per matrimonij contractum, vel alias emancipato. # 9 ARGVMENT. CAP. IX. De retractu conuentionali: an is temporis praescriptione tollatur. -  SVMMARIVM. -  1 Pactum redimendi appositum contractui absque diei definitone quod tempus habeat? -  2 Praescribi quandoque potest his, quae sunt facultatis. -  3 Iuri offerendi, an praescribatur. -  4 Intellectus l. quod si nolit. §. si quid ita vaenierit. ff. de aedilit. edicto. -  5 Iuri offerendi precium ad redimendum, an mala fide, vel ex certa scientia emptoris praescribatur? & inibi examinatur opinio Anchar. de haerede praescribente legatum. -  6 Varie intelligitur Angeli responsum circa praescriptionem iuris redimendi. -  7 Quid si pactum istud redimendi sit iuratum? & ibi an iuramentum perpetuam efficiat actionem? -  8 Pactum redimendi annuos reditus non tollitur praescriptione. -  9 Iniqua est quandoque conditio, quod annui reditus intra certum diem, & non postea redimantur, non tamen efficit contractum vsurarium. CAPVT IX. SI IN contractu venditionis pactum fuerit ita conceptum, vt nisi placuerit vel emptori, vel venditori, liceat ab eo discedere, nullo praefinito tempore, a iure sexaginta dies constituuntur, quibus decursis non [art. 1]licet a contractu discedere. text. insignis in l. quod si nolit. §. si quid ita vaenierit. ff. de aedilit. edict. gl. in cap. illo vos. versic. annos. de pignor. Rom. in sing. 705. & 769. Bar. in l. si quis arbitr. 4. q. & ibi Cuman. Pau. Alex. & Iason nu. 24. ff. de verb. oblig. Quod si in contractu dictum fuerit, licere emptori, vel venditori quandocunque ab eo discedere, perpetuo quilibet eorum poterit poenitere. text. in d. §. si quid ita venierit. in fin. cuius hac in parte meminere gl. in dicto capit. illo vos. Bald. in I. 2. §. vlti. ff. qui satis. cogant. Cremens. sing. 11. Hoc ipsum proprium est eius pacti, quod vulgus de retrouendendo appellat. Nam si inter emptorem & venditorem conuenerit, etiam simpliciter nullo tempore constituto, vt venditor possit venditam rem restituto precio retrahere, quandocunque ei licebit hoc agere, cum ea actio personalis ex vendito sit. l. si sterilis. §. si tibi. ff. de actioni. empt. & ideo perpetua l. sicut in rem C. de praescriptio. triginta vel quadraginta annorum. Egregia tamen est dubitatio, num ius istud conuentionalis retractus temporis praescriptione tollatur? Quod potissimum erit ad interpretationem l. 2. C. de pact. inter empt. & vendit. & l. Regiae. 42. tit. 5. part. 5. Angel. sane in cons. 55. in hac specie respondet, iuri offerendi precium ad rei venditae retractum obesse praescriptionem triginta annorum, cum ab initio contractus hoc ius venditori actione personali competat. Angelo subscripsere Ancha. consil. 331. col. 2. Bald. consil. 303. lib. 1. num. 3. Ioan. Faber in l. cum notissimi. num. 14. C. de praescript. trig. anno. Alex. consil. 228. lib. 6. col. vlt. Iason in l. si mater. nume. 5. C. de instit. & substit. idem Iason nu. 10. Deci. 7. Iacobinus col. 2. Claudius nume. 5. Curtius iunior 13. in l. petens. C. de pact. Deci. consi. 164. num. 4. Feli. in cap. cum accessissent. de constit. nu. 27. idem in rub. de praescrip. num. 15. Fatentur hanc opinionem Communem esse, eam sequuti Balbus de praescript. 4. part. 5. part. princip. q. 3. Anto. Rubeus consil. 3. numero 7. Socin. iunior consil. 145. libro 1. nume. 36. Hierony. Cagnol. in l. 2. C. de pact. inter emptorem. numero 42. idem asserit Paul. Paris. consil. 92. colum. 2. lib. 3. ac probatum fuisse supremi Parisiensis Praetorij iudicio eam veram esse censentes, adserunt Ioan. Montholonius in promptuario iuris, dictione Emere. & Rebuffus in l. vnica. C. de sent. quae pro eo, quod interest. 1. notab. num. 53. Andraeas Tiraq. lib. 2. de retract. §. 1. gloss. 2. num. 7. & 29. Et licet ab ea discesserit, idem testatur Chassanaeus in consuet. Burg. rub. 5. §. 1. & consil. 11. numero 9. Sic & Francis. Purpuratus scribit, hanc opinionem Communem esse in d. l. petens. numero 40. dubius tamen an vera sit. Huius equidem sententie precipua ratio est, quod ius istud, quo emptor cogitur, priori venditori rem ipsam vendere, competat venditori actione quadam personali, quae tollitur triginta annorum spacio. d. l. sicut in rem, & ideo his elapsis non poterit venditor actionem ipsam in iudicium deducere, quin exceptione legitimae praescriptionis excludatur. Quam ob rem Angel. & alij Communiter idem esse existimant, etiam si emptor promiserit venditori rem emptam vendere quandocunque, & quoties in perpetuum precium, quo vendita fuit, reddiderit. Quibus expressim aduersantur Fabianus a sancto Sabino in tract. de emptio. 3. q. 7. quaestionis principalis. Barbat. consil. 51. num. 9. lib. 1. Parisius d. consil. 92. num. 28. Ioan. Crottus in l. nemo potest. folio penul. versic. vlt. nota. ff. de legat. 1. Gerardus singul. 18. Alciatus in rubr. de praescrip. num. 64. Io. Igneus in l. in cognitione. num. 76. ff. ad Sillani Barbat. iterum consil. 22. vlt. dubio lib. 4. Chassanaeus d. consil. 11. & d. §. 1. Potissimum ex his rationibus. Prima, huiusmodi pactum redimendi collatum est in libe[art. 2]ram voluntatem & facultatem venditoris, vt possit quandocunque redimere, sed ea, quae sunt facultatis, minime tolluntur praescriptione. l. viam publicam. ff. de via publi. igitur in praesenti casu haec facultas tolsi non potest praescriptione. huic vero rationi respondetur, ea, quae sunt facultatis publicae praescribi non posse, ea vero, quae sunt facultatis priuatae, esse praescriptibilia secundum Bal. in l. licet. & ibi Corne. 1. col. C. de iure de liber. text. in l. in bello §. si quis seruum. ff. de capt. l. vlti. ff. de vsucap. l. si quisquam. ff. de diuers. & temp. praescr. vel haec prima ratio obtinet in his, quae sunt merae facultatis, & ad factum pertinent, non sic idem erit in his, quae iuris sunt, & ex aliquo iure competunt, sicuti ius adeundi, quod secundum communem omnium interpretationem in d. l. licet. triginta annorum praescriptione extinguitur. competit etenim haec facultas redimendi rem venditam ipsi venditori oblato precio iure quodam, quod ei ex conuentione adquisitum est: & ideo vt ius adeundi tollitur, ita & istud tolli potest triginta anno. spatio. Secundo communem sententiam impetit, quod iuri offerendi praescribi non potest. text. in l. pure. §. vlti. ff. de doli except. l. Paulus. §. vlt. ff. quibus mod. pig. vel hypo. solu. pactum vero hoc redimendi, ad precij oblationem pertinet. [art. 3]d. l, 2. consequitur igitur ei iuri praescriptionem nequaquam abesse, sed & hoc tollitur exeo, quod iuri offerendi coniuncto iuri excipiendi, et tandem exceptioni nunquam prescribitur. Bartol. in l. pignori. ff. de vsucap. quem in hoc alij communiter sequuntur. at si ius offerendi actioni coniunctum sit, posse tolli praescriptione. idem Bart. & frequentissime Docto. fatentur, optimus text. in l. cum notiss imi. §. 1. & sequenti. C. de praescript. trigint. vel quadragint. anno. vnde cum ius istud offerendi venditori competat iure actionis: mirum non est id praescriptione extingui. Quod si dixeris: iuri offerendi ex quo actio post oblationem competitura est, praescriptionem non nocere: quemadmodum Barto. probare conatur in d. l. pignori. argumento l. vlti. C. de condit. instit. l. suus quoque. §. vlti. ff. de haeredib. institue. Primum illud respondebo, in hac specie, quam tractamus, actionem ab initio contractus venditori competere, vt ei liceat oblato precio rem venditam redimere. Deinde Bartoli conclusionem falsam esse contendam, propter d. l. cum notissimi. §. sed cum illud. sic etenim & idem Bartol. sibi parum constans tenet in l. 1. ff. de condict. ex lege. nu. 4. praescribi iuri competenti ad offerendum: aliquídue agendum pro adquisitione alicuius rei. idem probatur ab Accursio in d. l. cum notissimi. §. eod. iure. verb. opponere. a quo deducitur ius offerendi, quod competit ad actionem adquirendam, tolli praescriptione. idem ibi probat Salyc. & est Communis opinio secundum Angel. Aret. in §. actionum. num. 54. de actioni. Alex. in l. si finita. §. Iulianus. num. 64. ff. de dam. infect. Francis. Balb. de praescriptio. 4. part. 5. par. principal. q. 2. sequuntur eandem sententiam Ang. & Imo. in d. l. pignori. Fanensis de pignorib. 6. part. 2. membro. nu. 19. Deci. in l. petens. C. de pact. col. 3. & consil. 164. col. vlti. Iason in l. Quamdiu. ff. de adq. haere. col. 2. Paul. de Castro. consil. 220. lib. 2. Aymon cons. 111. nume. 23. Et in tract. de antiquit. temp. 4. part. cap. circa praemissa. nume. 35. & 37. vbi sequitur opinionem Angeli. in d. cons. 55. Tertio Communi opinioni refragatur text. in d. l. quod si nolit. §. si quid ita venierit. & in d. l. 2. C. [art. 4]de pact. int. empt. & vend. vbi conuentio redimendirem venditam, si certum tempus praefinitum fuerit, in perpetuum ius redimendi tribuit. & praeterea vbi in promissione apponitur verbum quandocunque, vel perpetuo: non currit praescriptio, vt per illum text. volunt ibi Bald. & Ange. idem Angel. & Imol. in l. 1. ff. de vsucap. Socin. consil. 86. col. penul. libro i. Caepola. cautela. 68. facit text. in l. prima. vbi gloss. ff. de concus. & in l. 1. C. ne rei domini. ibi: omni temporis definitione summota. Sed & hoc procedit, quo ad praescriptionem decem vel viginti annorum. nam triginta annorum prescriptio his dictionibus minime tollitur. de dictione perpetuo est text. in l. minor. §. statu liberum. ff. de euictio. l. praetor ait. §. hoc interdictum. ff. de noui oper. nunci. & Inst. de perp. & temp. actio. §. 1. de dictione quandocunque. gloss. notab. in cap. 1. verb. quando cunque. & ibi Bal. col. 1. de feud. dat. in vicem legis commiss. gloss. & ibi Corne. in l. 1. C. de bonis mat. idem de dictione semper, probat. text. in l. in rebus. §. vlti. C. de iure doti. adiuncta l. 1. ff. solut. matr. vbi Bald. ad finem. Hoc ipsum notat & Areti. in l. cum stipulatus sim mihi a Proculo. 3. col. ff. de verb. obligat. Alex. in l. nemo. col. vlti. ff. de legat. 1. quibus accedunt plura, quae a Tiraquello, Socino & alijs Iunioribus hac in questione traduntur, satis quidem est dictiones istas, quibus in d. §. si quid ita vaenierit. & in d. l. 2. Iurisconsultus & Caesares vtuntur, in hunc modum accipiendas esse, vt 30. annorum praescriptio vim & legis effectum obtineat, secundum Angel. in d. §. si qui dita vaenierit. & eundem in d. l. nemo potest. col. 2. versic. quid autem site conuerso, quam interpretationem etiam contrahentium verba patiuntur, cum & ea iusta sit & a lege procedat. Quarto obstat fortiter communi sententiae, quod [art. 5]emptor cum sciat se obligatum reuendere rem venditori, quoties is redimere voluerit, nullo tempore potest praescribere, quippe qui malam fidem habeat. text. in capitu. vltim. de praescriptionib. cuius ratione ad hanc quaestionem vtuntur Fabianus in. d. q. 3. Parisi. d. consi. 92. nume. 36. Felin. in rubr. de praescription. colum. penultima, versi. primo considera. Chassanae consil. Ii. numer. 29. Gerardus. d. singul. 18. eleganter Fulgosius consil. 122. verum in specie hoc refellitur per Baldum consil. 303. libro 1. numer. 3. Socinum Iuniorem consil. 145. lib. 1. numer. 64. Tiraquellum d. gloss. 2. numer. 27. tenentes etiam hanc praescriptionem procedere ipso emptore sciente, nec ignaro propriae obligationis, idémque sensim fatentur omnes qui opinionem Angeli sequuntur, a qua velut communi adhuc emptore sciente non esse in iudicando recedendum Socin. numero 73. scribit. Quia emptor non est in mala fide ante oblationem precij, cum aliter non appareat, quod venditor velit redimere. Et praeterea vbi mala fides ex scientia rei alienae, vel propriae obligationis absque peccato procedit, poterit optime admitti praescriptio 30. annorum a iure ciuili statuta, sicuti visum est Adriano in 4. sentent. tractat. de restitutione. §. hoc supposito. Corneo consilio 277. libro 4. Panormit. in cap. vltimo, de praescript. numero 13. & in capit. quod clericis. columna penulti. de for. compet. Et licet Corne. ac Panormit. in praescribendis actionibus personalibus hoc admittant, vbi nulla potest dilatae solutionis culpa debitori imputari, secus esse existimantes in praescriptione realis actionis: Adrianus tamen sensit & in realibus idem posse defendi, cum possessor sciens rem alienam esse, minime sciat, cui sit eius restitutio facienda. Ego nec Adriano, nec Panormitano consentio, cum mihi certissimum sit, vel scientiam rei alienae, vel propriae obligationis, & si in solutione, vel restitutione differenda, nullum mortale aut veniale crimen committatur, ipsam praescriptionem impedire, quod latius alibi ostendam. Et ideo pro sententia Baldi, Angeli & sequacium adduci satis commode poterit decisio Anch. in reg sine possessione. de regul. iur. in 6. fol. 3. versi. item intelligas. scribentis, haeredem, non petente legatario rem lega tam, posse eandem praescribere, etiamsi haeres ipse sciat rem illam Titio legatam esse. Idem adserunt post Ancha. Bartol. Socin. consilio 2. ad finem. lib. 3. Deci. consilio 554. Franciscus Balbus de praescription. 2. parte 3. part. princip. quaest. 13. Ripa in l. vltim. C. de reuo. donatio. q. 69. Paulus Paris. consilio 92. libro 3. numero 34. Socinus Iunior d. consil. 145. numero 71. Anton. a Fano de pignoribus. 6. part. 2. membro. nume. 22. Maria. Soc. consilio 63. colum. 4. lib. 1. Andraeas Tiraquell. in l. si vnquam. verbo. reuertatur. nume. 311. C. de reuoca. donatio. quorum ea ratio est, quod vbi per acceptationem agnitionémue alicui actio est competitura, dum is nondum acceptauerit agnouerítue, alter, contra quem actio datur, non potest dici malae fidei possessor. Sic etenim dum venditor precium non obtulerit emptori, nondum emptor in mala fide constituitur, ad haec facit communis interpretatio. glos. in d. l. cum notissimi. §. eodem iure. ex qua licet creditor obtinens rem debitoris sibi pignori traditam, dominium ipsius rei nequeat ob scientiam rei alienae praescribere, actionem tamen pignoratitiam, si debitor triginta annorum spatio debitum non obtulerit, optime praescribit, cum ea actio donec debiti oblatio fiat nequaquam oriatur, interim igitur dum oblatio non fit, non oritur pignoratitia. l. si rem alienam. §. omnis. ff. de pig. actio. §. vlti. Insti. quib. modis re. contra oblig. & eo tempore bonam fidem habet creditor respectu iuris, offerendi competentis debitori, quam ob rem huic iuri offerendi praescribitur principaliter, & ex consequenti pignoratitiae actioni, quae ex ea oblatione foret competitura. Quod in specie ita explicat Antonius a Fano de pigno. 6. part. memb. 2. numer. 19. post alios, qui Accur. opi. in d. §. eod. iure. sequuntur, illud profecto hac in reconsiderandum est, non recte Anchar. sententiam ab eius fundamento deduci, siquidem legatum ante acceptionem adquiritur legatario, quo ad actionem realem, vel personalem statim, quandoque a morte testatoris. quandoque a die aditae haereditatis, iuxta l. 1. C. commu. de legat. vbi gloss. & in l. a Titio. ff. de furtis. Alexand. Ias. & Ripa numero 38. ff. de legat. 1. tradidi & ipse in cap. Rainutius. §. 1. numer. 1. de testa. nam licet legatarius possit legatum pure relictum repudiare, interim dum non repudiat, ad eum pertinet, quo fit vt haeres etiam ante moram, fructus e re legata perceptos restituere legatario teneatur, nec titulo bonae fidei possessoris ab ea restitutione defenditur. Bald. Paulus de Castro & Doctor. Communiter in l. apud Iulianum. §. 1. ff. de lega. 1. vnde Philippus Decius in capit. ecclesia S. Mariae. de constitut. numero 26. scribit Ancharani sententiam tunc demum posse obtinere, cum legatario legatum fuerit sub ea conditione, si voluerit, id est, declarauerit se velle, cum eo casu ante hanc declarationem nec actio ei competit, nec legatum debetur. l. si ita legatum. §. illi si volet. ff. de legat. 1. vbi eleganter Paulus Castrensis & Cuma. consilo 147. maxime aduersatur Ancharano, sed loquitur eo casu, quo haeres ipsum legatarium ignorantem certiorem legati non fecerit, tandem vtcunque sit, parum oberit opinio Anchar. his, qui ab Angelo dissentire velint, primum quia in hac specie, quam tractamus, statim ab initio contractus actio oritur ad rem ipsam redimendam: at in casu quaestio. ab Anchar. propositae, actio nondum competit, nec oritur an te acceptationem, quae spacio annorum omissa fuerit, quo pacto, hanc obiectionem Paulus Paris. dissoluit: dicto numero 35. & praeterea quia legatario omittente legati petitionem & acceptationem tempore 30. annorum, praesumitur non ex alia causa id omittere, quam quod nolit legatum ipsum accipere, non sic in venditore, qui habet ius redimendi, potuit enim is, & hoc frequenter contingit tutus hoc redimendi pacto sibi iam competenti, forsan non habens ad redimendum paratum precium, tanto tempore tacuisse. His tandem ita praemeditatis in hac difficili quae[art. 6]stione, & si sciam magis communem esse opinionem Angeli, ad eius congruam resolutionem proponam aliquot, & Primum falsum esse, quod Ancharanus asseuerat dicto consilio 331. scribens: hoc ius redimendi decem tantum annis tolli. Nam cum ea actio personalis sit, omnino exigit 30. annorum spatium, & ideo defendi iure nequit, quod ab Ancharano obiter adnotatum fuit, secundum Balbum dicta quaestio. 3. Curtium Iuniorem in dicta l. petens. numero 13. Alciat. in rubri. de praescript. numero 64. communitérque receptum est triginta annorum praescriptionem fore necessariam. Fortassis ex l. Regia 64. in Taurinis constitutionibus sufficient viginti anni. Secundum constat plane, vbi haec 30. annorum praescriptio bona fide, quae saepissime & hic contingere potest, perfecta fuerit, verissimam esse Angeli, & aliorum sententiam, vbi vero ea praescriptio mala fide processerit, & si communiter obtentum sit, eam sufficere ad tollendum ius redimendi, mihi satis dubium id est, ac potius placet, quod e contrario adnotauere Fabianus, Barbat. & sequaces, quorum superius mentionem fecimus. Tertium etiamsi Angeli opinio vera sit, ea proculdubio solum procedit, cum venditor actione ad redimendam rem ex pacto vtitur. Quod si is, rei ipsius forte possessor, vti voluerit retentione, oblato precio emptori rem petenti: obtinebit, non obstante triginta annorum prescriptione. l. pure. §. vltimo. ff. de doli except. Et quamuis casus dissimilis sit, huc tamen tendunt rationes adductae per Signorol. consilio 139. cuius responsum statim examinabimus. Nec enim emptor huius temporis decursu dominium rei adquisiuit, vt censeamus id demum vendicare posse a quocunque possessore, sed tantum actioni competenti ad redimendum praescripsit, & ea ratione ius excipiendi oblato pretio venditionis inuiolatum manet, quo vti poterit venditor, argumento eorum, quae Bartolus notat in l. pignorib. ff. de vsucapioni. cuius ad hanc decisionem meminit Aymon consil. 71. numero 4. Quarto, adeo quibusdam placuit, hoc ius redimendi praescriptione triginta annorum extin[art. 7]gui, vt verum esse existiment, etiam si pactum id iuratum fuerit, quod expressim Angel. & plaerique alij asseuerant, maxime Iason in dicta l. si mater. & Franciscus Balb. dicta quaestione 3. Quorum opinio Communis est, vt testatur Socin. Iunior consilio 145. libro i. numero 62. & Boerius decisio. 182. colum. 2. & id vtcunque admittendum erit, vbi iuramentum tendit ad promissionem simplicem ipsius redemptionis & pacti, quasi secus sit in iuramento, quod praestitum fuerit pro ipsius praescriutionis expressa renunciatione, nam istud impedit sane etiam triginta annorum praescriptionem secundum Felin. in rubr. de praescriptio. numero 15. & ibi Alciat. numero 69. Alexand. in l. nemo potest, numero 26. Gerard. Singul. 18. imo & si iuramentum ad promissionem & pactum redimendi pertineat, necessaria est quadraginta annorum praescriptio: quemadmodum in hac ipsa quaestione tenent Aymon consilio 71. numero 2. Socinus Iunior, consilio 145. libro 1. numero 62. Ludouicus Gozadi. in l. 2. C. de pact. inter empt. & vendit. quaestione 4. conclusione 2. ea ratione, quod iuramentum perpetuam efficit actionem ad quadraginta annos, & si ea alioqui temporalis sit. l. nam & postea. §. si is qui temporali. ff. de iureiur. vbi Bartol. Angel. Alexan. & Doctor. communiter Iason in §. item si quis. in 2. 1. colum. de actionibus. Regia lex. 14. titu. 11 part 3. iuncta l. vltima. C. de praescript. triginta anno. Caeterum si Angeli sententia vera est, hanc interpretationem non patitur, nam quod in dicto §. si is qui temporali, probatur, & ex ea Bartol. & Doctor. colligunt, obtinet in iuramento, quod etiam extra iudicium vel in ipso contractu defertur a debitore creditori iuranti vera esse, quae in eo contractu asseuerantur, & hoc ad exemplum eius, quod in iudicio ad litis dubiae decisionem litiganti defertur, secus vero dicendum erit in iuramento promissionis, quo quis iurat contractum seruaturum, sic sane eleganter hanc difficultatem explicat Roderic. Xuares in l. post rem. ff. dere iudic. 2. notab. versi. considera vltimo. colum. 7. quo in loco absque hac vltima interpretatione responsum Angeli probat, sequutus eam declarationem, quam ex Felino & Alciato retulimus. Quinto illud prae caeteris est circa hanc disputationem consideratione dignum, in censibus & [art. 8]reditibus annuis, qui cum pacto redimendi constituuntur, eam redemptionem perpetuo absque vlla temporis praescriptione permissam esse, nec in his locum fore communi Angeli & aliorum opinioni, ob plures rationes, quibus hoc apertissimi iuris esse constabit. Prima quia in hac specie ius redimendi coniunctum est exceptioni, quod patet, nam cum emptor agit ad reditus solutionem venditor excipit, quo ad futuros saltem reditus offerendo precium redemptionis, vnde sicut natura exceptionis perpetua est, & nulla temporis praescriptione tollitur. l. pure. §. vltimo. ff. de doli exceptio. Bartolus in l. pignori. ff. de vsucapioni. quem alij sequuntur, & prae caeteris Franciscus Balbus, quarta parte 5. partis princip. quaestione 2. de praescriptio. Fanensis de pignoribus. sexta parte 3. membro ad finem. ita & ius offerendi, quod iuri excipiendi coniunctum est, nunquam praescriptione tollitur. quod expressim probant Bartol. in dicta l. pignorib. & hi qui eidem accessere, per l. Paulus. §. 1. ff. quibus modis pig. vel hypothec. solut. vbi qui possidet pignus, habet ius offerendi perpetuum, poteritque ad rem ipsam retinendam quandocunque offerre. idem notat Corneus in l. licet. C. de iuredeli. Secunda ratio ea est, quod praescriptiones ob id introductae sunt, vt per eas occurratur iuri agendi, non autem iuri excipiendi siue retinendi, cum ad ipsum tendant. l. sicut. C. de praescript. triginta vel quadraginta annorum. notatur in l. 1. C. si aduersus credito. quo fit, vt aequum, iuríque consonum sit, eas praescriptiones non impedire ius illud excipiendi, vel retinendi, ad cuius conseruationem sunt introductae. l. legata. ff. de legatis 1. l. cum tale. §. vltimo. ff. de condition. & demonstratio. Tertio eadem sententia comprobatur ex eo, quod in qualibet annua praestatione interrumpitur praescriptio, quia censetur tacite facta ex titulo praecedenti, & ad illum refertur. gloss. in l. 2. C. de adquiren. possess. Bartol. in l. cum solus. ff. de vsucap. Socin. consilio 15. libro 4. titulus autem habet illam qualitatem redemptionis, quae in qualibet praestatione est repetita saltem tacite: Ergo interrumpitur praescriptio, & ideo ratione huius interruptionis non potest extingui, nec tolli praescriptione temporis ius hoc redimendi annuos reditus. Postremo frequentissime hi annui reditus modico precio saltem minori, quam perpetui emuntur, qua ratione in his reditibus ad rationem duodecimae, decimae, vel quatuordecimae constitutis facultas redimendi ad contractus iustitiam pertinet, & est de necessitate iustitiae, quod alibi latius probabitur. Vnde ea facultas tolli non potest per praescriptionem. Et ita in hac quaestione expresse responderunt Signorol. consilio 139. Deci. in l. petens. columna 3. C. de pac. & consilio 164. vltim. dubio. Chassan. consilio 11. & in consuetud. Burg. rub. 5. §. 1. Andreas Tiraquell. de retractu conuentionali. §. 1. gloss. 2. numero 29. & Carolus Molin. de contractibus. quaest. 17. numer. 194. & quaest. 19. dicens: ita iudicatum fuisse in supremo Parisiensi Senatu. Idem tenet Tiraquellus. d. numero 26. & seq. vbi simpliciter esset appositum pactum redimendi, etiam absque dictionibus, semper, quandocunque, & similibus. Ex quibus apparet perpensis huius postremae conclusionis rationibus, eam veram esse quocunque precio empti fuerint annui reditus, nam etiamsi vltima ratio tunc cesset, priores tamen adhuc obtinent. Ex vltima vero ratione deducitur, iniquum esse propter precij iniustitiam contractum, quo annui reditus vendantur ad rationem vnius pro decem aut duodecim, cum pacto redimendi intra decennium, ita vt post decennium redimi non possint, ac maneat perpetuus reditus. Sunt ete[art. 9]nim hi contractus suspecti, quamuis a Romanis Pontificibus approbati quibusdam seruatis conditionibus, quarum ea potissima est, quod precium sit iustum, at in hoc contractu vere iniustissimum est, cum annui reditus, qui perpetuo redimi possint, eodem precio vendantur communi omnium aestimatione, quo venditi fuerunt hi decennio tantum redimibiles. Idem ex eo, quod ab eisdem Romanorum Pontificum constitutionib. exigatur libera & perpetua venditoris redimendi facultas, igitur si ea restricta sit, contractus nec licitus est, nec permittitur, quod passim traditur ab his, qui de his annuis reditib. scripsere. Et licet Conrad. de contract. quaest. 83. conclu. 8. & Ioan. a Medina de restitut. cap. de censu redimibili. col. pen. probare velint praedictum contractum licitum esse, vbi iustum fuerit annui reditus precium arbitrio boni viri, qui rem istam aestimabit cum qualitate restrictae redimendi libertatis, siquidem maius precium tunc necessarium est, quam si libera ex contractu competat redimendi facultas. Hoc tamen, quem proposuimus, casu, adest iniquitas in precio, & ideo contractus illicitus est, nec iusta ratione defendi potest. Nec opinor hunc contractum vsurarium esse, licet is iniquus sit, ea siquidem restrictio, vt intra decennium liceat redimere, non autem post, non vitiat contractum, sed vitiatur & reijcitur ab eo, itaque manet annuus hic reditus redimibilis perpetuo, & in hunc sensum accipiendum est, quod diximus, esse hunc contractum illicitum, id est, hanc eius conditionem esse iniquam, vnde satis erit, eam a contractu reijci & tolli secundum Carol. Molin. in tract. de contractibus. quaest. 50. sensit And. Tiraquel. in lib. 2. de retractu. in principio. numer. 30. quem legito. §. 1. gl. 2. nume. 64. & sequentibus. Aliud enim dicendum erit ex his, quae ab eisdem traduntur, vbi conditio in hunc modum concipitur, vt liceat venditori redimere post decem annos, non antea, tunc equidem vsurarius est contractus, quod oportunius alibi examinabitur, sat enim est, hunc de quo agimus, contractum iniquum esse ratione conditionis, contra iustitiam precij appositae, non tamen vsurarium. Quam ob rem cum semel in regio pretorio ageretur de exequutione contractus, quo annui reditus hac adiecta conditione empti fuissent, essetque petita exequutio pro iam decursis vnius anni reditibus, & opposita intra decem dies iuxta legem Regiam vsurae exceptio, ob quam iudex inferior pronunciasset contractum non posse mandari exequutioni, reuocata fuit eius sententia, ac tandem definitum, ipsum contractum exequutioni tradendum esse, non obstante exceptione vsurae, reseruato ipsi reo iure tractandi praedictam contractus conditionem, siquidem tantum actum fuerat de exequutione contractus ad solutionem reditus iam decursi. Quod si ex illa conditione contractus vsurarius foret, minime posset exequutioni tradi, cum Regia constitutio, quae de exequendis, iudicio extraordinario, & admodum breui, contractibus, statuta est, vsurae exceptionem ad impediendam exequutionem omnino admittendam esse censeat, & tandem ea fuit iudicum omnium mens, vt si de reijcienda a contractu conditione actum fuisset, plane iudicassent eam reijciendam fore, quo liberum esset venditori annui reditus, etiam post decennium, restituto precio ipsum censum redimere, quod est memoriae commendandum. # 10 ARGVMENT. CAP. X. De confirmationis sacramento ad interpretationem text. in cap. quanto. de consuetudine. SVMMARIVM. -  1 Confirmationem sacramentum esse nouae legis: idque ex sacra scriptura probatur. & nume. 2. -  2 Sola ecclesiae authoritas sufficiens est testimonium in his, quae ad religionem & fidem pertinent. -  3 Sacramenta ab alio quam a Christo institui non posse. -  4 Chrisma an sit necessarium ad Sacramentum confirmationis: & inibi intellect. ad cap. 1. de Sacrament. non iter. -  5 Sacramentum hoc confirmationis, an sit praecise necessarium ad salutem: an ex ratione praecepti? -  6 Episcopus solus, non sacerdos simplex, est huius sacramenti minister. -  7 An sacerdos simplex sit huius sacramenti minister ex Romani Pontificis commissione? -  8 Sacerdos etiam solenniter degradatus conficit corpus Christi. -  9 An possit simplex sacerdos minores ordines ex Romani Pontificis delegatione conferre? -  10 Minores ordines an sint Sacramentum? -  11 Quis sit verus Sacramenti poenitentiae minister? -  12 Summus Pontifex in his, quae ad fidem pertinent errare nequit. -  13 Summus Pontifex errare non potest in canonizatione Sanctorum. -  14 Confirmationis sacramentum non potest ab alio quam episcopo ministrari: etiam ratione immemorialis praescriptionis. -  15 Episcopatus an sit vere ordo ab alijs distinctus? -  16 An is, qui presbyter non est, possit in episcopum consecrari, atque ita consecratus an recipiat episcopalem potestatem? CAPVT X. INNOCENTIVS Tertius pius, eruditusque Pontifex, moribus & doctrina maxime illustris lib. 1. Decretalium titulo de consuetudin. cap. Quanto. confirmationis materiam attingens scribit, huius Sacramenti episcopos non presbyteros, ministros adeo esse, vt nec moribus confirmandi ius alijs, quam episcopis conuenire queat, satius esse asseuerans, Sacramentum istud fidelibus Christi fidem baptismate professis non conferri, quam a presbyteris non episcopis ministrari. Quam quidem epistolam decretalem iuris pontificij Interpretes, & si diligenter examinauerint, plura tamen omiserunt, quae ipse operae precium duxi ad eius tutiorem cognitionem & intellectum colligere, ex ipsius capitis decisione, tria aut quatuor deducens. Primum, confirmationem nouae legis sacramen[art. 1]tum esse, quo per baptismum resurgentes, erectique sustentamur & confirmamur, ne ab hostium impetu rursus impetente labamur, in hoc mundo tota aetate inter inuisibiles hostes & pericula victuri, atque in baptismo regeneramur ad vitam, post baptismum roboramur, in baptismo milites Christi recipimur, & veluti tyrones sub eius vexillo pugnaturi nomen aedimus, in confirmatione ad praelia huius mundi armis competentibus instruimur, viriumque augmentum ad gratiam accipimus ab Spiritu sancto, qui super aquas baptismi salutifero descenderat illapsu, in fonte pulchritudinem tribuens ad innocentiam. capi. 1. de consecration. distinct. 5. Non enim satis visum est humani generis redemptori nobis in baptismo spiritum innouantem impartiri, nisi & per confirmationem atque frontis chrismate consignationem, per impositionem manus Episcoporum largiretur sane spiritum tuentem, ac defendentem. Vnde Lucae vltimo dicitur discipulis iam baptizatis: Sedete in ciuitate, quoad vsque induamini virtute ex alto. Ad horum manifestam comprobationem duo apertissima sacrae scripturae loca sunt animaduertenda. Primus Actorum 8. Cum autem audissent Apostoli, qui erant Hierosolymis, quod recepisset Samaria verbum Dei, miserunt ad eos Petrum & Ioannem, qui cum venissent, orauerunt pro ipsis, vt acciperent Spiritum sanctum, nondum enim in quenquam illorum venerat, sed baptizati tantum erant in nomine Iesu: tunc imponebant manus super illos, & accipiebant Spiritum sanctum. Rursus Actorum capite 9. His auditis, baptizati sunt in nomine Iesu, & cum imposuisset illis manus Paulus, venit Spiritus sanctus super eos. Ecce igitur, quod post baptismum erat signum sensibile impositio manuum, quo conferebatur gratia Spiritus sancti, & ita erat Sacramentum; sicuti probat textus in capit. vnico. §. penultimo. de sacra vnctio. & capit. vnico. de sacrament. non itera. & concilium Florentinum sub Eugenio Quarto. Hoc ipsum indubitatum esse satis apparet ex ipsius Catholicae ecclesiae authoritate, quae sacrosancta est, & firmiter recipienda, potissimum in his, quae ad fidem & religionem pertinent. Nam quoties siue de scripturis, siue de veritate quauis alia ad catholicam fidem spectante controuersia adsit, sufficiens est ipsius ecclesiae potestas iudiciaria, ad eam dubitationem dissoluendam, penitusque rescindendam, quandoquidem nullus penitius, rectiúsue scripturam aliquam interpretabitur, quam is, qui spiritum & mentem scriptoris habet. Ecclesia ergo spiritum Dei habens, errare nequit in diuinis testimonijs interpretandis, quippe quae ab ipso Christo eius sponso regatur & doceatur, eam enim Christus dilexit, & seipsum tradidit pro ea, vt illam sanctificaret. Paulus ad Ephesios 5. idem Paulus ad Timotheum. 3. Ecclesia Dei, quae est fundamentum & columna veritatis, & Matthaei capit. 28. dicit Dominus: Ecce ego vobiscum sum omnibus diebus, vsque ad consummationem seculi. Primum ergo principium rerum ad fidem pertinentium, ipsius ecclesiae authoritas est, vt vniuersalis ecclesiae traditiones in pertinentibus ad fidem non minoris authoritatis sint, quam ipsa sacra scriptura, etiamsi eius testimonium desit ad probationem eius, quod ecclesia tradiderit, vt praeter alios satis erudite tradunt, Roffensis contra Lutherum 3. veritate, Ioannes Driedo. libro 4. de eccles. dogmat. capit. 2. Albertus Pighius libro 1. de eccles. Hierar. & libro controuersiarum capite 3. Alfon. a Castro de haeresibus. capit. 5. & libro 1. de iust. haeretic. punit. capite 4. Quo fit, vt licet sacrae scripturae authoritate non posset probari, confirmationem sacramentum esse, quod tamen ex ea catholice intellecta manifestissimum est, satis profecto sit ab ecclesia id ita definitum fuisse, vt firmiter credamus, confirmationem sacramentum esse nouae legis, & ea ratione gratiam conferre, quemadmodum catholici aduersus Lutherum & profitentur, & probant post Magistrum Thomam, & communem Theologorum sententiam in 4. sentent. distinctione 7. eundem Thom. 3. parte. quaestion. 72. articul. 1. Melchiadem Papam in epistola ad Hispaniarum episcopos, & Eusebium Romanum Pontificem, epistola 3. ad episcopos Thusciae. c. de his. c. manus. de consecrat. distincti. 5. Hieronymum, Augusti. Clementem, Bedam & alios, quos diligenter citant, concilium Coloniense in Enchiridio Christianae institutionis cap. de Sacramento confirmationis. Ioan. Eckius Tomo 4. homilia 24. Meminit etiam huius sacramenti Dionysius Pauli discipulus, cap. 4. de ecclesia. hierar. quo quidem loco scripsit, sacramentum hoc appellatum fuisse ab Apostolis τελετὴν, id est perfectionem sanctificationis. Quod si ab ipso ecclesiae Christianae exordio, ab ipsa Apostolorum aetate sacramentum istud apud Christi fideles receptissimum semper fuit, quid obsecro quaeris? dum disputas a quo fuerit institutum, nónne scis? nec refragari potes hoc [art. 3]Sacramentum esse. Deinde Sacramenta nec ab Ecclesia, nec ab Apostolis, nec ab alio quam a Christo institui posse? Id enim catholici theologi praemittunt, & maxime Thom. d. articulo 1. idem latius 3. part. q. 64. articu. 2. cui in hoc frequentiori consensu caeteri suffragantur, & probatur euidenter ex eo, quod gratia, quae per Sacramenta confertur, a solo Deo Iesu Christo, sicut & gloria dari potest. Idem probat diuus Ambrosius libro 4. de sacramentis, capit. 4. ex Iunioribus eruditissime ac diligenter Melchior a Cano, qui Salmanticae theologiam primario munere omnium maximo applausu profitetur, in relectione de Sacramentis. Quinta eius parte. Igitur palam est, hoc confirmationis sacramentum a Christo institutum fuisse, ab Apostolis vero eius discipulis promulgatum. His suffragatur concilium Tridentinum, sessione 7. cap. 1. dum pronunciat, anathema esse eum, qui dixerit, sacramenta nouae legis a Christo non fuisse instituta. Nec refert aliquo Euangeliorum loco aperte hanc institutionem non probari, siquidem multa alia signa fecit Iesus, quae non sunt scripta in libro hoc, Ioannis vltimo. Satenim est hoc sacramento Apostolos vsos fuisse, vt seclusa dubitatione intrepide credendum sit, ab ipso Iesu institutum fuisse. Sunt equidem plura, que Christus voluit nobis per Apostolos eius insinuare, quorum apud Euangelistas nulla mentio est, quod ita esse Augustinus fatetur libro 2. de visitatione infirmorum, scribens: Sacram vnctionem infirmorum institutam a Domino Iesu fuisse per Iacobum Apostolum eius, Iacobi cap. 5. His diuus Cyprianus accedit, sermone de ablutione pedum. Sicut par est, inquit, Spiritui sancto, & Christo diuinitas, ita in suis institutis aequa est authoritas & potestas, nec minus ratum est, quod dictante Spiritu sancto Apostoli tradiderunt, quam quod ipse tradidit, & in sui commemorationem fieri praecepit. Hactenus Cyprianus, quem & alios in huius rei testimonium aduocant, Roffensis contra Luth. 9. veritate. & Io. Driedo. lib. 4. de dogma. cap. 5. 1. & 2. eius partibus. Quin & plura ecclesia catholica circa sacramenta, religionem & fidem tradidit, quam nec ex sacra scriptura constant, nec ex scriptis Apostolorum traditionib & tamen verbo ab Apostolis recepit, vel ipsa totius eccles. consuetudine lumine S. sancti constituta & stabilita sunt. Paulus sane id asserit 2. ad Thes. cap. 2. Ergo fratres state, & tenete traditiones nostras, quas edocti estis, siue per sermonem, siue per epistolam nostram. Augustinus de Baptismo paruulorum contra Pelagianos: paruuli, inquit, baptizati in numero credentium ponuntur, & hec solum ex consuetudine ecclesiae antiqua, canonica, fundatissima. Possem profecto plura in huius rei comprobationem adducere, quam missa facio, eo quod apud Roffens. veritate 10. Driedonem d. c. 5. par. 4. obuia sint. Colligere quidem ex eis possumus antiquam consuetudinem a temporib. Apostolorum custoditam, per vniuersas ecclesias sufficiens esse argumentum ad demonstrandum, hanc sumpsisse originem ab Apostolorum traditione. Hinc infertur, nimis superstitiosam esse dubitationem eorum, quod confirmationis sacramentum ex eo suggillant, quod nullibi appareat, Apostolos chrismatis vnctione vsos, quib ego respondendum esse censeo, ab Apostolorum aetate ecclesiam hac vnctione, pro ritu huius Sacramenti vsam fuisse, vt testatur Dionysius c. 4. de eccles. Hierarchia. diuus etiam August. lib. 2. contra literas Petiliani c. 104. ita ad hoc scribit: In hoc vnguento sacramentum chrismatis vult interpretari, quod quidem in genere visibilium signaculorum sacrosanctum est, sicut ipse baptismus. Quibus verbis Augustinus confirmationem ipsam Sacramentum appellat, & id per vnctionem chrismatis conferri palam asserit. Imo esse necessariam vnctionem chrismatis, admistis oleo & balsamo ad confirmationem, ita vt sine ea Sacramentum non sit, adserunt Thom. 3. par. q. 72. art. 2. & 3. idem post Magistrum in 4. dist. 7. & ibi caeteri praesertim Duran. ac Palud. q. 1. art. 2. Hadria. in materia de confirmat. ar. 2. Quorum sententia communior est, nam cum haec sit materia huius sacramenti, sicut aqua baptismi, patet manifeste nec baptismum sine aqua, nec confirmationem sine chrismate conferri, & probatur in c. 1. §. penult. de sacra vnct. & in c. nouissime. de consecra. dist. 5. Cui assertioni fortiter refragatur text. in cap. 1. de Sacram. non iter. vbi Innoc. Tertius ad quaestionem, vtrum confirmationis Sacramentum in eo debeat iterari, qui per errorem fuit, non chrismate sed oleo delinitus, in hunc modum respondet. Ad quod breuiter duximus respondendum, quod in talibus non est aliquid iterandum, sed caute supplendum, quod incaute fuerit praetermissum. Quibus equidem verbis conuincitur, confirmationem sola vnctione olei celebratam Sacramentum esse, ergo ex necessitate praecisa Sacramenti non exigitur vnctio chrismatis, nam si haec exigeretur, non esset confirmatio cum sola olei vnctione, Sacramentum, & ideo nec satis esset suppleri quod defuit, sed esset Sacramentum istud ita conferendum, ac si nunqnam collatum fuisset, nec vlla fieret iteratio, quandoquidem nullum Sacramentum confirmationis praecesserit. Huic obiectioni respondent quidam ingenue concedentes, confirmationem cum sola vnctione olei Sacramentum non esse, & ideo cum vnctione chrismatis denuo celebrandam, & tamen ex hoc non repeti iterum Sacramentum, cum nullum praecesserit, atque hoc ipsum esse opinantur, quod Decretalis asseuerat, dum praecipit, non esse Sacramentum iterandum, id est, per celebrationem huius Sacramenti, quae denuo cum chrismate fit, nihil iterari, huius expositionis authores fuere Palud. & Durand. d. quaest. 1. articul. 2. & Hadria. in tract. de confirmationis Sacramento art. 2. Cardinalis a Turre Cremata in c. nouissime. de consecrat. distinct. 5. art. 2. numero 6. Quae quidem interpretatio dubio procul violenta est, siquidem ab eius capitis proprio sensu nimis aliena apparet, si quis etenim Innocentij Tertij responsionem animaduertat, videbit plane satis extraneum ab eius sensu hunc intellectum esse. Esto sane confirmationem denuo cum vnctione chrismatis celebrandam esse, omniaque solenniter agenda, ac si nullus confirmationis actus praecessisset, nec ex hoc vllam fieri Sacramenti repetitionem, quid, obsecro, significant illa verba, quae Innocentius vir doctissimus addidit, caute supplendum esse, quod incaute fuerat praetermissum, vbi manifeste de suppletione potius, quam de solenni celebratione agit. Deinde, si vera esset praefata expositio, non diceret summus Pontifex, non esse aliquid iterandum, sed nihil iterari, nihil sane repeti per huius Sacramenti nouam & solennem collationem. Quam ob rem mihi satis placet, quod Caieta. opinatur in 3. par. quaest. 72. articul. 2. dicens, vnctionem olei esse materiam huius sacramenti, & ideo de necessitate praecisa requiri, vt sacramentum sit, chrisma vero, id est, vnguen tum ex oleo & balsamo, esse de necessitate precepti. Quo fit, vt confirmatio olei vnctione celebrata, verum sit sacramentum, sicut Baptismus aquae aspersione, & tamen postea vnctio chrismatis fieri debet, nec ipsa confirmatio repetenda est, atque hic videtur planus praedictae Decretalis sensus maxime conueniens Canonistarum interpretationibus. Nam quod antiqui sanctissimique viri scribunt de vnctione chrismatis, ad hoc Sacramentum conferendum, nihil impedit veritatem huius intellectus, cum chrisma vnctionem significet, quae referri potest ad olei sancti consignationem. Ex his deducitur, quod primo loco adnotauimus, confirmationem Sacramentum esse ab ipso Iesu Deo optimo maximo institutum, quod vnctionem pro eius materia & necessitate exigit. Secundo loco ex eadem Innocentij Tertij decisione colligitur, confirmationis Sacramentum non [art. 5]esse praecise de necessitate salutis, atque in hoc differre a Baptismo, qui praecise necessarius est ad salutem, & hoc ipsum probatur, dum text. dicit, tutius esse hoc Sacramentum sine periculo omitti, quam ab his, quibus id conferre non licet, ex temeritate adsumere, quod Panormitanus & caeteri communiter aduertunt, & Thomas praemittit. 3. part. quaestio. 72. articul. 8. dum scribit, infantes baptizatos etiam sine hoc Sacramento saluos fieri, idem Thomas quaest. 65. articul. vlti. & in 4. distinctio. 7. quaestio. 1. articul. 1. ad secundam quaestionem, cuius opinio a Theologis frequentissimo omnium calculo recipitur, vt fatetur Hadrianus articu. 1. Est tamen dubium, an hoc Sacramentum sit necessarium ex Dei, vel Ecclesiae praecepto, ita vt mortale crimen sit eius adsumptionem omittere, & videtur ita dicendum esse. Primo ex cap. vt ieiunij. de consecrat. distinct. 5. Est enim ibi a concilio Aurelianensi capite 3. definitum, non esse Christianum, qui episcopali confirmatione chrismatus non fuerit. Secundo est text. in eadem distinctio. cap. de his. vbi Melchiades Papa Hispaniarum episcopis scribit, Sacramentum Baptismi, & confirmationis ita coniuncta esse, vt vnum sine altero rite perfici non possit. Tertio Gratianus eadem distinct. in principio ex Vrbano Papa tradit, omnes fideles per manus impositionem Episcoporum Spiritum sanctum post Baptismum recipere debere, vt pleni Christiani inueniantur. Vnde quidam existimant, Sacramenium istud accipiendum esse ex necessitate praecepti Ecclesiae semel in vita, cuius opinionis censentur Palud. in 4. distinct. 7. quaest. 1. Florenti. 3. part. tit. 14. cap. 14. §. 5. Syluest. verbo, confirmatio diuina. 2. colum. dicentes, etiam esse hoc sacramentum in praecepto, vbi Christiano baptizato immineret periculum belli spiritualis, aut persequutionis, quo ad fidem, quam esset coram tyranno professurus, defensurusque, sicuti sacramentum Eucharistiae est in praecepto ei, qui in periculo mortis corporalis constitutus est, quod notatur in cap. cum infirmitas. de poenit, & remi. Hoc tamen Eucharistiae sacramentum est in praecepto ex institutione diuina iuxta illud. Hoc facite in meam commemorationem. & docet Thomas in 3. part. quaestio. 80. articul. 11. Theologi in 4. distinct. 9. vbi prae caeteris Gabriel quaest. 1. quidquid Caietanus in contrarium scripserit dicta quaestio. 89. articul. 11. & in summa: verbo, communio. versic. tertium tempus. Sic sane Christianus Sacramentum confirmationis omittens, vel in periculo mortis spiritualis, vel tempore opportuno, quo verisimiliter auxilio Spiritus sancti in fide confirmantis indiget, mortaliter peccat. Quod etiam nititur probare Cardinalis a Turre Cre. in princ. de consecr. distinct. 5. dicens, Sacramentum confirmationis esse necessarium ex institutione Ecclesiae, opposita sententia verior profecto est: siquidem nec ex praecepto Dei, nec ex praecepto Ecclesiae tenemur sacramentum istud accipere, tametsi idmaxime vtile sit, & ideo a Christi fidelib. summopere, solertique diligentia expetendum, & procurandum, ac precipue cauendum est, ne per contemptum omittatur, esset enim contemptus is, graue & mortale crimen. Haec vero propositio ex eo probatur, quod si esset hoc praeceptum diuinum, oporteret hoc ipsum Sacramentum ministrare existentibus in periculo mortis, continuoque ab hoc seculo transituris, modo discretione praeditis, sicuti constat eadem ratione de Eucharistiae sacramento, maximo etenim periculo tentationum daemonis obijcitur, qui mortis agone constringitur, at praecepta diuina de sacramentis suscipiendis, tunc potissimum vinculum obligationis habent, quando fidelis ob grauem necessitatem eis indiget, sicuti apud Theologos receptissimum est, & tamen continuo transmigraturus ab hac vita non tenetur sacramentum confirmationis accipere, vt probatur in cap. 2. de consecr. dist. 5. Caeterum Ecclesia nusquam iniunxit Christianis confirmationem, sed tantum eis aperuit vim, & effectum eius ad corroborationem fidei, & ad perfectam vitae consumationem, vt tandem instructiores simus ad luctam, & pugnam cum demonib. subeundam. ad quam Baptismatis vi satis sufficienter armamur, ex authoritate Magistri in 4. sent dist. 1. Atque in hunc sensum sunt accipienda, quam, Palud. & sequaces in propriae opinionis comprobationem adducunt, quod patet ex notatis ab Hadriano in tract. de confirmat. articu. 1. post Thomam dict. quaest. 1. & gloss. dicto cap. vt ieiunij. Colligitur ergo, confirmationis sacramentum non esse praecise necessarium ad salutem, nec ex praecepto Dei, nec Ecclesiae fidelibus iniungi, & ideo, si absque contemptu omittatur, mortale crimen minime committi, licet ex sacro testimonio, authoritatibus sanctorum patrum necessarium esse probetur ad gratiae augmentum, ac fidei corroborationem, vt eam instructiores profiteamur. Tertium, quod ex eodem Innocentij Tertij responso adnotari solet, eam habet difficultatem, Quis sane sit huius Sacramenti minister? qua in quaestione constat, Episcopum, non alium [art. 6]huius esse sacramenti ministrum, & id apparet, eo, quod statim post Christi ascensionem nunquam isthaec manuum impositio facta est, nisi per solos Apostolos, quibus successere episcopi, nec facta fuit a discipulis, quos presbyteri representant. Sic Damasus Papa in epistola de coepiscopis ait. Quod autem solis Apostolis, eorumque successoribus proprij sit officij tradere Spiritum sanctum, liber Actorum Apostolorum docet, presertim cum nullus ex septuaginta discipulis, quo rum isti, scilicet presbyteri in ecclesia speciem gerunt, legatur donum Spiritus sancti per manuumimpositionem, vt praedictum est, tradidisse. Idem docent Innocentius primus in epistola ad Decentium Eugubinum cap. 3. Melchiades Papa ad Episcopos Hispaniarum, Eusebius ad Episcopos Thusciae epistola 3. Rabanus de instit. cleri. lib. 1. cap. 30. quorum mentio fit a Gratiano de consecrat. distinct. 5. cap. 2. 3. & sequentibus, hoc ipsum definitum est in concilio Hispaniensi. 2. cap. 7. & in Constantiensi. 28. errore Vuiclefh. & in Florentino sub Eugenio quarto, & in Coloniensi synodo, tit. de sacram. confirm. ad finem, & in Tridentina generali synodo sub Paulo Tertio, titu. de sacramentis. Tradunt & id Theologi in 4. distinct. 7. Thom. 3. par. quaest. 72. artic. 11. Alfonsus a Castro de haeresib. verb. confirmatio. Ioan. Eckius in Enchiridio cap. 7. nostrates in dicto cap. quanto. illius decisionis authoritate hanc sententiam comprobantes. Verum enimuero ancipiti controuersia disputari solet hoc in tractatu, an ex Romani Pontificis commissione simplex Sacerdos sit huius sa[art. 7]cramenti minister, possitque id conferre Christi fidem baptismate professis, nam quibusdam placet, Episcopum ita esse huius Sacramenti ministrum, vt nullo pacto etiam ex Pape dispensatione id ministrari queat a presbyteris, non Episcopis, & hoc praecipue, quod huius Sacramenti, sicut & aliorum minister, sit ex institutione diuina ab ipso Deo designatus, & ideo nequeat a Romano Pontifice mutari, quod probatur. Nam ita ad Sacramenti essentiam pertinet minister, sicut materia & forma, que tamen non possunt a Papa mutari: Igitur nec minister. Hoc profecto manifestius fit, si consideremus, ministrum formam, & materiam Sacramentorum non posse ab alio, quam a Deo institui, ipse eten im est Sacramentorum institutor, cui soli competit definire, quae sint ad illa Sacramenta necessaria. Thom. 3. par. q. 60. art. 5. Quam ob rem sicut Papa non posset statuere, quod laicus consecraret Christi corpus, nec quod Sacerdos absque pane sub alia materia conficeret idem corpus Christi, nec quod absque aquae elemento Baptismus ministraretur, nec item aliquem sacris ordinibus insigniri posse ab eo, qui Episcopus non est, ita eadem ratione concluditur, nec permittere summum Pontificem posse, nec delegatione committere, vt simplex sacerdos Sacramentum confirmationis ministret, Quod si dixeris, sacerdotem simplicem ex institutione diuina etiam esse huius Sacramenti ministrum, duabus rationib. haec diluitur propositio. Prima ex eo, quod hoc ipsum reprobatum extiterit frequenti omnium assensu. Secunda, quod si ita verum hoc esset, Papa non potuisset hanc facultatem confirmand. ex diuina institutione presbyteris simplicib. conuenientem ab eis auferre, & ob id possent adhuc hoc sacramentum ministrare, quod nemo doctus admittet. Scribit enim Paulus 1. ad Cor. c. 4. Sic nos existimet homo, vt ministros Christi & dispensato res ministeriorum Dei. Ergo quibus Christus dedit potestatem, non potest homo auferre, cum hoc ipsi Deo optimo maximo [art. 8]tantum competat. Hinc sacerdos vtcunque solenniter degradatus, conficit Eucharistiae Sacramentum, etiam si is haereticus sit gl. in cap. 2. de cleri. excom. mi. vbi Abb. Card. & Doct. communiter tex. optimus in c. quod quidam. 1. quaest. 1. Thom. 3. par. quaest. 82. art. 8. Doct. in c. accedens. 50. distinct. Alfon. a Castro lib. 2. de iusta haeret. punit. c. 21. licet gl. in d. c. accedens. & in c. degradatio. de poenis in 6. & in summa. 9. quaest. 1. contrarium maximo errore dixerint. Potestas siquidem ordinis est corpus Christi verum, nec ab alio, quam ab ipso Deo ob eius excellentiam dari potest, & ideo semel data indelebilis est, quod & Thom. asserit 2. 2. quaest. 39. artic. 3. Sic sane minister sacramenti ab ipso Deo institutus, tolli ab Ecclesia non potest ad hunc effectum, vt si post Ecclesiae prohibitionem minister a Christo statutus Sacramentum ministret, verum non sit Sacramentum istud. Inde fit, vt liceat prohibitum sit extra necessitatis tempus laicos Baptismi sacramentum ministrare, tamen si illud ministrent, tenet Baptismus, vt scribit Thom. in 3. par. q. 67. artic. 3. Nam baptizare quamuis ad ordinem sacerdotalem spectet, secundum id, quod decet, & solenne est: non tamen ex necessitate Sacramenti: Apparet igitur, si vera huius Sacramenti confirmationis Episcopus minister est ab ipso Deo institutus, vt constat, non posse sacerdotib. simplicib. hoc ministerium committi, sicut si ijdem sacerdotes ministri fuissent a Christo decreti, non potuisset Romanus Pontifex hoc ius ab eis tollere. Ex quo manifeste conuincitur, falsum esse, quod Inno. Panor. & alij in d. c. quanto. scribunt, dicentes, posse Papam potestatem istam ministrandi sacramentum confirmationis, episcopis competentem ab eis tollere, ita vt si ministrarent illud, nihil agerent, quod periculosum est, nec vlla ratione defendi valet, vt animaduertunt Alex. de Hales. 4. par. quaest. 35. memb. 6. Io. Maior in 4. dist. 7. Hadri. in tract. de confirma. art. 3. Bernard. Anto. Imol. col. 3. Barb. col. 12. in praed. c. quanto. postgl. in c. manus. de consecr. dist. 5. Quin Abb. & aliorum sententiam haereticam esse probat. Alfons. a Ca. lib. 2. de iust. haeret. punit. cap. 22. qui tres ad hanc rem proponit assertiones verissimas sane, & omnino vtiles, quarum prima habet, Papam non posse tollere ab episcopis potestatem conferendi illa Sacramenta, quae sunt episcopis reseruata, vt confirmatio, ordo: ita, vt illorum sacramentorum collatio ex hac Papae prohibitione irrita sit. Secunda, summum Pontificem posse prohibere episcopis executionem ordinis episcopalis circa sacramenta, siue particulari, siue generali prohibitione ad effectum istum, vt post hanc prohibitionem episcopus ordinans, aut confirmans peccet, quanuis ea, quae fecerit, sint rata, & firma, nec iterum repetenda. Tertia, Papam posse ab episcopis eam potestatem ordinis, quam habent circa sacramentalia auferre, vt puta circa consecrationes altarium, calicum, vestimentorum benedictiones in hunc sensum, vt actum ab eis contra hanc prohibitionem minime valeat, cum haec potestas potius iure humano quam diuino eis competat. Ex hac igitur prima ratione, quam fortissime stringit, videtur, commissione Romani Pontificis sacerdotem simplicem, minime posse sacramentum istud confirmationis ministrare. Secundo, vt alias rationes omittam, hoc idem probatur, cum ea, quae ordinis sunt, committi nequaquam possint ei, qui ordine illo caret. text. in c. vlti. de consecrat. Ecclesiar. vel alta. Sed ministerium huius sacramenti pertinet ad Episcopos ratione ordinis, seu potius ratione consecrationis episcopalis: Ergo committi non potest his, qui episcopi non sint. Et si dixeris, non posse hanc commissionem fieri ab Episcopis, vt praedicta Decretalis loquitur: posse tamen fieri ab ipso summo Pontifice, respondetur, in his, quae ad ordines & sacramenta pertinent, non habere maiorem potestatem summum Pontificem, quam habeat Episcopus in propria dioecesi, licet quo ad causarum decisionem, maiorem potestatem habebeat ipse Papa, quam Episcopi. His quidem & alijs fundamentis, non posse ex delegatione Papae simplicem sacerdotem confirmationis sacramentorum ministrare, asserunt Durand. Scotus, Maior & Adria. in 4. dist. 7. de sacramento confirma. artic. & q. vlti. Alfonsus a Cast. lib. de haeresib. verb. confirmatio. idem lib. 2. de iust. haeret. punit. cap. 21. & 22. Sed Contrariam sententiam, imo posse simplicem sacerdotem ex Romani Pontificis commissione Sacramentum confirmationis ministrare, multi ex eo defendunt, quod ex commissione Papae possit sacerdos simplex minores ordines [art. 9]conferre, cum hi non habeant immediatam relationem ad corpus Christi verum. Thom. in 4. dist 25. q. 1. art. 1. quem caeteri ibi sequuntur Collectari. Ab. & alij communiter in dict. cap. quanto. Ergo etiam poterit Papa delegare simplici sacerdoti ministerium Sacramenti confirmationis, cum hoc Sacramentum non habeat immediatam relationem ad corpus Christi verum, & ita hac ratione Thom. dicta disti. 7. q. 3. vtitur, cuius opinionis authores omnino consentiunt. Verum haec ratio tollitur ea consideratione, qua distinguuntur minores ordines a maioribus, & sacris, vt licet maiores ordines sint Sacramentum, & diuino iure instituti, quod satis compertum est: minores vero nec sint Sacramentum, nec diuino, sed potius humano iure statuti, sicuti Durand. distinct. 24. quarti Sententiarum opinatur: Atque ita praemissa hac Durandi sententia Alfonsus a Castro dict. cap. 22. primam rationem, quam adduximus, dilu[art. 10]ere conatur. De prima quidem tonsura hic non agimus, ea etenim conferri potest quandoque ab Abbatibus, qui episcopi non sunt, nam & non esse eam tonsuram ordinem quidam existimant, sicuti a nobis adnotandum est in capit. quia nos. num. 3. de testament. posse vero eam conferri ab Abbatibus eorum monachis, probat text. in cap. cum contingat. de aetate & qualita. Ego sane video, in his periculosum esse, ab his discedere sententijs, quae frequentiori authoritate doctissimorum virorum probantur. Deinde non dubito, Durandi sententiam communi Theologorum iudicio improbatam esse, hi etenim in 4. sentent. distinct. 24. tenuerunt, minores ordines esse Sacramentum, & praecipue Thom. q. 2. artic. 1. ad finem. & artic. 3. in vltimis verbis. Palud. & Maior q. 1 Caiet. item in opusculo 27. quaestionum. q. 23. dum probat, esse necessarium contractum corporalem in Sacramento ordinis, & subdit exemplum de traditione libri, & Clauium, aperte huius est sententiae, vt existimet hos minores ordines esse Sacramentum, & cum ordo Sacramentum sit, ac sub eo passim a tempore Apostolorum constituantur hi minores ordines, vt tradunt ex Ignatio, Dionysio & alijs quotquot aduersus Lutherum hac aetate scripsere, & prae caeteris concilium Col. ti. de sacra. ord. Castro de haeresib. dictione, ordo, consequitur hos ordines Sacramentum esse, tametsi non desint, qui Durandi opinionem probabilem esse censeant, nam & ipse Caieta. in q. de modo tradendi ordines. art. vnico. fol. 43. asserit, hos minores ordines potius esse sacramentalia, quam Sacramenta. Idem ipse senserat 3. par. q. 64. ar. 6. versi. in responsione ad primum. Et Magister sent. in dicta dist. 24. idem insinuat, dum hos minores ordines procedente tempore ab Ecclesia esse institutos opinatur. Vnde colligitur, Sacramenta non esse, cum ab Ecclesia, aut ab alio, quam a Christo institui nequeant. Quod si haec Durandi sententia recipienda est, prima haec ratio de Presbyteris simplicib. ex commissione Papae ministrantib. minores ordines, parum, aut nihil ad propositam dubitationem pertinet. Verum si reijciatur Durandi opinio admissa contraria, quam certior est, nullo pacto defendi poterit, quod praemisimus, imo dicendum erit, nec ex commissione Pape simplices Sacerdotes posse minores ordines conferre, quod Adrianus d. art. 3. expressim tenet. Nisi dixerimus, Sacramenti ordinis ministrum ordinarium esse Episcopum, posse tamen esse simplicem Sacerdotem ex delegatione Romani Pontificis, sicuti statim dicemus in Sacramento confirmationis, quod tamen, vt ingenue fatear, mihi satis dubium est, & incertum. Secunda ratio, quae videtur persuadere, simplicem Sacerdotem ex commissione Papae, posse ministrare Sacramentum confirmationis, deducitur ex eo, quod simplex sacerdos nullos habens subditos, non potest quenquam a peccatis absoluere, nec ei Sacramentum poenitentiae ministrare, adeo, vt si tentet, nihil actum sit. At si hu[art. 11]ius Sacramenti minister esset, absolutio teneret, & tamen cum minister non sit, ex delegatione Episcopi, aut Romani Pontificis poterit hoc poenitentiae Sacramentum ministrare, quod passim conceditur, nec negari poterit. Igitur ex Papae commissione, qui minister non est Sacramenti confirmationis, poterit id optime ministrare. Verum & ista argumentatio parum prodest, cum a dissimilibus fiat. Etenim Romanus Pontifex, cum simplici Sacerdoti delegat ministerium Sacramenti confirmationis, non ei concedit, nec tradit episcopalem ordinem, aut potestatem, quae quidem episcopalis ordinis potestas necessaria est ad ministerium huius sacramenti, & quidem iure diuino, sed cum idem Pontifex aut Episcopus simplici Sacerdoti subditos commendat & tradit, aut cum delegat illi absolutionem Sacramentalem, non facit absolute ministrum eum, qui non est minister huius Sacramenti poenitentiae, sed ei concedit iurisdictionis potestatem, quae iure diuino necessaria est ad hoc ministerium, & quae simplici sacerdoti deerat, vt esset huius Sacramenti minister. Etenim vero licet simplex sacerdos eo tempore, quo ad Sacerdotium fuit assumptus, habuerit, & acceperit potestatem ordinis, que necessaria est ad absolutionem sacramentalem, non tamen habuit, nec accepit alteram potestatem, quae iurisdictionem exigit. Nam praeter potestatem ordinis, simul necessaria est potestas iurisdictionis ad ministrandum poenitentiae Sacramentum, non tantum iure humano, sed & diuino: Itaque Sacerdos simplex, minister non est Sacramenti poenitentie, donec habeat iurisdictionis potestatem, vtraque etenim necessaria est. Iurisdictio autem traditur, cum Sacerdoti simplici, vel datur ordinaria animarum cura, vel delegata. Nec sufficit potestas ordinis absque potestate iuris dictionis, quod eleganter & erudite adnotarunt Thomas in 4. distinct. 17. q. 3. articu. 3. q. 4. idem in distinct. 18. q. 1. art. 1. q. 2. ad 2. distinct. 19. q. 1. artic. 2. ad 3. quaestionem. Adrianus in tractatu, de confessione. q. 5. fol. 6. Cardin. a Turre Cremata lib. 1. de Ecclesia. cap. 96. Alfonsus a Castro lib. 2. de iust. haered. punit. cap. 21. Melchior a Cano in relect. de poenitentia. 5. parte. fol. 133. & probatur authoritate concilij Florentini, quo definitum est, Sacramenti poenitentiae ministrum esse Sacerdotem, habentem authoritatem absoluendi ordinariam, vel delegatam. idem tradit & probat Caieta. in q. vnica. de ministro poenitentiae. Tertio probatur, simplicem Sacerdotem posse ex Romani Pontificis dispensatione. Sacramentum hoc confirmationis ministrare, authoritate diui Gregorij, qui lib. 3. Epistolarum c. 26. ad Ianuarium Carolitanum scribens permittit, & vere concedit licentiam presbyteris, vbi desint Episcopi, ministrandi confirmationis Sacramentum. Quod si id fieri iure non posset, vir doctissimus & sanctissimus minime permisisset, huius authoritatis Gratianus meminit 95. distin. c. 1. Sed Durand. & Maior, videntes Gregorium summum Pontificem hoc fecisse, quo propriam opinionem audacter tutarentur, respondent audacius, Gregorium hominem fuisse, & ideo potuisse errare, atque hac in re palam errasse. Quae sane responsio dura nimis & impia censetur, nam licet hoc in tractatu non oporteat discutere, fueríntne aliqui Romani Pontifices haeretici, aut in fide errauerint, cum id alibi latissime tractetur a Canonistis in c. si Papa. 40. distinct. & cap. Anastasius 19. distinct. doctissime ab Alberto Pighio libro 4. de Eccles. Hierarc. cap. 8. Alfonso a Castro lib. 2. de iusta haeret. punit. cap. 23. vere tamen asseuerandum est, summum Pontificem in his, que ad fidem pertinent, vt personam pu[art. 12]blicam & Ecclesiae caput aliquid definientem, minime errare posse, quod probatur Matthaei capite 16. vbi aperte ostenditur ex illa promissione Christi dicentis ad Petrum. Super hanc petram aedificabo Ecclesiam meam, & portae inferi, hoc est, Haereses, non praeualebunt aduersus eam. Ostenditur, inquam, fidem synceram, & inuiolabilem permansuram esse in Petro, & eius successoribus. De inde testimonio Lucae cap. 22. dilucide apparet, rogasse Christum pro fide Petri, vt pro aliorum confirmatione ea maneret integra. Sic enim inquit Iesus: Ego rogaui pro te, ne deficiat fides tua, tu autem conuersus confirma fratres tuos. Qua obsecro, ratione deficiet Petri, aut successorum fides, illo pro ea rogante, qui semper exauditur? Praeterea definitio Romani Pontificis certum nobis exhibet in pertinentibus ad fidem Canonem, quo instructi in fide, minime errabimus. cap. maiores. de baptismo. capit. significasti. de electio. cap. sic omnes. 19. distin. cum alijs, quae ad hanc rem adduci possent, facilime ex Gratiano. 24. quaest. 1. & maxime in capit. memor. & in capitu. quoties. & capitu. haec est fides. Sed si Papa errare posset in fide, eius Decretum non esset nobis Christi fidem profitentibus certum, imo periculosum. Quo fit, vt Catholicam, & veram propositionem esse constanti animo testemur, Papam non posse in pertinentibus ad fidem quidquam, vt Ecclesiae summum rectorem definire, quod erroneum sit. quod adserunt Thomas, & Caieta. 2. 2. quaest. 1. artic. 10. & quaestio. 11. artic. 2. ad tertium. Florenti. 3. part. tit. 22. capitul. 6. §. 17. idem Caietanus in tractat. de concilijs cap. 9. & 11. Thomas quodlibe. 9. articul. vltimo. Cardinalis a Turre Cremata in dicto cap. haec est fides. & in tractat. de Ecclesia libro 2. cap. 109. & sequentib. Syluester verbo. Ecclesiast. 1. quae. 3. Albertus Pighius lib. 4. de Ecclesiast. Hierar. cap. 3. & sequentibus. Alfonsus a Castro de iusta Haereticorum punitione, libro 1. cap. 4. & c. 6. Verum si quid summus Pontifex, non vt totius Ecclesiae Christianae rector, sed vt priuata persona, vel docendo, vel scribendo asseruerit, quod ipse minime vult vti vniuersale Decretum apud omnes censeri, nolens ad id recipiendum, aut credendum quenquam obligari, errare quidem poterit, cum priuata tunc vtatur authoritate, non publica. Nam & si Papa errare possit, vt priuatus, non tamen permittet Deus, vt id, quod praue sentit, & contra Catholicam fidem, toti Ecclesiae veluti eius pastor, officio Vicarij Christi fungens, credendum praecipiat. Nec hoc in loco tractare modo vacat, an in rebus fidei definiendis & examinandis, alijsque negotijs arduis expediendis teneatur summus Ecclesiae Praesul, Cardinalium, vel saltem iuris diuini peritorum consilium exigere ad iudicij consultationem, & deliberationem: Etenim hoc obiter examinat Cardinalis a Turre Cremata in dicto lib. 2. cap. 102. versic. ad sextum. Cui adde locum illum Deuteronomij capit. 17. cuius meminit Romanus Pontifex in cap. per venerabilem. qui filij sint legitimi. item ea, quae scripta sunt Exodi cap. 18. & 24. & Actuum cap. 15. Ex nostris Lector poterit Felinum, & Ripam legere in Rubri. de constitut. Iasonem in l. placet. C. de sacrosanctis Ecclesijs. 2. colum. Abb. in cap. 2. de cleric. non resident. & alibi passim. Barbat. de praest. Cardinal. part. prima, quaestio. secunda colum. 7. Iacobatium de concilio lib. 7. artic. 5. sat nunc erit, certam esse suprascriptam opinionem, ex qua & illud deduci potest, Papam non posse in Canonizatione sanctorum errare, quam praeuia diligenti examinatione, maturoque prudentum consilio, vti Ecclesie summus [art. 13]Praeses decreuerit. Siquidem vt tradit Cardinalis a Turre Cremata de consecratione distinctio. 3. in principio. nume. 22. res ista potissimum spectat ad fidei Christianae religionem, cuius negocia ipse Ecclesiae caput Christus gerere dignatus est, eaque ratione minime permittet in re tanta ipsius Vicarium falli, quemadmodum in hac specie adserunt diuus Thomas dicto quodlibeto 9. artic. vltimo. Florenti. 3. parte. titu. 12. capit. 8. §. 2. Ioannes a Neapoli, quodlibeto 11. Cardinalis a Turre Cremata. in tracta. de Ecclesia. quaest. 51. ex septuaginta tribus quaestionibus. Idem hoc praemittit lib. 2. de Ecclesiast. cap 110. Syluester verb. Canonizatio. Latius caeteris Catharinus in huius quaestionis peculiari libello, tametsi contrariam sententiam in hoc tenere tentauerint, gloss. in cap. vnico. de reliquijs, & veneratio. sanctor. in 6. Felinus in capitu. venerabili. de testibus. Et Caietanus in tractatu, de Thesauro indulgent. capitu. 8. Quorum opinio ea ratione solet defendi, quod Romanus Pontifex errare possit in his iudiciis, quae ad particularia facta pertinent, quale hoc esse videtur, cum Canonizatio, vel relatio alicuius in sanctos, pendeat ex particulari eius vitae probatione. Et praeterea ad est vulgaris titulo diui Augustini authoritas, in haec verba passim tradita. Multorum corpora veneramur in terris, quorum animae cruciantur in infernis. Harum obiectionum prior tollitur, & merito, si consideremus, hoc iudicium Canonizationis alicuius sancti, & si a peculiari eius vitae testimonio pendeat, ad vniuersalem tamen totius Christianae religionis statum pertinere, cum ea sit quaedam quasi professio fidei, & ideo credendum pie est, summum Pontificem in perscrutandis eius, qui in sanctos referendus est, miraculis & gestis ab ipso Spiritu sancto, qui omnia scrutatur, instrui. Quod autem posteriori loco ex Augustino refertur, & si vere eius authoris nomine censendum sit, quod negamus, nihil contrariam opinionem iuuare videtur, non enim dixit Augustinus: multa corpora eorum, qui ab Ecclesia canonizati fuerunt, nos falso venerari, cum eorum animae in infernis crucientur, sed nos multa corpora in terris venerari, quae existimamus esse eorum, qui ab ecclesia fuerint in sanctos, & diuos relati, cum tamen vero eorum non non sint, sed potius hominum damnatorum, qui in infernis cruciantur, forsan infidelium, Sicariorum, Piratarum aut latronum, qui ab humanis discessere publico apud omnes deprauatae vitae testimonio, & tamen fallit nos, non equidem Ecclesiae iudicium, sed rerum vicissitudo, ex qua Christiana Respublica tot bellis Maurorum, Turcarúmue tyrannide oppressa, has illusiones patitur circa sanctorum corporum venerationem, censet sane Ecclesia venerandum & colendum, vt sanctum diuum Hieronymum: at non ita decreuit proprio iudicio corpus hoc, quod nos diui Hieronymi esse existimamus, vere corpus illius esse, sic etiam definiuit maxima veneratione Ioannem Baptistam colendum esse. Non ex hoc sequitur iudicio Ecclesiae certum esse, caput hoc, quod putamus esse diui Ioannis, proculdubio illius esse, forsan enim alterius est. Quod si & hoc Ecclesia praeuia cognitione, & diligenti examinatione censeret, dicendum quidem esset, non permissurum Deum optimum maximum, summum Pontificem in hoc falli, nosque eius iudicio decipi. Et tamen constanter asserimus, venerationem exhibendam esse hoc in dubio, his reliquijs, quae vel ex Communi Christianorum opinione, vel tacito prolatorum consensu, sanctorum esse censentur. Nam & si in hoc error posset contingere, is praesumendus non est in re adeo graui, & ad religionem pertinenti. Qua ratione etiamsi glo. Felini & Caietani sententia vera esset, quod negamus, nempe Romanum Pontificem in canonizatione sanctorum errare posse, ex hoc nulla profecto iusta causa, nec ansa datur haereticis, vt adserant, non esse venerandas sanctorum virorum reliquias. Impia etenim, haeretica & nefanda est horum sententia, sicuti aduersus eius adsertores satis ostendunt ex concilijs vniuersalis ecclesiae, ex sacrae scripturae locis, & veterum patrum authoritatibus Clichthouaeus, Castro, & alij Catholici Doctores. Nam licet Summus Pontifex in sanctorum canonizatione errare posset, pro eius tamen iudicio praesumendum est, donec error pateat, & ideo interim viri catholici tenemur iudicio summi presulis, & stare & credere. Igitur quo instructiores simus ad has extirpandas haereses, néue ipsi haeretici, qualem qualem occasionem captent, ex vere Christianorum opininiobus ad eorum errores contumaci & proterua audacia tutandos, tutiores sententias eligamus, existimantes in his Papam errare minime posse. Nec oberit gloss. in dicto cap. a recto. 24. quaestio. 1. dicens, Papam errare posse etiam in pertinentibus ad fidem, nam vel est falsa, vel intelligenda, quando Papa, vt priuatus homo, non vt vniuersalis Ecclesiae rector, quidquam decreuerit. Ex quibus opinor minime tutum esse dicere, diuum Gregorium in praefata epistola, dum commisit presbyteris simplicibus ministerium Sacramenti confirmationis, errasse. Sed & alias responsiones, quas Hadrianus & alij comminiscuntur, nequaquam conuenire video diui Gregorij Decreto. Nec mirum est, plane ipsum praemissam delegationem fecisse, existimantem, Romanum Pontificem id facere posse, quod etiam censuerunt diuus Thomas in 4. sententi. distinction. 7. quaestio. 3. articul. 3. & ibi Paul. quaestio. 4. articul. 3. Florentinus 3. parte. titul. 14. capit. 14. §. vltimo. Caietan. 3. parte. quaestion. 72. articul. 11. Cardin. a Turre Cremata in capit. manus. de consecration. distinctio. 5. articul. 2. post gloss. ibi. Syluester verbo, confirmatio diuina. gloss. in dicto capitulo quanto. & ibi Innocent. Composte. Ioannes Andraeas Collectarius. Anchara. Cardina. Henric. Abb. Imol. & alij communiter, vt fatetur Praepo. in dicto capitu. peruenit. numero 7. Et licet prior sententia fortissimis rationibus innitatur, ita vt difficilimum existimem eas dilui posse: opinor tamen posteriorem esse magis tutam, quod frequentiori calculo probetur, & omnium grauissima concilij Florentini sub Eugenio Quarto authoritate in haec verba? Legitur tamen, aliquando per Apostolicae sedis dispensationem ex rationabili & vrgente admodum causa simplicem sacerdotem, chrismate per episcopum confecto, hoc administrasse confirmationis Sacramentum. Quibus me hercle verbis manifestum fit, diuum Gregorium hac in re dispensatione vsum, vt simplex sacerdos hoc Sacramentum ministraret. Sed quod idem sit in quolibet clerico, etiam non Sacerdote, vt ei Romanus Pontifex hoc committere possit, falsissimum est, quamuis id opinentur, gloss. Innocent. Antoni. & Abb. in dicto capitulo quarto. Quorum opinio ab omnibus plane refellitur, & merito, cum diui Thomae sententia satis dubia sit, & ea ratione potius est restringuenda, quam extendenda. Consequitur tandem ex his, huius Sacramenti ministrum ordinarium solum esse episcopum, ratione ordinis & officij episcopalis: simplicem vero Sacerdotem ratione delegationis tantum. Extat & de hac re Canon Sacrosanctae Synodi Tridentinae, titu. de Sacramentis, his quidem verbis: Si quis dixerit sanctae confirmationis ordinarium ministrum non esse solum episcopum, sed quemuis simplicem sacerdotem, Anathema sit. Ex quo in fertur, hoc ministerium nec ex consuetudine, vt scribit Romanus Pontifex in dicto cap. quanto. nec ex immemoriali praescriptione, [art. 14]adquiri posse presbyteris, cum hi, nisi ex delegatione Papae, huius ministerij sint incapaces. Plura etenim iura, quae competunt episcopis possunt ab his, qui episcopi non sunt, praescriptionis titulo adquiri, sicuti probatur in capitu. auditis. & in capitu. cum olim. de praescription. & in capit. auditis. de in integrum restitutio. & in capit accedentibus, de excessib. prelat. ea tamen munera, quae episcopo ratione ordinis episcopalis competunt, & quae vaere exigunt illam indelebilem episcopi consecrationem, nequaquam adquiri poterunt ab alijs, quam episcopis, quacunque etiam immemoriali praescriptione. Nam ad episcopale munus pertinent aliquot, quae nec ex Papae dispensatione, non episcopis possunt delegari, & haec, nulli dubium esse potest, nec vllo temporis iure adquiri, non episcopis posse: Alia vero, quae licet episcopalem ordinem requirant, delegatione tamen & priuilegio Papae possunt, non episcopis competere, adhuc temporis titulo minime valent alicui conuenire, siquidem in his priuilegium principis, & immemorialis praescriptio paria non sunt, ex eo, quod non episcopi, secluso Romani Pontificis priuilegio, in capaces sint horum munerum, & ideo non habet immemorialis praescriptio parem vim cum priuilegio: Ioannes Mona. in capit. 2. de praebend. in 6. & ibi Doctores communiter, quos Philippus Probus allegat numero 7. Abb. Felin. & alij in capit. causam. de praescriptio. idem Felin. in cap. accedentes. eo. tit. idem in cap. cum contingat de foro compet. nume. 4. Hippo. Singul. 80. Francis. Balb. de praescriptio. 5. part. princ. quaestion. 7. Idem in 2. parte 3. partis princip. quaestione 6. Et in hac specie, quam tractamus, Panormitanus in dicto capitul. quanto. Cardin. consilio 131. columna secunda, idem Balbus 5. parte principa. quaestion. 11. sic intelligentes ea iura, quae probant praescriptionem immemorialem, parem esse priuilegio principis. l. 3. §. ductus aquae. ff. de aqua quotidia. & aestiua. capitulo primo. §. vltimo. de praescript. in 6. capitul. super quibusdam de verborum significatione. quae commendant Roma. Singul. 289. Abb. in capit. cum nobis. de praescripti. idem in capit. per venerabilem. qui filij sint legitim. 3. colum. Iaso. in l. is, qui putat. 2. colu. ff. de adquir. haereditate. Dixi autem superius episcopatum esse ordinem, non quod censeam vere esse ordinem distinctum ab alijs, quatenus ordo Sacramentum est, & characterem imprimit, sed quia episcopatus [art. 15]iuxta veriorem sententiam, ordo est, quatenus ordo dicitur officium quoddam, & potestas respectu quarundam sacrarum actionum, quae sacerdoti non conueniunt, ex Thoma in 4 sentent. distinction. 24. quaestion. 3. articul. 2. & ibi Richardo Palud. quaestion. 7. Syluest. verb. ordo. columna 2. Caietan. 2. Tomo opusculorum. quaestion. 1. de ordine. Abb. in cap. ex literis. de exces. praelat. Quorum sententia receptior est apud Theologos: Non enim habet episcopus maiorem aut distinctam potestatem supra corpus Christi verum, quam Sacerdos simplex, & ideo episcopatus proprie ordo non est distinctus a sacerdotio. Est tamen eius potestas per consecrationem adquisita indelebilis, & si vere character non sit. Nam quod scribitur in capit. 1. de ordin. ab episc. qui renuncia. epi. non probat episcopatum characterem imprimere, sed potestatem episcopalis officij esse indelebilem: tametsi episcopatum vere esse ordinem & sacramentum, ac characterem imprimere, teneant gloss. in prooemio Sexti, verb. episcopus. Abb. in cap. aqua. de consecrat. eccle. idem Abb. & alij in d. c. 1. Almain. & Maior. distinct. 24. quaest. 1. Hinc & illud deduci poterit, num is, qui presbyter non est, possit in episcopum consecrari, ita [art. 16]vt vere episcopus sit, & potestatem indelebilem adquirat? & glo. in capit. 1. de clerico per salt. promot. & in d. c. ex literis. & ibi Abb. tenent eum, qui presbyter non sit, vere non posse in episcopum consecrari, per text. in d. cap. ex literis. Sed contrarium quibusdam apparet, cum episcopalis potestas indelebilis sit, & ab alijs officijs distincta: tametsi eam exercere non possit, qui presbyter non sit, secundum Ioan. Andr. & alios in d. cap. 1. quos sequitur Iacobatius de concilio, lib. 10. artic. 7. & est communis opinio, vt adserit Abb. in d. cap. 1. Caeterum si potestas episcopalis indelebilis est, vt modo diximus, distincta ab alijs ordinibus, & vere ordo non est, licet episcopus consecratus, cum nondum presbyter esset, exercere non valeat officium episcopale, & tamen illud exerceat, male aget, ac peccabit mortaliter, sed tenebit quidem, quod ab eo fuerit celebratum, modo ex necessitate res presbyteratum non exigat. Quo fit vt sacramentum confirmationis teneat, collatio vero ordinis presbyterij minime, cum eius ordinis minister non sit, qui eo caret: non enim potest potestatem supra corpus Christi verum concedere is, qui eam non habet, sicuti constat ex notatis in dicto capitulo 1. de cleric. per Salt. promoto. # 11 ARGVMENT. CAP. XI. De iniuria, quae uerbis fit, & maxime de ea, quae ueri criminis obiectione irrogatur. SVMMARIVM. -  1 Iniuria verbis facta, honoris praefatione non tollitur. -  2 Qualiter apud Hispanos conuitium puniatur. -  3 Solidorum aestimatio varie expenditur, siue hi sint aurei, siue aerei ad intellectum iuris Caesarei & Regij, atque ibi de aureorum valore. -  4 Marauedinorum huius regni cognitio traditur ad plurium legum interpretationem. -  5 Constitutio puniens percutientem non obtinet aduersus conuitiantem verbis: & inibi Ananiae sententia non indiligenter examinatur. -  6 An actione iniuriarum teneatur is, qui alteri verum crimen, vitiúmue obiecerit? -  7 Intellectus Regiarum constitutionum, quae de conuitijs loquuntur. -  8 Vera interpretatio ad l. vltimam. C. de reuo. donat. CAPVT XI. INIVRIAM non tantum facto, sed & verbis fieri palam est, & probatur in l. si non conuitij. C. de iniur. l. eum, qui nocentem. l. item apud Labeonem. ff. eodem. capit. cum T. a B. de re iudica. adeo quidem, vt nec in[art. 1]iuriam istam extinguat honoris praefatio: frustra etenim protestatur, qui alteri verba, communi omnium interpretatione, iniuriosa dixerit, nec iam de eius animo quidquam est censendum, quale illud vulgo traditur: Mentiris, saluo honore tuo: Bart. & alij in l. si quis extraneus. ff. de adquir. heredi. Abb. in cap. ea te. de iureiur. & in d. c. cum T. a B. Angel. in l. vestem. ff. de iniur. Alex. in l. turpia. ff. de legat. 1. Soc. consil. 118. volu. 1. Iason in l. vt vim. ad fin. ff. de iusti. & iur. Felin. in cap. dilect. penul. col. de except. Anton. Rub. in repet. §. morte. numer. 461. ff. de noui oper. nunciat. Alciat. in l. detestatio. ff. de verb. signifi. colum. 2. Quid enim obsecro iuuat, velle, ac praefari honorem saluum esse eius, cui verbis crimen, famam & honorem denigrans obijcitur? Parum profecto proderit, alterius honori haec ipsa praefatio, cum is, cui conuitium dictum est, ex obiecto crimine labem delicti, notamue fame contraxerit: Facit ad hoc text. optimus in capit. 1. de praesumptio. Igitur a conuitijs abstinendum omnino est, haec enim a Republica legibus puniuntur. Apud Hispanos statutum est, vt qui alterum aliquo e sex vitijs [art. 2]conuitio affecerit, iniuriam illam retractet coram iudice & honestis personis, Palinodiam, vt aiunt, canendo, & praeterea ter centum solidis mulctetur. l. secunda. titul. 9. libro 8. ordi. Vitia vero haec sunt, Leprosus, Sodomita, Haereticus, Proditor, Cornutus. Quorum vltimum tradit Accursius in l. si inimicitiae. ff. de his, quibus vt indig. dicens, contumeliam irrogari per hoc, maxime odiosum nomen. Idem notant Anania. in cap. 1. nu. 5. de maled. Ioan. Faber in §. patitur. Instit. de iniurijs. Ripa in l. vlt. questio. 7. C. de reuoc. donat. quibus adde Andraeam Alciat. libr. 7. Parerg. capit. 5. His etiam ab eadem Regia constitutione, additur meretricis nomen & vitium, foeminae maritatae obiectum. PRAXIS etiam idem recepit in eo, qui alterum Iudaeum conuitij causa appellauerit. Quod vero obiter attinet ad aereos solidos, quibus conuitiator ex ea lege mulctandus est, va[art. 3]ria traditur apud diuersa tribunalia obseruatio. Quidam etenim iudices morem propriae regionis sequuti, quemlibet solidum duobus aestimant quadrantibus, quos vulgo hac aetate Marauedis appellamus: alij vero, & frequentius supremi & Regij praetorij iudices, quatuor quadrantibus solidum parem esse censent. Nam & solidorum valor conformis non est, imo varius quidem attenta varia prouinciarum taxatione. Sic equidem solidus, cuius meminit Iustiniani Codex, par pondus habebat cum eo nummo, qui nostra aetate Castellanus dicebatur, isque aureus solidus erat, & hoc probatur ex notatis per Budaeum libro 5. de Asse. quo in loco scribit: solidum, cuius meminerit Iustinianus, sextam esse vnciae partem, & ideo is nonaginta sex grana habebat: authore Alciato libro 11. C. colum. 2. idem Isidorus scribit libro Etymologiarum. 16. capit. 24. dicens, solidum etiam dici sextulam apud Latinos, quod sexta sit vnciae pars, quod probatur ex l. quoties. C. de suscept. & Ancar. vbi scribitur, libram aurei duodecim vnciarum constare ex septuaginta duobus aureis solidis, quo fit manifestum esse, solidum grana habere nonaginta sex, & esse partem sextam vnciae. Nummus autem, quem Castellanum diximus, sextam habet vnciae partem, & ea ratione, solido similis censetur: & id receptum est in praxi apud Regia Hispaniarum Praetoria, vbi ad hanc rationem expenditur quingentorum solidorum summa, cuius meminere l. Sancimus. C. de donation. & Regia l. 9. titul. 4. parte 5. quae solidos antiquos, aureos marauedinos appellat, non quod intelligenda sit de aureis, quorum Iurisconsulti veteres meminere, & praesertim in l. nonnulli. ff. de accu. & in l. 1. ff. de varijs & extraordina. cognit. Sed quod apud nos dictio ista Marauedinus generalis fere sit, pluribusque & varijs conueniat monetis, vt nummus apud latinos, quod statim ostendemus. Aureus sane apud veteres sescuplo maior erat solido, ita quidem, vt tantum ponderis haberent aurei quatuor, quantum solidi sex, ex quo fit, vt quatuor aurei constituerent vnciam, & quadraginta octo, libram Romanam duodecim vnciarum, vt libro 2. 3. & 5 de partibus assium ex Iullio Polluce libro 4. docet Guliel. Budaeus, & Alciat. lib. 3. disp. c. 9. Leonard. Portius libro 1. de monetis, qui ex Cornelio Tacito, Suetonio, & aliis authoribus, aureum esse existimant valoris mille quadrantum, quos vulgo Itali Quatrinos, Hispani Marauedinos appellamus, siquidem vnus aureus centum continet sestertios, quorum quilibet decem quadrantibus aequiualet. licet satis erudite Anto. Augus. lib. 2. emendationum capitu. 9. probare conetur, aureum nummum sextam fuisse vnciae partem, atque a solido minime differre, & idem adserit Aemylius Ferret. Institut. de poena temere litigant. de valore tamen aurei, nulla apud ipsos est controuersia. Hinc infertur intellectus ad text. in dicta l. nonnulli. ff. de accusat. quae pauperem esse censet eum, qui minus quam quinquaginta aureos in bonis habet, itidem ad Regiam l. 2. titu. 1. part. 7. quae eam summam ad quinquaginta marauedinos retulit, vtraque enim lex intelligenda erit de quinquaginta nummis aureis, quorum modo meminimus. Quod vero diximus, solidum parem fuisse nummo aureo Castellano, intelligendum est quo ad pondus, nam quo ad valorem non omnino similes sunt hi nummi, siquidem solidus ille aureus Iustiniani, ea aetate valebat sexaginta sex sestertios, & dimidium ac paulo plus, atque ita sexcentos sexaginta quinque marauedis, vel quadrantes: quibus vnus addi poterit ad exactae computationis rationem, at nummus Castellanus nostra aetate aestimabatur quadringentis octuaginta quinque quadrantibus, & sic quadraginta octo sestertijs nummis & dimidio. Solidorum etiam meminit textus in capitulo conquerente. de offic. ordin. & in capitulo placuit. capitul. inter caetera 10. quaestion. 3. ve[art. 4]rum dubitari solet ad intellectum plurium Regiarum constitutionum, qua ratione sit expendendus valor veterum Marauedinorum, quorum mentio fit plaerunque in huius regni veteribus constitutionibus, & in hac re styli lex 114. adserit, Marauedinum aureum, quo veteres in hoc regno vtebantur, valuisse sex Marauedinos, qui tempore Regis Alfonsi legum latoris expendebantur, horum autem aestimatio, ni fallor, ita examinanda est, vt eorum quemlibet aestimemus decem Marauedinis, quibus hoc Imperio Caroli Caesaris primi Hispaniarum regis vtimur, vnde fit, vt habita ratione legis styli, Moropetinus aureus esset apud veteres, valoris sexaginta Marauedinorum, seu quadrantum, quibus nunc ex aere vtimur, quod, licet non satis ex authoribus constet, ea consideratione probatur. Nam denarius aereus, quo veteres in his regnis vtebantur, e sex, quas vocant meaias, constabat, & ideo decem denarij Moropetinum aereum, quo modo vtimur, constituunt, siquidem is sexaginta meaias habet, vel coronatos sex, quorum quilibet decem meaias continet: At solidus maiorum nostrorum apud Castellanos, duodecim denarios valebat. Ex quib. apparet, maioris valoris fuisse solidum, quam aereum Moropetinum. Deinde constat aureum Marauedinum, qui regnante Alfonso legum latore vsu tractabatur, habuisse valorem octo solidorum, & trium denariorum, vt scribit Alfonsus a Montaluo in l. prima. tit. 5. libr. 2. fori. quidum eiusdem Alfonsi Regis Marauedinos explicat, fuisse eos aureos existimat, asseuerans, eum esse nummum Marauedinum, cuius Alfonsi constitutiones passim meminere. Quam ob rem cum Alfonsus idem Castellae rex nummum aureum priorum, ac veterum Regum expendens, collatio huius, & nummi, quo eo regnante Castellani vtebantur, pondere, compererit veterem moropetinum aureum aequasem esse pondere sex eiusdem Regis, Moropetinis itidem aureis, alioqui iniqua & inutilis esset ponderis collatio, colligitur euidenter vetustissimum aureum moropetinum valoris esse & fuisse sexaginta nostre aetatis quadrantum, quibus ex aere conflatis vtimur, & vulgo Marauedis appellamus. Hinc primo infertur, marauedinum Alfonsi Regis & legum latoris aequalem esse, quo ad valorem veteri Romanorum Sestertio, & sic decem quadrantibus nostraeque aetatis aereis moropetinis, accentum antiquis Castellae denarijs. Secundo deducitur, praefati Regis Alfonsi nummum, marauedinum bonum, apud huius regni sanctiones passim nuncupari, & id probatur ex l. 1. titu. 9. lib. 8. ordin. & l. 1. titu. 5. & l. 9. titu. vltim. eiusdem libri. Tertio ex his etiam constat intellectus ad d. l. 1. titul. 9. quae condita fuit a Ioanne Rege primo Biruiescae, anno Domini M. trecentesimo, octuagesimo septimo, & in ea statutum fuit: conuitiantem parentibus, puniendum esse poena sexcentum marauedinorum. Est enim ea constitutio intelligenda de marauedinis bonis, cum modus hic puniendi ab eodem Rege seruatus frequenter fuerit, vt patet in dicta l. prima. titu. 5. & l. 9. titu. vlti. quae constitutae fuerunt ab eodem Principe Guadalaiarae, anno Domini M. CCC. XC. & ab Henrico Rege Tertio Madricij, Anno Domini M. Quadringentesimo. & tamen quod in d. l. 1. titulo 9. scribitur in haec verba. que son seys mil marauedis de esta moneda. additum fuit ad planiorem interpretationem ab eo, qui iussu Regum Catholicorum Fernandi & Elisabeth ordinationum Regiarum librum compilauit, atque inde probatur, quod prima illatione diximus. Quarto apparet ex praemissis, bonum Marauedinum differre a Marauedino veteri, cuius etiam mentionem faciunt Regiae constitutiones. Et constat haec illatio ex dicta l. prima. titulo 5. vbi expressim probatur, Marauedinum bonum, seu veteribus, seu veteris monetae aereis Marauedinis equalem esse, quibus consequens est, veteris monetae Marauedinos maioris valoris fuisse, quam quibus modo vtimur: cum sex veteres aerei Marauedini pares valore sint decem, quibus nunc in commercijs passim huius regni incolae vtuntur. Quinto inde compertum erit, non satis exacte hac in re Celsum Hugonem in repertorio dictas constitutiones Regias, dictione Marauedi, perpendisse, nec perfecte collegisse, quid Alfonsus a Montaluo in dicto loco scripserit Sexto poterit ex his intelligi Regia l. tertia, titulo duodecimo, libro 8. ordin. quae fuit statuta a Rege Alfonso vndecimo Aera. M. trecentesima octuagesima sexta Compluti. titul. 20. l. 12. vbi armatos homines congregantes ad vim inferendam magistratibus publicis, puniuntur multa sexcentorum Moropenitorum, & in specie constitutionis sequentis sex mille, & rursus in priori ordinatione mille: distinctis ibidem coniurationis qualitatibus, ea etenim mulcta ad veteris monetae Marauedinos est referenda, sicuti in dicto ordinationum volumine refertur. tametsi in scriptis manu exemplaribus constitutionum Alfonsi Regis, ea poena ad monetam eius temporis referatur, quod parum refert. Septimo forsan ad hanc rationem erit explicanda Moropetinorum Lusitaniae summa, cuius mentio fit a Romano Pontifice in capitul. cum olim. in 2. de priuileg. licet Ludouic. Gomezi. in regul. de valore. quaestione 9. opinetur, quemlibet ex illis Moropetinis, valore parem esse dimidio scuto aureo, quo nunc Itali vtuntur, sed ipserem istam missam facio his, qui maiorem cognitionem habent veterum Lusitaniae numismatum, haec etenim obiter adduximus ad Regiam constitutionem, quae de conuitijs puniendis tractat, nec tamen ignoramus, mulctas pecuniarias a Regijs sanctionibus indictas, qualibet in huius regni prouincia, seu tribunali, ex praxi satis aperte certam ad summam redactas fuisse. Verum, vt ad propositam quaestionem, a qua digressi fuimus, reuertamur, ex eadem Regia sanctione, quae de conuitijs puniendis agit, etiam colligitur, conuitiatorem cogendum esse coram iudice & honestis personis, quod obiecerit, retractare, seque mentitum fuisse fateri, quodcunque vitium conuitio expresserit, licet non sit ex illis sex, quae in eadem regia lege eius initio explicantur, hoc tamen varie accipitur a iudicibus, nec omnino id seruatur, imo frequentius omittitur, aliaque poena pro arbitrio iudicantis infertur conuitiatori. Nam ea retractatio, cuius paulo ante mentionem fecimus, tantum a lege & iudicibus iniungitur, vbi conuitium contigerit per obiectionem alicuius ex illis sex vitijs, quorum lex priori parte meminit. Iustissimum tamen est, famae & honoris restitutionem fieri his, qui conuitijs obiectis eius laesionem passi fuerint. cap. quisquis. 8. quaest. 1. cap. inter solicitudines. de purgat. Cano. Hostien. in Summa de poeniten. §. quibus. versicu. quid de accusatoribus. Thomas 2. 2. quaestio. 62. artic. 2. Florent. 2. parte. titul. 2. cap. secundo. §. tertio. & probatur ex regul. peccatum. de regulis iuris. in 6. hoc addito, non esse minorem, imo multo maiorem honoris & famae, quam rerum spoliationem, authore Solomone, Prouerb. 22. dicente: melius est nomen bonum, quam diuitiae multae. Nam & bonorum externorum maximus est honor, vt scribit Arist. 4. ethic. cap. 3. c. deteriores. 6. q. 1. Ex quibus ausus est Ioan. Ananias in cap. 1. nume. 5. de maledicis. scribere, irrogantem contumeliam, seu conuitium verbis Cardinali, eisdem [art. 5]affici poenis, quas Romanus Pontifex statuit in cap. foelicis. de poenis in 6. idem probat Feli. in cap. non dubium. de sentent. ex commu. Quibus & alia ratio adstipulatur, quod appellatione percussionis non tantum comprehenditur ea, quae facto fit, sed & ea, quae verbis, saltem ex lata dictionis significatione. Bartol. in l. aut facta. in princi. ff. de poenis. Praedicta auten constitutio cum fauorabilis sit, & in honorem Romanae ecclesiae eiusque ministrorum sancita, mirum non est, si hanc latam interpretationem adsumat, qua ratione idem hi Doctores dicerent, in iniuriam inferentibus verbis contumeliosis, quibuslibet clericis, vt ex hoc excommunicati sint sententia canonis, Si quis suadente. 17. quaestio. 4. cum & ea constitutio in fauorem totius cleri ab Innocentio fuerit promulgata. Ego vero dum Salmanticae interpretarer text. in cap. nuper. de senten. excommunica. Anno Domini 1543. publice hanc Ananiae sententiam impugnaui, falsam esse existimans, quam postmodum improbatam esse video a doctissimo, obseruandissimoque praesule Ioanne Bernardo episcopo Callagurriensi in practica crimina. cap. 60. quo in loco Felinum minime retulit, atque ab Anania discessit ea sola ratione, quod grauis poena a iure in percutientem statuta nunquam comprehendit inferentem verbis iniuriam, cui ego & illud addiderim libenter, vt Ananiae rationi satis faciam, quam libet constitutionem poenalem, respectu ipsius criminis, aut iniurie odiosam esse, & ideo restringendam, respectu vero personarum, quibus iniuria fit, esse fauorabilem, & ob id extendendam, quod notari potest ex verbis Baldi in l. illud. col. 3. C. de sacrosanc. ecclesijs. optima glos. in l. venia. C. de in ius vocando. quam ibi Doctor. communiter sequuntur, & Ias. in l. 1. col. 2. C. de succe. edict. Abbas in dicto cap. non dubium. de senten. excommu. vnde Canon, si quis suadente. & similia iura, quae ob honorem clericorum, aut Cardinalium poenam irrogant eos percutientibus, respectu ipsorum, quibus iniuria fit, fauorem continent: at respectu ipsius iniuriae, odiosa censentur, nec extendenda sunt, & ea ratione ad verbalem iniuriam non praedictae constitutiones deducendae, ex quo tollitur ratio ipsius Ananiae, tollitur & secundo alia consideratio, quae Ananiae opinionem videtur plurimum probare. Solet enim adnotari, constitutionem partim odiosam, partim fauorabilem, censeri omnino fauorabilem esse, si principaliter in fauorem statuta sit. glos. Domi. & Francus in cap. statutum. de praebend. in 6. gloss. & Domi. ibi in cap. sciant cuncti. verb. alios, de elect in 6. Felin. in dicto cap. non dubium. & in cap. 1. nu. 14. de spons. optima gloss. & ibi Areti. col. 3. & Alciatus num. 42. in l. 1. in princip. ff. de verborum obliga. sed canon praedictus principaliter tendit in fauorem clericorum, igitur censendus est fauorabilis. caeterum praeter hoc, quod gloss. in dicto cap. statutum. minime probat conclusionem ex ea deductam, cum eadem fateatur illius capitis constitutionem tantum fauorabilem esse. Haec ipsa Theorica, licet vera sit, est intelligenda, quoties odium a fauore distingui non potest, at si odium & fauor distingui commode queant, fauor, vt fauor, odium, vt odium adsumendum est. Deinde quamuis Reipublicae intersit, crimina puniri, l. ita vulneratus. 1. respon. ff. ad l. Aqui. cap. vt famae. de senten. excom. & ea ratione dixerit Bart. in l. quemadmodum. col. 2. C. de agrico. & cens. leges poenales & scelera punientes fauorabiles esse censendas, cui plures accedunt, quos referunt Hippol. in prac. §. aggredior. nume. 59. & in l. vnica. C. de rapt. virgi. nu. 229. Ias. in l. fratres. C. de inoffic. testam. col. 2. Felin. in cap. translato. col. vlti. de constitu. id verum est ad eum effectum, ne delicta remaneant impunita, & vbi non satis punirentur, ni poenales constitutiones latiori quodam modo interpretaremur, alioqui benignam atque strictam harum legum interpretationem sequi tenemur, quando ex hoc delictum nihilominus puniri sat potest, ne poenarum acerbitas augeatur, quod probatur ex Iurisconsulto in l. si praeses. & l. in interpretatione. ff. de poenis. & animaduertunt Bartol. in l. 2. §. exercitum. ff. de infam. Decius in l. 2. numero 109 ff. de regu. iuris. & in l. factum. §. in poenalibus. ff. eod. & Curtius Iunior in l. bona fides numer. 13. ff. depositi. Ad haec facit, quod poenalis constitutio nunquam extenditur ex lata verborum significatione, nisi & eadem ratio subsit, iuxta eam resolutionem, quae traditur per Domi. & Franc. in cap. 1. de tempo. ordi. in 6. Barto. & nouiores in l. si constante. 9. quaest. ff. soluto matrimonio. Decius in dicto cap. translato. & in dicto §. in poenalibus. & in l. si quis id quod. col. vlti. ff. de iurisdict. omn. iud. Ias. in l. vlti. ff. de in ius vocand. & probatur in l. Iulia. §. hoc capite. ff. de ritu nup. cap. vltimo. de trans. praelat. qui autem recto iudicio dicet, eandem esse rationem in iniuria, quae verbis fit, & in ea, quae facto atrociter infertur. Vnde poenalis constitutio ex iniuria quae facto fuerit irrogata ad eam, quae verbis fit, non erit extendenda, cum ratio legis deficiat, tametsi lata verborum significatio id suadere videatur: Nec enim est tanti praeiudicij conuitium, quanti percussio, si publicam vtilitatem, dispendiúmue consideremus. Ex quibus aduersus Ananiam quatuor rationes adduximus, aperto Marte diluentes totidem, que pro eo animaduertipossent, Sed & Quinto contra Ananiam facit, quod late conatur probare Aymon consil. 6. col. 1. & seq. dicens, non esse crimen lesae maiestatis verba iniuriosa in principem dicere, arg. tex. in l. famosi. ff. ad legem Iul. maiest. diuersa siquidem haec duo sunt, cum a Iustiniano diuersis titulis explicentur in rub. C. si quis imperat. maled. & C. ad legem Iul. maiest. quo fit, vt falsam esse existimem Ananiae sententiam. Sic sane Card. Iacobatius lib. 1. de concilijs, pag. 39 obiter Ananiam allegans, dubitat, eius opinionem veram esse. Scribit hac de re Paulus Iurisconsultus, eum qui nocentem infamauit, non esse bonum & aequum [art. 6]ob eam rem condemnari, peccata enim nocentum nota esse, & oportere & expedire d. l. eum qui nocentem. cui conuenit Regia l. 1. titu. 9. parte 7. Bartol. tamen quaerit, an iniuriarum actione teneatur is, qui alteri verum crimen conuitio obiecerit? Ita tandem rem ipsam distinguit, vt opinetur, conuitium istud tunc esse puniendum, quando Reipublicae non interest, vitium illud, quod conuitio obiectum fuerit manifestum fieri, sed si Reipublicae hoc intersit, impunitum esse, ac debere censeri tale conuitium, licet per accusationem vitium obiectum deduci nequeat in iudicium. Prioris membri exempla sunt, si quis alteri obiecerit cornutum esse, filium meretricis, furis aut lenonis, posterioris vero, si quis alterum dixerit, haereticum, sodomitam, falsarium, spurium latronémue esse, idem notant Petrus & Cynus in l. si non conuitij. 8. quaest. C. de iniur. eamque distinctionem procedere quidam existimant siue in iudicio, siue extra iudicium id contigerit. ex gloss. in dicta l. eum qui nocentem. Ego quidem primum animaduerto, siue in iudicio, siue extra iudicium conuitium dicatur, etiam verum, cuiusque notitia Reipub. intersit, praua tamen intentione, atque iniuriandi animo, peccatum esse non omnino ab iniuriarum actione liberum. Quod probatur, nam & si bonum sit, ac Reipub. vtile, nocentium crimina nota esse, & ea manifestari, prauus animus reuelantis rem efficit iniquam, cap. cum minister. cap. relegentes. 23. q. 5. Secundo opinor, veri criminis exprobrationem, cuiusque Reipub. intersit manifestationem fieri, secluso iniuriandi animo, a peccato, & ab iniuriarum actione immunem esse, Nec refert, quantum ad hoc, id in iudicio, vel extra iudicium acciderit, atque ita Bar. & sequacem opinionem interpretandam esse censeo. Tertio ad praemissa optime conducit, perpendere aequo animo acerrimoque iudicio, sic etenim praesumptiones, & coniecturae deducantur, veri criminis & Reipub. perniciosi obiectionem, tunc demum ex iniurioso animo procedere, quando absque vlla causa, vtilitatéue ipsius negocij quod tractatur in iudicio, vel extra iudicium contigerit. Quod si eadem obiectio, exprobratióue ex iusta causa fuerit, aequissimum erit, praesumere non animo iniuriandi, sed ex ea causa contigisse, quae quidem tria colliguntur ex pluribus traditis, per Oldra. consil. 53. Ioan Andrae. Specul. titu. de iniurijs. Abbat. in cap. vltimo. de iniurijs. & in cap. cum T. a B. de re iudicat. columna penultima. Roma. consil. 96. Ripam in l. vlti. quaestio. 7. C. de reuocan. donatio. Marti. ab Azpilcueta in cap. inter verba. 11. quaest. 3. Corol. 63. quibus diligenter consideratis, ea quae sequuntur, colligam. Primum, iniuriarum actione proposita puniendum esse a iudice eum, qui extra iudicium alteri conuitium dixerit, non vt ei, proximo, aut Reipub. mederetur, sed vt propriae libidini aut irae satis faceret: tametsi Reipublicae intersit, vitium obiectum manifestum fieri, non enim veritas conuitij ipsum conuitiantem eximit a crimine iniuriae, nec ab eius punitione ex pulchra Constantini Caesaris constitutione, in l. iustissimos. C. de offic. rect. prouin. optimus text. in l. 2. C. quan. & quib. quarta pars. lib. 10. & hoc ipsum est, quod Oldra. Ioan. Andrae. Abb. Roma. & caeteri probare nituntur. Secundo eadem ratione deducitur intell. ad l. 1. C. de famo. lib. si quis etenim famoso libello potius, quam iusta delatione, alterius honorem laeserit, vera illius crimina manifestans, capitali poena est puniendus, oportet sane, & id magis publicae vtilitati conuenit, viros sceleratos potius accusationib. ad iudicem deferri, quam famosis libellis extra iudicium in maximam omnium perniciem infamari. Tertium ex his apparet, puniendum esse eum, qui in iudicio aduersarium perstrinxerit, ex probans illi verum etiam crimen, quod nihil ad proprij iuris comprobationem vel defensionem artinet, ex hoc equidem animus prauus deprehenditur, & ideo iniuriarum actione is tenetur. text. in l. quisquis. C. de postul. Nec quidquam refert, expediat Reipub. annon, id crimen palam notum fieri. Quartum optime infertur, nempe veri criminis, aut vitij exprobrationem, etiam in iudicio contingentem, atque ad ipsius causae decisionem pertinentem, puniendam esse, si vel ex rixa, aut verbosa litigantium contentione, aut ex alijs coniecturis iudex collegerit animo iniuriandi processisse. Quintum palam est, facilius animum iniuriam inferendi extra iudicium, quam in iudicio presumi ex veri criminis aut vitij obiectione, cuius reuelatio vtilis est, vel Reipub. vel proximo. Sextum iuris est apertissimi, huiusmodi reuelationem extra iudicium, etiam fieri posse absque iniuriarum crimine eiusque punitione, vel ob ipsius crimino si correctionem, vel ob Reipub. aut proximi necessitatem, vtilitatémue, ex his enim constat, animum iniuriandi abesse. Caute tamen id agendum est, vt tute & sine peccato fieri possit, nec enim sequitur: actioni iniuriarum locus non est, igitur nec detectio criminis peccatum habet, siquidem crimen occultum, etiam si probari possit, non est detegendum saltem extra iudicium apud eos, penes quos delinquens infamatus non est, si damnum Reipub. vel proximi aliter, quam ea reuelatione euitari queat, cum ob solam vtilitatem Reipub. vel proximi permissum non sit, alterius famam veri criminis reuelatione laedi, nam & haec inconsulta detectio criminis peccatum est, ex quo tenetur quis famam alterius restituere, secundum Thomam & Caietanum 2. 2. q. 62. artic. 2. sed cauendum est, ne ita alteri famam restituat, vt se mendacem esse profiteatur, ex eisdem, & Maiore in 4. distinct. 15. q. 16. col. 4. & tamen hoc casu iniuriarum actio non datur. Septimum, apparet eum, qui verum alterius crimen illi exprobrauerit ex iusta etiam causa, praua tamen intentione, ab actione iniuriarum liberum non esse, imo grauiter peccare, licet ad famae restitutionem minime is teneatur, cum ea non oriatur ex vitiosa intentione, vt scribit Adrianus quodlibet. 11. litera R. cui eleganter accedit Martin. Azpilcueta in capit. inter verba. 11. q. 3. coroll. 70. Octauo, mihi probabile videtur, & id maxime vtile ad Regiarum constitutionum interpreta[art. 7]tionem, non esse a iudice cogendum palinodiam canere, seque mentitum fuisse coram honestis viris asserere eum, qui alteri extra iudicium prauo animo, in rixa manifesta iniuriam inferendi intentione conuitium dixerit, illi obijciens verum crimen, cuius manifestatio vtilis est Reipub. Quod probatur ex his, quae proxima sexta illatione adnotauimus, qua ratione idem esse censeo, si quis alteri verum exprobret vitium, quod manifestum fieri, nihil vtilitati publicae conduxerit, licet extra ordinem is vtroque casu a iudice puniendus sit, iniuriarum sane actione iuxta Bar. & sequacium resolutionem. Nono, ex praemissis deducitur verus intellectus ad text. in l. vlti. C. de reuo. donat. & in cap. vlt. de donat. quibus statutum est, donationem [art. 8]inter viuos reuocari iuste posse, si donatarius grauem aut atrocem iniuriam donatori intulerit: Nam quoties diximus, ex veri criminis exprobratione actionem iniuriarum oriri aduersus conuitiantem, dicemus sane toties donationem a donatore reuocari posse, si atrox, grauísue sit ea criminis etiam veri exprobratio quo quidem tendunt ea, quae a Ripa tractantur dicta quaestio. 7. Decimo, multo difficilius esse censeo, quod ab eodem Ripa proponitur eadem quaest. 7. num ea donatio reuocari possit ex eo, quod donatarius in iudicium per accusationem aut denunciationem ipsum donatorem veri criminis reum detulerit? Et vt questio expediatur vtilius, ipsius Francisci a Ripa in specie sententiam referam, siquidem is existimat, donationem reuocari posse a donatore ex ea causa, quod donatarius eum de vero crimine apud iudicem, reum fecerit. adducit in huius opinionis probationem tex. in Authen. vt cum de appellat. cogno. §. causa. vbi filius veri criminis aduersus patrem delator exhaereditari potest, modo crimen non sit in principem, nec in Rempub. perpetratum. deinde allegat l. 1. ff. de his, quibus vt indig. vbi libertus accusans patronum de vero crimine, legatum amittit. Facit adidem tex. optimus in cap. 1. §. sed & qui delator. quae fuerit prima causa benefi. amit. ex quo probatur, feudum amitti ob veri etiam criminis aduersus dominum iudicialem delationem, vt quidam existimant: tametsi is text. vere non loquatur, nec procedat in delatione veri criminis, quemadmodum Isernia, Aluarotus, & alij frequentius eum interpretantur, quo fit, vt parum vrgeat ea decisio pro sententia Ripae. Quin & text. in d. §. causas. procedit in filio respectu parentis, nec recte induci poterit ad donatarium erga donatorem, cui non ita, vt parentibus obsequendum est, nec eandem reuerentiam exhiberi necessario oportet. Verum ipse, hanc rem aliter distinguendam esse reor, nam si donatarius ipsum donatorem veri criminis deferat, propriam, aut suorum iniuriam prosecutus, ingratus non est, nec priuari re donata poterit, sicut nec veri criminis accusatio, qua quis aduersus testato rem prosequitur propriam vel suorum iniuriam, non inducit praesumptionem tacitae legati reuocationis. tex. a contrario sensu in l. filio. §. Seia. ff. de adimen. leg. optima gloss. & communiter recepta in d. §. item si delator. hanc vero tacitam ademptionem proculdubio induxisset, si ex ea accusatione reo delato grauis atróxue iniuria fieret. l. 3. ad finem. & l. ex parte ff. de adimen. lega. & licet causa sufficiens ad praesumendam legati tacitam ademptionem, non sit fortasse semper sufficiens, vt donator reuocare possit expresse donationem, ex notatis in rubr. de testament. 2. part. num. 20. versi. 5. optime tamen colligitur, causam minime idoneam ad inducendam tacitam legati ademptionem, multo magis nec sufficere ad expressam donationis perfectae reuocationem. Quod si donatarius donatorem reum fecerit veri criminis, quod nec ad eius propriam, nec suorum iniuriam, commodúmue rei familiaris pertineat, ingratus est censendus, & ideo a donatore poterit donatio reuocari, quoties iure non cogitur donatarius crimen illud ad iudicium deferre, text. in l. 1. ff. de his qui. vt indig. Sic etenim idem erit, si testimonium in capitali causa aduersus donatorem donatarius dixerit. l. qui cum maior. §. sed si non accusauerit. ff. de bonis libert. gloss. in cap. veniens. in 2. de testib. gloss. & Bart. in l. post legatum. §. his vero. ff. de his qui. vt indig. Ripa in d. l. vlt. q. 8. opti. gloss. in dicto §. item si delator. quo in loco text. probat principalem adsertionem, dum statuit: Vasallum accusatorem domini feudo priuari posse: quem text. ipse ita intelligendum esse censeo, vt procedat, quando Vasallus dominum accusat criminis, cuius delationem minime tenetur exercere, quamuis crimen id verum sit, ac vere non falso fuerit accusatio proposita, nam ingratitudinem ex eo procedere constat, quod sponte non coactus quis crimen etiam verum aduersus dominum, aut donatorem detulerit. Sed si crimen, quod in iudicium defertur, eam qualitatem habeat, vt delator iure teneatur, & cogatur eius accusationem proponere, tunc quidem, si vere accusatio instituta fuerit, nullum ingratitudinis vitium accusator contrahit. ex dicto §. causas. cogitur enim quis accusare crimen valde perniciosum Reipub. cuiusque punitio maxime eius vtilitati conuenit, sicuti notant sanctus Thom. 2. 2. quaestio. 68. articul. 1. & ibi eleganter Caieta. Dominicus a Soto de secreto membro 2. quaestio. 5. & Martinus ab Azpilcueta in cap. inter verba. 11. quaest. 3. part. vlti. Coroll. 60. quorum resolutio ea est, vt regulariter nemo teneatur alterius crimen in iudicium per accusationem deferre, nisi maxime Reipub. conueniat, scelus id impunitum non dimitti, & probatur in capit. si quis per capitulum. 22. quaestio. 1. & cap. qua propter. 2. quaest. 7. qua ratione in dicto §. causas. iure maxime a Iustiniano excipiuntur crimina contra Rempublicam, vel principem commissa, ea siquidem aduersus patrem, filius deferens ad iudicium, ingratus non est. vnde Bartol. in l. in eum. ff. de accus. scribens, in crimine homicidij cogi quempiam posse, reum accusare, merito non recipitur ab Angelo ibi, nec a Salycet. in dicta l. si quis homicidij. cum nemo compellendus sit regulariter alium accusare. gloss. in dicta l. si quis homicidij. C. de accus. & in cap. licet, eod. titul. quae frequentiori doctorum consensu probantur. Hinc etiam patet, qualiter non est omnino vera Iserniae & Aluaroti interpretatio ad dict. §. item si delator. dum illum text. procedere existimant in delatione calumniosa, & criminis, quod in iudicio probatum non est. Nam ex praemissis apparet, Vasallum priuari feudo iuste posse, si dominum in iudicio reum fecerit criminis etiam veri quod tamen ipse sponte nulla lege coactus, cum accusare non tenetur, ad iudicium detulerit. # 12 ARGVMENT. CAP. XII. De ratione computandi temporis ab annorum numero. SVMMARIVM. -  1 Annorum computatio a Christi natiuitate qualiter apud plaerasque nationes fiat? -  2 Ab incarnatione Christi quandoque numerus annorum adsumitur, & ibi quam varie hoc fiat. -  3 Aera Caesaris quid sit? & inibi late traditur, quo pacto temporis ratio ab ea adsumi consueuerit apud Hispanos. -  4 De indictionibus & pensitationum generibus. -  5 Quo tempore initium habuerit indictionum vsus, & quam originis rationem habuerit. -  6 Indictionum calculus, eiusque obseruatio, & a qua anni parte incipiat? -  7 Indictionis adiectio praecise necessaria non est, & quid si ea differat ab anno domini ipsi instrumento opposito? CAPVT XII. QVAM varia fuerit apud veteres anni ratio, plerique ex authoribus [art. 1]meminere, sicuti Plinius libro 7. cap. 48. Macrob. lib. 1. Saturna. c. 8. Gellius libro 3. cap. 16. e iunioribus Virgilius Polydorus lib. 2. de inuentione rerum. cap. 4. Andrae. Tiraquel. lib. 1. de retract. §. 1. gloss. 10. in princ. Sic non vna fuit omnibus nationibus temporis computatio, siquidem veterum monumentis constat, Graecos per Olympiadas, Hebraeos vel a diluuio, vel a mundi origine, Romanos ab vrbe condita, atque a consulib. huius rei rationem obseruasse. At Christiani duodecim mensium vtuntur anno, quo & Ethnicorum quidam vsi suére, eius tamen initium apud nos discrimen habet. Quidam etenim id adsumunt a Iesu Christi natiuitate quae vicesimaquinta die Decembris contigit, octauo Calendas Ianuarij, authore Augustino in enarratione in Psalmum 132. ad finem. Diuo Tho. 3. par. q. 35. art. vlt. idque ab Ecclesia, cuius authoritas certissimam fidem habet, traditum est ex ipso Christianae religionis exordio, itaque in Romana curia non a Calendis Ianuarijs, sed ab ipsa vicesimaquinta Decemb. die, anni sit computatio, & initium, sicuti notat gloss. in Extrauag. 1. in fine de censib. inter communes. text. expressus in constitutione 1. §. nos de omnipotentis Dei. tit. de poeniten. & remissio. sub eisdem Extrauagantibus. tex. ad idem in Extraua. quemadmodum. eod. tit. Rota noua. 50. Ioan. Lucidus in libro de vero die pas. Christi. cap. 3. idem lib 1. de emendat. temp. c. x. idque frequentius apud Hispanos seruatur. Cautius tamen est illis septem vltimis Decembris diebus, addere signum aliquod, vnde appareat, id tempus ad initium anni, non ad finem pertinere, & ita quandoque tabelliones hac cautela cautissime vtuntur, ob effugien dam incertitudinem. Vsus vero obtinuit plaerisque in regionibus, vt anni a natiuitate adsumant exordium a Calendis Ianuarijs, quod magis conuenit Astrologis, eo quod annus ex duodecim constet mensibus, quorum primus ipse Ianuarius est, ab ipsius igitur initio aptior fuisset anni computatio, ni septem illis diebus a Iesu Christi natalibus differret, vtcunque sit isthaec annorum dinumeratio a Christi natiuitate ita intelligenda est, vt anni currentis nondum finiti signum existat. Sic sane annus millesimus quingentesimus quinquagesimus a natiuitate Christi, veluti currens adhuc, & inceptus, nondum vero finitus significatur, quemadmodum vsu receptum est, & animaduertunt, Cardi. in c. iuuenis. de sponsa. Chosmas in §. pragm. sanctio. Gallicana tit. penult. verbo, Anno. Sunt, qui ab incarnatione Iesu Christi, id est, a vicesima quinta die Martij, annos dinumerent, [art. 2]nam & huius moris meminit text. in c. 1. 23. distinct. & Castellae Rex Alfonsus in prooemio illius Regiarum constitutionum operis, quod Septem partitum appellamus. Sed Pisani initium anni incarnationis, adsumunt nouem mensibus ante natiuitatem, qua ratione annus a natiuitate quinquagesimus erit, & eiusdem numeri ab incarnatione vsque ad vicesimam quintam diem Martij, & ab eo die, qui est quinquagesimus annus a natiuitate, erit quinquagesimus primus ab incarnatione, qui quidem vsus potius placuit quibusdam, quamis, quo Florentini vtuntur, tribus mensibus post natiuitatem, incipientes numerum annorum incarnationis. Vnde iuxta computationem hanc annus quinquagesimus a natiuitate, vsque ad vigesimamquintam diem Martij, erit quadragesimus nonus incarnationis, ab eo die erit quinquagesimus incarnationis simul & natiuitatis, qui tandem vsus apud Romanam curiam omnino seruatur, quod apparet ex literis Clementis Septimi, quarum meminit Ioannes Lucidus dicto capitulo tertio, probatque Rota in nouis centesimo octauo, scribens: Secundum cursum Romanae curiae annum incarnationis incipere post natiuitatem Christi, quasi quod apertius est, annus incarnationis incipiat vicesimaquinta die Martij, postquam iam inceperat annus natiuitatis vigesima quinta praecedentis Decemb. Caeterum quod eadem Rotae decisio subdit, iuxta consuetudinem Angliae & Franciae incipere annum incarnationis post mensem Martij, est ita interpretandum, vt sciamus, annum incarnationis apud Gallos & Anglos incipere a die ipso Paschae resurrectionis: non a vicesima quinta die Martij. Nec tamen ex hoc infertur, Gallos enumerare annos Domini a resurrectione, quae contigit triginta tribus annis post natiuitatem, sed proculdubio enumerant ab incarnatione, initium sumentes ab insigni die, nempe a Paschae resurrectionis, quod explicant Chassanae. in consuetudin. Burgund. rubri. 1. §. 8. versic, quaero quomodo. num. 4. & in catalo. Gloriae mundi, part. 12. considerat. 39. Chosmas in prag. Sanct. tit. penultimo. verb. domini. & Philippus Probus in ead. pragmat. titu. vlti. verb. domini. post eundem Chosmam ibi. Hinc aperitur sensus eiusdem Rotae dicentis, post mensem Martium, annum incarnationis incipientem, & eum, qui initium habuit a natiuitate praecedente, numero conuenire. Annus etenim incarnationis secundum Gallos incipiens a die resurrectionis, idem est cum eo, qui paulo ante iuxta Romanae curiae vsum inceperat a natiuitate. Et licet Ioanni Lucido displicuerit modus computandi annos ab incarnatione, quem tradidimus ex Romanae curiae vsu potius consentienti moribus, & vsui Pisanorum, eo quod ab ipsa die, qua Christus fuit incarnatus, deducatur ab eis ipsa Chronologia. Vere quidem satis conueniens est, si intellexerimus, eam computationem procedere ab anno incarnationis finito, ita sane, vt annus ab incarnatione millesimus, sit iam finitus & perfectus, millesimo primo currenti, ex Cardi. in dicto cap. iuuenis. gloss. in dicto prag. Sanctione, tit. penul. verb. anno. Aret. consi. 71. ad finem. Catelli. Cotta dictione, Anni sensit Bald. in l. nuptae. §. Senatores. ff. de Senat. Ex quibus infertur, oportere tabelliones annos describentes expressim addere, vel a natiuitate, vel ab incarnatione, ne adsit temporis incertitudo apud eos, qui morem, & vsum eius regionis, vbi confecta est scriptura, in anni computatione ignorant, ex ea etenim scriptura, quam annos domini designat, nulla facta mentione natiuitatis, nec incarnationis, facilo oritur haec incertitudo, vti admonet Author artis notariatus 2. Tomo, col. 7. Olim sane apud Hispanos ab Aera Caesaris anni designabantur, quod satis compertum est, & in ea re illud ab omnibus asseueratur, initium hu[art. 3]ius computationis triginta octo annis praecedere Christi natiuitatem, exordiumque sumpsisse ab Octauiani Augusti principatu, qua ratione annus hic quinquagesimus a natiuitate, erit ab Aera Caesaris, octuagesimus octauus: Hoc probatur ex prooemio Partitarum & ex Conciliorum, Historiarumque veterib. libris, diligenterque ostendit Messias lib. 2. Syluae variae lectionis cap. vlt. quo fit, manifestum esse lapsum praesulis Gerundensis vltimo libro & cap. Paralipomenon scribentis: Aeram Caesaris viginti sex tantum annis praecedere Christi natiuitatem. Nam licet authorib. Eutropio Orosio & Eusebio, Christus natus fuerit anno imperij Augusti quadragesimo secundo, ita tamen est id intelligendum, vt sciamus, secundum eam computationem imperium Augusti a morte Iulij Caesaris initium accipere, cum tamen priorib. annis post Caesaris obitum maxima bella, & ciuilia confecerit Augustus, nec solus, nec pacatum obtinuerit Imperium, scribit etenim Suetonius in Augusto. c. 16. Octauianum. C. Sosio & T. Domitio consulib. anno duodecimo post Caesaris obitum. M. Antoni. & Lepidum Triumuiros societate priuasse extinctis ciuilibus bellis, & ab eo die solum Imperium Romanum obtinuisse. Igitur qui Octauiani principatum, eiusque monarchiam, ad hanc ex Aera annorum computationem adsumpserunt, quatuor priores annos, quibus apud ipsam vrbem in Italia, & Macedonia ciuilia bella sedauit, omiserunt, exordium statuentes ab eo tempore, quo pacto triumuiratu, reliquis Romani orbis prouincijs, Lepido & Antonio triumuiris dimissis, vrbem ipsam, Italiam, Gallias, Hi spaniam, & Germaniam obtinuit, Sicut & hi, qui Christum natum fuisse quadragesimo secundo eius Imperij anno scripsere, a morte Iulij Cesaris, Augustum regimen imperij habuisse censent. Hi vero, qui anno duodecimo, post obitum Caesaris adscribunt, initium Imperij Octauiani, tempus tantum id, quo solus Rempub. tenuit, considerant. Huius vero computationis signum ideo Aeram dici quidam existimant, quod eo tempore Caesar Augustus primum censum ac tributum gentibus, & vniuerso orbi Romano indixerit, quod quidem tributum vniuersus orbis Augusto reddere professus fuit: Vnde Aera dicta fuit ab aere, quod eo tempore primum Augustus vniuerso orbi pro tributo indixerit: Ita sane Isidorus scribit libro 5. Etymolog. capit. 36. Aera singulorum annorum constituta est a Caesare Augusto, quando primum censu excogitato, Romanum orbem descripsit, dicta autem Aera exeo, quod omnis orbis aes reddere professus fuerit Reipublicae. Hactenus Isidorus, cui subscribendum non est, siquidem ea vniuersi orbis descriptio iussu Cesaris Augusti, fieri minime potuit eo tempore, quo Aera initium habuit, cum Augustus nondum habuerit vniuersi orbis regimen, quod tandem multo post adsecutus est, paulo ante Christi natiuitatem. quemadmodum Eutropius, Orosius, Beda caeterique Catholici testantur, pacatissimo namque tempore Christus nascitur, cuius aduentui pax ista famulata est, nec prius Augustus orbis Romani totius imperium habuerat, quin bella acerrima vsque ad Christi incarnationem gesserat, cum aduersus consortes imperij, occisoresque patrui, tum aduersus Hispanos, Dalmatas, Illyricum, Pannoniam, aliasque gentes ferocissimas, quo fit, apertissimum esse, non potuisse edicto Caesaris totum Romanum orbem describi, prius, quam idem pacatus, subditusque Reipub. Romanae esset. Et hoc ipsum authoritate veritatis Euangelicae constat Lucae capite 2. quo in loco scribitur, a Cyrino praeside Syriae, ex edicto Augusti Cesaris descriptionem factam fuisse in Iudaea, eo anno, quo Christus natus est, deduciturque ex eo loco descriptionem illam factam a Cyrino fuisse primam omnium, quae ex illo edicto Caesaris factae fuerint. Nec consentaneum est, ab alia particulari descriptione iussu Caesaris facta, Aerae rationem deduci, cum ex pluribus descriptionibus prouinciarum, quae edictum illud praecesserunt, incertum sit, a qua originem Aerae computatio habuerit. His accedit, quod Aera non tantum Caesari, sed & magno Alexandro, Nabuchodonosori, & Adamo accommodatur in Partitarum prooemio, Ex quibus libenter ab Isidoro dissentio, & libentius a Gerundensi Episcopo in dicto cap. vlt. Paralipomenon, qui hac in re plura scribit, potius coniecturis satis incertis, quam rei veritate ductus. Sed forsan ab Hera, temporis & annorum descriptio fit, quod dominationem ac principatum significet, authore Nebrissensi in Dictionario, quasi idem sit ab Hera Caesaris, annorum rationem habere, quod ab ipsius Caesaris principatu, & imperii initio. Et eodem modo Philippo, Alexandro, Nabuchodonosori, ac caeteris accommodatur aptissime: sed & haec ratio infirma videtur esse, nam & Herae computatio, diluuio, ac mundi creationi adijcitur in dicto Partitarum prooemio, & tamen in his de alicuius principatu, imperio dominationéue non agitur. Et praeterea Astrologi, qui frequentius hac Chronologia vtuntur, temporis initium, vel aliud illustre principium, a quo supputationes incipiunt, Aeram vocant, quemadmodum ex Ptolemaeo, Theone, Alfonso Rege & alijs adnotarunt Hermolaus in Plinium, & Ludoui. Caelius antiq. lib. 6. cap. 2. quam ob rem ego, ni fallor, Aeram dici existimo, non ipsum illustre principium, a quo supputatio fit, nec ipsam dominationem, principatúmue, nec tributorum indictionem, sed ipsum annorum numerum, vt perinde sit dicere, Aera Caesaris millesima, ac si diceretur, numerus annorum a principatu Caesaris est millesimus. Sic & Aera mundi, erit numerus annorum a creatione mundi, ita & Aera diluuii, & vniuersalis Cataclysmi, eaque ducor coniectura, quod sciam ex authóribus, nummis quandoque apponi solitum numerum, quo colligeretur precium, seu aestimatio, eamque notam Aeram vocatam esse, sicuti Nonius Marcellus scribit & ex Iuniorib. Ludoui. Caelius dicto capit. 2. Lucilii authoritate: Haec est ratio peruersa, Aera nummi subducta improbe. Sic & argenteis nummis hac aetate apud nos adscribitur nota numeri ad precii significationem, quae quidem nota Aera ex Lucilio sat dici poterit proprie, quo fit, vt ipsa nota numeri annorum, vel mundi, vel Magni Alex. Philippi, Christi incarnationis, vel natiuitatis significanter Aera appelletur ad similitudinem eius, quae nummis apponi solebat, atque hinc originem duxerit annorum ex Aera computatio, quae licet aliis monarchis conueniat, apud Hispanos tamen ad Augustum Caesarem indubio est referenda, cum in Hispania frequentissime ab Aera Caesaris facta fuerit annorum descriptio, vsque ad annum Caesaris Millesimum quadringentesimum vicesimum primum. Natiuitatis vero millesimum tricentesimum octuagesimum tertium, quo quidem tempore a Ioanne Rege Primo huius nominis statutum est, vt annorum ratio a natiuitate Christi, non a Caesaris imperio adsumeretur. Hinc Speculator in libro rationalis, vlt. cap. 2. scribit, Hispanos ab Aera Caesaris, temporis & annorum rationem habere, potuit forsan Aerae nomen in hac temporum ratione originem sumpsisse ab antiquis scribendi formulis, quibus verba haec: Annus erat Caesaris centesimus, primae dictionis compendio scriberentur in hunc modum. A. erat Caesaris centesimus, atque inde vulgo non satis hoc vsu intellecto, subducto posteriori puncto, scriptum fuit, Aera Caesaris centesima. Postquam primus huius operis liber iam typis fuerat excusus, missa fuit e Salmantica ad me Vasaei viri eruditissimi, deque literis humanioribus bene meriti Chronicorum de rebus Hispaniae pars prior, cuius lectione deprehendi, a L. Resendio probari eam sententiam, quam nos de aera ex Lucilio certiorem esse diximus. Deinde apud eundem authorem legi diligentissimam hac de re Genesij Sepuluedae adnotationem. Etenim is censet, dictionem istam a veteribus inscriptionib, deductam fuisse, quibus anniab Augusto Caes. ita memoriae tradebantur A. ER. A. Caes. annus, inquam, erat Augusti Caesaris. Verum enimuero, si coniecturis veterum inscriptionum res ista est definienda, fateor ingenue, deductionem hanc Sepuluedae viri multis nominibus in re literaria illustris, potiorem esse ea, quam nos tradidimus. Nam incerti, & maxime dubitantes de huius dictionis origine, atque ideo coniecturis quibusdam existimantes, fortassis eam ab inscriptionibus veterum monumentorum processisse, quod hoc in capite modo adnotauimus, mente concepimus, potius tamen probauimus, & nunc probamus aerae significationem, quae ad numerum annorum ex Lucilio, ac Nonio Marcello constat. Praeter haec moris equidem fuit apud veteres, indictionibus vti, easque annorum numero hi adijcere solebant. His etenim vsus est Iustinianus Caesar in l. vnica. C. de Iustin. Cod. consi. l. 2. §. leges autem nostras. C. de veteri iure enuclean. & in Auth. vt praepo. nomen imperat. §. si qua vero. & Graeca Nouella ex Haloandri Codice 163. Diuus Gregorius in Epistolis. Marcellinus Comes in eo lib. qui Chronicon Marcellini inscribitur. tex. in cap. in nomine Domini, 23. distinct. & in cap. inter dilectos. de fide instrumen. Praenotandum tamen est, tria fuisse pensitationum genera, ex quibus Aerarium Reipub. Romanae constabat, Canonem, oblationem & indictionem, quorum meminit Cicero quarta, in Verrem actione, ex quib. etiam principum Christianorum videntur constare Aeraria, ac Regij reditus, authore Budaeo lib. 3. de Asse. & in rub. ff. de offi. quaest. in Canonem censentur ea, quae diademati Regio ita adhaerent, vt ordinarij reditus existimentur, quales sunt portoria vectigalia, possessiones, ac praedia, decima precij, quo res omnes venduntur, quam Alcauala appellamus, omniaque alia in fiscum quoquo iure, ordinario tamen, cedentia. Oblatio autem dicitur, quidquid a popularibus ipsi principi defertur, vt auxilia in totius Regni conuentu Regi promissa, & haec vulgo seruitia dicimus. Tertium genus indictio appellatur, & sane significat collectam, siue id, quod princeps proprio edicto certam nummorum summam indicendo populis imperat, haec vero quandoque augetur superindictionibus, si publica id suadeat necessitas, quarum quidem pensionum meminit Imperator in l. 1. C. de indict. & in l. vnica. C. de superindict. & l. indictiones. C. de annonis, & tribut. & l. rescripto. §. sciendum. C. de munerib. & honoribus. Porro, indictiones annorum temporisque suppu[art. 5]tationi subseruisse etiam ante Christi natiuitatem, author est Accursius in dicta l. 1. §. vlti. C. de iust. Codi. confir. Cui videntur consentire iuris vtriusque Interpretes, praesertim gl. in dicto cap. inter delectos. Speculat. lib. vlti. rationalis. cap. 2. & in titu. de instrumen. edit. §. breuiter. nu. 5. Receptum enim est, Christum natum fuisse anno quarto primae indictionis, quod etiam Dionysius scribit. Et quamuis Andraeas Alciatus libro 8. Parergon, capitulo primo, paulo ante Iustinianum censeat hunc coepisse morem, ipse tamen apud comitem Marcellinum in Chronico, aetati Theodosij Hispani Caesaris eum adscriptum video. Sic & ante Iustinianum in actis concilij Chalcedonensis, tempus ad rationem indictionum significatur, vt plane opiner, in veteri Repub. minime seruatam fuisse hanc indictionum computationem, cuius origo forsan deducitur a noua illa indictione, quam Caio Antistio, Laelio Balbo consulib. anno quarto ante Christum natum Augustus instituit, authore Dione, libr. 55. quem & Alciatus dicto cap. 1. Indictio vero vltra decimum quintum annum non progreditur, sed quindecim annis peractis, ad primum reuertitur, distinguiturque in tria lustra ad exemplum ternae lustrationis, cum quinto quoque anno moris esset vrbem Romam lustrari, nam & census solutio ad indicium lustrationis quinto quoque anno fiebat, vt scribit M. Varro libro 5. de lingua Latina: Lustrum, inquit, nominatum tempus quinquennale a luendo, id est, soluendo, quod quinto quoque anno vectigalia, & vltro tributa per censores soluebantur. Quod si coniecturis, nec temerariis vti licet, probabilius videtur, indictionem non vltra quindecim annos extendi, eosque in tria lustra diuisos fuisse ea ratione, quod indictio certi census, aut collectae soluendae Reipub. quintodecimo quoque anno fieret, huiusque summae solutio in tres distingueretur partes, temporaque vt tandem tertia pars quolibet quinquennio praestaretur, atque hic fere vsus hodie in collectis soluendis obtinuit, siquidem certa summa indicitur quadriennio soluenda, quatuor distinctis solutionibus. Id vero quod Accursius in Rubri. C. de indict. & in l. 1. ad finem. C. de Iust. Cod. confir. enarrat, primo quinquennio a Romanis indictum fuisse aurum, secundo argentum, tertio ferrum, commentitium est, etiamsi probetur ab Specu. in dicto §. breuiter. num. 5. Ias. in l. placet. C. de sacrosanct. eccles. Chassa. in consuet. Burgun. Rubr. 1. §. 4. versi. quaero quid sit indictum. Eodem pacto nullum authorem habet Lucas de Penna in l. indictiones. C. de anno. & trib. scribens, indictiones obid tria lustra continere, quod primo lustro Asia, secundo Africa, tertio Europa censeretur, & ideo refellitur ab eo, qui artem notariatus concinnauit: parte 2. col. 7. tametsi existimet id credibile esse Alciat. dicto cap. 1. verum consentaneum profecto est, indictionem illam, cuius Dion meminit, Christi natiuitatem praecessisse quo ad edictum, eius vero exequutionem initium habuisse ab eo anno, quo Christus natus est, ex cap. 2. Lucae. Vnde poterit defendi, quod Specula. Lucas Pennensis, & alij opinantur, nempe indictiones ab eo coepisse edicto, cuius Euangelista dicto cap. 2. meminerit, ita sane, vt indictionis computatio inceperit ab anno edicti praeuia deliberatione, & maturo consilio Romae instituti, ac decreti, non ab eius exequutione, quae primo anno Christi natiuitatis contigit. Indictionum autem calculus in hunc, qui sequitur modum, adsumitur: Annis Christi additur [art. 6]triennium, omnisque annorum numerus per quindennia diuiditur, vt tandem annus, qui superest, indictionem constituat, quemadmodum praeter Accursium, Speculatorem, & alios docet Beda libro de natura rerum. c. 47. signaturque indictio a primo anno vsque ad quindecim eo numero, quo annus hic excurrens, quo fit, vt tertia indictio sit annus tertius, qui excurrit post factam omnium annorum per quindennia contributionem. Anni igitur mille quingenti a Christi natiuitate in quindennos diuisi, efficiunt centum indictiones, his adde quinquaginta annos a natiuitate, ex quib. quadragintaquin que tres indictiones peragunt, reliqui sunt quinque anni, quibus adduntur tres, & ideo annus quinquagesimus supra millesimum quingentesimum a natiuitate octauam designat indictionem. Quae quidem indictio incipita Calendis Septembribus, quod constet eo mense exactores tributorum proprium munus auspicari. tex. in Authent. de collectoribus. in principio. quem ad hoc citat Alciat. dicto c. 1. ex ea tamen constitutione hoc certum non est, cum ostendat, inter Septembrem & Octobrem, dispositiones vniuscuiusque indictionis proponi, vnde certius est, eam initium accipere octauo Calendas Octobris, & sic vigesimaquarta die Septembris, authore Beda dicto cap. 47. Cui adhaerent Alciat. dicto capit. 1. & Ioan. Lucidus libro de vero die pas. Christi. cap. 7. vbi scribit, hoc initium obseruare Caesareos tabelliones: Pontificios vero indictionis exordium adsumere a die natiuitatis, vt simul indictionis & anni a natiuitate numerus mutetur, quod probatur ex actis Constantiensis concilij: & idem erit in ea computatione, quae ab incarnatione fit, ne temporis ratio confundatur. Constat tamen ex actis sextae Synodi, ea aetate adhuc in concilijs & alijs Ecclesiasticis actionibus, idem circa initium indictionis, seruatum fuisse a Pontificijs tabellionibus, quod a Caesareis, vt tandem indictionis exordium a mense Septembris computaretur. Verum Iustinianus Caesar apponi indictionem instrumentis constituit. Authent. vt praepo. nomen Impe. & ita fieri debet, nisi consuetudine id omissum fuerit. Bart. in l. si quis. § si initium. ff. de aedend. nu. 12. Cuius opinio magis Communis est, authore Felino in dicto c. inter dilectos. nu. 12. sed si indictionis annus fuerit instrumento additus, isque minime conueniat anno Domini ibidem adscripto, praesumendus est error in indictione, potius, quam in anno Domini, cum is facilius, quam indictio notus omnibus sit. Bart. in l. si librarius. & ibi Deci. Mayneri. nu. 30. Cagnol. num. 23. ff. de regul. iur. Dynus consil. 35. Felin. in c. inter dilectos. nu. 11. Ias. in repetit. l. admonendi. nu. 166. ff. de iureiurand. Deci. in cap. 1. nume. 11. de fide instrumen. Quorum sententia communis est, vt fatentur Barbat. in Rubric. de fide instrument. nume. 73. & Lanfranc. in c. quoniam contra. verb. de instrumentorum productione. col. 3. # 13 ARGVMENT. CAP. XIII. De oratione indefinita, & an ea uniuersalis uim habeat? SVMMARIVM. -  1 Quae sit propositio indefinita, vniuersalis, particularis & singularis. -  2 Haec oratio, Lego omnes res meas, an sit generalis, an vniuersalis? -  3 An vendito fundo transeat in emptorem ius patronatus ecclesiastici, quod venditor habeat in ecclesia intra ipsius fundi limites constituta? -  4 An venditio omnium bonorum includat ius patronatus? -  5 Oratio indefinita ex propria significatione non aequipollet vniuersali. -  6 In materia necessaria, vel impossibili, indefinita aequipollet vniuersali. -  7 Indefinita negatiue concepta, vniuersalis significationem habet. -  8 Indefinita a lege prolata vniuersali aequipollet: & quid in prolata ab statutis? -  9 An indefinita ab homine prolata habeat vim vniuersalis, & inibi varij Iurisconsultorum loci examinantur. -  10 In probationibus, indefinita vniuersali nequaquam similis est. CAPVT XIII. INSIGNIS est, & admodum perplexa quaestio, que a iuris vtriusque professoribus non infrequenter discutitur, an orationis indefinitae significatio in vniuersum accipienda sit? cuius examen ex professo, breuiter tamen tractaturus, illud praemitto, orationum aliam esse singularem, aliam particularem, aliam vniuersalem, aliam indefinitam. Singularis propositio est ea, in qua sine aliquo si[art. 1]gno, subiecti loco terminus collocatur discretus, aut singularis, vel communis cum Pronomine, Iste demonstratiuo numeri singularis, & primitiuae speciei. Terminum discretum appello, aut singularem, nomen proprium cuiusque. Terminum autem communem, appello nomen appellatiuum singularis numeri, vt homo, aut Pronomen demonstratiuum pluralis numeri, vt isti. Erit igitur propositio singularis, Petrus legit, hic homo currit, ille homo dormit. Particularis autem oratio est, quae termino communi signum particulare adiungit, vt quidam homo currit, aliquis homo legit. Vniuersalis oratio est, quae termino communi sinum vniuersale apponit, est enim signum vniuersale, quod ad omnia referri potest, & per seipsum nihil significat, vt nullus, nemo, omnis, erit ergo propositio vniuersalis: nullus homo cantat, omnis homo dormit, nemo currit. Indefinita vero propositio est ea, in qua terminus communis apponitur sine aliquo signo, vt homo currit, animal sedet. Haec assumpsimus ex Aristotele in princip. Priorum, & in lib. Peri herminias: Petro Hispano Summularum lib. 2. cap. 7. gloss. & Barto. in l. 1. ff. de regu. iur. Bartol. in l. si ita. in princip. ff. de lega. 2. Bartol. & ibi Lusitano col. 6. in l. si is, qui. §. vtrum. ff. de reb. dub. Alciat. in l. in vsu. ff. de verb. signifi. Titelmanno Dialect. lib. 3. cap. 7. Hinc dubium quibusdam videbitur, quod scribit Bartol. in l. si ita. colum. 2. ff. de auro & argent. lega. dicens, hanc orationem: Lego omnes res meas esse generalem, vt distinctam ab vniuersa[art. 2]li, cui opinioni accedunt Soci. in dicto §. vtrum. col. penult. Hieronymus Cagnosus in l. 1. nu. 4. ff. de regu. iur. idem in l. vlti. nu. 216. C. de pact. vbi Philippus Decius ex aduerso adserit, hanc orationem esse vniuersalem, vt distinctam a generali & indefinita. idem repetit Deci. in l. omnia. ff. si cert. peta cuius sententia ex praemissis verior apparet, licet possit haec difficultas eo pacto dissolui, vt hanc propositionem dicamus esse vniuersalem, prout distinguitur ab indefinita, vel generali, generalem vero ad distinctionem orationis significantis vniuersitatem sub nomine collectiuo, vt lego gregem, lego peculium, hoc ipsum est, quod Bald. scribit consil. 1. vol. 3. aliquid esse vniuersale ratione signi, vt lego omnes res, aliquid vero ratione rei, vt lego peculium. Vniuersitas enim est, quae vna significatione saltem aptitudine comprehendit multa, in quorum quolibet ipsa vniuersitas non preiudicatur, quod probatur in l. haereditas. ff. de petit. haered. l. grege. cum sequen. ff. de lega. 1. l. grege. ff. de legat. 2. l. eum qui aedes. ff. de vsucap. l. nihil aliud. ff. de verb. signific. l. si municipes, & l. sicut municipum. ff. quod cuiusque vniuers. nomi. explicat eleganter Bal. in l. edita. in 1. repet. num. 24. C. de aeden. Paul Castr. in l. 1. in fine princip. ff. de officio eius, cui est manda. iurisdict. & ibi Curtius iunior nu. 72. sensit Barto l. post gloss. ibi in l. 1. ff. de aedend. Sic quodlibet amal ex grege, non efficit ipsum gregem, sicut nec vna domus haereditaria, efficit ipsam haereditatem. Nam quod in dicta l. sicut. §. vlti scribitur, vnum tantum ipsam vniuersitatem repraesentare, ita accipiendum, vt vnus hoc in casu vniuersitas minime sit, nec vniuersitatem efficiat, sed ex accidenti ius obtinet vniuersitatis, quemadmodum Accursius ibi explicat, & probatur in l. Neratius. ff. de verbor. signifi. & cap. 1. de electio. quod etiam apertissime ostenditur, si ponamus Titio mortuo, vnam tantum domum ex eius bonis extare, haec enim sola domus non erit haereditas, nec sola efficiet vniuersitatem, quamuis ad eam sit totius vniuersitatis ius redactum. Genus autem constat ex pluribus, in quorum quolibet per se genus ipsum praedicatur, quilibet enim homo animal est, quilibet equus animal item est. Ex quibus infero, posse ex vno fundo vniuersitatem constitui, modo patris familias destinatione is fundus sub vno nomine comprehendat plura, quae simul nomen illud obtineant, separatim vero eorum quodlibet minime illo nomine censeatur: exigo tamen hoc in casu patrisfamilias destinationem obid, quod ex propria vi & natura nomen hoc, fundus, vniuersitatem minime designet. Si quis etenim vnius nominis fundum industria, cura & diligentia ita constituerit, vt sub eo fundo habeat flumen cum iure piscandi, molendina, prata, Syluam caeduam, item ipsius fundi partem ad colligendum frumentum, vineas & similia: hunc fundum ipse omnino esse vniuersitatem existimarem, eiusque nomen vniuersitatis significationem habere minime dubitarem, quod passim in Hispania contingit, siquidem vn herediamento: vn heredad, similem fundum appellamus. Hoc sane Iurisconsultus probat in l. cum fundus. ff. de legat. 2. vbi fundum vniuersitatem appellat, ita etenim vt exposuimus text. ille plane intellectus aptissime conuenit huic rei, quidquid Socin. & alij scripserint in l. 1. ff. de rebus dub. Hinc etiam duae quaestiones definiri possunt, quae in tractatu iuris patronatus ecclesiastici tradi solent ad intellectum c. ex literis. de iure patronat. Harum prior est, an vendito fundo, transeat in emptorem ius patronatus ecclesiastici, quod venditor habebat in ecclesia intra ipsius fundi limites constituta? & sane illud in primis apertam decisionem habere videtur, ius sepulchri, cui aditus non est ex via publica, sed per ipsum priuatum fundum, transire in emptorem, text. in l. si mercedem. §. 1. ff. de actio. empt. vbi Alberic. optimus. item text. in l. in modicis. ff. de contra. empt. Inno. ita intellectus per Io. And. Ancha. & Abb. in d. c. ex literis. vbi Hostien. idem probat, quos sequitur Rochus de iure patro. verb. ipse, vel is. quaest. 23. quorum quidem opinio communis est, dubium tamen id est, an idem sit in iure patronatus ecclesiastici, & idem esse adserunt Accursius in dicta l. in modicis. Bartol. & Paulus in dict. l. si mercedem. §. 1. per illum text. Roma. Singul. 56. Card. in cap. cum seculum. de iure patro. Syluest. verb. ius patronatus. q. 5. Henri. & Cardi. in dicto cap. ex literis. q. 13. Abb. in disputa. 5. numero 5. & Carol. Moli. in consuet. Paris. titul. primo. §. 37. gloss. 10. nume. 9. Contrariam sententiam expressim profitentur veram esse Innoc. Host. Ioan. And. Anto. Anch. & Abb. in dict. cap. ex literis. quorum opinio communis est, secundum Rochum dict. q. 23. & Caesarem Lambert. de iure patr. lib. 1. parte 2. q. 5. articul. 17. qui eam sequuntur, post alios ab eis nuncupatim relatos. Quin & ipse Abb. in dicta disput. 5. nume. 5. & in dict. c. cum seculum. hanc ipsam opinionem Communem esse fatetur. Horum ratio ea est, quod ius patronatus, nequaquam vendi potest, nec titulo venditionis in aliquem transit, nisi vniuersitati venditae adhaereat, sicuti iuxta communem interpretationem probat decisio text. in dicto cap. ex literis. & in dict. cap. cum seculum. Nec obstat ratio adducta ex. iure ciuili, nam id locum habet in iure sepulchri, quod exerceri aliter non potest, quam per ingressum ipsius fundi, idcirco mirum non erit, si transeat in emptorem, cum penes venditorem inutile sit, emptore prohibente ingressum. Hoc tamen in dubio tria dixerim ad ipsius resolutionem, Primum omnino deceptos fuisse Henric. in dict. cap. ex literis. Card. in dict. cap. cum seculum. eundem consilio 122. Caesarem Lambert. in dicto art. 17. & 18. dum existimarunt primae opinionis authorem fuisse Innoce. in dict. cap. ex literis. cum is hanc secundam, quae communis est, satis aperte comprobet, tametsi confuse & perplexe citauerit dict. l. si mercedem. §. 1. quod potuit praefatis Doctoribus ansam prebere, vt Innoc. prioris opinionis authorem esse censerent. Sic & idem Cardin. in dict. c. ex literis. quaest. 13. vt & frequentius plaerique alij hanc vltimam sententiam ex Innocentij verbis deduxit. Secundum, quod in hac quaestione dicendum est, me quidem satis dubium habet, quae scilicet ex his decisionibus verior sit, quam ob rem ingenue fateor, rem esse disputatione dignam, & quae ambiguam habet definitionem ex pluribus, quae Lambert. & Carolus Mol. in praedictis locis adducunt. Tertio, vtcunque sit, priorem sententiam veram ipse crediderim eo casu, quo ius patronatus competit domino ipsius fundi, qui vniuersitatem constituat, nam si ius patronatus competens cuidam, vt domino alicuius ciuitatis, in emptorem ciuitatis transit, nulli dubium erit, quin & ius patronatus competens alicui, vt domino fundi constituentis vniuersitatem in emptorem transeat, pro quo singul. text. iuxta Card. inductionem in cap. cum Bertholdus. de re iudi. siquidem curia illa fundus est, qui vniuersitatem efficit eo pacto, quo superius intelleximus. l. cum fundus ff. de legat. 2. Qua ratione si quis apud nos haberet fundum, quem vulgo dicimus haeredamiento: & eum certo nomine praeditum, intra quem ius patronati vti dominus fundi haberet, item alia iura, quae vniuersitatem constituerent, minime dubitarem asserere, ad eius fundi emptorem ius praedictum patronatus ecclesiastici omnino pertinere. Posterior autem quaestio ea est, an venditio omnium bonorum ius patronatus ecclesiastici in[art. 4]cludat? & omissis varijs casibus, in quibus proponi poterat haec dubitatio, vnum tantum attingam in hac specie, cum quis dixerit: vendo omnia bona mea, & tunc ius patronatus in eam venditionem venire tenent Abb. in d. c. ex literis. Rochus verb. ipse, vel is. q. 23. Deci. consilio 127. Bald. consil. 1. volu. 3. Quia bonorum appellatio vniuersitatem continet, sicut & haereditas. l. bonorum. ff. de verb. signifi. verum ex praedictis satis liquet, hanc orationem: Vendo omnia bona mea: esse vniuersalem ratione signi, & ita distingui ab indefinita: non autem esse vniuersalem ratione rei, id est, non significare vniuersitatem, imo hoc respectu generalem potius esse, vt Bart. scribit in d. l. si ita. quod si verum est, ius patronatus in emptorem minime transire, nisi venditae vniuersitati cohaereat, hec autem venditio ad vniuersitatis venditionem nihil attinet, planum erit ius patronatus ecclesiastici, huius tituli ratione, ad emptorem non pertinere, quod tradunt Innocen. Ioan. And. Card. q. 11. in dict. cap. ex literis. Pau. Eleazar, in disputacione incipienti, Patronus sancti Martini. col. 10. quem retulit Feli. in cap. causam. nu. 8. de praescript. minime hac in parte ab eo discedens, eandem item sententiam sequitur Lambert. dict. q. 5. art. 14. Deci. in c. sedes. de rescript. Ioan. Milis in repertorio, verb. Patronatus ius, Nec oberit huic opinioni predicta l. bonorum. Est enim verum, bonorum appellatione vniuersitatem contineri, quando agitur de successione alicuius, nam tunc verbum, bona, pro haereditate accipitur, & ita vniuersitatem significat. His sane praemissis, plura quae iuris vtriusque Interpretes varijs propositis distinctionibus adducunt, vno tantum axiomate complectar in [art. 5]hunc modum. Oratio indefinita ex propria significatione, omnino ab vniuersali distinguitur, tametsi quandoque ex subiecta materia, vel ex coniecturis adhibita, benigniori interpretatione in vniuersum accipienda sit. Huius conclusionis ratio deducitur ex eo, quod sicuti praemisimus, propositio vniuersalis diuersa est ab indefinita, & id Aristoteles docet, dum asserit, vniuersalem orationem esse eam, quae omni aut nulli inesse significat, indefinitam autem eam esse, quae inesse aut non inesse significet sine signo vniuersali, nec particulari. Id etiam probatur authoritate Iurisconsulti in l. si seruitus. vers. & humanius. ff. de serui. vrb. praed. vbi Bartol. Bal. & Doct. notant indefinitam ex propria significatione nequaquam aequipollere vniuersali, sed potius ex aequitate: idem Bar. in l. omnes populi. num. 57. ff. de iust. & iur. Ioan. Crott. ibi super 3. q. sextae quaestionis princip. Bart. in l. 1. ff. de regu. iur. idem in l. si pluribus. ff. de legat. 2. Dominic. & alij in capit. vt circa de elect. in 6. Decius consil. 3. colu. 3. & haec est opinio Communis secundum Deci. in l. 1. numero 12. & ibi Cagnolum num. 8. ff. de reg. iur. Verum aduersus hanc opinionem vulgo receptam inducitur a Socin. egregia Iurisconsulti decisio. in l. 2. ff. delib. & posthu. vbi in hac specie: ex haeredo filium meum, si testator plures filios habeat, nullus censetur exhaeredatus, & id authore Iurisconsulto ex benigna interpretatione: Igitur ex vera & stricta, ac propria significatione illa oratio indefinita vniuersali aequiualeret. Omissis tamen responsionibus ibidem ab eodem Socin. adductis, Philippus Decius in dicta l. prima scribit, ex generali aequitate indefinitam propositionem vniuersali aequipollere: non ex propria significatione, eam tamen generalem aequitatem in specie dictae l. secundae. cessare ex speciali quadam benignitate, quae dictat odiosam esse filiorum exhaeredationem, & ideo restringendam, & idcirco illam indefinitam non aequiualere vniuersali ex benignitate, speciali quidem respectu generalis benignitatis, ex qua solet aequipollere, vnde benignitas ibi non est accipienda, respectu propriae & rigorosae significationis contrariae, sed respectu generalis benignitatis, quae contrariam significationem admisit, sicut aequitas generalis dictat, pacta esse seruanda, l. 1. ff. de pact. specialis vero aequitas quandoque docet, non esse pactiones seruandas. l. prima. ff. de minor. l. bona fides. ff deposit. adhuc tamen non obstante hac responsione, Iurisconsulti verba Communi opinioni aduersantur, nam iuxta Decij intellectum potius esset in casu dicte l. 2. illa interpretatio adsumenda, ex propria dictionis significatione, & ex rigore verborum, quam ex benignitate, Nec esset aliquo pacto necessaria isthaec benignitas, si verum esset, indefinitam ex rigore non aequipollere vniuersali. Quam ob rem aliter ego verba Iurisconsulti interpretari conabor, & profecto verissime, ni fallor, opinor in ea specie, benignam interpretationem dici illam, non ex eo, quod indefinita vniuersali non aequipolleat, nam hoc attento, esset potius dicenda propria, stricta & vera interpretatio, sed ex eo, quod indefinita in nullo filio locum habet, nec admittitur, quod est contra propriam orationis indefinitae significationem, quae affirmatiue concepta alicui inesse significat, & in aliquo admittenda est ex Aristotele: Igitur eam in nullo admitti per Iurisconsultum, benignitas effecit, aduersus ipsius orationis indefinitae rigorem. Ex praedicta tandem principali adsertione primo deducitur, in materia necessaria, vel impossi[art. 6]bili indefinitam aequipollere vniuersali, gloss. in dict. cap. vt circa. verb. aliorum. & ibi Doctor. Communiter. Bartol. Paul. & alij in dict. l. si pluribus. Ludouic. Lusita. in l. si is, qui ducenta. §. vtrum. 29. colum. ff. de reb. dub. Sit exemplum: homo est animal, perinde valet haec, ac si diceremus: omnis homo est animal. Item haec, homo non est asinus, similis est huic, nullus homo est asinus, sic & ista, triangulus habet tres angulos, idem significat atque illa, omnis triangulus habet tres angulos, item illa, iustum amat Deus; ita intelligitur, vt omnem iustum amet Deus, Imo in materia necessaria, vel impossibili, particularis propositio vniuersali aequipollet, & ideo, si particularis in hac materia est vera, vniuersalis erit vera, si particularis est falsa, itidem & vniuersalis erit falsa, vt quidam homo est asinus, si enim ista est falsa & impossibilis, illa itidem omnis homo est asinus, erit falsa & impossibilis. Eodem modo ista, quidam homo est animal, propter materiae necessitatem idem valet, ac illa, omnis homo est animal. Cur autem in hac prima illatione indefinitam dixerim vniuersali aequiualere ea est ratio, quod materia subiecta necessitatis, vel impossibilis casus eam significationem exigat omnino. Secundo infertur, indefinitam negatiue conceptam, vniuersalem significationem habere. tex. est in dicto §. vtrum gloss. quam ibi notant Fulgo. in l. Iurisgentium. §. sed si fraudandi. ff. de [art. 7]pact. Decius consilio 3. columna 3. idem consil. 490. colum. 3. Philipp. Probus in dict. capit. vt circa Hierony. Cagno. in l. 1. numero 8. ff. de regul. iur. Dynus in rubr. eiusdem titul. numero 8. Et est ratio, quia negatio opposita subiecto, aut termino communi, facit orationem vniuersalem, quod & Titelmannus docet libro 3. Dialectices cap. 8. haec etenim propositio, nusquam homo legit, eadem est in significatione, ac si diceretur, nullus homo legit, ea enim vis est negationis, vt totum, quod sequitur, neget, vt sua virtute aeque in distantia, atque in propinqua agat: optima gloss. in cap. cum dilectus. verbo a suspensis. de consuetudin. singu. secundum Cardin. ibi, colum. 4. alia in l. hoc genus. ff. de condit. & demonstrat. quam ibi sequuntur Bartol. Albe. & Paulus Castren. dicit notabilem Bald. in l. si vt proponis. 2. colu. C. quo. & quando iudex. explicat eleganter Deci. in c. an sit. fi. colum. de appellat. Oldrad. consilio 16. Ias. in l. diuortio. §. quod in anno. nume. 24. ff. solut. matrimon. Alciat in l. boues. §. hoc sermone. ff. de verb. signific. si quis etenim proprio testamento ita scripserit: Lego Titie centum, si Sempronio non nupserit, hoc significasse videtur, vt nec primis nuptijs, nec secundis, nec vlterioribus Titia nubat Sempronio, ita sane Iurisconsultus haec verba interpretatur: quemadmodum Accurs. & alij, quos modo retuli, censent, pro quibus etiam est optimus text. in l. si sic. ff. de verb. oblig. Tertio deducitur ex his vera ratio ad id, quod iuris vtriusque Interpretes frequenter adnota[art. 8]runt, scilicet indefinitam a lege prolatam, vniuersali aequipollere, gloss. in capitul. vt circa. in principio de electio. in 6. quam ibi Doctores sequuntur. Dynus in rubrica de regulis iuris in sexto, numero 8. Bartol. in dicta l. si pluribus. Decius in l. prima. ff. de regul. iuris. numero 12. idem Decius & Curtius Iunior, num. 7. in l. prima. ff. si certum petat. & est Communis opinio secundum Cagnol. in dicta l. prima. ff. de regul. iuris. numero 9. Est etenim vera huius adsertionis ratio, quod lex in omnes dirigitur, eiusque virtus in omnibus locum habet, vnde indefinita oratio in ea dispositione, quae vniuersalis est, in vniuersum erit accipienda ratione materiae subiectae, atque etiam ex mente legislatoris, qui vniuersis legem dare constituit, sicuti in hac specie Bartol. considerat in dicta l. si pluribus. Proinde in legum sanctionibus verba ista: Homicida morte puniatur, eandem habent significationem, quam illa, omnis homicida morte puniatur. Sic leges omnes tractantes indefinitiue de venditore, in quolibet venditore intelliguntur. Quod si quando ab hac vniuersali interpretatione recedendum erit, continget id, ratione legis cessante, ex propria orationis significatione, vel ex alterius constitutionis interpretatione. Quarto hinc patet veritas illius controuersiae, an indefinita in statutis municipalibus vniuersalis significationis vim obtineat? & manifestum est ex proprio & stricto orationis intellectu, qui, vti Doctor. pluribus in locis tradunt, in his municipalibus legibus est considerandus, indefinitam non esse vniuersaliter intelligendam, atque ideo plaerique existimant, in statutis indefinitam non aequipollere vniuersali. Caeterum ipse cum animaduertam, eam esse statuentium mentem, vt omnib. in vniuersum eiusdem municipij ciuibus, atque eidem municipio subditis, eoque loci negotia gerentibus, instituta, ac leges proponere, proculdubio opinor, indefinitam etiam in statutis regulariter orationis vniuersalis vim habere, nisi casus euenerit, vbi ratio ipsius municipalis legis deficiat, vt tandem fatear, dicendum esse in hac specie quaestionis idem, quod in oratione indefinita a lege prolata diximus, Cuius opinionis author est ipse Barto. in repetit. l. omnes populi, numero 57. ff. de iustitia, & iure. Cui accedunt Bald. & Angel. in l. si seruitus. ff. de seruitute vrbanorum praediorum. Nellus in tractatu de bannitis, secunda parte. 2. temporis. quaestio. 55. Decius & Curtius Iunior in dicta l. prima. numero 7. ff. si certum petatur, quidquid alij dixerint. Eritque isthaec sententia manifestior ex illa discussione, quae apud scriptores maximam concertationem habet, Statuto dicente: Homicida occidatur, nisi pacem inierit cum haerede occisi, nam Bartol. in l. 4. §. Cato. ff. de verborum obligationibus, vltima colum. scripsit, sat esse homicidae, vt mortis poenam effugiat, si pacem contraxerit cum vno ex pluribus occisi haeredibus, & tamen aduersus Bartol. frequentiori calculo receptum est, oportere homicidam cum omnibus occisi haeredibus pacis pactum inire, ea ratione, quod praedicti statuti oratio indefinita perpensa statuentium mente in vniuersum accipienda sit, sic sane repudiato Bartoli responso Bononiense iuris vtriusque collegium definiuit, vt meminit Paulus Castrensis in l. secunda. C. de liber. & eorum liber. vbi Salycet. eandem opinionem contra Bartol. probat, & veriorem esse contendunt Cuma. Roma. Bessutius, Alexand. Iason. Ripa. Alciat. Socinus Iunior in dicto §.. Cato. Cagnolus in l. prima. numero 11. ff. de regulis iuris. e quibus hanc opinionem Communem esse profitentur Ripa, Iason & Alciat. idem fatentur Feli. in capit. cum omnes. de constitu. numero 16. & ipse Alciat. in l. in vsu. ff. de verborum significatio. Igitur indefinita oratio ab statuto municipali prolata, vniuersalis vim & effectum habebit regulariter, propter legis virtutem, quae vniuersalis est, nisi attenta eius ratione quandoque visum fuerit, eam rationem non vniuersaliter, sed iuxta rigorem dictionis assumendam esse, sicut solet alias & saepissime ad notari, vniuersalem legis orationem non esse in vniuersum intelligendam ex benigna interpretatione, deficiente ipsius constitutionis vera & propria ratione. Quinto, ex his liquet, indefinitam orationem etiam ab homine prolatam vniuersalem significa[art. 9]tionem habere, quando omnium sub vniuersali comprehensorum eadem est aequa ratio, qualitas & conditio: tunc etenim materia subiecta, mens ipsius orationem pronunciantis dictant, in vniuersum orationem esse omnino accipiendam, quod notauit Dynus in dicto numero 8. quem sequuntur Doctores, ibi glos. & Doctores in dicto capitul. vt circa. Bartol. & alij in dicta l. si pluribus. idem Bartol. in dicta l. omnes populi. numero 58. idem Bartol. Bald. Angel. & Paul. in dicta l. seruitus. Decius consilio 30. colum. 3. & consilio 343. numero 2. & consilio 388. numero 3. & consilio 490. colum. 3. & fere omnes, qui ad iuris interpretationem quaestionem istam tractauere, expressim itidem adserentes, indefinitam ab homine prolatam non aequipollere vniuersali, imo iuxta propriam dictionis significationem intelligendam esse, vbi non est eadem imo diuersa ratio, qualitas & conditio omnium sub vniuerso comprehensorum, hoc etenim apparet verum esse ex eadem adsertione, quam veluti huius resolutionis radicem praemisimus, & facilius intelligetur, perpensis his illationibus, quae statim sequentur. Sexto subinfertur ex paulo antea dictis, verus intellectus ad text. in l. si ita relictum fuerit. in principio, & in l. si pluribus. ff. de legat. 2. Si quis etenim pluribus haeredibus institutis, ita testamento scripserit: Haeres meus damnas esto dare Titio aureos quinque, omnes haeredes grauati censentur simul dare Titio quinque. Item si pluribus eodem pacto haeredibus institutis dixerit testator, Quantum haeres meus habebit, tantum Sticho dari volo, idem significasse videtur, ac si dixisset, quantum omnes haeredes habebunt, tantum Sticho dari volo. Harum sane decisionum ea est vnica & sufficiens ratio, quod omnium haeredum par est, & aequa conditio, nec quidquam est, quod suadeat, testatorem alicuius potius, quam omnium haeredum mentionem fecisse, & praeterea dum testator expressim vnum ex pluribus haeredibus onere soluendi legati non grauat, omnes grauasse eadem ratione censetur. Septimo colligitur ex praecedentibus, vera ratio decidendi ad text. in d. l. si seruitus. ff. de seruitute vrbanorum praediorum. vbi constituta seruitute ita simpliciter, vt ne luminibus officiatur, intelligitur in vniuersum, ne officiatur luminibus praesentibus, nec futuris, eam siquidem interpretationem aduersus propriam indefinitae orationis significationem subiecta materia, mens & intentio contrahentium admisit: non enim videtur is, qui ita sibi cauet, viam sibi praecludere, quin possit fenestras alias, vel ampliores facere, vt explicat Andraeas Alciatus in l. verbum erit. ff. de verborum significatione, ac tradit optime Ioannes Coras. in rubrica. ff. de seruitut. nume. 31. Octauo, eodem pacto deducitur genuina & propria interpretatio tex. in l. 2. ff. de lib. & posthu. vbi Iurisconsultus exhaeredationem ita conceptam per verba indefinita: Exhaeredo filium meum, nequaquam vniuersaliter accipit, & id aequissimum est, cum attenta testantis mente, & materia subiecta, non sit praesumendum, parentem omnes eius filios exhaeredare voluisse, nec id tribuendum est paternae pietati, sed potius est dicendum ex filijs exhaeredare voluisse aliquem, qui tamen cum incertus sit, effecit, vt in totum nulla censeatur exhaeredatio incertitudinis ratione. Nono ex eadem ratione constat vera cognitio decisionis, quam Iurisconsultus expressit in l. qui filiabus. in principio. ff. de legat. primo. & in l. si quis ita. §. primo. ff. de testament. tutela. Nam si quis filiabus proprijs legauerit, etiam posthumae legasse censetur, si in aliqua testamenti parte posthumae meminerit. Ecce ergo qua ratione indefinita, ac si esset vniuersalis, intelligitur, quia exalia parte testamenti ea interpretatio deducitur. Rursus si quis tutorem filijs dederit, omnibus dedisse intelligitur, attenta paterna erga filios pietate, solicitudine, & cura. Decimo ab eodem fonte deriuatur, quod Iurisconsultus scripsit in l. si cui. in princip. ff. de legat. 3. nam & si lana indefinite legetur, lana tincta non continetur in legato: rursus & in l. quaesitum. §. illud fortasse. ff. eodem tit. legato marmore indefinite, respondit, non comprehendi imagines ex marmore factas, quanuis si isthaec legata essent verbis vniuersalibus concepta, omnia praedicta continerent. l. prima. ff. de aur. & argent. legato. l. haeres meus. §. primo. ff. de legat. 3. Cur igitur hoc discrimen inter vniuersalem, & indefinitam constituamus, ipsa dictat ratio, quippe quae non eadem sit omnium sub vniuersali comprehensorum. Distincta sane ratio est imaginis marmoreae, ab ipsa rudi materia marmoris, ad quam quidem rudem, pristinamque materiam redigi marmorea statua non potest, & ob illam specialem qualitatem sub oratione indefinita non videtur testator legasse statuas marmoreas, cum hae nomen habeant ex accepta forma peculiare, & distinctum a rudi marmore, nec possint adrude marmor, pristinamque materiam, quam legare visus est, iterum redigi, & ideo inspecta materia subiecta non patitur a propria indefinitae orationis significatione discedere. Secus tamen erit in argenteis imaginibus, quae ad primam argenti materiam saepissime, & facilime redigi possunt, sicuti apparet ex d. §. illud fortasse. Vndecimo, ex his adnotanda simul & defendenda est decisio Innocentij, qui in capit. auditis. de praescript. dixit, indefinitam minime habere vim vniuersalis in probationibus, nisi ex relatione, aut interrogatione vniuersaliter proposita aliud colligi valeat, ea sane ratione, quia materia subiecta hunc intellectum exigit, cum probatio debeat necessario concludere. cap. in praesentia. de probatio. vbi eleganter Deci. nu. 16. nec sufficiunt ad constituendam probationem perfectam praesumptiones, nec coniecturae, ex quibus potius, quam ex vera & propria significatione indefin ita aequippollet vniuersali, qua ratione commendari debet opinio Innocentij, quem sequuntur ibi Ab. & Feli. nu. 24. Alex. in l. rescriptum in princ. ff. de pact. idem cons. 108. libro 2. Decius consilio 61. columna penulti. Ripa in cap. cum M. notab. 7. Feli. in capitu. cum omnes. numero 28. Deci. ibi. 2. lectione. & Exea. num. 1. de constit. Philip. Probus in d. c. vt circa. Et licet non defuerint, qui contrarium tenere tentauerint, haec tamen est receptior sententia, in quo ipse iudicem admonerem, vt diligenter omnia consideret, quo tutius deliberare valeat, an sit vbique locus huic assertioni. Ex qua etiam illud solet asseuerari, non probari sufficienter mandatum procuratorium alicuius capituli Cathedralis Ecclesiae per instrumentum, in quo dictum sit, Canonici Ecclesiae Cathedralis sancte Mariae Salmanticensis constituerunt Sempronium procuratorem. Potuit enim hic actus fieri a duob. Canonicis, & vera esse verba instrumenti, atque ita in ea specie non habere praefata verba indefinitae vniuersalis orationis significationem, adserunt Oldrad. consilio 100. Alexand. consilio 7. libro primo. & ibi Carol. idem Alexand. consilio 49. col. penulti. vers. praeterea. & consilio 112. libro 7. Felin. Decius & Exea in dicto cap. cum omnes. idem Feli. in dicto cap. auditis. num. 24. Iason in l. secunda. colum. vlti. ff. de liber. & posth. Deci. in cap. tertio loco. colum. 3. de probatio. Ioannes Staphilaeus in libro deliteris gratiae, & iusticiae. folio 169. Caeterum ego hanc sententiam non admitterem eo casu, quo in mandato dictum esset: Capitulum Ecclesiae Cathedralis Salmanticensis constituit Sempronium procuratorem, hoc etenim nomen collectiuum sufficit, vt ab omnibus Canonicis mandatum concessum esse existimemus, ex Oldrado, & alijs, quos ad eius sententiam comprobandam adduximus, & praesertim Iasone, Staphilaeo, Carolo ac Felino, & Decio in dicto cap. cum omnes. Idem ipse censerem, si dictum esset in mandato, Decanus, & Canonici: id enim sufficeret, sicuti posset idem colligi ex alijs verbis in eodem mandato expressis, quod iudicis arbitrio relinquere oportet. Duodecimo, ex his, quam superius adnotauimus, deducitur, hoc in tractatu minime fore necessariam Bartoli distinctionem, in dict. l. si plurib. dum dixit, in materia odiosa indefinitam non aequipollere vniuersali, rursus tamen in fauorabili vniuersalem significationem habere, & idem probant Dominicus & alij in dicto capitu. vt circa. Decius consilio 343. columna 3. Felinus in dicto cap. auditis. numero 24. idem in cap. vltimo. de treug. & pace. Haec etenim consideratio sufficiens non est quandoquidem, siue actus in fauorem, siue in odium tendat ex propria significatione, ex mente disponentis, ex materia subiecta consideranda est propositionis indefinitae vera, & congrua interpretatio. Decimotertio, hinc colligitur verum esse, quod Bart. scribit in l. ab hostibus. §. sed quod simpliciter. ff. ex quibus caus. maior. numero 7. dicens, indefinitam vniuersali non aequipollere, vbi vniuersalis propositionis significatio indefinitae aptata, prauum intellectum inducit, id enim non alia ratione probatur, quam quod alienus omnino sit prauus sensus ab ipso, qui indefinitam orationem protulerit, & ea quidem causa propria indefinitae significatio assumitur, nec vtimur interpretatione benigniori, ob effugiendum prolatae orationis absonum minimeque conuenientem intellectum, quod ab omnibus receptum est. Decimoquarto hinc constat ratio text. in l. placet. ff. delib. & posth. quo in loco Iurisconsultus scribit institutionem istam: Instituo posth. haeredem, non tantum praesentem faetum existentem in vxoris vtero, sed & futurum ex quacunque vxore posthumum comprehendere. Nam ea interpretatio procedit a verisimili testantis voluntate, qui quemcunque filium sibi nasciturum, vsus pietatis officio ad propriam haereditatem admittere, paterna dilectione gestit. Decimoquinto aperitur inde intellectus ad cap. quia circa. de priui. vbi conuentio, seu priuilegium de decimis non soluendis concessum ab eo, qui ius habebat percipiendi decimas, ita interpretandum est, vt non tantum intelligatur in his agris, quos eo tempore possidebant hi, quibus ea est data immunitas, sed & in his, qui postmodum ab eis fuerint adquisiti, atque ita, vt inquit Romanus Pontifex, ea immunitas verbis indefinitis concepta, parem vim habet, ac si vniuersali oratione data fuisset. Hoc etenim procedit attenta mente concedentis, qui ius sibiipsi competens solenniter & iuxta iuris sancita remittens, nihilque sibi excipiens in vniuersum eam dispositionem, que ei tantum praeiudicat, & ideo beneficium est, intellexisse videtur l. veteribus. ff. de pactis. cap. cum dilecti. de donatio. cap. quamuis. de praebend. in 6. l. secunda. C. de bonis vacantibus. notant in hac specie Abbas in dicto cap. quia circa. Felinus in cap. causam quae. de rescript. numero 12. Iason in consilio 25. libro 3. Vincentius Herculanus quaestione 1. fundamento 11. Fortuni. in l. Gallus. §. & quid si tantum. ff. de liberis & posthumis. colum. 75. Quibus adde, quae notat Bartol. in l. si ita. ff. de aureo & argenteo legato. Ias. in l. si stipulatus fuero. §. 1. ff. de verborum obligat. Alciatus in l. verbum erit. ff. de verborum significat. qui simul & Herculanus, dicta quaestione 1. plura tradidere in ea quaestione, an dispositio quaelibet non tantum in praesentibus, sed & in futuris accipienda sit, praeter hos erit legendus Carolus Molinaeus in consuetud. Parisiens. titul. 1. §. 1. gloss. 5. numero 18. ac Socinus iunior consilio 98. libro 1. est item & aliud, quod ad interpretationem dicti capit. quia circa. hac in re attinet, quia eadem est ratio de decimis futuris, que de praesentibus, secundum Henric. in dict. cap. quia circa. columna 1. quae quidem eiusdem rationis consideratio deducenda est ab ea ratione decidendi, quam modo tradidimus, cum alioqui appellatione decimarum, futurae decimae minime contineantur cap. tua. §. vltimo dedecimis. # 14 ARGVMENT. CAP. XIIII. De conditionibus donationis contractui adiectis. SVMMARIVM. -  1 Donationi perfectae in continenti potest adijci conditio modusue non ex interuallo. -  2 Conditio seu pactum apponi potest donationi etiam in vtilitatem tertij, & ei ex hoc actio quaeritur, traditurque inibi intellectus l. quoties. C. de donat. quae sub mod. -  3 An huic tertio sicut adquiritur actio personalis: an etiam adquiratur domino absque rei traditione. -  4 Intellect. l. 1. C. de donat. quae sub mod. & rursus nu. 6. -  5 Intellect. l. Regiae. 7. titu. 4. parte 5. -  6 An l. 1. C. de donat. quae sub mod. habeat lorum contra ecclesiam donatariam? -  7 An possit donator pactum appositum in fauorem tertij absentis reuocare? -  8 Intellectus ad tex. in l. si cum fundum. ff. de pact. -  9 Pactum in fauorem tertij donationi appositum, etiam inuito donatore poterit a donatario seruari. -  10 Iuramentum donatoris impedit reuocationem pacti seu conditionis adiectae donationi. -  11 Stipulatio notarij donatorisue nomine absentis concepta an impediat reuocationem praedictae conditionis vel modi? -  12 Vbi absenti per alterum actio quaeritur sine cessione, necessaria est ipsius absentis ratihabitio, -  13 Intellectus regiae l. 3. titu. 8. lib. 3. ordinat. -  14 An in ecclesiam transierit dominium absque traditione ex pacto dictae l. quoties? -  15 Contractus innominatus etiam factus in fauorem piae causae poenitentiam re integra admittit. -  16 Mandatum morte mandantis expirat, etiam si praestitum fuerit ad pias causas. -  17 Haeres donatoris non poterit reuocare pactum donationi appositum in fauorem tertij. -  18 Quid de poena apposita pro foedere pacis conseruando, an possit remitti in praeiudicium fisci, vel Ecclesiae? CAPVT XIIII. PERFECTAE donationi nullas posse adijci conditiones ipso donatario inuito, Caesarum constitutione statutum est in l. perfecta. C. de donat. quae sub mod. in haec verba, perfecta donatio conditiones postea non capit, quae quidem probant, donationi perfectae non posse apponi conditiones ex interuallo, licet in continenti id permissum esse videa[art. 1]tur, siquidem ex propria vi & natura dictio Postea, interuallum ostendit. tex. & ibi gl. in l. in bonae fidei. C. de pactis. in l. qui procuratorem. ff. de procurat. l. iuris gentium. §. quinimo. ff. de pact. l. 1. §. idem Labeo. ff. quod vi, aut clam l. ex Castrensi, in princip. ff. de Castrens. pecul. cum pluribus, quae ad hanc rem congerit, Andraeas Tiraq. in l. si vnquam. C. de reuocan. donat. verb. postea. Igitur in continenti donatio etsi perfecta sit, etiam inuito donatario conditiones iuxta donatoris voluntatem optime admittit, quod deducitur ex eadem l. perfecta. in secunda parte. text. optimus & ibi Imol. in cap. cum dilecti. de donatio. in continenti, in quam, id est, vel in ipso contractu, vel post ipsum contractum donationis successiue nullo medio temporis interuallo, vti in hac specie scribit Soci. consil. 66. vol. 1. colum. vltima. Francis. a Ripa libro 3. responsorum cap. 1. in quarta gloss. magna in l. siquidem. ad finem. C. de exceptioni. facit text. in l. 3. C. de aedilit. actio. l. lecta. ff. si certum petatur. & quod notat Bald. in l. prima circa finem. C. de oper. liber. & Ias. in l. 1. §. 1. col. vltima. ff. de verb. oblig. Ripa in l. vltima. quaestione 34. C. de reuo. donat. Et id adeo verum est, vt plane donationi possit apponi conditio, non tantum in vtilitatem ipsius donatoris, sed & in fauorem alterius. text. est [art. 2]insignis. in l. quoties. C. de donatio. quae sub mod. cui plurimum conuenit Regia lex 7. tit. 4. par. 5. nec mirum cuiquam videatur, alteri per alterum obligationem hoc in contractu adquiri, etiam iure Caesareo, nondum condita. l. 3. titul. 8. libro tertio reg. ordi. cum hoc speciale sit in donatore liberalitatem exercente in donatarium. Hac etenim ratione poterit donator a donatario obligationem exigere in alicuius tertij fauorem, quemadmodum explicant praeter alios Salycet: in dicta l. quoties. Bald. Nouel. de dote, parte 12. q. 2. col. 2. tametsi vbi donatio incipit a rei traditione, ratione quadam generali poterit id procedere, ea nempe, quod ex contractibus, qui re contrahuntur, alteri per alterum obligatio adquiritur. tex. in l. ea, quae ciuiliter. ff. de adquiren. rerum domin. Bald. in dicta l. quoties. Fulgos. & Paulus in l. si ita stipulatur. §. Chrysogonus. ff. de verbo. oblig. Bald. in l. multum interest. num. 6. C. si quis alt. vel sibi. l. si mercedem. §. vlti. ff. de actio. empti. Alexan. in l. stipulatio ista. §. si stipuler. num. 21. ff. eodem tit. Alberi. Fulgos. Paulus, Alex. & Ias. col. 1. in l. certi condictio. §. si nummos. ff. si certum peta. quorum opinio Communis est aduersus Bart. ibi. vnde Andraeas ab Exea in rub. ff. de pactis. num. 128. ratione assignata per Salyc. exclusa, hanc existimat veram esse decidendi rationem praedictae l. quoties. quam itidem procedere censet non tantum in reali & vera traditione, sed etiam in ficta, nempe ea, quam per constitutum fit, sensit tamen Bald. in d. l. quoties. eam constitutionem debere intelligi, quando alteri ex pacto donantis aliquid ex ipsa re donata praeseruatur: tunc etenim alteri, & absenti quaeritur illa obligatio, ac datur ei vtilis actio sine cessione. At si quid extra rem ipsam alteri sit dandum per donatarium, actio non absenti, sed donatori quaeritur, per text. in l. cum res. C. de donat. idem notant Aret. consil. 74. col. 2. & Ias. in dicto §. si stipuler. ad finem. Aret. & Socinus in l. qui Romae. §. Flauius. nume. 10. de verborum obligat. quorum interpretatio apud me dubitationem habet, nam tex. in d. l. cum res. non tractat de exercitio liberalitatis relatae in alterum absentem. Sed de soluendo ereal ieno absenti debito, quin & potissimum praefata sententia cessare videtur ex dicta Regia constitutione, quaest. 3. est tit. 8. lib. 3. ordinat. Verum donatione ita constituta & perfecta, vt post [art. 3]certum tempus res donata Titio absenti, aut alieri, quam donatori restituatur accedente die, ipso iure, absque vlla traditione, dominium ipsius rei Titio, aut alteri competere, vt agere valeat vtili actione in rem, in specie adnotarunt Philippus Decius consil. 239. numero 8. & Ripa dicto cap. i. columna vltima. Idem Decius in l. traditionibus. C. de pact. numero 14. quod & Specul. innuere visus est, tit. de emphyteusi. quaest. 80. dum scripsit ex l. quoties. paulo ante citata, vtilem actionem in rem habere eum, ad quem donator pertinere voluit post diem certam ipsam rem donatam, deinde hoc ipsum probatur in dicta l. quoties 2. parte. vbi imperator actionem ipsi donatori competentem, eandem vtilem tamen concedit alteri, cui donator restitui statuit rem donatam post certum tempus, sed ipsi donatori vtilis in rem competit ad ipsam rem donatam, non seruatis contractus placitis. l. 1. C. de donat. quae sub mod. igitur & alteri vtilis in rem actio dabitur. Accedit & ad haec insignis Regia lex 7. titu. 4 parte 5. quae ad Hispanum sermonem traducens, dict. l. quoties. constitutionem plane probat, dominium & possessionem rei donatae post diem a donatore definitam absque vlla traditione adquiri ipsi donatori, vel alteri, cui rem donatam ipse restitui voluit, quo quidem sensu eam intellexit Roderi. Xuarez in l. quoniam in priorib. C. de inoffi. testa. in quaest. 8. ad legem Regiam, & idem in allegatione 19. Hanc vero Philippi Decij opinionem ipse falsam esse censeo ex pluribus, Et primo, quod sine traditione dominium ex actu inter viuos non transfertur, vt est probatissima iuris regula in l. traditionibus. C. de pact. Secundo, quod ex dicta l. quoties. tantum colligitur actionem personalem eo casu competere, quemadmodum gloss. & Doct. communiter ibi interpretantur, alioqui si ex ea lege realis actio daretur, hoc proculdubio ibidem exprimeretur, sicut expressum fuit in dicta l. 1. eiusdem tituli. Tertio ex resolutione contractus verbis obliquis concepta, vt in d. l. quoties. concipitur, nunquam transit dominium absque traditione. gl. communiter recepta in l. i. ff. de don. Quarto etiam si in donationis contractu eius resolutio pacta foret verbis directis, non transiret dominium absque traditione, cum id speciale sit in pactis legis commissorie, & adiectionis in diem. Bart. in d. l. 1. ff. de donat. optimus tex. in l. penult. C. de aedilit. actio. Quam opinionem Communem esse alibi aperte ostendemus: his igitur palam fit, in specie dictae l. quoties. minime transferri dominium absque traditione, etiam eueniente die resolutionis illius contractus, quod expressim animaduerto respondisse Aegidium a Bella Mera consil. 39. col. 4. quem simpliciter dubius de huius quaestionis veritate retulit Aymon Sauillianus consil. 19. num. 9. vnde nec ipsi donatori, nec alteri, cui ipse rem donatam post certum diem reddi statuit, in rem, actionem, & vtilem ex dicta l. quoties. conuenire, nec concedi, iure respondendum erit. Quin & aduersus Philippum Decium iure optimo aduocare possum Alex. Ias. nu. 17. Soc. 14. in l. qui Romae. §. Flauius. ff. de verb. oblig. qui, dum in ecclesiam post diem statutam, & definitam transire ipso iure dominium ex pacto donatoris iuxta d. l. quoties asseuerant ob eius peculiare priuilegium. l. fi. C. de sacros. eccles. manifeste censent, in alijs non esse locum dominij translationi, nisi rei traditio fiat. Non obstat, quod Specul. scripsit, nam is alia ratione vtitur ad comprobationem propriae opinionis. siquidem dixit, quod data emphyteusi duobus, vt altero mortuo eius pars ad superstitem pertineret: is qui superstes fuit, agere poterit ad defuncti partem aduersus eius haeredes actione reali. ex ea ratione, quod res pro indiuiso illis duobus tradita fuit, vnde nullus eorum in ea parte, quae per alterius obitum ex tradentis voluntate, & expressa dispositione ei adquiritur noua traditione indiget. l. liber homo. §. Titius. ff. de haered. institu. Haec sane potior est ratio, cui veritas praedidictae decisionis innititur: obiter vero Speculat. l. quoties. in sensu, quem Dec. probat. & veluti per transennam induxit, & tamen hoc in loco nec damno, nec admitto, vt de iure certam Speculatoris sententiam, cuius alias meminit Alex. consil. 24. lib. 5. consiliorum. Item non oberit text. in l. 1. C. de donat. quae sub. mod nam in eo speciale est, actionem vtilem in [art. 4]rem dari donatori fauore alimentorum, quam sibi in ipso donationis contractu reseruauit, & tamen donatarius contra ipsius conuentionis placita minime ea donatori praestiterit, sicuti ibi gloss. & Doct. scribunt. Alex in l. traditionibus. C. de pact. Roma. consil. 284. Corncons. 102. lib. 1. col. 2. Bal. cons. 250. lib. 3. Nec enim dubium est, ex ea constitutione vtilem in rem actionem donatori competere, & id praeter alios Aret. notat in l. 1. col. penult. ff. de lega. 1. Fortius vrgere videtur Regia l. 7. titul. 4. part. 5. Ego tamen eius opinionis sum, vt Regias con[art. 5]stitutiones, quas Septem partitum opus complectitur, quoties earum verba patiantur, existimem ad ius Pontificium, Caesareumque reducendas fore, vt nihil vtriusque iuris sanctionibus aduersum in eis statui existimemus, quandoquidem earum legum conditoris potissimus fuerit scopus, in quem tantum opus ad Hispanae Reipub. vtilitatem direxit, ex vtriusque iuris statutis, constitutiones praedictas Hispano sermone deducere, quo fit, vt verba dict. l. 7. quib. probatur adueniente die resolutionis contractus, & donationis, possessionem & dominium rei donatae adquiri donatori, vel alteri, quem ipse in conditione aut modo adiecto donationi nominauerit, sint intelligenda, facta ipsius rei traditione, vel saltem apprehensa possessione, etiam propria authoritate, quod permittere lex ipsa videtur. Et si dixeris, ex hoc non satis responsum esse dictae l. inductioni, fatebor vtique, sed inuitus, saltem ex iure Caesareo opinionem Philippi Decij falsam esse, tam etsi eam iure Regio defendere velis. Quod vero attinet ad l. 1. C. de donat. quam sub. mod. Ludo. Roma. in d. consil. 284. censet eius de[art. 6]cisionem etiam aduersus ecclesiam donatariam procedere, ita quidem, vt si ecclesia alimenta ex pacto, aut modo donationi apposito, non exhibuerit donatori actione vtili in rem conueniri possit a donatore, & per sententiam ad rei donatae restitutionem compelli. Sed de hoc dubitat Rogerius a Mota, in dicta l. traditionibus. numero 64. atque ipse falsum esse opinor, ex cap. verum. de conditio. apposit. quod iuxta communem eius interpretationem probat, donationem factam Ecclesiae modo apposito, minime reuocari, etiam si modus is non seruetur, tametsi agi possit contra ecclesiam, vt modum seruet. ita gl. Card. Ab. & Praep. col. 3. in dicto cap. verum. Felinus in c. verum. de foro compe. col. 4. Paulus Castrens. in l. 1. col. 2. ff. de donat. Socin. in l. quibus. §. Termilius. ff. de condit. & demonstra. col. penulti. Corset. in Singul. verb. contractus. Bal. Noue. de dote. 6. parte. priuilegio 50. & Ioan. a Medina libro de contractibus. & restitutione. quae. 24. qui omnes hoc ipsum iure verum esse censent, nisi expressim in contractu dictum fuerit, quod non seruato modo reuocetur donatio, quod pulchre notat Andr. Tiraquel. lib. 2. de retract. in fine. num. 11. & 14. Facit ad praemissam interpretationem, quod in donatione facta. Ecclesiae, ipsamet datio causa finalis censetur, nempe liberalitas in pium locum collata, modus vero causa existimatur impulsiua, sicut & in libertate probat text. in l. Maeuia. ff. de manumis. test. nec quidquam iuuat Roma. alimentorum fauor, cum is in praeiudicium & laesionem ecclesiae admittendus non sit, maxime ex negligentia praelati vel administratoris rerum ecclesiae, quae ei nocere non debet, & praeterea alimenta non omnino amittuntur, sed exhibenda integre sunt donatori ab ipsa ecclesia. Et ideo tex. in d. c. verum. etiam procedet, vbi modus donationi adiectus pertineat ad alimenta donatori ministranda: tunc etenim modus causam inducit impulsiuam, non finalem, alioqui modus donationi adiectus causam finalem demonstrat, cum apponitur in fauorem donantis, vel alterius, quam eius, cui donatio fit, vel Reipub. vel pietatis etiam in ipsum donatarium exercendae. Bart. in l. 2. §. vlt. ff. de donatio. idem Bartol. in l. 2. §. fin. ff. de iure dot. & sane vbi modus causam inducit finalem, eo non seruato, donatio reuocatur. l. cum te. C. de pact. inter empt. secus vero si impulsiuam causam induxerit. l. ea conditione. C. de rescind. vendi. Abb. Praep. & alij in dicto cap. verum. Bartol. & alij per text. ibi in d. l. 2. §. vlt. ff. de donat. Regia l. 58. tit. 5. par. 5. Erit deinde animaduertendum, oportere omnino agentem vtili actione in rem, ex d. l. 1. C. de donat. quae sub mod. vt obtineat probare, seipsum dominum rei donatae fuisse tempore donationis, quod Corneus respondit consil. 110. vol. 1. col. 2. dicens, alioqui non posse rem donatam per sententiam ipsi donatori iuste reddi. Quinimo, & moram requiri ex interpellatione hominis, vel diei tacitae, vel expressae, vt locus sit praefatae vtili rei vendicationi, eamque regulariter purgari posse adnotarunt Cynus, Alberi. & alij in d. l. 1. Bal. consi. 250. vol. 3. Ripa lib. 3. respons. cap 7. Corne. consil. 110. ad finem lib. 1. Decius in l. qui in alterius. ff. de reg. iur. post Corne. ex hoc dicens, haeredem donatarij ignorantem modum appositum donationi nequaquam posse ex d. l. 1. conueniri, etiam si multo tempore omiserit alimentorum prestationem, idem sensit Alex. consi. 93. lib. 2. ad finem. Illud tamen vtiliter inquirendum erit, num ex iure donator possit conditionem modúmue donationi adiectum in vtilitatem alterius, pacto cum ipso donatario tempore contractus inito, reuocare postmodum, altero minime consentiente? Et Bartol. donatorem poenitere posse respondit in l. qui Romae §. Flauius ff. de verb. obligat. pro cuius sententia adducitur Primo text. in eod. §. Flauius. dum probat, actionem tertio competere, etiam in uiro haerede donatoris, ergo a contrario, inuito ipso donatore minime competeret. Secundo id probatur euidentius in l. 3. ff. de seruis export. & in l. 1. C. si mancip. ita fuerit alienat. vt manumit. & l. 3. ff. qui sine manumiss. ad libert. quib. statutum est ex Iurisconsultorum responsis, vendito seruo, vt intra certum, aut post certum tempus manumitteretur, posse venditorem ab hac manumissionis lege discedere, & eo poenitens, non teneri emptorem seruum ea lege venditum manumittere. Tertio ad idem facit text. in l. Aristo. ff. de donat. in principio, vbi probatur, donationem, quatenus aliud pactum contineat, esse contractum innominatum, & ideo in eo pacto locum esse poenitentiae, si quis etenim seruum Titio det donationis titulo, pacto conuento, vt post quinquennium illum seruum manumittat, poterit donator poenitentia ductus, lapso quinquennio seruum petere, vt ei in seruitute seruiat, ita Bar. Paulus Castr. & Doct. ibi communiter illum tex. interpretantur. ex l. 3. §. 1. ff. de condi. ob caus. & l. si pecuniam. §. 1. eod. tit. gl. insignis in l. si cum fundum. ff. de pact. & alijs decisionib. permittentib. poenitentiam in contractibus innominatis in re integra. Ecce igitur qualiter pactum appositum donationi in fauorem tertij contractus innominatus censetur, & ideo reuocari poterit, quibus rationibus & authoritatibus adducti Bartolum sequuntur, Imola col. vlti. Cuma. Alexand. numero 8. Areti. Ias. Soci. & Zasius in d. §. Flauius. idem Imol. in cap. potuit. de loca. col. penul. hancque opinionem communem esse fatentur Ias. num. 14. Soc. num. 16. in d. §. Flauius. idem Ias. in l. 2. nu. 66. C. de iure Empyteut. Socin. cons. 115. col. 2. lib. 4. & Exea. in rubr. ff. de pactis. num. 143. Sed & his Bartol. rationibus respondent quidam dicentes, in d. §. Flauius. non probari, quod Bar. opinatur: non enim sequitur, haeres non potest poenitere, ergo poterat defunctus: Haec enim collectio parum valet, & id manifestum omnino est. Praeterea ratio, quae assumitur ex dict. l. 3. deficere videtur, quia seruo nulla actio ex ea pactione adquiritur, cum eius sit incapax, at in proposita quaestione tertio adquiritur actio vtilis, per dict. l. quoties, & ideo actio ista semel tertio quaesita absque eius consensu ab eo tolli non potest. Verum hoc parum aduersus Bar. vrget, cum & si seruo actio non fuerit quaesita, officium tamen iudicis ei competit, vt manumittatur, est enim seruus libertatis capax, & in pertinentibus ad libertatem, cuius capax est, ius sibi quaeritur, & irreuocabile. arg. tex. in l. frater. ff. de condi. indebi. versi. quaesitum. & in §. sed cum factum. insti. de stipu. seruo. & probatur in d. §. Flauius. ad finem. Ergo ratione huius iuris & maxime fauore libertatis esset dicendum, non posse reuocari pactum, cuius meminit in d. l. 3. Iurisconsultus; & tamen in eo poenitentia locum habet, vt constat, quam ob rem ad huc in concussa manet ratio Bart. Facilius tollitur a quibusdam argumentatio pro Bar. deducta ex dicta l. Aristo. cum ibi contractus vere innominatus fuerit, non mistus, si ipsius rei principalem dispositionem consideremus, donatio etenim ad vsum tantum ipsius serui pertinebat, vel temporalem vsumfructum, at ipsa manumissio serui ad integram serui alienationem spectabat, quam quidem alienatio cum nullum ius respectu proprietatis serui transiret in donatarium, sed adhuc maneret penes donantem, nec vllum preiudicium ex ea etiam circa vsum fieret donatario, proculdubio donationem non respicit, sed dationem ipsius serui, vt manumitteretur, & ita contractum per se innominatum, & praeterea nihil commune habet Barto. propositio cum eo iurisconsulti responso, siquidem in proposita per Bartol. quaestione, ipsa res donata omnino transit in donatarium, nec apud donantem quidquam iuris, de quo disponere possit, manet, at in iurisconsulti responso praecipuum rei ius penes, donantem existit, adhuc donatione facta, & ideo nimirum sic poenitere possit, quod colligo ex Roma. in l. si pecuniam numero 22. ff. de condi. ob caus. & Barth. Socino in dict. §. Flauius. numero 16. quin imo Bartoli opinionem apertissime improbant Paul. Castrensis in dicto §. Flauius & in dicta l. si pecuniam. numero 11. & in l. in insulam. §. vltimo. ff. soluto matrimo. Roma. in dict. numero 22. Francisc. Albergotis in dict. l. 3. ff. de seruis export. Ioan. Lupi. in Rub. de donat. inter vir. & vxor. §. 54. in fine. Gulielm. Benedict. in capit. Raynucius. de testament. verb. si absque liberis. in 2. de fideicommis. substit. numero 23. reprobat itidem Bar. dicens fere omnes Doct. contra eum stare. Roderi. Xuarez in l. quoniam in prioribus. C. de inofficio. testament. dum Regiam constitutionem interpretatur. 8. q. quo in loco sentit profecto, & palam asserit, communem opinionem contrariam esse Bartolo, quod & expressim testatur Gulielm. Benedictus dict. numero 23. idem Xuarez allegat. 19. Contra Bart. adducitur primo l. quoties. superius allegata, dum probat. tertio ex pacto donationi adiecto actionem vtilem dari, & statim adquiri ius, hoc vero ius ab eo tolli nequit absq; eius assensu l. id quod nostrum. ff. de reg. iur. l. sicut. C. de actio. & obligat. Igitur non videtur sola donantis poenitentia sufficiens ad praefatae pactionis reuocationem: huic tamen rationi respondent, qui partes Bartoli sequuntur regulam iuris procedere, vbi ius tertio adquisitum est irreuocabiliter, tunc enim ab eo auferri sine eius voluntate nullo pacto potest, sed si reuocabiliter adquisitum fuerit alicui ius, poterit ab eo tolli, atque ita ex d. l. quoties. ius adquisitum fuisse tertio existimant reuocabiliter, & ideo fit, vt poenitentia donatoris tolli possit perpensis rationibus & iuribus contractus innominati, quae pro Bartol. considerauimus. Secundo aduersus Barto. text. in l. 1. ff. qui sine manumiss. in hunc modum expenditur, scribit sane iurisconsultus Paulus. Si seruus venditus est, vt intra certum tempus manumittatur, etiam si sine haerede decessisset & venditor & emptor, seruo libertas competit, & hoc Di. Marcus rescripsit, sed & si mutauerit voluntatem venditor, nihilominus libertas competit. Hactenus paulus, ex quo Bar. opinio, vt quibusdam visum est, periclitatur. Sed & hic text. parum Bar. nocet, quia vel ea reuocatio, cuius in eo mentio fit, intempestiue facta fuit, nempe postquam iam ex pacto libertas seruo competebat, lapsu temporis praefiniti, vt Accursius existimat in d. l. 1. vel est intelligendus Iurisconsulti locus, quemadmodum ego intellexi in rub. de testamen. 3. par. num. 24. Tertio, Bartoli opinioni opponitur Proculus Iurisconsultus, in l. si cum fundum. ff. de pact. [art. 8]Si cum fundum, inquit, meum possideres, conuenisset mihi tecum, vt eius possessionem Titio traderes, vendicantem eum fundum a te non aliter me conuentionis exceptione debere excludi, quam si aut iam ante tradidisses, aut si tua causa id inter nos conuenisset, & per te non staret, quo minus iam traderes. Hactenus Iurisconsultus, qui expressim asserit, non sufficere tradentis fundum, vt is Titio detur, nec ipsius fundi domini poenitentiam, vt tollatur modus contractui appositus in fauorem tertij. Et tamen pro defensione Bartol. ad hoc responderi potest, eum text. procedere ex eo, quod traditio fundi in conuentionem venerat gratia ipsius paciscentis, qui fundum possidebat. Intererat enim ipsum fundum illum tertio tradi, vt probant ipsius text. verba notant Areti. Alexand. & alij in dicto §. Flauius, Baldus & Paulus de Castro in dicta l. si cum fundum. Alexand. in dicta l. si pecuniam. nu. 17. sensit Ias. in l. iuris gentium. in princip. columna. 4. ff. de pactis, notat etiam Bald. in Rub. de pactis, ex quibus contractus innominatus poenitentiam non admittit, vbi gratia vnius tantum ex pacis centib. fit, quo fit, vt parum caute exposuerit Iurisconsulti verba. glo. in dicta l. si cum fundum. dum discrimen constituit, an is, qui poenitet, fundum possidens eum tradiderit Titio, vt Sempronio det, an pactum fecerit fundi dominus cum Titio eum possidente, vt illum Sempronio tradat. Quarto adhuc contra Bart. obijcitur decisio text. in l. vlt. ff. de pacto. ex qua colligitur, pactum de non petendo factum inter debitorem, & creditorem, adeo prodesse fideiussori etiam absenti, vt sine eius consensu per contrarium pactum tolli nequeat. Sed hoc procedit, quia statim priori pacto inito ius adquisitum fuit ipsi fideiussori, reo principali liberato, & ideo ius istud fideiussori adquisitum ex pacto, quod ex propria natura poenitentiam non admittit, tolli non poterit sine fideiussoris consensu, quod omnes animaduertunt in dicta l. vlti. & Roma. Singul. 181. Alexand. in dicto §. Flauius. Quinto Bartol. sententia ex eo deficere videtur, quod modus appositus donationi, vt res donata post certum tempus tertio restituatur, donatio quaedam secunda censenda est, facta illi tertio, ex notatis in l. vlti. C. de legatis, quae cum fit inter viuos, reuocationem regulariter ex sola voluntate donantis non patitur. l. vbi ita donatur. ff. de donat. caus. mortis. Sexto ad euertendum Bartol. authoritatem, adducitur Ioan. Andrae. in Spec. titu. de instrument. editio. §. nunc aliqua. num. 17. in Scholio incipienti. per superiora. Quicquid tamen Paul. de Castro, & caeteri eius factionis opinentur, nihil ibi aduersum opinionem Bart. scripsit doctissimus ille vir, qui tantum asserit in quaestione ista, donantem non posse a donatario rem sub hoc modo ei donatam ante diem restitutioni praefinitam, petere: de reuocatione vero aut poenitentia donatoris respectu tertij nullum verbum, vt explicant Alex. Soci. & alij in dicto §. Flauius. Vides igitur lector candide, quam difficilis sit huius quaestionis absoluta decisio, ipsis iuris vtriusque Interpretibus in partes & factiones diuisis, quam ob rem ipse aliquot proponam, que communi vtriusque partis authorum iudicio definita sunt, aut definiri possunt, deinde quid preter haec in ambigua controuersia tenendum sit, colligam, vt potero, perfectius. Primum sane censeo notandum esse, donatorem posse modum donationi adiectum indistincte reuocare, quando isthaec adiectio facta fuit in vtilitatem & commodum haeredis ipsius donantis, nec refert, stipulatio intercesserit in fauorem haeredis eius nomine, an non: ex ratione tex. in l. vnum ex familia. §. si rem. ff. de leg. 2. Bart. decisione in l. vt iusiurandum. §. si liberi. ff. de operis libert. colum. 3. quem post alios sequitur Ias. in l. 2. C. de iure emphyteu. nume. 211. Atque ita in specie, quam tractamus probat late Ripa, lib. 3. respons. cap. 16. Secundo est animaduertendum, etiam admissa Bart. opinione, non obstante reuocatione donatoris, [art. 9]posse donatarium inuito donatore seruare, & ad implere modum donationi appositum, & rem donatam tertio tradere. text. in l. quaesitum. ff. de seruis export. notant Alex. colu. 7. Aretin. & Zasius in d. §. Flauius, Soci. ibi nume. 9. Bar. in l. vlti. ad finem. Roma. in l. si pecuniam. nume. 22. ff. de condict. caus. dat. Quamuis idem Bart. in l. Aristo. de donat. scripserit contrarium in contractu donationis, dicens, ob liberalitatem donantis permissum esse ei poenitere circa modum donationi etiam in fauorem tertij appositum, per dictam leg. Arist. quod falsum est. Atque ita ab alijs improbatum. Nec obest d. l. Aristo. nam ibi respectu ipsius alienationis serui, nulla praemissa fuit donatio, sed vsus tantum ipsius serui donatio facta fuit, & ideo dominium serui semper apud donatorem mansit, qua ratione conditio illa, seu modus adiectus traditioni serui, simplex fuit contractus innominatus, minime mistus nominato contractui, quippe qui nullus praecesserat, respectu proprietatis serui. Ex quo deducitur, tradentem alicui seruum absque donationis ipsius serui titulo, sed sane simpliciter, vt manumittatur, nec vllo praecedente contractu nominato, nempe emptionis aut permutationis, posse omnino re integra poenitere, inuito eo, cui facta fuerit traditio, & idem in alia re qualibet dicendum est, si ea tradatur, vt alteri detur. text. in l. si pecuniam. §. 1. supra alleg. & in dicta l. Aristot. & in l. hoc iure. §. si quis dederit. ff. de donation. notat Ioan. Andr. in Speculo, titu. de instrumen. edit. §. nunc aliqua. numer. 17. in additione incipienti, per superiora, Atque hoc ipsum est, quod Bartol. adnotauit in d. l. fi. colu. 2. & in fine dicens: esse locum poenitentie in contractu innominato, qui mistus nominato fuerit, etiam altero inuito, quando quod reuocatur gratia tantum dantis & poenitentis agendum erat, id est, vt in dicto §. Flauius. colu. 7. interpretatur Alexan. cum ex poenitentia commodum, vtilitásue ad poenitentem pertinet, non ad alterum, siquidem eo tempore, quo modus adiectus contractui seruandus est, ad poenitentem res illa reuertitur, nec apud alterum contrahentem mensura est, vt in dicta l. Aristo. probatur, tametsi a Bartol. discedant Aretin. in dicto §. Flauius. 3. colum. & Roma. dicto nume. 22. constat & hoc ex ratione text. in dicta l. quaesitum, ea enim est, quod nihil intersit, venditoris seruum venditum ea lege, vt manumittatur, non manumitti, cum is seruus non manumissus ad emptorem adhuc non venditorem pertineat, sic nec interest donatoris, qui rem Titio donauit, vt post certum tempus restituat Seio, rem illam Seio non restitui, ea enim non restituta Seio, penes Titium manet, nec ad donatorem reuertitur. Ex hoc subinfertur intellectus ad praefatam l. quoties. Nam si quis alteri donauerit vsumfructum alicuius rei, & adiecerit legem hanc, vt illam rem finito vsufructu nempe in morte, aut post vitam restituat Titio, poterit sane donator poenitere, & a lege dicta discedere, etiam inuito donatario, cuius nihil interest, modum seruari, vel non, siquidem finito vsufructu, res ab eo tollitur, siue modus seruetur, siue non, quod si donatarij quidquam interesset, contrarium iure dicendum foret. Tertio, quidam opinantur Bart. conclusionem non esse admittendam, vbi donator iurauerit con[art. 10]tractum illum se non reuocaturum, & ipsum iuramenti vi firmum fecerit. ita asserit Gulielmus Benedictus in dicto cap. Rainutius, dum tractat de fideicommiss. substit. nume. 23. & sequenti: ea ratione, quod iuramentum contractus ex propria natura reuocabiles, irreuocabiles faciat. gloss. communiter ibi recepta in dicta l. si pecuniam. verb. necesse. cuius ego mentionem feci in rubr. de testament. 2. part. numero 9. Cum igitur praecipua ratio, quae Bart. defendit, assumatur ex natura contractus innominati, & ea ob iuramentum cesset, consequens erit, tunc locum non esse Bartol. opinioni, cum donator iuramento prestito promiserit contractum illum eiusque leges seruare, atque ita Burdegalae per sententiam a regio senatu definitum esse anno Millesimo quingentesimoprimo, testatur ipse Gulielmus. Et id persuaderi poterit alia ratione, quod hic contractus omnino innominatus non sit, nec simpliciter, sed admistus nominato, ideo mirum non erit, etiamsi de veritate, glos. in dicta l. si pecuniam, dubitetur, eam dubitationem hic omittendam esse, & probandam fore Accursij sententiam, alioqui ab omnibus fere comprobatam Quarto, praemissa dictae l. quoties, vera interpretatione, vt modus appositus donationi in fauo[art. 11]rem tertij validus omnino censeatur, etiamsi id pactum, eáue conditio a nemine absentis nomine accepta fuerit: vt Ias. explicat in dicto §. Flauius. nume. 22. optime perpensa ipsius constitutionis decisione, ex qua tertio absenti, etiamsi nemo eius nomine pactionem receperit, actio vtilis quaeritur, considerandum est, non esse locum opinioni Bartol. vbi vel notarius, vel donator ipse stipulationem in fauorem tertij absentis praemiserit: text. optimus in l. cum maritus. §. vlti. ff. de pact. dot. Bald. in l. cum a socero. C. de iure do. Cuma. & Alexand. num. 9. Soci. nume. 18. Areti. colu. penult. Ias. nume. 19. in dicto §. Flauius. Aret. consil. 74. col. 5. Gulielm. Bened. in dicto cap. Rainutius. tit. de fideicom. substit. num. 23. Deci. consil. 58. & consilio 239. nume. 5. Aufreri. in capel. Tholo. 453. Ripa lib. 3. resp. cap. 16. Chassane. consilio 53. 2. dubio. Corneus consil. 68. colum. 2. lib. 3. Aymon consil. 19. nume. 11. Alexand. consil. 27. lib. 3. Andraeas ab Exea in rubr. ff. de pact. numero 177. Ex quibus nulli dubium esse poterit, hanc opinionem Communem esse. Sed circa eius interpretationem aliquot erunt adnotanda, & primum, omnes conuenire hanc stipulationem vtilem esse, & praedictum effectum habere, si ea facta fuerit a notario: is enim veluti persona publica alteri stipulari potest. glos. in §. si quis alij. & ibi Doct. insti. de inuti. stipulat. optimus text. in l. 2. 3. & 4. ff. rem pup. saluam fore. & in l. non aliter. ff. de adopt. l. 1. §. exigere. ff. de magist. conue. Bart. Alexand. & Ias. nume. 14. in l. stipulatio ista. §. si stipuler. ff. de verb. obligat. Bartol. in l. 1. §. huius studij. colu. vlti. ff. de iustit. & iure. Bal. in l. certi condictio. §. quoniam ff. si cert. pet. de quo eleganter disputat Andraeas Tiraquel. in tract. de constituto. 3. part. limitat. 30. Et tamen quibusdam visum est, necessariam esse absentis ratihabitionem etiam notario stipulante, vt actio vtilis absenti quaeratur sine cessione, quod ipse notaui in rubr. de testament. 3. part. nume. 13. Ego vero quantum attinet ad propositam ex Bartolo quaestionem pro intellectu dictae l. quoties. existimo, ex ea actionem vtilem tertio absenti competere, etiamsi nullus eius nomine legem donationi adiectam acceptauerit, etiamsi nulla eius nomine praemissa fuerit stipulatio, quod mihi ex eadem constitutione manifeste probatur, &, ni fallor, eius Interpretes idem sentiunt, maxime consideratis his, quae ad rationem illius decisionis notauimus superius in initio huius capitis. Igitur non est necessaria notarij stipulatio ad effectum istum, vt absenti in facto eiusdem legis actio vtilis sine cessione queratur. Quid igitur notarij stipulatio tertio & absenti proderit? Et profecto Doctores omnes in d. §. Flauius. alijque, quos eis adiunximus, sentiunt & palam asserunt, ratione huius stipulationis pactum in fauorem tertij & absentis donationi appositum irreuocabile fieri, nec requirunt ad hoc absentis acceptationem, nam hac sequuta, vel ratihabitione, non videtur necessaria stipulatio notarij, nec alterius nomine absentis, cui actio absque stipulatione ex solo pacto fuit quaesita, quod in specie ista, nempe in intellectu l. quoties. notat Andrae. ab Exea dicta rubr. de pact. numero 185. ex Francisco de Ripa in 3. lib. respons. cap. 11. pro cuius authoritate posset Doctores, quos modo nuncupatim citaui, non temere adducere: notat idem Carolus Molin. in Alexand. consilio 204 lib. 7. Sed licet Doct. in dicto §. Flauius. expressim non requirant absentis acceptionem, nec ratihabitionem: videtur tamen, eorum opinionem intelligendam esse: extra casum l. quoties. quo ad vtilis actionis adquisitionem, modo absentis acceptatio vel ratihabitio sequuta fuerit, ex ea Theorica, quam tradidimus in dicta rubri. de testamen. dicentes, quoties absenti actio, vel obligatio per alium extraneum, etiam notarium stipulantem quaeritur, vt ea sine cessi[art. 12]one adquisita sit, necessariam esse absentis ratihabitionem, vel acceptationem. text. optimus. in l. si ego. ff. si certum petat. Et quamuis non desint, qui huic opinioni aduersentur, notario stipulante nomine absentis, nihilominus ea recepta, ob tot virorum doctissimorum authoritatem, dicendum est in praesenti quaestione, notario stipulante non posse donatorem pactum illud reuocare, etiam ante absentis ratihabitionem, & actionem vtilem absenti quaesitam esse: licet notarij stipulatio omissa fuerit: in alijs tamen casibus etiam notario stipulante, acceptationem, actionem vtilem minime queri, tametsi reuocari donatio non possit. quod extra casum dictae l. quoties. latissime adnotauit Andraeas Tiraquel. de constituto. tertia parte, limitatione trigesima, nume. 8. & 49. Imo & si lege vel statuto cautum fuerit aduersus iuris Caesarei regulas, alteri per alterum obligationem adquiri, vt ea obligatio efficax sit, vtque agi ex ea possit sine cessione, oportet ratihabitionem, aut acceptationem absentis sequutam esse: ita quidem adnotari poterit ex his, quae modo in notario stipulante diximus, & in specie talis statuti hoc ipsum scribit Alexand. consil. 126. lib. 5. in fine. Ex quo infertur verus intellectus ad Regiam con[art. 13]stitutionem, quae 3. est. titul. 8. lib. 3. ordinat. qua Rex Alfonsus vndecimus, anno Domini Millesimo, Trecentesimo, Quadragesimo octauo, Compluti. inter alias regias ordinationes. titu. 16. sanciuit, alteri per alterum in hoc regno, etiam absque vlla stipulationis solennitate obligationem adquiri, absentique promissionem fieri posse cum effectu, etiam nemine absentis nomine acceptante, modo animus obligandi appareat. Id enim intelligendum est, etiam sine cessione, dum tamen ratihabitio, aut acceptatio absentis sequuta fuerit, ea etenim nondum sequuta, nec actio quaeritur, nec illa obligatio firma ad agendum sine cessione censetur ex praemissis, tametsi reuocari non possit. Secundo deducitur ex his, quantum ad effectum dictae l. quoties. plurimum interesse, notarium nomine absentis stipulari, cum eo stipulante actio vtilis absenti quaeratur perfecte & irreuocabiliter, etiam non sequuta eius ratihabitione vel acceptatione: eo vero non stipulante, nondum est actio perfecte & irreuocabiliter absenti quaesita. Tertio apparet post absentis acceptationem, nequaquam posse donatorem, etiam ex consensu donatarij a praedicto pacto donationi in fauorem tertij et absentis apposito, recedere: tametsi ex decisione Barto. ante acceptationem licitum esse poenitere donatori, saltem ex consensu donatarij, etiamsi donator absentis nomine stipulatus fuisset. quod constat ex Alexand. & ibi Carolo consil. 204. lib. 7. & Tiraquello de primogeni. quaestione octaua. Quarto subinfertur, nondum sequuta ratihabitione absentis, non posse donatorem, qui stipulatus fuerat, poenitere, non requisito donatario, quod aliqua ex part. colligitur ex his, quae Alexand. respondit dicto consilio ducentesimoquarto, dum videtur eo casu vtriusque consensum requirere ad hanc reuocationem, considerans, vt opinor, ex stipulatione a donatore absentis nomine concepta, etiam ante acceptionem, quaesitum esse ius absenti irreuocabile saltem ex solius donatoris voluntate. Quod si verum est, praemissa nomine absentis valida stipulatione, eius ratihabitionem non exigi necessario, vt vere & irreuocabiliter ei obligatio quaeratur, sicuti opinantur quidam. Plura ex paulo ante dictis valida & vrgenti ratione probantur. Secundo loco iuxta hanc quartam Barto. declarationem est aduertendum, etiam praeter notarium efficaciter hanc stipulationem nomine absentis ab ipsomet donatore fieri posse, imo nec esse stipulationem necessariam adhibita verborum solennitate ad actionem absenti adquirendam, cum ex dicta l. quoties. tertio & absenti quaeratur ex pacto donatoris: habet tamen stipulatio solennis concepta a donatore absentis nomine eos effectus, quos haberet facta ab ipso notario ob rationes in initio huius capitis adductas ad intellectum d. l. quoties. Tertio est considerandum, an idem sit in quolibet extraneo nomine absentis stipulante, & certe in vim stipulationis iure Caesareo attento, dubium non est nihil ex hoc actum esse, cum nemo possit altei stipulari, praeter personas nominatim, & diligenter expressas ab Accursio & alijs, in §. si quis alij. Insti. de inutilib. stipulationib. Quantum vero ad contractum simplicem, ex quo absenti actio quaeratur, dicendum est absenti actionem personalem regulariter non quaeri, etiam si ratihabitio fuerit subsequuta, quod probatur in l. possessio quoque. §. vlti. ff. de adquir. posses. vbi glos. & Doct. Communiter ex Iurisconsulto notant, etiam per procuratorem non adquiri absenti actionem personalem, & ideo necessariam esse cessionem tex. singularis in l. 1. C. per quas personas nob. adquir. & in l. solutum. §. per liberam. ff. de pigno. actio. Quod si procurator actionem personalem absque cessione absenti non quaerit, minime quaeretur absenti actio personalis per eum, qui procurator non est, nec mandatum habet, etiam sequuta ratihabitione, cum hec regulariter mandato aequipolleat, igitur extraneus nomine absentis actum agens, ex quo actio personalis oriri solet, non adquirit eam absenti ex eius ratihabitione, sed solum ratihabitione sequuta, sicuti mandato precedente, fiet cessio actionis, & eam cedere cogetur, qui actum nomine absentis egit. ex dicta l. possessio quoque. §. vltimo. Differt ergo notarius ab alia priuata persona in hoc, quod notarius absenti, cuius nomine stipulatur, vel actum agit, quaerit actionem personalem sine cessione, modo absentis ratihabitionem sequatur, at priuata persona non quaerit etiam sequuta ratihabitione absenti actionem absque cessione, & hoc secundum eos, qui etiam precedente notarij stipulatione requirunt absentis ratihabitionem. Nam hi, qui contrariam opinionem sequuntur, maius discrimen inter notarium & priuatam personam constituere conantur, quod ex proxime dictis deprehenditur. Quarto ex supradictis ego existimo probari, dictam Regiam constitutionem nihil obstare decisioni Bart. in dicto §. Flauius. siquidem lege Regia tantum statuitur, non esse necessariam veterem stipulationis solennitatem, atque alteri per alterum etiam priuatum adquiri posse, absentique factam promissionem efficacem, quidquid iure Caesarum Romanorum antiquitus sancitum fuerit. Principaliter & quinto Barto. sententia, quam communem esse diximus, procedit pendente die adquisitionis rei donatae, nam postquam venerit dies, qua ex pacto donationi apposito, res donata tertio competit, nequaquam poterit per donatorem pactum illud reuocari: ita plane fatentur omnes, qui in dicto §. Flauius. Bartolum sequuntur, maxime Alexand. Socin. & Ias. num. 17. idem notant Deci. consil. 58. Andrae. ab Exea in Rubr. ff. de pact. nu. 152. ea ratione, quod nullus locus sit poenitentie, postquam ius est tertio quaesitum, quod etiam probatur in l. 1. C. si mancip. ita fuer. aliena. vt manumit. vbi id expressum videtur, tametsi non omnino conuincat illius text. authoritas, quippe quae speciali quadam ratione procedat, nempe ex constitutione diui Marci, quae statim tempore elapso, quod manumissioni prefinitum fuerat, seruum ipsum liberum efficiat ipso iure, & ideo non est vniuersalis argumentatio, quae ex illa constitutione fauore libertatis facta, colligitur. Quamobrem, vt haec quinta ad Bartoli opinionem declaratio radicitus intelligatur, est videndum, quando ius dicatur tertio absenti quaesitum, nam ex consensu omnium ex ipso pacto donationis ius dicitur absenti quaesitum, quamuis reuocabile, & ideo ad hunc quin tum intel lectum hoc ius considerabile non est, cum hic de iure irreuocabiliter quaesito necessario tractetur. Sed & si dies venerit, qua ratione pacti donatarius rem debet tertio tradere, absque traditione non opinor ius esse illi quaesitum irreuocabiliter, sola etenim actio personalis adquiritur, & haec durante voluntate donatoris, ita sane, vt reuocabilis sit, & hoc probatur animaduersis & consideratis rationibus, quae pro Bart. adductae fuerunt. Quinimo etiamsi contra Bartolum argumentemur, hoc pactum in fauorem tertij, censeri quandam esse donationem illi factam absenti, ea reuocabilis erit, donec ab ea acceptata fuerit, vti superius probauimus, & constat ex notatis in l. absenti. ff. de donatio. Deinde si quis Titio rem daret, vt eam nulla die praefinita Sempronio absenti restitueret, nemo dubitat, posse a donatore pactum istud reuocari. l. Aristo. ff. de donatio. Consequitur ex his, actionem tertio quaesitam ob aduentum diei in praefata quaestione, reuocabilem esse. Erit igitur ius quaesitum irreuocabiliter, vt nullus locus sit poenitentiae, vbi a donatario adueniente die fuerit tertio ipsa res tradita, tunc etenim vere ius quesitum est, & irreuocabile, nec post hanc traditionem donator [art. 14]poenitere poterit, ex quo infertur, post diei aduentum, etiam nulla facta traditione pactum istud irreuocabile esse, quando ea res ecclesiae restituenda est, cum in ecclesiam ex contractu etiam donationis, dominium absque traditione ipso iure transierit. l. vltima. C. de sacrosanctis ecclesijs. optimus text. in l. si partem. in fine. ff. quemadmodum seruit. amit. Atque ita in specie ista tenent Ias. in dicto §. Flauius. nu. 17. & ibi Soci. licet dubius num. 14. ex quibus deducitur intellectus ad dictam l. vlt. vt procedat non tantum in donatione vera & perfecta, sed etiam in ea, quae oritur ex pacto donationi priuato factae adiecto, vt post certam diem rem donatam ecclesiae restituat, quod egregia commendatione dignum est, maxime quod ad huius dominij translationem hi Doctores non requirunt ecclesiae acceptationem: Hoc tamen pendet ab ea quaestione, quam paulo ante tractauimus, an requiratur acceptatio absentis, quoties is, qui poterat iure absenti adquirere ius aliquod, absentis nomine promissionem acceperit. Nam & quilibet priuatus ecclesiae, piísue causis stipulari, adquirireque potest. gloss. hac in parte communiter probata in cap. quoties cordis. 1. q. 7. cuius in dicto §. Flauius. meminit Iason numero 24. idem Iason in l. stipulatio ista. §. alteri numero 6. ff. de verborum obliga. Felin. in c. si cautio. nume. 27. de fide instrument. Item erit ius quaesitum etiam ante diei euentum, postquam praemissa nomine absentis huius pacti acceptatione, sequuta fuerit tacite, vel expresse absentis ratihabitio, vt in praecedentibus adnotatum est. Sexto est animaduertendum, an haec Barto. opinio procedat, vbi pactum donationi appositum in fauorem tertij absentis conceptum fuerit in vtilitatem ecclesiae, pietatísue causa, nam quidam arbitrantur tunc non esse locum poenitentiae, nec admittendam esse Bart. & aliorum [art. 15]sententiam fauore piae causae, cuius ratione in contractibus innominatis poenitentiae locus non est Bal. in l. sicut ab initio. in fine. C. de actionibus & obligat. idem Bald. in l. mandatum. C. mandati. nume. 6. Alexand. in dicto §. Flauius. numero 8. ad finem. Iason in l. si pecuniam. ff. de condict. ob causam. colum. 1. vbi Alexand. numero 12. & Bald. Nouell. de dote. 6. parte. priuil. 51. maxime de hoc dubitarunt, sed facit decisio Bar. in dicta l. si pecuniam. colum. 1. & in l. quod Seruius. ff. eodem titu. & in l. 2. §. si pecuniam. ad finem. ff. de donationibus, quibus locis scribit, in contractibus innominatis fauore matrimonij, non esse locum poenitentiae. tex. ad hoc insignis in l. si ego. in principio. ff. de iure dotium. vbi tradita alicuire, vt ea in dotem detur, ipsi tradenti competit tantum condictio ex capite causae non sequutae: non autem ei datur aliqua actio, condictióue ratione poenitentiae, ecce igitur qualiter speciali fauore dotis in contractu innominato excluditur ius poenitendi etiam re integra. Sequitur itidem apud eundem Iurisconsultum ad hanc rem maxime commodus locus, qui probat mandatum, quod alioqui morte mandantis regulariter expirat. l. mandatum. C. manda. fauore dotis, & sic piae causae, etiam post obitum mandantis vim habet, nec ab haerede reuocare poterit, sicuti hoc piae causae priuilegium ex eo Iurisconsulti responso. versic. sed benignius. colligunt Bald. in c. 1. qui success. feudi tenea. confir. ad finem. & in l. mandatum. proxime citata 6. & in c. cum venisset. in 2. de testib. Bald. Nouell. de dote, 6. parte. priuileg. 52. & seq. Hippol. Singul. 44. Felin. in cap. relatum. col. 2. de offic. deleg. qui & ad idem adducunt text. egregium in cap. exijt, de verb. signific. in 6. verb. in eo vero casu. cuius meminere Bald. in Authent. si qua mulier. C. de [art. 16]sacrosanctis ecclesijs. col. penult. Roma. consil. 119. Alexand. colu. 2. Areti. 1. in l. si fundi venditor. ff. de adquiren. possess. Idem tenet Roma. in l. 1. nume. 19. ff. solut. matrimo. & in Authent. similiter. C. ad legem. Falcid. numer. 34. speciali piae causae in contractibus 17. ex quibus haec opinio magis Communis apparet, & tamen licet vera omnino sit, non cogit praecise quenquam, vt fateatur, in contractibus innominatis fauore piae causae poenitentiam admittendam non esse, siquidem quamuis morte mandantis mandatum ad pias causas non expiret, nec possit ab haerede reuocari, non ex hoc sequitur, ipsum mandatorem, dum vixerit, mandatum id reuocare non posse, imo id ei licere fatentur omnes plane, cum ea sit mandati propria natura & conditio, vt libere reuocari a mandatore possit. Vnde etiamsi post mortem mandatoris mandatum durare censeamus, non probatur ex hoc necessario, ab haerede reuocari id mandatum non posse, nam mandatum quod adhuc durat, reuocari potest, sicuti manifestum est, nisi a lege reuocatio fuerit prohibita, qua ratione, quia praedicti Doctores existimant, reuocationem mandatori permissam esse, etiamsi mandatum factum fuerit ad pias causas. l. hoc iure. §. si quis dederit. ff. de donatio. & in l. 3. ff. de seruis export. & l. 1. C. si manci. ita fuer. ali. vt manumittatur. l. si pecuniam. §. 1. ff. de condict. caus. dat. vbi Alex. nume. 15. scribit, hoc ita certum esse, vt a nemine sanae mentis negari queat? Ijdem vero Doctores hanc reuocationem haeredi mandatoris veritam esse opinantur, expendendum erit num in dicta l. si ego. probetur praemissa conclusio. Et profecto ibi non probari, manifeste constabit, si Iurisconsulti decisionem penitus pensitemus, eius haec sunt verba. Si res alicui, id est, futuro marito, vt Accursius exponit, tradidero, vt nuptijs sequutis dotis efficiantur, & ante nuptias decessero, an sequutis nuptijs dotis esse incipiant, & vereor, ne non possint in dominio eius effici, cui datae sunt, & quia post mortem incipiat dominium discedere ab eo, qui dedit, & quia pendet donatio in diem nuptiarum, & cum conditio nuptiarum sequitur, iam heredis dominium est, a quo discedere non posse rerum dominium inuito eo fatendum est, sed benignius est fauore dotium, necessitatem imponi haeredi consentire ei, quod defunctus fecit, aut si distulerit, vel absit, etiam nolente, vel absente eo, dominium ad maritum ipso iure transferri, ne mulier indotata sit. Hactenus Iurisconsultus, ad cuius veram interpretationem libenter quaeram, an is, qui dedit rem marito futuro, vt sequutis nuptijs dotis fieret, si viueret, posset poenitere, & dationem reuocare? Si dixeris eam potuisse reuocare, plane probabitur ex eo responso, in contractibus innominatis licitum esse poenitere, etiamsi pium opus contractus hi respiciant, quod a multis negatum est contrariam opinionem probantibus, & praesertim ab his, qui proximam ex eo loco adnotauerunt conclusionem in piae causae fauorem. Quod si responderis, a defuncto non potuisse eam dationem reuocari, sicuti nec ab eius haerede, non solum esse colligendum ex Iurisconsulto, mandatum fauore piae causae morte mandantis non extingui, nec ab haerede reuocari posse, sed praeterea man datum pietatis causa factum, nec ab ipso mandatore re integra reuocari posse, quod nemo doctus admittet, nec iure admittendum est, iam enim mandatum ea datio non esset, nec mandatum pietatis causa factum leges mandati haberet, sed potius actus cuiusdam perfectissimi inuio labilisque. Quamobrem ego censeo in praedicta Iurisconsulti quaestione, nec ipsi defuncto licuisse poenitere integrare, nec potuisse ab eo dationem praemissam reuocari, quod ex verborum ipsius responsi contextu probatur, & expressim adserunt Fulgosius, & Alex. in dicta l. si pecuniam. col. 2. idem deduci poterit ex priori Iurisconsulti responso in dicta l. si ego. vbi si quis dederit rem aliquam mulieri, vt eam proprio nomine in dotem det, vel dederit rem aliquam pro ipsa muliere in dotem ratione matrimonij futuri, matrimonio ipso non sequuto, is qui dedit, habet ad rem petendam condictionem, causa data non sequuta, non autem habet ex capite poenitentiae repetitionem. Etsi responderis disparem esse rationem secundi responsi a ratione primi, quia in secundo data fuit res, hoc expresso, vt nuptijs sequutis dotis fieret, at in primo data fuit res absque vlla conditione, nam & hoc nihil ad rem pertinet, cum conditio dationi apposita minime efficiat reuocabilem actum, qui ex propria vi irreuocabilis est, licet quo ad dominij translationem aliquid conditionis adiectio possit operari, quemadmodum notatur in l. 2. §. si pecuniam. ff. de donat. sic etenim nec reliqui contractus apposita conditione celebrati reuocari poterunt, etiam conditione pendente, quod probatissimi iuris est. Quod si verum est, defunctum in specie praedicti §. si res. non potuisse poenitere, nihil mirum erit, nec heredi poenitentiam permissam esse, vnde non probabitur ibidem dotis fauore haeredem minime posse reuocare mandatum a defuncto praestitum, sed erit is contractus, cuius Iurisconsultus meminit in dicta l. si ego nominatus. nempe datio ex causa dotis, & sic donatio, seu dotis constitutio. Erit igitur specialis dotis fauor, qui causam dederit in dicto § si res. benignae interpretationi, quod vbi traditur aliqua res alteri sub conditione ipsi titulo apposita, resque ipsa, species est, non pecunia: non censetur dominium translatum, donec vere conditio euenerit, notat optime Bartol. in l. sub conditione. ad finem. ff. de solutionibus. per textum. ibi & in l. qui absenti. §. 1. ff. de adqui renda possessi. & in l. 2. §. si pecuniam. proxime citata. ex quibus dicta distinctio ac resolutio Communiter colligitur, qua ratione mortuo tradente rem ipsam ante conditionis diem, & ea eueniente eo tempore, quo dominium rei est penes haeredem, non potest ab eo inuito auferri dominium, nec praecise cogi ad eius traditionem, iuxta not. in l. stipulationes non diuiduntur. ff. de verb. oblig. statuitur ergo. in d. §. si res. praecise cogendum esse haeredem rem ipsam tradere, & consentire traditioni factae per defunctum, imo si haeres hoc facere distulerit, vel absens fuerit, censet Iurisconsultus, dominium rei ipso iure transferri in ipsum, cui a defuncto tradita res fuit ex causa dotis sub conditione futurarum nuptiarum, vtrumque sane fit dotis fauore, atque ita ratio illius l. si ego. in princip. & in §. si res. est omnino consideranda. Ex quibus planum est in eo responso non probari, quod praefati Doct. de reuocatione mandati, fauore piae causae adnotauerunt. Non obstat celebris text. in d. cap. exijt. vers. in eo vero casu, non enim ibi quidquam tractatur de mandato, sed agitur de datione alicuius pecuniae, vel rei alterius ad vtilitatem & eleemosynam monachorum mendicantium diui Francisci, qui incapaces omnino sunt temporalium bonorum, & ea ratione statutum est a Romano Pontifice, vt ea pecunia deponatur penes aliquem, qui eam ad vtilitatem destinatam expendat, & cum alioqui, ni monachi sancti Francisci incapaces essent, ea datio irreuocabilis esset, conceditur libera ipsi danti facultas reuocandi praemissam donationem interim dum nondum expensa fuerit, in destinatam ab eo causam: hoc vero reuocandi ius haeredi negatur, sicuti etiam fit in quaestione, quam ex Bart. tractamus. His equidem omnibus animaduersis, colligitur in contractibus innominatis etiam ad pium opus celebratis, licitam esse poenitentiam, quod expressim notant Roma. in d. Authen. similiter. 18. priuilegio. idem in d. l. si pecuniam. nume. 11. optimus tex. in eadem l. si pecuniam. §. 1. & in l. 3. §. 1. ff. de condict. caus. dat. vbi Ias. col. 1. idem tenet Romanum sequutus: sic & Socin. Romanum sequitur in d. §. Flauius. nu. 15 quo in loco ipse, & Aret. colu. vlti. palam adserunt Bart. opinionem in eodem. §. Flauius. etiam procedere, quando conditio aut modus donationi esset appositus in fauorem piae causae, & idem manifeste probatur ex Bart. cui magis Communiter Doctores accedunt, nam in his ecclesia quaestionem ipsam, & eius decisionem proposuit, tametsi Alex. ibi nu. 8. videatur contrarium admittere. Septimo in eadem quaestione Bart. fatetur, minime licitum esse haeredi donatoris ab ea condi[art. 17]tione discedere, nec eum modum fauorem tertij donationi appositum haeredem reuocare posse, quamuis defuncto fuerit reuocatio permissa, quod probatur ex l. 3. ff. de seruis export. & l. 1. C. si mancip. ita fuerit alienat. & l. 3. ff. qui sine manumis. quibus authoritatibus freti Bartolum in hoc sequuntur Alex. nu. 9. Socin. nu. 19. Aret. col. pen. Ias. nume. 24. in d. §. Flauius. Hoc ipsum probant omnes, qui Bartoli opinionem sequuntur, quorum superius mentionem fecimus, atque esse hanc opinionem Communem fatentur eam sequuti, Socin. d. nu. 19. & Exea de pactis. nume. 174. quamuis contrarium tenuerint Bal. in l. cum a socero. nu. 7. C. de iure dot. & Roma. in d. l. si pecuniam. nu. 23. Nec mirum cuiquam videri debet, non licere haeredi discedere a contractu, a quo posset libere defunctus resilire, cum in hac quaestione contractus hic innominatus maxime accedat nominato contractui, & ei mixtus fuerit, ab eoque deducatur. Octauo ex praemissis animaduerti poterit, num versa sit Bal. Ange. Imol. Pauli. Alex. & aliorum adnotatio ex l. in insulam. §. vlt. ff. solut. matri. v[art. 18]bi scribunt pacta, & conuenta inter duos pace, hac lege, vt qui eam violauerit ipso iure mille aureorum poena plectatur, & ea vel fisco, vel ecclesiae applicetur, rupta deinde pace, minime posse paciscentes eam poenam sibi inuicem remittere, in praeiudicium fisci, vel ecclesiae, quod in dict. §. vlt. nequaquam probatur, & tamen erit intelligendum iuxta ea, quae hoc ipso capite superius diximus, sicuti sentire videtur. Bar. in l. j. in principio. numero 13. ff. de iure fisci. nisi velit quis indistincte Baldi & aliorum sententiam probare ex eo, quod poena ista apposita sit in pacis, & concordiae fauorem, & ideo nec remitti posse in praeiudicium alterius, ne haec facilitas remissionis ansam discordiae, ac simultatibus praebeat. Seclusis igitur his interpretationibus, quas ad Bartoli decisionem adduximus, in hac dubia quaestione parum difficultatis res ipsa habere videtur, & ideo huic disputationi finem facimus. # 15 ARGVMENT. CAP. XV. De fructibus rei uenditae, an ad emptorem pertineant. SVMMARIVM. -  1 Fructus pendentes qualiter pars ipsius rei esse dicantur? -  2 Periculum & commodum rei venditae, post perfectam venditionem ad emptorem pertinent. -  3 Pensiones rei venditae, an pertineant ad emptorem, quando tempore venditionis nondum dies solutionis cesserit? -  4 Intellectus l. vlt. §. vlt. ff. de iure fisci. -  5 Emptor tenetur stare colono fisci venditoris. -  6 Vendita re ex pacto de reuendendo, fructus pendentes pro rata sunt diuidendi. -  7 Intellectus l. 2. C. de pact. int. empt. -  8 Intellect. Regiarum constitutionum, quae de retractu iure sanguinis promisso, tractant. -  9 Quae consueta sunt exprimi, an censeantur expressa, si omissa fuerint. -  10 Annuorum redituum redemptio fieri debet non tantum soluto precio, sed & reditibus decursis pro rata temporis. -  11 Interpretatio constitutionis Regiae, quae de censibus a Carolo Caesare condita fuit. -  12 Qualiter fructus beneficij ecclesiastici diuidantur inter defuncti haeredes, & successorem. -  13 Pensio ecclesiastica pensionario defuncto pro rata temporis debetur, etiamsi dies solutionis nondum cesserit. -  14 Fructus maioratus, seu primogeniti, eius anni, quo possessor mortem obierit, an pro rata temporis pertineant ad eius haeredes, licet nondum percepti fuerint. CAPVT XV. SI fructibus iam maturis ager distractus sit, fructus ad emptorem pertinere, nisi aliud conuenit, exploratum est, vt scribit Iurisconsultus in l. Iulianus. §. si fructib. ff. de acti. empt. l. qui fundum. §. cum fundum. l. cum manu. ff. de contr. empt. text. optimus in l. vlt. §. non solum. ff. quae in fraud. cred. Re[art. 1]gia l. 11. titul. 15. part. 5. & hoc probatur ex eo, quod fructus pendentes fundi pars esse videntur. l. fructus. ff. de rei vendicat. igitur re vendita fructibus iam pendentibus ipsi fructus ad emptorem spectant. Nec tamen intelligas, vt hoc ipsum obiter explicemus, fructus pendentes esse fundi partem quotitatiuam, vt aiunt, nec numeralem, quod manifestum est, nec item partem integralem absolute, fundus enim integer dicitur, etiam si fructus pendentes non habeat, nec item intelligas fructus pendentes partem esse fundi praedicamentalem, aut subiectiuam, cum fructus etiam pendentes non contineantur sub fundo, vt species sub genere, nec vt pars sub toto vniuersali, nec de fundo praedicantur, vt de genere: sunt autem fructus pendentes fundi pars integralis respectiua, vel hypothetica ex hypothesi, & sic ex suppositione, vel suppositiua, habito respectu ad ipsius fundi statum praesentem, quo fructus pendentes sunt. Ita enim animaduertendum censeo ex his, quae de partibus tractauere Bar. Ang. & alij in l. qui vsumfructum, col. 2. ff. de verb. obliga. idem Bartol. in l. re coniuncti. nu. 10. ff. de leg. 3. Decius & nouiores in l. in toto. ff. de reg. iur. Euerardus, Cantiuncula. Gammarus in Topicis, cap. de toto & partibus. Rodolphus Agricola de inuentione libro 1. capit. 9. Titel mannus in Dialectica, libro 5. capit. 7. Ludoui Lusita. in l. prima. ff. de rebus dub. Bartholo. Philippus itidem Lusitanus in capit. scindite corda vestra de poenit. distinct. 15. & 6. relectionis partibus. Sed cum hic locus minime exigat latiorem dict. l. fructus interpretationem, praeter ad alios eius cognitionem legendae sunt Alberi. 2. part. statut. q. 226. Ludoui. Rom. consilio 309. Andraeas Tiraquellus libro 1. de retract. §. 1. glo. 7. numero 36. Est & alia maxime conueniens ratio, ad primam huius cap. conclusionem, quod post perfectam venditionem, periculum & commodum rei venditae ad emptorem pertineat, etiam nondum facta ipsius rei traditione, nec soluto precio. text. in l. 1. C. de peri. & com. rei vendi. §. 1. Institut. de contra. emptio. §. cum autem. eod. tit. Regia l. 23. tit. 5. par. 5. tradunt Paul. Cast. in l. sicut periculum. C. de actio. empt. Ange. Paul. & Saly. in d. l. 1. & l. 2. C. de peric. & con. rei vendite. Deci. consi. 179. Hipp. Singu. 614. Paul. Paris. consil. 59 64. & 65. vol. 1. idem Decius consil. 500. Albert. Brunus in tract. de augmento, & diminut. conclus. 16. Ex quo infertur, fructus pendentes tempore perfectae ex consensu venditionis, etiam nondum re tradita, nec soluto precio ad emptorem pertinere. l. Iulianus. §. si quid seruo. ff deactio. empt. l. post perfectam. C. eo. tit. Quod vero dixi, non soluto precio, est intelligendum etiam non habita fide precij, alioqui in perceptis a venditore post contractum, nec tamen eo tempore pendentibus, secus erit dicendum ex his, quae alibi tractabimus ad intellectum l. curabit. C. de actio. empt. Deducitur etiam, ad venditorem nullam fructuum partem spectare pro ea parte anni, qua rem venditam ante venditionem, vt dominus illius habuit & possedit, vnde integri illius anni fructus, post perfectam venditionem collecti, ad emptorem pertinent, non ad venditorem, nec pro rata, quemadmodum vulgo dicimus, temporis, fructus sunt diuidendi inter emptorem & venditorem, quod differt ab his, quae traduntur in l. diuortio. ff. solut. matrimonio. His accedit text. optimus in l. si vsufructuarius. ff. quib. mod. vsufru. ami. l. in singulos. ff. de annuis lega. vbi mortuo vsufructuario, & re ipsa ad proprietarium iam reuersa, fructus etiam maturi tempore mortis, & proximi collectioni, integre pertinent ad rei dominum directum. Sic & fructus ex fundo percepti, post adquisitum ex causa fideicommissi dominium, ad fidei commissarium omnino spectant, licet maior pars anni diem fideicommissi praecesserit. l. Herennius. in 1. ff. de vsur. & haec de fructib. De pensionibus subdit Iurisconsulutus in d. §. si fructibus. Sin is ager locatus fuit, pensiones vtique ei cedent, qui locauerat. Quasi velit Vl[art. 3]pianus, aliud esse in fructibus perceptis ex agro vendito, post venditionem perfectam, aliud in pensionibus ex ipsa re vendita post venditionem cedentibus, ex locatione ante venditionem celebrata, vt in hoc posteriori casu, pensiones ad venditorem pertineant, id vero Accursius ita intelligit, vt hae pensiones cedant venditori ad hunc effectum, vt eas emptori restituat, vel actiones pro his sibi competentes emptori cedat, ad eas quidem pensiones, quae respiciunt tempus elapsum a die perfectae venditionis, & sic pro rata temporis annalis. idem ibi notant Bartol. & Alberi. & sane in hoc videntur omnes conuenire, quod etiam si pensiones debeantur emptori, eique sint iure optimo restituendae: actio tamen personalis ei nequaquam competit ad eas exigendas a colonis, vel inquilinis, qua ratione vel venditor cedet emptori actiones contra colonos, vel venditor aget ad pensiones, & eas semel exactas emptori reddere tenebitur omnino. Sed hoc supposito ad veram huius quaestionis definitionem considerandum est, pensiones, quae ex re vendita, prius quidem locata, debentur, ad cum pertinere, nempe emptorem aut venditorem, ad quem fructus, pro quibus soluendae sunt, iure & ratione spectant, siue de integra pensione, siue de eius pro rata temporis tractemus, ita quidem vt in distributione pensionum consideremus tempus, quo percipiuntur fructus, quorum ratione pensiones soluuntur. tex. insignis in l. defuncta. & ibi Albe. ff. de vsufructu. Paul. Castr. & Salyc. in d. §. si fructib. idem Saly. in l. fructus. nu. 3 post Bal. ibi nu. 4. C. de actio. empt. Paul. Castr. cons. 214. 2. lib. Anch. cons. 193. incipienti, subtiliter. Aret. cons. 160. versi. circa quintum. idem Aret. in l. diuortio. in princ. col. vlt. ff. solu. matr. Alex. cons. 28. lib. 1. nu. 2. & consil. 82. lib. 2. nu. 16. Ias. consil. 231. lib. 2. Carolus Moli. in consuet. Paris. §. 1. gl. 8. numero 11. sensere hoc gloss. Bartol. & Alberi. in dicto §. si fructibus. Bart. in l. vlt. §. vlt. ff. de iure fisci. Ex quibus apparet, quid dicendum sit, quando venditur fundus, ex quo certo anni tempore fructus percipiuntur, vt puta messium, aut vindemiae, & tamen is locatus fuerat ante venditionem ad certam annuam pensionem, statuta die soluendam, fitque venditio ante messium & vindemiae tempus, & ante diem solutionis pensionis. Hoc etenim casu pensio ad emptorem spectet integre, ac venditor cedere tenetur ei actionem, vel si pensionem exegerit, eam restituet emptori. Hoc idem dicendum erit in venditione huius fundi, quae facta fuerit post diem soluendae pensionis, aut post exactam a venditore pensionem prius tamen, quam fructus colligantur, nam & tenebitur venditor restituere praedictam pensionem emptori, aut ei actionem cedere. Sic etiam domo vendita, cum ea locata esset pro annua pensione, siue venditio precesserit diem soluende pensionis, siue eam fuerit subsequuta, pro rata temporis pensio ad emptorem pertinebit, siquidem pensio in praedio vrbano soluitur pro fructib. qui quotidie percipiuntur, scilicet, pro eius vsu, & habitatione. Item ex hoc sequitur, vendito fundo post fructus ipsius perceptos, & tamen ante diem pensionis soluendae, pro qua locatus fuerat a venditore, eam pensionem commodo & vtilitati venditoris integre cedere, quod praedicti Doctores communiter adnotarunt, tametsi Dynus & Alber. in d. l. vltima. §. vlt. Roma. cons. 10. Angel. in diuortio. in princip. colum. 3. ff. solut. matri. per text. in dicto §. vltimo. contrarium iure verius esse, responderint. Et profecto satis vrget pro Dyni senten[art. 4]tia tex. in d. §. vlt. in haec verba. Triphonio suggerente, quid putarem esse de fructibus aridis, quid ante percepti in praedijs fuissent, respondi, si nondum dies pensionis venisset, cum addicta sunt, eos quoque emptorem accepturum. Hactenus Iurisconsultus, ex quo videtur tempus ac diem soluendae pensionis potius considerandum esse, quam id tempus, quo fructus percipiuntur. Vnde opinio Dyni satis probara a quibusdam censetur. Sed respondet Bar. in d. §. vlt. esse illud speciale in re vendita a fisco, emptor enim percipit pensionem cedentem post ipsam venditionem, etiam si ea soluatur pro fructibus ante emptionem perceptis, nam & hoc emptori priuilegium datur in compensationem damni, quod patitur ex eo, quod cogitur stare colono fisci. Bart. in d. §. vlt. Alberic. & Fulgos. in dicta l. defuncta. idem Fulgos. in [art. 5]dicto §. si fructibus. pulchre Matthae. de afflict. in capitulo primo. §. his consequenter. nume. 15 hic finitur lex. Expeditum siquidem est, ementem a fisco non posse expellere colonum fisci, ne is colonus aduersus fiscum agat. textus in dicta l. vltima. in principio. Barto. & alij in eiusdem l. §. vltimo. Bart. in l. cognouimus. C. de municip. & colo. Bald. & alij in l. si filiofamilias. §. si vir in quinquennium. Iaso. in d. l. diuortio. in princip. num. 36. ff. soluto matrimonio. quo fit, vt inter priuatos pacta venditione, & perfecta ea lege, vt emptor non possit expellere colonos, aut inquilinos, locus non sit Iurisconsulti responso in dicto §. vlti. cum id contingat ex spontanea pactione, non ex necessitate legis a Repub. statutae, licet hac pactione praemissa nihilominus emptor quanuis expellere colonos minime possit, ab eis tamen mercedem, ac pensiones exigere poterit. textus optimus in l. si mercedem. §. vltimo. ff. de actionib. empti. vbi hoc animaduertunt Doctor. & Romanus Singul. 27. vides igitur, Lector optime, qua ratione Bartol. & alij intellexerint text. in dicto §. vltimo. rectius quidem, quam Salycet. in dicta l. fructus. qui existimat, ideo pensionem cedentem post venditionem rei locatae ad emptorem integre pertinere in specie d. §. vltim. quod fructus, pro quibus soluenda erat, fuerint pendentes tempore venditionis, id enim falsum est, cum ex eodem responso appareat, ante venditionem fructus aridos, de quibus dubitatur, perceptos iam fuisse. Quin & illud est considerandum in proposita per Iurisconsultum quaestione, duplicem fructum, quolibet anno ex eo fundo percipi, aridorum, inquam, & liquidorum, atque venditionem contigisse post collectos aridos fructus prius tamen, quam liquidi perciperentur, & sicante vindemiam, & ante diem soluendae pro vtrisque fructib. pensionis: Vnde in hac specie erit seruanda Iurisconsulti responsio erga ementem a fisco, neque absolute adsumenda est Bart. interpretatio. Hoc ipsum coadiuuatur authoritate Dyni, qui eum locum ita intellexit, vt in fundo, ex quo anno quolibet duplex fructus perciperetur, quaestionem conciperet, ac venditionem proponeret, & fingeret post perceptionem priorum, & antequam posteriores colligerentur, inde fit, vt non temere Iurisconsultus in initio illius capitis, dum proponit dubium, consideret, venditionem perfectam fuisse ante vindemiam, quasi velit, ea perfecta post vindemiam, omnesque illius anni fructus collectos, etiam nondum cedente die pensionis soluendae, ad venditorem, non ad emptorem pensionem pertinere. Nec. n. iam ageretur de pacientia emptoris, vt colono staret, cum ea perceptis fructibus necessaria non sit, in quo cogitandum censeo. Nam & pro hac consideratione perpendi poterit pulcher textus in l. si fundus. §. vltimo. ff. soluto matrimonio. in haec verba. Quod in sementem erogatur, si non responderint messes, ex vindemia deducetur, quia totius anni vnus fructus est. Nec mihi placet, quod in hac re scribit Fulgosi. in dicto §. si fructibus. dicens, emptorem, qui colonum expellere potest, nullam pensionum partem, nec pro rata quidem consequi posse ab ipso etiam venditore, nec actionis cessionem, cum sibi sit satis consultum expellendo colonum, iniquum enim est hoc, nam emptor colonum non expellens negocium venditoris vtiliter gerit, vt satis constat. Caeterum tractari solet hoc in loco pulchra quaestio, nunquid praemisso pacto de retro vendendo ad certum diem, vel quoties precium a [art. 6]priori venditore oblatum fuerit, sit seruanda decisio Iurisconsulti in dicto §. si fructibus. vt iuxta eam, eiusque interpretationes, fructus rei venditae pertineant ad priorem venditorem, postquam is solenniter, & opportune precium rei obtulerit? & videtur, eandem considerationem hic locum habere. ex l. 2. & l. cum te fundum. C. de pactis inter emptorem & venditorem, vbi probatur, fructus rei venditae ad venditorem primum pertinere ex die morae commissae ab emptore, nolente seruare pactum retro vendendi, & idem frequentissime Doctor. admonent in d. l. 2. & in l. qui Romae. in princip. ff. de verborum obligatio. Tiraquel. lib. 2. de retract. §. 5. gloss. 2. sicuti ab eisdem probatur, fructus rei venditae cum pacto reuendendi, perceptos tamen ante moram emptoris effici, ad ipsumque pertinere, idem gloss. vbi Car. & Imol. in capit. illo vos. de pignorib. quorum opinio Communis est, igitur vel erunt hi fructus emptoris, vel venditoris, integri quidem absque vlla diuisione, emptoris sane, qui percepti fuerunt ante diem reuenditionis: venditoris autem, qui eo die pendentes in fundo fuerint, atque ita in hac specie animaduertunt Alex. in d. l. qui Romae. in princip. num. 10. & Bald. consil. 389. lib. 4. Chassanae. in Consuet. Burg. rubr. 5. §. 1. num. 26. Contrariam sententiam, imo hosce fructus pendentes pro temporis rata diuidendos esse inter venditorem & emptorem, expressim adserunt Raphael Comensis in l. vlt. ff. de iure fisci. idem in dicta l. qui Romae. in princ. & ibi Socin. num. 20. Iason num. 37. Hierony. Cagnol. in l. 2. nu. 76. C. de pact. inter empto. & vendit. Andrae. Tiraq. lib. 2. de retract. §. 5. gl. 4. num. 4. Quorum opinio celebris est, & ad praxin omnino memoriae commendanda, cui suffragatur, quod in d. l. qui Romae. Bart. scribit in principio dicens, quod si actum sit inter debitorem & creditorem, vt fructus pignoris creditor percipiat loco vsurarum, & pignus debitor solutione liberet ea parte anni, qua fructus ex pignore nondum fuerint percepti, nihilominus fit diuisio fructuum eius anni pro rata temporis inter debitorem & creditorem, quam opinionem magis communiter alij in ea l. qui Romae. post Bart. approbant, sed haec ratio mihi non satis facit, cum in hac quaestione, quam Barto. & alij tractant, fructus loco vsurarum ex pacto ad creditorem pertineant: vsurae vero cessationem solutionis sortis respiciant. l. lecta. versicul. sed cum sortis. ff. si cert. petat. ideo mirum non est, fructus pro rata diuidendos esse, cum & vsurae, quarum loco recipiuntur, vsque ad diem solutionis verae, pro temporis rata debeantur. Adducitur praeterea pro Cumani sententia, quod idem Bar. cui plaerique accedunt, scripsit in d. l. diuortio. numero 10. ad finem, vbi soluto matrimonio, fundi dotalis fructus eius anni, pro rata temporis diuidi inter virum & vxorem ex dicta l. diuortio. ea ratione censet, quod restitutio fundi dotalis a marito vxori fiat ex necessitate, non ex voluntate, sicuti fit in venditione, & obid diuersum ius censeri in his duabus traditionibus, quatenus ad fructus pendentes attineat. Sed & ista ratio sufficiens non est, nam licet reuenditio fiat ex necessitate pacti precedentis: tamen non ex hoc sequitur, fructus pendentes pro rata temporis diuidendos esse inter emptorem & venditorem, alioqui sequeretur, idem dicendum fore, si venditor rei dominus vendere rem cogatur, vel ex testatoris, cuius haeres est, mandato, vel promissione ab eodem emissa de vendendo emptori, quoties emptor emere voluerit, quibus sane casibus non opinor excludi Iurisconsulti sententiam in dicto §. si fructibus. licet traditio fiat necessitate cogente. Nec est penitus efficax ratio Barto. ad dictam l. diuortio. ea siquidem decisio alia ratione procedit, nempe pro oneribus matrimonii, quae maritus pro temporis rata sustinuit, & ideo fructus dotis, qui ad idem subsidium spectant, pro rata eiusdem temporis ad maritum pertinebunt. Adhuc in comprobationem eius, quod Cumanus adnotauit, aequissima ratio perpendi potest ex eo, quod venditor primus precio sibi dato ab emptore vtitur, eiusque commoda percipit, nec id offerre, aut deponere curat, donec videt fructuum pendentium collectionem instare, vtiturque ea cautela, vt eodem anno, & commodo pecuniae, & fructib. rei venditae fruatur, quod vergit in maximum praeiudicium emptoris, qui ex ea pecunia, vel aliam rem fructiferam, vel lucrum aliquod honestum percipere posset. [art. 7]Quo fit, vt Cumani opinio ad praxin humanior, aequior & conducibilior, nec a iure abhorrens appareat. Nec eidem oberit text. in dicta l. secunda. quippe qui intelligendus sit prorata temporis eius anni quo reuenditio fit, non autem de eiusdem anni integris fructibus, licet & hi tempore reuenditionis, aut consignationis precii pendentes fuerint. Et quoniam ist haec sententia quibusdam non admodum iuri consona visa fuit, erit temperanda ita, vt locum habeat, vbi reuenditio ex pacto fit certo ab initio constituto precio: nam ea fieri ex pacto debet in certo precio, cúm id in reuenditionis contractu fructibus iam pendentibus in conuentionem deducatur, censendum erit, & eo precio rem ac pendentes fructus vaenire. Sic idem Cumanus, Socinus & Tiraquellus existimant, rem istam definiendam esse. Secundo diligenter animaduersa ratione, quam pro Cumano adduximus, videtur eius decisionem minime esse recipiendam, vbi tempore venditionis fructus erant iam maturi, & pendentes, ac breui post venditionem eos emptor percepit, nam si postea cum reuenditio fieri debet, aut fit, fructus itidem sint maturi, pendentes aut propediem colligendi, iidem integre ad venditorem pertinebunt, nec pro rata veniunt inter eum & emptorem diuidendi, quod aequitate maxima suadetur, & ob eam ab opinione Cumani hoc in casu recedendum censeo, tametsi Tiraq. dicta gl. 4. nu. 9. coactus Gallorum consuetudine etiam in hac specie admittat Cumani responsum. Sed ex Cumani sententia in fertur ad id, quod frequenter accidere potest, si quis rem aliquam ad vitam emerit, & is moriatur fructibus pendentibus, nam hi fructus pro temporis rata, ad defuncti haeredes pertinebunt, quemadmodum in dicta lege, qui Romae. numero 21. Socinus existimat. Secundo, deducitur intellectus ad Regias consti[art. 8]tutiones, nempe l. 13. tit. 10. libro 3. Fori. l. 6. titu. 7. lib. 5. ord. l. 70. Tauri. ex quibus proximior consanguineus potest intra nouem dies, a die venditionis facta precij consignatione, retrahere rem patrimonialem, auitámue, nam si tempore retractus fuerint pendentes fructus, hi pro rata pertinebunt ad primum emptorem, pro rata, inquam, temporis, quo dominium ipsius rei primus emptor habuerit. Est tamen dubium non inelegans circa easdem regias constitutiones, a quonam die fructus rei venditae pertineant ad proximiorem retrahentem, cui non fit traditio ex retractus petitione eo die, quo precium offert & consignat, sed multó post, & forsan lite mota, ac per sententiam definita. Quidam etenim censent, fructus ad retrahentem spectare, a die litis contestationis super retractu, & hi sunt Alberi. prima parte statut. q. 97. Guido Papae decisione 267. ex l. videamus. §. si actione. ff. de vsur. Boerius titulo de retract. in consuetudine Bituricensi. §. 4. colum. 3. Faber in §. actionum. columna 2. de actio. Ioan. Igneus in l. dudum. C. de contrahend. empt. num. 50. & sequenti. Tiraq. lib. 1. de retract. §. 15. gloss. 2. nume. 4. Quorum opinio procedit, vbi fructus petuntur, vt fructus, nam si petantur, vt interesse, a tempore morae debentur, & restituendi sunt, secundum eundem Fabrum, & Boerium, mora autem contrahitur ex die oblationis & consignationis precij. text. in l. 2. C. de pact. inter empt. l. acceptam. C. de vsur. l. obsignationis. C. de solut. l. si mora. ff. solut. matr. l. magnam. C. de contr. stipulat. quod expressim in hoc dubio adnotauit Ioan. Igneus in d. l. dudum. num. 49. Tertio, ab eadem Cumani consideratione oportet definire quaestionem in praxi frequentissimam, quoties reditus annui, qui census vulgo dicuntur, cum pacto redimendi emuntur, siquidem contingit eos redimi tempore, quo nondum dies solutionis cessit, & ambigitur, an pro rata temporis emptori debeantur, vidi profecto semel aduocatum quendam in controuersa lite, apud Regium Granatense tribunal, maximo conatu contendere, pro temporis rata censum emptori deberi, ex eo, quod consuetum sit in his contractibus eam legem apponi, & expressim caueri, vt si redituum fiat redemptio, census pro rata eius anni soluantur, & ob id etiam hac clausula non expressa, idem esse dicendum, ac si expressa fuisset, cum consue[art. 9]ta adijci conuentionib. apposita & expressa censeantur. l. quod si nolit. §. qui assidua. ff. de aedilit. edict. l. vlt. C. de fideiuss. cap. quod translationem de offi. legat. cap. cum M. de constit. vbi hoc ipsum animaduertunt Ab. Bal. Imol. Feli. & alij communiter. Feli. in cap. ex literis. colum. 5. de fide instrumen. Ias. post alios in l. certi condictio. §. si nummos. ff. si cert. peta. nume. 24. Socin. cons. 101. volu 3. & Euerard. in Topicis cap. 63. Verum isthaec allegatio parum firmitatis habet, quippe quae nec conueniens sit, nec iure probetur, cum ex inspectione instrumenti & scripturae appareat, a contrahentibus eam conditionem expressam non fuisse. l. quaecunque §. vlti. ff. de publi. nec enim facta praesumenda sunt. l. in bello. §. factae. ff. de capt. nam & text. qui passim a Doctoribus allegantur, non probant in specie eorum adnotationem, & praesertim in dict. capit. cum M. tantum probatur ea, quae necessario sunt exprimenda, & ex natura actus subintelliguntur, expressa censeri, licet omissa fuerint. Sic ea, quae sunt naturalia contractus, expressa censentur. d. §. qui assidua. iuncta l. emptori duplam. ff. de euictio. l. ex empto. ff. de actioni. empt. Deinde ambigua dispositio est intelligenda iuxta id, quod consueuit fieri. dicto cap. quod translationem. l. vt liberis. C. de colla. l. si prius. §. primo. ff. de aqua pluuia arcend. Similiter quae in pactum deduci solent, a legib. probata censentur. dicta l. vlt. C. de fideiussorib. Nec tamen ex his probatur, reliquas conditiones legésue, a contrahentib. omissas, expressas debere censeri, tametsi consuetum sit, eas instrumentis, eorumque conuentionibus apponi. Vnde praemissa allegatio non omnino recipienda est, quamuis plures iuris vtriusque interpretes eam probauerint, quib. adde Hippolyt. Singula. 123. Felin. in cap. primo. nume. 10. vt lit. non contest. Alex. in l. Gallos. §. idem credendum. col. vlt. Socin: ibi & in consil. 85. lib. 1. num. 5. Rochum, de consuet. Fol. paruo. 6. colum. 2. Ad quaestionem igitur respondendum erit, etiam ea lege contractus non expressa, censum deberi emptori pro rata illius anni, quo redemptio fit, cum ob rationem Cumani, tum ob id, quod [art. 10]scribit Bald. in cap. cum M. de constit. col. 2. versiculo nota. quod nomine dicens, pensiones, reditúsue pecuniarios, qui non debentur pro fructibus, diuidendos esse inter emptorem & venditorem, habita ratione temporis, sic ergo reditus annui, qui debentur, non ratione fructuum, sed precij, quo empti fuerunt, diuidendi sunt pro rata temporis inter emptorem & venditorem, etiam si venditio horum redituum non fiat ex pacto reuendendi, sicuti ex praedicta decisione Baldi colligitur euidenter, sed & in specie, vbi hec reuenditio fit ex pacto redimendi, hoc notant Hieronymus Cagnol. in l. secunda. C. de pact. inter emptorem & venditorem. num. 77. & Tiraquell. lib. secundo de retract. §. 5. gloss. 3. Licet Guido Papae quaestione 271. scripserit, consuetudine obseruari, vt redimens censum liberetur a solutione integra proximi termini, nec mihi placet, quod ipsemet Guido opinatur, nempe, redimentem censum ante tempus constitutum eius solutioni, debere omnino soluere eius anni censum integrum ex l. qui Romae. in princ. ff. de verborum obligat. a qua deduci solet, accipientem mutuum sub vsuris cum pacto, vt vsque ad biennium sortem non possit soluere, non posse prius soluere, & si soluere voluerit, teneatur ad integras eius biennij vsuras. gloss. Alberi. Bart. & Doctor. Communiter in dict. l. qui Romae in principio. nam praeter id, quod isthaec Doctorum frequentissima ad dictam l. qui Romae. interpretatio maximam duriciem habet, nec iure manifesto probari potest, imo falsam eam esse censet Carolus Molin. in tracta. de contract. quaestione 55. ad propositam a me quaestionem nihil attinet, cum in ea liberam habeat venditor facultatem redimendi censum, vt ex pacto apertissime constat. Idem dicendum erit in eo, qui super alieno fundo annuos reditus emerit cum pacto redimendi: soluendos tamen in frumento, vino, oleo, aliáue fru[art. 11]ctuum specie, nam cum hi reditus soluendi sint ratione precij, quo empti fuerunt, non ratione fructuum, pro rata temporis diuidentur inter emptorem & venditorem, quamuis horum redituum constitutio lege lata a Carolo Caesare Hispaniarum Rege, prohibita sit, cum redimendi pactum ei constitutioni apponitur, vt patet ex comitijs Madritij habitis anno M. D. tricesimo quarto. l. 127. itidem Toleti anno M. D. tricesimo nono. l. 10. Sed nihilominus emi poterunt iuste hi reditus, ea lege non obstante absque pacto redimendi, perpetui scilicet: Imo & constitui poterunt cum pacto redimendi super propria re, quam quis in alium trans fert per contractum census, ea lege, vt sibi quotannis soluantur tot frumenti mensurae, redimendi facultate concessa, quoties certa pecuniae quantitas soluta fuerit, in hac me hercle specie locus est diuisioni pro rata inter redimentem & accipientem pecuniam proredemptione, eo tempore, quo nondum dies soluendi census, nec colligendorum fructuum cesserit, siquidem hi reditus non soluuntur ratione fructuum, nec vt eorum pensio, sed ratione translati dominij in ipsum redimentem, & praeterea licet hoc cessaret, congruit Cumani consideratio huic opinioni, atque ita semel in hoc Regio praetorio per sententiam definitum fuit in hac, quam vltimo loco proposui, contractus formula. Prius tamen, quam ab hoc egrediamur capite, non erit alienum expedire, quid in pensionibus ecclesiasticis agendum sit, cum pensionarius mor[art. 12]tem obierit ante diem solutioni pensionis constitutam, vtrum pro rata temporis eius haeredibus pensio reddenda sit? Cui quaestioni oportet praemittere, qualiter fructus beneficiorum ecclesiasticorum eius anni, quo mortuus fuerit, qui beneficium habebat, sint diuidendi, praemissa consuetudine, ex qua reditus ecclesiastici, & ex eis adquisita ad haeredes clericorum pertinent, vtcunque haeredes sint, etiam consanguinei, vel extranei, sicuti tradidimus in cap. cum in officijs. de testamen. & quidam parem esse censentes, habentem beneficium vsufructuario, opinantur fructus ante obitum collectos ad haeredes defuncti, pendentes vero ad ecclesiam, vel successorem integre pertinere. l. si vsufructuarius. ff. quibus mod. vsusfr. amittit. Hoc sane placuit. gloss. & ibi Doctor. in cap. si propter. de rescript. & in cap. praesenti. de off. ordi. in 6. praesertim Domi. & Franco ibi gloss. in l. 1. C. de annonis ciuilib. libro 11. Hosti. Henric. Card. Imol. & alijs in capit. vlt. de pecul. clerico. Corset. in Sing. verb. clericus. tradit Matthae. Afflict. in capit. 1. §. his consequenter. hic finitur lex. probat id optimus text. in pragmat. sanct. tit. de Annatis. §. item quod. Atque ita hanc opinionem fatetur Communem esse Alberi. in dicta l. diuortio. nume. 12. & licet gloss. in dict. cap. praesenti. exigat fructus esse collectos, & in horrea reconditos, vt defuncto debeantur, & eius haereditatis sint. Idem l. in dicto cap. si propter. & in l. si fur. in princip. ff. de vsufru. & in l. ex diuerso. in princip. ff. de rei vend. verius tamen est, satis esse, quód fructus sint a fundo separati, licet non fuerint reconditi. Card. Imol. & Barb. in dict. cap. vlt. ad finem. Alberi. in dic. numero 12. Domi. in dicto cap. si propter. Franc. in dicto cap. praesenti. Salycet. in l. si pater. C. de vsu. fruct. Flori. in l. qui scit. §. si alieno. ff. de vsur. Quorum opinio Communis est, secundum Tiraquel. in lib. 2. de retract. §. 5 gloss. 4. in princip. Sic etiam, si agri pertinentes ad ecclesiasticum beneficium, aut domus, aliáue praedia ad pensionem annuam locata fuerint, mortuo possidente beneficium, pensiones eius anni ad eum pertinebunt, iuxta distinctionem l. defuncta. ff. de vsufru. superius traditam. vers. de pensionibus, vt in hac specie scribit Angel. consi. 245. num. 7. vers. sexto. Cui adde Card. cons. 110. Sed in hac ipsa quaestio. cum apud me compertum satis sit, non esse aequalem vsufructuarium clerico habenti ecclesiasticum beneficium, quemadmodum ostendi in dicto capit. cum in officijs. & videam reditus, ac fructus beneficiorum a iure dari sacerdotib. ob ministerium, quod ecclesijs exhibent in earum regimine, & cura, aliisúe diuinis obsequijs. cap. cum secundum. de praeb. Existimo, aequius & iure verius esse, fructus eius anni, quo mortem clericus obierit in distincte, pro rata temporis ad defuncti haeredes pertinere, quod expressim asserit Alberi. in dic. num. 12. & quamuis Bart. & alij ibidem & gloss. in pragmat. sanct. dict. §. item quod. hoc idem asserere tentauerint, nihilominus ausi non sunt ab ea sententia, quam Communem esse diximus, discedere, mihi sane probatissima visa est Alberici opinio, praesertim ex ratione dict. l. diuortio. Imo eam procedere, constanter arbitror, etiam in renunciante beneficio ecclesiastico, ob eandem rationem aduersus Alberi. qui in eo casu communem sententiam veram esse existimat. His que diximus, accedit non incongrua ratio, quam adsumpsimus a Dominico in c. praesenti. §. porro. supra citato: vbi ex eo tex. notat, fructus agrorum & praediorum ipsius ecclesiastici beneficij, eiusque reditus constitutos ac designatos esse a canonibus pro oneribus sustinendis totius anni, donec noui fructus collecti fuerint, atque inter alia ecclesiae onera connumerantur stipendia ipsis ministrantibus debita, quod palam expressum est in dict. §. porro. Rationi igitur conueniens est pro rata temporis fructus ecclesiastici beneficij diuidendos esse inter defuncti haeredes & successorem, aut ipsam ecclesiam. Superest tandem ad propositam quaestionem de [art. 13]pensionibus ecclesiasticis respondere, & in hoc dubio est considerandum, pensionem ecclesiasticam vsufructui similem esse, cum & ea morte extinguatur, sicuti ipse vsufructus: Hanc etenim similitudinem optimo iure procedere existimant Cardin. in cle. princ. §. eadem. numero 4. & ibi Imol. numero 26. de sup. neglig. praelat. Ioan. Baptista de sancto Seuerino in tract. de pensioni. quaest. 25. Hieronym. Gigas quaest. 49. & 52. & 53. Ex qua similitudine infertur, quaestionem praedictam esse definiendam, iuxta distinctionem text. in dicta l. defuncta, quemadmodum placet in specie Alexandro, consil 15. libro 2. Ioanni Baptist. dict. quaestio. 25. & Giganti de pensionibus. quaest. 53. qui testatur, ita a viris iuris vtriusque peritissimis responsum fuisse, lite mota apud sedis Apostolicae iudices. Hinc ergo primo infertur, mortuo pensionario fructibus iam perceptis, ante diem solutioni pensionis constitutam, integram pensionem eius haeredibus deberi. Secundo post diem pensionis soluendae, antequam fructus, super quibus constituta fuerit, colligerentur mortuo pensionario, pensionem eius haeredibus non deberi, etiam quae praedicto die cesserit, imo iam solutam repeti posset. Tertio, fructibus partim collectis ante obitum pensionarij, partim post eius mortem perceptis, pensionem eius haeredibus deberi pro rata fructuum ante obitum perceptorum: Haec deducuntur ex traditis per Alexand. Ioannem Baptistam & Hieronymum Gigantem. & hoc ipso capite vers. de pensionibus. mihi sane parum arridet isthaec Doctorum consideratio, cum pensionarius fructus beneficij non percipiat, eos enim percipit, qui ecclesiae titulum habet, & adhuc is non est vsufructuario similis: pensio vero, vt frequentius contingit, certa pecuniae non fructuum quantitas est a possessore beneficij soluenda, nec ea soluitur pensionario, tanquam precium ipsorum fructuum. Nam in dicta l. defuncta. agitur de pensione, quae pro ipsis fructibus in eorum precium, pro ipso denique vsu rei soluitur, & ideo ea decisio non recte congruit pensionibus ecclesiasticis. Quam ob rem audacter opinor, pensionem ecclesiasticam pro rata temporis haeredibus pensionarij deberi, cum ea summis Pontificibus constituatur in alimenta ipsius clerici, cui conceditur, atque in stipendium eorum, qui ministerium aliquod vel exhibent, vel exhibuere ecclesiae, ecclesiasticóue ordini. Atque hac ratione perpensa ex dic. l. diuortio. in principio, existimo opinionem istam veriorem & aequiorem esse, siquidem pensio ecclesiastica cedere videtur in alimentorum causam: Roma. consil. 388. Hieronym. Gigas de pensionibus. q. 51. qui & alios adducit. q. 52. Ex eo autem, quod apud Hispanos satis frequens sit primogeniorum vsus, saepissime dubitatur, an fructus eius anni, quo mortem obierit maioratus possessor, pertineant ad eius haeredes, an ad successorem in ipso primogenio, cum nondum tempore mortis percepti fuerint, sed pendentes? & hoc ipsum dubium in pensionibus locationum tractari solet, quod variam ha[art. 14]bet decisionem, ex varia huius rei cognitione. In feudis receptum est, mortuo Vasallo ante Calendas Martias, omnes fructus illius anni ex feudo prouenientes, ad dominum pertinere: eo vero mortuo post Calendas Martias vsque ad Augusti finem, eos habere Vasalli heredes. tex. optimus in cap. 1. §. his consequenter. hic finitur lex & consuetud. Regni incip. vbi Doctor. & Zasius in epitome feud. par. 10 ad finem hoc addito, quod si feudum alio modo, quam morte amittatur, fructus pendentes ad eum pertinent, ad quem feudum deuoluitur. Bald. Marti. Lauden. & Praepo. in capit. 1. an agnat. vel filius. Tiraquel. dict. libro 2. de retract. §. 5. gloss. 4. num. 3. Ex feudo sane ad maioratum, argumentantur quidam, quemadmodum colligere licet ex Ioanne Lupi. in rubr. de donat. §. 69. & Roderico Xuares in q. de maioratu. Igitur decisio dict. §. his consequenter. in primogeniorum successione erit seruanda. Hoc tamen displicet ex pluribus, & primo, quod non admodum congrue procedat argumentatio a feudo ad maioratum, inter que etsi sint aliquot similitudines, plura profecto discrimina reperiuntur, sicuti ex ipsis authoribus apparet, deinde in dicto §. his consequenter. reuertitur feudum a Vasallo, eiusque successoribus ad dominum: at in maioratu mortuo possessore, ad sequentem agnatum ea dignitas transit. Praeterea non est omnino aequa distinctio. text. in dicto §. his consequenter. & ideo nisi moribus regionis recepta fuerit, etiam in feudo, erit in fructibus consideranda distinctio, quae de vsufructuario tradita est, secundum Ancharan. consil. 193. Iserniam in dicto §. his consequenter. col. 2. Alberi. in dicta l. defuncta. in fine princi. & Carolus Moli. in consuetu. Paris. titul. 1. §. 1. gloss. 8. numer. 11. Quam ob rem fortassis magis verum est in maioratibus fructuum diuisionem fieri inter haeredes defuncti & successorem, eo modo, quo fit inter vsufructuarium, & proprietarium, vel sicuti fit in fideicommisso considerata Iurisconsulti decisione in l. Herennius. in 1. ff. de vsur. in haec verba. Herennius Modestinus respondit. fructus, qui post adquisitum ex causa fideicommissi dominium ex terra percipiuntur, ad fideicommissarium pertinere, licet maior pars anni ante diem fideicommissi decentem praeterisse dicatur. Hactenus Iurisconsultus, cui duo libet addere, primum, in pensionibus, quarum ipse non meminit, rationem habendam esse adinstar fructuum, in quorum precium soluendae sunt. l. defuncta superius citat. Secundum, ad veram interpretationem Modestini dicendum erit, a die aditae haereditatis fructus ad fidei commissarium pertinere. gloss. in dicta l. Herennius. Quam Communiter sequuntur Doctores, vt asserit Alexand. in l. si tibi homo. §. cum seruus, colum. 2. ff. de leg. primo. Idem notant ipse Alex. in l. si quis bonorum. ff. eo tit. & Copus de fructi. lib. 2. titu. 3. cap. 4. quod deducitur ab ea opinione, qua tradi solet, dominium rei legatae, in legatarium transire a die aditae haereditatis, cuius ipse mentionem feci, in cap. Rainaldus. §. 1. de testament. & procul dubio aptior est similitudo succedentis in maioratu fideicommissario. l. cum ita. §. in fideicommisso. l. peto. l. cum pater. ff. de leg. 2. quam vsufructu finito domino integrum rei commodum obtinenti, cum is qui maioratum possidet, non tantum vsufructuarius, sed & dominus est rerum ipsius primogenij, tametsi nequeat eas alienare. Verum si diligenter rem istam pensitemus, aequius ac denique verius videbitur, inter haeredes defuncti, qui maioratum possedit, & successorem in ipso primogenio, eius anni, quo mors contigerit, fructus pro rata temporis diuidendos esse, atque ita in hoc Regio Granatensi praetorio, per sententiam decisum fuisse, memoria teneo. Constat etenim primogenium constitui veluti dignitatem quandam, vt qui eam obtinuerit, caput familiae sit, eius honores praecipuos habeat, oneraque ferat iuxta prouinciae mores, nam & alere ex bono & aequo debet viros e familia nobiles, pauperes tamen, ac titulo primogenij in agnationis gloriam, & nomen, principibus bello & pace seruire, quorum onerum, ratione fructus ipsius primogenij percipit adobitum vsque, ac pro rata percipere eos, eum oportet, cum isthaec onera ad vltimum vitae spiritum sustineat, & ob id huic decisioni accommodatur optime Iurisconsulti responsio in d. l. diuortio. Nam quod primogenium dignitas sit, apparet ex ex Archid. Domi. & Praepo. in cap. quam periculosum. 7. q. 1. Bald. in l. cum antiquioribus. C. de iure delibe. colum. 5. Ioan. Cirier. libro 1. de primogenitura. cap. 1. & id apud Hispanos satis compertum est, cum primogenia familiarum quaedam ornamenta ac dignitates esse censeamus. # 16 ARGVMENT. CAP. XVI. Qualiter fisco a iudice fauendum sit. SVMMARIVM. -  1 Aduersus fiscum indubio est iudicandum, vbi is agit de exigenda poena & ibi intellect. l. non puto. ff. de iure fisci. -  2 Ex duabus scripturis eadem die confectis, prior praesumitur ea, quae in fisci vtilitatem tendit. & nume. 7. -  3 Vbi probationes sunt pares, pro fisco etiam actore est pronunciandum. -  4 Ex duabus sententijs contrarijs illa potior est, quae pro fisco lata fuit. -  5 Intellectus ad l. si is, qui. ff. de iure fisci. & nume. 2. -  6 Indubio ea scriptura praesumitur prior, quae dotis causam habet, etiam aduersus fiscum. & nume. 7. -  7 Quis dicatur Primipilus ad l. satis. C. in quib. causis pign. vel hypo. tacite contrahatur. -  8 Fiscus etiam vbi de poena exigenda tractat, praefertur delinquentis creditoribus ex delicto. -  9 Lite pendente inter fiscum & priuatum, nequaquam est priuatus ipse possessione rei, de qua agitur, priuandus. -  10 Agens actione reali an fateatur reum possidere, & ibi quid, vbi agitur, vt quis plebeius pronuncietur. -  11 Lite pendente super nobilitate, quam dicimus Hidalguiam, an cogatur quis contribuere? sitúe exclusus a muneribus, quae conferri debent nobilibus his. -  12 An in his causis nobilitatis petitorium suspendi possit per possessorium, a reo, vel ab actore deductum? -  13 Intellect. Clementinae vnicae. de caus. possess. CAPVT XVI. FISCI causam iure ac munere magistratus examinantem scire oportet, maximis fauoribus eam a legibus ornatam esse, quemadmodum passim traditur, & praesertim a Francisco Lucano Parmensi in tractatu de priuilegio fisci. Mart. Laudensi in tractatu de fisco, & Matth. de Afflict. in rubr. de fratribus nouo benefic. inuestitu. nume. 15. in vsibus feudorum, qui diligenter plura fisci priuilegia varijs in locis expressa in vnum congesserunt, quibus profecto consideratis, illud adijciendum est, quod Modestinus scribit, dicens: Non puto delinquere eum, qui in dubijs quaestionibus contra fiscum facile responderit. l. non puto. ff. de iure fisci. Huic etenim adnotari solet in dubio aduersus fiscum iudicandum esse, & id veluti singulare animaduertit Mathes. notab. 72. Nam & Aurelius Victor scribit, Traianum dicere solitum: fiscum lienem esse, quod eo crescente, reliqui artus contabescant. Huic conueniunt omnino, quae Plinius in Panegyrico ad Traianum ipsum expressit, his sane verbis: Quae praecipua tua gloria est, saepius vincitur fiscus, cuius mala causa nunquam est, nisi sub bono principe. Sic Iulius Capitolinus de Marco Antonio Philosopho commemorat, in causis compendij ipsum Imperatorem nunquam fauisse fisco, meminit Alciat. lib. 8. parerg. cap. 6. optimus tex. in l. vnica. in princ. & in §. vlt. C. de cadu. tollend. & in l. iustas. C. de iure fisci. lib. 10. Princeps etenim, qui fiscalibus lucris inhiat, maximam infert Reipublicae calamitatem, cum falsis delationibus frequentius quam oporteat, ansam praebens, vanos delatores minime coercens, eos ad nequitias impellat. Sunt equidem fiscales calumniae magna calumniantium poena animaduertende, tametsi delationes quandoque principibus vtiles fuerint, & ideo caute audiendae sunt, vt veritas diligentissime inquiratur. Sed quia Iurisconsulti responsum quibusdam a vero alienum videtur, tot fisci priuilegia potius, quam ipsius rei congruam aequitatem considerantibus, de eius interpretatione agendum paucis erit. Et profecto, quoties fiscus aduersus priuatum a[art. 1]git de lucro captando, ac de poena ab eo exigenda, qui crimen aliquod commisisse dicitur, eiusque patrimonium ob id ad fiscum delatum censetur, in dubio contra fiscum iudicandum est, nec a priuato res propriae sunt auferendae. Cuma. nu. 11. Soci. 8. Ias. 37. Ripa nu. 4. in l. 1. ff. soluto matr. Angel. Aretin. & Ias. in §. si quis agens. in fine. de actioni. Feli. col. 4. in c. pastoralis. de rescript. idem Deci. in c. 3. de probat. idem Decius in l. in ambiguis. ff. de reg. iur. Hippol. in rub. de proba. nu. 392. Ias. in consil. 39. nu. 3. lib. 1. & licet Alex. in d. l. 1. col. 2. & Alci. de presump. reg. 3. presum. 41. displicuerit Cumani interpretatio, admittenda tamen est, ne aduersus fiscum, cui iura impense fauent, passim temere iudicemus. Imo fortassis ea fuit Iurisconsulti mens, vt in dubio, quoties ambiguum fuerit, habeat ne fiscus in aliqua controuersia priuilegium, potentiúsue ius, quam priuatus, aduersus fiscum pronuntiemus eum pari iure, vt priuatum censentes, quod Deci. existimat in dicta l. in ambiguis. & in dict. cap. 3. & in rubr. de iudic. 2. lectione. col. vlt. Ripa dict. nume. 4. idem in l. si debitor. nume. 7. ff. de pigno. Hinc poterit definiri quaestio illa, qua tractari so[art. 2]let duabus scripturis eadem die confectis, quarum vna ad vtilitatem priuati, altera in fauorem fisci conscripta fuerit: an sit praesumenda prior haec, quam ea, quae ad priuatum spectat. Et presumendam esse tempore priorem priuati scripturam ex dicta l. non puto. ibi hoc adnota runt Dynus. Bar. Alberi. quibus accessere Matthes. notab. 72. Alex. in dicta l. 1. col. 1. & Alciat. dict. praesumpt. 41. quibus obstat quod dict. l. non puto. minime probat eorum sententiam, item quod non debet esse deterioris conditionis fiscus, quam priuatus. l. 1. C. de conduct. & procurat. praedio. fisc. libro 11. gloss. in l. item veniunt. §. imperatorum. ff. de petit. haered. Vnde sicut si essent duo priuati controuertentes ob diuersa instrumenta eodem die confecta, ob incertitudinem alterum instrumentum alteri non praeualeret. l. 1. §. 1. ff. de bonorum possessio. secund. tabu. Ita mota lite inter fiscum & priuatum, non est dicendum priuati instrumentum praeualere instrumento fisci, imo si fiscus ex causa onerosa agat contra priuatum, rem possidentem ex causa lucratiua, praesumitur prius fisci instrumentum. tex. insignis in l. 1. C. de iure fisci. lib. 10. quem ita intellexere ibidem Bart. gloss. Lucas de penna. Odofred. Platea & Rebuffus. ac Roma. Singu. 158. & Salicet. in l. si debitor. C. de priui. fisci. Alexan. in additionibus ad Bart. in d. l. 1. Matthae. Afflict. in dict. rub. nu. 47. Claudius in l. 1. ff. solut. matrim. in princip. licet priuatus etiam ex causa onerosa agens contra priuatum, rem possidentem titulo lucratiuo, vt obtineat probare teneatur, ante donationem reo factam, sibi ius Hypothecae ad rem illam competisse. l. de rebus. C. de donat. ante nupt. Sed & si fiscus agat ex causa onerosa aduersus priuatum rem eandem petentem iure Hypothecae titulo itidem oneroso, praesumendum esse in dubio prius instrumentum fisci quam priuati, per dict. l. 1. conantur probare Bal. in l. si debitor. C. de priuil. fisci. Deci: in dicta l. in ambiguis pro dote. Bal. Nouel. de dote. 9. parte priuil. 1. Socin. nume. 6. Ias. nume. 3. & 37. Vincent. Herculanus. nu. 2. & Ripa nu. 4. in l. 1. ff. soluto matri. Roma. in Authent similiter. C. ad l. Falcid. nume. 30. priuilegio 13. in contractibus, quorum opinionem eam secuti fatentur Communem esse Anto. de Fano in tracta. de pignor. 2. part. membr. 4. nume. 117. Gulielm. Pontanus in dicta l. 1. ff. solut. matrimo. nume. 6. & Alciat. reg. 3. de praesumptio. praesumpt. 43. nume. 4. licet ab ea discedat. idem fatetur Ripa in dicta l. si debitor. nume. 7. & 8. & his suffragatur decisio text. in l. Si is qui. ff. de iure fisci. vbi in rebus quaesitis a debitore post hypothecam priuato constitutam, fiscus, qui posterior tempore est, praefertur. Quod ibi considerant Barto. & Doct. tametsi in quaesitis ante hanc Hypothecam, priuatus qui prior est, fisco etiam expressam habenti praeferatur: non tantum si priuatus habeat expressam priorem, sed & tacitam. Dynus Bar. Alberi. & alij in dicta l. si is qui. idem Dynus in reg. qui prior. de regu. iur. in 6. Idem in l. priuilegia. ff. de priuilegi. credit. Anto. Fanensis in dicta tract. de pignori. 2. membr. 5. part. numer. 42. Bald. Nouellus de dote. part. 10. nume. 2. dicens, hanc opinionem Communem esse aduersus gloss. in l. si pignus. ff. qui pot. in pigno. hab. & probatur in l. 1. C. rem ali. geren. idem notat Mari. Socin. in tractat. de oblationibus. libello 11. Cinus in l. si fundum. C. qui pot. in pig. hab. Alexand. consi. 58. nu. 5. lib. 7 ex quib. satis apparet, quod Nouellus adseruit, scilicet, hanc opinionem Communem esse, licet is neminem citauerit. Ad hanc itidem rem in fisci fauorem conducit, quod vbi [art. 3]in facto probationes sunt pares, pro fisco etiam actore pronunciandum est, secundum Speculat. tit. de teste. §. postquam. nume. 7. Ioan. Andrae. in cap. in nostra. de testib. Matthae. de Afflict. in dicta rubr. de fratrib. nouo bene. nume. 71. Deci. in dicta l. in ambiguis pro. & in dicto cap. 3. nume. 5 Alexand. in l. 1. col. 2. Vincenti. 3. ff. solu. matri. Franci. Lucanus in tract. de fisco. priuileg. 82. licet alias regulariter in hac specie pro reo sit iudicandum. l. Arrianus. ff. de actio. & obliga. c. ex literis. de probatio. Pariter ea[art. 4]dem ratione dicendum erit, duabus sententijs contrarijs latis a duobus iudicibus ordinarijs, eam esse seruandam, quae pro fisco etiam actore lata fuerit. Specul. & Ioan. Andrae. vbi supra Iason in dicta l. 1. nume 37. quorum opinio obtinere debet, & probari authoritate omnium, qui praecedentem asseuerant, siquidem paria sunt haec duo. ex lege Iulia & Papia. ff. de manumiss. quo in loco Iurisconsultus insinuat, in ea causa, que ob peculiarem fauorem ob dubias & pares testium adsertiones sententiam obtinet: latis diuersis & contrarijs iudicijs a duobus ordinarijs iudicibus, eam sententiam praeualere, quae illi causae fauorabilis est, atque ita argumentationem hanc ex eo loco communiter Doct. colligunt, in dicto cap. in nostra. & in l. inter pares. ff. de re iudica. & in capit. vlti. de re iudicat. & alibi frequentissime. Quam ob rem haec duo, quae modo in fisci fauorem tradidimus, pari optimoque iure procedere videntur, perpenso vero intellectu. dictae l. non dubito, tametsi vtrunque reprobet Matthes illa. dicto notab. 72. & vltimum Cuma. Ias. Vincenti. & Zasius col. 2. in dicta l. inter pares, existimantes, sententiam pro reo latam etiam contra fiscum potiorem esse, sicque extendendum esse Romani Pontificis, & Iurisconsulti responsum in dicta l. inter pares, et in dicto cap. vlt. vbi Feli. nume. 6. de hac re dubitat. Sed nihilominus electis in his duabus controuersijs prioribus sententijs, vbi fiscus minime tractat de bonis a [art. 5]priuato ob crimen auferendis: apparet tertio inferri hinc posse veram interpretationem tex. in dicta l. is qui. ff. de iure fisci. Nam si fiscus agat aduersus priuatum priorem obtinentem hypothecam, iure itidem posterioris hypothecae, praesumitur bona illa, quae fiscus hoc iure petit, acquisita fuisse a debitore post priorem hypothecam, nisi prior Creditor contrarium ostenderit, quod ita esse docuerunt Bald. Nouell. de dote. part. 9. priuil. 1. & Vincenti. Herculanus in dicta l. 1. col. 3. & probatur ex his duabus adsertionib. a me paulo ante selectis, quamuis expressim huic decisioni aduersentur Bart. in dicta l. si is qui. & Anton. a Fano in tracta. de pignori. 2. membr. 5. partis. nume. 43. aduersus quos etiam poterit considerari, quod ex l. 1. C. de iure fisci. de duobus instrumentis eadem die confectis in fauorem fisci, & priuati hoc ipso capite adnotauimus: in cuius comprobationem & illud accedit, quod fiscus & dos pari priuilegio censentur quo ad hypothecae ius. gloss. in l. dotis. C. de iure dot. ibi communiter recepta, Bart. & Doct. in dicta l. 1. ff. de solu. matri. probatur in l. assiduis. C. qui pot. in pigno. hab. & in l. 2. C. de priuil fis. sed vbi duae apparent scripturae eodem die confectae, altera in fauorem do[art. 6]tis, altera in priuati alicuius vtilitatem, receptum est, eam priorem praesumi, quae dotis causam habet. Sic etenim opinantur ex eo tex. Dyn. Barto. Bald. Paul. & alij in dicta l. 1. & in l. in ambiguis pro dote. vbi Deci. ff. de regu. iur. igitur idem erit dicendum fauore fisci aduersus priuatum. Illud tamen est animaduertendum in hoc eodem dubio, nempe duobus apparentibus instrumentis, quorum alterum in fauorem dotis, alterum in commodum fisci fuerit constitutum: presumendum esse prius id, quod ad dotem pertinet, sicuti censent Bald. in dicta l. dotis. & in l. ad exactionem. C. de dotis promiss. Socin. colu. 2. Ias. nume. 37. & prius. col. 2. Ripa nume. 10. in dicta l. 1. post. Nicol. de Neap. ibidem. Anton. a Fano de pignorib. 3. membro. secundae partis nu. 109. Alciat. dicens, hanc opinionem Communem esse reg. 3. de praesumpt. cap. 41. ad finem. Nam & in hypothecis quandoque ius potentius habet dos quam fiscus, siquidem in dote, hypotheca etiam tacita praefertur priori priuatorum tacitae hypothecae. dict. l. assiduis. non sic fiscus, is etenim habens hypothecam posteriorem non praefertur priuato, habenti priorem etiam tacitam. l. si pignus. ff. qui pot. in pigno. hab. sicuti superius diximus. Caeterum Bald. Nouell. dict. part. 9. pri. 50. & Vincenti. in dicta l. 1. num. 5. in ea sunt opinione, vt existiment, in praedicto dubio pariter dotem & fiscum concurrere, nec alterum alteri praeferri ex l. 2. C. de priuil. fisci. & in hoc, ni fallor, potius inclinat Ias. dict. nume. 37. atque cogitandum esse censet Salyce. in dicta l. 2. quem sequitur Tiraquel. de primogenijs. quaest. 17. numero 15. Imo quidam arbitrantur, hypothecam & ius fisci doti praeualere. per text. optimum in l. satis. C. in quib. caus. pig. tacite contr. Prior tamen sententia, vt dotis causa sit potior, verior videtur, & tenenda ob ea, quae tradita sunt: quibus non oberit dicta l. 2. in ea etenim solum statuitur, lite mota inter fiscum & mulierem pro dote ratione hypothecae, priorem tempore potiorem esse iure, nec ibi quidquam probatur, quod rem expediat in ea dubitatione, qua ambigitur, vter eorum sit prior, minus obstat dicta l. satis. quae speciale ius constituit in causa primipilari: nam si quis rem primipilarem tractauerit, bona vxoris, etiam dotalia pro huius muneris administratione hypothecae subiecta censentur, quod etiam glos. notauit & ibi Doct. in capit. ex parte de consuetud. Cuilibet sane legioni apud Romanos signum vexillare Aquila erat, ex Plinio [art. 7]lib. 10. cap. 4. Alexandro ab Alexand. lib. 4. dierum geniali. cap. 2. Centurio vero, qui Aquilae in legione praeerat, primipilus dicebatur, & is ducebat quadringentos milites, authore Vegetio lib. 2. de re milit. cap. 8. eratque is primus legionis Centurio, caputque totius legionis, hoc ipsum dicente Tito Liuio libro 7. & 8. ab vrbe condita, & libro 4. quintae Decadis. Alexandro ab Alexand. libro 1. cap. 5. quam ob rem primipilum hunc dici comitem primi ordinis, & praefectum legionis, scribit Pomponius Laetus libro de magistratibus Romanorum. Nam & in prima acie legionis quatuor centurias gubernabat primipilus, eiusque milites primipilarij dicebantur, ac summo in honore habebantur. Magno siquidem honori ducitur, primae exercitus parti praefici. Apud Iurisconsultos primipilus dicitur militaris annona. l. officiales. C. de episcopis & cleric. l. 3. C. de primipilo. l. speciebus. C. de cohorta. libr. 12. l. 1. C. de priuileg. fisci. l. sed & milites §. vlti. ff. de excusat. tut. l. non solum. §. qui primipilum. eodem titul. l. pater. ff. de adimend. leg. l. pater. §. Iulius. ff. de lega. 3. l. vlti. §. patrimoniorum. ff. de mune. & honoribus, quod ab origine praemissa deductum fuisse ex eo apparet, quod cum in legione primus esset primipilus, totiusque legionis commoda consequeretur, militarem quoque annonam per capita militum diuidebat: inde igitur factum est, vt militaris annona primipilus dicta fuerit authoribus. Alciat. libro. C. 12. titu. de primipilo. & ibi Pyrrho, Claudio Cotaraeo libro primo, de iure milit. cap. 22. Antonio Augustino de excusati. tut. cap. 8. idque probatur ex innominato Graeco legum interprete. quibus Vegetius adstipulatur dicto cap. 8. vetus, inquit, consuetudo tenuit, vt ex primo principe legionis promoueretur Centurio primipili, qui non solum aquilae praeerat, verumetiam quatuor Centurias, hoc est, quadringentos milites in prima acie gubernabat. Hic tanquam caput totius legionis merita consequebatur & commoda. Idem Vegetius eodem libro, cap. vigesimo: Illud vero, inquit, ab antiquis diuinitus institutum est, vt ex donatiuo, quod milites consequuntur, dimidia pars sequestraretur apud signa, & ibidem ipsis militibus seruaretur. Quod idem author pulchre exponit, ex quibus satis est vero simile, annonam militarem primipilum dici, eamque ab ipso primipilo, id est, primo legionis centurione, qui toti legioni praeerat, administrare. Nec mirum videri debet, ob eam administrationem bona dotalia obligari hoc ordine, vt tunc ad dotales res periculum perueniat, cum vniuersis viri facultatibus exhaustis nihil residuum inuenietur, dicta l. satis. siquidem a militari annona, totius exercitus robur ac nerui, necnon Reipublicae salus dependeat, qua ratione in eiusdem causae primipilaris fauorem specialiter plura statuta sunt, sicuti constat ex iuribus superius adductis. & l. vlt. & l. prima. C. de primipilo. Haec sane vera est huius officij & administrationis cognitio, quae Accursium, Bartol. in dicto titu. de Primipilo. & Panormit. in dicto cap. ex parte omnino latuit, nec decisio dictae l. satis est deducenda ad ea, quae fisco, praeter causam primipili, debentur, quod Alciat. dicta praesump. 41. adseruit, & id satis compertum est ex Accursio, alijsque iuris vtriusque Doctoribus in dicta l. satis, & in dicto cap. ex parte. Porro quod Antoni. Augusti. scribit: Primipilarios a Iurisconsultis non eos dici, qui primipilum exercent, sed eos, qui iam eo munere functi fuerint, sicuti consulares, praetorij & similes, contenditque verba Iurisconsulti Modestini, e Graeco praue traducta fuisse, quamuis maximis rationibus probabile sit, aegre tamen persuadebitur Accursianis ob vulgarem Iurisconsulti traductionem in dicta l. sed & milites. §. vlti. dum inquit: Primipilarij autem hi existimantur, qui exercent primipilum. & idem Suidas, Alciat. & Claudius Cotaraeus existimant. Sed & id, quod Titus Liuius tradit libro 7. ab vrbe condita, in haec verba. Sed id propter P. Salonium postulatum est a coniuratis, qui alternis prope annis, & tribunus militum, & primus centurio erat, quem nunc primipilum appellant, non est ita interpretandum, vt vnum tantum in exercitu primipilum fuisse censeamus, cum in qualibet legione vnus esset primipilus, & id referendum est, ad decimae, seu decumanae legionis primum centurionem, qui per excellentiam, quod ea esset prima, ac caeteris nobilior legio, eius primus centurio primipilus diceretur, cui interpretationi idem Liuius consentire videtur libro 2. 5. Decad. ibi quoque, inquit, ei ex authoritate Senatus gratiae actae, tribunique militares in legione prima primum pilum virtutis causa ei assignarunt. item Vegetius de re militari, lib. 2. cap. 21. His omnibus animaduersis, considerandum est, fauore dotis posse tute eligi Bald. opinionem in dicta l. dotis. vt in dubio eius hypotheca, etiam aduersus fiscum prior & potior praesumenda sit, hanc tamen praesumptionem prioris temporis in dote, fisco & alijs, qui hoc ipso gaudent priuilegio, quidam ita admittunt, vt procedat neutro possidente, alio qui priuato possidente rem, ad quam iure hypothecae agit, vel fiscus, vel dos, non erit praesumenda prior nec fisci, nec dotis hypotheca, secundum Ias. in dicta l. 1. nume. 7. ex cap. si a sede. de praeb. in 6. vbi is, qui obtinuit beneficium ecclesiasticum a sede Apostolica, praefertur idem obtinenti ab ordinario, cum non apparet, vter ex eis prius beneficij collationem habuerit, nisi qui ab episcopo obtinuit, eius habeat possessionem, tunc etenim impetrator Apostolicus priuilegio praesumptionis autpraelationis non vtitur. Sed non est par causa obtinentis beneficium a sede Apostolica, & dotis, aut fisci, quibus plura a iure priuilegia conceduntur, & ideo haec Iasonis opinio minime est recipienda, atque ita eam improbant Vincenti. numer. 5. Ripa nume. 6. Guliel. Ponta. numer. 16. in dicta l. 1. vbi Socin. pro eis est, colum. 2. Sic aduersus Iasonem extat l. 1. C. de iure fisci. a qua Communis sententia deducitur, & tamen ea constitutio palam hoc priuilegium praebet etiam aduersus possessorem. Et praeterea, quod Iason notat, defendi non poterit, admissis duabus interpretationibus, quas in fauorem fisci tradidimus ad text. in l. inter pares. ff. de re iudic. & in l. Arrianus. ff. de actio. & oblig. Igitur ex vero sensu Iurisconsulti in dicta l. non puto. quatuor deduximus in fisci fauorem, quae ab alijs non ita expressim, nec distincte propo[art. 8]sita fuerunt, quib. duo addenda sunt. Primum, quod vbi per contractum, legem aut sententiam pecuniaria poena alicui indicitur, eaque diuiditur in hunc modum, vt fisco dimidia, priuato altera dimidia competat, si contigerit damnatum non esse soluendo, nec ex eius bonis posse solui totam hanc pecuniam, sed bene partem dimidiam, non erit praeferendus fiscus, sed is & priuatus concurrent, atque aequaliter ex condemnati bonis partes habebunt, iuxta ipsorum bonorum quantitatem, quemadmodum Ioannes Gallus quaestione centesima trigesima, testatur Parisijs Aresto definitum fuisse aduersus generalium Regis Thesaurariorum sententiam, qua Regem, eiusque fiscum praeferendum esse pronunciauerant. Sed pro Aresto Parlamenti optime facit dicta l. non puto. secundum Cumani intellectum, ad idem conducit text. in l. eius qui delatorem. ff. de iure fisc. verum pro iudicio Thesaurariorum in fauorem fisci adest opinio Communis Guli. de Cuneo. Iacob But. Bald. Ancha. & Alexand. in l. rescriptum. in princip. ff. de pact. Antonij Fanensis de pignorib. 2. part. membro 4. numer. 115. qui in specie asseuerant: fiscum etiam in poenis pecuniarijs praeferendum esse delinquentis creditoribus ex delicto, licet non praeferatur creditoribus ex contractibus ita sane, vt poenarum creditoribus potior sit fiscus. text. optimus in l. 1. C. de poenis fiscalibus credit. praeferri. libro 10. l. quod placuit. ff. de iure fisci, vnde iustior videtur sententia pro fisco lata, quam ea, quae aduersus eam pronunciata fuit. Secundo praeter haec erit considerandum, an lite pendente proposita per fiscum actione reali aduersus priuatum, res ipsa super qua controuer[art. 9]titur, sit a reo auferenda, & penes fiscum sequestranda? Nam esse in Rege eiusque fisco speciale, vt pendente lite subditus, qui cum eo litigat, non sit tuendus in possessione, scribit Nicol. Boeri. in consuetud. Bituricens. titul. de feudis. §. 13. colu. 2. ex l. 2. ff. de obseq. patr. praestan. quae parum ad hoc facit, nec enim negat Iurisconsultus, libertum cum patrono litigantem, posse alio vtili remedio agere aduersus patronum lite pendente eum turbantem in possessione rei, de qua lis agitur, licet interdicto vnde vi, cum id crimen praemittat, agere non possit, propter obsequium patrono debitum, quemadmodum Accursius & alij ibidem explicant, & ideo contraria sententia iure verior est, vt nec lite pendente fiscus possit priuatum, cum quo contendit, re ipsa de qua tractatur, priuare. optima glos. in l. res quae. ff. de iure fisci. l. vlt. C. eod. tit. l. litibus. C. de agric. & censit. vbi Bartol. Pulchre in hac specie Guido Papae. q. 366. ad idem text. in cap. 1. si de inuestit. inter domi. & vas. lis oriatur. nec opinor hac in re dubitandum esse, nullibi etenim a iure hoc priuilegium fisco concessum esse constat. Deinde fiscus agens reali quidem actione aduersus priuatum nequaquam poterit rei conuenti possessionem interuertere, cum regulariter agens actione reali plane fateatur, rei petitae reum possessorem esse. §. omnium. Institut. de action. cap. examinata. de iudic. l. sin autem. ff. de rei vendi[art. 10]ca. l. 1. C. vbi in rem actio. Nec tamen ex hoc expeditum erit, actorem possessioni, quam fortassis habet, renunciasse. l. naturaliter. §. nihil commune. ff. de adquir. possess. vbi Bart. num. 8. communiter receptus in hoc quandam distinctionem eleganter proponit, cuius Iason meminit in §. aeque si agat de actio. nume. 59. Sed si quis agat confessoria, aut negatoria actione, non fatetur aduersarium possessorem esse, cum actiones istae etiam possessori competant. l. & si forte. §. sciendum. ff. si serui. vendic. notant Faber & alij in dicto §. aeque. maxime Ias. numero 40. Abb. in dicto cap. examinata. nume. 13. post glo. ibi. glo. in c. cum ecclesia. de caus. poss. & proprieta. verb. quidquid iuris. Bart. in l. si prius. nu. 3. ff. de noui oper. nuncia. Bald. in l. ordinarij. nu. 6. C. de rei vend. & expressim Ioan. Gallus. q. 54. Caeterum si regius procurator, populúsue aduersus aliquem egerit, vt plebeius per sententiam pronuncietur, subditusque tributorum, indictionúmue exactionibus, ob id quod se asserit nobilem esse, & ab his contributionibus immunem, quem Hidalgum vulgo dicimus, etiamsi actio ista circa huius nobilitatis proprietatem a procuratore fisci fuerit proposita, non ex hoc agens fatetur, reum huius immunitatis possessorem esse, quod probari poterit ex dicto §. sciendum. & ex his, quae statim a praemissis deducemus. hi vero, qui vulgo dicuntur Pecheros, Latine dici possunt Aerarij, ex Valerio Maximo lib. 2. c. de censoria nota. Asconio Paediano. 1. in Verrem actione. Primo hinc tollitur ea difficultas, quae solet in causis huius immunitatis, quam Hidalguiam dicimus, contingere, num agente fisco hac de re circa proprietatem, possit reus obtinere, vt in eo iudicio pronuncietur circa possessionem, ipsum scilicet defendendum esse in possessione huius immunitatis, quam habet, si reus possessionem istam probauerit, licet in huius iuris proprietate non probauerit ea, quae attentis huius Regni constitutionibus probari oportet. Et plane licet plaerunque ob huius articuli dubitationem & ambiguitatem in varias itum fuerit sententias, tamen ita posse pronunciari quandoque obtinuit, eaque pronunciatio, tametsi non sit admodum iuri consona, quorundam suffragijs aequa censetur, modo fisci procurator probationem istam quasi possessionis contraria probatione minime diluerit, nec quidquam impedit, quod fisci procurator proprietatis ius in iudicium deduxerit, & ea causa suspensa non fuerit. Ex hoc etenim non sequitur, possessionis causam tractari simul non posse, nec actorem fateri visum fuisse, reum hoc ius immunitatis quasi possidere, qua ratione solet circa possessionem pronunciari, & circa proprietatem reseruari fisco ius eam integro alioque iudicio prosequendi. In quo est animaduertendum, in huius nobilitatis controuersia sufficere, quo ad possessionem minorem probationem, quam quo ad proprietatem, sicut expressum est in pragmaticis huius regni, fo. 721. & seq. ex quibus etiam constat, probationem huius nobilitatis, siue quo ad possessionem, siue quo ad proprietatem semper incumbere ei, qui ea gaudere vult, siue is sit reus, siue actor. Est enim satis comprobata intentio Regis, vt nemo ratione huius nobilitatis exemptus, aut immunis a contributione indictionum censeatur, quod in specie asserit Pragmatica constitutio regum Catholicorum, fol. 175. & etiam probatur iure, quo constitutum esse apparet, neminem praesumi nobilem, neque nobilitatem Politicam presumi, cum ea sit extrinseca qualitas, quae minime praesumitur l. 1. §. si magistratus. ff. de magist. conuenien. l. ex persona. C. de probatio. notatur in cap. si forte. de electio. in 6. Bartol. in l. 1. ad finem. C. de dignit. libro 12. Bonus a Curtili Brixiensis in tracta. nobilitatis, 6. parte, quibus in locis vterque tractat, an nobilitas per existimationem, reputationem aut opinionem probetur potissimum, vbi non ita frequenter contingere solent actus, quibus nobiles a plebeis distinguuntur. Idem tradit Chassanaeus consilio 64. Nec posse nobilitatem adquiri praescriptione, nisi ea immemorialis sit, in specie tradunt Franciscus a Ripa libro 2. resp. cap. 26. numero 9. & Tiraquellus in tractatu de nobilitate, quaestio. 14. ex Romano Singul. 289. & probatur argumen. tex. in c. 1. de praescript. in 6. idemque in his regnis, pragmaticis sanctionibus, & forensi vsu receptum est. Secundo ab eadem radice procedit Henrici Regis [art. 11]Pragmatica sanctio, qua sancitum est, lite pendente super hac nobilitate, vel fisco vel priuato agente, cogendum esse priuatum ipsum, tributa, indictiones, aliaque onera a Rege plebeis iniuncta subire, donec vel saltem quo ad possessionem pronuncietur nobilis, eaque sententia in rem transierit iudicatam. Idem cautum est l. 6. titul. 2. libro 4. ordina. text. optimus ad hoc in c. cum personae. de priuileg. in 6. cuius ad hanc rem meminit Ioan. Lup. in c. per vestras. de donatio. 2. notab. §. 1. num. 43. in quo solet dubitari, an eadem Pragmatica constitutio sit itidem seruanda circa officia, honores & munera, quae ex moribus iamdiu receptis nobilibus, non plebeis conferenda sunt, sint ne de hac nobilitate in iudicio litigantes lite pendente inhabiles ad haec munera? etiamsi opinione, & quasi possessione existimentur nobiles, nondum tamen super ea re vltima saltem in possessorio lata sententia. Et videtur praefatam Regiam constitutionem tantum de solutione indictionum & tributorum intelligendam fore, cum ob graue dispendium, quod caeteris popularibus imminet in his contributionibus ex hac nobilium immunitate, tum ob iuris praesumptionem, quae maxima est in principis fauorem, vt nemo sit ab his tributis exemptus. c. omnis anima. de censibus; dicto c. cum personae. quae quidem rationes non adsunt in muneribus & honoribus, cum ad hos quilibet iure eligi possit regulariter, etsi plebeius sit. Vnde cum praedicta Henrici Regis constitutio non prohibuerit, lite pendente super hac nobilitate quenquam admitti ad munera, quae ex moribus diu receptis, nobilibus non plebeis conferenda sunt, aequissimum esse apparet, etiam dum controuersia litis durat, eum, qui ad hunc effectum probauerit, summarie se ius hoc nobilitatis quasi possidere, posse admitti ad haec publica munera, nec ab eis excludendum fore. Ex aduerso instat ratio, quod lite pendente, donec feratur vltima sententia saltem in possessorio, qui litigat, nobilis, aut Hidalgus minime censetur ex d. Henrici Regis sanctione: tametsi talis Communi opinione existimetur iure cuiusdam quasi possessionis, & hoc patet, quia soluere cogitur a Regibus indicta: igitur ad haec munera admittendus non est, cum ea nobilitatis qualitatem requirant. Deinde in hanc sententiam adducitur Iurisconsultus in l. reus delatus. ff. de muneri. & honori. vbi reus delatus durante lite ad munera publica eligi non potest. Tertio, hoc ipsum suaderi potest authoritate text. in l. si vt proponis. C. quando prouo. non est necess. ex quo constat, pendente lite super decurionatu, non posse quem eligi ad duumuiratum, qui decurionibus, non alijs conferendus omnino est. Quarto his accedit text. in cap. omnipotens. de accusa. quo cautum est, reum criminis delatum, pendente accusatione, non posse ad ecclesiasticam dignitatem promoueri, cuius Canonis ea ratio est, quod accusatione durante grauata est opinio rei delati ob infam iam facti. gl. & Doct. in d. c. omnipotens. gloss. in cap. vlti. de testib. & in l. qui a latronibus. §. 1. & ibi Bart. Paulus, & alij. ff. de testament. quae quidem infamia facti, non tantum facit quem indignum muneribus ecclesiasticis, sicuti alibi tractabitur, sed & secularibus. text. in l. 2. & ibi Platea. C. de digni. lib. 10. & in l. 1. vbi doct. C. de reis postulat. eod. lib. Sic sane quemadmodum nemo ob crimen ecclesiastica dignitate priuatur lite pendente, & tamen ad eam promoueri tunc temporis non potest, ita qui de nobilitatis qualitate contendit, dum ea lis agitur ad officia, quae nobilitatis qualitatem exigunt, eligendus non est. Quinto, eandem dubitationem definire videtur Iurisconsultus in l. qui status. ff. de re milit. & in l. qui de libertate. ff. de lib. caus. quibus locis asseuerat, de statu litigantem in militiam adsumi non posse, siue is actor sit, siue reus, etiamsi e possessione libertatis, quae semper praesumitur, in seruitutem postuletur. Quibus rationib. fortasse haec pars in dubio isto, quod tractamus, potior erit, modo & illud vti compertum, ac iure satis probatum hac in re censeatur, nempe lite ista durante non esse priuandum his muneribus eum, qui ante litem motam ad ea electus fuerat. tex. insignis in c. nonne. 8. q. 4. glo. in c. cum non liceat. de praescript. cuius praeter Doct. ibi meminere Abb. in c. sciscitatus. col. 3. de rescrip. & Aret. in dicto c. omnipotens. col. 1. notat Bal. in pulchra q. in c. 1. qui succes. tenea. feud. confir. optima glo. quae idem asserit post primam damnationis sentententiam, pendente appellatione in c. saepe. de appel. quam existimat esse sing. Abb. ibi nu. 14. solennem. Ias. in l. 1. col. 3. ff. de re iud. notab. Aret. in c. si constiterit. col. 2. de accusat. similis glo. in summa, 8. q. 4. probat tex. in l 1. §. vlt. ff. de poen. optimus item tex. in l. 1. §. in teger. ff. nil noua. appel. pend. d. l. qui a latronibus. §. si quis. l. eius. §. vlti. ff. de testam. l. furti. §. 1. ff. de his, qui not. infa. quibus decisum est, pendente appellatione a sententia capitali, & que infamiam irrogat, integrum & illaesum seruari damnati statum, posseque eum vti his: quae vti poterat ante accusationem, quae quidem authoritates possent pro priori huius dubij responsione adduci, nisi intelligantur vti modo intel leximus, vel fateamur plane ita esse, vt lite pendente accusatus iure suo vtatur. c. 1. vt lit. pend. non tamen ex hoc sequitur, posse eum per alios ad munera, dum accusatio discutitur, promoueri. Tertio, principaliter eodem iure disputari potest, [art. 12]quod frequenter in huius nobilitatis controuersias incidit, nam proposita aduersus fiscum pro hac immunitate actione, quantum ad proprietatem potest actor priuatus suspendere petitorium iudicium, & eligere possessorium ad hunc effectum, vt si proprietatem non probauerit, possessionem vero iuxta pragmaticas sanctiones optime se habuisse docuerit, feratur pro actore sententia in possessorio, iure proprietatis fisco reseruato, modo petitorium suspendatur ante conclusionem in causa. text. in pragmatica Regum Catholicorum Fernandi, & Elysabeth, adiuncta decisione text. in cap. pastoralis. de causa possessionis & proprieta. & his, quae Bartol. & alij tradidere in l. naturaliter. §. nihil commune. ff. de adquirenda possessione. Sed si super hac nobilitate, actione aduersus priuatum proposita a procuratione fisci, reus voluerit petitorium deductum ab aduersario, suspendi, ita hoc petierit a iudicibus, exigens, vt prius de possessorio tractetur, maior est dubitatio, in qua si reus dixerit, se spoliatum fuisse quasi possessione, qua vtebatur, atque ita capitis pignoribus ob solutionem indictae pecuniae coactum fuisse contribuere, & ideo egerit interdicto recuperandae quasi possessionis prius, quam super proprietate litis contestatio facta fuerit, iustissimum est, prius de possessione, quam de proprietate tractari. l. si quis ad se fundum. C. ad l. Iul. de vi. l. 1. C. si per vim, vel alio modo. Bartol. cui magis Communiter Doct. consentire videntur in d. §. nihil commune. 4. combinatione, quo fit, vt in hac specie ad petitionem rei agentis interdicto recuperandae ante litis contestationem, suspendi optima ratione debeat petitorium ab actore, & sic a fisco in iudicium deductum, nam & de hac suspensione petitorij ratione possessorij, manifeste tractant huius regni leges in huius nobilitatis materia. Caeterum, an haec ipsa suspensio petitorij ab actore propositi, possit peti per reum deducentem possessorium recuperandae in hoc iudicio, quo de hac immunitate tractatur, lite iam contestata, cum ex Henrici Regis decreto, captis pignoribus cogatur durante lite contribuere, indictasque pecunias soluere, pendet ab interpretatione text in Cle. 1. §. vlti. de caus. poss. & propriet. qui probat duo non omnino vulgaria, his [art. 13]verbis. Causa beneficiali per appellationem ad sedem Apostolicam legitime deuoluta, tam appellanti, quam appellato licere decernimus, nedum petitorium, sed & possessorium intentare. Et in spoliantis odium ante causae conclusionem suspendere petitorium a se, & ab aduersario intentatum, in solo possessorio procedendo. Hactenus Clemens Quintus. Huius vero decisionis prior pars eam difficultatem habet, quod iudex appellationis non potest aliam causam tractare, nec de alia cognoscere, quam de ea, in qua appellatum fuerit. l. eos. C. de appellat. Clement. appellanti. eodem titu. vnde si de possessorio coram iudice inferiori actum non est, nec de ea re appellatio proposita, videtur coram iudice, ad quem appellatum fuit, possessionis causam tractari non posse. Sed ad hoc ita respondetur, eam constitutionem procedere in causa beneficiali ad sedem Apostolicam deuoluta: at in alijs causis appellatione ante litis contestationem proposita, & ea iustificata, iudex superior poterit etiam de possessorio cognoscere, quamuis causa tantum proprietatis apud priorem iudicem fuerit proposita, argumento text. in c. non solum. de appella. in 6. & in specie ista hoc adnotarunt Stephanus, Paul. Imol. num. 9. & Bonifa. nume. 41. in d. Clem. 1. Paul Castrens. consil. 277. colu. 2. lib. 1. secus esse dicentes, vbi appellatio post litem contestatam contigerit, quod Cardin. ibi col. 1. probat, & Panor. in d. c. pastoralis. num. 34. qui totam Pauli Eleazar distinctionem sequitur, quam etiam Rota admittere videtur decisi. 205. in nouis, licet dubitauerit decisio. 382. & Anton. §. si vero. colu. 1. Cardin. col. pen. in d. c. pastoralis. censeant priorem dictae Clem. partem omnibus causis esse communem, eamque seruandam esse apud quemcunque appellationis iudicem. Posterior dicte Cle. constitutionis pars difficilis ex eo censetur, quod probat posse reum suspendere petitorium ab actore in iudicium deductum, & deducere etiam post litis contestationem possessorium recuperande, vt idem prius definiatur, quod repugnat regulae, quae traditur in c. cum dilectus. de ordin. cognit. is enim, qui prius appellat, prior agat. atque ita Bart. in d. §. nihil commune. 4. combinat. scribit, reum non posse post litem contestatam ad iudicium deducere possessorium, vt suspendat petitorium ab actore deductum, quam opinionem defendit Aret. num. 16. Alex. nume. 85. Claudius a Seysello. numer. 55. in d. §. nihil commune. idem notant alij, quorum opinionem fatentur Communem esse Ias. ibi. nume. 137. & Ripanum. 161. qui eam sequitur, quo fit, vt huius opinionis authores existiment id, quod in d. Cle. statutum est, speciale esse in causis beneficialibus & spiritualibus, sicuti gloss. & Doct. magis communiter ibidem insinuant, sed contrariam sententiam aduersus Bar. tenuerunt etiam iure ciuili Cuma. Soci. col. vlt. Paul. de Castren. Ias. nu. 138. Vinc. Hercula. nu. 108. Coras. nu. 33. Claudius Marnerius. 4. conclu. 4. combinationis, in d. §. nihil commune. Idem Paul. Castr. consi. 277. lib. 1. col. 2. Abb. in c. ex conquestione. de resti. spoli. & ibi Doc. idem Abb. in d. c. pastoralis. num. 34. quorum opinio communis est apud Canonistas, secundum Ripam d. nu. 161. & Paul. d. consi. 277. ex quibus apparet, reum conuentum petitorio posse post litis contestationem proponere possessorium recuperandae ad effectum suspendendi petitorium, per tex. in d. Cle. vnica §. vlti. & ea deinde ratione, quod exceptio dilatoria, quae lite iam contestata, incipit competere, potest tunc opponi in vim dilatoriae exceptionis. text. glo. & Doct. in c. insinuante. de offic. deleg. c. pastoralis. vbi glo. & communis. de except. text. gl. & ibi Bald. in l. 2. C. de consort. eiusd. lit. tradit Iason in l. ita demum. C. de procurat. 2. col. idem Ias. in. error. C. de iuris, & fact. igno. nu. 17. gl. in c. exceptionem de except. igitur cum dilatoria haec exceptio, vt petitorium suspendatur, competat ex propositione possessorij, & haec facta fuerit lite iam contestata: consequitur eam exceptionem vim propriam, & suspensionis effectum habere. Quod si amittenda sit haec sententia aduersus Bart. quid obsecro dicemus ad communem omnium interpretum intellectum, ex quo dicta Clem. nihil statuit omnibus causis commune, sed beneficialibus & spiritualibus peculiare? Cui obiectioni Ias. in d. §. nihil commune. nu. 137. respondet, dicens, ita esse, vt nihil ibi specialiter statutum sit: eamque decisionem omnibus causis communem esse, quod non est admodum expeditum: siquidem communi omnium interpretationi contrarium videtur. Quam ob rem Paul. Cast. ind. consil. 277. col. 3. expressim existimat in hac controuersia, an reus conuentus petitorio, etiam lite contestata possit deducere possessorium ad effectum suspensionis, nihil ibi esse speciale, quod praeter Ias. fatentur etiam caeteri, qui Canonist. opinionem sequuntur: In eo vero, quod priori parte eiusdem constitutionis decisum est, scilicet coram iudice appellationis deduci posse possessorium, cum coram priori iudice tantum proprietatis causa tractata fuerit, peculiare quid, atque speciale sancitum esse in beneficialibus causis, & his similibus: & sic Paul. Castr. intelligit glo. & communem, qua praedictam constitutionem speciale quid statuisse assertum est. Ego vero ex hac disputatione video omnibus placere, etiam post litis contestationem, reum posse petitorium ab actore deductum suspendere, proponendo possessorium recuperandae ratione spoliationis, lite iam contestata contingentis: ratio etenim id maxime fieri posse postulat, nec quantum ad hanc speciem Doctorum controuersia refragatur, & ob id fortassis ea questione, quam proposuimus, si contigerit lite iam contestata super proprietate huius nobi litatis, aut immunitatis, a fisco in iudicium deducta, ipsum reum capitis pignoribus cogi contribuere, & sic quasi possessione nobilitatis, quam is allegat se habuisse, spoliari, dici posset, eam proprietatis causam proposito a reo possessorio recuperandae etiam lite contestata suspendendam fore, nisi potior videatur contraria sententia ex eo, quod nullum hic detur, nec contingat spoliantis odium, cum ob praesumptionem, quae pro eo manifesta est, tum quia ea spoliatio authoritate legis, & Pragmaticae sanctionis Henric. Regis fiat, non autem propria & priuata authoritate, quam ob rem vidi in hoc Granatensi Regio Praetorio secundum hanc partem pronunciatum fuisse, praemissa non facili iudicum & aduocatorum de ea re concertatione. Quod si spoliatio, cuius ratione possessorium deducitur, ante litem contestatam contigerit, mihi verior videtur etiam iure Canonico Bart. opinio. Nam iuris Canonici decisio, non tantum quo ad priorem eius partem, sed & quo ad posteriorem peculiaris est causis beneficialibus, spiritualibúsue, non autem omnibus communis, sicuti ex glos. & Doctoribus ibidem colligitur. Item ex Cardin. & Henrico col penu. post Ioan. And. in d. cap. pastoralis, & his omnibus, qui Bartolum sequuntur. Deinde exceptio ista dilatoria, & si post litis contestationem oriatur ex propositione petitorij, tamen admittenda non est, cum excipiens, ante litis contestationem posset agere actum, ex quo tunc exceptio competeret, & sic ipse posset ante litem contestatam eadem exceptione vti, qua ratione sibi ipsi imputet hanc omissionem, secundum Aretinum, & Ripam nu. 161. in dicto §. nihil commune. Sic sane idem quod Bart. Speculator adseruit in titu. de petit. & poss. §. primo. nume. 3. vers. sed pone. vbi Ioan. Andraeas scribit, contrariam sententiam in Praxi minime admittendam, nisi in matrimonij carnalis, aut spiritualis controuersia. Vtcunque tamen sit, illud adnotandum erit, dictam Clementinam constitutionem, quae in appellationis causa loquitur, itidem procedere etiam in causa supplicationis ob eandem rationem, quemadmodum Capicius adseuerat in Neapolitana decisio. 28. dicens, ita in eius Regni summo Senatu per sententiam definitum fuisse. Quin & illud est considerandum, qualiter ab actore & reo potuerit agi petitorio, cum ipsam et constitutio praemittat, reum posse suspendere petitorium, a se & ab aduersario in iudicium deductum, ac videatur absonum esse, & omnino infrequens, actorem & reum circa eandem rem simul petitorium deducere, nam gloss. ibi huic difficultati mederi cupiens exponit coniunctionem, Et, eam accipiens disiunctiue pro, vel, vt petens restitutionem interdicto recuperande suspendat petitorium a se, vel ab aduersario propositum, quae quidem interpretatio quibusdam placet. Alijs vero magis arridet, quod petitorium dicatur ab vtraque parte proponi, ab actore quidem agendo, a reo vero defendendo. l. 1. ff. de exceptio. Sed & Card opposit. 7. in d. Cle. 1. posse id fieri fatetur. Cui ipse libenter consentio, exemplum istud confingens, si quis etiam possidens, quod petit, agat petitorio, quod contingit in iuribus incorporalibus, & in beneficialibus, ex paulo ante traditis: ac demum reus etiam egerit petitorio, cum non possideat, isque reus deinde proponat possessorium, suspendens petitorium a se, & ab aduersario deductum. Aliter aptari poterit exemplum dictae constitutioni ex Lapo. alleg. 97. Cardina. ibidem. q. 1. si quis agat possessorio, reusque petitorium deduxerit, ac denique actor petitorium proposuerit: eaque causa ad Apostolicam sedem per appellationem fuerit deuoluta, licebit sane primo actori possessorium prosequi, suspensa proprietatis quaestione, ab eo simul & ab aduersario in iudicium deducta. Et idem erit secundum eosdem, si actor agat petitorio, & praeterea possessorio aduersus possidentem, isque reus petitorium deducat, vsus reconuentione saltem ad effectum, vt simul tractetur vtrunque, poterit equidem actor coram iudice appellationis possessorium iudicium prosequi, suspenso petitorio ab ipso & ab aduersario propositum. # 17 ARGVMENT. CAP. XVII. De decimis, an iure naturali, diuino, an humano tantum debitae sint? SVMMARIVM. -  1 Veteris legis praecepta an cessauerint: possintue noua lege iterum statui? atque ibi traduntur quaedam de Paschate celebrando. -  2 Decimarum institutio quamuis non sit ex iure naturali, nec diuino, quo ad certam quantitatem: est tamen, & procedit quo ad congruam sacerdotum sustentationem. -  3 Laici quandoque coguntur sacerdotib. oblationes exhibere. -  4 Decimae quantum ad quotam partem iure humano iustissime sunt institutae. -  5 Ius percipiendi decimas non potest laicis competere aliter, quam ex priuilegio, & ibi de concilio Lateranensi. -  6 Laici spoliati iure percipiendi decimas, an sint ante omnia restituendi? -  7 Clerici possunt praescriptione adquirere ius percipiendi decimas ex aliena parochia, & ibi de intellectu cap. 1. de praescript. in 6. -  8 An possit consuetudo reddere quem immunem a solutione decimarum: & ibi an teneantur laici decimas deferre in horrea clericorum? -  9 Laici an possint eximi a solutione decimarum priuilegio Romani Pontificis. -  10 Praescriptio quid possit circa exemptionem a soluendis decimis, & ea quanti temporis sit sufficiens? -  11 Seruitutes discontinuae quanto tempore vsucapiantur? & ibi de vsucapione iuris pascendi. -  12 Verba quaedam diui Thomae in tractatu de decimis perpenduntur. -  13 Praescriptio, priuilegiúmue de decimis percipiendis, aut non soluendis, an ad noualia extendatur? -  14 Intellectus cap. penultimi de priuilegijs. CAPVT XVII. NON equidem diffiteor, quaestionem istam quibusdam ieiunam nimis, parumque videri vtilem, potissimum his, qui forensia, Praximue iudicialem quotidie tractant: quippe qui eam succincte, ac veluti per transennam absque eius appendicibus contemplentur, minime considerantes ea, que ex huius contronersie vera decisione etiam ad Praxim deduci frequentissime poterunt: verum eam radicitus examinans, quam vtilis etiam apud tribunalia sit, dubio procul ostendam. Est tamen ad eius cognitionem praenotandum, praeceptorum veteris testamenti quaedam esse iudicia[art. 1]lia, quaedam moralia, quaedam item ceremonialia. Iudicialia quidem pertinent ad iustitiam hominib. exhibendam, iusque vnicuique tribuendum, ex quib. leges veteris testamenti censentur: quarum obseruatio iudicib. ipsis incumbebat, vt proximo redderetur, quod suum esse constaret, paxque & concordia absque vllius iniuria tutissime custodiretur. Moralia ad dictamen legis naturalis spectant, vt quilibet virtutes ipsas exerceat, nihilque agat ab ipso naturali iure alienum. Ceremonialia vero de his agebant, quae ad cultum diuinum, ad reuerentiam, honorem & obsequium Deo exhibendum statuebantur: sicuti Paulus ad Rom. c. 7. scribit, dicens: Itaque lex quidem sancta, & mandatum sanctum, & iustum, & bonum. His etenim verbis Paulus mandatum sanctum ad ceremonialia, iustum ad iudicialia, & denique bonum ad moralia retulit, authore diuo Thoma. 1. 2. q. 99. art. 4. quo in loco haec praecepta commemorat, a caeteris Theologis passim receptus. Tametsi glos. in cap. 1. de decimis. in 6. & in cap. vlt. 6. dist. cuius meminere Fel. in cap. translato. de constit. & Ias. in l. 1. nu. 35. ff. si cert. pet. alia vtatur distinctione imperfecta quidem, quemadmodum ex Thoma apparet in d. q. 99. Doct. in d. cap. 1. & in d. c. vlt. vbi Card. a Turre Cremat. in princip. idem tradit. & Florentinus 1. part. tit. 14. cap. 5. Horum autem praeceptorum iudicialia, & ceremonialia Euangelica lege lata omnino cessauerunt, vimque preceptorum amisere. Paulus etenim ad Gala. cap 3. scribens: Prius autem quam veniret fides, sub lege custodiebamur, conclusi in eam fidem, quae erat reuelanda: itaque lex paedagogus noster fuit in Christo, vt ex fide iustificemur. At vbi venit fides, iam non sumus sub paedagogo. Et iterum c. 4. Sed quid dicit scriptura? Eijce ancillam, & filium eius: non enim erit haeres filius ancillae cum filio liberae, itaque fratres non sumus ancille filij, sed libere, qua libertate Christus nos liberauit. Paulus, inquam, ita scribens testatur manifestissime, eijciendam esse legem veterem, quae tanquam ancilla fuit legis Euangelice. Vnde alibi: Translato, inquit idem Paulus, sacerdotio, necesse est legis quoque translatio fiat, ad Hebr. c. 7. quib. sane adeo verum est lege a Christo Iesu lata veterem legem antiquatam fuisse, vt plane haereticum sit, existimare, legem veterem seruandam esse simul cum lege noua, sicuti apparet Acto. c. 15. et Augustinus tradit lib. de haeresibus, ac diligenter Alfonsus a Castro de haeresi. dictione, lex. Quin & moralia veteris legis praecepta adhuc vim habent, & perpetuo habebunt, non ex authoritate veteris legis, sed ex eo, quod sint a natura ipsa instituta, & a Christo Iesu in lege Euangelica eadem ratione, qua & naturali debuerunt, & sunt praecepta. Hinc non immerito dubitari solet, an veteris legis ceremonialia praecepta possint post Euangelicae legis promulgationem, lege lata ab homine iterum statui. Nam de iudicialibus id compertum est, fieri posse, & factum fuisse apparet ex titulo de iniurijs. c. primo de homici. & hae leges seruantur non tanquam ex veteri lege, sed quia nouiter lege humana constitutae sunt. Verum ceremonialia veteris testamenti nequaquam posse lege lata a principibus Christianis iterum institui in hac specie, adserit diuus Thomas 2. 2. q. 87. art. 1. in solutione quaestionis: & idem 1. 2. q. 104. art. 3. scribens, ceremonialia a iudicialibus in hoc ipso differre, quod ceremonialia non tantum mortua sint, sed & mortifera, obseruantibus ea post Euangelicae legis edictum: at iudicialia mortua quidem esse, quippe que vim obligationis non habeant, non tamen mortifera, quia si quis princeps eadem iudicialia precepta iterum statueret, ad eius principatus regimen, non peccaret. His etenim verbis Thomas sensit, ceremonialia non posse absque crimine sub lege Euangelica iterum statui: & id maxime probatur, nam ceremonialia principaliter fuere statuta & ordinata, ad praefiguranda Christi mysteria vti futura, & ideo eorum obseruatio praeiudicat fidei veritati, secundum quam confitemur illa praefigurata mysteria iam contigisse, atque completa esse. Quo fit, vt haec ipsa opinio admittenda sit in his ceremonialibus, quae precipue significabant Christi & futurae legis Euangelicae aduentum, veluti immolatio agni, Circum cisio. Non tamen in his, quae licet ceremonialia essent, magis pertinebat ad deuotionem quandam, ac ritum sacrificiorum, & eorum ornatum, quam ad futurae legis, Christique nascituri praefigurationem: eiusmodi sunt vestes sacerdotum, altaria, Thurificatio, decimarum & primitiarum solutio, oblationes, hisque plura similia, quae etiam post legem Euangelicam a Christianae Reipub. rectoribus statuta sunt, vt constat in c. 1. de consecrat. dist. 1. traditur in c. 1. de purificat. post part. & alibi saepissime, praesertim per Gratianum, & alios. 5. dis. Et ita fieri posse animaduertendum est ex verbis diui Thomae. Ioan. Maior in 4. distinctione. 3. quaestione 1. colum. 1. Driedo. de libert. Christia. pag. 81. Florent. 1. part. tit. 14. cap. 5. §. 9. Sic etenim plura vitia, quae ex veteris legis instituto sacerdotium impediebant, etiam sub lege Euangelica ex Pontificum decretis eadem dignitate quenquam insigniri omnino vetant, quod alibi opportunius tractabitur. Non oberit his, quod ab Ecclesia catholica ad Paschae celebrationem consideratur Lunae cursus idem, qui ab Hebreis ad immolationem agni Paschalis inspectabatur, nam id non arguit, Ecclesiam Catholicam agni immolationem repetere, sed potius ea exclusa in memoriam veri illius agni immolationis, qua Iesus Christus seipsum obtulit in holocaustum pro humani generis redemptione, & ad sacramenti significationem, cum per passionem, & resurrectionem Domini, transitus de morte ad vitam significetur, authore Aug. ad inquisitiones Ianuarij lib. 2. cap. 1. & 2. praedictum Lunae cursum animaduertendum esse statuit. Celebraturi etenim Christiani Christi resurrectionem, eius passionem recolimus, rationem habentes eius temporis, quo Christus vti agnus vere paschalis morti traditus fuit. Quin imo & in hac re ne Iudaismum sequamur, Pascha nostrum minime celebramus eo die, quo suum Iudaei ex veteri lege soliti erant celebrare: tametsi eius aliquam rationem habeamus, quod constabit manifeste, si consideremus: Primum, institutum fuisse apud Hebraeos, vt 14. Luna primi eorum mensis ad vesperam immolaretur, ac comederetur agnus Paschalis, 15. vero Luna ipsius Paschae festiuitas obseruaretur, eiusque solennitas haberetur, Sicuti apparet Exod. c. 12. Num. 9. Leui. 23. Secundo, menses ab Hebraeis iuxta Lunae cursum adsumi ita, vt prima Luna, sit primus dies mensis, satis compertum est: & praeterea primum Hebraeorum mensem eum esse, cuius prima Luna sit aequinoctio verno proximior, iuxta erudite adnotata per Ioan. a monte Regio in Calendario. Deinde ex Historia Euangelica deducitur, Christum Iesum feria 5. ad vesperam cum eius dilectissimis discipulis comedisse agnum paschalem, ac feria 6. a Iudaeis crucifixum fuisse in Parasceue, quae erat ante Sabbatum, ita etenim ex vera Ecclesie interpretatione, eiusque traditionibus, & sanctorum virorum consensu receptum est. Luna 14. ad vesperam Christum celebrasse Pascha, & 15. Luna cruci affixum fuisse: & id colligitur ex Marci c. 15. Lucae 22. Ioan. 13. rursus Marci 14. non enim venerat Iesus ad legem ipsam violandam, sed adimplendam. Et quanuis soleat disputari ad aptiorem intellectum apud Theologos de hac re: nos hanc disputationem missam facimus, cum huic loconec conueniat, nec nostrae sit professionis: sequimur tamen, quod ex ipsa veritate Euangelica, ac simul ex ecclesiae vsu, doctissimorumque virorum interpretationibus iam diu firmiter receptum est. qua de re legendus est Paulus Burgensis in additionibus ad Nicolaum de Lyra. Matth. c. 26. Item illud est adnotandum; ob resurrectionem Dominicam, quae ipso die Dominico contigit, Pascha a Christicolis celebrandum esse die Dominico. Sic etenim decreuit Pius Papa, primus huius nominis, a Petro nonus, in epist. 1. & cap. nosse. de conse. distin. 3. Idem alibi sepissime statutum est, sic tamen, vt festum istud solenniter celebretur primo die Dominico sequenti post 24 Lunam primi Hebraeorum mensis: sicuti decretum est a Victore 13. Pontifi. a Petro, in epist. 1. cap. celebritatem. de conse. distin. 3. & apud Eusebium libro 5 eccles. Histo. c. 22. Idem paulo post Nicaenam synodum a Syluestro Papa. 1. cap. 1. atque Antiocheno concilio sub Iulio 1. c. 1. sancitum est, quod est ita accipiendum, vt a 14. Luna ad 21. die Dominico Pascha nostrum celebretur, sicuti in d. Canonibus expressum est, modo dies is Dominicus non contingat, nec 14. nec 15. Luna, quod si contigerit ad sequentem diem Dominicam, differtur isthaec solennitas, ex diuo Augusti. qui hoc ipsum eleganter in quaestionibus ex nouo Testamento, c. 84. tomo 4. nam a 14. Luna ad vesperam vsque ad 15. Lunam peractam dies hic solennis agebatur. & ideo, ne ipsos Iudaeos Christiani imitemur, hoc ab antiquis patribus pie & Catholice institutum est, quemadmodum & praeter alios docet Specul. libro 6. rationalis. titul. de die Paschae. Sic sane secundum Augustin. & Tertullia. lib. de haeresib. olim damnata est haeresis quorundam, qui existimabant, a Christianis Pascha 14. Luna necessario fore celebrandum, quod refert & Alfonsus a Castro de haeresibus verbo. Pascha. Ex quibus, ni fallor, aperitur sensus Canonis Apostolorum octaui. Si quis, inquit, episcopus aut presbyter, aut diaconus sanctum Paschae diem ante vernale aequinoctium cum Iudaeis celebrauerit, abijciatur, siquidem huius Canonis decisio eam rationem habet, quod ante equinoctium vernum non potest Pascha celebrari, quin ipsa decimaquarta Luna, aut decimaquinta celebretur, quod prohibitum est. Igitur ex his satis certum est, cautissime catholicam ecclesiam in huius solennitatis celebratione hoc ipsum aduertisse, ne Iudaeorum ceremonialem legem custodiret. Scribit & ad haec Leo Papa epistola 62. ad Martianum Augustum in hec verba. Siquidem ab vndecimo Calendarum Aprilium, vsque in decimum Calendarum Maiarum legitimum spatium sit praefinitum, intra quod omnium varietatum necessitas concludatur, vt Pascha Dominicum, nec prius possimus habere, nec tardius, quod enim in decimum & nonum Calendarum Maiarum videtur nonnunquam peruenisse festiuitas, quadam ratione defenditur. Quia etsi dies resurrectionis vltra terminum exisse videtur, dies tamen passionis limitem positum non inuenietur egressus. Ad octauum autem Calendarum Maiarum Paschalem obseruantiam perducere, nimis insolens, & aperta transgressio est. Hactenus Leo, qui & in epistola 63. ad Eudochiam Augustam. idem scribit: Theophilum Alexandrine vrbis episcopum arguens, eo, quod Paschalem solennitatem, & Dominicam resurrectionem perduxerit ad octauum Maiarum Calendarum diem, qui est Aprilis vicesimusquartus. Nihilominus ex vsu ecclesiae vniuersalis, Dominica resurrectio contingere potest septimo calendas Maias, id est, vicesima quinta die Aprilis, & vndecimo calendas Aprilis, qui est vicesimus secundus dies Martij. Sunt tamen, qui censeant, Dionysium Monachum in eo Calendario, quo nunc vtimur, ad huius & similium solennitatum celebrationem, non omnium futurorum annorum rectam habuisse rationem & ob id hisce temporib. ob varium Lunae cursum, variamque sedem aequinoctij, eam computationem minime conuenire, qua de re ad Leonem decimum Pontificem Maximum scripsere, Paulus Germanus Forosemproniensis, Ioannes Stofflerinus, ac Petrus Ciruellus Darocensis Hispanus, & praeter hos Ioannes Lucidus de emendatione temporum, & ad concilium Tridentinum Ioannes Maria. quod examini & decreto sanctae Romanae ecclesiae relinquendum est; nec quidquam mutandum, dum ipsa catholica ecclesia aliud non decreuerit. Ex eadem radice periculosum est, quod Caie. scribit. 3. part. quaestio. 37. dum adserit artic. 1. etiam sub lege Euangelica posse permitti circumcisionem, quae simul cum baptismo fit apud Christianos Indos sub Aegypto, eo quod ea fiat non ad obseruationem legis Mosaicae, sed ad imitationem corporis circumcisionis, quam Christus passus est, sed nihilominus isthaec obseruatio maximum exhiberet scandalum in Republica Christiana, vtcunque contingeret, tametsi non fieret circumcisio ad legis Iudaicae obseruationem. Scribit etenim Paulus ad Gal. 5. Quoniam si circumcidamini, Christus vobis nihil proderit. Consequitur ex supradictis, legem de decimis soluendis ea ex parte, qua ceremonialis fuit, vim & obligationis ius per legis Euangelicae promulgationem amisisse, idemque satis probatum esse, etiamsi iuxta Thomae, & sequacium opinionem dixerimus, praeceptum de decimis soluendis non ceremoniale, sed iudiciale fuisse, quod verius est, & ideo superest, videre an iure naturali, vel diuino Euangelico decimarum solutio plebi Christianae indicta fuerit, quandoquidem ex veteris testamenti legibus probari non potest, necargumentum sumitur necessa[art. 2]rium eas iure diuino indictas fuisse. Et tamen plura adduci solent, quae probare videntur, decimas iure diuino, & naturali ministris spiritualium debitas esse. Primo quidem authoritate Romani Pontificis dicentis in cap. parochianos, de decimis: decimas non ab homine, sed ab ipso Deo institutas fuisse. ad idem text. in cap. cum non sit. capi. tua. eo. titu. cap. omnes decimae. 16. quaest 7. text. in cap. in aliquibus. §. vlt. de decimis. Secundo, hoc. ipsum poterit colligi ex c. 1. de decimis. in 6. vbi Romanus Pontifex admonet, maximo conatu prohibitione praemissa, ne concionatores in publicis sermonib. quid quam populo predicent, quo eum auertanta decimarum solutione, quam constitutionem excommunicationis poena confirmat Cle. vlt. de poenis. Tertio, idem suaderi potest authoritate tot virorum sanctitate illustrium, qui decimas Clericis debitas esse diuini iuris testimonijs probare conantur, vti Gratianus refert 16. quaestio. 7. & 16. quaest. 1. cap. reuertimini, & Romani Pontifices saepissime in rubrica de decimis. Quarto, iuris naturalis ratio dictat, decimas ecclesiarum ministris esse soluendas, cum hi laborent circa spiritualium administrationem, animarum fidelium curam exerceant, ac pro plebe ipsa Christiana sacrificia offerentes, Summo Deo preces effundant, igitur digni sunt mercede sua veluti legitime operantes. Matthaei cap. 10. Luce 10. 1. ad Timoth. 5. prima ad Corinth. 9. c. cum secundum. de praebend. c. 1. §. his itaque 13. q. 1. cap. ex his. 12. q. 1. Que obsecro, tam effera, barbaráue gens esset, que sacerdotibus in communem totius Reipublicae vtilitatem Deum colentibus, mercedem laboris, bonaque, ex quibus alimenta sibi perciperent, non constitueret? procul dubio quaelibet Respublica etiam solo naturalis legis lumine imbuta maximam haberet curam, vt sacerdotes alioqui egeni, victum sibique necessaria ex publico instituto consequerentur. Nam & apud Aegyptios, sacerdotibus ex horreis publicis cibaria ministrabantur, Gen. c. 47. de primitijs frugum, quod hae non tantum ab Israelitis, sed & ab ethnicis Deo offerri solerent, tradit diligenter Tiraquel. de primogenijs in praefatione. nu. 65. quam ob rem iure naturali tantum inspecto ecclesiasticis ministris decima debita videtur, & ideo quibusdam visum est, praeceptum de decimis Leuiticis soluendis non omnino ceremoniale aut iudiciale, sed morale fuisse, atque sub lege etiam Euangelica omnino vigere, nec antiquatum esse. Et praeter has rationes minime desunt authores, qui decimas etiam hodie iure diuino & naturali debitas esse asseuerent, nam & hoc tenuerunt glo. Archid. Ancha. & alij in cap. 1. de decimis. in 6. Innoc. in c. vlt. de Paroch. Ioan. Andrae. in rub. de decimis. Idem in c. a nobis. Anton. in c. parochianos. colum. 2. Abb. in cap. in aliquib. colu. vlt. de decimis. Alex. cons. 60. lib. 4. quorum opinio Communis est secundum Francum, d. c. 1. de decimis. in 6. Imo scribit Innocent. in d. cap. vlti. esse quasi haereticos eos, qui adserunt, decimas, etiam sub lege gratiae, non esse debitas iure diuino, sed tantum positiuo. Sunt tamen, qui hac in re praemissam sententiam veram esse opinentur in decimis praedialibus, non sic in personalibus, quas iure tantum humano debitas esse non diuino existimant, huius equidem opinionis sunt Hostiens. in Summa. tit. de decimis. §. & vtrum. q. 7. Henri. in cap. peruenit. de decim. col. 5. Felin. in cap. causam. de praescrip. colum. 1. & id Communi Vsu receptum esse adnotauit Cardina. in cap. 1. de decim. cum tamen hi, quos priori loco citaui, non tantum praediales, sed & personales iure diuino, & naturali deberi, absque vlla distinctione probauerint, quorum rationes fragiles sunt, nec efficaciter eorum assertionem fulcire videntur, siquidem prima, quae pluribus vtitur locis, quibus expressum est, decimas a Deo institutas fuisse, sic est intelligenda, vt a Deo lata lege ante Christi aduentum in veteri testamento id sancitum esse certo certius habeamus, atque eodem pacto interpretemur Canones, quibus scriptum est, lege diuina decimas indictas fuisse: lege, inquam, diuina veteris testamenti, ad cuius exemplar & imitationem Ecclesia catholica sub lege gratiae eandem decimam fructuum partem in ecclesiasticorum ministrorum alimenta soluendam esse censuit. Quam ob rem Hieronymus, Augustinus, Ambrosius, & caeteri viri doctrina & sanctitate illustres, testimonijs veteris instrumenti hac in controuersia vtuntur, vt ostendant, ecclesiam, eiusque principes legem a Deo Israeliticis datam imitatos fuisse, igitur & tertia ratio ex ijs manifeste refellitur. Secunda vero nulla indiget responsione, si optimam argumentandi rationem memoria repetamus, non enim ex ea sequitur, iure diuino decimas institutas fuisse, satis equidem erit, eas tantum lege Pontificia indictas esse, vt iure optimo excommunicatio ferri possit in eos, qui earum solutioni detrahunt, aut detrahere conantur. Quarta ratio id tantum probat, quod iure negari non potest, scilicet a laicis congruam sustentationem Clericis exhibendam esse, qua quidem possint ipsi ministri ecclesiastici sibi alimenta ministrare, nec men dicare in opprobrium tanti ordinis, tantaeque dignitatis cogantur, & vt mercedem laboris pro plebe impensi, ab ipsa plebe accipiant. Non tamen ex hoc sequitur, ad isthaec alimenta, congruamque sustentaionem decimam fructuum portionem necessariam esse, nec ideo iure naturali eam clericis deberi. Praeterea, decimas, nec iure naturali, nec diuino Euangelicae legis institutas esse, vrgentibus rationibus probari potest, & Primo, quia ratio naturalis non magis dictat, ministrantibus spiritualia dandam esse decimam partem, quam nonam, octauam, vel quartam. Deinde sub lege Euangelica ea solum lege diuina tenemur seruare, quae a Christo Iesu etiam per eius Apostolos nobis praecepta sunt, iuxta illud, Matth. vlti. docentes eos seruare omnia, quaecunque mandaui vobis. Sed de soluendis decimis nec in Euangelijs, nec apud Apostolos vllum est praeceptum: igitur nec lege diuina tenemur decimas soluere. Tertio, id ipsum constat, si verum est, quod diuus Thomas praemittit. 1. 2. q. 108 arti. 1. & 2. & quolib. 4. artic. 13. scribens: In lege Euangelica nullum praeceptum contineri, quod non sit naturalis iuris, praeter praecepta de Sacramentis, atque de fide, ex illo, iugum meum suaue est, & onus meum leue: praeceptum vero de solutione decimarum, nec ad sacramenta, nec ad fidei articulos attinet, ergo colligitur optime id in Euangelica lege nequaquam contineri. Quarto, manifestum est, decimas consuetudine diminui non posse, si essent iure naturali, aut diuino Euangelico inductae, & tamen consuetudine eas posse diminui, probat text. sing. absque sophistica interpretatione intellectus in cap. in aliquibus. §. vlt. de deci. Hinc profecto factum est, vt plaerique censeant, decimas etiam praediales iure tantum humano, & Pontificio statutas esse, non diuino Euangelico, nec naturali. Huiusque opinionis sunt diuus Thomas 2. 2. q. 87. artic. 1. & ibi Caiet. Card. a Turrecremata in cap. reuertimini. 16. quaest. 1. artic. 3. Idem Thomas quodlib. 2. artic. 8. Florentin. 2. part. tit. 4. cap. 3. §. 5. Syluest. verb. decima. quaestio. 3. & 4. Ioan. Maior in 3. senten. dist. 37. quaestio. 36. Alexand. de Hales in 3. parte summae. q. 51. membro. 6. articu. 1. Hadri. quodlib. 5. artic. 1. Idem Ioan. Maior in 4. dist. 15. q. 4. col. pen. quam sententiam a Theologis receptam esse aduersus Canonistas asserit Alfonsus a Castro, lib. de haeresibus, verb. decima. His etiam suffragatur quinta ratio, ex eo, quod eodem iure, quo decima fuit indicta plebi Israeliticae ad alimenta Leuitarum, fuit itidem ipsis Leuitis indictum, vt decimam decimarum summo sacerdoti soluerent. numer. 18. Haec tamen decima decimarum sub lege Euangelica non debetur iure diuino summo Pontifici, nec ei soluitur: igitur nec decima a laicis clericis soluenda hodie legis diuine Euangelicae praecepto debetur. Nam licet Thomas dict. q. 87. arti. 4. ad tertium scripserit: Sub lege Gratiae clericos iure naturali teneri, decimam decimarum soluere Romano Pontifici, id intelligendum est potius de congrua portione ad summi Presulis alimenta, honestamque sustentationem, quam de vera & propria decima decimarum parte. Ratio siquidem natural is dictat, Christiani populi summum moderatorem ab eius subditis, quorum praecipuam curam gerit, alendum esse iuxta ipsius dignitatis conditionem, que suprema est Christiani orbis, & ideo iustissimum est, ei a Clericis partem aliquam ecclesiasticorum redituum ministrari pro tanti oneris impensis. Caeterum his iactis, ac praemissis fundamentis; primum sequitur, iure naturali & diuino legis Euangelicae clericis debitam esse a laicis eam partem fructuum, quae ad eorum alimenta, congruamque sustentationem, dum spiritualia ministrant, necessaria sit, in laboris impensi iustam mercedem. Hoc ipsum est, quod modo probauimus, & ex Theologis passim colligitur, potissimum ex his, quos paulo ante citauimus, imo haereticum esset, dicere contrarium, sicuti constat ex concilio Constantiensi, a quo damnata est haeresis quorundam, qui isthaec alimenta & vitae subsidia Clericis negari posse, constanter adseuerarunt, quod traditur erudite simul, ac diligenter ab Alfonso Castr. d. verb. decimae. Hinc & illud verum esse colligitur, Paroecianos, qui vulgo parochiani dicuntur, [art. 3]ex praecepto naturali & diuino teneri, ad oblationes presbyteris ministrantibus spiritualia exhibendas, vbi ipsi presbyteri indigent, nec habent, vnde possint sibi ministrare. Abbas in capit. causa. de verb. signifi. Idem post alios in rubr. de paroch. Henric. in cap. quamuis. de decim. Thomas 2. 2. quaest. 86. & ibi Caiet. arti. 1. & quaestio. c. art. 3. Socin. in tract. de oblat. libello 3. quaest. 4. Roma. cons. 344. Cardin. a Turre Cremata post alios ibi in cap. omnis Christianus. de consecrat. distinct. 1. arti. 1. Hosti. in summa titu. de parochijs. §. in quibus. vers. in his. Abb. rursus in cap. 3. num. 6. de pigno. Flor. 3. par. tit. 12. c. 11. Syluest. verb. decim. q. 2. Regia l. 4. tit. 20. part. 1. text. ita intelligendus secundum glo. ibi in dict. c. omnis Christianus. Quod si clerici ministrantes spiritualia, inopia minime grauentur, laici non sunt cogendi oblationes eis exhibere, nisi consuetudine legitima oblationes factae fuerint altari, nam tunc ex ratione huius consuetudinis cogi poterunt laici ad oblationes, sicuti in praedictis locis receptum est nemine refragante, & probatur in cap. ad Apostolicam. desimo. vbi Doct. Bart. in l. priuilegia. C. de sacrosan. eccle. Abb. Areti. & Feli. in c. veniens. in 1. de testi. Hipp. sing. 192. ex hoc adnotantes. sola diutina praestatione adquiri obligationem fauore ecclesiarum, & piae causae ad intellectum. l. cum de in rem vers. ff. de vsur. quem late examinant Bart. ibi. & omnes in l. si certis annis. C. de pact. Franc. Balb. de praescript. 1. par. 3. part. princ. q. 10. Ias. in §. praeiudiciales. nu. 65. de actio. Ripa in c. cum ecclesia. num. 39. de caus. possess. eleganter Carol. Molin. in tractat. de contra. q. 20. Imo & in hac pietatis causa, decem annorum consuetudinem, diutinámue praestationem sufficere scribit Abb. in cap. suam. de simo. & sequitur eum Rochus Curti. de consuetu. Folio paruo. 30. colum. 1. & nouissime Cassador. decisi. 1. tit. de consuetudine. Sic sane ab eadem radice procedit, quod apud plerasque nationes moribus receptum est, vt rectori parochiali, qui animarum curam gerit, detur ex bonis defuncti, vel lectus, vel vestis quaedam, aliáue mobilium aut immobilium portio, secundum Innocent. Hostien. & communem in d. cap. ad Apostolicam. Henri. & alios in cap. Iacobus de Simonia. Cassado. d. deci. 1. quo in loco testatur, iuxta hanc opinionem in Apostolicae sedis pretorio litem decisam fuisse. Illud tamen est considerandum, non posse presbyterum parochialem propria authoritate negare ministerium spirituale ipsis laicis, etiamsi hi cessauerint a consuetis diu oblationibus, nam & si laici sint cogendi authoritate praelatorum consuetas oblationes exhibere, non tamen sunt ab eis subtrahenda spiritualia ministeria, quemadmodum rem istam distinxere Thomas & alij communiter, & praecaeteris Ioan. Andrae. & Panormitan. in dict. rub. de Parochijs. Lapus, allegat. 67. colum. parua. 13. ac tandem idem asserunt Henricus, Socin. Cardin. a Turre Cremata, & ceteri proximo loco nominatim adducti, ac Feli. post alios in d. c. veniens. contra gl. in c. omnis Christianus. Ex quibus ita distincte examinatis constat, qualiter sit intelligenda gloss. in cap. Sanctorum. 10. q. 1. scribens: Laicos cogendos ad oblationes ministris spiritualium exhibendas, est enim id verum vel ratione legitimae consuetudinis, modo libere prius ministrentur spiritualia, ne videatur precium temporale oblationis dari pro spirituali ministerio. dicto cap. ad Apostolicam. cap. sicut. eodem tit. Archid. in cap. Agatho. 63. dist. & in cap. ordinationes. 1. q. 1. sic etenim est intelligenda decisio text. in d. cap. ad Apostolicam. cuius meminere Felin. in cap. 1. de spons. col. 10. Idem in cap. eccle. S. Mariae. numero 97. de const. Ripa in cap. cum M. nume. 177. eod. titu. Idem Ripa de peste, cap. de praeseruatiuis remedijs. num. 198. Gomezi. in regu. de triennali. q. 11. Io. Maior in 4. sent. dist. 25. q. 4. Item oblationes ex praecepto debentur a laicis, ministris spiritualium, qui aliunde nequeunt sibi necessaria ad victum exhibere, vt superius probatum est, qua in re duo erunt praecauenda, primum ne quis existimet, ministrum ecclesiasticum, qui ex aliquo peculiari artificio potest victum quaerere, non esse a Parochianis alendum. Non enim tenetur, qui laicis proprio labore spiritualia ministrat, sibi victum quaerere aliunde, quam ex oblationibus ipsorum laicorum, quibus seruit, etiamsi maximus alioqui artifex sit, possitque commode ex ea industria alimenta percipere, quod in specie tradunt Roma. dict. consi. 344. & Deci. in cap. cum inter. nume. 26. de exceptioni. sensit Host. in dict. Summa tit. de Parochi. versi. in his. Tametsi contrarium adnotauerint Abb. & Felin. in d. cap. veniens. & praemiserit dicta Regia l. 4. tit. 20. part. 1. Secundum aequitati maximae innititur, & ideo memoriae commendandum est, scilicet, non posse iuste dici inopem, vt ratione huius inopiae cogendi sint laici oblationes exhibere, eum vicarium, qui officium & munus sacerdotale exercet in aliqua Parochia nomine alterius, qui & si absens sit, pingues tamen & opimos reditus ab ea ecclesia ex decimis, aliísue praedijs iure sacerdotij percipit, nam is tenetur eius vicarium alere, eique exhibere congruam portionem illorum redituum, quos ipse absens, & fortassis non iure, sed inique alteri commissis ouibus, magno cum Christianae Reipublicae detrimento consequitur, nec Parochiani tunc cogi poterunt vicario absentis quidquam ratione inopiae, quae vera non est, elargiri, argumento text. in cap. de monachis, de praebend. Secundo principaliter deducitur, decimas quantum ad quotam, quae vere decima pars est, iure humano Pontificio institutas fuisse sub lege Euangelica, & ex eo iure obligationem oriri ad imitationem veteris diuinae legis, vnde nulli dubium esse potest, quin hodie Christiana plebs [art. 4]sub peccati mortalis poena decimas soluere teneatur, ratione praecepti humani & Apostolicae sedis, cui omnes Christiani subesse tenentur. Et ideo impium & haereticum est, asseuerare, posse laicos denegare sacerdotibus decimarum solutionem iustissima lege debitam. Nec quidquam refert, sacerdotes diuites esse, & habere praedia, agros, aliasque res, vnde viuere absque inopia possint, nam si eis, vt dictum est, decimae debentur, parum obest eos diuites esse, sicuti debitor immunis non est a solutione debiti, ex eo, quod creditor diues sit. Neque lege Pontificia statutum est, vt sacerdotibus decimae darentur ea tantum principali causa, quod pauperes essent, atque in specie ista sacerdotibus etiam diuitibus decimas Pontificum praecepto deberi, praescribit Thomas quodlibe. 6. artic. 10. & 2. 2. quaest. 87. artic. 3. ad primum. cui frequentissimo omnium consensu caeteri adstipulantur. Abstineant igitur impij ab ecclesiasticarum constitutionum detractione, nec ipsis sacerdotibus suggillent, quod ab agricolis & rusticis decimam fructuum exigant partem, tot sacrorum canonum decretis ad exemplar diuinae legis sanctissime institutam. Tertio hinc apparet manifesta ratio, cur ius istud percipiendi decimas laicis competere non possit? Nam ius istud consequuntur sacerdotes ex ministerio altaris & spiritualium, quia seminantibus spiritualia debentur temporalia, quorum exhibitio ordinatur propter ministerium spiritualium, quae ab alijs quam clericis ministrari nequeunt, vnde fit vt ius percipiendi decimas spirituale sit, nec laicis possit regulariter competere, secundum Thom. & Caiet. 2. 2. q. 87. articu. 3. & quolibet. 2. artic. 8. text. optimus vbi haec est Communis Doctorum adnotatio in cap. causam. de praescript. capit. 2. de iudic. gloss. & communis, in cap. quamuis, de decimis. quae tamen addit, posse episcopum alicui laico ex iusta causa, eo nempe, quod ecclesiam, eiúsue patrimonium a Tyranni oppressione exemerit, concedere ad vitam, aliúdue tempus decimarum fructus, non quidem ius ipsum percipiendi decimas, sed vt eas nomine & titulo ecclesiae consequatur, quod Doctor. ibi frequentiori calculo admiserunt, & Cardi. in cap. cum Apostolica. col. 4. de his quae fiunt a praelat. existimat, hoc esse singulare Panormit. in cap. ad haec. de deci. notat idem Thomas dict artic. 3. & artic. 8. Bald. in l. si vsusfructus. ff. de iure doti. Sic & laici sacerdotum nomine, conductionis iure decimas & oblationes percipere possunt, ac quotidie exigunt & percipiunt. glo. & ibi Abb. Anania & caeteri in cap. querelam. ne prael. vic. suas. Roma. consil. 266. Deci. in c. 2. nume. 14. & Ripa nu. 115. de iudic. tametsi glo. in cap. Altare. 1. q. 3. quam Roma. dixit Singul. notab. 657. in oblationibus contrarium expressim tenuerint ex eo canone, qui tantum prohibet, laicos ad altare accedere, vt oblationes accipiant, quod sanctissimum est. Quin & si laici possint constitui oblationum collectores, cauendum omnino est, ne hoc munus viris fallacibus, malis moribus praeditis, aut mendacibus, impostoribúsue delegetur: hos etenim execratur tex. in c. vlti. de reliq. & ven. sancto cle. 2. de poeni. cap. tuarum. de priui. Mari. Soci. in tract. de oblat. libello 20. Olim sane ante concilium Lateranense obtentum fuit, vt laicis de ecclesia benemeritis decimae a praelatis perpetuo in feudum concederentur, at concilium Lateranense hoc in posterum fieri magno conatu prohibuit, ita quidem, vt laici iuste possint detinere decimas, antiquitus sibi a praelatis in perpetuum feudum concessas, non tamen ea, quae post concilium praedictum etiam iure feudorum, etiam a praelatis fuerint eisdem perpetuo datae. tex. singul. in cap. cum Apostolica. de his quae fiunt a praelat. & in cap. quamuis. vbi glo. & in cap. prohibemus, de decimis. Idem expressum est in c. 2. §. sane. eod. tit. in 6. Verum locus hic non temere postulat ad huius rei cognitionem examen illud, quo solet tractari, quis fuerit huius concilij Lateranensis author, quáue aetate id celebratum fuerit. Hoc etenim necessarium est ad inquirendum, quoties a laicis isthaec defensio adducta fuerit in controuersia, cuius temporis ratio habenda sit. Et dubio procul, Alexander Tertius post pacatam Italiam, tot seditionibus extinctis, prope mortis tempus, Romae apud Lateranum concilium celebrauit, quemadmodum tradidere Platina libro de vitis Pontificum. Sabellicus Enneadis 9. lib. 5. Raphael Volaterranus Antropologiae libro 22. quod item apparet ex cap. cum & Plantare. de priuileg. cap. prohibemus. de deci. cap. Iudaei siue Sarraceni, cap. ita quorundam. de Iudae. quibus & alijs locis decreta citantur ex concilio Lateranensi sub Alexandro tertio. Contigit huius concilij conuentus anno Domini fere millesimo, centesimo, septuagesimo nono, vt praeter Historicos commemorant Ioan. Andr. Collecta. Anto. & Card. in d. cap. cum Apostolica deci. Capellae Tholosanae. 439. Guido Papae. q. 288. Carol. in consue. Parisien. tit. 1. §. 46. nu. 18. & Francis. Balbus in tract. de praescript. 5. part. princip. q. 7. colu. 7. apud quem in hoc ipso numero vitium est impressoris manifestum ex his, quos ipse Balb. retulit. Huius igitur temporis habenda ratio est, in examinandis causis, pertinentibus ad decimarum concessionem, laicis ante concilium Lateranense factam. Et licet Innocentius Tertius concilium generale Romae apud Lateranum congregauerit, anno Domini millesimo, ducentesimo, decimo quinto, quod ex Platina & alijs & secundo conciliorum Tomo deducitur, idemque asseruerunt gloss. & Doctor. in cap. vltim. de decimis. Non tamen ad hoc concilium referenda est prohibitio, qua vetitum fuit laicis decimas dari in feudum, siquidem id ad praecedens pertinet ex dicto cap. cum Apostolica. vbi Innocentius Tertius meminit concilij Lateranensis, alterius profecto ab eo, quod ipse celebrauit. Idem apparet, cum idem Innocentius in cap. in Lateranensi. de praeb. mentionem feceit Lateranensis concilij, id significans, quod sub Alexandro Tertio habitum fuerit: cuiusque decisio sub rubrica de priuilegijs, cap. cum & Plantare continetur. Quibus & illud accedit, quod in libris decretalium Gregorij Noni, quoties aliqua constitutio ex Lateranensi concilio Alexandri Tertij refertur, ea concilio Lateranensi sub Alexandro Tertio tribuitur: At si ex Lateranensi altero ab Innocentio Tertio congregato, assumpta fuerit, ea Innocentio Tertio in generali concilio adscribitur. Vnde coniectare licet, Alexandrum Tertium apud Lateranum non generale totius ecclesiae concilium, sed cum sacrosanctae Romanae ecclesiae Cardinalibus tantum, Synodum confecisse, & ideo ab his, qui concilia ecclesiastica congesserunt, tria tantum Lateranensia & generalia concilia traduntur. Primum sub Martino Primo. Secundum sub Innocentio Tertio. Tertium sub Iulio Secundo & Leone decimo. Nec in canonibus Secundi Lateranensis concilij vlla mentio fit eorum canonum, qui a Gregorio Nono ex concilio Lateranensi referuntur, ad hunc sensum, vt canones & decreta Lateranensis concilij, cuius mentio fit in Gregorij decretalibus, possint titulo Lateranensis concilij ab Innocentio celebrati, censeri. Obiter tamen tollendum est a Regia Partitarum lege mendum quoddam ad hunc tractatum maxime pertinens, nam dum in l. 4. titu. 21. Part. 1. mentio fit concilij generalis ab Innocentio Tertio celebrati, scriptum est, eam oecumenicam Synodum contigisse Aera millesima, ducentesima, quinquagesimaquinta, & tamen si adsumatur computatio temporis a Christi natiuitate, scribendum esset Aera millesima, ducentesima, decimaquinta ex Platina & alijs, si a Caesaris principatu additis triginta octo annis legendum est Aera millesima, ducentesima, quinquagesimatertia Igitur constat, vtcunque res ista examinetur, laicos posse retinere decimas ipsis in feudum concessas ante concilium Lateranen se, in quo omnes, ni fallor, conueniunt, quamuis text. in dicto cap. prohibemus, eiusdem me hercle concilij, insinuet, laicos cum animarum periculo decimas possidere, quas ante illud concilium etiam obtinuerint. Huic tamen decreto satisfieri potest, si intellexerimus in decimis a laicis ante concilium illud obtentis absque legitimo in feudationis iure, aut fortassis text. is hunc sensum habet, vt laici obtinentes decimas in feudum, in periculo animarum sint constituti, quia minime impendunt ecclesijs, a quibus eas accepere, seruitia, obsequia & ministeria, quae secundum feudalis conuentionis leges exhibere tenentur, atque ita colligitur interpretatio non omnino incongrua, vel saltem paulo modestior quam ea, quae traditur a Carolo in dicto §. 46. num. 19. a quo item cauendum est in scholijs ad Alex. d. consil. 60 lib. 4. Praeter haec & íllud est animaduertendum, laicos obtinentes decimas in feudum ante Lateranense concilium, posse eas ex consensu episcopi in aliquam ecclesiam transferre, vt eas ipsa ecclesia eodem titulo obtineat. text. in d. c. prohibemus. iuncta gl. & doctorum communi expositione. & in c. cum & plantare. §. 1. de priuileg & in d. c. cum Apostolica, non sic poterunt iste decimae in alios laicos transmitti, etiam ex consensu episcopi, sicuti probatur in d. c. cum Apostolica, & tenent Host. Ioan. Andrae. & Abb. in d. c. prohibemus. Henric. in c. quamuis. de deci. col. 1. Imol. in cap. 2. de feudis. col. penul. Zasius tract. de feudis. part. 4. ad finem. Hosti. in Summa tit. de feudis. §. quis possit. col. 2. Curtius in tract. de feudis. 2. part. quaest. 8 quorum opinio Communis est secundum Carolum d. §. 46. nu, 16. & Nicol. Boeri. in consuet. Bituricensibus. tit. de consuetudi. praedialibus. §. 11. Et procedit etiam in his decimis, quae antiquo feudo extincto, ad ecclesiam redeunt, quemadmodum praedicti doctores intelligunt & probant. Licet decimas ante concilium Lateranense in feudum laicis concessas, & modo eo feudo cessante ad ecclesiam libere pertinentes, posse a praelato in feudum iterum laicis dari eo pacto, quo aliae res ecclesiae in feudum dari consuetae; concedi possunt, adserant gloss. in dicto cap. prohibemus. Card. in dicto c. 2. de feudis. & alij, quorum opinionem magis COmmunem esse in Praxi testantur Imol. in dicto cap. 2. col. pen. Ias. in cap. 1. qui feud. dare poss. col. 4. & Curtius dicta quaestio. 8. & idem Ias. consil. 155. in fine lib. 1. consil. & Boeri. d. §. 11. Sed si dubitetur, an decimae titulo feudi a laicis possessae, concessae fuerint ante concilium Lateranense, vel post, erit consideranda antiquitas possessionis, quae si immemorialis temporis fuerit, maximam praesumptionem inducit, ac sufficientem probationem tituli ante concilium adquisiti, quod in specie expressim tradidere Ioan. Andrae. Anton. Cardin. & Imol. in dicto cap. cum Apostolica. Ancha. & Card. in cap. causam quae. de praescript. Iacobia Sancto Georgio in tract. de feudis. verb. mero & misto imperio. ad finem. quibus accedunt, eorum sententiam communem esse existimantes Alex. consil. 6. libro 1. colu. penulti. Ias. consil. 156. colum. 1. lib. 1. Francisc. Balb. de praescript. 5. part. quaest. 7. ad finem. Ripa in cap. 2. col. vlt. de iudic. Nec est necessaria probatio famae, ex qua deducatur, has decimas ante concilium Lateranense in feudum concessas fuisse: satis enim est, possessionem probari eius temporis, cuius initium memoriam hominum excedit, vt frequentius a praedictis authoribus receptum est, quamuis Abb. in dicto cap. cum Apostolica. fi. col. ex Ioan. Andr. ibidem & Felin. colum. 1. in dicto cap. causamque. & idem in cap. cum contingat. nume. 4. de foro competen. opinentur, praeter immemorialem quasi possessionem, fore necessariam probationem ex fama, quae dictet, laicos eas decimas in feudum habuisse ante concilium Lateranense. Illud tamen fortasse requiritur, quod saltem ex fama constet, laicos eas decimas titulo feudi possedisse, quod Ripa in dicto cap. 2. adnotauit, cui suffragantur plura, quae tradit idem sentiens Aymon de Antiq. temp. 4. part. cap. absolutis. numer. 57. & praecedentibus. & pro communi sententia videtur optimus text. in cap. 1. de praescript. in 6. §. vltimo. Ex quibus deduci vera resolutio poterit ad quaestionem illam, num laici iure percipiendi deci[art. 6]mas spoliati, & agentes interdicto recuperandae, sint ante omnia restituendi? quibusdam etenim visum est, eos non esse restituendos, nisi probarint id ius vere ad eos pertinere, vel ex priuilegio Romani Pontificis, vel ex concessione feudali ante Lateranense concilium, quia iuris communis praesumptio ipsis hoc in iure aduersatur. c. ad decimas. de restit. spoliat. in 6. atque ita indistincte respondent Ioan. Andrae. in Specul. rubr. de restit. spol. Anto. & Abb. in c. si diligenti, de prescript. col. pen. Fel. in c. ad petitionem. de accusat. nu. 17. Alex. in l. naturaliter. §. nihil commune. 7. fall. ff. de adqui. poss. Rursus Bart. Brixiensis in gloss. 14. quest. 1. cap. 1. existimat ex aduerso, laicos istos spoliatos iure decimas percipiendi, restituendos ante omnia esse, cuius opinionem in Praxi apud Gallos seruari eam sequutus scribit Guido Papae, quaestion. 288. ex eo, quod saepissime spoliatus ea re, quam iure communi obtinere nequit, est ante omnia restituendus. cap. licet episcopus. de praebend. in 6. l. 1. §. deijcitur. ff. de vi & vi arma. l. 1. C. si per vim vel alio modo. Igitur quamuis aduersus laicum sit praesumptio iuris, cum tamen ius istud obtinuerit decimas percipiendi & eo fuerit spoliatus, restituendus erit. Sed isthaec consideratio minus congrua est, ea ratione, quod laicus est incapax possessionis, vel quasi huius iuris, quod petit sibi restitui interdicto vnde vi, nec tantum habet contra se praesumptionem iuris communis, verum etiam incapacitatem possessionis, quam restitui sibi petit. Quam ob rem sunt & alij, qui censeant, hanc restitutionem spoliato hoc iure ante omnia concedendam fore, vbi pro reo, aduersus quem agitur interdicto Vnde vi, non adest iuris praesumptio, tametsi ea aduersetur actori, siquidem decisio decretalis, ad decimas, tunc obtinet, cum aduersus agentem est iuris praesumptio, & ea reo palam suffragatur, non alias, secundum glo. Ioan Andrae. Ioan. Mona. & Domi. in dicto cap. ad decimas. Ias. post alios, nu. 47. & Ripa in dicto §. nihil commune. nume. 77. quorum opinio magis Communis est, sicuti eam sequutus asserit Martinus Azpilcueta in repet. cap. accepta. de restit. spoliat. oppo. 10. nu. 21. ac fortassis in Praxi obtinebit, vnde quo ad petendam restitutionem ex interdicto Vnde vi, satis erit praesumptionem iuris non adsistere reo spolianti, licet ea actori contraria sit, quamuis quo ad praescribendum, si praesumptio iuris communis adest contra praescribentem, nec tamen aduersario suffragatur, erit adhuc necessarium, vt ea praescriptio procedat tituli ius cum his, quae a Romano Pontifice requiruntur in cap. 1. de praescript. in 6. quemadmodum Franc. & Doct. ibi Anton. & Abb. num. 35. Felin. nume. 7. in dicto cap. si diligenti. tradiderunt, reprobantes gl. in dicto cap. 1. verbo. titulum, & Imol eius sequacem in cap. vlti. col. 9. de praescript. in eius relectione. Quod vero attinet ad interpretationem dicti cap. licet. de praeb. in 6. satis erit lectori perpendere ea, quae diligenter & resolute pertractauit praeceptor insignis in dicto cap. accepta. oppositione 10. Quarto, ab eadem radice procedit ratio discriminis hac in re inter priuilegium & praescriptionem, siquidem laici priuilegio Romani Pontificis possunt consequi, & obtinere ius percipiendi decimas, non sic praescriptione, etiam eius temporis, cuius initium memoriam hominum excedit, quod saepissime apud ius Pontificium adnotatum est, & praesertim in cap. causam quae. de prescriptio. & a Francisco Balbo de praescri. 5. par. princip. quaest. 7. ea etenim est ratio, quod laici incapaces sunt possessionis huius iuris, quae necessaria est ad praescribendum. Nec immemorialis praescriptio priuilegio aequiualet, vbi adest isthaec incapacitas, vt scribit Ioan. Mona. in cap. 2. de praeb. in 6. cuius ipse mentionem feci cap. 10. huius operis ad finem. Illud tamen hac in parte admonendum est, vt quoties hoc capite scripserim, vel consuetudine, vel priuilegio, vel praescriptione ius percipiendi decimas adquiri posse, vel libertatem, seu immunitatem ab earum solutione competere, id plane intelligatur verum esse, modo ex reditibus ecclesiasticis alioqui congrua supersit portio administrorum ecclesiasticorum iusta alimenta, cum haec iure diuino & naturali eis debita sint, & ideo nec vllo priuilegio, nec consuetudine, nec praescriptione tolli possunt, sicuti constat rationibus & authoritatibus, quas paulo ante adduximus, praesertim ex cap. 1. 13. quaest. 1. facit text. optimus in cap. suggestum. de decimis. Quinto hinc perpendi potest, clericos posse praescribere ius percipiendi decimas ex aliena pa[art. 7]rochia, vt tandem decimae cuidam ecclesiae iure communi debitae, alteri soluendae sint, probatur hoc ipsum in cap. ad aures. de praescrip. cap. cum contingat. c. ad Apostolicae. de deci. text. in hac specie insignis in cap. 1. de praescrip. lib. 6. vbi ad hanc praescriptionem exigitur, vel immemoriale tempus, vel titulus simul cum quadraginta annorum quasi possessione, quod mirum est, cum alioqui in praescriptione triginta, vel quadraginta annorum, nec iure canonico, nec ciuili titulus sit necessarius, cap. placuit. §. potest. 16. quaest. 3. notatur in c. sanctorum. c. de quarta. c. si diligenti. de prescriptio. Ideo tamen exigitur in praescribendo iure percipiendi decimas, quia iuris communis praesumptio est aduersus praescribentem, tunc etenim procul dubio necessarius est titulus. text. glo. & communis in dicto cap. 1. gl. & alij in dicto c. si diligenti. gl. & Dynus nu. 27. in reg. possess. de reg. iur. in 6. Balb. de praescript. 2. part. 3. par. princip. quaestio. 6. & id iure ciuili itidem procedere tenent Abb. in c. peruenit. de emptio. col. 2. idem in dicto cap. de quarta. nu. 14. & 26. idem & Feli. in dicto cap. si diligenti. num. 7. Nec enim est vlla differentia in materia tituli, inter ius canonicum & ciuile, quemadmodum Balb. resoluit dicta quaestio. 6. & 2. part. 4. par. princip. quaestio. 2. colum. 3. quo fit, falsum esse, quod Paul. Castrensis scribit in l. seruitutes. in princi. numer. 9. ff. de seruit. dicens text. in dicto cap. 1. non esse intelligendum in rebus prophanis seu secularibus, temporalibúsue, quod & Dynus senserat in dicta reg. possessor. nu. 27. Eodem sane iure non est admittendum, quod Gratianus in dicto §. potest, colligere tentat, nempe iure canonum in praescriptione decem vel viginti annorum, titulum minime requiri, licet is iure Caesareo exigatur. Sed & fortior obiectio fit contra decisionem text. in dicto cap. 1. ea ratione, quod praescribenti seruitutem in alieno fundo aduersetur iuris communis praesumptio, ex qua res aliena libera censetur, & praesumitur. l. altius. C de seruit. notat in specie Bar. in l. 1. §. hoc interdicto. num. 12. ff. de itiner. actuque; priua. idem Bar. in l. si prius. num. 14. ff. de noui oper. nunciat. & tamen in praescribendis seruitutibus, & his iuribus incorporalibus non requiritur titulus l. si quis diutino. ff. si seruit. vendic. Dynus in dicta reg. possessor. nu. 31. Abb. in dicto cap. de quarta. nu. 25. Quam ob rem gl. in dicto cap. 1. hanc difficultatem praesentiens eam diluere conatur, idemque tentarunt facere varijs in locis iuris vtriusque Professores, ex quibus, si communiorem consensum adsumpserimus, dicemus, rationem text. in dicto cap. 1. pendere a praesumptione iuris circa maximum praeiudicium, & ob id titulum requiri. Quod secus est in praescribendis seruitutibus, in quibus praesumptio libertatis versatur in modica, leuique laesione, vnde mirum non erit, si in his iuribus incorporalibus temporis vsu adquirendis titulus necessarius non sit, secundum Ancha. in reg. sine possessione. col. 9. vers. ex praedictis. Imol. in dicto cap. si diligenti. nu. 15. & in cap. vlt. nume. 10. de praescript. Anto. in cap. cum ecclesia. col. penul. & ibi Ripam ead. col. de caus. poss. & proprietat. Roma. in l. sequitur. §. si viam. ff. de vsucap. Felin. in dicto cap. si diligenti. nu. 7. Balb. dicta quaestio. 6. qui hanc solutionem communem esse censet. 2. par. 4. par. princ. quaest. 2. col. 2. quod etiam deduci poterit ex verbis Dyni in dicta reg. possessor. nu. 31. quorum omnium consideratio profecto, ni fallor, parum perstringit, quin intrepide opinemur, adhuc fortissimum obicem insolutum esse, siquidem vsucapio seruitutis realis, praedio alieno ita maximum praeiudicium inferre potest, vt eam laesionem inter grauissima incommoda praedij seruientis numeremus. Qua ratione oportet distinguere, ac perpendere, aliud esse, me ius istud possidere iure communi resistente, ac prohibente hanc quasi possessionem, vehementi sane vetante edicto, aliud ius aliquod quasi possidere aduersus quandam praesumptionem iuris, quod non vetat eiusdem iuris quasi possessionem, nec vehementer ei resistit, priori sane casu accipiendum est, quod caute statuitur in dicto cap. 1. & in dict. cap. ad decimas. Ius etenim canonicum non simpliciter praesumit, decimas ad ecclesiam parochialem eiusque ministros spectare, verum vrgenter prohibet eas ab extraneis clericis percipi, cum sint institutae, & soluantur a plebe in alimenta congruamque sustentationem clericorum, eidem plebi ministrantium spiritualia. Posteriori vere assumendum est, quod a Iurisconsultis ex d. l. si quis diutino. frequenter colligitur, quod enim quis ius seruitutis habeat in alterius fundo, non est contra ius commune, sed tantum contra quandam praesumptionem naturalis libertatis, ideo titulus necessarius non est in praescribendis seruitutibus, sicuti rem hanc explicuit Innocent. in dicto cap. si diligenti. vbi Abb. numer. 34. hoc ipsum sensit, vt ex eo Deci. adnotauit consil. 134. col. pen. dicens, decisionem text. in dicto cap. 1 procedere, vbi fortiter ius commune resistit praescribenti. Idem his non citatis Corasius scribit in l. seruitutes. in 4. ff. de seruit. nu. 35. licet Paul. Castrensis ibidem col. penul. ab hac ratione discesserit. Sexto, ab eadem resolutione poterit dissolui quaestio illa, qua sepissime tractatur, an consuetudo in solutione Decimarum vim aliquam habeat [art. 8]ad eximendum ipsos laicos ab eo iure, quo soluere decimas tenentur. Nam a iuris vtriusque interpretibus frequentius in eam itum est sententiam, vt opinentur, consuetudinem posse a personalium decimarum solutione eximere seculares, non tamen ab obligatione soluendi praediales decimas. Ita sane distinxerunt Hostien. & alij in cap. in aliquibus. de deci. & praesertim hi, qui existimarunt, decimas praediales iure naturali & diuino, personales vero humano tantum institutas fuisse, horum mentionem fecimus hoc capi. versic. consequitur. Vnde hanc esse Communem opinionem fatetur Rochus Curtius in rubr. & cap. vltim. de consuetud. Folio paruo 12. colum. 3. per text. in dicto capitulo, in aliquibus. idem probat Card. a Turre Crem. in cap. reuertimini 16. quaestio. 1. artic. 7. nume. 12. Paul. Parisius consil. 25. lib. 4. col. 2 Eandem sententiam sequuntur Felin. in c. causam quae. de praescrip. Franc. Balb. de praescrip. 5 part. princ. quaestio. 7. Quidam vero censent, decimas consuetudine ad vigesimam, trigesimámue partem reduci posse, tolli autem nequaquam posse, quasi ius naturale & diuinum diminui, non omnino tolli possit. Huic opinioni subscripsere praeter alios Vincent. & Panormit. nume. 7. in c. in aliquibus de decimis. Fulgo. consi. 166. col. 2. Soci. consi. 295. col. 3. lib. 2. Bal. in l. comperit. C. de praescrip. triginta anno. Paul. Paris. dicto consil. 25. nume. 21. quod & Thomas velle videtur dum 2. 2. ques. 87. artic. 1. & quolibeto 2. artic. 8. scribit, Ecclesiam Romanum Pontificem, & legislatores ecclesiasticos potuisse statuere, vt ratione decimae partis alia pars minor a populo solueretur, ea ratione, quod huius rei certa quantitas, aut portio non iure naturali nec diuino, sed humano tantum inducta fuerit: igitur consuetudo circa hanc portionem constituendam, vt sit quidem decima, vicesimave, plurimum poterit efficere, capitul. vltimo. de consuetudi. Quamobrem sub Rubrica de decimis, passim statuitur, in solutione decimarum attendendam esse consuetudinem. c. in aliquibus. §. vlti. c. commissum c. cum sint homines. cap. dilecti. capu. ad apostolicae. ex quibus & alijs hanc opinionem in decimis praedialibus non tantum in personalibus dictae q. 7. Francisc. Balb. veluti magis probatam elegit. eandem Communem esse asserit eam sequutus Boerius in consi. Biturices. titu. de consuetud. praedi. §. 12. Glos. tamen & Innoc. in dictoc. in aliquibus indistincte censent nullam consuetudinem eximere posse laicos, nisi ea sit a Romano Pontifice comprobata, a solutione decimarum, nec personalium, nec praedialium, nec ab earum aliqua parte, quod satis durum est. Henricus tandem in c. peruenit. de decimis. col. 5. existimat, laicos posse consuetudine eximi partim a solutione decimarum personalium: a praedialibus vero nec vlla ex parte consuetudine eos immunitatem adsequi valere: sicque interpretatur tex. in dicto c. in aliquibus. veterumque authorum sententiam. Quibus me hercle opinionibus, ea qua potuimus diligentia atque solertia perpensis, in hac difficili, atque non inutili quaestione, certo certius opinamur, decimas ex ea parte, qua a iuris naturalis, & diuini instituto processere: nempe vt significant, ac praemonstrant ministrantium spiritualia congruam sustentationem, eandem que necessariam, nulla consuetudine tolli, nec diminuí posse: siquidem ius naturale, nec diuinum potest consuetudine vlla tolli, nec item diminui. Quod satis manifestum est ex his, quae notantur in c. vlti. de consuetudine. & ex ea ratione qua receptum est, ius naturale immutabile, ac perpetuum esse: atque itidem diuinum, quod ab vllo homine mutari nequit. Nam & si possit Princeps, ipsa ve consuetudo ius naturale, ac diuinum interpretari, ac docere ius praedictum ita esse intelligendum, vt in proposita specie, distinctis, certisue casibus, nihil aduersus ipsum ius naturale, nec diuinum committatur: nullo tamen iure fieri potest, nulla Principium licentia, nulla etiam immemoriali, vt aiunt, consuetudine, vt quod iure naturali, aut diuino Euangelico inductum fuerit, vel partim violetur, aut tollatur, quod euidenter colligam, ne ceruicosus quispiam refragetur existimans, posse consuetudine vel Summi praesulis dispensatione, ius naturale ac diuinum etiam ex causa diminui. Aut etenim animaduersa causa, quae hanc diminutionem suadet, ius ipsum naturale, nec diuinum violatur: quippe quod ex ea causa cesset tunc sane ea diminutio, vera est iuris diuini interpretatio, quae ostendit manifeste, eum casum minime a iure naturali nec diuino vetitum esse: & ideo Princeps nihil nouum per hanc interpretationem inducit, nec dicitur ius ipsum diminuere. Aut eadem causa perpensa, nihilominus iuris naturalis, vel diuini prohibitio, aut praeceptum constat in hac ipsa parte, in hac ipsa specie, cuius gratia diminutionem, limitationemque iuris naturalis, & diuini permissam esse Summis Principibus fatentur quidam. Nulli dubium est, quin & in hac parte iuris diuini, aut naturalis, praecipientis, aut vetantis tollatur vis, ac potestas, eiusque obligatio. Quod si ita est, libentissime quaeram, vbi vel ex ratione, vel ex auth oritate sufficienti permissum sit etiam Summis Principibus, iuris naturalis vel diuini vinculum tollere, obligationem remittere: quenquamue mortalium ab eis eximere? At fortasse dices, licet quidem Christiani orbis monarchis aliqua ex parte iuris naturalis, & diuini vinculum remittere, quanuis totam iuris eiusdem vim tollere eis concessum non sit: hoc profecto vti futile & leue commentum subsistere non potest, cum Summo etiam Praesuli non liceat ius diuinum, nec naturale violare: & aperte constat ex praedicto moderamine, violentiam, iniuriamque iuri diuino, & naturali, irrogari: siquidem quod ex eis iuribus ante hanc particularem derogationem vigebat, modo post eam euanuisse censetur: quod dicendum non est. Id etenim conuincitur ex traditis a me ipso in Epitome de sponsalibus, secunda parte c. 6. §. 9. & capitu. 8. §. 6. numero 4. Eas vero decimas, quae iure tantum humano indictae Christianae plebi fuere, similiter censemus tolli posse consuetudine, quae rationabilis sit, ac legitime praescripta, qua & caetera, quae iure etiam Pontificio statuta sunt sepissime & regulariter tolluntur, c. vlti. de consuet. l. de quibus. ff. de legib. vnde plura colligi hoc in tractatu, & deduci poterunt. Primum hinc constat, consuetudine induci posse, vt clerici a personalibus decimis sint immunes, licet iure canonico, etiam si sint ecclesiarum rectores, eas soluere teneantur. tex. a quibusdam ita intellectus, in c. nouum genus. de deci. vbi Abb. post Innocent. quam sequuntur Cardin. consil. xc. Hosti. Abb. & alij communiter in c. veniens. de transactio. Regia lex 2. titu. 21. part. 1. Quae tamen indistincte loquitur, & quibusdam magis placet, clericos iure communi a personalibus decimis liberos esse, propter cap. nouum genus. clericos inquam curam animarum habentes. Sic sane receptum est, clericos, etiam ecclesiarum rectores, obnoxios esse decimarum solutioni ex praedijs patrimonialibus, quae sint vel in propria, vel in aliena parochia constituta, iuxta communem omnium resolutionem in dicto cap. nouum genus. vbi glos. Regia lex 2. titu. 5. lib. 1. ordina. Item diuus Thomas 2. 2. q. 87. articul. 4. a quibus etiam possent eximi consuetudine, vel praescriptione. glos. in c. in aliquibus. de deci. & in c. quia cognouimus x. q. 3. Feli. in c. causam quae. col. 1. de praescrip. Balb. de praescript. 5. part. princip. q. 7. Erit igitur aduertendum, posse clericos, etiam si non sint ecclesiarum rectores, consuetudine, vel praescriptione eximi a solutione decimarum personalium, & praedialium, etiam ratione prediorum patrimonialium, quae sint in alterius parochia. Secundo, licet magis communiter receptum sit, ex praedijs ecclesiarum intra alterius parochiae limites sitis, decimas eidem parochie soluendas esse, prout not. Pan. & alij in d. c. nouum genus. idem Pan. in c. pe. 1. nota. de deci. idem in c. 1. de censi. post gl. ibi. & eleganter Cardi. consi. 88. nec refert, sint ea praedia dotalia vel non, secundem eosdem, quorum est opinio communis, hoc adserente Baldo Nouello de dote, col. 2. consuetudine tamen aut praescriptione obtineri poterit libertas ab harum decimarum solutione: & ita plerisque in regionibus obtentum est, nec immerito, cum & iuxta iuris canonici sanctiones decimas istas minime deberi scripserint. glos. singul. in dicto cap. nouum genus. Diuus Thomas dicto arti. 4. & ibi Caiet. Balb. dicta q. 7. Regia lex 2. dicto titu. 21. & dicta l. 2. titu. 5. lib. 1. ordina. probatur autem haec secunda illatio ab his, qui praecedentem tenuere. Tertio, deducitur iure optimo procedere consuetudinem, ex qua decimae vni ecclesiae debitae iure communi, alteri ecclesiae soluantur. c. ad apostolicae. c. cum contingat. c. quoniam. de elect. idem probatur alibi saepissime, dum scriptum est, consuetudinem in decimis soluendis considerandam esse: atque ibi hoc tradunt Abb. & alij. Cardi. consi. 88. Quarto, fortiori ratione procedit, quod glo. &. Doct. per text. ibi tradiderunt in dicto c. cum contingat. dicentes, consuetudinem veluti iustissimum interpretem obseruandam esse, quoties de iure dubium est, cui ecclesiae decimae ex certis rebus sint soluendae: quod passim contingere poterit: imo in hac specie sufficiet decem annorum consuetudo, cum ea non sit contra ius canonicum, sed potius eiusdem iuris aequa interpretatio, quae praeter ius aliquid inducere censetur, secundum Abb. in dicto c. cum sint homines. cuius opinio ex eo probatur, quod etiam iure canonico consuetudo praeter ius, legitime decennio inducitur, gl. optima in c. vlti. ver. consuetud. de consuetud. in 6. Abb. in c. certificari, col. 1. de sepultu. Rochus Curtius in c. vlti. de consuetu. in 2. requisito consuetudinis. q. 3. post Innocent. Hostien. Abb. & Doct. ibi. Bart. & communem in l. de quibus. col. 5. ff. de legib. Oldradus consi. 285. Abb. & Feli. col. 2. in c. statuimus, de maio. & obedien. Quinto, hinc verum esse apparet, quod paulo ante ex Hosti. & alijs retulimus: nempe consuetudine induci posse exemptionem a solutione decimarum personalium, vt nec laici earum partem aliquam soluere teneantur, cum ist haec consuetudo iuri tantum humano deroget, nec irrationabilis sit, saluis praedialibus decimis, quae sufficere videntur congruis sacerdotum alimentis. Sexto, pariter infertur, veram esse illorum sententiam, qua decisum est, consuetudine posse decimam praedialem reduci ad vicesimam. aliamve portionem: modo ea sufficiat honeste sacerdotum sustentationi: notat Guido Papae decis. 284 dicens, ita Gratianopoli seruari. Septimo, eodem iure defenditur consuetudo, quae passim in orbe Christiano viget, vt ex certis fructibus nulla soluatur decima nec eius aliqua portio, vt pote de foeno, de herbis, ex oleo, si tamen ex alijs reditibus supersit iusta sacerdotum sustentatio: ita praeter alios scribit Paul. Castr. consi. 17. lib. 2. Octauo, ex his colligi poterit veritas glos. in c. cum homines, de deci. quem sequuntur ibidem Abb. & Doct. & est similis in dicto c. reuertimini. quam dixit notab. Ias. in l. 2. q. 37. C. de iure emphyt. a quibus traditum est, laicos teneri omnino decimas deferre ad horrea clericorum, etiam si non fuerint ab eis petitae, cum tamen e contrario sint, qui teneant, decimas non deberi, nisi petantur a sacerdotibus: ita quidem censent Archi. in c. 1. de deci. in 6. Rota in antiquis, 25. Feli. in c. si autem col. 4. de rescript. Balb. de praescriptio. 5. part. quaest. 7. Adrianus quod libeto 5. artic. 1. ad finem. Guido Papae decis. 283. Ex quibus colligit amplius Paul. Paris. consil. 15. nume. 26. lib. 1. quod si decimae tempore collectionis fructuum a sacerdotibus non petantur, postea peti non possunt: quod nec iure verum est, nec ab Archid. & sequacibus commode deduci potest, cum hi expressim priorem assertionem proposuerint ex diuo Thoma 2. 2. questio. 87. articu. 1. ad finem. cuius verba inferius a me explicabuntur aliter, quam ab his accepta fuerint: & tamen vtcunque sit, nec ex Archi. nec ex alijs id potest adsumi, quod Parisius existimat aequum & verum esse: & ideo eius ampliationem falsam esse asseuerans, hac in controuersia tria vel quatuor proponam. Primum, seruandam esse consuetudinem, si ea alicubi vigeat, quod laici teneantur decimas deferre ad horrea clericorum, & eas clericis etiam non petentibus tradere. Secundum, si horrea sint publice deputata, ad quae decimae omnium sacerdotum deferantur, opinor laicos teneri, etiam clericis non petentibus decimas in ea horrea adducere: satis enim fit decimarum tunc petitio. Tertium, opinor laicos teneri tradere decimas clericis etiam non petentibus, licet scientibus quantum iure decimarum sibi pertineat: modo leui sumptu & labore possint istae decimae ad horrea clericorum, eorum que domos adduci: alioqui si id non potest fieri, nec leui sumptu nec labore, non tenentur iure laici decimas afferre in domos horreave clericorum, atque ita intelligo contrarias opiniones, quas modo retuli. Quartum, est aduertendum etiam cessantibus consuetudinibus, laicos non posse frumentum aliosue fructus in propria horrea condere, nisi prius clerici certiores fiant, vt vel ipsi, vel eorum procuratores adsistant, & sint praesentes fructuum collectioni, iustasque eorum decimas percipiant, ne vlla fraus a laicis fieri possit in solutione decimarum: sicuti expresse adnotauit Spec. tit. de deci. ad finem. quem sequuntur Abb. & Doct. communiter in c. ex parte. in 2. de deci. Aufrer. in capel. Tholosana 109. & 432. Boeri. in consuet. Bituric. tit. de consuetu. praedialibus. § 12. Guid. Papae q. 283. ex l. 2. C. quando & quib. quarta pars deb. lib. 10 adiuncta l. non solum. ff. de rei ven. text. singularis in l. 2. titu. 5. libro 1. ordina. & in pragma. 17. Quanuis consuetudine possit obtineri contrarium, scilicet vt laici libere colligant frumentum, caeterosque fructus, & eos in propria horrea sine testibus condant, hisque ita conditis decimas integre ministris spiritualium reddunt: quod in specie late probat Aymon Sauilli. consil. 21. proquo videtur mihi, ni fallor, expressa Regia lex 3. titu. 5. lib. 1. ordina. licet huic consuetudini aliqua ex parte refragentur Specul. & sequaces. Nono, principaliter hinc perpendi poterit ratio vera & sane iustissima, quae Catholicos Hispaniarum Reges & praesertim Carolum primum, Caesarem inuictissimum induxit, vt publicis edictis vetuerint, in his regnis decimas a laicis exigi, quae per consuetudinem contrariam non consueuerunt solui, quemadmodum cautum est ab eodem Caesare Toleti. anno 1525. l. 14. & 76. rursus anno 28. Madricij. l. 19. ac deinde Segobiae, anno 32. l. 56. idem que apud Gallos statutum est a Philippo quarto, anno 1354. ac ex consuetudinibus Aruerniae idem constat tit. 17. arti. 18. & ex consuetudinibus Bituricensibus titu. de consuetud. praeiudicialibus. § 12. vbi ita pluries iudicatum fuisse Parisijs adserit Boerius. Decimo, his omnibus animaduersis apparet, hanc consuetudinem, quam circa decimas iure obseruandam esse censuimus, ex quadraginta tantum annorum vsu sufficientem esse, vt ea legitime praescripta censeatur. text. insignis in c. vlti. de consue. quod in specie ista, quam tractamus, Paulus Paris. scribit consi. 25. nu. 6. & 27. lib. 4. Nam quoties de consuetudine, non de praescriptione agimus, quadraginta annorum vsum legitimum esse censere tenemur: tametsi eadem in specie praescriptio longius tempus exigat. Anto. in dicto c. vlti. nume. 39. Felin. in c. ad audientiam. de praescrip. nume. 25. Nec ad consuetudinem istam, etiam si ei aduersetur iuris communis praesumptio, titulus est necessarius, cum text. in c. 1. de praescript. in 6. procedat in praescriptione non in consuetudine secundum Archidiac. Domi. & alios ibi. Deci. consil. 134. ad finem. Alex. consili. 6. lib. 1. gl. Abb. & ibi Rochus Curtius in d. capi. vlti. folio paruo. 44. Ias. in l. de quibus nume. 49. ff. de legibus. Francis. Balb. de praescrip. 1. parte princip. q. x. a quibus & alijs itidem receptum est, nec bonam fidem requiri ad consuetudinem inducendam. Et licet Soci. consi. 297. lib. 2. Fulg. consi. 166. & expressius Balb. de praescrip. 5. part. princ. q. 7. senserint, hanc consuetudinem non posse induci minori seu breuiori tempore, quam eo, cuius initij memoria hominum nulla sit: eorum sententia in consuetudine vera esse non potest: quamuis in praescriptione iure probatissima sit, cum vel quadraginta anni probato titulo, vel tempus, cuius initium nulla hominum memoria teneat, requiratur ad prescriptionem efficiendam in hac re, quam tractamus. d. cap. 1. de praescript. in 6. vnde maxime ad hoc conducit scire, qualiter consuetudo a praescriptione distinctim cognoscatur: quod ex Abb. Curtio, Balbo in dictis locis percipi dilucide poterit: & potissimum ex Antonio in dicto cap. vlt. numer. 49. Vndecimo, attente & diligenter pensitatis his, quae hac de re tradidimus, censendum est, irrationabilem, & omnino iniquam esse eam consuetudinem, quae laicos omnino ab omnium decimarum, personalium quidem & praedialium solutione, & obligatione eximeret in aliqua regione prouinciaue: etiam si sacerdotes eiusdem ibidem spiritualia ministrantes, aliunde quam a decimis congrue possent alimenta percipere. Nimia etenim haec est exemptio: siquidem ex ea tollitur illa recognitio, quam iustissimum & aequissimum est sacerdotibus ministrantibus spiritualia exhiberi, aliquo praestito stipendio, vnde ab episcopis haec irrationabilis consuetudo admittenda non est, imo penitus rescindenda. Septimo, ad eandem rationem expendi poterit dubium illud, an ex priuilegio Romani Pontificis possit laicis competere immunitas a solu[art. 9]tione decimarum. Et plane qua ex parte iure naturali, vel diuino Euangelico sacerdotibus decimae debentur, non possunt a summo Pontifice tolli, ea vero qua iure humano debitae sunt per priuilegium Apostolicae sedis, aliqua ex causa id iustificante, remitti aliquibus possunt, cum hoc priuilegium sit dispensatio quaedam contra ius humanum, quae si sine causa fiat, tenet quidem in hunc sensum, vt factum eius ratione valeat, nec ab inferioribus in discrimen reuocetur, peccabunt tamen is, qui concesserit eandem, & is, qui ea vsus fuerit, quemadmodum explicuimus in Epitome de matrim on. 2 par. c. 6. §. 9. nu. 7. Et in hac materia hoc ipsum, quod vltimo loco diximus de dispensatione, sine causa, notat post alios Abb. in cap. a nobis. de deci. vbi gl. apertissime adseuerat, posse Romanum Pontificem quibusdam hanc obligationem soluendi decimas remittere, quia per hanc remissionem non tollitur ius naturale omnino, sed partim fit contra id dispensatio quedam particularis, quam sententiam ibidem omnes concordi iudicio receperunt, et eos sequuti Deci. in consi. 113. col. 2. Soci. consi. 297. vol. 2. Idem Decius in cap. cum ordinem. de rescript. in princi. quibus suffragantur iuris Canonici decisiones, quae horum priuilegiorum mentionem faciunt ea approbantes, cap. suggestum. cap. ex multiplici. dicto cap. a nobis. & cap. ex part. & cap. vlt. de deci. cap. accedentib. cap. si de terra cap. dudum. de priuileg. Regia l. 23. tit. 21. part. 1. Ratio tamen glo. & si ab alijs probata sit, iure non procedit, dum eadem dictat, posse Romanum Pontificem dispensare contra ius naturale, tollere tamen illud non posse, & ideo posse aliquibus remittere obligationem soluendi decimas, non tamen tollere omnino, et vniuersaliter preceptum de decimis soluendis, nam posse Papam aliquibus immunitatem istam concedere fatemur, quia iuri humano Pontificio non naturali derogatur, item non posse in vniuersum a summo ecclesiae principe praeceptum hoc tolli, verum esse censemus, non quia decime sint omnino iure naturali statutae, sed ex eo, quod tale decretum esset irrationabile, minimeque conueniens Christianae Reipublicae, cuius interest spiritualium ministros inopes non esse, sed vti laborantes in vinea Domini mercedem aliquam decentem a laicis capere, atque itidem neutiquam posset commode preceptum de soluendis decimis generali lege aboleri, quin iuri diuino, & naturali praeiudicium fieret, quod nullo pacto est admittendum. Octauo, eodem iure erit examinanda illa controuersia, que non minorem praecedentibus dubita[art. 10]tionem habet, an vera & propria praescriptio, titulo solius vsucapionis eximere possit quem ab obligatione soluendi decimas. Clericos etenim posse praescriptione adquirere exemptionem istam, cum sint capaces quasi possessionis spiritualium iurium, a iuris vtriusque Professoribus receptum est, & praesertim a gl. in d. cap. in aliquibus, quam Doct. ibi sequuntur. Feli. in d. c. causam quae. col. 1. Balb. in d. §. parte princip. q. 7. qui hanc opinionem intelligunt, etiam quo ad totam decimarum portionem, idem notat Domi. in c. 2. §. pen. de deci. lib. 6. & probatur in c. de quarta. de praescript. Laici vero velut in capaces huius quasi possessionis prescribere non possunt hanc immunitatem, sicuti gl. in d. c. in aliquibus, & hi, qui eam sequuntur in praecedenti sententia palam adseuerant, a quibus in hoc vltimo ipse dissentio, quippe qui etsi sciam laicos incapaces esse quasi possessionis iuris percipiendi decimas ex alienis fundis, quae ecclesijs debentur, dicto cap. causam quae. non video alicubi probari eos esse incapaces ad quasi possidendam exemptionem istam a solutione decimarum, cum nec istud ius sit spirituale, nec quasi spirituale, non enim est ius percipiendi eas decimas, quae sacerdotibus ministrantibus spiritualia debentur, nec easdem decimas vere debitas retinendi, sed ius percipiendi ex agris proprijs fructus integros absque detractione decimarum, quod quidem ius esse spirituale, vel quasi, eiusque incapaces esse laicos, mihi nondum ex iuris Pontificij sanctionibus constat. His accedit non omnino debilis ratio, quod si huius iuris & exemptionis a solutione decimarum essent in capaces laici, nulla confuetudo, etiam temporis, vt aiunt, immemorialis posset eximere laicos ab obligatione soluendi decimas integras, vel earum partem. Quod tamen falsum esse constat ex superius adductis, probaturque isthaec argumentatio: Quia nulla consuetudo, etiam temporis, cuius initium memoria hominum nequit comprehendi, non reddit capaces alicuius iuris eos, qui vere incapaces existunt. Abb. in 5. requisito consuetudinis, in cap. vlt. de consuet. & ibi Rochus fol. 30. col. 4. Feli. in d. c. causam que. col. 2. gl. in c. nobis. verb. iurisdictione. de iure patr. & in cap. sicut. verb. impedire. & ibi Abb. de electione. idem Abb. in cap. sacrosancta. col. vlt. de electio. Selua de benefi. 2. par. questio. 23. col. 6. & hi, qui Ioan. Monach. sequuntur in c. 2. de praeb. in 6. quorum memini in huius lib. cap. 10. Hinc igitur fit, vt posse laicos praescriptione eximi a iure soluendi decimas, etiam quo ad totum, verum esse, alijs refragantibus censeam, ea vero praescriptio, vel erit quadraginta annorum cum tituli probatione, vel temporis immemorialis iuxta cap. 1. de praescript. in 6. Erunt forsan, qui etiam hac opinione recepta existimabunt, non sufficere ad hanc praescriptionem perficiendam tempus ordinarium quadraginta annorum, sed esse omnino necessarium tempus ordinarium duplicatum ex Iurisconsulti ratione in l. sic. ff. quemadmodum seruit. amit. Vbi scriptum est in amittenda seruitute, quae sit discontinua, exigendum esse tempus duplicatum, idem adnotauit. glo in cap. cum ecclesia sutrina. de caus. poss. in glo. penult. cuius praeter alios meminit Ias. in l. 2. C. de iure emphy. colu. 2. Et licet Bernardus dixerit, hoc procedere iure ciuili, aliudque esse iure canonico, id frequentissime improbatum est, cum nulla hac in re constituatur differentia inter ius ciuile, & Pontificium. Nec satis facit, quod quidam diligenter satis animaduerterunt, Iurisconsulti responsum minime tractare de praescribenda seruitute discontinua, nec de amittenda discontinua eadem seruitute, siquidem ea duplicatio temporis necessaria non est, vbi seruitus ita constituta fuerit, vt alternis diebus vel noctibus ea possimus vti, sed id demum Iurisconsultum respondisse, duplicatum tempus requiri in amittenda seruitute, cuius vsus alternis annis, mensibus, vel hebdomadis competit, quod ibidem a gl. videtur perpendi, & expressius ab Anto. in cap. peruenit. de censibus. nu. 9. vers. & aduerte. Ripa in d. c. cum ecclesia. nu. 119. Balbo de praescript. 3. part. quartae part. princip. senserunt idem glo. & Doct. in l. penult. & fin. C. de seruit. & aqua. Nam cum ius percipiendi decimas non quotidie, nec alternis ad huc mensibus, sed certo anni tempore competat cum effectu exactionis, sitque eius quasi possessio minime continua, imo potius discontinua, authore Innocent. ind. cap. de quarta. & ibi Feli. col. pen. videtur rationem Iurisconsulti hac in re locum sibi vendicare. Verum huic obiectioni respondemus primo, ius istud percipiendi decimas non esse seruitutem, sed quandam iuris Pontificij iustissimam indictionem, qua decentissime ministri spiritualium retributionem ex temporalibus accipiunt, nec hoc ius est ad exemplar seruitutum temporalium censendum. Secundo, eadem obiectio cessat, quia duplicatio temporis a Iurisconsulto inducta ad quadraginta annorum spacium tantum extenditur iure Canonico: ita vt quadraginta anni iure Canonum saepissime ad prescriptionem requisiti, minime duplicentur, quemadmodum notant Panormit. Felin. & alij in d. cap. de quarta. Caepola de seruit. vrb. praed. cap. 24. quorum opinionem fatentur Communem esse Francisc. Balb. d. 3. part. q. 2. sicuti nec viginti anni, qui iure ciuili inter absentes exiguntur, in his praescriptionib. duplicantur, secundum gl. in d. l. pen. & fi. Caepolam & Balb. in dictis locis, aduersus Abb. in d. c. de quarta. col. penul. Sed & tertio considerandum erit, in personalibus seruitutibus, que a re personae debentur, vel a persona personae, minime dari seruitutem discontinuam, siquidem animus semper & continuo possideat. l. 3. §. vnde vi. ff. de vi & vi armat. Bart. eleganter in l. iusto. §. non mutat. ff. de vsucap. cui caeteri consentiunt, & maxime Paul. Castren. consi. 3. col. vlt. lib. 2. et consi. 444. lib. 1. nu. 18. Abb. in cap. cum ecclesia. nu. 42. de caus. poss. & propri. quam opinionem fatentur Communem esse Balb. 2. part. 5. part. princip. q. 3. vers. circa primam. Et Feli. in d. c. de quarta. nu. 37. Quam ob rem in hoc dubio, quod tractamus, non erit locus Iurisconsulti responso, in dicta l. si sic. Quin & ex hac vltima ratione perpendendum erit, quod solet frequentissime in Praxin incidere, quantum, scilicet, tempus necessarium sit ad praescribendam seruitutem iuris paciscendi in alieno agro, & quibusdam visum est, tempus immemoriale requiri: nam ita verum esse censent Petrus Iacobi in pact. titu. de seruit. pecoris depressi, & sequenti. Cae[art. 11]pola de seruit. rust. praed. cap. de seruit. iuris paciscend. nume. 14. & cap. de seruit. aqueduct. nu. 39. Guido Papae decisi. 573. Anchar. consil. 255. Decius consil. 483. numer. 26. Bertrand. consil. 24. lib. 1. numer. 10. Parisius consil. 27. libro primo. numer. 70. Chassanae. in consuetu. Burgundiae rubr. 13. §. quinto. numer. 16. & 17. Quorum omnium ea est praecipua ratio, quod ista seruitus habet causam, aut quasi possessionem discontinuam, & ideo non poterit praescribi aliter, quam per tempus immemoriale. text. in l. hoc iure. §. ductus aquae. ff. de aqua. quot. & aestiua. l. seruitutes. La magna. ff. de seruitutibus, vbi. gl. & communis, quam praeter alios tradit Balbus de praescript. 2. part. 4. partis principa. & ante eum Caepola de seruitut. vrban. praed. cap. 19. Vnde cum isthaec ratio communis sit, consequitur necessario, praemissam conclusionem ab ea deductam etiam communem esse, & ea ratione in Praxi admodum est recepta in supremis huius regni tribunalibus. Sed ex nouioribus quidam opinantur, rationem falsam esse, omnino existimantes, seruitutem, cuius causa discontinua sit, praescriptione ordinaria adquiri posse, nec requiri immemoriale tempus, quod modo discutiendum non est, nam & eam disputationem lector, si libuerit, legere poterit apud Ioannem Longouallium, in repet. l. imperium. 4. parte. ff. de iurisdictio. omnium iud. & Corasium in l. seruitutes. 4. ff. de seruit. numero 21. Et tamen etiamsi communis opinio iure non probaretur, ad huc in vsucapienda hac iuris pascendi seruitute requirendum esset tempus, cuius initium memoriam hominum excedat, vel quadraginta annorum cum titulo, ex eo quod ista seruitus maximi sit praeiudicij, & praescribens habeat contrariam iuris praesumptionem, sicuti paulo antea diximus ad intellectum c. 1. de praescript. in 6. ex quo & defendi poterit, quod Dynus in regu. possessor. numero 34. scribit, dicens, iure Canonico ad praescribendum vsumfructum requiri tempus immemoriale, dum subdit, vel verius transcursus temporis, a quo memoria non extet, quod & iure ciuili procedere Accursi. sentit in d. §. non mutat. vsufructus etenim seruitus est. l. i. ff de seruit. cuius vsucapio habet iuris praesumptionem aduersam, censeturque maximi praeiudicij, quam ob rem requirit quadraginta annorum possessionem cum titulo, vel tempus immemoriale. Ab omnibus tamen receptum est, vsumfructum, quantum ad tempus & titulum, eodem modo vsucapi, quo dominium, cum pars dominij sit, nec in hoc vllam esse differentiam inter ius Canonicum & Ciuile, ex his quae tradunt Panormit. in dicto cap. de quarta. numer. 27. Paul. Castr. in d. l. seruitutes. in fine princ. Bart. & alij in d. §. non mutat. Balb. de praescrip. 2. par. 4. partis princi. q. 2. col. 3. & Doct. per tex. ibi in l. vlt. C. de long. temp. praescript. Sed quia in hoc ipso capite non omnino consensimus interpretationi, quam Doctores passim comminiscuntur ad text. in d. c. 1. de praescript. in 6. non satis arridet nec placet, in vsucapione iuris pascendi eam decisionem admittendam esse. Igitur his summotis quaerendum est, sitne ista seruitus realis, an personalis? siquidem vbi realis sit, confestim erit locus sententie communi, qua diximus, tempus immemoriale requiri, at si personalis appareat, non erit exigenda tanti temporis vsucapio, ac sufficiet ordinaria, longique temporis quasi possessio. Seruitus sane ista iuris pascendi realis est, vbi ea constituitur ad vtilitatem alicuius praedij, nempe vt animalia, quibus illud praedium colitur, in agro vicino pascantur, vel vt animalia, quae in hoc praedio educantur, in alterius fundo pabulum habeant. l. 3. l. pecoris. ff. de seruit. rust. praed. l. 6. titu. 31. Parti. 3. notant Faber & Ias. in §. aeque. Inst. de actioni. colligitur ex his, quae Caepola tradit lib. 1. de seruit. c. 2. & tit. de seruit. rust. praed. c. de seruit. aquaeduct. & c. de seruit. iuris pascendi. in princip. secundum quem & alios erit haec seruitus personalis, cum alicui competit nullius agri aut fundi ratione. Quid ergo de seruitute iuris pascendi intra fines alicuius ciuitatis, oppidi, aut villae, vicinis alterius ciuitatis competentis, vt hi possint propria animalia mittere in pascua aliena, an erit realis, vel personalis? & esse personalem scribit Aymon Publicius in Consue. Aruerniae, tit. 25. arti. 2. quod expressim alter Aymon Sauillia cons. 4. col. 2. asseuerat ex hoc dicens, hanc seruitutem adquiri vsucapione ordinaria: nec requiri immemoriale tempus: quod ex Paul. Cast. colligitur in consi 113. in causa, quae vertitur inter communitatem barzani. & praeced. lib. 2. col. 2. nam & si seruitus ista causam discontinuam habeat cum personalis sit, animo semper quasi possidetur, vt paulo ante scripsimus. Verum seruitutem istam realem esse opinor, vel eo, quod gratia habitantium in certo loco constituatur: vel ipsi loco adquisita sit, aut contemplatione rei municipibus in aliqua ciuitate, vico, vel, oppido de gentibus perpetuo competat. text. insignis in l. testatrix. §. plures. ff. si serui. vendice. Parisius consi. 27. lib. 1. ad finem. Zasius tit. de seruit. rust. praed. col. 3. idem expressius lib. 1. singu. respons. c. 11. Ioan. Longouallius in d. l. Imperium 4. parte. Ergo si seruitus haec praedialis est, & discontinuam causam habet, iusta ratione colligitur perpensa communi omnium sententia, eam adquiri regulariter non posse vsucapione ordinaria, minorive, quam eius temporis, cuius initium memoriam humanam excedit. Et licet haec controuersia difficilis sit, maximamque dubitationem habeat concors omnium opinio, in praxi tamen ita receptum est: quam ob rem conabimur eam intra quosdam limites constringere, ne passim & sine delectu aduersus iuris rationem obseruetur: & ob id trademus species aliquot, quibus manifestum erit, non esse hanc communem sententiam in vniuersum accipiendam. Est siquidem considerandum, satis esse, allegantem ius seruitutis huius, seu alterius cuius libet discontinuae, in iudicium deducere, se vsum fuisse decennio hoc iure pascendi, sciente & patiente aduersario ex titulo donationis, venditionis, aliove sufficientiad constituendam seruitutem. Nam & si non probet hunc titulum, is omnino praesumitur, donec oppositum probetur. Nec tunc ratione praescriptionis seruitus adquiritur, sed titulo ex vsu decennij probato. glo. elegans vbi Bart. Paul. Castrensis, & alij communiter in d. l. seruitutes. Caepola de seruit. urb. prae. cap. 19. colum. 3. Balbus de praescrip. 2. part. 4. partis princip. q. 1. Alex. consil. 69. lib. 5. num. 7. Caepola in cons. ciuili. 11. col. penul. qui hanc esse Communem opinionem passim fatentur, & probatur in l. si certis annis. C. de pact. tradit etiam Felin. in cap. de quarta. de praescript. num. 41. Iason in l. qui in aliena. nu. 44. ff. de adquir. haered. tex. insignis in l. 1. §. vlt. ff. de aqua pluuia arcen. Secundo animaduertendum est, hac in re duos tradi casus a Petro Iacob. in pract. tit. de serui. pec. de pres. & Guidon. q. 573 quib. ius hoc pascendi decennio adquiratur. Primus sane vbi vsus hic decennio contingens praecesserit, patiente eo contra quem praescribitur, & recipiente mercedem aliquam in precium huius pastus pro quolibet animali, quolibet anno, vel mense, hic etenim actus simul cum patientia & vsu decennij, sufficit ad adquirendam hanc seruitutem. Secundo, idem erit, cum intra decennium, quo vsus huius iuris institutus est, in iudicio controuerso pronunciatum a iudice extiterit, pignora capta ab eo, contra quem praescribitur, restituenda fore vsucapienti, aut proposita in iudicio a pascuorum domino querela aduersus vsucapientem & vtentem pascuis alienis, reus absolutus fuerit, his equidem sententijs saltem bis latis, ac simul decennij vsus operantur legitimam adquisitionem. Quamuis ipse satis dubitem, an in Praxi obtineri possit, vt in his tribus speciebus a frequentissima omnium sententia recedatur. Et tamen illud est adijciendum, seruitutem etiam discontinuam ex vero, & probato titulo, bona fide, & decem annis inter praesentes, ac viginti inter absentes optimo iure ad quiri, vt expressim adserunt Paul. Castren. in dicta l. seruitutes. Caepola dicto c. 19. Balbus d. q. prima. col. 2. Felin. in d. c. de quarta. col. penul. Faber in dicto §. aeque. columna 5. ex l. vltima, in fine. C. de longi temp. praescript. l. si ego. §. primo. ff. de publici. His vero, quae de iure pascendi tempore adquisito adnotauimus, maxime congruit, quod scribit Panormitan. in capi. dilecti. numero 7. de arbitris. existimans, in his agris, quorum pascua pluribus ciuitatibus aut oppidis communia sunt, quosque compascuos appellat Cicero in Topicis, communionem, & societatem istam dissoluendam fore, quoties horum agrorum pascua non sufficiunt omnibus socijs, & necessaria sunt ad pascenda animalia eius oppidi, cuius dominio, limitibus, ac finibus cedunt & competunt. Quasi dominus praeferendus sit imminente hac necessitate tex. optimus in l. venditor. in fine. ff. communia praed. huic Panormit. sententiae suffragantur Doct. in dicto cap. dilecti. Isernia in constitu. Neapoli. Rubri. 37. libro 3. numero 2. Et ibi Afflict. numero 8. Idem Afflict. decisio. 290. Paul. Parisi. consil. 27. libro 1. numero 134. Rochus Curtius de consuetud. folio paruo. 46. colum. 2. quorum sensus idem significat, siue isti agri sint compascui ex praescriptione, siue ex pacto, siue alio quocunq, titulo. Loquuntur tamen hi Docto. in ea specie, vbi vnus ager est quo ad pascendi vsum, domino & alteri communis. Quod si praedia, & territorium duarum vrbium, vel oppidorum, compascua & communia sint, quoad vsum pascendi vtirusq, oppidi hominibus, & petatur huius societatis, & communionis dissolutio ex Panormit. opinione, probandum erit, hunc promiscuum pascendi vsum non sufficere animalibus illius oppidi, qui hanc dissolutionem petit, alioqui locus non erit huic petitioni. Sed & quoties quis vel praescriptione, vel pacto, ius habet pascendi animalia in praedio alieno, non potest praedij dominus quidquam agere, quo liber hic vsus pascendi impediatur, sicuti nec dominus fundi seruientis potest aedificare in praeiudicium seruitutis. l. si domus. ff. de seruit. vrb. praedio. l. si eo loco. ff. si serui. vendic. optime Socin. consil. 105. & sequentib. libro 1. Et in hac specie de iure pascendi Aymon Sauilli. consil. 4. colum. 2. & alter Aymon in consuetud. Aruerniae. folio 155. colum. 2. & Caepol. in tractat. de seruit. rustic. praed. cap. de seruit. iur. pasc. nume. 18. & 26. Sic rector ciuitatis, eiúsue decuriones minime possunt praeter morem iam vsu receptum, vel ex consensu omnium, aut ad publicam vtilitatem, vel ex Regia permissione pascua omnibus ciuibus communia, vel ad tempus, vel perpetuo inter dicere, nec ex eisdem agris partem aliquam certis claudere limitibus, & prohibere pascendi vsum, quod notat Bartol. in l. toties. §. primo. per text. ibi. ff. de pollicitat. Idem Bart. in l. ambitio. numero duodecimo. ff. decret. ab ordine faciend. Caeterum, vt ad tractatum de decimis, a quo di[art. 12]gressi fuimus, redeamus, si verum est, posse laicos eximi a iure soluendi decimas, vel praescriptione, vel consuetudine, iuxta ea quae superius tradita fuere, discutiendus erit sensus verborum, quae diuus Thom. scripsit. 2. 2. quaest. 87. artic. 1. ad finem. & quodlibet. 6. art. 10. his equidem, & similiter laudabiliter ministri ecclesiae decimas non requirunt, vbi sine scandalo requiri non possent propter desuetudinem, vel aliquam aliam causam. Nec tamen sunt in statu damnationis, qui non soluunt in Iocis illis, in quibus ecclesia non petit, nisi forte propter obstinationem animi, habentes voluntatem non soluendi, etiamsi ab eis peterentur. Hactenus Thom. addit ipse quodlib. 2. arti. 8. male facere ecclesiarum rectores, si decimas exigunt a laicis in ea prouincia, vbi non est consuetudo eas dari, & sic vbi consuetudine obtentum est, decimas ministris ecclesiarum non solui, cum ea petitio maximam praeberet scandalis & tumultibus occasionem. Ex his etenim ego colligo, diuum Thom. fateri, sacerdotes nec posse, nec debere decimas exigere, vbi vel praescriptione, vel consuetudine, earum solutio & exactio cessauerit. Quod si ea consuetudo prescriptióue potuerit obligationem soluendi decimas tollere, non dubium est, nec tunc sacerdotibus eas exigentibus absque vllo scandalo, necessario soluendas esse. Sin autem consuetudine, aut praescriptione tolli non potuit obligatio ista ob particulare scandalum, non est omittenda decimarum exactio, tametsi ob generale periculum, vt schismati obuietur, laudabiliter omitti posset, vt scribit Alexand. Halensis 3. part. q. 51. membro. 6. artic. 1. Deinde si vere sunt laici decimarum debitores, non video quo pacto valeant excusari ab earum restitutione, ac subinde a peccato, ex eo quod a sacerdotibus decimae non petantur, nec enim ex hoc libera earum remissio deducitur, potissimum quia non sponte omittitur petitio, sed ne locus detur scandalo. Igitur non constant sibi ea, quae Thom. scribit: nisi eius verba intellexerimus, praemissa consuetudine, quae iure potuit obligationi decimarum derogare, nam tunc laici minime tenentur decimas soluere sacerdotibus, etiam petentibus. Et quod Tho. sentit hanc consuetudinem nequaquam eximere laicos a decimarum obligatione, vbi ecclesia eas petat, accipiendum est de petitione, quae fiat a Rom. Pont. vel a concilio, sublata hac ipsa consuetudine aliqua iusta ratione, per sententiam, decretum, aut constitutionem ecclesiae, sicuti intellexerunt eadem verba Floren. 2. par. tit. 4. c. 3. §. 6. & Syl. verb. 10. q. 4. versi. quantum ad 3. Haec tamen consuetudinis derogatio ab ecclesia omittenda est, ab ipsoque summo eius pastore ob scandalum euitandum, atque ita sunt interpretanda, quae a diuo Tho. hac de re scripta sunt. Sic dum ecclesia consuetudinem istam non reuocauerit, laici eam seruantes liberi sunt a peccato, ei vero obnoxij, si obstinato animo ita ea consuetudine vtuntur, vt parati sint decimarum solutionem omittere, eamque immunitatem proterue & contumaciter defendere, etiam praedicta consuetudine ab ecclesia reuocata. Illud vero praetermittendum non est, eam praescriptionem, qua adquisitum est ius percipiendi decimas intra alienam parochiam, ad noualia mi[art. 13]nime extendi. text. insignis in cap. cum contingat. de deci. siquidem praescriptio non procedit sine possessione, que in noualibus nusquam contingit, & ideo in eis praescriptio obseruanda non est. optimus ad id textus in l. 1. §. si quis hoc interdicto. ff. de itine. actuque priuat. vbi Bar. & Angel. ad idem l. qui fundum. §. 1. ff. de vsucap. pro empt. quam dicunt sing. esse Roma. Singul. 577. & Balbus de praescript. 2. part. princip. q. 2. Hoc tamen verum est, vbi nouale omnino distinctum est ab his agris, qui coli consuetuere, & e quibus praescribens decimas obtinuit. Nam si nouiter proscissus fuerit ager, ex quo Sylue caeduae, glandium, foeni aut herbae reditus percipiebantur, & horum decima portio vsucapienti soluta fuerit, etiam ad eum pertinebit frumenti nunc primum ab agro collecti decima. Hic etenim ager vsucapienti decimas reddere consueuit ex fructibus ab eo perceptis, vnde parum refert fructus eius nunc mutari, secundum Panormit. in consi. 71. in 2. lib. & Paul. Pari. cons. 73. lib. 4. his accedit tex. in cap. commissum. & in cap. cum in tua. de deci. vbi Panormita. Felin. in cap. auditis. nume. 9. de praescription. Balb. dict. q. 2. Nec oberit praemissis decisio tex. in c. ex parte. in 3. de deci. qua probatur, priuilegium de percipiendis decimis alicui concessum etiam noualia continere. Quia distinctum ius est in priuilegio concesso ecclesiasticis, quod ad noualia extenditur, seu noualia comprehendit, licet prescriptio non sit ita benigne intelligenda. glo. & alij communiter, quemadmodum ibi testatur Panormit. in cap. cum contingat. de deci. Priuilegium vero hac in re laicis concessum nequaquam seruandum erit in noualibus. c. tua. §. vlt. de deci. Regia l. 23. tit. 21. part. 1. Sed profecto magis consonum iuribus apparet, priuilegium de decimis percipiendis, etiam clericis concessum ad ipsas noualium decimas minime extendi, cum ea decisio, quae Communem opinionem probare videtur in d. cap. ex parte. specialem rationem habeat, quippe quae meminerit priuilegij concessi his, quibus iure communi, & ordinario decimae competunt, licet ab eis ius eas percipiendi, praescriptione iureve speciali sublatum sit: quod quidem priuilegium fauorabilem causam habet, & ideo ita large accipitur, vt & noualia includat. ex gloss. egregia in capitu. statutum. de praebend in 6. cuius alibi mentionem fecimus, atque ita in specie a communi sententia discedit Fortun. in §. & quid si tantum. ff. de lib. & posth. colum. 77. cui suffragatur tex. in cap. 2. §. 1. de deci. in 6. Vbi & initio capitis expressum est, non satis esse, quod quis habeat priuilegium percipiendi decimas intra alterius confinia, vt percipere possit noualium decimas: nisi & quo ad noualia priuilegium speciale fuerit adsequutus: Quin & hoc ipsum de percipiendis noualium decimis erit stricte interpretandum sicuti ibidem cautum est, & praeterea priuilegia, cum ex his alteri fit prae iudicium, restringenda sunt ad hunc sane modum, vt attentis, & mature perpensis verbis & mente concedentis, in eo accipiantur sensu, qui minus alterius iuribus laedat. text. in regu. ea quae. de regul. iur. in 6. cap. cum olim. & ibi Docto. de consuetu. cap. penul. vbi gloss. & Abb. & idem Abb. in cap. quia circa. de priuileg. glos. in l. vlti. §. in computatione. C. de iure delib. gloss. & Abb. cap. cum olim. in 1. de priuileg. Alexand. consi. 229. columna 6. & 7. libro 2. Deci. consil. 113. Felinus & Deci. in cap. super eo. de offi. deleg. Deci. in cap. quae in ecclesiarum. de constitut. numero 26. & consil. 520. columna 1. Iason in l. quo minus. ff. de flumini. Felinus in capit. 1. numero 4. de rescript. Idem in cap. causam quae. numero 10. eodem titulo. Selua. de benefic. 3. parte. quaestione 13. Abb. in cap. in his. de priuileg. Gozadi. consil. 14. numero 18. a quibus plura ad id iura inducentibus praemissa deducitur resolutio, quae maxime probat Fortuni. sententiam. Ad id idem consideranda est decisio text. in dict. [art. 14]cap. penulti. de priuileg. ex qua priuilegium alicui concessum, quo is eximitur a solutione decimarum ex fructibus noualium, intelligendum est de his noualibus, in quibus alter non habet tempore dati priuilegij, quasi possessionem iuris percipiendi decimas, & hoc, ne illi fiat praeiudicium praeter concedentis hanc immunitatem intentionem, quo fit, vt idem sit dicendum, vbi noualia essent tempore datae immunitatis proscissa, & ex eis debitae fuissent decimae alteri, secundum Panormita. hoc ex communi omnium sententia adserentem in dicto c. penult. ac tandem, si eidem Panorm. credimus, praefatum priuilegium erit intelligendum in his noualibus, quae post ipsius dationem proscissa fuerint, non in his, quae iam tempore datae immunitatis proscissa fuerant, cum statim facta proscissione, & ipsis agris cultis sit acquisitum maximum ius, quo ad decimas percipiendas his, quibus idem ius alioqui competebat. Et ideo non est voluntatis Romani Pontificis, eis praeiudicare, nisi id aperte constiterit. Qua ratione conciliari, ni fallor, possunt due sane repugnantes sententiae, vna quidem eorum, qui constanter adseuerant, praedictam Decretalem constitutionem etiam procedere in priuilegio immunitatis á solutione decimarum ex agris antiquitus cultis, & coli solitis, vt id priuilegium accipiatur & intelligatur absque praeiudicio eorum, qui sunt in quasi possessione percipiendi ex eisdem agris, & eorum fructibus decimas, quasi Pontifex summus noluerit eis praeiudicare. Quod ita esse existimarunt Innocent. & Cardin. in dicto capi. penulti. Oldrad. consi. 268. Feli. in cap. causam quae. de rescript. nume. 11. Et Catellianus Cotta in vltimis memoralibus. dictione, Priuilegia. Altera Boatini & Abba. in dicto capitulo penultimo, quibus accedit eleganter Decius consilio 113. Hi etenim contrarium expressim profitentur, censentes, priuilegium immunitatis a solutione decimarum ex agris antiquitus cultis, ac iam proscissis, esse obseruandum etiam in his agris, e quibus decimas alij percipiebant, idque ius tempore dati priuilegij quasi possidebant. Nam huius difficultatis propria & vera dissolutio pendet a verisimili, & praesumpta mente concedentis hoc priuilegium. Atque ideo si possessio est penes eum, ad quem iure communi spectat, nec alibi potest ea immunitas effectum sortiri, opinio Panormitan indubio admittenda est, cum huius possessionis scientiam praesumatur concedenti satis notam esse, cap. 1. de constit. in 6. & ei derogare voluisse, Quod secus erit, vbi ea immunitas potest effectum habere extra res illas iure communi possessas, quibus & earum possessioni non est presumendum principem derogare voluisse. Sic sane vbi possessio iuris percipiendi decimas est apud eum, cui iure communi & ordinario minime competebat, licet priuilegio, consuetudine; aut praescriptione alioqui ei quaesita sit, omnino locum sibi vendicat Innocentij, Cardina. & aliorum sententia. Cum priuilegium simpliciter concessum de decimis, ex agris etiam antiquitus cultis non soluendis, vllo pacto non praeiudicet his, quibus praeter ius commune competit quasi possessio percipiendi decimas, ex eo, quod huius quasi possessionis summus Pontifex ignarus est, nec eius mentionem in priuilegio fecerit, & ideo eam tollere non praesumitur, quod ex his, quae in dicto capitulo penultimo scribit Panormitan. colligi diligenter poterit. # 18 ARGVMENT. CAP. XVIII. Expenditur constitutio l. diffamari. C. de ing. & manu. SVMMARIVM. -  1 Nolenti, mandante iudice instrumentum exhibere, denegatur ius id in posterum in iudicio ad fidem obtinendam producendi. -  2 Vt imponatur perpetuum silentium diffamanti & nolenti agere, bina admonitio requiritur. -  3 Quid distet l. diffamari a l. si contendat. ff. de fideiuss. -  4 Iudex ipsius rei principalis adeundus est, cum alterum ex his remedijs in iudicio proponitur. -  5 Excommunicatus non est admittendus, si velit vti auxilio dictarum legum, & ibi de exceptione excommunicationis in foro seculari opposita. -  6 Actor vocatus ad iudicium ex l. diffamari. & similibus, poterit eligere alterum ex duobus iudicibus ipsius rei. -  7 Dictarum legum decisio etiam in criminalibus admittenda est. -  8 Successor vocatus ad primogenium, potest iudicis officium implorare viuente ipso possessore, cui successurus est, vt pronuncietur, primogenium ad eum mortuo possessore pertinere. CAPVT XVIII. DVO traduntur iure Caesarum affinia remedia, quibus consultum est illis, qui vel aliorum diffamatione iactantiáve passim infestantur, vel timent actionibus non oportune mi peti: eo sane tempore, quo legitimis defensionibus varijs casibus fuerint frustrati. Primum est ex l. diffamari. C. de inge. & manu. Alterum ex l. si contendat. ff. de fideiussor. Nam vt primum examinemus, erit diligenter adnotandum, id auxilium diffamatis competere, in eum effectum, vt a iudice cogantur diffamantes intra certum diem actionem vel ius quod habent, in iudicium deducere, adiecta comminatione: & ea postmodum exequutioni tradita, perpetui silentij imponenda, ni intra praefinitum diem egerint. text. singu. in dicta l. diffamari. vbi hoc expressim adnotarunt Albericus, Saly. Fulgo. & Bal. num. 16. Innocent. colum. 1. cui caeteri accessere in capit. conquerente. de offic. ordin. Antoni. & Feli. num. 16. in cap. accepimus. de fide instrumen. Rota Antiqua. 305. Angel. Areti. Inst. de except. in princip. num. 23. Hanc siquidem formulam prae oculis iudices habere debent, quoties iusta causa id postulauerit: Decernere sane tenentur in hunc modum interloquuti, vt intra certum diem agat quis actione sibi competenti, hoc adiecto, eum alioqui non esse audiendum, eique perpetuum silentium imponi, quod etiam probatur in capit. vlti. qui matri. accusa. possunt. vbi gloss. cap. accepimus, de fide instrumen. gloss. optima, ac communiter recepta in l. 1. C. vt nemo inuit. agere. vel accusa. cogatur. Quibus accedit, quod si iudex aliqua iusta ratione motus praeceperit in [art. 1]iudicio instrumentum quoddam exhiberi, eius vero possessor obedire noluerit, poterit interloquendo pronunciare, nullam fidem exhibendam fore ei instrumento, si quando ab eo contumace fuerit in iudicio productum. l. vt C. de fide instrumen. Barto. in l. 1. §. edenda. ff. de edendo. Innocent. Panorm. & alij in cap. G. perpetuus. de fide instrumen. columna penulti. Bart. Ang. Saly. Alex. Iason in l. 3. col. 3. C. de edendo. Deci. in cap. 1. de probat. columna penult. idem in cap. cum in ecclesia. de appel. Ancha. in cle. 1. §. caeterum. ad fin. de vsur. Et licet Innoc. aliqua ex parte diuersam ab hac proposuerit sententiam: frequentissime tamen ab eo propter similitudinem rationis isthaec conclusio deducitur. Sunt item aliae iuris vtriusque decisiones, quibus suaderi potest id, quod in dicta l. diffamari. decisum est: quemadmodum Accursius ibi scripsit: & praeterea idem comprobatur in l. si ea. vbi glos. C. de his, qui accusa. non poss. & l. Titia. ff. de accusat. Verum ad hoc, vt perpetuum silentium indicatur [art. 2]diffamanti, oportet binam admonitionem a iudice praemitti. Angel. in authen. de haeredibus & falci. §. si quis autem. collat. 1. Alexan. consil. 108. libro 1. ad finem. idem Angel. per tex. ibi in authen. de ecclesiast. tit. §. si quis autem pro redemptione. Caepola cautela 110. Ange. Aretin. in princip. institut. de exceptionibus. nume. 23. Matthae. Afflict. decis. Neapolitan. 264. dicens, hoc ipsum seruari in illius regni praetorio. idem Iason tenet in l. 2. columna 3. C. de edendo. dubius tamen, cum ea, quae pro Angelo adducuntur, quibusdam specialibus casibus, non in vniuersum intelligenda sint. Quam ob rem vnicam tantum admonitionem sufficere aduersus Angelum existimant Roma. licet dubitet in in l. quandiu. in 3. numero 12. ff. de adquire. haered. Alex. in l. vlti. columna 1. ff. de ferijs. Felin. in dict. capit. accepimus. numero 6. Sat enim est, fieri solennem comminationem silentij imponendi, vnica tantum monitione praemissa, quae quidem opinio apud nos frequentissime in praxi recipitur: nam vnica, eademque peremptoria monitio sufficit. Illud sane non est praetermittendum, iniquissime agere iudicem, qui hanc monitionem, comminationemque indixerit futuro actori, nisi prius saltem summarie de diffamatione constiterit: quemadmodum scribunt Bartol. in d. l. Titia. ad fin. Angel Aretin. d. numero vigesimotertio, & Alexand. d. consil. 108. columna vlti. & merito, cum isthaec diffamatio sit huius iudicij fundamentum, sine quo reus friuole nimis hoc remedio vtitur, sicuti in ea l. diffamari. satis expressum est. Sed saepissime iudicium hoc tractatur omissa hac diffamationis cognitione, ex eo quod futurus actor simpliciter citatus actionem quam habet, in iudicium deducit, eaque examinatur principaliter vtrinque, & ideo tunc nihil ad rem attinet summaria de diffamatione cognitio, quam etiam effugiunt, qui simul cum hoc auxilio etiam vtuntur remedio [art. 3]l. si. contendat. quod distinctam rationem habet. Nam ex l. diffamari, hoc agitur, vt pronuntietur nullum ius diffamanti competere aduersum diffamatum: & id nisi praemissa diffamatione tractari non potest, vt eleganter notant Innocen. in cap. Abbate. de verbo. significat. Rota Antiqua. 305. Paulus Castrensis in d. l. si contendat. Barto. Socin. consi. 94. colum penult. lib. 3. Alexand. in l. si finita. §. eleganter. nu. 26. ff. de damno infect. ex quibus duo colliguntur. Primum quidem, me etiam alicuius rei possessorem regulariter non posse a iudice petere, vt cogat Titium super eadem re intra certum terminum agere: vel declaret ei nullum ad eam rem ius competere, quia nemo inuitus agere cogendus est, nisi diffamatio precesserit. Secundum, quod ab eisdem communiter receptum est, ad l. si contendat, pertinet: scilicet, posse quem petere a iudice, vt pronunciet sibi exceptionem aduersus Titium competere, séque liberum esse ab ea actione, quae in ipsum Titio competierat, aut competere aliquo modo videtur. quod probatur in dicta l. si contendat. vbi glos. communi omnium consensu probata idem adserit: cui similis est in l. Aurehus. §. centum. ff. de liber. legatis. cuius meminere Panormit. in capitu. si quis contra. columna secunda de for. competen. & Roma. consi. 90. & consi. 412. notat Bartholo. in dicto. §. eleganter. Felin. in dicto capitul. si quis contra. columna prima. text. optimus in l. si pater. C. qui bonis ced. poss. & ibi Bartholome. ac Felin. rursum in capit. significauit. de testib. numero 5. text. & ibi gloss. in l. vltima. C. de vsur. pupi. quorum opinio Communis est secundum So. dict. consi. 94. lib. 3 col. 1. tametsi non desint. qui contrarium tenere tentauerint. Nec ad hoc proponendum, tractandumue in iudicio, diffamatio requiritur, igitur discrimen maximum apparet inter ea, quae ex d. l. diffamari. & l. si contendat. passim deducuntur. Quin & vsu aduocatorum obtentum est, haec duo remedia simul misceri ad faciliorem causae, & litis expeditionem. Erit tamen operae pretium inuestigare, quis iudex erit adeundus, vbi haec remedia in iudici[art. 4]um deducantur, an iudex ipsius diffamantis, contra quem haec auxilia iure proponuntur, an ipsius diffamati, qui vere reus est, licet primum ad iudicium alterum prouocauerit? Et quibusdam visum est, hanc controuersiam tractandam esse coram eo iudice, qui competens esset, si actione vsus diffamator velit diffamatum conuenire cum attenta origine, & naturali ipsius causae conditione, & is, qui modo lirem incipit, vere reus sit, & ideo eius iudex adiri poterit, tametsi actor non sit illius iurisdictioni subditus, argumento adsumpto a iurisconsulto in leg. qui habebat. ff. de tutel. Nam & Bartol. cui caeteri consentiunt, adnotauit in l. libertus. ff. de in ius vocando. in hac causa vere reum esse, qui alterum ad iudicium prouocat, per tex. ibi probantem, posse libertum sine veniae petitione postulare a iudice, vt ingenuus pronuncietur: aut offerre huius liberi status aduersus patronum legitimam defensionem. Igitur si venia necessaria non est, apparet manifeste, hunc libertum verum actorem non esse. Sed nec tex. ibi nec Bartol. decisio huic opinioni suffragantur, textus inquam, quia non tractat speciem istam, vbi libertus vtitur remedio l. diffamari. cum ibi libertus esset iam a patrono prouocante in ius vocatus. Deinde Barto. licet existimet vtentem remedio l. diffamari. quo ad reliqua vere reum esse, tamen aperte asseuerat, quo ad primam petitionem actorem esse, & ideo oportere, vt tunc libertus veniam petat, quod caeteri Doct. sequuntur, maxime Paul. Castr. [art. 5]ex hoc scribens, excommunicatum proponentem in iudicio auxilium. leg. diffamari. exceptione excommunicationis repellendum esse, idem ibi probat Alexan. post Anton. & Abb. in capitul. intelleximus. de iudic. vbi Felin. nume. 9. & Deci. nume. 14. eandem opinionem veram esse censent. Imo idem erit, si excommunicatus vtatur beneficio l. si contendat, nam cum & tunc non sit reus necessarius, ac potius prouocet alium ad iudicium, admittendus non est, secundum Abb. Imol. Felin. & Deci. in capitu. cum inter. in fine de except. eundem Felin. in d. capit. intelleximus. nume. 7. licet in hoc vltimo Anton. in dicto. cap. cum inter. & in vtroque Ioan. Ananias in cap. dura de crimi. fals. nume. 5. contrarium tenuerint. Non ergo adducitur commode in huius prioris opinionis fauorem, id quod Bartol. notauit in dicta l. libertus. Obiter tamen erit considerandum, non tantum in foro ecclesiastico, sed etiam in seculari exceptionem excommunicationis maioris actorem a iudicio excludere. tex in capit. decernimus. de senten. ex communica. in 6. Bald. in capi. exceptionem. de exceptio. tex in cap. in princip. hic finitur lex. in feudis. gloss. in capitu. pia, de exceptio. in 6. versic. opponat. & versic. ecclesiasticis notant Feli. in capit. vlti. nume. 10. de exceptioni. Ias. in l. prima. argu. gloss. ibidem. C. de iuris, & fact. ignor. Regia l. 4. tit. 10. lib. 2. fori. l. 176. styli. Quin imo & si lex secularis in contrarium fieret, minime valeret, vt scribit Ioannes Baptista de sancto Seuerino in l. omnes populi. col. 39. ff. de iusti. & iure. In Gallia sane moribus, & iudiciali, ac forensi stylo inductum est, vt huius exceptionis ratione nemo ab agendo repellatur, teste Fabro in. §. vlti. Inst. de curatorib. & Iohanne Rupellano libro 1. Forens. institut. capitu. 35. qui hoc mirum esse censet, Gallis religiosissime Christi fidem colentibus, cum eis deorum gentilium veterem illam colluuiem venerantibus isthec exceptio maximam vim haberet. De his siquidem Iulius Caesar lib. 6. de bello Gallico haec verba subdit. Si quis autem priuatus, aut publicus eorum decreto non steterit, sacrificijs inter dicunt. Haec poena apud eos est grauissima. Quibus ita est interdictum, ij numero impiorum, ac sceleratorum habentur, ij omnes decedunt, ad itum sermonemque defugiunt, ne quid ex contagione incommodi accipiant, neque his petentibus ius redditur, neque honos vllus communicatur. hactenus Caesar. Apud Hispanos etiam videmus, passim a iudicibus secularibus non obstante exceptione excommunicationis actorem ad agendum admitti. Adducitur, his omissis, Secundo loco ad probationem huius sententiae quod Bartol. notat in l. in criminali. C. de iurisdict. omnium iudicum. immerito tamen. Nam is tantum adserit reum vtentem remedio l. diffamari. vel l. si contendat. debere actorem conuenire coram iudice competenti. Nec tamen aperit, an si iudex competens ipse, coram quo reus esset conueniendus, an is, cui actor subditus est. Et ideo tertio pro hac parte consideratur quod idem Bar. resoluit in l. si societatem. §. arbitrorum ff. pro socio. nume. 19. dicens, condemnatum ab arbitris volentem reductionem ad boni viri arbitrium petere, hoc ipsum petere debere a iudice qui de ea causa ordinario iure cogniturus esset, si compromissum non fuisset. idem Abb. & Doct. in cap. exposita. de arbitr. per tex. ibi. idem Abb. in cap. Quintauallis. de iureiur. num. 39. Socin. consi. 18. num. 31. lib. 1. Frede. Senensis consi. 285. Lanfran. de arbitr. parte vlt. q. 19. Carol. Ruinus consil. 7. lib. 4. Marcus Anto. Blancus de compromis. q. 10. nume. 13. Alex. in consil. 131. lib. 2. dicens, hanc opinionem Communem esse: & ibi Carol. Moli. in additionibus testatur, eam in praxi receptam esse. licet Rom. consil. 265. & Matth. Afflict. decis. 51. tenuerint, hanc causam reductionis tractandam esse coram superiori ipsius arbitratoris, qui sententiam tulit. Quarto ad idem facit tex. in l. cum hi. §. transactiones. ff. de transactio. vbi transactio super alimentis recipere debet authoritatem ab eo iudice, qui causam principalem tractat. Quinto idem probatur ea ratione, quod absolutio a iuramento in contractu vsurario praestito peti poterit ab episcopo, qui superior ipsius iurantis est, secundum Calderi. consil. 1. de offic. ordi. & consi. 6. de iureiur. Abb. in capi. si quis contra. col. 2. de foro competen. Lapum allegat. x. licet Felin. aliquantum dubitauerit in cap. 1. col. vlti. de iureiur. non animaduertens, eum episcopum absoluere posse, qui esset iudex competens super ipsius contractus executione. Ex quibus apparet agentem ex l. diffamari. vel ex l. si contendat. adire posse eum iudicem, coram quo ipse per actorem esset conueniendus: quod in hac specie expressim adserunt Antoni. col. vlti. & in cap. si clericus. Maria. Soci. in cap. cum sit generale. 2. col. Panormit. in dict. cap. si quis contra clericum 2. col. de foro competen. Alexan. consil. 103. libro 5. Roman. consil. 412. Barth. Socin. consil. 94 lib. 3. Abb. in capit. ex parte. nume. 5. de restitutione spoliato. Bar. in dict. cap. si quis contra, nume. 6. decisio. Neapolitana in nouis Anto. Capitij. 18. ex quo & Alexand. in dicto consil. 103. constat hoc adeo verum esse, vt hac ratione possit etiam episcopus ad iudicem laicum trahi: atque ita ex praemissis opinor hanc sententiam magis Communem esse. Et si contrarium, nempe vtentem remedio l. diffamari. vel l. si contentat. debere sequi forum alterius. cum in hoc vere sit actor, tenuerunt Paulus Castrensis in dicta l. in criminali. numero 3. & Matthae. Afflict. decisio 268. dicens, ita decisum fuisse in Regio Neapolitano Praetorio. Caeterum hac in quaestione superest egregia du[art. 6]bitatio, quid dicendum sit: vbi diffamatus vel reus, agens auxilio l. si contendat. habet duos iudices. Nam vt vulgo receptum est, licet actor sequi debeat forum rei, si tamen ipse reus iure communi non iure speciali habeat duos iudices, poterit actor ex his, quem maluerit, eligere ad actionem prosequendam. textus. & ibi omnes in l. vlti. C. de iurisdict. omnium iudic. & in l. cum clericis. vbi Baldus. numero. 1. C. de episcopis & cleri. glos. & Doct. in l. vlti. C. vbi in rem actio. text. in capitu. cum sit generale. & glos. in capitu. dilecti de foro compet. glossa. in capitul. statutum. §. cum vero de re scription. in 6. ad finem. Roma. consil. 412. Matthae. Afflict. decis. 257. Quod si reus proponat in iudicio coram iudice ab eo electo remedium ex l. diffamari. vel ex l. si contendat. poterit equidem actor ex supradictis petere, causam istam ad alterum rei iudicem remitti, eo, quod ipsum elegerit: sicuti ad quaestionem eleganter respondit Barto. Socinus, consilio 94. libro 3. motus sane pluribus rationibus, & maxime ex eo, quod reus prouocans actorem ad iudicium, adire debet, & potest eum iudicem, quem aditurus esset actor, si is primum actione non egisset: sed actor non egisset coram iudice per reum electo, imo coram altero, quem modo actor eligit: Igitur ad electum ab actore causa est remittenda: deinde actore comparante in iudicio, reus, qui prouocauerat, vere partes rei agit: & in omnibus vti reus iudicandus est. probatur in capitu. in praesentia de probatio. & per Bartho. in d. l. libertus. ff. de in ius vocand. ergo actor iudicis electionem habet, etiam si reus coram vno ex proprijs iudicibus actorem in iudicium vocauerit: idem probat Maria. Soci. in cap. proposuisti. de foro compet. nu. 26. hoc intelligens, vbi de ipsa principali causa, actione inquam & exceptionibus tractandum est: nam si de eo solum ageretur, vt actori certum tempus statueretur, intra quod actionem proponeret, perpetui silentij comminatione in dicta, iudex a reo electus competens ad id & idoneus esset, quod manifestam rationem habet, & ideo probatissimi iuris est. Praeter haec est aduertendum, decisionem dictae l. [art. 7]diffamari. seruandam esse in criminalibus, sicuti probatur in l. si ea. C. qui accusa. non possunt notant Barthol. & alij communiter in l. Titia. ff. de accusat. idem Bartol. in l. Papinianus. §. si quis post rem. ff. de inoffic. testa. Oldrad. consil. 3. Antonius Abb. Anania, & Aretin. in cap. licet de accusatio. vbi tex. non parum ad hoc facere videtur. Hanc tamen opinionem video non omnino in praxi admissam esse, siquidem etiam accusatore non probante minime imponitur perpetuum silentium in criminalibus controuersijs: Sed tantum absoluitur accusatus ab obseruatione iudicij, quemadmodum dixi cap. 1. huius operis, nume. 8. & fortassis illud obtinet, postquam accusator accusationem fuerit in iudicio prosecutus: quasi secus sit dicendum, vbi admonitus a iudice, accusare omisit: tunc etenim iuxta dictam l. si ea. silentium ei perpetuum indicetur. Quin & illud est obseruandum ex decisionibus, [art. 8]l. diffamari. & l. si contendat. vocatum ad primogenium, timentem a possessore alienationem faciendam esse bonorum eorum, quae sub primogenij vinculo continentur: vel si possessor ipse iactet assidue, bona illa esse libera, nullique restitutioni subiecta, posse officium iudicis postulare, & praefatis beneficijs vti in iudicio, vt bona praedicta per sententiam pronuncientur primogenio subdita, idque primogenium post obitum possessoris ad eum pertinere: quod in hac specie docet Rodericus Xuares allegat. 4. conducunt ad idem l. si pater. C. qui bonis ced. poss. l. si finita. §. eleganter. & ibi glo. ff. de damno infect. leg. si duo patroni. in principi. iuncta gloss. ff. de iureiur. Et erit satis, vt sit locus remedio l. diffamari. diffamationem extraiudicialem esse, nec est necessarium, iactationem istam in iudicio, vel apud ipsa forensia tribunalia contingere, sic etenim probatur in d. l. diffamari. & notant Panormit & alij frequentissime in d. cap. conque. de off. ordi. hoc ex eodem capite colligentes. # 19 ARGVMENT. CAP. XIX. Donatio facta ecclesiae an reuocetur natiuitate filiorum. SVMMARIVM. -  1 Donatio facta filio, quem pater tunc vnicum habebat, alijs postea susceptis liberis, reuocatur tantum quo ad legitimam. -  2 Donatio facta a patre filio, quem vnicum habebat, non reuocatur alijs susceptis liberis quo ad Tertiam bonorum partem. & nume. 4. -  3 Melioratio non potest vere fieri filio, quem pater vnicum habet. -  4 Auus potest meliorare vnum ex pluribus nepotibus susceptis a filio, quem vnicum habet, etiam patre viuente. -  5 Donatio facta ecclesiae susceptis liberis tantum reuocatur quo ad legitimam eis iure debitam: & nume. 11. vbi expenditur text. in cap. vlti. 17. quaest. 4. -  6 Monasterium, quod quis ingreditur, an ei sit loco filij? -  7 Examinatur ratio text. in auth. nisi rogati. C. ad Trebel. & nume. 11. -  8 An praedicta constitutio sit admittenda contra expressam testatoris voluntatem? -  9 Legatis ducentis filiae, sinupserit, centum vero, si ingressa fuerit religionem: an ei profitenti religionem debeantur ducenta? & ibi intellectus ad leg. Titiae. ff. de condi. & demonstrat. -  10 Legatum ea conditione, si non nupserit, an liceat legatario nubenti, in conscientiae foro accipere? -  11 In primogenijs alijsque similibus dispositionibus potest adijci conditio, si nec presbyter, nec monachus fuerit. -  12 Quid referat donationem rescindi ex capite l. si vnquam. C. de reuo. donat. an ex titulo inofficiosae donationis? CAPVT XIX. SI QVIS donationem extraneo, etiam liberto fecerit, & postea ei nascantur filij, donatio in totum reuocatur l. si vnquam C. de reuo. donationi. l. 8. titu. 4. par. 5. quod [art. 1] si pater donauerit filio, quem vnicum habebat, natis postmodum ei filijs donatio reuocatur, vsque ad legitimam bonorum portionem, filiis postea natis competentem l. si totas C. de inoffic. donat. quam ita interpretantur Bartholo. Angel, & alij. ibi Bartholom. idem, Alberi. Baldus Imol. & Paul. Cast. in l. Titia Seio. §. Imperator. ff. de legat. 2. Iohann. Andre. Anto. Abba. & Imol. in capitu. vltimo de donationi. Angel. & Saly. in dicta l. si vnquam. Alex. consil. 142. lib. 2. numer. 9. quorum opinio Communis est secundum Corneum consil. 11. col. vlti. lib. 3. Tiraquel. in dicta l. si. vnquam. verbo. libertis. numero 60. & sequentibus. Ripam ibi. quaest. 47. tametsi ipse, cui non omnino aduersatur Tiraquellus, aduersus hanc communem conetur defendere, etiam in totum reuocari donationem filio factam aliorum filiorum natiuitate. Sed quia ad l. si totas. difficilime responderi poterit, communis sententia recipienda est, & quo ad huius regni constitutiones vlterius examinanda, siquidem pater potest quemlibet ex filijs quinta & Tertia bonorum partibus prae caeteris meliorare. Qua ratione si donatio facta fuerit a patre filio, quae eius legitimam portionem excesserit, ipse filius censetur ea ex parte donationis, quae praeter legitimum subsidium Quintae & Tertiae bonorum partibus aequiualet, omnino melioratus. Regia Taurina l. 62. An igitur isthaec donatio filio, quem vnicum pater habebat, facta, reuocetur aliorum filiorum [art. 2]natiuitate, quo ad legitimam portionem filijs postea natis debitam, ex bonis patris non facta Quintae nec Tertiae partis deductione, an quo ad legitimam tantum eorum bonorum quae deductis Quinta & Tertia partibus supersit, dubium est. Et videtur donationem hanc reuocari quo ad aliorum filiorum legitimam, nulla facta quintae nec tertie partis deductione: ex eo, quod forsan pater hanc donationem minime fecisset vnico filio, quem tunc habebat, si cogitasset, existimassetve alios filios sibi nascituros: vt probatur in dicta l. si vnquam. Quin inter liberos seruasset aequalitatem, l. illud. C. de collat. l. vlt. C. commu. vtri. iudi. l. quaesitum. §. sed & ipse. ff. de fundo instr. Et praeterea cum praemittamus, donationem filio, quem pater vnicum habebat, factam fuisse, videbitur quibusdam eam iure meliorationis minime valuisse: nam, vt quidam existimarunt, melioratio fieri non potest filio, quem pater vnicum habet, exeo quod melioratio electio est, vt probatur in l. 9. titul. 5. libr. 3. Fori. l. 18. cum sequenti[art. 3]bus Tauri. electio vero in vno minime datur, sed in pluribus saltem, vt propria sit. glos. in l. si possessor. §. 2. ff. de petitione haereditatis. & probatur in rubri. de electione. & ff. de optio. legat. deinde optimus est text. in princip. Insti. de assignat. libert. iuncta glos. in verbo. plures. vbi pater habens plures filios poterit vni libertum adsignare. dixit ergo text. hoc licere patri habenti plures liberos, quia si vnum tantum haberet, non posset pater alteri, quam illi libertum adsignare, & ideo in patre habente vnum filium, non est necessaria liberti adsignatio: vt inquit Accursi. ibidem: & eadem ratione nec iure regio congruit melioratio patri vnicum tantum habenti filium. Ad idem facit text. cum glos. in l. in fidei commissariam. §. si legatum. ff. ad Trebell. vbi praelegatum non cadit in vnicum tantum haeredem: nec dici posset praelegatum: sed perceptio iuris haeredis, & ratione haereditatis, sic melioratio in vnicum filium collata non est vera melioratio, sed perceptio iure legitimae quantum ad Tertium attinet. His etiam accedit, quod melioratio nil aliud dictat, quam quod meliorato prae caeteris sibi aequalibus gratia fiat, at si vnicus est filius, huic debetur tertia bonorum simul cum toto patrimonio pro legitima, excepta quinta bonorum parte, igitur nulla ei gratia fit: & ideo nec melioratio dici potest. Quod vlterius probatur, quia respectu extraneorum, totum patrimonium parentum excepta quinta parte filijs iure portionis legitimae debetur, quamuis respectu ipsorum filiorum Quinta simul & Tertia partes excipiantur a legitimo subsidio, sed vnico existente filio reliqui extranei sunt: frustra igitur de melioratione tractatur. Atque ita ipse opinor, non posse aptari meliorationem, nec etiam si fiat, effectum meliorationis habere quo ad Tertiam bonorum partem, vbi vnicum tantum filium parentes habent. Quo fit, vt nec in fauorem descendentium hic vnicus filius quo ad Tertiam bonorum partem grauari possit, sicut nec quo ad legitimam: licet hoc grauamen admittendum esset, si isthaec melioratio vere nomen & iura meliorationis haberet. l. 27. Tauri. vbi Ioan. Lupi. numero 23. hoc in specie probat. Quod si donatio vnico filio facta non habet vim meliorationis, consequitur, reuocari aliorum filiorum natiuitate quo ad integram eorum portionem legitimam ex toto patrimonio deducendam. Obiter tamen suboritur difficultas, an existente dicta lege Regia, possit auus meliorare vnum ex [art. 4]pluribus nepotibus, genitis ab vno & eodem patre, quem unicum filium is habebat. Nam prope modum iniuria fit filio vnigenito, si eius pater, quod ei debitum est ratione legitimae, vni ex nepotibus contulerit. Qua in re est considerandum, olim in hoc regno controuersum fuisse, prius quam Taurinae constitutiones sancirentur, an nepos posset ab auo meliorari viuente eius patre. Didacus etenim a Segura in l. cohaeredi. §. cum filiae. numero 29. versicu. praedicta ergo. ff. de vulga. scripsit, hanc meliorationem fieri non posse: cum pater praecedat eius filium & sic nepotem aui meliorantis: nec habebat nepos hic viuente patre ius succedendi necessario ipsi auo, nec obtineat primum locum suitatis. Regia vero & Fori lex meliorationem hanc fieri permittat, filijs vel nepotibus habentibus ius succedendi. Eandem opinionem testatur pluries ante Tauri constitutiones a iudicibus receptam fuisse Ioann. Lup. in l. 18. Tauri. Contrarium tamen etiam eo tempore verius apparet, ea ratione, quod in his regnis inter descendentes omnia bona parentis constituunt legitimam ac debitam portionem exceptis Quinta & Tertia partibus: quamuis quo ad extraneos, omnia bona, excepta Quinta parte, vt legitimum subsidium filijs debeantur. Et ideo quo ad extraneos pater solum potest quintam bonorum partem distribuere, quo ad descendentes vero quintam & tertiam, quemadmodum constat ex huius Regni sanctionibus. Sic etiam respectu descendentium non est nec censetur legitima Quinta nec Tertia bonorum pars, in qua melioratio fit, vt notat Ioann. Lupi. in lege Tauri. 27. & pater, quia si legitima foret, non posset melioratus grauari etiam in descendentium fauorem le quoniam in prioribus. C. de inoffic. testamen. Quam ob rem isthaec vltima sententia verior est, cui non oberit Fori le. 9. titu. 5. lib. 3. Quippe quae in duas diuiditur partes. Quarum prior prohibet, habentem filios, aut nepotes, qui ius habeant succedendi, alteri legare, nec dare ex bonis proprijs aliquid preter quintam bonorum partem. Posterior vero permittit cuilibet, quem voluerit ex filijs aut nepotibus, quo ad tertiam partem, meliorare. ecce quod in posteriori parte non exigitur, nepotem cui melioratio fit, habere primum in successione locum: licet hoc exegerit dicta lex in priori parte & sane iustissime. Vnde non poterit inde sumi efficax argumentatio aduersus opinionem, quam veram esse diximus: & quae vti verior ex iure veteri probata fuit a Regina Ioanna Caroli Caesaris matre, Taurina constitutione decimaoctaua. Ex quibus deducitur, eandem constitutionem non esse noui iuris sanctionem, sed veteris veram & iustam interpretationem, quod de omnibus Taurinis legibus expressim decreuit edicto generali eadem Catholica Regina anno Millesimo quingentesimo vndecimo, Regijs iudicibus praecipiens, vt in controuersis, motis post Taurinarum legum promulgationem tunc pendentibus, vel postmodum in iudicium deducendis, ratione tamen alicuius dispositionis, quae dictam publicationem praecesserit, ius omnino dicerent ex eisdem Taurinis sanctionibus. Poterit tamen quis dicere, hanc sententiam veram, & lege probatam esse, vbi auus habeat plures nepotes ex pluribus filijs: nam ex melioratione cuilibet ex his nepotibus facta, eius pater nullum grauamen iure sentire potest, cum eadem melioratio posset alteri fratri & filio meliorantis vel eius nepotibus ex altero filio fieri. Sed vbi vnicus tantum est filius, qui plures itidem genuit eius patri nepotes, iniuria ei fieri videtur, cum ex eo patrimonio, quod sibi debetur, eo inuito detur portio ei forsan, cui ipse non daret, & qui non est ei omnino gratus. Et nihilominus opinor etiam hanc meliorationem ab auo fieri iuste posse, attentis praecedentis quaestionis & decisionis rationibus: ex quibus nullum grauamen huic filio fit: quia respectu descendentium, etiam ab eo non constat legitimum eius subsidium ex omnibus bonis parentis, imo potest tertia bonorum pars praeter quintam excipi, vt alicui ex descendentibus praelegetur, sic me hercle vidi semel per sententiam in hoc Regio praetorio decisum fuisse, & tandem legisse memor sum hanc opinionem apud Cifontanum, dictae l. Tauri. 18. interpretem. Caeterum ad institutum regrediens, colligere non incommode possum, perpensis dictis rationibus, meliorationem aut donationem factam filio, quem tunc pater vnicum habebat, reuocari aliorum filiorum natiuitate, quo ad eorum legitimam portionem, deducendam ex integro parentis patrimonio, excepta quinta bonorum parte. Contrariam profecto sententiam iure probatissimam esse censeo, libere asseuerans, praefatam meliorationem, aut donationem simpliciter factam tacito meliorationis titulo tantum reuocari natiuitate aliorum filiorum quo ad legitimam eis competentem, deducendam quidem a bonis & patrimonio parentis prius detractis quinta & tertia partibus, quod probatur ab eadem l. si totas. Iuxta quam donatio facta filio, non reuocatur natiuitate filiorum, nisi quo ad legitimam eis debitam. Et tamen in his regnis, respectu eorundem filiorum, non est portio legitima consideranda ratione omnium bonorum excepta quinta parte, sed quo ad necessitatem etiam tertia pars deducitur, si pater eam alicui ex filijs vel praelegauerit, aut donationis titulo contulerit. Hoc ipsum amplius probatur, quia iuxta communem sententiam donatio facta filio, aliorum natiuitate tantum reuocatur quo ad eam partem, quae necessario, inuitis adhuc parentibus, filijs postea natis debetur. Vnde fit, vt cum iure Regio libere possit pater tertiam bonorum partem vni ex filijs dare, minime teneatur eam filijs postmodum natis distribuere. Et ideo posterior sententia potior mihi videtur. Non obstat prima ratio, que erga ipsos filios admittenda non est, pater etenim filio donans aliquam rem, non praesumitur vrgenti praesumptione id fecisse, eo quod de nascituris filijs non cogitauerit: imo ob amorem paternum potiús praesumendum est, patrem idem facturum fuisse, licet de futuris ac sibi nascituris liberis cogitasset, sicuti ex l. si totas communiter deductum est. Secunda ratio item refellitur ea consideratione, quod in dubio locum sibi vendicet. At vbi pater filio, etiam vnico, eo tempore donationem fecerit, iam dicendum est, eum voluisse filium hunc, sibi nascituris in patrimonij diuisione inaequalem fore. Tertia argumentatio, etsi verissima sit, diluitur tamen, si aduertamus, tempore meliorationis vnicum fuisse filium melioratum, at labente tempore reliquis filijs patri natis, plures iam ei sunt filij, inter quos iure optimo cadit vera melioratio, vt constat aperte. In donatione facta ecclesiae egregia est dubitatio, an ea in totum reuocetur natiuitate filiorum, an tantum quo ad eorum legitimam? sicuti modo in donatione facta filio diximus. Et quia [art. 5]ad huius quaestio. decisionem passim adducitur text. in c. vlti. 17. quaest. 4. adsumptus ab Augustino in sermone de vita clericorum 52. ad fratres in heremo. Tomo 10. folio 314. licet Tiraq. in d. l. si vnquam. in princip. nume. 60. dubitauerit illius capitis verba esse diui Augustini, cum apud ipsum ea reperire non potuerit, ipsius capitis literam, vti apud Gratianum & Augustinum ea legitur referam libenter, quo facilime lector possit, quid inter vtranque discriminis sit, diligenter animaduertere. A Gratiano in hunc modum refertur. Quicunque vult exhaeredato filio haeredem facere ecclesiam, quaerat alterum, qui suscipiat, non Augustinum: imo Deo propitio neminem inueniet. Quam laudabile factum sancti Aurelij Carthaginensis episcopi? Quidam enim cum filios non haberet, nec speraret, res suas omnes, retento sibi vsufructu, donauit ecclesiae, nati sunt ei filij nec opinanti, red didit episcopus ea, quae donauerat. In potestate habebat episcopus non reddere, sed iure fori, non iure poli. Hactenus Augustinus. nam quae sequuntur apud Gratianum, ipsiusmet Gratiani verba sunt, ex Augustino resolutionem quaestionis colligentis. Apud ipsum Augustinum ita scriptum est. Quicunque vult exhaeredato filio haeredem facere ecclesiam, quaerat alterum, qui suscipiat, non Augustinum: imo Deo propitio nullum inueniet. Quam laudabile factum sancti & venerandi episcopi Aurelij Carthaginensis? quomodo impleuit eos omnes, qui sciunt, laudibus Dei. Quidam enim cum filios non haberet, nec speraret, res suas omnes retento sibi vsufructu donauit ecclesiae. Nati sunt filij sibi postea, & reddit episcopus, nec etiam opinanti illi quae donauerat. In potestate habebat episcopus non reddere, sed iure fori non iure poli. Haec Augustinus de quo Possidonius Calamensis in eius vita c. 24. ita scribit. Quidam etiam ex honoratis Hipponensium apud Carthaginem viuens, ecclesiae Hipponensi possessionem donare voluit, & confectas tabulas sibi vsufructu retento vltro eidem sancte memorie Augustino misit, cuius ille oblationem libenter accepit, congratulans ei, quod aeternae suae memor esset salutis. Verum post aliquot annos nobis forte cum eodem cominus constitutis, ecce ille donator literas per filium suum mittens, rogauit, vt ille donationum tabule suo filio redderentur, pauperibus vero erogandos dixerit solidos centum. Quo ille Sanctus cognito ingemuit, hominem vel finxisse donationem, vel eum de bono opere paenituisse: & quanta potuit, Deo suggerente cordi eius, condolenti animo ex eadem refragatione dixit, in illius scilicet increpationem & correctionem, & tabulas, quas ille sponte miserat, nec desideratas, nec exactas confestim reddidit, pecuniamque illam respuit, atque rescriptis eundem sicut oportuit, & arguit, & corripuit, admonens, vt de sua simulatione vel iniquitate cum poenitentiae humilitate Deo satisfaceret, ne cum tam graui delicto de seculo exiret. Hactenus Possidonius, qui ostendit, Augustinum congemuisse, donatorem illum donationem absque filiorum iniuria & grauamine, ecclesiae factam, impio animo reuocasse. Nam si ea potuisset iure reuocari, non ita diuus Augustinus eum corripuisset. Quaestioni tandem sica quibusdam respondetur, donationem ecclesiae factam natiuitate liberorum reuocari, non in totum, sed quo ad legitimam tantum portionem, ipsis filijs necessaria lege debitam. Sumitúrque ab his non fragilis ratio ex tex. in d. c. vlti. quia si in totum donatio haec reuocaretur iure fori, teneretur episcopus ille omnia bona ecclesiae donata restituere: quod ibi negatur expressim: Atque ita opinionem hanc tenuerunt gl. Archi. ibi. gl. Imol. & Abb. col. 3. in c. vlti. de donatio. Bar. in d. §. Imperator. nu. 6. & ibi Cuma. Bal. Sali. Ang. & Pau. in d. l. 1. C. de in offi. dona. Corset. in sing. verb. donatio 4. las. in Auth. si qua mulier. nu. 6. C. de sacrosan. eccles. idem in l. generaliter. col 2. C. de instit. & substit. Feli. in c. in praesentia. de proba. nu. 43. Roma. in Auth. similiter. 8. speciali in contractibus. C. ad leg. Fal. & alij. quorum meminit Tiraq. in d. l. si vnquam verb. libertis, nume. 66. & hanc esse Communem opinio. fatentur Francisc. a Ripa in d. l. si vnquam. q. 49. & Fortunius Garsias in tract. de vlt. fine illat. 16. idque apparebit, si pensitare volueris horum authoritatem simul & eorum, qui contrariam sententiam probare conantur, quorum paulo post mentionem faciemus. Huic communi opinioni praeter alia suffragatur, quod excepta legitima portione filijs ex patrimonio parentum debita, in reliquis bonis saltem par ius est filijs & ecclesiae, ita ut ea interpretatio, quae filijs fauet, & ecclesiae fauere debeat, ac tandem in ecclesiae fauorem adsumenda sit. Authen. si qua mulier? C. de sacrosanct. eccles. c. in praesentia. de probat. Quo fit, idem esse dicendum in donatione facta ecclesiae, quod in principio huius capitis diximus de donatione facta filio. Quibus accedit ea ratio, quod substitutus ea conditione, si quis sine liberis decesserit, omnino excluditur, si institutus monasticam vitam elegerit, ipsumque, monasterium iure haeredem fecerit, censetur etenim cum liberis decedere d. c. in praesentia. Auth. nisi rogati. C. ad Trebel. in Auth. de sanctis. episc. §. sed & hoc praesenti. colla. 9. & Nouella constitutione 123. tit. de eccles. diuersis capitulis. §. si quis sub conditione. Ex eo, quod qui monasterium ingreditur, vt antiquio[art. 6]res existimant, non videtur decedere sine liberis, cum monasterium loco filij habeatur. gl. in l. si ita quis promiserit. §. ea lege. ff. de verb. oblig. Bald. & Imol. in l. filius a patre. §. 1. ff. de haered. instit. notatur in d. Auth si qua mulier. Nullibi tamen expressum est, monasterium loco filio haberi: nam in d. c. in praesentia. non dicitur, monasterium haberi loco filij, sed haeredis. Quod praeter alios animaduertit Bar. in d. Authe. nisi rogati. & praeterea in d. §. sed & hoc praesent. dum dicitur, quod conditio liberorum suscipiendorum, quo ad monasterium, habetur pro non scripta: euidenter probatur, monasterium non haberi loco filij, si enim monasterium loco liberorum haberetur, conditio censeretur impleta. quod Bart. scribit in consil. 1. Deinde non potest predicta ratio congrua censeri: quia & si monasterium loco filij habeatur, erit monasterium filius fictus, ciuilis, & improprius, qui non excludit sub ea conditione substitutum. l. fideicommissum. ff. de condi. & demonstr. l. si ita quis. § is cui tempus. ff. de lega. 2. l. vlt. C. de his qui veni. aeta. notat in hac specie Paul. Castrens. in d. Authen. nisi rogati. quo in loco etiam Saly. censet, erroneum esse dicere, monasterium loco filij haberi: & idem tradunt Doct. potissime Feli. in d. c. in praesentia nu. 42. Ripa in dicta l. si vnquam. q. 34. & Tiraquel. [art. 7]verb. susceperit. nu. 40. post Bald. in l. filium. ff. de his qui sunt sui. Quamobrem Richardus Malumbrius existimat, monasterium ideo substitutum excludere, ne religionis professio impediatur: néve quis a vita monastica, & contemplatiua auertatur: quod maxime odiosum est in religione Christiana. Huic rationi consentiunt Bart. d. consi. 1. & frequenter alij Doct. in d. Authen. nisi rogati. vbi idem Bartol. & canonistae in d. c. in praesentia. late Francisc. a Ripa in l. ex facto. §. si quis rogatus. numero 37. ff. ad Trebel. post Bart. in d. §. is cui in tempus. sicuti conditio ea reijcitur, quae auertit a matrimonio carnali. l. sed si hoc. §. vlti. & l. quoties. ff. de condi. & demonstr. & Rubr. C. de indic. viduit. tollen. fortiori ratione conditio omnino reijcienda est, quae a matrimonio spirituali deterret. Sed & haec ratio infirma quibusdam apparet, primo quia hic institutus, qui non susceptis liberis religionem profitetur, idem habiturus est ex his bonis, siue sit locus fideicommisso, siue non, nec monasterium eo viuente his bonis priuatur. Vnde minime praesumendum est, quenquam in hac specie ab ingressu religionis tam futili & leui occasione auertendum esse. Nam si dixeris, forsan abstinebit ab ingressu religionis sciens, ea bona post eius obitum non esse penes monasterium mansura: profecto neminem vidimus hactenus abstinere ingressu religion is eo quod non habeat bona, quae in monasterium deferat: Ad hoc etiam facit, quod ingrediens monasterium religionis causa: parum solicitus est erga bona temporalia & patrimonium, quibus renunciat omnino. cap. cum ad monasterium. de statu regul. quo in loco Romanus Pontifex refert egregium facinus diui Gregorij: cuius & ipse meminit libro 4. Dialog. cap. 25. ergo nullo pacto vere dici poterit, quempiam ex animo vere religionis ingressum optantem, posse ab eo instituto auerti, ob id, quod eius bona ex fideicommisso ad alium deferantur, ipso religionem profitente. Nec item est praesumendum, quenquam minus in animum sibi persuadere religionis professionem: quod ob eam propria bona ex voluntate eius, qui ea sibi reliquerat, alij competant: paupertatem enim profiteri volenti non possunt haec impedimento esse. Postremo si praefata Richardi ratio vera esset, etiam a fideicommisso excluderetur ecclesia, piave causa, ingredienti religionem, substituta in eum casum, quo sine liberis eis decesserit: quod tamen falsum est, vt probatur in d. §. sed hec presenti. His suffragatur, quod si locus esset huic [art. 8]rationi, quam improbauimus, substitutus non erit admittendus instituto religionem profitente: vbi testator expressim in ea substitutione, monasterium si quod ingrederetur institutus, a bonis eius & haereditate exclusisset: quod durum quibusdam visum est, opinantibus, ob expressam testatoris voluntatem substitutum praeferendum esse monasterio: quod a proprijs bonis iure potuit testator abalienare: quemadmodum in specie opinantur Paul. Castrensis & Corneus in d. auth. nisi rogati. Alex. Imol. consi. 121. nu. 13. lib. 2. & ibi Carol. Molin. Deci. in d. cap. in praesentia. nu. 58. ad finem. idem Decius consi. 259. col. 2. & consi. 426. Pulchre Ripa. in d. §. si quis rogatus. nu. 39. Laurent. Calca. cons. 7. num. 24. dicens. ita omnes tenere. idem probat & adserit Gualdensis de arte testandi. ti. de substitutionibus, cap. 18. quibus accedit similis quaestionis responsio. Si quis etenim puellae, si nupserit, ducenta legauerit, centum vero si religionem fuerit professa eadem virgine religio[art. 9]nem profitente, dubitatum est, an ei centum tantum: vel ducenta debeantur? Bart. respondit, huic puellae religionem profitenti legatum integrum ducentorum deberi, ac si nupsisset: fauore quidem religionis, ne quis metu amittendi legatum magis abstineat ingressu religionis. ita Bartol. & ibi Socin. in l. 2. ff. de his quae poen. caus. Antoni. nu. 27. Aret. nu. 72. Feli. nu. 37. in dicto cap. in praesentia. Ias. in auth. si qua mulier. C. de sacros. eccle. col. 3. vbi scribit, hanc Opinionem Communem esse: quod etiam fatetur Ioan. Crottus in l. nemo potest. fol. 7. ff. de legat. 1. e quibus fere omnes ad hoc considerant text. in d. §. sed hoc praesenti. & in auth. nisi rogati. & potissimum Areti. aperte post alios asseuerans, eam decisionem admittendam esse etiam contra expressam testatoris voluntatem, refragantibus his, quos nominatim citauimus in praecedenti quaestione. Suffragatur & Bartolo. quod notant Doct. in matrimonio carnali ex l. Titiae. ff. de conditio. & demonstratio. nempe si legata fuerint centum Titiae si nupserit, & ducenta si non nupserit, & eadem Titia nupserit, ei ducenta esse praestanda: quasi con ditio si non nupserit contraria procreationi prolis & vtilitati reipublicae viduitatem inducens a testamento reijciatur: quod verissimum est. Sed an in dicta l. Titiae. probetur, dubium esse arbitratur Decius in d. cap. in praesentia. numero 59. scribens, communiter iurisconsulti verba hoc modo legi. Titiae si nupserit ducenta, si non nupserit centum legauit, si nupserit mulier, ducenta non etiam centum residua petet. Ridiculum est enim, eandem & vt viduam, & vt nuptam admitti. Hanc literam vt propriam Iurisconsultis Gregorius Haloander agnoscit. Igitur si apud Iurisconsultum maior quantitas legata fuit nubenti, non est cur ex eo probationem opinioni Barto. aptemus. Titia vero ducenta consequitur, quia nupsit & conditioni paruit, centum vero petit ex eo, quod conditio illa, si non nupserit, est eadem ac illa, si fuerit vidua, quae extare videtur, si Titia aliquo tempore vidua fuerit. l. vlt. C. de indict. vid. tollen. Qua tamen ratione spreta, iurisconsultus ridiculum censet, legatariam vt nuptam, & vt viduam simul admitti, verum inconcinna, & futilis apparet haec interpretatio, ideo multo melius ab Accurs. Bartol. & alijs legitur idem responsum in hunc sane modum: Titiae si non nupserit ducenta, si nupserit, centum legauit. Si nupserit mulier ducenta, non etiam centum residua petet. Ridiculum est enim, eandem, & vt viduam & vt nuptam admitti. Atque ita hoc responsum legi in Pandectis Pisanis olim, nunc Florentinis, testatur Antonius Augustinus lib. 1. emendationum. cap. 2. Ea vero decisio ita accipienda est, vt Titia nubens ducenta accipiat, perinde ac si illi conditioni, si non nupserit, paruisset. l. mulieri & Titio. ff. de condit. & demonstra. nec poterit residua centum ea conditione, si nupserit, legata petere, cum nupserit, quia ridiculum est, eandem & vt viduam, & vt nuptam ad legatum admitti. A similitudine ergo matrimonij carnalis & spiritualis optime opinio Bartol. comprobatur ex dicta l. Titiae contrariam sententiam ob expressam testantis voluntatem, quam & in quaestione proxima obseruandam esse diximus, veriorem esse existimat Baldus & Paul. in l Deo nobis. C. de episcop. & cler. idem Bald. Paul. Salicet. & Corneus in dicta Authen. nisi rogati. Iacobus a bello visu in dicto §. sed haec praesenti. Imol. in l. Lucius. in 2 ff. de haeredibus instituend. colum. vlti. Deci. consilio 419. Ioan. Crottus in dicta. l. nemo potest. folio 7. Decius in dicto capit. in praesentia. numero 59. Anchara. dicens, hanc opinionem Communem, & seruari in regula nemo potest. quaestione 5. de regulis iuris. in 6. dixit ad haec Baldus in dicta Authent. nisi rogati. communiter hanc opinionem aduersus Bart. seruari. Ego sane licet adhuc credam Bartol. sententiam plurium authoritate munitam esse, contrariam veriorem esse censeo, attenta testatoris voluntate, quae certa est disponendo de rebus, quae monasterio non tenetur relinquere. Ex quo & proximae dubitationis responsum libenter admitto. Nec enim video, quid his iure obstet. Nam quod frequenter adducitur, conditionem illam, si non nupserit, non scriptam censeri, aut sequutis nuptijs seruatam fuisse, id a veteribus Iurisconsultis factum est in publicae vtilitatis commodum, in odium coelibatus, & fauorem prolis suscipiendae, vt omnes maiori conatu & studio procreandis liberis operam darent, quemadmodum ex ipsis Iurisconsultis constat, & ex his, quae nos scripsimus in epitome de matrimonio. 2. parte. capit. 8. in principio. Lex igitur reiecta dicta conditione legatario etiam nubenti aduersus certissimam testatoris voluntatem legatum defert, non in poenam legantis, sed in fauorem Reipublicae & prolis suscipiendae, ne legatarius retrahatur a [art. 10]suscipiendis liberis, quo fit vt etiam in animae iudicio & conscientiae foro, legatum legatario debeatur, quamuis is refragante conditione legato adscripta, nuptias contraxerit, atque itidem legatarius iuste legatum istud percipiet, hoc etenim lex voluit & sanciuit, sancireque potuit contra apertissimum testantis iudicium. Quidquid in contrarium scripserit Ioannes a Medina in libro de restitutione, quaestione 23. columna 8. Sed & si alicui legata fuerint centum, si nupserit, & is religionem fuerit professus, idem legatum adsequetur, praesumitur enim, testatorem de nuptijs cogitantem idem facturum fuisse, si de ingressu religionis cogitaret. dicto §. sed hoc praesenti. Sic legatum ea conditione, si non nupserit, legatario nubenti debetur, non tamen erit idem obseruandum, si legata fuerint alicui ducenta, si presbyterij ordinem assumpserit, aut religionem fuerit professus. Nam legatario nubenti non debetur legatum, sibi aduersante testatoris voluntate in fauorem religionis & continentiae iustissima, cum possit quis inuitari ad ingressum religionis spe lucri consequendi. capit. 2. vbi hoc notant Doctores de condit. apposit. optimus textus in l. Titio. §. 1. ff. de condit. & demonstrat. Et tamen his praemissis non est penitus recipienda argumentatio hac in re a matrimonio carnali ad spirituale. Compertum enim est, Iurisconsultos premissam conditionem, si non nupserit, a legato reiecisse ob fauorem Reipublicae circa procreationem liberorum, in odium coelibatus, quem & poenis quibusdam persequebantur Romanorum veteres leges, qui quidem fauor non tribuitur a iure professioni religionis, tametsi religiosorum status perfectior sit quam eorum, qui coniugio operam dant, cap. nuptiae. 32. quaestio. 1. cle. exiui. in princip. de verbor. signific. cum & status coniugatorum in Christiana Republica sit maxime licitus. capit. gesta. cum gloss. 74. dist. & c. integritas. 32. quaestio. 1. & patet, quia matrimonium sacramentum est in remedium fornicationis, & a natura institutum in humani generis conseruationem, quod alibi tractauimus: Igitur non ita erit reijcienda conditio illa: si religionem non ingrediatur: si monachus non fuerit: que & si religioni refragetur aliquo modo, fauet tamen matrimonio & liberorum procreationi: sicuti illa, si non nupserit: quae reipublicae odiosa est, & matrimonio contraria. Praeterea non est opinatione, nec cogitatione dignum, quenquam vere pium & catholicum ob id religionis institutum omittere, quod bonis ac rebus temporalibus, quibus renunciat, carere ex voluntate testatoris ei sit necessarium, imo frequenter ipsa paupertas monasteriorum maiorem occasionem exhibet Christianis in eis religionem proteri, quo maiori cum merito, vt mendici, vitam humanam tot periculis diuitiarum causa obnoxiam humiliter peragant. Quam ob rem primum infero, impium esse & turpe, a testatore conditio nem aliquam adscribi legatis, aut institutionibus, principaliter ad hoc, vt quenquam auertat a religionis professione, monasticóve instituto. Panormi. nu. 42. & ibi Deci. nu. 53. in d. cap. in praesentia. Secundo, posse iustissime testatorem aliquot rationibus motum, filiae centum legare si nupserit, minus vero nempe quinquaginta, si monasticam vitam elegerit, quasi maior dos necessaria sit nubenti, quam religionem profitenti, maiores enim sumptus, & maiora onera nuptis, quam monialibus incumbunt, aut sane ea ratione, quod posteris & familiae velit maiorem bonorum partem relinquere. Tertium, opinor in primogenijs, maioratibus, & meliorationibus, [art. 11]eam conditionem admittendam esse: ex qua primogenium, vel melioratio ita posteris deferatur, vt nec monachis, nec presbyteris competere possit: imo eo ipso, quod quis eiusmodi bonorum possessor presbyter, aut monachus factus fuerit, ea bona statim sequenti ex familiae nomine deferantur. Non enim ista conditio adscribitur, vt a religione quis auertatur, sed in familiae fauorem, ne bona extra familiam alienentur, & quia similes institutiones primogeniorum, ipsaque primogenia minime conueniunt monachis, nec presbyteris: quod in specie notat. Ioan. Lupi. de donatio. in rubri. §. 16. num. 4 & 14. praemittunt Alexand. consil. 100. libr. 4. nu. 12. Iason in l. Gallus. §. & quid si tantum. nu. 42. ff. de lib. & posthu. Quartum, verum esse censeo, non esse locum monasterio, imo potius fideicommissario substituta ea conditione, si sine liberis institutus decesserit, quoties aperte testator excludi monasterium, quod institutus ingreditur, statuerit: Quin & idem erit, vbi ex certissimis coniecturis hoc ipsum a testatoris iudicio colligi potuerit, authore Decio dicto cons. 259. vbi eleganter hanc opinionem probat. Non oberit, quod in dicto §. sed haec praesenti. statutum est, vbi institutus monasterium fuerit ingressus, conditionem illam restitutionis & fideicommissi inualidam esse, & pro non scripta haberi: quia id est intelligendum in hunc sensum, vt fauore religionis dicta conditio censeatur defecta, & successu destituta: quia institutus videatur decedere cum liberis, aut haerede, quem testator ipse, vti ius praesumit, noluit excludi a substituto: Non autem est simpliciter & plane dicendum, conditiones praedictas pro non scriptis haberi, nam id falsum est, cum si ita esset, fideicommissum substituto post mortem instituti deberetur, excluso monasterio. Ex quibus ea est vera ratio, quae legislatorem induxit, vt statuerit, monasterium substitutum excludere, quod testator praesumatur pariter liberos instituti, & monasterium dilexisse: atque ita sicuti liberos instituti praetulit substituto, eodem pacto, si cogitasset institutum religionem professurum esse, monasterium ipsum substituto praetulisset: quemadmodum insigniter explicat Paul. Castrensis in dicta authen. nisi rogati: cui consentire videntur hi, qui tenent, substitutum monasterio praeferendum esse: vbi testator expressim id significauerit, quibus animaduersis, apparet, verum esse, quod frequentiori calculo receptum est in dicta authen. nisi rogati. & in dicto capitul. in praesentia. scilicet, monasterium preferendum esse substituto, etiam substitutionis conditione his verbis concepta: si institutus decesserit sine liberis legitimis, & naturalibus ex suo corpore natis: cum praesumptio iuris sit, testatorem pariter, & hos filios liberósve instituti, & monasterium dilexisse. Quam opinionem esse magis Communem asseuerant Alexand. consil. 121. libro 2. numero 11. Ripa in dicto §. si quis rogatus. nume. 37. Decius in dicto capitul. in praesentia. numero 59. Aymon Sauilli. consi. 152. colum. 1. Quamuis non desint & plures, ac maximae authoritatis viri, qui & tunc monasterio praeferendum esse substitutum opinentur. Hactenus igitur probare conati sumus, donationem factam ecclesiae, etiam si donator postea filios susceperit, tantum quo ad filiorum portionem legitimam reuocari, licet eam in totum reuocari censeant Fortuni. dicta illatio. 16. & plures citati per Tiraquellum in dicta gloss. libertis. num. 63. Qui tamen, praeter Fortunium, in specie & distincte loquutum simpliciter asserunt, donationem ecclesiae factam eo casu reuocari, minime definientes, an in totum, an quo ad legitimam reuocetur, & nihilominus videtur eam donationem in totum reuocari: quia, vt inquit Augustinus, iure poli ecclesia non potest bona donata retinere. Nec hoc erit intelligendum de bonis donatis quo ad legitimam filijs debitam, id eten im alienum est a sensu Augustini: cum is distinguat ius fori a iure poli: quae quidem iura nullum discrimen paterentur, si ea Augustini consideratio, piaque admonitio intelligeretur de bonis, quae pro legitima portione filijs iure debentur. Vnde vt congruat sensus, accipiendum est, quod ab Augustino scribitur in hunc modum, quo ius fori retentionem illorum bonorum permittit ea ex parte, qua legitime filiorum portioni nullum praeiudicium fit: ius vero poli eam etiam retentionem prohibeat. Quod si ita est, ius istud poli, vel seruandum est, etiam in iudicio ex teriori, vel ius fori itidem in interiori animae tribunali admittendum, quod verius est. Agitur enim hic veritate comperta ex iuris ciuilis legitimis sanctionibus: quae iustissime seruantur in conscientiae & animae iudicio: & ideo eandem opinionem, quam hac in controuersia veram esse credo apud exteriorem iudicem, eandem, & verissimam esse contendam in propriae conscientiae examine: quod ab Augustino scriptum est, intelligens secundum quandam honestatem moralem, quae tamen legalem obligationem, aut restituendi necessitatem minime inducat: quod gl. sensit in c. si quis irascitur. 13. q. 2. Nec mihi persuaderi potest, praelatum, aut episcopum illius ecclesiae, cui donatio facta fuerit, in his bonis, quae filiorum legitimam portionem non attingunt, restituendis tutum omnino esse, apud forensem iudicem, rei gestae veritate patefacta, & eundem apud interioris iudicij censorem cogendum esse, eadem bona ex eisdem actis restituere. Monstrum enim esset, maximum hoc dissidium constitui inter eos iudices, qui iustitia duce ius dicere tenentur. Caeterum praeter ista, quoties donator post donationem filios susceperit, est considerandum, an donatio ex constitutione l. si vnquam. ob filiorum procreationem, an ex eo, quod in officiosa sit, reuocetur. Nam iure compertum est, priori ratione in totum donationem extraneo factam omnino reuocari: ita vt nihil ex rebus donatis ad donatorem spectet: Sicuti ab eadem constitutione communiter adnotatum est, etiam quibusdam renitentibus in contrariam sententiam, scilicet, vt tantum quo ad legitimam portionem filijs debitam reuocatio fieret, communi siquidem opinioni plurimum adstipulatur Regia Partitarum lex, cuius in initio huius capitis mentionem fecimus: & id diligenter traditur ab Accursio, & alijs, praesertim Tiraquel in d. l. si vnquam. glo. totum. Refragantur vero hi, qui illam decisionem intelligunt in donatione facta libertis, quorum meminit late idem Tiraquellus in gloss. libertis. Quod si donatio reuocetur ex posteriori capite, tantum quo ad legitimam portionem filijs iure competentem rescinditur: secundum ea, quae notantur in l. 1. C. de donat. inoffici. & per Bart. in l. Titia. §. imperator. colum. 1. ff. de legat. 2. quem ibi sequuntur Alberi. Imol. & Comensis, Panormi. & alij in cap. vlt. de donat. Curtius Senior consi. 1. colu. vlt. dicens, communi sententia receptum esse, vt donatio inofficiosare & consilio in totum reuocetur: ea vero, quae sit inofficiosa re tantum, non consilio, solum, quo ad legitimam etiam si facta fuerit extraneo, quin & priori modo facta, aliqua re liberis relicta, adhuc quo ad legitimam tantum reuocatur. l. 1. & vlt. C. de inof. donatio. Barto. in d. §. imperator. col. 1. Abb. in d. cap. vlt. 2. colum. vt tandem fere eo res ista, sic a iuris vtriusque doctoribus distincta, tendat, quod donatio inofficiosa etiam facta extraneo, quo ad legitimam tantum reuocetur, quod Accurs. in d. l. 1. q. 5. & ibi Cynus, Bald. Pau. Castr. defendere conatur ex l. si liqueat. C. eod. titu. gloss. & Iason in authen. vnde si parens. C. de inofficio. testam. in fine. Aretin. consi. 47. & probatur in dicta Regia l. 8. in fine. titu. 4. part. 5. Nam de ea donatione, quae filio fuerit facta, & si inofficiosa sit, omnium est vnanimis consensus, eam quo ad legitimam tantum reuocari imo: lege Regia tunc inofficiosa censetur donatio, cum legitimam donatarij Tertiam & quintam bonorum partem excesserit. l. 29. Tauri. His etiam adijciendum est, donationem titulo inofficiosae reuocari, etiam si ea non sit omnium nec maioris partis bonorum, modo inofficiosae sit. At ex l. si vnquam. quia donator liberos post eam susceperit, non reuocatur, nisi ea sit omnium vel maioris partis bonorum, aut saltem eius partis, quae dimidiam aequauerit: Bald. in. d. l. si vnquam. Cynus. 1. q. Bal. colum. pe. in d. l. 1. Alex. in l. ex facto. ff. de vulg. colu. 5. vers. ex praedictis mihi videtur. quibus adstipulari videtur Regia l. 8. titul. 4. parti. 5. dum exigit donationem factam fuisse omnium bonorum, vel magnae eorum partis. Non enim dixit simpliciter, alicuius partis, sed magnae, cum & appellatione partis dimidia sit intelligenda. l. nomen filiarum. §. portionis. l. recte. §. vlt. ff. de verb. signi. cum alijs, que pulchre ex varijs authoribus ad huius significationis rationem adducit Andrae. Tiraq. in dicta l. si vnquam. glo. omnia vel partem aliquam. nu. 8. Igitur appellatione magnae partis iustius dimidiam interpretabimur. Sunt & alij, qui huic opinioni subscripserunt: quorum Tiraqu. meminit nu. 7. scribens nu. 23. Communiorem esse opinionem, vt locus sit reuocationi donationis ex l. si vnquam. etiam si donatio facta fuerit infra dimidiam, aut minoris partis, quam sit dimidia. ex Bal. & Cumano in d. §. Imperator. Imola in d. cap. vlt. col. 5. Ias. in l. 1. 3. nota. & ibi Dec. col. 2. C. de pact. & alibi quos ipse Tiraq. citat num. 13. quorum opinio iure verior est: si consideremus verba dictae l. si vnquam. dum scripsit Imperator: bona omnia vel partem aliquam. Quibus ita praenotatis secundum huius regni constitutiones donatio facta extraneo, ratione & titulo inofficiosae, reuocabitur in totum excepta Quinta bonorum parte ipsius donatoris: Hanc siquidem Quintam partem bonorum donatoris, retinebit ipse donatarius, cum reliquae partes constituant portionem legitimam liberis eius debitam. Si tamen donatio reuocetur ex capite dictae. l. si vnquam. tunc in totum omnino rescindetur: nec Quinta bonorum pars erit consideranda: vt eius ratione quidquam ex rebus donatis ad donatarium pertineat. # 20 ARGVMENT. CAP. XX. An uitium, in exprimenda causa impulsiua, uel ea tacenda contingens, concessioni principis noceat? SVMMARIVM. -  1 An sit principi significandum id, quod eum, & si certus esset, minime auerteret a concessione? vt num. 5. -  2 Quaesit causa impulsiua, & quae finalis. vbi ex hoc deducuntur plura? -  3 Intellectus glo. in cap. cum essent. de simonia. -  4 Interpretatio glo. in cap. consuluit. de vsur. -  5 Expenditur ratio glo. in cap. vnico. de clericis non residentibus. in 6. -  6 Literae ad beneficium, cui cura animarum non incumbit, hoc expresso, quod curam habeat animarum: an iure valeant? -  7 Falsus valor beneficij in literis expressus, quandoque easdem non vitiat. -  8 Impetrans a principe indulgentiam homicidij, tenetur mentionem facere prioris veniae a principe sibi alterius homicidij concessae. -  9 Petens a Rege licentiam constituendi maioratum, an teneatur mentionem facere filiorum omnium quos habet, eorum numerum exprimens? CAP. XX. PLVRA solent a iuris vtriusque interpretibus passim tradi circa preces, ad aliquid impetrandum principibus ofterendas, vt iure expeditum sit, quae sint, dum preces porriguntur, exprimenda, praecauendáve, ne falso ipsi principi significentur: cum sepissime ex taciturnitate, vel obreptione, ea quae conceduntur viribus aequissime sunt caritura. Et praeter alia a plerisque obseruatum est, vitium commissum in exprimenda, aut tacenda causa impulsiua, nullam quo ad effectum efficere concessionem principis. tex. singul. in cap. postulasti. de rescript. Et pro habente, inquit, sufficientis beneficij subsidium, ex certa scientia super [art. 1]obtenendo alio beneficio de leui non scribimus, quin faciamus de primo in nostris literis mentionem. ex his etenim verbis hoc deduxerunt Panormi. Cardina. Felin. Deci. & alij ibidem. idem Deci. in c. cum cessante. colu. 2. de appella. Ias. cons. 105. lib. 1. Corne. eleganter consi. 34. lib. 1. colum. 1. quo fit, vt gratia a principe concessa alicui, viribus non subsistat, si causa in precibus expressa falsa fuerit: quo quidem comperto princeps non ita leuiter precibus annuisset, tametsi nihilominus tandem ab eo petitum concessisset. Similiter idem erit, vbi aliquid in precibus subticetur, quo expresso princeps maturius cogitasset, deliberassétve super gratia concedenda: & tamen eam postremo concessisset: vtroque enim casu deficiente causa impulsiua, deficit ipsius principis gratiosa dispositio. Quod fortiori ratione probatur, si consideremus in his, quae circa impetranda ecclesiastica beneficia tractantur, taciturnitatem eius, quo expresso gratia adhuc concederetur, ipsam gratiam vitiare. text. in capit. non potest. in princ. & tex. & glo. in capit. si motu proprio. de praeb. in 6. tex. in capitu. si proponente. de rescript. tradit Felin. in capit. ad aures. versicul. Nona conclusio. & in d. capit. super literis. 2. columna eod. titul. Igitur si tacetur id, cuius expressio difficiliorem reddidisset principem, maiori ratione gratia deficiet. Contrariam sententiam aliquot rationibus fulcire conabimur, quibus fortasse videbitur iure satis probari, in rescriptis á principe obtinendis, vel obtentis, defectum causae impulsiuae nequaquam esse considerandum ad hoc, vt ipsa rescripta proprijs viribus destituantur. Et Primo quamuis defectus causae finalis, inanem reddat ipsam dispositionem, quod notissimum est: defectus vero causae impulsiuae minime obstat, quin actus ipse validus omnino censeatur: quemadmodum frequentissime adnotatum est, & praecipue a gloss. & doct. in capit. post translationem, derenunciat. in capit. & si Christus. de iureiurand. in capit. cum cessante. de appella. in l. si mulier. C. de iure dot. in l. 1. §. sexum. ff. de postul. Quo in loco iurisconsultus scribit, Calphurniam foeminam inpudicam causam dedisse edicto: ne foeminae postulandi munus exercere possent. Meminit Valerius Maximus libro octauo, capit. 3. Caiae Afraniae, que cum in pudentia abundaret, inusitatis foro latratibus assidue tribunalia exercebat: vt non temere Andr. Alciat. lib. 2. Parerg. c. 37. existimet apud iurisconsultum legendum esse, Caia Afrania, non Calphurnia. Secundo, ad hanc rem adsumitur iuris regula, que dictat, impetrantem aliquid a principe non teneri facere mentionem eius, quod & si expressum esset, non impediret impetrationem: text. in cap. super literis. de rescript. vbi Abb. Imol. & alij hanc ipsam conclusionem veram esse censent, etiam in gratijs, quae fiunt a Romano Ponti circa obtinenda ecclesiastica beneficia. Tertió probatur in c. dudum. versicu. considerantes. de praeb. in 6. quo eadem regula palam a Romano Pontifice etiam in beneficijs consequendis traditur. Et vlterius in cap. si pro clericis pauperibus. eod. titu. Nam licet defectus sacri ordinis in postulandis beneficijs alicuius momenti sit: tamen etiam si impetrans non significauerit principi se nondum sacris ordinibus insignitum esse, beneficium ex literis Papae obtinebit: quia tandem hoc expresso princeps gratiam concessisset: quod constat ex stylo curiae Romanae, & consuetudine, qua in his gratijs expediendis vtitur ipse princeps, secundum Lapum alleg. 89. in 2. ratione. Barb. consil. 46. columna secunda, libro secundo. & Felin. in d. ca. super literis. num. octauo. Igitur si causa impulsiua eius est conditionis, vt quamuis quoquo modo in animum principis potuerit inducere faciliorem eorum quae petita fuere, concessionem: principaliter tamen id principi non persuaserit, nec fuerit praecipua concessionis ratio: Aperti iuris est vitium, vel in ea exprimenda, vel tacenda contingens, nullo pacto posse principis concessionem inefficacem reddere, cum tandem etiam hoc principi patefacto eandem gratiam petenti fecisset. Qua ratione ad huius quaestionis congruam resolutionem praenotandum est, causam finalem eam esse, quae principaliter in agendo actu ab agente consideratur, quae ipsum praecipue mo[art. 2]uet, & in quam ipsius mens dirigitur. Finalis enim vere hec est vltima quo ad exequutionem, prima tamen quo ad intentionem: vt explicant Bartol. in l. ambitiosa. numero decimonono. ff. de decret. ab ordin. faci. Tho. 1. 2. q. 1. arti. 1. ad primum. & arti. 4. & quaest. 18. art. 6. ad secundum. & quaestio. 20. art. 1. ad secundum. Vnde prima omnium causarum est causa finalis. Thom. d. q. 1. arti. 2. tradit haec erud ite, & diligenter Martinus ab Azpilcueta in cap. inter verba. 11. quaestio. 3. 4. corollario, pagina 83. Causa autem impulsiua est, quae praeter finem vltimum mouet a gentem, causam dat actui, & sine qua non fieret actus, vulgo dicitur impulsiua, quia impellit ad agendum: ab alijs efficiens dicitur, non sat recte: licet causa efficiens a finali etiam distinguatur, siquidem quod faciendae rei praebet operam efficiens est, id cuius gratia fit actus, finis vocatur: estque potissima causarum omnium finis: nam & si vsu & effectu postremus sit omnium, tamen est proposito, atque instituto primus: sicuti post Thomam docet Rodolphus Agricola lib. 1. dialecticae inuentionis. c. 14. ex quibus ita intellectis primo deducitur, non esse hanc necessariam solidamque collectionem: hoc non contingente, actus hic non fieret, igitur hoc quod modo contigit, est causa finalis, aut principalis huius actus, Sic nec ista, hoc remoto, ipse non agerem istum actum: ergo hoc est causa finalis actus. Est equidem impulsiua causa, quae praecursionem quandam adhibet ad efficiendum, vt vtar interim verbis Ciceronis lib. 5. Topicorum. Et ideo has argumentationes minus sufficienter colligi existimat Ioannes Maior. in 4. senten. distinct. 15. q. 29. vers. Quinto arguitur. & in distinct. 25. q. 2. col. 4. & probatur euidenter in d. §. sexum. Nam edictum illud, ne foeminae postularent in iudicio, non fuisset a praetore promulgatum, nec sancitum eo tempore, si Calphurnia apud eum tam impudenter non postulasset: & tamen scribit iurisconsultus, Calphurniam illam nequaquam causam finalem praetori dedisse: sed eam fuisse primam, principalem, finalem, & vltimam praetoris causam, vt impudentiae foeminarum obuiam iretur, earumque pudicitia, pudorque minime forensibus acclamationibus laederentur: quod ibidem optime adnotauit Accursius. Secundo, hinc apparet, qualiter sit intelligendum [art. 3]id, quod in c. cum essent. de simo. traditur: siquidum seruire alicui praelato, principaliter spe consequendi ab eo beneficium ecclesiasticum, etiam non accedente expressa pactione, simonia est: vt gloss. & Doct. ibi adnotarunt. licet ea simonia mentalis tantum sit secundum Feli. ibi & Caieta. in summa. verb. simonia. in fine. Seruire autem episcopo principaliter ob personae dignitatem, ob stipendium pro victu quotid iano consequendum: at minus principaliter spe consequendi ab eo aliquod beneficium ecclesiasticum: ea spe secundo loco ab animo constituta, nulla est simonia: quemadmodum a gloss. & Doct. definitum est in d. c. cum essent. quibus adstipulatur gl. in cap. cum ad nostram. de elec. & quae traduntur ab Iasone per text. ibi in l. siquis nec causam. ff. si cert. pet. Fel. in ca. non dubium. de sent. excom. nu. 2. Quae sic intelligenda sunt, vt non statim existimemus, spem habendi beneficium ecclesiasticum esse causam finalem, aut principalem ex eo, quo alioqui non esset quis praelato seruiturus, nisi ab eo beneficij collationem speraret. potest enim hoc ita esse, & simul spem istam causam impulsiuam, non finalem huius ministerij fuisse. Tertio ab eadem ratione colligitur vera interpretatio. gl. in capitul. consuluit. de vsur. verbo. spe[art. 4]rantes. quae voluit, mutuantem pecuniam principali causa ob amicitiam alterius, & vt ei indigenti subueniret, minus tamen principali ratione ob spem, quam concepit, aliquid vltra sortem a debitore sponte dandum se accepturum, non committere nec mentalem vsuram: quod communi omnium sententia probatum est. Et procedit etiam si alioqui non concepta illa spe non esset pecuniam debitori mutuaturus: cum spes ista recipiendi aliquid vltra sortem a debitore, sponte & libere dant, e non fuerit causa finalis mutui, sed impulsiua: quamuis ea seclusa actus hic non fieret. hoc enim est ita colligendum a Caie. 2. 2. quae. 78. arti. 1. ad 4. & quolibeto de vsura. c. 2. & Iohann. Medina in trac. de rest. folio 129. Scribit tamen Decius in capitul. ad nostram. de probatio. nume. 5. Simoniam committi, si praelatus non praecedente vlla conuentione beneficium contulerit famulo, hoc expresso, quod ea collatio fit in remunerationem, & ad tollendam obligationem, qua praelatus ad antidota tenebatur. Atque hoc pacto intelligit Innocenti. & Antoni. capitu l. tuam. de aetat. & qualitat existimantes, conferentem beneficium alicui ea intentione, vt per hanc collationem liberetur ab obligatione, qua ad antidora tenebatur, simoniam committere. idem Angelus in l. sed si lege. §. consuluit. ff. de petitioni. haered. Hoc etenim secundum Decium, verum est, vbi express im collatio fit in hunc effectum, secus autem si simpliciter ea intentione fuerit. Sed si in hac specie constituamus, conferentem beneficium obligatum esse praecise legali obligatione ad remunerationem, seu satis factionem ministerij sibi impensi, non dubito simoniam contingere mentalem, etiam ex simplici collatione, ea intentione facta, actualem vero seu exteriorem, si expressim fiat ad tollendam praemissam legalem, & praecisam obligationem. Si vero collator beneficij tantum sit obligatus morali obligatione, quae procedit ex honestate, & gratitudine remunerationem, opinor nec mentalem simoniam committi, vbi collatio simpliciter ea intentione, & animo facta fuerit: nec item exteriorem, etiam si expressim actum sit a collatore, quod ex ea collatione debitum illud, quod ab honestate processerat, repensum fuisse existimetur. Nam vel in pactum deducere solam obligationem moralem, ita vt ab honestate processit, nullo ei addito robore, vel eam tantum vti a bonis moribus, & grato animo oritur, remittere, nihil efficit ad simoniaci criminis culpam. Siquidem iure verum est, licere mutuanti absque vitio vsurae deducere in pactum obligationem illam antidotalem, qua recipiens mutuum tenetur mutuandi simile beneficium pendere: modo hoc adijciatur, quod promittens non plus obligetur, quam alias tenebatur cessante pacto, vel colligatur ex ipso pacto, & paciscentium mente nihil per hanc conuentionem adijci antido tali obligationi: ita gloss. penult. & finalis in capitul. si foeneraberis 14. quaest. 3. Card. Anani. & Abbas. in dict. c. consuluit. idem Card. in Cle. 1. de vsur. quaest. 20. Tho mas 2. 2. quaest. 78. articu. 2. de tertium. Gabriel in 4. sent. distinct. 15. quaest. 11. & ibi Ioan. Maior quaest. 29. vers. secundo arguitur. Felin. in capitul. ad audientiam in 2. de rescript. nume 10. Baldus in rub. C. de vsur. col. 1. Iason in l. ex hoc iure. nu. 65. ff. de iust. & iure. & alij, quos, dicens hanc opinionem Communem esse, citat Carolus Moli. de contractib. & vsuris nume. 27. Quarto, inde constat veritas glo. in capi. vnico, de [art. 5]cleric. non residen. in 6. quae scripsit, sacerdotem eundem in ecclesiam, vt praesens sit diuinis officijs, motus principali causa ob percipiendas quotidianas distributiones, simoniacum mentalem esse, quam sequuntur Doctor ibi. dicit sing. Felinus, in cap. suam. de simo. vbi Abb. & Anania idem probant. idem Abb. in capit. ex parte. in 1. de offic. deleg. Cardin. in Clem. 1. notab. 6. de celebrat. miss. Praepo. in summa. 1. q. 1. col. 3. Est enim potissime considerandum, non esse finem vltimum, & principalem distributionum quotidianarum lucrum, vbi sacerdos alioqui non esset in ecclesiam iturus nisi eas distributiones percepturus esset. Haec enim causa potest esse impulsiua, & principalis. impulsiua, cum ob diuinum obsequium praecipue interesse vult diuinis officijs, & tamen non interesset eisdem, nisi illud lucrum sibi immineret, & tunc non est dicendus hic sacerdos, nec mentalis Simoniacus. Principalis vero cum lucrum istud, non diuinum obsequium maxime estimatur, & praecipuus finis huius operis est. Quo quidem casu simonia mentalis committitur: sicuti probatur ex praedicta ratione, traditurque breuiter, & erudite a Martino Azpilcueta viro vndecunque doctissimo in cap. vl tim. de poenit. dist. 5. nu. 56. & in relectione de dicendis horis Canonicis, seu de oratione, not. 6. His ita breuiter praemissis, ad quaestionem principalem erit animaduertendum, gratiam semel a principe concessam ex causa vera, & impulsiua, minime deficere, quamuis ea causa deficiat. dicta. §. sexum. maxime quod etiam si causa finalis huius concessionis ab initio vera defecerit, postquam eadem sortita fuerit effectum, adhuc viribus non carebit principis gratia: nec reuocabitur aliquo pacto, argumento eorum quae notantur in l. pater furioso. ff. de his qui sunt sui, vel alieni iur glos. in cap. statutum ver. Canonicus. de rescriptis. in 6. Decius cap. quoniam. Abbas numero sexto. de offici delegati. tametsi ibidem tractetur de causa efficienti. Deinde video in hac controuersia, quae ad intellectum d. c. postulast. in examen adducitur, aliter quam superius definitum est, adsumi causam impulsiuam & finalem. Siquidem finalis ea dicitur, qua non existente princeps gratiam non fecisset, qua ve ei significata, petita minime concessisset. Impulsiua vero ea est, que principem mouet, aut moueret ad facilius vel difficilius concedendum, quod ab eo petitum est. Falsitas, aut surreptio in priori causa contingens regulariter gratiam inefficacem reddit, secundum omnes, & probatur, quia in his, quae a gratuita vnius voluntate pendent, & vbi parum vrget causae expressae falsitas: si probetur, legantem minime legaturum fuisse, si sciret causam expressam falsam esse: legatum inefficax est. l. cum tale. §. falsam. ff. de condit. & demonstrationib. fortius igitur inutilis est concessio principis, quem ratione moueri oportet, si falsitatem, aut surreptionem constiterit commissam fuisse in precibus, quibus comperta veritate minime princeps ipse annuisset. Falsitas vero, aut surreptio in posteriori causa contingens adhuc principis gratiam inualidam efficit, iuxta communem omnium traditionem in d. c. postulasti. vbi Deci. ab ea discedit, & profecto, vbi causa impulsiua notabiliter principem moueret, admitti posset communis opinio ac iure defendi, sed si ea eius sit conditionis, vt boni viri arbitrio principem non mouisset notabiliter iure verius est, eius falsitatem, aut surreptionem non officere gratiae, vt probatur in dict. capit. dudum. Atque ita conciliare conatur discrimen istud iuris vtriusque vir eruditissimus Marti. Azpilcueta in cap. si quando. de rescript. 3. exceptio. Imo etiam si causa impulsiua notabiliter moueret principem, cum que difficiliorem redderet ad gratiae concessionem, eam tamen nihilomninus absque vllo moderamine, vti concessa fuit, tandem concessisset, non arbitror locum esse communi opinioni: & gratiam validam esse censeo ex his, quae hoc ipso capite aduersus communem adduximus. Tunc enim existimo, causam impulsiuam notabiliter principem mouere, eiusque rationem habendam fore, cum ea principi vere significata, princeps non ita, vt concessit, gratiam fecisset, sed etiam concessioni moderamina quaedam adhibuisset, ex quibus cautius petitis prouisum esset, sic sane interpretandum esse opinor, quod ex dicto cap. postulasti. communi omnium iudicio deducitur. Verum, vt his, quae priorem sententiam probare videntur, obiter satisfaciamus, notandum est, taciturnitatem earum qualitatum, quarum expressionem ius nominatim non exigit, tunc demum obesse principis concessioni, cum eis sibi significatis petitum minime concessisset, d. c. super literis. vbi omnes Panormit. in cap. constitutus. col. 1. de relig. domi. Quod si tacuerit impetrans aliquam qualitaten, cuius expressionem ius requirit, concessum a principe viribus caret, etiam si ea qualitate expressa nihilomnius princeps idem concessisset, tex. & glos. in dicto cap. si motu proprio. cap. non potest. cap. si proponente. tenent in specie Domi. colum. vlt. & ibi Fran. in dicto cap. dudum. Felin. in dicto cap. ad aures. vers. nona conclusio. & in dicto. cap. super literis. 2. colum. Petrus Rebuffus in forma mand. Apostolici. glo. pro expressis. ad finem. & in trac. nominationum. quaest. 9. nu. 50. quibus in locis vltra Fel. plura commemorat, quae de iure sunt exprimenda in precibus principi offerendis. probatur hoc, nam pro forma iura exigunt harum qualitatum expressam mentionem dicti cap. ad aures. Forma vero obseruanda est ad vnguem, etiam in minimis & similibus iuxta leg. 1. & ibi Bald. ff. de lib. & posthu. Bald. in leg. vlti. C. de suis & legit. haered. vers. ex hoc elicitur. Decius in capitul. de appellationibus. 2. columna de appellat. Et quibus plura poterunt examinari, & Primum quod scribit Rota in antiquis 562. nempe, gratiam a Romano Pontifice impetratam ad be[art. 6]neficium, cui non inerat cura animarum, facta tamen mentione, quod id eam curam haberet, nullam esse, vtpote surreptitiam. Nam licet facilius Papa concessisset beneficium a cura animarum immune comperta veritate, ad huc ea expressio falsitatis praetextu nocet gratiae, quia contingit in his, quae de iure necessario sunt exprimenda, vt cura animarum capitul. cum in illis. de praeben. in 6. Clem. 1. eodem titul. regula Cancellariae 63. Rota in nouis. 292. Igitur sicut omissio eius qualitatis, quae de iure necessario est exprimenda, officit gratiae, quamuis eam nihilominus princeps concessisset, ita falsa mentio huius qualitatis nocet, etiam si veritate comperta idem esset princeps concessurus, quemadmodum ex priori decisione Rotae colligitur, dum allegat cap. cui de non sacerdotali. de praebend. in 6. & cap. susceptum. de rescrip. eodem libro. quibus idem probari videtur. Sed si exacte mens & verus sensus decisionis perpendantur, ex ea contrarium manifeste deducitur. Qua ratione probatur, falsam mentionem eius qualitatis, quae iure exprimenda erat, tunc non nocere gratiae, cum causa demonstrationis fit lege. falsa. ff. de condit. & demonstrat. nec ex hac falsitate princeps inductus fuerit ad concessionem eius, quod alioqui ex certa scientia minime concessisset. dict. Rotae decisio 562. & expressius, ac diligentius decisio 19. titulo. de praebend. in antiquioribus. & in antiquis 582. Panor. in capitul. significante. col. penulti. idem in c. super literis. numero sexto. de rescription. & ibi Felin. colum. 2. optime Iohannes Staphilaeus de literis gratiae & iustitiae. Folio. 52. titul. de modo & forma impetrandi. Dominicus consil. 111. constat siquidem de corpore, de ipso, inquam, beneficio, quod conferre vult summus Pontifex: ideo nimirum si parum noceat falsa demonstratio. Et maxime quod nullus dolus in hac falsae qualitatis mentione praesumi potest, cúm ea non expressa facilius obtentum esset apud principem, quod praedicti authores animaduertunt, secus esse opinantes, si causa restrictionis, aut taxationis huius qualitatis foret facta mentio, quia eo casu non posset ipsa gratia trahi ad id beneficium, quod ea qualitate careret, licet id faciliús a Romano Pontifice concessum foret: vt recte intelligentibus satis notum est ex dict. capitu. cui de non sacerdo tali. & capitul. susceptum. ne gratiam ipsam exequamur in beneficio sub ea minime comprehenso. His accedit alia consideratio, nam vbi beneficio in est qualitas, cuius de iure mentio est in precibus facienda, ea proculdubio exprimi debet uti superius dictum est, etiam si ea non expressa princeps precibus adnuisset. At si aliquid precibus exprimatur, quod beneficio petito nequaquam inerat, & eo non expresso, idem princeps concessisset: licet id pertineat ad qualitates iure exprimendas, non vitiatur ex hoc gratia a summo Pontifice concessa, vt ex Rotae decisione palam deducitur. Secundo, hinc facilius discutietur, quod tradit Anchar. cons. 295. pro clariori. nume. 13. dicens, literas obtentas ad beneficia ecclesiastica validas [art. 7]& efficaces esse, quamuis falsa fuerit eius beneficij, quod petitur, valoris mentio, modo appareat, nihilominus vero valore expresso easdem principem concessurum fuisse. Dubium etenim hoc videtur, ex eo quod licet de iure verus valor beneficij in eius impetratione exprimi non debet, iuxta gloss. in Clem. 1. de praebend. & ibi Doct. & in d. capit. ad aures. Tamen de stylo curiae Romanae, & ex regulis Cancellariae exprimendus est necessario verus beneficij valor. reg. Canc. 21. & 61. vbi glo & Ludo. Gomezi. post. Feli. in dict. capitul. ad aures. nu. 10. & in cap. causam quae. in 2. de testib. num. 6. Rotam in nouis 292. Oldra. cons. 207. Car. in dict. Clem. 1. 3. col. Seluam de benefi. 3 part. que. 12. col. 2. Deci. consili. 156. Rebuffum in tract. de nominat. quaest. 9. nume. 29. Ideo cum falsitas contigerit in ea qualitate, quae necessario est Pontifici significanda: parum tuta, imo suspecta est Anchar. opinio. Atque ita eam reprobat Felin. in dicto cap. ad aures. nume. 12. ex his, quae paulo antea notauimus, & praesertim propter text. in d. cap. cui de non sacerdotali. cui tamen iam satis responsum est. Quam ob rem Ancharan. sententia potius mihi placet: siquidem verus valor iure non est exprimendus, & quamuis ex regula Cancellariae contrarium appareat, ea regula stricte est interpretanda, cum verus valor beneficiorum difficilem habeat certitudinem, authore Ludouico Gomezio in regula de valore exprimendo. q. 11. quo fit, vt error in hoc exprimendo minime sit considerandus, vbi principis voluntas constat. Accedit ad hoc, quod notanter scribit Rebuffus in dicta q. 9. nu. 44. adseuerans, nominationem, quae apud Gallos obtenta fuerit, facta mentione beneficij obtenti, & eius valoris, maiori tamen quantitate expressa, quam vere valuerit, admittendam esse. Quia etiam si nominationem concedentes cognitionem habuissent veri valoris, nequaquam nominationem negarent, imo eam facilius concessissent. deinde Anchara. sententia minime aduersatur decisioni Romani Pontificis in d. capitu. cui de non sacerdotali. Nam aut verus valor exprimitur in literis gratia taxationis, & tunc non potest obtineri vi praedictarum literarum aliud beneficium minoris valoris, cum id repugnet voluntati principis: dicto cap. cui de non sacerdotal. aut verus valor significatur, vbi constat de corpore beneficij, causa demonstrationis, & eo casu admittendum est quod Ancharan. censuit. Nec gratia propriam virtutem amittit ex errore valoris expressi: si vel propter minorem valorem, vel alias apertum sit, principem etiam certum de vero valore idem concessisse concessurumue: quod in specie sequutus Ancharanum tradit Ripa in dicto cap. ad aures nume. 78. Solet tamen ad effugiendum vitium istud, quod committi plerunque videmus circa valoris veri expressionem, abhiberi prouida cautio, qua valor significatur vsque ad certam quantitatem his sane verbis. Cuius valor centum aureos non excedit. aut quod valet vsque ad centum aureos. Sic etenim apud Romanam curiam fit, vt valor beneficiorum, qui parum certus esse potest, absque periculo exprimatur. gloss. insignis in cap. quamuis. verb. vsque ad certum. in priori eius parte. de praeb. in 6. & ibi Doct. Cardin. in cleric. 1. 4. notab. de concess. praeb. Francus postalios in d. c. cui de non sacerdotali. col. vlt. Domi. consil. 133. colum. 3 Felin. in d. c. ad aures. conclus. 9. & 10. Ioan Staphilaeus de literis gratie & iust Folio 29. col. 1. Ludo. Gomez in tract. de expectatiuis. nume. 103. Deducitur tandem ex premissis, quae diximus ad interpretationem tex. in c. cui de non sacerdotali. iure ibidem constitutum esse, vt in maiori summa nequaquam subintelligatur separatim minor, quae speciem distinctam a maiori constituit: cum maior gratia taxationis fuerit expressa, & ideo refragatur voluntati Romani pontificis maiorem summam, vt certam speciem significantis: quod eius literae de minori summa differentique specie intelligantur secundum Ancha. Dom. col. 2. Francus 3. in d. c. cui de non sacerdotali. Deci. in c. constitutus. col. 3. de rescrip. Io. Crotti. lectione nu. 5. Alciat. nu. 34. in l. 1. §. si stipulanti. Soci. Iunior in §. Cato. nu. 73. ff. de verb. oblig. Nec satis facit, quod Ias. in d. §. si stipulanti. col. 2. & 5. & Domi. in d. c. cui de non sacerdotali. scribunt, dicentes, minorem summam ibi sub maiori non includi, ex eo, quod simus in materia strictissimae interpretationis: nempe in literis beneficia conferentibus seu datis ad beneficia obtinenda, quae tanquam ambitiosae vt in capi. quamuis. in l. de praeben. in 6. sunt intelligendae iuxta rigorosam interpretationem. Nam maior summa ex proprietate sermonis minorem continet. l. si quis cum totum ff. de exceptio. rei iudic. dict. §. si stipulanti. vbi hoc ipsum adnotarunt Aretinus Socin. idem Ias. & alij communiter. In quacunque vero materia, & si odiosa sit, adsumenda est interpretatio a sermonis proprietate text. celebris in l. cum lege. ff. de testamen. vbi Aretinus & Calderi. consi. 2. de consanguin. Deci. in capitu. cum ordinem. col. 2. & in cap. sedes. de rescript. & in c. 1. de constit. col. penulti. & in cap. atsi. clerici. §. 1. col. vlt. de iudi. idem in regu. factum. §. in poenalibus & in regu. in contrahenda. ff. de reg. iur. Consequitur igitur in d. c. cui de non sacerdotali. minorem summam maiori non inesse, ex alia ratione potius quam ex ea, quam Dominic. & Ias. comminiscuntur. Sic sane non placet, quod glo. in regu. plus. de reg. iur. & in cap. vlti. verb. maioris. de consuetu. in 6. Areti. in cap. vlt. col. 2. de accusat. Alex. in d. § si stipulanti, ex eadem decisione collegerunt. scilicet in mandato hominis minorem summam sub maiori nequaquam comprehendi, cum in eo sit forma diligenter seruanda. Id etenim falsum est, cum & in mandato hominis, quod minus est sub maiori intelligatur. l. rogatus. ff. mand. l. si vltra. C. de fideiuss. l. si quis mihi bona. §. sed quid si mandauit. ff. de acqui. haered. siue id mandatum a superiori siue ab inferiori processerit, siquidem vtrunque, a mente ipsius mandantis interpretationem adsumit, vt in specie ista probat Deci in l. in eo quod plus. ff. de regu. iur. tametsi Fortu. in l. Gallus. §. & quid si tantum. col. 59. conetur, inter mandatum superioris & mandatum inferioris differentiam constituere. Tertio, principali huius capitis resolutione probatur, verum esse quod adseuerat glo. a Doct. ibi recepta in c. vlti. de concess. praeben. lib. 6. scribens, vbi Romanus Pontifex mandauerit, Titium recipi in Canonicum ecclesiae Salmanticensis, non obstante certo canonicorum numero ibidem statuto, eundem Titium recipien dum esse, licet in eadem ecclesia nullus sit certus canonicorum numerus statutus. Nam si Romanus Pontifex ex certa scientia sciens, in eadem ecclesia non esse certum canonicorum numerum statutum, idem mandatum dedisset, minime conuenit, eas literas veluti ob reptitias, surreptitiasue a canonicis repelli. ex dict. glo. quam sequuntur Bal. in c. Cuma. de elect. col. 1. Feli. & Deci. col. 2. in c. constitutus, de rescript. Quarto, omnibus superius examinatis ad amussim perpensis, poterit considerari, num verum sit quod Guliel. a Cuneo in l. 3. C. de episc. audien. tradit, scribens, remissionem homicidij eiusque abolitionem a principe impetratam, non [art. 8]facta mentione prioris indulgentiae, simile crimen eidem impetranti dimittentis, vti surreptitiam inualidam esse. Quia princeps si certior factus fuisset, eum homicidam veniam criminis postulantem, prius aliud homicidium perpetrasse, eiusque veniam obtinuisse, retraheretur ab huius veniae, quae modo petitur, concessione. Et quamuis Princeps tute absque animae periculo, & criminis reatu, possit remittere criminis poenam, quae in satisfactionem reipublicae a legibus instituta fuerit, vbi ex hoc ipsi reipublicae damnum minime sequatur, & absque laesione priuati iniuriam passi. secundum Tho. 2. 2. q. 67. artic. 4. & Maiorem in 4. disti. 15. quaest. 19. Felin. in c. qualiter. §. ad corrigendos. nu. 36. de accus. pulchre Alfonsus a Castro lib. 2. de potestate leg. poenalis. c. 12. versic. contra hanc secundam. Attamen ob defectum voluntatis apparet, admittendam esse Gulielmi opinionem, quam sequuntur Bar. in cap. dilectus. in 1. de rescrip. nu. 20. Baldus. in d. l. 3. Feli. in d. c. postulasti. col. 3. Ias. in l. nec damnosa. C. de precib. imperat. offerend. num. 3. Anania in capi. ad abolendam. col. 2. de haeret. Ioan. Lupi. in cap. per vestras 4. notab. num. 11. de donat. inter vir. & vxor. Iohannes Crottus in capitu. vlti. col. penul. de constit. in 6. Andrae. Alciat. in cap. cum non ab homine. num 43. de iudi. Ferdinandus Loazes in tract. de matrimonio. dubitatione 10. num. 6. qui ad hoc Regiam eandemque expressam constitutionem refert. q. 2. tit. 11. lib. 1. ordinatio. quae quidem & Gulielmus loquuntur, quando in eodem genere delictum repetitur, quasi contrarium sit obseruandum, vbi diuersum delictum is, qui veniam postulat, fecerit, quod expressim Alcia. not. d. nu. 43. consulens iudici, ne statim propter Gulielmi sententiam delinquentem puniat, sed ipsum principem admoneat prius, vt ei rescribat, quae fuerit eius mens in prefati criminis remissione. Nec tamen opinor hoc necessarium esse, tametsi aequissimum videatur. comprobatur Gulielmi decisio per tex. egregium in c. 2. de filijs presbyt. in 6. a cuius ratione Ioann. Andrae. Domi. col. 2. deducunt necessarium fore, vt in secunda alicuius vitij dispensatione mentio primae circa idem concessae omnino fiat. Idem scripsere Rotae iudices decis. 280. in antiquis. Abbas. post Innocent. in cap. veniens. col. 4. de praescri. Paul Parisi. consil. 74. ad finem lib. 4. Quinto, libet hoc in loco non incongrue ex his querere, quid dicendum sit de eo libello, quo Rex licentiam exhibet alicui eam petenti, ad constituendum primogenium ex bonis suis etiam cum [art. 9]praeiudicio portionis legitimae, quae caeteris filijs iure debetur, vbi is qui petit licentiam plures habet filios, nempe octo, decem, aut duodecim, non facta principi mentione numeri liberorum, tametsi eorum in genere meminerit. Memoria teneo, cum semel in litem haec incidisset quaestio, quibusdam visum fuisse, hunc principis libellum viribus non subsistere, vtpote veritate tacita obtentum: forsan enim princeps certus denumero filiorum minime dictam licentiam concessisset, vel ei moderamen aliquod adscripsisset, quo tot filiorum preiudicio mederetur. Quin & iure hoc fulciri poterit, nam si quis impetrare velit a principe legitimationem filij legitimi, & is filios habeat legitimos & naturales, tenetur principi exponere, quot filios legitimos & naturales habeat, ita quidem, vt & numerus certus principi significetur. Sicuti expressim hoc adnotauit Praeposit. in cap. per venerabilem. §. quod autem. col. 15. versic. aduerte nunc ad solennitatem. qui filij sint legit. & post eum Curtius Senior consil. 19. versic. capio tertium, & consil 35. colum. 9. & consili. 73. versicul. Nono impugnari poterit argumento l. nec ei §. vlt. ff. de adoptio. vbi iurisconsultus scribit, in causae cognitione, quae adoptioni praemittitur, agendum esse de numero filiorum adoptantis. In contrariam sententiam itum est ex eo, quod princeps has facultates constituendi primogenia in honorem nominis, genus, & familiae solitus sit facilime concedere, hac apposita conditione, vt caeteris filijs, qui a primogenio excluduntur, eiusque ratione legitima portione priuantur, congrua alimenta exhibeantur. Nec quidquam solet mouere principem, maior vel minor filiorum numerus, quemadmodum frequenter obseruatum est. Quo fit, vt ex huius capitis principali resolutione commode possit hoc dubium definiri. Non oberit, quod ex Curtio traditum est. Nam & si passim apud vtriusque iuris interpretes obseruatum sit, legitimationem filij illegitimi inualidam esse, nisi principi mentio facta fuerit filiorum legitimorum & naturalium, quos pater habet, per tex. in Authen. quibus modis nat. effici. legit. §. si vero. tractat late Andrae. Tiraquel. in l. si vnquam. C. de reuoc. donat. verb. donatione largitus. nume. 254. nos item huiusce assertionis meminimus in Epitome de matrimonio 2. par. cap. 8. §. 9. num. 7. pauci tamen praeter Curtium, & Praepo. exprimendum esse numerum filiorum adnotarunt. Sed & si eius opinionem admittamus, vt fortasse est vera & intelligenda, vbi legitimatio fit ad consequenda iura omnia filij legitimi & naturalis, & vt simul legitimatus, patri cum legitimis & naturalibus succedat, quo casu legitimis & naturalibus ex ea legitimatione legitima portio diminuitur: maiorque eis laesio contingit, vbi maior est eorum numerus: ideoque ratio dictat, hoc esse principi significandum, secus est in ea, quam tractamus, specie. Princeps enim facilius permittet primogenium constitui ex eo patrimonio, quod alioqui in plures distinctum partes ob maiorem filiorum numerum facilius dissipabitur, ad extraneosque alienatione rerum auiti fundi deueniet, quod & huius Regni constitutiones abhorrere videntur. Finis libri e tribus primi, Variarum ex iure Pontificio, Regio, & Caesareo Resolutionum. # 2 VARIARVM EX IVRE PONTIFICIO, REGIO, ET CAESAreo Resolutionum. LIBER SECVNDVS. AVTHORE DIDACO COVARRVVIAS A LEYVA TOLETANO, Senatore Regio. # 1 THEMA CAPITIS I. Quid de his qui aere alieno grauantur, deque cessione bonorum iura statuerint? SVMMARIVM. -  1 An licuerit vnquam, iureue liceat creditori debitorem in vinculis habere, & an liber homo possit dari in pignus pro debito pecuniario? -  2 Debitor capi non potest, nisi prius bonorum excussio fiat. -  3 Foemina pro debito pecuniario in carcerem mitti non debet, etiam ratione administratae tutelae. -  4 Milites armatae militiae, nec non & nobiles eodem priuilegio vtuntur. -  5 Cessio bonorum liberat a carceribus debitorem, & inibi qualiter iure Regio cessio fiat, & de bonis cedentis. -  6 Qui bonis cesserit tenebitur nihilominus aes alienum soluere, dum peruenerit ad pinguiorem fortunam. -  7 Traditur late, an ualeat renunciatio huius beneficij, nempe cessionis bonorum. -  8 Debitor ratione delicti, non admittitur ad cessionem bonorum. -  9 Clericus non tenetur bonis cedere, nec debet in carcerem pro aere alieno mitti. & ib. intellect. capitul. Odoardus. de solutionibus. -  10 Cadauer debitoris non debet insepultum detineri pro debiti solutione seu donec soluatur debitum. -  11 Vltimo affectis supplicio, an iuste possit negari ecclesiastica sepultura? CAPVT I. LEGIBVS duodecim Tabularum aduersus aeris alieni debitorem institutum est, vt creditori iure priuato liceat prehendere ac in vinculis debitorem habere, post rem ipsam iure iudicatam. Haec sunt ipsamet legum verba: In vinculis sexaginta dies habeto, inter eos dies trinis nundinis continuis ad praetorem in comitium producito, quantaeque pecuniae iudicatus erit, praedicato. Tertijs autem nundinis, si interea pactus non sit, capitis poenas dato, aut trans Tyberim peregre venum ito. Et si plures forent, quibus reus esset [art. 1]iudicatus, tertijs nundinis partes secanto. Quibus quidem verbis lex vult, produci vinctum debitorem trinis nundinis ad praetorem in iudicium, vt repetatur publice, in quantam pecuniam fuerit creditori condemnatus. Sic etiam constabit omnibus, vincto non fieri iniuriam, aut a creditore, aut a iudice l. 2. C. de cust. reo. Si vero intra id tempus trium nundinarum pactus debitor cum creditore non fuerit, capitis poenas det, aut vendatur, vt ex precio creditori satisfiat. Quod si plures erant creditores, debitor in partes secabatur. Extat integra lex duodecim Tabularum, titulo de re iudicata, quemadmodum Aymarus Riuallius, & Oldendorpius rubri. 8. tradiderunt. Huius legis vltima parte tanta poenae crudelitas denunciata est, vt de eius rigore inter Sextum Caecilium, & Phauorinum ingens orta fuerit disputatio apud Gellium lib. Noc. Atti. 20. capitul. 1. cuius Accursius meminit in l. 1. C. qui bonis ced. poss. vnde Caecilius inquit, plures vinctos fuisse a creditoribus, nullum vero dissectum. Sic & Quintilianus lib. 3. capi. 8. scribit, eam legem quo ad dissectionem, non esse natura laudabilem, & ideo moribus repudiatam fuisse. idem testatur Tertullianus in Apologetico. cap. 4. Nihil profecto, inquit Caecilius apud Gellium, immitius, nihil immanius, nisi, vt re ipsa apparet, eo consilio tanta immanitas poenae denunciata est, ne ad eam vnquam perueniretur. Addici namque nunc atque vinciri multos videmus, quia vinculorum poenam deterrimi homines contemnunt, dissectum esse antiquitus neminem equidem neque legi, nec audiui, hactenus Caecilius. Ex quo apparet ad terrorem pessimorum debitorum, qui addictionem quoque solam contemnerent, constitutum esse id genus poenae. Prior vero legis pars, quae de vinculis tractat, apud Romanos frequentissime seruabatur: siquidem debitor, qui creditori non soluebat debitum confessum, aut iudicatum, vel id soluere non poterat, addicebatur creditori in seruitutem lege nexus. Cicero in oratione pro Flacco de quodam Heraclide ait: Cum iudicatum non faceret, addictus Hermippo, & ab hoc ductus est. Nexus autem dicebatur in de obligatio, qua corpus vt pignus afficitur, dicebantur & hi debitores addicti, quia traditi essent creditoribus, & nexu vincti, quod erudite explicat Budaeus tit. de in diem addictione ex Quintiliano lib. 7. cap. 4. Quin & filij debitorum apud Romanos creditoribus addicebantur authore Dionysio & Ludouico Caelio lib. Lectio. Antiq. 7. cap. 20. Hoc ipsum quandoque obtinuisse Hebraeorum legibus probatur Reg 4. cap. Ecce, inquit, creditor venit, vt tollat filios meos ad seruiendum sibi. Similem fere huic legem ante Solonem statuerant Athenienses, sed ita sane, vt qui mutuum acciperent oppigneratis corporibus, creditoribus addicerentur. Solon vero legem tulit, remissione aeris alieni constituta, quam σεισ άχθειαν appellauit, vt in posterum minime liceret corpore obligato pecuniam foenerari, authore Plutarcho in Solone: & in lib. de vitanda vsura & in Politicis ad Traianum, ne foenore & vsuris ciues premerentur, ac tandem omnes in seruitutem redigerentur. Ea vero remissio aeris alieni, quae σεισ άχθεια dicitur, quaque vsi fuere quidam principes de alieno nimis liberales, quam iniqua sit, testatur Cicero lib. 2. de officijs, dicens, nullam esse rem, quae vehementius Remp. contineat, quam sit fides. Sed fidem esse nullam posse, nisi sit necessaria solutio rerum creditarum. Seneca lib. 3. de benef inquit, aequissimam esse, & ius gentium pre se ferre hanc vocem, Redde quod debes. Eodem pacto anno ab vrbe condita quadringentesimo, vigesimo octauo. C. Paetilio. & L. Papyrio consulibus lata est lex Paetilia, quaquidem sublata fuit lex duodecim Tabularum, & cautum, ne quis ob pecuniam creditam in vinculis teneretur, sed eius bona, non corpus essent debito, ac creditori obnoxia, teste Liuio Decade 1. lib. 8. idque maxime fuit Reipublicae conueniens, cum obduriciem legis veteris quandoque plebs ipsa in seditionem fuerit concitata, quod idem Liuius scribit eiusdem Decados lib. 2. Quin & ob eandem causam Asellius praetor, plebi & pauperibus patrocinatus, vt foenus tolleretur, ab ipsis foeneratorib. occisus est, quod facinus, nec Senatus ipse vindicare valuit, vt refert Appianus Alexandrinus lib. 1. de bello ciuili. Sic & iure Caesarum decretum est, ne debitores liberi in seruitium, aut pignus dentur creditoribus. l. ob aes. & Auth. imo. C. de actio. & obligat. & in Auth. vt nulli iudicum. §. quia vero. colla. 9. l. 2. C. quae res pig. obli. possint. & in cap. 2. de pignoribus. etiam si bona debitoris defecerint, nec ex eis possit creditoribus satis fieri. Vnde a plaerisque in dubium reuocatur decisio text. in cap. ex rescript. de iureiur. vbi probatur, posse liberos homines, obsides dari pro pecunia debita, & quasi pignora constitui. Sunt etenim quidam eam constitutionem ita intelligentes, vt liber homo non possit dari pro debito in pignus, nec veluti pignus retineri, & tamen existimant, posse hominem liberum obligari eo pacto, vt retineri possit etiam pro debito & aere alieno ad effectum seruandi conuentionem initam inter creditorem & debitorem, sic equidem vt pignus homo liber minime detinebitur inuitus: sed pro conuentione seruanda, secundum glos. in priori solutione in dicto cap. ex rescripto. Cui accedere videntur ibidem Hosti. Henri. & Cardi. & Feli. col. 3. Bald. in l. 2. C. de patri. qui filios distrax. col. vlti. argumento ex l obsides. ff. de testam. & l. 16. tit. 1. part. 6. quae tamen loquuntur in obsidibus datis authoritate publica. Vnde in priuatis, ne humana libertas impediatur, alijs magis placet, non posse hominem liberum inuitum detineri, etiam ex conuentione pro aere alieno soluendo, nisi de pace, similiue pacto conuentum fuerit, ita visum est gloss. in vltima responsione in dicto cap. ex rescripto. quam sequuntur inibi Abb. & Imol. idem Imo. & Areti. in dicta l. obsides. Francis. de Ripa in l. obligatione. numero 12. ff. de pignori. optima & Regia l. 3. tit 13. part. 5. quae vere eundem sensum habere videtur. glos. ad idem insignis in cap. vt pridem. 23. quaestion. 8. & traditur in c. exposita. de arbitr. Quod si iuramentum accesserit huic pacto expressim in id praestitum, vt quis pro pecunia debita detineri possit, magis receptum est, ex eius virtute liberum hominem inuitum detineri posse, quemadmodum ex dicto cap. ex rescripto. Doctores adnotarunt, praesertim Imol. & Felin. ac Guliel. Bened. in cap. Rainutius. de testa. verb. testamentum. 3. nu. 26. etiam si Panor. non omnino consentiat huic conclusioni, praesertim quia in dicto cap. ex rescripto. dati fuerunt fideiussores in eum casum, quo obsides deficerent ab obligatione, nec vellent promissioni stare. Quo argumento vtcunque colligitur, eos non potuisse detineri inuitos, quod tamen contingere potuit ad maiorem obligationis tutelam, si fortasse obsides aufegerent a loco, vbi per creditorem detinebantur, & ideo communis opinio adhuc defendi potest. Hinc etiam constat, in solutione debitorum, quae authoritate iudicis fit, hunc ordinem seruandum esse, vt si debitor possideat bona, quae possint [art. 2]vendi publica subhastatione, nunquam is ad carcerem ducatur. l. a diuo Pio. §. in venditione. ff de re iudi. cap. peruenit. de fideiuss. Tunc etenim debitor in publicis vinculis detinendus est, cum non habeat bona, ex quibus aes alienum solui possit. gl. memorabilis. in l. 3 §. tutores. ff. de susp. tuto. quam dicunt sing. esse Bald. in l. si sine. ff. de in ius vocan. Barb. in cap. 1. colum. 4. de deposit. Alex. & Ias. in dicto §. in venditione. Rursus idem Bald. ordinariam in l. 1. col. vlt. C. de iuris & fact. ignor. notabilem Paul. Castr. in l. 4. §. praetor ait. ff. de re iudic. Abb. in c. quo ad consultationem. col. 5. eo. tit. & ibi Fel. nu. 10. quorum opinio Communis est secundum Aret. in l. maritum. §. eleganter. num. 7. ff. solut. matr. & Ripam in l. obligatione generali. ff. de pignori. nume. 20. & probatur in dicto §. tutores. Atque hanc opinionem rursus communem esse asseuerat Alex. in dicto §. in venditione. commendat Ias. in princ. Instit. de actioni. num. 90. Pau. Cast. in l. alia. §. eleganter. ff. solu. matr. quo fit, vt quoties debitor habet bona, & tamen non praestat fideiussores de euictione, quibus cautum sit, emptoribus eadem bona in publica subhastatione licitantibus, adhuc in carcerem publicum mittatur. Foeminae tamen pudicam vitam agentes ex peculiari priuilegio non possunt, & si bona defecerint, pro pecunia debita, modo debitum causa criminis contractum[art. 3] non fuerit, in carceres duci. Auth. sed nouo iure. C. de custod. reor. l. 1. & auth. sequen. C. de offic. diuer. iudic. l. Regia 62. Tauri. Cuius ipse memini in epitome de matrim. 2. par. c. 8. §. 11. ad finem. Imo idem erit in matre, ratione administrationis tutelae filiorum, quae quidem pro reliquorum solutione in carcerem duci non potest, secundum Prepo. in cap. ex parte. M. col. vlti. de appellat. & Hipp. in Practi. criminali. §. attingan. nu. 64 & probatur ea ratione, quod mater etiam ob administrationem tutelae habet priuilegium, ne conueniri valeat vltra quam facere possit. Bart. communiter receptus in l si quis sub conditione. nu. 20. ff de testam. tute. ex l. patronus. ff. dere iudic. Idem Bart. in Authen. matri, & auiae. nu. 13. C. quando muli. tut. offi. fungi poss. Sed quia communiter obtentum est, vt omni legum auxilio mater renunciet, cum ei tutela filiorum committitur, iuxta notata in d. c. ex parte. & in dicta authen. matri & auie, quibusdam visum est, ob pecuniam ratione tutelae debitam filijs, posse in carcerem matrem mitti, & id simul permitti propter renunciationem, & filiorum fauorem. Bart. in dicta l. si quis sub conditione. nu. 18. Idem in dicta authen. matri & auie. nu. 13. & ibi Salyc. num 14. Roma. Alex. Socin. & Ias. in l. plaerique. col. vlti. ff. de in ius vocand. Roma. in l. alia. §. eleganter. nu. 11. ff. solut. matrim. Matthes notab. 109. Ias. in l. pen. nu. 4. ff. si cert. peta. Ioan. Andr. Domi. & Franc. in cap. 2. de iudic. in 6. Platea. col. penult. post Angel. in l. nemo carcerem. C. de exact. trib. lib. 10. Ioan. Bapusta de sancto Seuerino in tractat. de debit. suspen. & fugiti. quaestio 6. a quibus ipse libenter quaero, quonam pacto eorum sententia defendi possit, si verum est, quod Bartol. ipse, quem ipsimet sequuntur in dicta l. si quis sub conditione. nume. 20. scribit, dicens, matrem filiorum tutricem non obstante generali renunciatione, habere priuilegium, ne conueniatur vltra quam facere possit. Nam aut ipsa mater habet bona, & tunc ipsa capienda sunt pro debita pecunia, priusquam ad carceres ea deducatur, quod si bonis careat, ex priuilegio tuta est, ne possit conueniri: ergo eodem defenditur, ne ad carceres ducatur. Qua argumentatione in milite vtitur Bald. in l. 1. colum. vlti. C. qui bonis ced. poss. dum adducit l. miles. ff. de re iudic. Idem Alex. in l. Centurio. nume. 25. ff. de vulgari. Deinde constat, renunciationem istam parum prodesse, vt parentes, quibus honos & reuerentia debita est, a filijs conijciantur ob debitum ciuile in carcerem, quemadmodum notatur in dicto §. eleganter. Quam ob rem mihi potius placet, quod contra Bart. paulo ante retuli ex Praepo. & Hippo. prae ter quos a Bart. discedunt Ioan. a Monte Sperello in d. l. plaeriq;. Barb. in c. 2. nume. 4. de pignori. Ludouic. Gomezi. in dicto capit. 2. de iudi. in 6. numero 22. & Andraeas a Pomate in additionibus ad Bar. in dicta authen. matri & auiae. licet Xuares in l. 2. tit. de los gouiernos. quaest. 5. scribat, hac in quaestione, non esse multum tribuendum Barbatij opinionibus, & tamen eius additio hanc vltimam sententiam eligit, ex quibus ipse opinor, matrem etiam ob pecuniam debitam filijs causa administratae tutelae in carcerem duci non posse. Sic & milites armatae militiae ex causa aeris alieni non possunt in carcerem duci, fit etenim in eo[art. 4]rum bonis & rebus exequutio, hocque priuilegio gaudent, vt & si bonis careant, minime capiantur pro aere alieno soluendo, siquidem quatenus facere possunt conueniendi sunt. l. miles. & l. item miles. ff. de re iudi. vbi id latissime traditur, & in l. Centurio. ff. de vulgari. Apud Aegyptios lege cautum fuit, ne milites pro debito pecuniario caperentur, teste Diodoro Siculo lib. 2. Idem esse in his, qui nobilitatis dignitate decorantur, scribit Bald. in dicta l. 1. ad fin. C. qui bonis ced. pos. Alex. in dicta l. Centurio. nu. 25. Iason in dicta l. miles. col. 2. & colligitur ex distinctione Gulielmi de Cuneo in l. penul. ff. ex quibus caus. maio. quam praeter alios refert, & probat Ioan. Baptista de sancto Seuerino in tractatu de debito. & suspe. & fugit. q. 5. principali. q. 5. optimus textus in l. medicos. C. de profes. medic. lib. 10. quem explicant Bartol. & Doct. ibi. Matthesil. notab 59. Francis. a Ripa lib. 2. resp. c. 20. & idem Ioan. Baptista q. 4. vnde nobilitas hoc ius & priuilegium habet, ne possit ea praeditus pro debito in carcerem mitti, quod licet iure Caesareo dubium sit, Regia tamen Hispaniarum lege id constitu tum est in his nobilibus, quos vulgus Hidalgos appellat. l. 4. & 5. titu. 2. libro 4. ordina. l. 69. Tauri. Et tamen nec iure Regio, nec iure Caesarum hi nobiles habent militare priuilegium, ne scilicet, conueniantur vltra quam facere possint, cum id nullibi expressum sit, ex Cumano & alijs magis communiter in dicta l. miles. & in dicta l. Centurio. Arma vero, equi, nec domus, vbi hi nobiles habitant, capi pro exequutione solutionis aeris alieni possunt, quemadmodum expressum est d. l. 5. & l. 3. eiusdem tituli. Quod si debitum a criminis causa originem ducat, nobilis in carcerem mittitur. dicta l. 79. Fit tandem, vt qui habet priuilegium, ne conueniatur vltra, quam facere possit, non possit is in carcerem mitti. Acontrario vero non sequitur, eum, qui non potest pro aere alieno in carcerem duci, habere priuilegium, ne conueniatur vltra quam facere possit. Regulariter igitur, si quis bonis ac rebus careat, ex quibus solui possit aes alienum, in carcerem ducitur, quin & si debitum sit ratione redituum regalium, praecise debitor in carcerem, lege Regia mittendus est, donec soluat, quamuis habeat res, quae poss int pro solutione capi, & publica subhastatione vendi, vtrunque etenim fit, idemque colligitur ex l. nemo carcerem. C. de exact. trib. lib. 10. & in specie tenet Guido deci. 61. Quod si debitor bonis cedere velit, a carcere dimittendus est, nam praeter alios effectus, hunc potissimum cessio bonorum habet. l. 1. C. qui [art. 5]bonis cedere poss. l. 4. titul. 15. parte 5. quae quidem cessio fieri non potest, nisi eo tempore, quo ad requisitionem creditorum debitor in carcere custoditur, secundum communem, & maxime Henric. in c. Odoardus. de solutio. & erit satis, debitorem in carcerem missum fuisse ad petitionem vnius ex pluribus creditoribus, cessio etenim tunc facta caeteris creditoribus praeiudicat. l. 4. & ibi Docto. ff. de ces. bonor. l. 3. tit. 15. part. 5. pulchre Salic. in dicta l. 1. nume. 4. Guido Papae consi. 124. nu. 7. Nec sunt alij creditores necessario citandi ad hanc cessionem, sicuti expressim adnotauit Petrus Iaco. in Practica, Rub. de ces. bonorum. Oportet tamen, vt prius, quam cessio ista fiat, debitor vel condemnetur, vel confiteatur in iudicio debitum, iuxta veriorem literam, & communem sensum. l. pen. & vlt. ff. de ces. bono. vbi. gl. Regia l. 1. tit. 15. part. 5. Doct. in d. c. Odoardus. gl. in l. 1. C. qui bonis. ced. poss. Oportune vero circa materiam istam cessionis bonorum erunt aliquot praenotanda, & primum, quid Regiae constitutiones post vetera Partitarum iura statuerint. Siquidem olim debitor non habens bona, vnde creditoribus aes alienum solueret, tradebatur creditoribus ipsis, vt eis seruiret, donec debitum ex seruitio arbitrio iudicis compensatione quadam solutum foret. l. 17. & l. 12. tit. 20. & l. 2. tit. 8. lib. 3. Fori. quod nouis quibusdam sanctionibus in hunc modum accipitur, Vt debitor in carcerem missus, inibi detineatur, quousque bonis decesserit, & catenae, vt aiunt, renunciauerit, ac tunc creditori traditur in eius seruitium, cuius aestimatio solutionis locum obtinet, interimque torquem ferreum debitor ferre debet. l. 78. ex huius regni Pragmaticis constitutionibus. Imo si debitor in vinculis & carcere publico sex mensibus manserit, eo ipso a iure censetur dicta bonorum cessio facta, ac tradendus est cum ipso torque ferreo ipsi creditori, quod expressum est in eisdem constitutionibus. l. 79. & 80. Semper tamen in his Hispaniarum prouincijs, sicut & vbique locorum obseruandum est, quid sit moribus receptum circa solennem bonorum cessionem. Is autem, qui cedit bonis, tenetur creditori dimittere omnia bona, quae tunc temporis habet gl. communiter recepta in l. penult. ff. de ces. bono. explicat Bald. in l. vlt. C. qui bon. cede. poss. col. pen. optima l. 1. tit. 15. part. 5. vestes vero, quibus quotidie vtitur, ei relinquuntur. Cynus in d. l. 1. q. 4. Petrus Iaco. in d. Rubri. de ces. bono. Aufreri. in Capella Tholosana 136. Panor. hanc esse communem opinionem professus in d. c. Odoardus. de vestib. lineis, hac in re tractat dicta Regia lex 1. statuens, eas debitori cedenti bonis dimittendas. Idem de instrumentis necessarijs ad quaerendum victum, nempe de his, quae pertinent ad artem, ex qua victum quaerit, scribit Ioan. a Medina in lib. de contractibus. q. 3. causa 3. & q. 5. quod apud forensia tribunalia quibusdam dubium fortasse videbitur. Praestabit item cedens cautionem de soluendo aerealieno, cum ad pinguiorem fortunam peruenerit, cautionem, inquam, iuratoriam, cum eo in statu aliam dare non valeat. gl. Hostien. Ioan. Andr. Henric. col. 3. & alij in d. c. Odoardus. Cogendus enim erit [art. 6]cum pinguiorem nactus fuerit fortunam aes alienum soluere, ita tamen, vt ei deducantur alimenta, quibus satis cautum sit egestati imminenti alioqui, si integra fieret aeris alieni solutio, quod probatur in dicta l. 4. ff. de ces. bonor. & in dicta l. 1. titu. 15. part. 5. Et idem, ni fallor, in animae iudicio obtinebit, nec in eo erit iuxta rigorem integra solutio postulanda, vbi ex ea is, qui prius bonis cesserat in egestate maneat, hoc equidem priuilegium lege humana & iusta cessioni bonorum concessum est, & ideo haec humana constitutio admittenda erit in animae foro, licet contrarium censeant Adria. in 4. sentent. tractat. de restit. c. aggredior. versic. sexto dubitatur. & Ioan. a Medina de contract. dicta q. 5. Panor. & Rauennas in c. cum tu. de vsur. vbi in vsurario idem sensit Cardin. argumento. gl. ibidem, quam examinabimus in regu. peccatum. 1. relectionis parte. Sed si quis bonis cesserit actibus quibusdam, iuxta loci consuetudinem ignominoisis, non tenebitur is soluere debitum, quamuis pinguiorem nactus fuerit fortunam, authore Guidone q. Delphinatus 343. cum satis ea ignominia fuerit punitus, et ea poena loco solutionis sufficiat, argumento gl. sing. in cap. sicut dignum. §. eos insuper. de homicid. quam sequuntur Doct. ibi. maxime Feli. commendat Roma. Singul. 24. cui similis est in regu. peccatum. de regul. iur. in 6. Ex quibus constat, punitum corporali poena loco pecuniariae, quam prae inopia soluere non potuit, etiamsi postmodum bona adquisierit, minime teneri ad pecuniae solutionem. Idem adnotarunt Caepola caut. 3. Paulus Castr. Angel. Ias. num. 29. & Deci. num. 26. in l. si quis id quod. ff. de iurisdictio. omnium iudicum. optimus text. in l. sed si vnius. §. sed si ante. ff. de iniurijs. Cuius meminit ad hanc rem Baldus in l. vlt. ff. de in ius vocando. quod, ni fallor, ea ratione procedit, quia poena pecuniaria in corporalem mutatur. Vnde non omnino probatur Guidonis sententia, cum inibi debitum nequaquam in illam cessionem mutetur. Nam & illud verum est, per cessionem bonorum non tolli, nec naturalem, nec ciuilem obligationem, sed tantum exceptionem competere. Cynus 9. q. Bald. & alij in dicta l. 1. C. qui bon. ced. poss. quorum opinio Communis est, secundum Ias. in §. vlti. colu. 1. de actionib. licet gloss. in l. vbicunque. ff. de fideius. teneat, cedentem bonis penitus ab obligatione ciuili liberari. Haec autem exceptio cedenti competens ratione cessionis, im pedit litis contestationem. l. 3. ff. de cession. bonor. Bartol. in l. penulti. ff. eod. titul. Capella Tholos. 136. quod ab omnibus communiter receptum est. Et ideo Regia lex 3. titu. 15 parte 5. qua probatur, eum, qui bonis cesserit, nec postea conueniri posse, nec, si conuentus fuerit, teneri respondere, est intelligenda cum effectu, siquidem respondere tenetur, & exceptionem litis contestationem im pedientem obijcere. Quae omnia tunc obtinent, cum debitor eadem inopia & fortuna grauatur, quia si ad pinguiorem deuenerit, nulla aduersus ciuilem & naturalem obligationem exceptio competit. Quamobrem etiamsi in praxi decisio Guidonis non sit leuis momenti, perpenso iuris recto tramite mihi nec placet, nec vera videtur. Quaeritur deinde hoc in tractatu, vtrum beneficio cessionis bonorum possit renunciari, & vi[art. 7]detur renunciationem istam iure admittendam fore, cum ea tacite facta, valida sit. l. vlti. C. qui bonis cede. poss. taciti vero & expressi idem sit iudicium. l. cum quid. ff. si cert. petat. vnde etiam expressa renunciatio fieri potest, secundum Freder. consilio 60. Rotam antiquam 565. Felin. post alios in dicto c. ex rescripto. num. 11. de iureiurand. In contrariam sententiam a plerisque itum est ex eo, quod nemo possit pro debito pecuniario seipsum etiam carceri publico perpetuo obligare: esset enim ea obligatio perpetua quaedam & praecisa seruitus, ad quam liber homo se adstringere nequit. l. 2. de lib. homin. exhiben. l. Titius. §. Titio. ff. de conditio. & demonstra. notant gloss. & Doctor. in l. antiquitas. C. de vsufruct. & in l. post certi. C. de liber. caus. qua ratione renunciationem cessionis bonorum inualidam esse existimarunt Rich. Malumb. Bar. Imol. & Alber. in l. alia. §. eleganter. ff. solu. matr. Cynus q. 6. & Saly. nu. 9. in l. 1. C. qui bonis cede. pos. Faber in §. vlt. de actio. idem in l. vlti. C. qui bonis cede. poss. Alex. consil 37. num. 6. lib. 2. post Dynum in dicto §. eleganter. Abb. & alij in d. c. Odoardus. quorum opinio Communis est secundum Alb. in Rubr. C. qui bonis ced. pos. col. vlt. qua in re ad quaestionis exactam cognitionem plura sunt consideranda. Primum, iure non valere pactum, quo debitor consentit, pro aere alieno prius in carcerem duci, quam in bonis excussio fiat: tollitur etenim ordo a iure inductus in fauorem libertatis humanae. Atque ita esse hanc Communem opinionem fatentur Aret. in dicto §. eleganter. nu. 8. & Ripa in l. obligatione generali. nu. 24. ff. de pigno. Secundum, hoc ipsum pactum omnino valere, & seruandum esse, vbi id pactum fieri consuetudine permissum fuerit, nam & hoc non solum ratione pacti, sed & consuetudinis vi obtinet robur secundum Guidonem Papae, q. 61. Capellam Tholosanam decis. 61. optime Petrus Iacob. in practica Rubr. de ces. bon. Ripa in d. l. obligatione. nu. 29. praemittunt Doct. in d. §. eleganter. & in d. l. Titio. §. Titio. & in specie notabili Carol. Mol. de contract. q. 36. scribens pactionem istam nequaquam admittendam esse pro solutione annui reditus constituti cum pacto redimendi, propter odium huius contractus, quo emuntur reditus annui redimendi iure conuento. Tertio animaduertendum est, renunciationem cessionis bonorum, eiusque beneficij, iuxta veriorem sententiam, & eam, quae receptior est, non esse firmam, imo ea non obstante debitor captus, a carceribus liberabitur, si bonis cedere voluerit, quod praeter proxime citatos notant Henric. in d. c. Odoardus. col. 1. & Capella, Tholo. d. q. 61. Quarto renunciationem istam iuramento praestito factam validam esse censent. Imola. in c. cum contingat. nu. 83. de iureiur. Frede. d. consil. 60. Capella, & Henric. paulo ante citati. & Maria. Soci. tractatu de citationibus. art. 17. nu. 18. Ripa in d. l. obligatione. nu. 33. cum bonis moribus minime repugnet, quenquam ob aes alienum publicis in carcerib. detineri, donec soluat debitam pecuniam. Nec desunt, qui opinentur renunciationem istam admittendam esse etiam absque vinculo iuramenti, sicuti superius retulimus, quibus etiam accedunt Ang. Roma. & Alex. in d. §. eleganter. & Imol. in d. c. cum contingat. num. 32. Feli. in c. si diligenti. de foro comp. col. 2. Ripa in dicto num. 33. Et quia Guido Delphinatus q. 211. scribit, etiam iuramento praestito non esse admittendam renunciationem istam cessionis bonorum, & testatur, ita pronunciatum fuisse a Parlamenti iudicibus, quibus subscribit Carolus Molinaeus dicta quaestione trigesimasexta. Ego iudicem admonitum esse velim, vt etiam hac premissa renunciatione & iuramenti vinculo stabilita, caute eam obseruet, negotij & personarum conditione perpensa, saepe etenim aequitas suadebit his non obstantibus, permittendum esse debitori beneficium ei a iure concessum bonis equidem cedendi, quo etiam publicum carcerem effugere valeat, atque hoc indulgendum est inopiae eius & paupertati forsan inculpatae. Quinto constat, non esse firmum, nec validum pactum illud, quo inter creditorem & debitorem conuentum est, posse propria authoritate debitorem a creditore capi ac detineri, donec soluat debitum, quia Reipublicae non conuenit haec priuata exequutio, nec priuatus hic carcer, essetque pactum istud frequentissime causa rixae, & dissensionis, & ideo iure improbatur, secundum Bart. in d. §. eleganter. vbi Aret. & Ripa in d. l. obligatione generali. nu. 21. fatentur, hanc opinionem Communem esse. Praeterea dubitatur, num beneficium istud cedendi bonis competat, ratione obligationis descendentis ex delicto? Et tunc non esse admittendam cessionem bonorum probatur ex eo, quod in poenis pecuniarijs ratione criminis infligendis, [art. 8]qui non habet, vnde eas soluat, corporali poena puniendus est. text. insignis in l. 1. ad finem. ff. de poenis. cuius vltra Bart. & Doct ibi meminere Angel. & Ias. nu. 43. in §. poenalis. de actio. Idem Ias. in l. si quis id quod. nu. 28. ff. de iurisdiction. omn. iud. post gl. & Doct. ibi opti. tex. in eadem l. si quis id quod. & in l. vlt. ff. de in ius vocand. vbi Bald. tradunt Feli. in cap. ad liberandum. de Iudaeis. Ioan. Lupi in rubr. de donati. inter vir. & vxor. §. 9. nu. 19. Hippo. in l. 1. de Sicarijs. nu. 63. ad idem conducit tex. in l. vlt. in fine. C. de sepul. viol. & in l. illicitas. §. vlt. ff. de offic. presid. Ex quibus apparet, quando poena pecuniaria in corporalem ob delinquentis inopiam commutanda sit. Et id non tantum procedit, vbi quis ob crimen pecunia mulctatur, in propriam & veram delicti poenam, sed & si ea poena sit satis factio & emenda, aestimatioque damni ipso crimine proximo illati, siquidem licet ea poena respectu alterius sit interesse, tamen ob ipsius delinquentis culpam vera poena censetur, & ob id praetextu inopiae in corporalem mutatur, textus egregius in capit. finem litibus. de dolo & contu. vbi Panormitanus eum commendat. 2. columna, dicit singul. Francus in capitul. reprehensibilis. de appellat. columna 3. quo in loco gloss. vers. proprium. hoc ipsum adnotauit & Iason in dicta l. si quis id quod. nume. 28. Hinc sane constat ratio eius, quod ex dicto capit. finem. colligit Ananias in cap. 1. colum. 2. de calumniat. eum text. existimans singularem esse, & scribens, iure canonico calumniatorem etiam in causa ciuili posse corporali poena puniri, quem sequitur Ioan. Bernardus praesul Callagurriensis in practica criminali, capit. 59. nam hoc ita accipiendum est, vt obtineat, quando calumniator inopia laborat & caret bonis, ex quibus calumniae laesio posset compensari. Haec vero commutatio poenae pecuniariae in corporalem fieri non debet actore inuito, quo quidem volente expectare pinguiorem rei fortunam, omittenda est commutatio, sicuti docet Abb. in dicto capitul. Odoardus. columna 2. hoc intelligens, vbi poena priuato accusatori applicatur: nam si ea fisco adiudicetur, mutatur in corporalem etiam nolente accusatore. Hac igitur ratione obtinuit apud iuris vtriusque interpretes, non esse locum cessioni bonorum, vbi quis ex delicto vel quasi in pecuniam damnatus fuerit, quae sententia placuit Fabro & Iasoni. numero 13. in §. vltimo. Institu. de actioni. Henrico in d. cap. Odoardus. Iasoni rursus in d. l. si quis id quod. numero 28. Salycet. in l. 1. questione 6. C. qui bonis ced. poss. Aufrerio in capella Tholoss. 61. quam opinionem fatentur eam sequuti Communem esse. Alberic. in rubr. C. qui bonis ced. poss. Caepola consilio 9. criminali, sensit idem gloss. in reg. peccatum. de regul. iur. in 6. verb. peccatum. Et item gloss. vltim. in d. cap. Odoardus. dum ab ea collegit Panormitanus, clericum ob crimen conueniri, quatenus facere possit, non deductis sibi necessarijs alimentis. Idem comprobatur, quia licet ex contractu actio in aliquem non detur, nisi in id tantum, quod facere potest, tamen ex delictis in solidum conuenitur. l. sed si ex parte. §. 1. ff. quod cum eo. & l. si rerum amotarum. ff. de re iud. tradit late Boerius. q. 349. num. 8. qui regulam illam, qui non habet in aere, luat in corpore, probat seruari tantum in mulcta fiscali. Verum cum haec quaestio proximis diebus esset in his regnis frequentissima, pragmatica Regis inuictissimi Caroli Caesaris sanctione constitutum est, vt damnatus criminis causa ad pecunie solutionem, pro damno accusatori illato, & pro vera damni aestimatione, possit bonis cedere, eoque beneficio, cessionis inquam a carceribus publicis liberari, ac si ea pecunia ex contractu & ciuili obligatione deberetur, quod ita decretum est Pintiae, anno M. D. tricesimo octauo, & iterum And. anno M. quingentesimo, quadragesimo septimo, idem pronunciatum fuit apud Gallos in Pictauiensi conuentu anno M. D. tricesimo primo, teste Ioanne Rupellano Forensium institutionum, lib. 4. cap. 6. Nec omnino decretum istud veterum Iurisconsultorum responsis obuiat, siquidem pecuniaria mulcta aut poena, quae olim etiam priuato applicabatur, simul & vindictam publicam complectebatur, & damnum sarciebat priuatum. l. vlt. ff. de in ius vocand. d. l. si quis id quod. & l. vlt. C. de sepult. viol. semper enim simplum inerat quadruplo, vt probatur in l. hoc edicto. §. vlti. ff. de publica, & vecti. Bald. in cap. 1. §. si duo, de pace tenen. & eius violat. Bart. in l. ab his. C. de nauicul. lib. 10. Ias. in §. sic itaque. 2. col. de actioni. Bart. & alij indicto §. vlti. Poena vero, quae nunc applicatur priuato laeso, non est vindictae loco, sed respectu damni dati. Et ideo in poena pecuniaria, quae hodie vel fisco, vel priuato datur vindictae loco, & publicae vltionis vim habet, cessio admittenda non est, sed ea ob inopiam in corporalem mutatur. At ea poena, quae priuato addicitur, damni illati loco, non est in corporalem mutanda, imo cessio bonorum propter inopiam admittenda erit, quod expressim tenent Ioan. Andrae. & Abb. in dicto cap. Odoardus. 2. colum. Boerius in d. quaestio. 349. & Rupellanus in dict. cap. 6. atque in hunc sensum poterit etiam accipi text. insignis in d. c. finem litibus. cum illius constitutionis poena partim vindictam publicam calumniantis respiciat, quamuis de expensis alteri soluendis tractetur, siquidem non omnino certum inibi est, alterius priuati laesionem parem esse expensarum illarum condemnationi, forsan enim eas aduersarius fecisset absque calumniatoris malitia. Plaerunque tamen Regiarum curiarum iudices, non obstante pragmatica constitutione, delinquentem inopem damnatum pecuniaria poena in satisfactionem priuatae laesionis, non admittuntad cessionem bonorum, sed eum damnant, mittuntque in publicas triremes, vt mercede publica ibidem remigis officio fungatur, donec ex mercedis pecunia damnum priuatum sarciatur. Caeterum cum aduersus clericum ob aes alienum agitur, clericus ipse debitor capi non potest, [art. 9]nec in carcerem mitti, vel in eo detineri, nec excommunicari, si inopia adeo laboret, vt non possit pecuniam debitam soluere. tex. singul. in d. cap. Odoardus, vbi iuramenti cautio ab eo exigitur, de aere alieno soluendo, cum ad pinguiorem fortunam deuenerit. & licet gloss. verb. recognoscentem. & verb. ad pinguiorem velint praemittere, & expressim opinentur Hosti. Ioan. And. & Henric. ibi clericum debitorem inopia & egestate laborantem teneri ad cessionem bonorum, iure verius est, ob clericorum priuilegium, quod decisio praedicta insinuat, non teneri clericum inopem cedere bonis, quemadmodum Abb. Imol. Anchar. & alij frequentius in dicto cap. Odoardus, scripsere, quibus adstipulatur, quod clericus non potest conueniri, nisi quatenus facere possit, deductis necessarijs alimentis. glos. Bart. & alij in l. miles. ff. de re iudic. gl. in cap. studeat. 50. dist. quarum opinionem sequuntur Capella Tholos. & Aufrerius ibi decisi. 245. Felin. in c. cum ex officij. de praescript. col. 1. fatentur communem esse Iason colum. 3. & Ripa num. 7. in dicta l. miles. & Xuares in l. 2. tit. de los gouiernos. 5. q. colum. 4. & procedit, ne in opprobrium status ecclesiastici cogantur clerici mendicare, licet Matthes. notab. 61. Alberic. & Paul. in d. l. miles. contrarium iure verius esse contendant. Propter quorum authoritatem, & quia communis sententia difficilis est, ipse eam intelligerem in his, qui vel sacris ordinibus sunt insigniti, vel altari, aut ecclesiae proprio ministerio seruiunt, non in his, qui tantum minoribus ordinibus decorantur, hi etenim, quantum ad hoc priuilegium, pares mihi censentur laicis & secularibus. Simpliciter vero sequitur communem Ioannes Staphi. de literis Grat. & iustit fol. 154. col. 2. idem Hierony. Gigas de pensionibus. q. 35. Qua in re aduertendum est in praxi, quod si clericus aere alieno grauatus habeat ecclesiasticum sacerdotium, aut beneficium, fueritque ad solutionem conuentus, iudex ne ipse excommunicetur, reditus annuos illius beneficij adiudicabit creditoribus pro ratione quantitatis debite, dimissa ipsi clerico portione congrua ex eis, vnde valeat alimenta percipere, argumento text. in capi. peruenit. de fideiuss. ita equidem fit in Roma. curia authore Collectario in d. capit. Odoardus. Rebuffo in auth. habita. C. ne filius pro patre. priuilegio 112. & Aufrerio. d. Capella Tholosa. 245. quo in loco falsocitat Collectarium in cap. olim. in 2. de restit. spoliat. cum ibi hoc minime tetigerit. Verum si clericus sit suspectus de fuga, cum proprijs bonis poterit a creditore capi & tradi proprio iudici, detinendus sane, donec aes alienum soluat ex illis bonis, quae fuit occultare conatus, Baptista de S. Seuerino in trac. de debit. suspect. & fugit. q. 6. quintae quaestionis principalis. Sed & quo ad decisionem cap. Odoardus, similiter opinor, esse eam constitutionem intelligendam in his clericis, qui ecclesiae ministrant, non in alijs, nisi & hi sint in sacris constituti. Nec aliter ea decretalis in foro admittenda est, ob multitudinem eorum, qui temere sine aliquo delectu, vt vitijs & criminibus liberius vacent, primis & minoribus ordinib. solent, maxima profecto prelatorum incuria, insigniri. idem de Scholasticis arbitror, tametsi Rebuffus in d. auth. habita. pri. 112. scribat, eos, etiam si clerici non sint, habere priuilegium, ne conueniantur, nisi quatenus facere possint, quod nunquam memini me vidisse a iudicibus Salmanti. Acade. seruatum fuisse. Quoties vero in Romana curia commissio petitur secundum capi. Odoardus constitutionem, in signatura apponitur clausula ista, constituo summarie de paupertate prout de iure, teste Ioann. Staphilaeo dicto libro de literis Grat. & iust. folio. 156. Non tamen potest opponi exceptio ex capit. Odoardus, vbi quis tribus sententijs conformibus fuerit soluere damnatus, vt scribit Ludoui. Gomezius in compendio vtriusque signaturae. col. vlti. dicens, ita Romae in pretorio Rotae pronunciatum fuisse. Idem esse censet, vbi aes alienum soluere iurauerit, nam praecise cogitur soluere, nec iuuatur dictae constitutionis beneficio. Vnde siquis consentiat constitutioni pensionis iuramento praestito, & premissa obligatione in forma Camerae, non poterit vti beneficio, & priuilegio praedicto, sicuti idem Gomezi tradit, a quo ipse dissentio, existimans, eum qui vel soluere iurauerit, vel tribus sententijs damnatus fuerit, posse aduersus exequutionem opponere, & obijcere, se inopem clericum esse, nec posse excommunicari, aut in vinculis detineri pro aeris alieni solutione, prestita iuramenti cautione, qua promittat soluere, cum ad fortunam pinguiorem deuenerit, non enim video iustam aliquam rationem, ex qua vel eres sententiae, vel iuramentum hoc priuilegium clericis ob statutum ecclesiasticum concessum omnino tollant. Illud etenim quod de pensione dictum est, facilime excluditur, cum ex ipsius beneficij ecclesiastici reditibus ea solui possit, illud fortasse obtinebitis, qui ad pensionem agit, vt non obstante inopia eius, qui pensioni consensit, beneficio priuetur ex eo, quod non soluerit pensionem ex reditibus, quos percepit, cum huic poenae seipsum tempore consensus submiserit, quod idem Gomezi. fatetur in regul. de annali possessio. quaestio 53. Ex his etiam deducitur, qualiter sit accipiendum id quod solet in commissionibus Romanorum pontificum adscribi, cum agitur ad iniquam pensionem rescindendam, extinguendam, aut moderandam, nam vt iudex in ea causa procedat soluta durante lite pensione: & ne interim eius solutio omittatur, apponitur clausula, absque retardatione solutionis pensionis, quod idem Ioan. Staphilae. refert de literis grat. & iustit. folio 153. Ludoui. Gomezi d. tracta. vtriusque signaturae. folio pen & seq. & Hierony. Gigas de pensionibus. q. 35. Igitur lite pendente non cessat solutio pensionis, & tamen conuentus ad eius solutionem nihilominus poterit inopia grauatus vti priuilegio, quod clericis iure concessum est per constitutionem c. Odoardus. Sic sané ibidem clericus non cessit bonis, sed ab excommunicatione soluitur, qui prae eius inopia non poterat praecise compelli ad solutionem aeris alieni, quo vere adstringebatur. Frequenter hoc in eodem tractatu dubitari solet, an cadauer debitoris diuitis, vel inopis possit ad petitionem creditorum insepultum detine[art. 10]ri, vt pignus quoddam, donec aes alienum integre soluatur. Et illud creberrimo omnium consensu expeditum est, non esse impediendam sepulturam, nec denegandam debitoris cadaueri, siue is pauper siue diues sit. argumento text. in auth. vt defuncti seu funera eorum. Pulcher text. in lege cum sit iniustum. C. de sepul. violat. quo in loco passim interpretes hoc commemorant, & Ripa de peste. c. de praeseruatiuis remedijs. num. 101. Regia l. 13. titu. 9. parti. 7. & l. vlt. titul. 13. Parti. 1. Nicolaus Boerius decis. 287. imo creditoris appellatio, ne cadauer debitoris sepeliatur, recipienda non est, cum res ista celerem expeditionem exigat, nec vlla optima ratione dilationem admittat, glo. quam Doc. inibi probant in c. ex part. in 1. de sepul. Spec. tit. de appellat. §. in quibus. versicul 8. Regia lege 11. titul. 16. lib. 3. ordi. optimus text. in l. vltima. ff. de appel. recipi. in l. sunt personae. leg. si quis sepulchrum. l. ne corpora. ff. de relig. & sumpt. fune. etiam si debitum sit omnino liquidum, secundum Panorm. in d. c. ex parte. contra glo. in cap. ei qui. §. si quis autem ausus. verb. defuncti. 2. q. 6. quod manifestius apparebit ex sequentibus. sunt etenim, qui existimant, cadauer debitoris posse, creditore hoc petente, detineri insepultum, donec aes alienum soluatur, quod ex obligatione Guarentigia defunctus soluere tenebatur, & id huius obligationis viribus tribuendum esse censent Angelus in dicta authen. vt defuncti seu funera eorum. in princip. colum. 1. Hippol. in l. vlti. nume. 64. ff. de quaestionibus. Segura in le. si ex legati causa. numero. 73. ff. de uerb. obligatio. quorum opinionem falsam profecto esse arbitror, inhumanam quidem, a Christiana charitate alienam, nec adhuc barbaris moribus conuenientem, atque ob id a pluribus improbatum fuisse constat, praesertim a Felino in cap. sicuti Iudaei. 1. col. de iudaeis. Guilielmo Benedicto in capitulo. Raynuntius, de testam. verbo. mortuo itaque testatore. nu. 56. Hipp. singul. 199. Roderico Xuares in rep. l. post rem. ff. dere iudic. 6. ampliatione ad l. Regiam Thoma Grammatico decisio. 82. impium enim esset apud ethnicos, nedum apud Christianos, cadauer inopis debitoris insepultum detineri ex ea causa, quod aes alienum minime soluatur. Ratio siquidem naturalis, diuina & humana iura nequaquam patiuntur defunctorum cadaueribus sepulturam negari, nisi id fiat ob aliquam causam quae Reipublicae commodum spectet. Ecclesiastici cap. 7. scriptum est. Mortuo non prohibeas gratiam, id est, gratis sepulturam exhibe cap. in ecclesiastico 13. quae. 2. cap. qui diuina. ea caus. & q. Genesis capitul. 23. Abraham dicit. Aduena sum & peregrinus apud vos, date mihi ius sepulcri vobiscum: vt sepeliam mortuum meum. Responderunt filij Hethdicentes. Audinos domine: princeps Dei es apud nos, in electis sepulchris nostris sepeli mortuum tuum, nullusque te prohibere poterit, quin in monumento eius sepelias mortuum tuum. Thobiae, capit. 1. 2. & 12. laudatur Thobias, quod plus timens Deum quam regem rapiebat corpora occisorum & occultabat in domo sua, & medijs noctibus sepeliebat ea. Nam secundum naturam iustum est, etiam si nulla inter se societas, aut pactio sit, corpora defunctorum sepulturae tradere: sicuti Antigone apud Sophoclem dicere videtur, cum iustum natura docente esse asserat, Polynicem sepulchro condere, Meminit & Aristoteles libro primo rhet. ad Theodecten cap. 10. de iniuria iuréque factis. quin & Simonides poeta cum ad littus nauem appulisset inhumatum corpus iacens sepulturae mandauit, & ideo admonitus diuinitus ne proximo die nauigaret periculum naufragij euasit, teste Valerio Maximo libr. 1. capitu. de somnijs, qui & lib. 5. cap. 1. miris laudibus Annibalem extollit, quod Aemilij Pauli, Tiberij Gracchi, Marci Marcelli cadauera, etsi hi hostes essent, honorifice sepelierit. Antiquissimum quidem sepulturae genus Ciceroni libro. 2. de legibus illud visum est, quo apud Xenophontem Cyrus vtitur, redditur enim terrae corpus, & ita locatum ac situm quasi operimento matris obducitur eodem que ritu scribit Regem Romanorum Numam conditum, gentemque Corneliam ad eam aetatem hac sepultura vsam fuisse. Sic & Ioannes Stobaeus sermone 120. de sepulturis agens ipsius hac de re Xenophontis verba retulit expressius quam Cicero. Augustinus itidem lib 1. de ciui. Dei. capitul. 13. Nec ideo, inquit, contemnenda & abijcienda sunt corpora defunctorum, maximeque iustorum, atque fidelium, quibus tanquam organis, & vasis ad omnia bona opera Sanctus vsus est spiritus. Si enim paterna vestis, & anulus, ac si quid huiusmodi tanto charius est posteris, quanto erga parentes maior extitit effectus, nullo modo ipsa spernenda sunt corpora, quae vtique multo familiarius atque coniunctius, quam quaelibet indumenta gestamus. Hactenus Augustinus, qui etiam scribit, laudabiliter in Euangelio commemorari eos, qui corpus Iesu de cruce acceptum honorifice tegendum, sepeliendumque curarunt. Aliquot praeter haec de sepultura deque sepeliendi pietate tradit idem Augustinus capit. 12. Stobaeus dicto sermone 120. Cicero libr. primo Tusculanarum. Gulielmus Benedi. d. ver. mortuo itaque numer. 60. quibus accedit quod de Cimone Atheniensi Valerius Maximus refert libr. 5. c. 4. Cimon inquam cum pater eius Milciades ob crimen peculatus damnatus in carcere diem obisset, nec per leges liceret funus efferre, nisi pensitata pecunia, & ipse non esset soluendo, translatis in se vinculis, patrem ad sepulturam redemit. Meminit huius pietatis in patrem alia de sepulturis scribens Patritius libr. 5. de institutione reipubli. titul. 10. Huc pertinet quod ecclesiastici c. 38. admonetur, in mortuum produc lachrymas & quasi dira incipe plorare, & secundum iudicium contege corpus illius & non despicias sepulturam illius. Quin & hostium corpora maximo cum honore sepelienda sunt, nam & ij. Reg. capi. 2. inquit Dauid. vos benedicti a domino, qui fecistis misericordiam hanc cum domino vestro Saul & sepelistis eum. Et Caesar Pompeij caput sibi oblatum, plurimis, & preciosissimis odoribus cremandum curauit teste Valerio Maximo lib 5. capit. 1. §. de Cneo Pompeio. his similima tradit Chassanae. in Gloriae mundi catalogo 2. part. considerat. quinta. Volaterranus libro 31. ad finem. Alexander ab Alexandro dierum Genialium libro. 6. capitu. 14. Ex quibus apparet, hostibus & inimicis religiose sepulturam esse exhibendam, & ideo iniquum creditor postulat, dum contendit debitoris cadauer sepeliendum non esse, donec sibi debitae pecuniae solutio fiat. Hinc & alia suboritur quaestio, an liceat, iustumve sit in Republica bene instituta, & potissimum Christi Religione imbuta vltimo affectis ob crimina supplicio, sepulturam negari. Quando[art. 11]que etenim eorum cadauera insepulta diu publico spectaculo manent in ipsis suspensa patibulis. constat, sane cuicunque datur sacramentum poenitentiae, concedendam esse sepulturam, text in c. quaesitum 13. quaest. 2. sacramentum vero poenitentie nequaquam negari potest vltimo damnatis supplicio, si hi vere poeniteant, etiam si atrocissima perpetrauerint crimina. c. 2. de furtis. c. super eo. de haeret. in 6. tex. insignis Clemen. 1. de poenit. & remiss. vbi glos. idem esse censet de sacramento eucharistiae, quod probatur in d. c. 2. & in d. c. super eo, etiam tempore interdicti secundum Calder. de eccles. interdic. folio 11. col. 4. & Sylue. verb. interdictum quaest. 7. vsu tamen obtentum est, ne his, qui proxime sunt poena mortis puniendi eucharistiae sacramentum detur. Sicut nec eis iure datur extrema vnctio, cum ea tantum sit exhibenda his, qui corporis aegritudine laborant, & ob eam in mortis periculo sunt constituti, quemadmodum in specie docent Tho. in 4. sent. distinct. 23. q. 2. art. 2. Paluda. ibi q. 3. Syluester verb. vnctio q. 5. Ioan. Andr. Domi. & Francus in d. capitul. super eo. sic eius decisionem interpretantes, quod si verum est, vt iure satis probatur, his non posse negari sacramentum poenitentiae, aperte colligitur, nec sepulturam iuste posse eis negari, cum hec duo pariter concedantur. Imo nec posse consuetudinem induci, vt damnatis vltimo supplicio denegetur ecclesiastica sepultura, nec ea iudices punitorum cadauera hoc sepulturae beneficio priuantes a peccato immunes esse, conatur probare Petrus a Rauenna in tract. valere. cum perpetuo silentio. folio. 10. col. 1. hoc ipsum deducens ex tex. in d. Clem. 1. assumpta praemissa argumentatione. cui Rochus accedit in relectione de consuetudine. folio 12. colum. 3. idem sensit Abb. in c. ex parte. in 1. de sepult. & Sylue. verb. sepultura. q. 10. Ego vero non auderem mortalis criminis culpa notare iudices, qui perpensa delicti, loci, & temporis conditione optimo in rempublicam zelo, corpora damnatorum vltimo supplicio, vel ad tempus, vel in perpetuum ad exemplum in loco publico suspensa & insepulta dimittunt, quod video Maiorem asseuerare in 4. sent. distinct. 45. quae. 4. quo in loco iudices aliquot ex causis excusat, caute tamen hi, qui publicis magistratibus funguntur vti debent hoc rigore, & praesertim vbi lex nihil hac in specie sanxit. Nam in l. capitalium. §. famosos ff. de poenis a iurisconsulto scriptum est, famosos latrones in his locis, vbi grassati sunt, furca figendos esse, vt & conspectu deter reantur alij ab ijsdem facinoribus. Sic & Vlpia. in l. 1. ff. de cadaueribus puni. corpora, inquit, eorum qui capite damnantur, cognatis ipsorum neganda non sunt, & id obseruasse se etiam diuus Augustus libro 10. de vita sua scribit. Hodie autem eorum, in quos animaduertitur, corpora non aliter sepeliuntur, quam si fuerit petitum & permissum, & nonnunquam non permittitur, maxime maiestatis causa damnatorum. Eorum quoque corpora, qui exurendi damnantur peti possunt, scilicet vt ossa & cineres collecta sepulturae tradi possint. Hactenus Vlpia. Eadem. rubrica Paulus scribit, corpora damnatorum quibuslibet petentibus ad sepulturam danda esse. Quibus satis probatur, non esse regulariter corpora deneganda vt sepulturae tradantur, requiri tamen iudicis permissionem, & quandoque ob criminis grauitatem in exemplum oportere, vt insepulta maneant. Hinc expendi poterit quod idem iurisconsultus scribit in le. pe. ff. de cadaue. punit. missum in exilium ab aliqua ciuitate, non posse absque principis licentia in eam ciuitatem mortuum duci ad sepulturam: quod commendant Bar. ibi. Ancha. in Cl. 1. de poenit. & remis. & Ias. in l. 2. col. 2. C. qui testa. face. pos. Rauenna in Alphabeto aureo ad finem ante allegationem consuetudinis, optimus tex. in c. ex parte. in 2. de sepul. & in cap. is cui de sent. excom. in 6. idem not. Io. Staphileus de literis gratiae & iust. fo. 191. & id adeo verum est, vt non tantum corpus sed nec eius ossa nec cineres possint in eum locum, a quo fuerit relegatus adduci. cum in d. l. 1. idem de ossi. & cinerib. quod de corporib. damnatorum sit statutum: tametsi Ananias in c. 2. de fur. & Hipp. in l. vl. nu. 58. ff. de q. existimauerint, posse ossa, vel cineres inconsulto principe in eum locum duci. quorum opinio magis est benigna quam vera, vt asserit Guald. de arte testandi. tit. de sepult. caut. 2. eadem sane ratione manifestus vsurarius non est ecclesiasticae sepulturae tradendus, donec haeredes eius vsuras restituerint, etiam si is eas restitui iusserit, quemadmodum est decisum in c. quanquam. de vsur. in 6. item si monachus aduersus paupertatis professionem aliquot bona occulte mortis tempore habuerit, eius corpus cum ipsis rebus est extra ecclesiam in sterquilinio sepeliendum tex. in cap. cum ad monasterium. de stat. reg §. 1. e diuo Gregorio dialogorum lib. 4. cap. 55. inde etiam fit, quod licet reo delato ante sententiam vel eius exequutionem mortuo, eius corpori nulla sit inferenda poena, nec iniuria irroganda. Angel. in l. defuncto. ff. de public. iudi. Alex. & Iason in l. 2. C. qui testam. face. poss. quandoque tamen ob criminis immanitatem corpora ipsa suspenduntur, vel exuruntur, aut ipsius delinquentis imago, secundum Imolam in d. lege defuncto. & optime Consal. a Villadiego de haeresi. quae. 22. nu. 4. optimus tex. in cap. mulier. 15. q. 1. & in c. accusatus. §. pe. de haeret. in 6. l. vltim. ff. ad l. Iuli. maiest. de quibus alibi latius tractabitur. Illud profecto non est praetermittendum, quod seipsum occidens in ecclesia sepeliendus non est. c. placuit. 23. q. 5. quem tex. singularem esse censet Roma. singul 264. quamuis priuatim liceat pro eo orare, liceat inquam ei, qui credit in vltimo vitae spiritu criminis dolorem, & contritionem poenitentia ductum habuisse: sicuti Palud. explicat in 4. sent. disti. 20. quae. 1. colu. 1. & Marti. Azpilcueta in capit. 1. de poenit. dist. 7. vel si forsan coniecturis aliquot praesumi queat, eum furore aut mentis alienatione seipsum occidisse, nam & tunc ecclesiasticae sepulturae is traditur secundum Io. Gallum quaest. parlamenti. 127. His accedit, quod repertus mortuus in puteo non est priuandus ecclesiastica sepultura, quia non praesumitur seipsum praecipitem dedisse, quod in hac specie notat Soci. Iunior consil. 51. libr. 1. igitur sepultura ecclesiastica negatur seipsum occidenti ob delicti atrocem culpam, quam ex pluribus detestatur praeter alios And. Alciat. libro. 6. parerg. c. 27 veterum ipse etiam memini lib. 1. huius operis c. 2. legib. sane Rom. seipsum occidens non patitur bono. pub. nec eo fisco addicuntur, nisi seipsum occiderit conscientia criminis ea publica. digni, nempe accusatus de crimine ex quo bona erant publicanda, ex eo etenim quod seipsum occidit, crimen illud fateri censetur, & ideo locus est poenae legali lege. 3. §. 1. ff. de bonis eorum, qui ante sent. sibi mort. consci. tradunt Alberi. in eiusdem tituli rubrica. Corne. cons. 159. lib. 2. Deci. cons. 438. Paul. Paris. consil. 155. lib. 4. Doct. in dicta l. 2. C. qui testam. face. poss. l. 24. tit. 1. part. 7. Ioann. Igneus in l. 1. §. si sibi manus. ff. ad Sillani. nu. 16. optimus textus in l. omne delictum §. si se vulnerauerit. ff. de re militari. Hodie vero iure nouiori Regio si quis vel conscientia criminis, aut taedio vitae aliave ex causa seipsum occiderit, eius bona fisco vendicantur, nisi & is liberos habuerit haeredes. Regia l. 9. titu. 13. lib. 8. ordinat. quae forsan est intelligenda iuxta distinctionem iuris communis & legis Partitarum, vt quidam opinantur, loquitur enim indistincte & generaliter, statuens, quod occidens seipsum amittat propria bona, & ea nisi liberos haeredes habuerit fisco adiudicentur, qua in re cogitandum est. Scribit & ad ea, quae diximus de insepultis animaduersorum cadaueribus Valerius Maximus lib. 6. capitul. 3. cadauera Tiberij & Caij Gracchorum, qui & si summa ac amplissima nobilitate claruissent, quia statutum Reipublicae conati erant conuellere, insepulta iacuisse, ac defuisse supremum humanae conditionis honorem filij Gracchi & Africani nepotibus. # 2 ARGVMENT. CAP. II. De usufructuario, an & is teneatur soluere defuncti debita. SVMMARIVM. -  1 Examinatur intellectus l. vlt. ff. de vsufructu legato. -  2 Vsufructuarius quartae, vel quintae partis bonorum non tenetur ad aeris alieni solutionem, & inibi perpenditur Regia l. 21. Tauri. -  3 Legatum tertiae vel quartae partis bonorum mobilium & immobilium particulare censetur, ac si certa res legata fuerit. -  4 Vsufructuarius omnium bonorum non tenetur ad aeris alieni solutionem. -  5 Legatum vsusfructus omnium bonorum, haerede instituto, post obitum vsufructuarij validum est, & inibi qualiter sit intelligendum. -  6 Heres institutus, licet teneatur (dato vsufructuario omnium bonorum) debita soluere: id tamen onus expeditur ex bonis, quorum vsusfructus alteri est legatus. -  7 Quis teneatur soluere legata vbi haeres quidam instituitur: alteri legato vsufructu omnium bonorum. CAPVT II. MVLTVM interest, inquit Venuleius, vtrum bonorum quis, an rerum tertiae partis vsum fructum legauerit. Nam si bonorum vsus fructus legabitur, & aes alienum ex bonis deducetur, & quod in actionibus erit, computabitur. At si certarum rerum vsusfructus legatus erit, non idem obseruabitur leg. vltima ff. de vsuf. lega. quo in loco Bart. satis erudite tractat, an vsufructuarius ex testamento, aliaue vltima voluntate aes alienum soluere teneatur. nec enim idem est legatarium vsusfructus posse conueniri pro ea parte, qua legatum habet ad debitae pecuniae solutionem, & legatum ipsum minui propter aes alienum, siquidem hec maximo discrimine distinguuntur, quod manifestum est, & ideo quaestio ista non modicam vtilitatem affert, quae tandem ex sequentibus adsertionibus compendio quodam ad praxin & Theorian deducetur. Prima conclusio. Vsufructuarius rerum certa[art. 1]rum, minime tenetur ad onus aeris alieni soluendi. Haec probatur posteriori parte dict. l. vlt vbi Barto. & alij. tex. ad idem in l. 1. §. si haeres. ff. ad Trabellia. Areti. con. 116. & est communis, ac frequentissima omnium sententia. Secunda conclusio. Vsufructuarius tertiae, quarte, vel quintae partis haereditatis, tenetur ad eris alieni pro ea parte solutionem, hoc adnotauit Bartolus. in dict. lege vltim. ex priori eius parte, cui consentire videntur fere omnes, qui dubitationem hanc discutere conantur, quibus suffragatur text. in l. si quis seruum. §. vlti. ff. de legat. 2. addit Bar. extincto vsufructu posse vsufructuarium, vel eius haeredem consolidationis tempore, deducere ex ea parte haereditatis aes alienum, quod illius partis ratione ipse vsufructuarius soluit, idem Bar. sequutus scribit Guiliem. Benedict. in capit. Rainutius de testamen. verb. & caetera bona. nu. 43. adducit ad hoc Bart. text. in l. quod si possessor. ff. de pet. haered. quo expressum est, haereditatis bonae fidei possessorem, qui ipsius haereditatis aes alienum soluit euicta sibi haereditate, iure optimo retinere pecuniam in eam causam solutam. Imo idem erit si bona fide legata indebita soluerit, sicuti inibi a iurisconsulto traducitur, cuius decisionem explicat Socinus Iunior cons. 150. lib. 1. mihi profecto quod Bartol. addit huic secundae conclusioni dubium videtur, nec omnino colligitur ex dicta l. quod si possessor. cum in ea specie bonae fidei possessor cum fructibus ab haereditate perceptis compenset pecuniam haereditatis titulo solutam, ac demum fructibus non perceptis, retentione vtatur, at in vsufructuario diuersa est ratio, quippe qui fructus integros iure vsusfructus ex hereditate percipiat, & horum ratione aes alienum soluere teneatur, habet nihilominus opinio Bar. tanti viri author. aequitati proximam. Tertia conclusio, vsufructuarius quarte, vel quinte [art. 2]partis bonorum, non potest conueniri, nec aduersus eum agi ad aeris solutionem. Nam bona dicuntur aere alieno deducto lege subsignatum. §. bona. ff. de verb. significa. & ea ratione, cum ipse. habeat vsumfructum eorum bonorum, quae deducto aere alieno supersunt, nullo iusto titulo aes alienum soluere tenebitur, probatur deinde haec ipsa concl. in dict. l. vltima, & in dicta l. si quis seruum. §. vlt. optimus text. in l. generali. §. finali. ff. de vsufruct. legat. atque ita Bart. in dict. l. vlti. & in dict. l. si quis seruum. §. vlt. hoc ipsum asserit, & id fere omnium calculo receptum est. Verum ex iure Regio adduci in contrarium solet Taurina constitutio vicesima prima, qua sancitum est, ad tertiam, & quintam bonorum partes, quibus melioratio alicui ex liberis instituitur, pertinere aeris alieni solutionem pro eiusdem partibus, ipsum que melioratum eatenus in iudicium vocari posse, vnde Ioann. Lupi alij que interpretes existimant, iure Regio non esse quo ad aeris alieni solutionem, & quo ad debita soluenda differentiam, an fuerit legata tertia bonorum pars, an ipsius haereditatis, imo tolli discrimen illud, quod inducitur a iurisconsulto in dicta. l. si quis seruum. §. vlti. Ego vero praemittendum esse censeo, meliorationem tertiae, & quintae bonorum partium, praelegatam esse, non institutionem, argumento ex l. non amplius. §. cum bonorum. ff. de legatis primo. lege quoties. C. familiae hercis. le. 21. ibi, como si fuessem herederos. & leg. 24. Tauri, adiuncta decisione authenti. ex causa C. de liber praete. sic sane in specie responderunt Montaluus, & Xuares in lege nota. titu. 5. libro 3. Fori. quaest. 7. & Segura in l. 3. §. vlt. ff. de liber. & post hum. numero 100. & apparet ex ipsius dictionis significatione, cum meliorare hoc in tractatu praelegare vere significet. Hac igitur ratione licet constitut. 21. Tauri facta non esset, aes alienum apparens tempore diuisionis bonorum deducendum est ex haereditatis cumulo, ac demum quinta, & tertia bonorum partes e reliquis bonis, aes autem alienum post hanc diuisionem emergens ab haerede petitur, vel petendum est, haeres vero pro quinta, & tertia partibus a filio meliorato id demum consequitur. Hoc etenim consonum est ijs, quae ex iurisconsulto adnotantur in dicta l. si quis seruum. §. vltim. Regia constitutio tria expressim explicat. Primum, aes alienum apparens tempore diuisionis, deducendum esse ex tertia, & quinta partibus bonorum simul & ex alijs, quod parum refert, cum idem sit deducto aere alieno a tota haereditate, e reliquis bonis quintam, & tertiam partes adsumi, & ideo frequentius ex haereditate, primum debita, at deinde his deductis, quinta & tertia bonorum partes deducuntur. Secundum ab eadem constitutione colligitur, melioratum in quinta, & tertia bonorum partibus vocari posse omisso haerede in iudicium, vt soluat debitum post diuisionem emergens, pro eisdem partibus. Sed & hoc quantum ad effectum attinet non multum differt a veteris iuris Romanorum legibus, ex quibus haeres debitum istud soluere tenebatur, isque conueniendus erat non legatarius, tametsi ab eo haeres consequi poterat pro parte legati, quod causa aeris alieni solutum fuisset. Tertio eadem Regia constitutio idem esse censet, si melioratio fuerit in re certa, vel certis rebus facta. Et tamen expeditum est iure Caesareo, legatarium certarum rerum liberum omnino esse ab aeris alieni solutione. Quam ob rem vbi res ipsae, in quibus speciatim fuerit melioratio instituta, non excedunt quintam, & tertiam bonorum partes aere etiam alieno deducto, non est cur tractemus, an ipse melioratus possit ad debitorum solutionem conueniri, onus etenim istud ad haeredem pertinet. Sed si res praedicte, aere alieno a bonis omnibus deducto, excedunt tertiam, & quintam bonorum partem, vel id, quod iure poterat praelegari, ipsius praelegati, seu meliorationis diminutio fit, & pro ea parte, quae diminutione tollitur ab haerede conuenitur legatarius, haeres autem a creditoribus, qui nullam iure veteri aduersus legatarium actionem habent. Regia tamen lege meliora tum ipsum in iudicio conuenire valent ad eam partem, quae ex re meliorata propter aes alienum deducitur, aut quae ob eandem causam a melioratione tollitur. Sic sane Regia constitutio a iure Romanorum distinguitur, & plane procedit in filijs, liberis ve, quibus meliorationis titulo prelegatum factum fuerit, ob peculiares rationes quae ipsos similes institutis haeredibus plerunque efficiunt. Non ita idem erit in alijs tertiae, quartae, vel quintae partium bonorum legatarijs, aut quibus certae res fuerint a testatore legatae, in quibus opinor illaesum manere ius Caesareum, quod commune passim appellamus. Quarta conclusio, legatum quartae, vel quintae partis bonorum mobilium, & immobilium, par[art. 3]ticulare censetur, ac si certarum rerum pars quarta legata fuisset. Et idem erit, vbi legatur vsus fructus tertiae, vel quarte partis bonorum mobilium, & immobilium. Nam circa solutionem debitorum, & onus aeris alieni isthaec paria sunt, & ex prima huius capitis conclusione deciduntur. Nec hoc legatum vere dici potest certae partis bonorum, quia iura, & actiones in eo non continentur, cum ex eis constituatur tertia bonorum species distincta a mobilibus, & immobilibus l. mouentium. & ibi Bartol. ff. de verb. signific. tradunt late Iason in l. a Diuo Pi. §. in venditione. quarto notabili ff. de re iudicat. idem in l. stipulatio hoc modo concepta. ad finem ff. de verb. obligatio. idem Iason consilio 65. quarto dubio, & consili. 194. lib. 1. Deci. consilio. 653. & consilo. 414. latius Andraeas Tiraquellus in l. si vnquam. C. de reuoc. donat. verb. bona. numere septimo, quo fit, vt vsufructuarius tertiae, vel quartae partis bonorum mobilium, & immobilium, ac si esset certarum rerum minime teneatur ad onus aeris alienis soluendi, quod mihi videtur ab omnibus receptum esse, & praesertim a Bartholo in dicta l. vltima. & in dicta l. si quis seruum. §. finali. Decio consilio 237. & consilio 387. Gualdensi de arte testandi titulo de legatis, cautela 42. haeres etenim ex reliquis bonis ad hoc onus tenebitur, tametsi in legato partis bonorum simpliciter relicto, deductio fit aeris alieni prius, quam ea pars distinguatur, atque ipse haeres a creditoribus conuenitur, sicuti Paulus Castrensis in specie adnotauit in dicta l. si quis seruum. §. vltimo vbi ad finem idem senserat Bartholomeus, & probatur ex his, quae proxima conclusione attigimus. Quinta conclusio, is cui legatur omnium bonorum vsusfructus, vel legantur omnia bona etiam titulo legati, tenebitur ad aes alienum testatoris nomine soluendum, quod expressim in legato vsusfructus omnium bonorum scribit Bartholome. in dicta lege vltima. cui suffragatur text. in lege vxori meae. ff. de vsufruct. legat. [art. 4]vbi sub vsufructu omnium bonorum venit Calendarium, explicat Oldrad. cons. 24. igitur in vsumfructuarium omnium bonorum transeunt actiones, vt aiunt, actiuae, & passiuae. Sed inibi tantum probatur vsufructuario competere actiones ad exigendum ea, quae testatori debentur, non autem aduersus eum creditoribus actiones dari, idque ex dictionis significatione apparet. item adducitur l. nam quod. §. vlti. ff. ad Trabelli. qua probatur, legatarium omnium bonorum teneri ad solutionem aeris alieni, quo fit, vt licet in hoc, cui proprietas omnium bonorum legatur, fateamur obligationem soluendi debita, in vsufructuario tamen omnium bonorum eam iure negandam fore censeamus: potissimum propter tex. in d. l. vl. ff. de vsufr. legat. & in l. vsufr. ff. ad l. Fal. & in l. 1. C. si. cer. pet. l. 2. C. de haered. actioni. ex quibus haec quinta conclusio Bartoli, in vsufructuario etiam omnium bonorum falsa apparet, & ita eam reprobant Paul. Castrens. in l. fin. §. sin autem. C. de bonis que lib. idem in consi. 294. nu. 2. lib. 2. Alex. in d. l. vsufructu. Ias. in l. 1. col. 3. ff. ad Trebel. Gulielm. Bened. in d. c. Rainu. ver. & caetera bona. num. 43. quorum sententiam Communem esse Bar. reprobantes, asserunt expressim Alex. in l. si filio. §. si vir. col. 3. ff. soluto matri. Barbat. consil. 63. lib. 3. Deci. consi. 485. & consil. 536. nu. 13. Aymon con. 187. Gualdensis de arte testandi tit. de leg. caute 42. eandem opinionem sequitur aduersus Bart. Carol. Ruinus consil. 51. nu. 14. lib. 2. igitur haeres ipse, non vsufructuarius omnium bonorum conueniendus est, ac tenebitur ad aeris alieni solutionem. Posset sane Barto. opinio admitti, vbi legatus esset vsusfructus haereditatis ex secunda huius capitis conclusione, & colligitur a mente omnium, qui quaestionem istam tractauere, secundum Carol. Ruinum consil. 41. lib. 2. col. 2. de donatario autem omnium bonorum, quod is nec teneatur, nec conueniri valeat ad aeris alieni solutionem, pluribus rationibus probat Ioan. Gallus in q. Parlamenti 34. asseuerans, ita obtentum fuisse apud supremos Galliae iudices. Caeterum Rogerius a Perusio Bar. sententiam cum esset Bononie iudex admittendam esse pronuntiauit in ea specie, qua testator Titium vsufructuarium omnium bonorum reliquit, & post eiusdem obitum Caium haeredem instituit: nam tunc vsufructuarius tenetur ad aeris alieni solutionem secundum Rogerium, a quo discessere Matthesillanus notab. 4. & Socinus consil. 131. lib. 1. colum. 6. etiam in eo casu existimantes locum fore communi omnium aduersum Bartol. adsertioni ob legem, quoties. C. de haered. instituen. Nam & si maxime fuerit con[art. 5]trouersum, an validum sit legatum hoc vsus fructus: haerede instituto post obitum vsufructuarij, quemadmodum tradit Ias. in l. extraneum. C. de haeredi. instituen. in 1. quibusdam opinantibus, legatum hoc vsus fructus non valere, cuius partis authores fuere Dynus consil. 3. Ioan. Andrae. in Specul. titu. de pignori. §. vlti. Alex. in d. l. extraneum. colum. vltima, & in l. filius a patre. ff. de liberis & posthu. iure tamen verius est, legatum hoc validum esse, & statim institutum post vsufructuarij mortem, haeredem esse, adire posse, & transmittere tanquam pure institutum, tempus enim mortis non est adiectum institutioni ad infringendam institutionem, vel ne haeres statim mero iure succedat, aut transmittat: sed quominus legatarius in vsufructu turbari possit, non igitur haec verba suspendunt, vel in plus limitant institutionem, sed ostendunt enixam testatoris voluntatem super legati viribus, atque ita hanc vltimam opinionem tenuerunt Baldus, Paulus, & Iason in dicta l. filius a patre. Baldus in l. id quod pauperibus 14. quaestione. C. de episcopis & clericis. Corneus & Iason in dicta l. extraneum. Romanus consilio 71. & idem erit, vbi Titius fuerit heres institutus in vsufructu, & post eius obitum simpliciter instituatur Sempronius, verba siquidem ista intelligenda sunt iuxta subiectam materiam, & verisimilem mentem testatoris, vnde institutio Titij vere legatum est, quemadmodum dici solet de quolibet instituto in re certa alio dato haerede vniuersali. Sic sane poterit institutus statim adire, & haereditatem aditam transmittere, quod in specie probant Paulus Castrensis consilio 460. columna secunda, libro secundo. Paulus a Monte Pico in l. Titia. §. Titia cum nuberet. ff. de leg. 2. quaestione 26. & quaestione 59. & Carolus Molinaeus in Alexandri consilio 162. lib. 2. quidquid ibidem Alexand. responderit. Vtcunque tamen sit, semper haeres institutus dato legatario omnium bonorum vsusfructus, [art. 6]prius, quam tradat bona ipsi legatario, poterit incipiendo a mobilibus bonis soluere debita ipsius testatoris, vendendo bona, quae ad eorum solutionem fuerint necessaria, ac tandem reliqua tradet vsufructuario cum cautione de soluendis debitis postmodum emergentibus, vel ad horum solutionem ab vsufructuario petet bona sufficientia, ex l. vsufructu bonorum. ff. ad legem Falcid. & est omnium fere communis sententia. Quemadmodum fatetur Decius consilio 660. in fine. licet Bald. consilio 237. libro 1. & Gozadinus consilio 94. colum. 5. teneant hanc bonorum deductionem ad aeris alieni solutionem non posse fieri ab haerede, imo ipsum omnino teneri debita soluere absque hac deductione, ita vt integre omnium bonorum vsumfructum legatarius percipiat. Quam opinionem improbant, priorem & communem secuti Alexand in d. l. vsufructu. Paulus Castr. consilio 294 numero 3. & consilio 460. colum. vlti. lib. 2. Socin. consilio 131. colum. 6. lib. 1. Decius consilio 485. colu. vlti. & consilio 590. col. penult. Aymon consil. 187. colu. 1. Et id verum est secundum Socinum Iuniorem consilio 109. nume. 14. lib. 1. Procedit tamen, nisi ex coniecturis, aut verbis testatoris contraria voluntas ipsius deducatur: nam & ea exacte obseruanda est, sicuti respondit Decius consilio 536. numero 13. & pulchre Carolus Ruinus consilio 41. libro 2. Quod si agatur de debitis a testatore contractis post constitutionem vsusfructus, tunc vsufructuarius ipse tenebitur ex ipso vsufructu ea debita soluere, authore Paulo Castrensi in consilio 275. numero 8. libro 1. quem sequitur Aymon dicto consilio 187. columna 1. Sed non est eorum adsertio temere intelligenda, siquidem procedit in ea specie, in qua Paulus Castrensis respondit, nempe vbi onus aeris alieni est indictum ipsis rebus, aut personae ratione bonorum praeter voluntatem ipsius testantis, iure quidem tributorum, aut aliarum pensitationum, quae Reipublicae soluuntur, ea etenim onera subire tenetur ipse, qui bonis fruitur. Sexta conclusio. Vsufructuarius etiam omnium bonorum non tenetur soluere legata gratuito a testatore relicta. Bartol. in dicta l. vlti. ff. de vsufruct. legat. Alex. in dicta l. vsufructua. ff. ad leg. Falcid. Iason in l. 1. colum. 4. ff. ad Trebellia. [art. 7]Barba. consilio 63 lib. 3. quorum opinio Communis est, & tamen iuxta varias species erit intelligenda. Primo etenim, si legata fuerit res quaedam vni, & alteri omnium bonorum fuerit vsusfructus legatus, illius rei proprietas primo legata censetur: vsusfructus autem vsufructuario, simul & proprietatis legatario pariter competit. l. Sempronio. in princip. ff. de vsufruct. legat. vbi Bartol. per eum text. hoc ipsum adnotuit: idem Bartol. in l si quis seruum. §. vlti. ff. de leg. 2. Roma. Singul. 580. Iaso. in l. re coniuncti. numero 70. ff. de leg. 3. & ibi Ioan. Crottus. quaestion. 4. fol. 2. ad finem. Bartol. in l. quaesitum. §. si quis fundum. vltima colu. ff. de fundo. instru. Alexand. consi. 56. libro 3. Paulus Castren. consil. 223. libro 2. columna 2. Ex quibus apparet, hanc sententiam communiter receptam esse, & satis probari in dicta l. Sempronio. in princip. tametsi Baldus in l. quoties. ad finem. C. familiae Herciscund. Iason in l. cum quaestio. secunda col. C. de legat. Aretin. consil. 74. in fine. Salyce. in d. l. quoties. Angel. Aretin. in §. 1. Instit. de vsufruct. Paul. a Monte Pico in dicto §. Titia cum nuberet. colum. 19. probare conentur, vsumfructuarium omnium bonorum non habere in re specialiter alteri legata quo ad proprietatem & vsumfructum, vel simpliciter, partem aliquam vsusfructus, cum vniuersali legato, quo ad rem specialem derogatum specie sit. Eandem opinionem sequitur Catellianus Cotta in memorabilibus, dictione, fundus, tunc etenim generi per speciem derogatur, quando vtraque dispositio est vniformis, vertiturque & tractatur circa idem. At si circa diuersa concepta fuerit, non idem erit, imo, vt melius fieri potest, vtrunque legatum concurrit, quod statim examinabitur. Secundo, vbi vni certus fundus, alteri eiusdem fundi vsusfructus legatus fuerit, vtrunque legatarium in eius fundi vsufructu aequalem portionem obtinere: licet alterius tantum integra sit proprietas, probatur in l. si alij. ff. de vsufruct. lega. quo in loco Doct. communiter hoc ipsum ex Iurisconsulto deducunt, & ex l. Sempro. Attal. §. vlt. ff. eod. quamuis Bart. Soc. consi. 1. col. pen. lib. 4. velit in praecedenti casu vsufructuarium omnium bonorum rei speciali legato relictae integrum vsumfructum debere obtinere. Tertio considerandum est, quid sit dicendum, quando constituto legato vsusfructus omnium bonorum, legatur alteri certa quantitas, nam si ea annua sit, eius solutio ad vsufructuarium pertinet. text. insignis in l. vlt. §. sin autem legata. C. de bonis quae liberis. Quae quidem constitutio expressim loquitur in eo, qui ex legis dispositione vsufructuarius est: & tamen eadem obtinebit in vsufructuario causa vltimae voluntatis ob eandem rationem, quam secuti ita inibi interpretantur Bald. Salycet. Fulgosi. Paulus & Corneus. Subdit vero textus in dicto §. sin autem. hoc procedere, si legata annua possint solui ex ipsis fructibus, quos vsufructuarius percipit, alioqui locus non est eidem constitutioni, nec tale onus incumbet vsufructuario, quod ipsimet Doctores sensere. Imo perpensa eorum mente idem ipse censeo, vbi ita essent onerosa legata, quod a testantis voluntate certis quibusdam coniecturis deduci valeat, nequaquam eum voluisse horum legatorum solutionem vsufructuario incumbere, sicuti & in simili paulo ante adnotauimus, Decium & Carolum Ruinum secuti. Caeterum, si legata annua non sint, sed statim soluenda, eorum solutio ad haeredem non ad vsufructuarium pertinet, quod ex eodem. §. sin autem. deducitur. notant Bartol. & alij in initio huius sextae conclusionis citati. Idque in hunc modum accipiendum est, vt ab haerede statim ex ipsis bonis vendantur res ad solutionem legatorum necessariae, sicuti probat eadem decisio in dicto §. sin autem. tradit in specie Aymon consilio 187. aduersus Philip. Corne. consilio 195. libro 4. qui conatur probare, haeredem teneri omnino ad legatorum solutionem, absque aliqua diminutione bonorum, quorum vsusfructus alteri legatus sit, etiamsi omnium bonorum vsusfructus legatus fuerit, quod, ni fallor, refragatur menti & sensui omnium Doctorum, qui rem istam tractauere. Sic dum Alexand. in d. l. vsufructu. & Barb. consilio 63. colum. 4. lib. 3. scribunt, vsufructuarium omnium bonorum ex causa testamenti non teneri ad legatorum solutionem: At si vsufructuarius sit ratione legatis sanctionis, ad id onus omnino obligari, est accipiendum in hunc modum, vt vsufructuarius omnium bonorum ex testamento, immunis sit a solutione legatorum, eaque incumbat haeredi, qui ex bonis ipsis poterit vendere res huic oneri necessarias, etiam inuito ipso vsufructuario, sed vsufructuarius legalis, qualis est paterfamilias onus hoc soluendi legata directo subire tenetur, eiusque ratione in iudicium vocari a legatarijs iure poterit, tametsi id negotium expediendum sit ex ipsis rebus, in quibus vsumfructuum habet, iuxta distinctionem Imperatoris in eodem. §. sin autem. Scribit sane Alexand. in d. l. vsufructu. in hac venditione bonorum ad legatorum solutionem esse considerandum, ne maior diminutio fiat in ipsius legato vsusfructus, quam in caeteris legatis. Nam aestimatione praemissa ipsorum bonorum, quo ad proprietatem & vsumfructum, item & separatim ipsius vsusfructus, reliquorumque Iegatorum, omnia legata diminutionem aeque patientur, eo quidem pacto, vt non maior diminutio contingat legato vsusfructus omnium bonorum ex venditione rerum ad solutionem legatorum, quam caeteris legatis. Concurrit etenim vsufructuarius omnium bonorum in omnibus ipsis rebus, cum quibus libet legatarijs, quo fit, vt si reliqua legata summam centum aureorum efficerent, & ad haec soluenda oporteret vendi tot res, quot ex earum venditione tollerentur decem a legato vsus fructus, venditio restringitur, ita quod solum fiat diminutio in quinque ab ipso vsusfructus legato, precioque deducto ex rebus hoc modo venditis soluentur legata, adhibita quidem pro cuius libet portione diminutione congrua. Atque secundum hanc considerationem opinor intelligendum esse, quod Alex. in d. l. vsufructua. adnotauit. Quod si quandoque oportuerit aestimationem vsusfructus fieri, ea erit constituenda, prout Iurisconsulto traditum est in l. haereditatum. ff. ad legem Falcidiam, quae quidem distinctio non tantum in legis Falcidiae ratione, sed & alijs speciebus obseruanda est, quemadmodum quibusdam visum esse frequenter constat, quorum sententiam opportunius alibi examinabimus. # 3 ARGVMENT. CAP. III. Discutitur Diocletiani et Maximini Caesarum constitutio in l. 2. C. de rescind. uendit. SVMMARIVM. -  1 Precium iustum cuiusque rei non consistit in puncto indiuisibili, sed latitudinem habet. -  2 Intellectus l. in causae. §. idem Pomponius. ff. de minorib. -  3 Qualiter iustus rei cuiusque valor per testes probetur, & ibi Baldi sententia examinatur. -  4 Precium iustum cuiusque rei non ex natura sua, sed ex communi hominum aestimatione statuendum est. Ex quo plura deducuntur. -  5 Fauore Reipublicae & inopiae communis precium taxari potest, eodemque cogitur quis vendere. -  6 An liceat mercatoribus carius merces vendere pecunia credita, quam statim numerata vendidissent, & ibi intellectus capit. in ciuitate. & capit. nauiganti. de vsur. -  7 An sit vsurarius censendus, qui rem vendiderit carius iusto precio ob dilatam solutionem? -  8 Traditur vera ratio considerandi laesionem vltra dimidiam iusti precij. -  9 Emptor conuentus ex l. 2. C. de rescinden. vend. qui rem restituere elegerit, an sit condemnandus, vt eam cum fructibus reddat? -  10 Actio ex eadem constitutione sit ne admittenda aduersus tertium rei venditae possessorem. CAPVT III. QVEMADMODVM satis celebris est Cesarum constitutio, que de rescindendis venditionib. tractat, ob laesionem vltra iusti precij dimidiam contingentem, ita frequentissimis quo ad Theoriam & Praxin impeditur quaestionibus, ex quibus solet difficilis censeri. Harum aliquot attingam in praesentiarum, non quod eas difficiliores esse censeam, sed quia sepissime subeunt mentem eorum, qui tractatum istum expedire conantur. Primum siquidem Accursius & alij enixe laborant in perscrutando, quanam ratione sit isthaec laesio vltra dimidiam consideranda. Cuius rei cognitioni praemitto, iustum precium rerum ne[art. 1]quaquam consistere in puncto indiuiduo, sed in mediocritate quadam, quae latitudinem habet per gradus, quemadmodum generaliter docet Aristoteles lib. 2. Ethicor. cap. 6. Itaque cuiusque rei precium triplex est, supremum, infimum & medium, nec potest accidere, rem quandam praecise centum valere, ita vt nec valeat plus nec minus. Valet enim centum precio medio, at precio supremo centum & quinque, precio infimo nonagintaquinque. Iniquitas enim in precio consistit propter excessum, vel diminutionem iusti precij, quod ad mediocritatem pertinet, quae cum latitudinem habeat in precium supremum, infimum & medium distinctam, in hoc triplici precio iniquitas contingere nequit secundum Scotum in 4. distinct. 15. q. 2. & ibi Maiorem. q. 29. & 40. Conrad. de contractibus. 3. parte. q. 56. consil. 5. Anton Burgensem in c. cum causa. de empt. & venditio. nume. 5. Carol. Moli. de contractibus, quaest. 14. colum. 2. Ioan. Medina. de restit. quaest. 31. & sequentibus. Marti. ab Azpilcueta in cap. qualitas. de poeniten. distinct. 5. numer. 45. & idem colligitur ex diuo Thoma 2. 2. quaestio. 77. art. 1. Pluraque ab eodem axiomate deriuantur non omnino relatione indigna. Primum, vera interpretatio Iurisconsulti in l. in causae. §. idem Pomponius. ff. de minoribus, [art. 2]scribentis, licere naturaliter contrahentibus inuicem se decipere, siquidem id verum est, modo ea deceptio intra latitudinem iusti precij & eius mediocritatem contingat, alioqui licere nequit naturaliter, si ea per excessum, aut diminutionem iusti precij acciderit, cum vere iniqua tunc sit, nec possit vlla lege probari, vel plane Iurisconsulti responsum ad mutuam, tacitamque pertinet contrahentium indulgentiam, quae condonare videtur ob naturam contractus modicam laesionem: cum alioqui commercia ipsa impedirentur, si semper exacta illa, & mathematica precij aequalitas foret anxie, & nimia scrupulositate consideranda. Honestius siquidem & vtilius est, modicum defectum, vel excessum mutuo condonare, quam in summa & indiuidua aequalitate immorari & torqueri. Quamobrem non tantum vtile, sed & maxime commercijs humanis necesse fuit, modicam a summa illa precij aequalitate defectionem permittere, & etiam fideliter probare, quae ob id naturaliter licere dicitur, quod contrahentes naturali consensu id sibi mutuo condonare videantur, & quia de natura contractuum ea esse videntur, sine quibus commode non possunt in communi & promiscuo vsu haberi, sicuti eleganter explicat Carol. Molin. d. quaestio. 14. colum. 2. Secundo inde constat, posse quem iustissime vendere pecunia ad tempus credita precio supremo eas merces, quas statim pecunia numerata precio mediocri, vel infimo vendidisset, aut vendere consueuit: hoc etenim in specie notant Decius consilio 111. Caepola consilio ciuili. 10. colum. 4. Caieta. 2. 2. quaest. 77. artic. 1. Syluest. verb. vsura. 2. §. 1. Tertio ab eadem radice procedit ratio eius, quod Bald. scripsit in dicta l. 2. nume. 26. dum censuit, [art. 3]non satis probatam esse laesionem vltra dimidium iusti precij, testibus asseuerantibus rem venditam tempore contractus valuisse decem & plus. Idem repetit ipse Bald. in cap. cum causa. de testibus. nume. 3. ex eo, quod incerta sit isthaec testium asseueratio, cum illud plus referri valeat ad variam precij quantitatem & excessum. Meminit huius opinionis satis dubius Panthaleon Cremensis in d. l. 2. Folio vltim. versic. quaerit etiam Bald. Hic ego sane distinguendum esse arbitror, nam si testis dixerit, rem venditam iusto precio valere, aut valuisse tempore contractus decem, ea affirmatio non probat omnino, ita esse eius rei precium iustum decem, vt minoris, nec pluris iuste valuerit, cum considerata latitudine iusti precij potuerit res illa etiam iusto precio nouem aestimari, & ideo concludens non est testis responsum ad rescissionem contractus ob laesionem vltra dimidiam iusti precij. Quam ob rem expedit, vt testis interrogetur, & respondeat, rem illam valuisse iusto precio supremo, vel infimo, maiori, vel minori decem, aut saltem iuste decem, & non pluris, vel minoris valuisse tempore contractus. Sic etenim exacte, vel venditor, vel emptor agens ex dicta l. 2. iustum precium probabit, ac demum iusto precio probato, excessum ad deceptionem ostendendam indicabit, text. optimus in dicto cap. cum causa. Quod si testis dixerit, rem iusto precio minori valuisse decem & plus, nil certum ab eius testimonio deducitur, quo ad excessum per dictionem, Plus, significatum, secundum Bald. & colligitur ex notatis per Bart. & Ias. in l. cum furti. ff. de in litem iur. & ideo si testis responderit, rem venditam, iusto precio minori valuisse tempore contractus decem & plus, ac venditam fuisse quinque, non sufficiet probatio ista venditori ad rescissionem contractus, quod Baldus in hac specie notat, & post eum Imola in cap. cum causa. de empt. penult. colum. Felin. in cap. licet causam. numer. 8. de probatio. Anton. Burgensis in dicto cap. cum causa. numero 5. Alexand. consil. 109. lib. 4. nume. 15. Quibus ea ratio aduersatur, quod iuxta communem omnium interpretationem etiam minimus excessus vltra dimidiam locum faciat dictae l. secundae. & tamen dictio, plus, eique similis, vltra, procul dubio, etiamsi incertam quantitatem excessum tamen vtcunque modicum ostendit. l. haec adiectio. ff. de verborum signific. Igitur probatur ex eo testimonio laesio vltra dimidiam, quae sufficiens est ad rescissionem. Atque ita contra Bald. tenent Salycet. in dicta l. 2. numero 24. Felin. in dicto cap. cum causa. de testib. Alexand. in l. & si post tres. nume. 7. ff. si quis caut. Ias. in dicta l. cum furti. in fine. Quod verius apparet quo ad contractus rescissionem, licet quo ad suppletionem iusti precij, parum illa dictio, Plus, probet, quemadmodum in dicta l. 2. explicat Panthaleon Cremensis, Areti. in dicto capit. cum causa. numero 14. ex quibus ipse potius accederem Salyceto. vbi ratio testis concludit de aliquo vltra numerum ab eo expressum, authore Carolo Molinaeo in dict. Alexand. consilio 109. Verum si testis hac de re interrogatus dixerit, rem venditam fuisse vltra dimidiam iusti precij, esse hoc sufficiens responsum ad plenam & congruam probationem, vt contractus rescissio fiat, volente venditore rem accipere, & precium reddere, existimant per eum text. Antoni. Abb. Aretin. & Felin. in dicto cap. cum causa. de testibus. illud praeterea adnotantes, necessariam fore probationem certam iusti precij, si venditor, emptórue reus noluerit contractum rescindi, sed elegerit excessum, vel reddere, vel diminutionem iusti precij supplere: Ita quidem egregia Romani Pontificis decisio in dicto cap. cum causa. hoc ipsum probat, dum in iudicio ostensa deceptione vltra dimidiam iusti precij, exigit iusti valoris certam probationem. Caeterum, iustum cuiusque rei precium non ex cuiuslibet affectione, aut sumptu constat, sed ex communi hominum aestimatione perpenditur [art. 4]itaque tantum valet res, quantum absque fraude & iniuria vendi communiter potest homini scienti eius conditionem. Prior huius propositionis pars probatur in l. precia rerum. ff. ad leg. Falcid. textus in capi. 1. de emptionibus. & l. seruum meum. ff. ad legem Aquiliam. & in l. septem. C. de erogat. milit. annone. lib. 11. Non ignoramus, inquit Plinius libro 33. capit. vltim. precia rerum, quae vsquam posuimus, alia in alijs locis esse, & omnibus pene annis mutari, prout nauigationes constiterint, aut vt quisque mercatus sit, aut aliquis praeualens manceps annonam flagellet. Posterior pars apparet ex glos. singul. in l. mortis causa capimus. ff. de donat. caus. mort. vbi Angel. & Imol. Bartol. & ibi Alexand. in l. 1. §. si haeres. ff. ad Trebell. & Fel. in dicto cap. cum causa. de testib. colum. 2. ex quo plura deducuntur. Primum, in contractibus emptionum & venditionum, similibusque permutationibus, nequaquam attendi nec constitui iustum precium ex natura rei, sed ex hominum aestimatione, tametsi insana sit aestimatio. Nam si natura rei foret obseruanda, pluris esset aestimandus equus, quam gemma ob vtilitatem equi, & quod omne viuum & animatum preciosius est mortuo & inanimato ex natura sua secundum Conradum de contractibus, quaestion. 56. secunda suppositione. Sic apud Indos triticum maiori precio venditur, quam in Hispania, inspecta quidem communi hominum aestimatione, non ipsius rei natura, quae eadem est apud Hispanos & Indos. Secundo hinc apparet in precij iusti aestimatione non esse considerandum, quanti res ipsa empta fuerit, nec quot labores pro eius adquisitione venditor fuerit perpessus, sed tantum habendam esse rationem communis hominum aestimationis. Sic sane mercator, qui magnis expensis attulit merces e Flandria, non poterit eas carius vendere, quam communi hominum aestimatione valeant in Hispania, alioqui restituere tenebitur quidquid vltra iustum precium acceperit. Nam licet in venditione mercium sit considerandus sumptus venditoris, tamen id verum est, vbi communi hominum aestimatione valor ipsarum mercium non fuerit diminutus. quod expressim Conradus adserit in dicta quaest. 56. conclusio. 3. Tertio eadem ratione constat, non posse venditorem vltra iustum precium rei ex communi hominum aestimatione quidquam recipere ex eo, quod rem illam ipse venditor pluris emerit. Id etenim nil facit ad ipsius rei propriam & veram aestimationem. Quarto manifestum est, non posse venditorem ab emptore vltra iustum rei precium exigere, nec recipere quidquam propter damnum, quod ipse ex venditione patitur, nisi ad preces emptoris rem vendiderit alioqui non venditurus, vt scribit diuus Thomas, quem Syluest. sequitur verbo, emptio. quaestione 6. Quinto infertur, posse iuste emi rem valentem centum, minori precio nempe octuaginta, si ea res in tuto non sit, imo litigium immineat, habeátur aliquod onus annexum. l. fundi partem. ff. de contrah. empt. Panormi. in cap. cum Ioan. col. 2. de fide instru. idem in cap. vlti. de alienat. iudi. mut. caus. facta. nu. 6. sentiunt Bart. & Doctor. in l. si quis cum aliter. ff. de verb. oblig. Sexto hinc certum est, inspecta communi hominum aestimatione, precium rei diminui vel augeri ex paucitate emptorum, & multitudine mercium ac venditorum, quod in nundinis quotidie contingit. Et eodem pacto precium minuitur, si venditor emptorem quaerat, nam vltroneae merces vilescunt, & ideo in subhastationibus vilius res emuntur. Nec est peccatum expectare tempus, quo res venalis exponatur, vt vilius ematur, cum tamen iusto precio emptio fiat. Tradit ad haec plura Caietan. 2. 2. quaestione 77. art. 1. quod si merces sint necessarie Reipub. [art. 5]vt frumentum, vinum & similes, iure probari potest, eas vendi debere mediocri precio attentis sumptibus expensis, & laboribus venditorum, & praeterea boni viri arbitrio, aliqua data quantitate, quae ipsis venditoribus lucro cedat. Aequum profecto hoc est, ne ob mercium & venditorum paucitatem Respublica inopiam, famem & penuriam patiatur in annona, sensere hanc opinionem Angel. in summa, verbo. emptio. nume. 7. & Syluest. quaest. 9. & probatur ex ea, quod vbi adest necessitas rerum ad victum pertinentium, & Respublica grauatur annonae inopia, cogitur quis vendere merces Reipublicae necessarias. text. in l. 1. vbi Bartol. & alij. C. de episc. aud. Panormitan. & alij per text. ibi in capi. 1. de emptione. quod & ipse explicabo lib. 3. huius oper. capit. 14. Iusto tamen precio hanc venditionem indicendam esse, probat text. in l. annonam. ff de varijs & sumpt. fun. cri. l. 1. §. cura carnis. ff. de offic. pref. vrb. l. si quis sepulchrum. in princ. ff. de relig. & sumpt. fun. quibus locis satis constat, iusto precio esse venditionem hanc faciendam, quoties in fauorem publicum quis cogitur vendere. Probat id ipsum text. in l. venditor. §. si constat. ff. communia pred. vnde quod Bartol. scribit in dicto §. cura carnis. dicens, tempore publicae inopiae & necessitatis quem cogi vendere merces Reipublicae necessarias viliori praecio, & sequuntur eum Roma. in l. 2. nu. 12. ff. solut. matrimo. Alexand. consil. 190. col. 2. lib. 2. Tiraquellus lib. 1. de retract. in praefatione, nu. 28. per tex. in l. 2. §. inde agitatum est. ff. ad leg. Rhod. de iact. & in l. si pendentes. §. si quid cloacarij. ff. de vsufruct. vel in dictis iuribus non probatur, vel ita accipiendum est, vt tempore publicae necessitatis quis cogatur vendere precio statuto ab ipso Reipublicae administratore, quamuis id precium sit minus, quam illud, quo res illa posset communiter vendi, hoc vero precium taxatum a praetore iustum est, aliud vero iniustum. Et ideo non omnino recte colligit Bart. quia nunquam licitum erit cogi quem, rem propriam vendere precio iniusto, etiam fauore Reipublicae, vt Iurisconsultus opinatur in dicto §. si constat. Aut saltem Bart. sententia erit admittenda, vbi non tantum adest publica necessitas, quo ad ipsam rem vendibilem, sed & adest publica necessitas, quo ad precium. Itaque Respublica indiget illa re ad aliquod commune bonum, nec habet pecuniam pro precio dandam; tunc etenim locus est plane opinioni Bart. in d. §. cura. Septimo, si communis hominum aestimatio ad iusti precij definitionem obseruanda est, vt opinamur, poterit iure asseuerari, non esse damnandos mercatores, qui in nundinis merces, quae [art. 6]solent frequentius vendi pecunia credita, quam numerata, vendunt carius precio ad certum diem soluendo, quam si statim id numeraretur. Nam in his mercibus iuxta communem hominum aestimationem, cum ad tempus precio soluendo vendantur, iustum precium illud ad sumendum est, quo ad pecuniam creditam pertinet, propter hominum conuictum, & mutuam permutationem. Nec possent commode emptores reperiri, qui statim numerato precio, eas merces emerent, & tamen hi reperiuntur facilius, & in maximum Reipublicae commodum, vbi fides de precio habetur ad certam diem. Hoc ipsum est, quod adnotarunt Salycet. in Authent. ad haec. 9. & 11. quaestio. C. de vsur. Decius consilio 111. colum. 3. probaturque alijs rationibus traditis diligenter per Ioan. Medina de contractib. quaestio. 38. causa 6. vbi conatur hanc opinionem euertere satis vrgentibus rationibus, ex quibus eius sententia tutior est, quamuis & haec defendi possit. Caeterum quandoque licet mercatori rem vendere ob dilatam precij solutionem carius iusto precio, quam res ipsa valebat tempore contractus. Et id permittitur, vbi adest dubium, an res ipsa tempore solutionis sit plus, vel minus valitura, nec venditor erat ante tempus solutionis venditurus. His etenim duobus contingentibus licita est haec venditio, text. celebris in c. nauiganti. & in c. in ciuitate. de vsur. vbi doct. Hosti. in summa titu. de vsuris. §. an aliquando. versic. quid ergo. nouiores in c. ad nostram. de empt. & vend. Syluest. verb. vsura. 2. §. 2. Maior in 4. distinct. 15. q. 32. Prior siquidem conditio licitam reddit hanc pactionem, propter dubium euentum augmenti, & diminutionis quo ad precium. Emptor etenim & venditor commodum & incommodum ex eo contractu sperare possunt, cum soleat precium cuiusque rei lapsu temporis augeri, rursus & minui, quo fit, eum contractum illicitum esse, quo res venditur precio, quo pluris valebit a tempore contractus vsque ad mensem Maij, aut Iulij. Constituitur sane tunc in tuto venditor, quippe qui frumentum, aut similes merces vendit precio, quo iuste valent tempore contractus, & deinde quo pluris valebunt ad diem dilatae solutionis, quod iniquum est secundum Hosti. in dicto §. an aliquando. versic. quid si. Laurent. a Rodulphis in repet. c. consuluit. de vsur. q. 29. & seq. Anani. in dicto c. nauiganti. nume. 12. Scotus in 4. distinct 15. q. 2. artic. 2. colum. 4. & Syluest. verb. vsura. 2. q. 2. versi. sextum. Posterior conditio traditur a glos. communiter recepta in d. c. in ciuitate, & probatur inibi, atque expressius in dicto c. nauiganti. parte vltima, dum summus Pontifex respondet in hunc modum. Ratione huius dubij etiam excusatur, qui pannos, granum, vinum, oleum, & alias merces vendit, vt amplius, quam tunc valeant, in certo termino recipiat pro eisdem, si tamen eo tempore contractus non fuerat venditurus. Ex quibus colligitur communis opinio, quam probat praeter alios Ioannes a Medina de restit. quaest. 38. causa 5. & Caepola consi. ciuili 10. col. vlti. Et licet in c. in ciuitate. tantum fiat mentio prioris conditionis, posterior additur in d. c. nauiganti. Quemadmodum frequentissimo omnium consensu receptum est, cum species illa, quae expeditur in dicto c. in ciuitate. eadem sit, quae in dict. c. nauiganti. versi. vltimo proponitur. vbi harum duarum conditionum fit satis expressa mentio, nec aliter ea constitutio intelligenda est, tametsi Caieta. 2. 2. q. 78. artic. 2. ad septimum, probare conetur, priorem conditionem absque posteriori satis sufficere ad ipsius contractus iustitiam, atque ita satis esse censet, merces vendi pecunia credita maiori precio, quam valeant tempore contractus, quando adest dubium, an tempore solutionis sint pluris, minorísue valiturae, tametsi non foret venditor eas seruaturus in tempus destinatae solutionis. Nec oberit, vt ipse opinatur text. in dicto c. nauiganti. dum vtranque conditionem exigit, quia in ibi venditio non fit pecunia credita, sed statim soluta, & ideo vtraque conditio exigitur, quasi secus sit, vbi venditio fit pecunia ad certum diem numeranda, a quo tempore contractus hic perfectionem adsumit, & ea ratione sat erit, dubium maioris, vel minoris precij ad eam vsque diem adesse, licet non esset venditor merces seruaturus. Eandem opinionem, ni fallor, colligi posse existimo ex traditis per Conradum de contractib. quaest. 61. quae tamen mihi non placet, cum quia aduersus frequentissimam omnium sententiam proponitur, tum etiam ex eo, quod absonus sensus videtur is, quem Caietanus tribuit Romani Pontificis decisioni in dicto c. nauiganti. §. vltim. Quo in loco non potest congrue fingi, venditionem factam fuisse pecunia statim numerata, siquidem fatuus & insanus esset emptor, qui merces emeret pecunia statim numerata carius, quam sit earum iustum precium tempore contractus. Quamuis adhuc non iudicarem contractum eum illicitum, si venditor non esset eas merces eo tempore venditurus, essetque dubium, an pluris, minorísue forent valiturae eo tempore, in quod is venditionem destinauerat, iuxta ea, quae a Conrado & Caieta. traduntur: sensit Syluester verb. vsura. 2. q. 2. vers. nec distinguo. nec refragantur hi, qui communem opinionem defendunt. Quibus quidem praenotatis primum infertur, in hac venditionis & emptionis iustitia, vbi precium augetur ex dubio futuri temporis, considerandum esse arbitrio boni viri ad iusti precij taxationem, quid in his mercib. seruandis, aut custodiendis esset venditor expensurus, quod sensere Ioan. Maior d. q. 32. col. 3. & Syluest. §. 2. Item secundo hinc apparet, posse quem vendere frumentum precio, quo valebit hebdomada, mense vel die, ad quem vsque erat seruaturus, nec tamen exiget precium maius illius diei, vel mensis, sed mediocre, vel commune, secundum Bernardinum sermone 34. articu. 1. colum. 3 & Syluest. dicto §. 2. versicul. tertium. quo in loco is author scribit, hunc venditorem, qui merces esset alioqui seruaturus, posse eas vendere ea conditione, vt cum et libuerit, eligat precium commune, modo semel eo constituto & electo, variare nequeat. Eodem iure tradit Scotus distinct. 15. q. 2. art. 2. in fine. venditorem, qui merces est seruaturus ad Calendas Martias, non posse eas vendere Calendis Octobri. precio, quo valebunt Calendis Maij. Tertio eadem inspecta ratione poterit non incongrue intelligi, quod plaerique opinantur, asserentes, posse merces vendi carius iusto precio ob dilatam eius solutionem, vbi venditor ex eo, quod precium statim non fuerit ei solutum amittit, aut proprius cessat adquirere lucrum, quod eius industria & pecunia statim soluta, verisimiliter adquisiturus foret. Nam ratione huius interesse, potest merces vendere carius iusto precio pecunia credita, argumento sumpto a glo. communiter recepta in c. conquestus. de vsur. & in l. curabit. de actioni. empt. de quo alibi latius tractabitur, siquidem in specie hanc opinionem probat Conradus de contractib. q. 59. conclusione 3. Abb. colum. penulti. & Ananias nu. 16. in dicto c. nauiganti. & Caie. dicta q. 72. artic. 2. Hoc etenim verum est, atque ita erit obseruandum, vbi mercator statim pecunia soluta posset eas merces vendere, & emptores earum haberet, alioqui si mercibus non venditis pecunia credita mercator esset eas retenturus, nec emptores earum haberet pre cio statim numerato: non video quid eius intersit, fidem habere de precio, cum aliter eas merces vendere non possit, quamobrem ita visum est Syluestro, verb. vsura. 2. §. 1. Quibus omnibus illud adijciendum est, iuste posse emi merces, statim pecunia numerata, tradendas tamen ad certum diem minori precio, quam valeant tempore contractus, vbi dubium est, an sint pluris, vel minoris valiturae tempore traditionis. text. optimus in dicto capitulo nauiganti. §. 1. vbi Doct. & erudite Anton. Burgensis in ca. cum dilecti de emptione. nu. 37. & sequenti. Sic etiam licitum erit, dare frumentum vetus in permutationem noui recipiendi tempore colligendarum messium, modo dubium sit, an frumentum nouum sit plus, vel minus valiturum, quam vetus. Vel quando, qui dat frumentum vetus, esset illud seruaturus in tempus messium colligendarum, habita ratione eius, quo pluris eo tempore solet aestimari frumentum nouum, quam vetus. Haec etenim deduci commode possunt ex praedictis constitutionibus, quibus adde Ias. in l. cum quid. ff. si certum petatur. Illud profecto latrocinij genus maxime execrandum est, & iustis poenis vindicandum, quo mercatores vtuntur, quippe qui pecunia credita vendunt indigentibus, & aliqua egestate oppressis, merces carius quam valeant, & per se, vel per alios statim iterum eas merces emunt ab his, quibus eas vendiderant, & fit emptio isthaec viliori precio ob id, quod statim pecunia numeratur. Quod eleganti oratione improbat Carolus. Molin. de contractib. nu. 14. Verum si quis absque praedictis conditionib. vendiderit res consistentes numero, pondere, vel mensura carius iusto precio ob dilatam precij solutionem, vsuram committit. Praesumitur enim contractus mutui verus simulata venditione, ne venditores cogantur excessum iusti precij restituere iure Canonico aduersus vsurarios statuto, quod probatur in dicto c. in ciuitate. & c. nauiganti. de vsur. Et tamen emptor tenebitur soluere precium iustum praedictarum mercium attento tempore contractus, nec poterit ille excessus iusti precij ab eo exigi, nec satis erit, reddere tantundem frumenti, vel olei, cum vsque ad iusti precij quantitatem vere sit dicendus hic contractus venditionis, ratione tamen excessus praesumitur mutuum. Et ideo redigitur res ista ad aequabilitatem sublato excessu iusti precij, quemadmodum praemittunt Abb. nu. 2. & Anani. nume. 1. in dicto c. in ciuitate. sensit Saly. in authen. ad haec. q. 9. C. de vsur. Quod si res alia vendatur carius iusto precio ob dilatam solutionem, quae tamen non sit ex his, quae pondere, numero, vel mensura traduntur, non erit contractus censendus vsurarius, secundum Bald. in rub. C. de vsur. 2. colum. quem defendit Antoni. Burgensis in cap. ad nostram. numer. 18. de emptio. Quod alibi examinabitur ad interpretationem. l. curabit. C. de actionib. empti. His sane praeno tatis rursum quaeritur, quid sit obseruandum, quaeúe ratio sit habenda ad deprehendendam laesionem vltra iusti precij dimidiam. Et profecto vbi venditor tractat de de[art. 8]ceptione, conueniunt fere omnes iuris vtriusque interpretes, tunc eum deceptum fuisse vltra dimidiam iusti precij, quando nondum recepit dimidium iusti ipsius rei valoris, aut si rem, quae iustissimo precio valet centum, minori precio, quam quinquaginta vendiderit. At si emptor eam actionem aduersus venditionis contractum in iudicium deduxerit, seque laesum vltra dimidiam iusti precij dixerit, quibusdam visum est, satis esse, vt huic actioni locus sit, si pro ipsa re dederit iustum precium, & praeterea plus quam iusti precij dimidiam partem, nempe si emerit rem, iusto precio valentem centum, ad summum, centum quinquaginta tribus, aut duobus, ac tandem tunc eum posse iure isto agere, sicque intelligendam esse dictam l. 2. decisionem tenent Accurs. & Doct. ibi, praesertim Bald. q. 17. Fabianus de emptione. quaest. 8. principali. 2. col. Ant. Burg. in d. ca. cum dilecti. numer. 14. de emptione. & Panor. post alios in c. cum causa. de emptione. vbi glo. & Doct. in l. si quis cum aliter. ff. de verbor. oblig. tradit Carolus Molineus in consue. Paris. §. 22. nu. 46. Theologi praesertim Scotus, Gabriel & Alma. in 4. dist. 15. q. 2. Regia lex 56. titu. 5. par. 5. l. 4. titu. 7. li. 5. ordina. alij diuersum opinantur, existimantes, tunc emptorem agere posse. dict. l. secunda actione, vbi rem emerit precio excedente plus duplo ipsum iustum valorem, vt puta rem iustae aestimationis viginti emerit quadraginta vno. Huic opinioni accessere Panorm. in cap. cum dilecti. numer. 2. de emptio. & vendit. Petrus a Bella Pertica & Cynus in d. l. 2. q. 7. Rofredus in libello, de actione quanto minor. Specula. titul. de emptione. versic. vbi autem. Oldendorpius 4. actionum classe, actione prima, subtiliter & docte Carol. Molin. de contractib. quest. 14. nu. 174. Regia lex 16. tit. 11. part. 4. quorum opinio ex eo probari videtur, quod ad rectam rationem, & verum examen dictae l. secund. si velimus scire, an emptor sit laesus vltra dimidiam, inspiciendum est, valeátne res empta minus dimimidia precij conuenti, tunc etenim necessario dicetur laesus vltra dimidiam, non alias: Incipiendum siquidem est a re empta non ab ipso precio, & considerata commutatione, vt sit iusta & aequalis perpendendum est, quod emptori res empta nihil aliud est, quam precij conuenti pensatio: sicuti venditori precium itidem est rei venditae aequa aestimatio pensatioque. Et ideo quemadmodum venditor laeditur vltra dimidiam, si precium conuentum sit minus dimidia valoris rei emptae: ita emptoris laesio directe cognoscitur, si res empta valeat minus dimidia precij conuenti. Et praeterea sicut in venditore oportet, quod res duplo superualeat precio conuento, vt sit laesio vltradimidiam: ita in emptore oportet precium conuentum plus duplo superualere rei emptae. Quibus profecto consideratis, non omnino ridiculum est, quod hi authores opinantur: tametsi adhuc his non obstantibus communis omnium sententia, quae receptior est apud forensia tribunalia, potius arrideat: Prior nanque opinio, quae communis est, respicit deceptionem emptoris in eo quod dat, nempe precio: Posterior vero in eo quod recipit, ratione precij. Venditio vero est a precio iudicanda, non ab eo quod vtrinque datur, sicuti permutatio, cum venditio vera non sit permutatio pecuniae cum re, sed aestimatio rei per pecuniam: Igitur tantum considerato ipso precio, quod emptor dat, laesio contingit vltra dimidiam, si dederit sexdecim in precium rei iuste valentis decem: alioqui iuxta posteriorem Cyni & aliorum opinionem in venditione vnius & eiusdem rei, cuius aequa & exacta estimatio in decem constituitur: difformis haberetur ratio, cum ad laesionem vltra dimidiam venditoris tantum sufficerent sex: & ad eandem laesionem emptoris essent necessaria vndecim, quod Bald. & alij perpendunt: maxime Carolus Moli. in d. §. 22. Est & aliud hoc in tractatu disputatione dignum: sit ne reus conuentus ratione deceptionis vltra dimidiam condemnandus ad fructuum ex re perceptorum restitutionem: vbi rem ipsam [art. 9]rescisso contractu restituere elegerit. Et probatur eam restitutionem cum fructibus faciendam esse, ex eo, quod cum venditio ex causa de praeterito, quae iam inerat a tempore venditionis, reuocatur, fructuum ab ipsa re vendita perceptorum restitutio fit. textus in l. cum autem. §. cum redhiberetur. l. quod si nolit. in fine ff. de aedilitio edicto. l. quod dictum est, & l. Imperator. ff. de in diem adiectione. notat Tiraquellus in l. si vnquam verb. reuertatur. numer. 229. & 232. C. de reuocand. donatio. Sed venditio iniusta ratione precij rescinditur ex causa, quae tempore contractus inerat: igitur & cum ipsis fructibus restituenda est res ipsa, de cuius restitutione agitur. Deinde hoc probatur in l. j. C. si maior factus alienat. rat. habuerit, vbi nolente emptore precium iustum supplere rescinditur venditio, & res cum fructibus restitui debet. Et praeterea quoties etiam actione personali restitutio alicuius rei datur ex iusticia, fructus in eam restitutionem veniunt sine mora, sine mala fide. l. patri. §. item ex diuerso. ff. de mino. l. videamus. in 2. ff. de vsur. quod & nos tradidimus li. 1. cap. tertio in principio. Atque ita hanc sententiam veriorem esse putant Rofredus 4. par. de libellis. rubr. de actione ciuili quanto minoris. numer. 20. Alberi. in dicta l. 2. numer. 16. & Salyc. ibi numer. 5. ex Iunioribus Emanuel a Costa Lusitanus. in §. & quid si tantum. 2. part. numer. 72. ff. de lib. & posthum. quibus profecto refragantur Bald. in dicta l. 2. numer. 3. & Panthaleon Cremensis col. 29. Anchar. in reg. peccati venia. quaest. 10. versic. sed ego vt dixi. de regul. iur. in 6. Caepola de simulat. contract. §. 2. ad finem. Anton. Burgen. in ca. ad nostram. de emptio. nu. 36. Syluest. verb. vsura. 2. q. 15. & Fabianus de monte S. Sabini in tract. de emptio. 8. quaest. principali. col. pen. vers. 8. Hi quidem omnes existimant, emptorem conuentum actione personali ex dicta l. 2. & nolentem iustum precium supplere, nequaquam esse condemnandum, ad restitutionem rei cum fructibus: quia interim, donec contractus rescissio fit, dominus verus est, & ideo propria re vtitur, nec tenetur fructus restituere, cum eos suos fecerit, quae ratio parum vrget, siquidem & is qui a minore emit, ante concessam in integrum restitutionem, verus Dominus est, & tamen data in integrum restitutione ad fructus tenetur. Sic & in redhibitoria, ante redhibitionem verum dominium habet, quod negari non potest. At nihilo minus condemnatur ad rei cum fructibus restitutionem, quam ob rem opinio Rofredi iure verior est: licet contrariam praxis receperit: que forsan obtinuit ob id, quod iuxta d. l. 1. C. si maior factus alienat. siue decret. fact. rat. habue. Rofred. & sequaces, venditor etiam teneatur precium cum vsuris reddere: Hae uero vsurae etsi eo tempore legumlatoribus vise fuerint iustae, nunc tamen iniquum apparet lege naturali, diuina & humana, ex pecunia vsuram recipi, & ideo cum venditor tunc reddere tenebatur precium cum vsuris, aequissimum equidem fuit, quod & emptor rem cum fructibus restitueret. At cum hodie vsurae ex precio reddi non debeant, mirum videri non debet, si nec emptor fructus rei restituere minime teneatur. Sed & antiquitus venditore reddente precium cum vsuris emptor damnandus foret, vt & fructus perceptos, bona tamen fide consumptos, restitueret, ob aequalitatem inter contrahentes seruandam, alioqui iniquum esset, a venditore precium reddi cum vsuris totius temporis, ab emptore vero rem ipsam tantum sine fructibus perceptis, quos bona fide consumpserit. Et quamuis praxis his rationibus potuerit persuaderi, adhuc opinio Rofredi iustiorem habet causam: siquidem precium reddi cum vsuris, iniquum est, rem autem cum fructibus restitui, maximam aequitatem habet, propter ea, quae in prioris sententiae comprobationem adduximus. Alia etenim ratio est eius, quod a Caesaribus decisum est in l. curabit.. C. de act. emp. vbi cogitur emptor vsuras precij non soluti venditori reddere, quia inter im ex re vendita fructus percepit, quos iure percipere aeque non poterat ante precij solutionem, saltem potuisset venditor eos praecipuos velut ex re propria consequi. At in presenti specie non ita conuenit a me reddi vsuras precij, ob id tantum, quod mihi res debita cum fructibus restituatur. Verum opinione Rofredi admissa in hac fructuum condemnatione obseruandum est id, quod in actionibus realibus, cum agitur de fructibus restituendis, iure definitum est, vnde emptor restituet rem ipsam & si bonam fidem habuerit cum fructibus perceptis nondum consumptis: item & eos reddet, quos post litis contestationem perceperit, atque etiam consumptos prius, vbi factus fuerit locupletior: quenadmodum distinximus superius ca. 3. primi libri. Eodem pacto si quid certum venditor ex precio perceperit, reddere id tenebitur, nempe si ab emptore loco precij nondum soluti reditum annuum acceperit, iustum profecto erit id emptori restitui, ne venditor rescisso contractu cum emptoris laesione locupletetur, in quo iudicis arbitrium plurimum poterit Superest ad eiusdem constitutionis interpretationem non inelegans quaestio quid de eo, qui de[art. 10]mum rem ab emptore emerit, an aduersus ipsum valeat in iudicium deducidicte legis 2. actio, cum hic tertius possessor sit, ad cuius dubitationis resolutionem in hunc modum proponimus adsertiones. Prima conclusio, auxilium actióue ex dicta constitutione competit aduersus tertium rei venditae possessorem, etiam ignorantem prioris contractus laesionem, qui tamen rem habuit vel titulo lucratiuo, vel iniusto eodem vicio laesionis vltra dimidiam laborante. Bald. nu. 16. Salyc. nu. 18. in d. l. 2. a quibus nullus dissentit, quemadmodum testatur Tiraq. in l. si vnquam. C. de reuo. donat. ver. reuertatur. nu. 271. qui eos sequitur, & praeter ipsum Baldi opinionem probant Panthaleon Cremens. in d. l. 2. col. 56. Fabianus in tract. de empt. & vendit. q. 8. principali. q. 7. Ita tamen hoc est accipiendum, vt procedat vbi primus emptor soluendo non est, nec potest a venditore conueniri, ac demum in subsidium ex aequitate, quam prae oculis habuere, cuiusque meminere Bald. & alij ad huius conclusionis probationem, & in specie hoc adnotauit Emanuel a Costa in §. & quid si tantum. 2. par. nu. 64. ff. de lib. & posthu. argumento text. in l. in causae 1. §. vlt. ff. de minoribus. Secunda conclusio, actio ex praefata constitutione nec competit, nec admittenda est contra tertium possessorem, qui rem iusto precio adquisiuit, titulo emptionis, alióue simili. Bald. Saly. Panthaleon Cremens. & Tiraq. paulo ante citati, quorum vltimus addit, hanc opinionem communem esse, quam & Bal. sequutus tenet Ias. in l. 1. §. si haeres. ff. ad Trebel. Aymon consil. 7. ad finem. hoc ipsum sensit Cynus in d. l. 2. quaest. 11. dum scribit, ita planum esse secundum illos, qui tenent actionem personalem ex ea lege dari, quae opinio Communis est & verior, quam eorum, qui existimant officium iudicis competere, quorum opinione praemissa haberet locum distinctio text. in d. l. in causae. §. vlti. Cum igitur actio haec personalis sit, nec tertius possessor ex sua persona conueniri valeat, ex authoris persona nequaquam conueniendus est, l. apud Celsum. §. de authoris. ff. de doli excep. Et proculdubio haec secunda conclusio frequentiori omnium calculo probatur, quam quidem perperam intellexit Fabianus d. tract. de emptione. quaest. 8. princ. q. 8. scribens, eam veram esse, vbi primus emptor satis idoneus est, vt in iudicium pro laesionis compensatione cum effectu vocari possit, quippe qui habeat bona, vnde possit eam lesionem resarcire, alioqui etiam tertius possessor, qui rem habuit iusto titulo & precio, iustaque & aequa commutatione poterit a primo venditore ea actione conueniri, aut ea ex causa in iudicium vocari. Quod est omnino contra Bald. Salyc. & Cremens. qui dictum a Cyno, dum scripsit, secundum opinionem illorum, qui asserunt, dari officium iudicis, locum esse distinctioni iurisconsulti in d. l. in causa. §. vlt. intellexerunt in specie precedentis & primae conclusionis, cum emptor ac tertius possessor rem lucratiuo titulo vel iniquo precio habuit, & ideo quo ad hanc secundam conclusionem non admittunt eandem distinctionem, quin & iurisc. in d. l. in causae loquitur in of. iudi. & in integ. restit. hic vero agimus de actione mere personali, quae in rem scripta non est, & que ratione contractus a lege datur. Tertia conclusio, actio personalis venditori ratione laesionis vltra dimidiam a iure concessa, competit aduersus tertium possessorem titulo oneroso & iusto precio, qui tamen tempore adquisitionis rei sciebat, illam venditam fuisse cum laesione vltra dimidiam, in subsidium sane, quando primus emptor soluendo non sit, hoc enim dictat aequitas, quam maximi faciunt Doctores quaestionem istam disputantes. Quoties vero venditor aduersus tertium possessorem agit auxilio dictae constitutionis, etiam iure communi Caesarum intra quadriennium agere debet: nam eo transacto excluditur ad exemplum in integrum restitutionis, quae intra id temporis petenda est, quod expressim hac in controuersia probant, & asseuerant Cynus quaest. 11. Bald. & Saly. in d. l. 2. vbi post eos Panthaleon Cremensis, & Aymon d. consi. 7. caeterique, quos ad huius quaestionis tractatum citauimus. Alibi etenim tradidimus, iure Caesareo intra triginta annos posse in iudicium deduci auxilium ex d. l. 2. competens venditori & emptori causa laesionis vltra dimidiam, iuxta veriorem magísque receptam sententiam, tametsi iure Regio ea actio intra quadriennium proponenda sit, vnde quibusdam videbitur exaequatam esse, ac fere similem censeri beneficio restitutionis in integrum minoribus aetate competenti, & ob id iure iti dem Regio admittendam fore, etiam quo ad secunde conclusionis interpretationem, distinctionem d. l. in causae. §. vlt. ac denique verum esse, quod ad eam Fabianus a monte Sabino adnotauit, quod maturius pensitandum est. # 4 ARGVMENT. CAP. IIII. Rursus traditur, an renunciatione contrahentium eadem constitutio tollatur. SVMMARIVM. -  1 Renunciatio specialis sufficit & necessaria est, vt deceptus vti non possit. l. ij. auxilio. -  2 Is qui vere scit tempore contractus iustum rei valorem, non potest agere ad laesionis restitutionem. -  3 Renunciatio specialis, etiam eidem contractui adscripta, hoc beneficio & actione renunciantem priuat. & inibi de excep. non nu. pec. -  4 Expenditur text. & quod ex eo Bart. adnotauit in l. vlti. §. item quaesitum. ff. de condict. indebiti. -  5 Laesio vltra dimidiam in grauissimo excessu contingens non comprehenditur sub speciali renunciatione, nec iuramento, imo his non obstantibus erit compensanda. -  6 Quid de ea clausula, quae adijci solet his contractibus, qua alter alteri donat, quidquid res valuerit vltra precium conuentum, etiam si dimidiam excesserit. -  7 Traditur late quaestio, an in his renunciationibus subsit vera donatio, quae insinuationem exigat. -  8 Remissio debiti donatio est, quae & insinuationem requirit. & num. 12. -  9 Vbi res & pecunia simul cum alia re permutantur, an sit contractus venditionis, an permutationis. -  10 Expenditur text. in l. si quis donationis. ff. de contra. empt. & in l. si sponsus. §. circa. ff. de dona. inter vir. & vxor. -  11 Laesio etiam intra iusti pretij dimidiam in animae iudicio, donatio non praesumitur, imo reparanda & restitutione tollenda est. -  12 Quid praeterea sequeretur, si verum esset, ex praefatis renunciationibus donationem deduci, & vere constitui. -  13 Re vendita demum apud emptorem extincta locus non est constitutioni secundae. C. de rescinden. vend. quod ibi varie explicatur. -  14 An res & precium alternatiue sint in obligatione, an ipsa res tantum, vbi laesio vltra dimidiam in contractu venditionis contigerit. CAPVT IIII. SOLET in contractibus emptionum & venditionum ad effugiendam actionem, que ex d. l. 2. competit decepto vltra iusti precij dimidiam, apponi clausula, qua huic auxilio deceptus renunciat: & ideo quaeritur, sit ne ea in iudicijs admittenda. Quam quidem dubitationem duabus absoluam conclusionibus. Et earum priori existimo, nihil efficere ad exclu[art. 1]sionem praefatae constitutionis generalem contrahentium renunciationem, quippe que minime in hunc sensum accipienda sit, vt deceptus agere non valeat ad compensationem laesionis vltra dimidiam tex. insignis in l. vl. §. item quesi. ff de con. indeb. Atque in hac specie ita responderunt Bald. 5. q. Pau. Castren. col. 3. Panthaleon Cremens. 17. extensione in d. l. 2. Bartol. & alij in l. si. quis cum aliter ff. de verb. obligat. quorum opinio communis est, vt apparet ex traditis per Andraeam Tiraquel. in l. si vnquam. C. de reuo. donat. in princ. num. 123. vbi eam ipse sequitur. Posterior vero adsertio, vbi ea renunciatio specialis fit omnino adseuerat, non posse deceptum vltra dimidiam agere, nec ad contractus rescissionem, nec ad iusti precij integram solutionem, quod probatur authoritate iurisconsulti in l. queritur. §. si venditor. ff. de aedi. edic. notant expressim Bald. nu. 7. 4. quae. Saly. 7. q. Paul. Castren. versic. quarta conclusio. Panthaleon Cremensis 5. limitatione colum. 30. in d. l. 2. Bart. in d. l. si quis cum aliter. ad finem. & ibi Ias. nu. 22. Ange. Areti. in §. actionum. de actio. nu. 17. Fabianus in trac. de emptio. q. 8. princ. 4. q. versic. Tertio quero. Rofredus de libellis parte 4. rub. de actione quanto minoris, num. 24. Deci. cons. 180. nu. 4. communem que esse hanc opinionem profiteor, quae procedit etiam si renuncians eo tempore ignorauit iustum rei precium, sicuti in specie adnotarunt Paulus Castr. & Cremen. in d. l. 2. Et idem est, ac potest colligi ex mente aliorum, qui posteriori conclusioni accessere. Nihil etenim impedit, quod ad ignota non extendatur, nec trahenda sit renunciatio. d. §. item quaesitum. cum id locum obtineat in generali renunciatione, siquidem in speciali, vbi qui renunciat etiam de his, quae ignorantur prout de notis disponit, secus dicendum erit, imo isthaec renunciatio de ignotis dici non potest, sed de omnino praeuisis & cogitatis: quod apertissimum esse censeo. Nam preter hec, si vere is, qui [art. 2]agit, sciret tempore contractus iustum valorem rei, non foret renunciatio necessaria, secundum Petrum, Cynum, Bar. Bal. Cremensem limitatione 1. & alios in d. l. 2. Deci. consilio. 583. col. 1. quorum opinio communis est, sicuti fatentur eam sequuti Alex. con. 42. nu. 7. lib. 1. & Anto. Burgensis in cap. cum causa de empt. & vendi. num. 20. tradit idem in cap. cum dilecti. nu. 18. eod. tit. Andraeas Tiraq. lib. 1. de retract. §. i. glo. 18. nu. 14. tametsi verum sit, non praesumi scientiam veri valoris & iusti precij: vbi quis vltra dimidiam laeditur, ne locus sit pluribus praesumtionibus, nempe quod quis velit iactare proprium patrimonium, & deinde quod donare velit, vbi potest alia quam donationis causa praesumi ignorantia scilicet. l. si cum aurum ff. de solut. Et praeterea si donare vellet deceptus vltra dimidiam, nequaquam vteretur contractu & titulo venditionis, quo ad deficientem quantitatem: quam ob rem quod traditur in l. quisquis. C. de rescin. vend. praesumi scientiam valoris propriae rei non obtinet, quando laesio contingit vltra iusti precij dimidiam ex glossa. & Docto. ibidem Bart. in dict. l. si quis cum aliter. Abb. & Antoni. Burgensi in d. c. cum causa. nu. 20. Petro, Cyno & salyc. in d. l 2. ad finem: quo fit, vt necessaria sit scientiae probatio aduersus ignorantiae praesumptionem. Rursus & haec secunda principalis conclusio admittenda erit, etiam si in eodem venditionis contractu renuntiatio apposita fuerit. Nam [art. 3]& tunc deceptus vltra dimidiam ratione renunciationis excluditur: Hoc probatur ex veteri, communi & receptissimo vsu huius & aliarum renunciationum, quae in contractu eodem exprimuntur: & ex eo vim propriam non amittunt, quod manifestum est. Quin & in specie huius renunciationis sentiunt hoc Bar. & alij in d. l. si quis cum aliter. Bal. in d. l. 2. n. 10. Saly. ibi nu. 13. Ang. Aret. in §. actionum num. 17. de actioni. & idem praemittunt caeteri, qui de hac renunciatione scripserunt, quibus mire conuenit Regia l. 9. tit. 1. parte. 5. Ex qua renunciatio exceptionis non numeratae pecuniae omnino valet, etiam si quis eo tempore, quo confessus fuerit, mutuam pecuniam accepisse, renunciauerit: qua quidem decisione probatur. opini. Bald. in l. illicitas. ff. de inoffic. praesi. Fabri. in princip. Instit. de lite. oblig. num. 14. Card. in c. vltimo numero 9. de solutioni. quam aequam esse asserit Imola numero 25. & communiter seruari nu. 6. in c. si cautio. de fide instr. Quanuis seclusa l. Regia. renunciationem exceptionis non numeratae pecuniae, tempore cautionis emissam inualidam esse, censent Petrus, Cy. Bar. Bal. Ang Saly. & paul. Cast. in l. si ex cautione. C. de non nu. pecu. Abb. & Felin. nu. 48. in d. c. si cautio. Ex quibus apparet hanc opinio. magis communem esse, quod itidem fatentur. Alex. consi. 35. lib. 1. nu. 3. Deci. in l. qui pecuniam nu. 4. ff. si cert. pe. nouiores in d. l. si ex cautione. §. compellitur. pagin. 73. & Rodericus Xuares in l. post rem. ff. de re iudi. foli. 142. colum. tertia in 2. parte legis Regiae. Et nihilominus quia Regia constitutio plane frequentissime in his regnis seruatur, ea ita demum accipienda est, vt reus non possit obijciendo exceptionem etiam intra biennium se defendere transferendo onus probandi in aduersarium, sed si probare velit, non esse sibi pecuniam numeratam, omnino audiendus fit: iuxta sententiam Azonis & Accursij in d. l. si ex cautione. Imol. in c. vl. de fol. ad finem. Fel. in d. c. si caut. nu. 49. quam vbique seruari asseuerat Alb. in d. l. si ex caut. & expressim idem tradit facta l. Regiae mentione Xuares d. 3. col. Quod si renuntiatio ex interuallo fiat, communi ommum consensu valida censetur, tunc etenim non adest illa eadem facilitas renunciantis statim in cautione, siquidem mature id deliberare potuerit, quod non itidem contingit, vbi eadem facilitate, qua confitetur pecuniam sibi numeratam fuisse, exceptioni non numerate pecuniae renunciat. Quo fit, vt licet Regia constitutio statuerit, debitorem ab exceptione non numerate pecuniae excludendum fore, renunciatione per eum praemissa, si ea in scriptura cautionis & confessionis scripta fuerit: nihilominus & si ea renunciatio ex interuallo fiat, idem dicendum erit fortiori ratione, vt tandem & tunc valida sit ipsa renunciatio. Nec oberit quod Regia lex vtatur dictione Si, conditionem significante. Nam dictio Si, non inducit praecise conditionem, vbi ex hoc absurdus sequitur intellectus. text. in l. 2. C. de cond. in se. Bar. in l. 1. nu. 4. ff. de condit. & demonst. constat igitur iure Regio, renunciationem statim eidem contractui adscriptam: effectum sortiri eo casu, quo iure Caesarum maxime controuersum est, & frequentiori calculo probatum, eam, nisi ex interuallo fiat, inualidam esse, ergo & in renunciatione constitutionis secundae. C. de rescind. vendi. idem erit dicendum, contrariam sane opinionem, imo renunciationem laesionis vltra dimidiam ipsi contractui venditionis appositam, nisi ex interuallo fiat, nullius esse effectus: probare conatur Laurentius Calc. consi. 25. nu. 27. cui plura suffragantur. Primo quod eadem facilitate, qua quis laeditur vltra dimidiam, ad hanc renunciationem inducitur. quemad modum Bald censet. in dicta l. 2. nu. 7. qui videtur eidem sent. subscribere, sed is loquitur in foeminis rusticis & minoribus quod facilime decipiuntur: aut saltem ignorantia, imprudentia, aut animi fragilitate labuntur facilius. Quibus aequum est, vt subueniatur, nec eis noceat huius laesionis renunciatio, nisi & ipsa maturo consilio post venditionem ex interuallo fiat, tunc etenim cum vere deprehenderint se laesos fuisse. At in maioribus, qui integro iudicio & consilio de proprijs actibus de liberant, non idem erit. Secundo in eiusdem opinionis defensionem adducitur, quo iure Caesareo communiter notatur in d. l. si ex cautione. vbi probatur, renunciationem exceptionis non numeratae pecuniae eidem adscriptam cautioni, nisi ex interuallo fiat, inualidam esse. Sed & hoc parum vrget: cum id procedat ex eo, quod sicut debitor spe futurae numerationis fatetur, mutuam pecuniam se recepisse, ita & eadem spe exceptioni renunciat. Vnde mirum non est, eam renunciationem, nisi ex interuallo fiat, inutilem esse. Tertio accedit quod Romanu. scribit in d. l. si quis cum aliter col. vlt. nempe renunciationem doli, aut simulationis in eodem instrumento factam nihil renuncianti nocere. Hoc tamen in odium doli, & simulationis iure statutum est, & ideo parum comprobat Calcanei sententiam. Quartum, vt quibusdam visum est, efficax argumentum adducitur ex iurisconsulto in l. vlti. §. idem quaesitum. ff. de condictio. indeb. item, inquit Scaeuola, quaesitum est, an pactum, quod in pactionibus scribi solet in hunc modum, ex hoc contractu nullam in se controuersiam amplius esse, impediat repetitionem? Respondi [art. 4]nihil proponi cur impediret, a quibus verbis Bart. colligit, quod renuncians condictioni indebiti, condictioni sine causa, & omni legum auxilio, potest nihilominus condicere pecuniam solutam condictione indebiti, quasi huic non renunciauerit. Bartol. sequuntur Pau. Castren. & Ias. ibi dicens, eius opinionem communem esse, quam etiam tenent Guliel. a Cuneo & Alberi. in l. 1. ff. de condi. inde. Verum huic rationi primo respondeo, Bartoli sententiam non probari in d. §. item quaesitum quo in loco iurisconsultus tractat de renunciatione generali, quae proculdubio ad non cognita, nec excogitata non extenditur. l. mater decedens. ff. de inoff. testa. Nos vero in hac peculiari quaestione agimus de renunciatione speciali, ex qua apparet, renunciantem cogitasse de eo, cui renunciauit. le qui iure ff. de testa. mili. deducitur ex his, quae notantur in l. sub praetextu specierum. C. de transactione. quin & contra Bartol. facit, quod potest quis iuri sibi competenti renunciare. lege si quis in scribendo. C. de pact. l. si quando. §. generaliter. C. de inoffic. testam. l. sed si quis. §. quaesitum. ff. si. quis cautioni. Atque ita aduersus Bartol. tenent Fulgo. in d. §. item quaesitum. Areti. in l. si quis cum aliter col. vlt. ff. de verb. obli. Imola in c. cum contingat. nu. 54 de iureiu. idem in c. pen. de empt. & vend. n. 16. falsaque videtur opinio Bart. ex traditis per Alex. consi. 42. nu. 8. lib. 1. Secundo & si vera sit Bartoli sententia, tunc obtinet cum vel ratione sexus, aetatis, aut rusticitatis similiue facilitas renunciandi presumitur. Et ideo non ita he renunciationes admittende sunt ac si a maioribus aetate, viris, & prouido consilio praeditis forent emissae, sicuti eam decisionem visus est intellexisse Hippo. singu. 18. Tertio quod Bartolus adnotauit, licet generice in quibusuis personis admittatur, quo ad renunciationem condictionis indebiti, plane obtinebit, speciali quodam iure, si quidem certum est, neminem ei renunciaturum fuisse, si sciret se indebitam pecuniam soluere, praeuia etenim maxima diligentia solent, quae vere debentur solui. Et ob id non est praesumendum quenquam soluere pecuniam aliquam certo scientem indebitam esse, igitur qui condictioni indebiti renunciat, id agit existimans, pecuniam illam debitam esse, alioqui non renunciaturus si existimaret, numos illos non deberi, at in alijs renunciationibus aliud dicendum erit, cum fiant frequentissime ab his, qui sciunt sibi omnino competere ea iura, & priuilegia, quibus renunciant. Et potissimum id contingit in emptoribus & venditoribus, qui desiderio vel emendi, vel vendendi plerunque his vtuntur clausulis, quibus seipsos omni legum auxilio priuant. Quinto Calcanei sententiam adiuuat, quod hae renunciationes potius ex tabellionum stylo, quam ex contrahentium consensu ipsis contractibus adscribuntur ex Bart. in l. 1. quaest. 6. ff. de iure codic. quam ob rem nisi post contractum ipsum ex interuallo fiant, parum roboris habere videntur: quippe quae non processerunt a contrahentium consensu. Hoc tamen non omnino conuincit verum esse, quod responsum est a Calcaneo, iuxta tradita in meis commentarijs ad rubr. de testam. 2. part. nu. 14. quia praesumi non debet, has renunciationes a tabellionibus adiectas contractui fuisse, nisi ex contrahentium consensu, expresso quidem vel tacito ipsis hoc adseuerantibus, aut contractui ipsis perlecto consentientibus, vel ex eo, quod cum hae renunciationes sint consuetae adscribi his conuentionibus ad earum maiorem vim, ipse tabellio rogatus censetur, vt & eas adscribat, potissimum hanc, quam tractamus, quae potest labente tempore inspecta contractus natura vel emptori, vel venditori prodesse, & sic in communem vtriusque vtilitatem apponitur. Sexto multo minus probatur haec sententia in l. doli. vers. diuersum. ff. de nouatio. vbi facilitate, qua quis decipitur in ipsa principali conuentione, eadem cogitur has & similes renunciationes admittere. idem statuitur l. 17. titu. 14. parte 5. Diuersum est, inquit Iulianus, in muliere, quae contra senatusconsultum promisit, nam & in secunda promissione intercessio est, idemque est in minore, qui circumscriptus delegatur, quia si nunc etiam est minor, rursus circumuenitur. Quibus verbis probatur, non posse responsum illud ad huius quaestionis decisionem adduci, cum inibi agatur de minore, & foemina, quia delegantur, & possunt vti exceptione, & legis beneficio aduersus eum, cui delegantur. Licet verum sit, exceptionem competentem alicui aduersus delegantem, minime opponi posse aduersus eum, cui delegatur, cum prior delegatus sit facilitate sexus, & restitutionis in integrum auxilium habet, posterior vero aduersus senatusconsultum Velleianum, & ideo eo vti poterit, his etenim aduersus quemlibet haec auxilia iure dantur. Nos autem tractamus de eo, qui cum maior sit, nulloque alio beneficio vti possit, quam eo, cui renunciat, & iure potest renunciare, merito eo priuatur, etiamsi in eadem contractus principalis scriptura renunciatio scripta fuerit. Quam ob rem, quamuis saepissime viderim in forensium causarum allegationibus proponi, renunciationem dictae constitutionis secundae inualidam esse, eo quod in eodem instrumento venditionis scripta sit, varieque id a iudicibus admitti, & refelli, profecto non video, cur ea allegatio admittenda sit Caeterum vbi laesio non tantum contigerit vltra iusti precij dimidiam, sed praeterea grauissima, [art. 5]& vt nostrates loquuntur, enormissima sit, adhuc obtinet actio ex dict. l. 2. poteritque deceptus ex ea agere, etiamsi expressim renunciauerit eidem constitutioni, eamque renunciationem iuramento praestito stabilierit, donaueritque quantitatem iustum precium excedentem, eiúsue dimidiam partem, praemissa scientiae iusti precij asseueratione: Quandoquidem haec renunciatio, eique adhaerentes clausulae tunc demum vim habent, cum lesio vltra dimidiam mediocris est, non sic vbi is excessus ad grauissimam laesionem pertinet: Quo quidem casu laesio ipsa re contingens dolo comparatur. l. si superstite. C. de dolo. & colligitur ex traditis per Calderi. cons. 8. de iureiur. Panorm. in cap. cum contingat. eo. tit. nu. 23. Paul. Castrens. consil. 174. lib. 1. Deci. consil. 180. & 45. & 380. col. vlt. Paul. Paris. consi. 12. nu. 80. lib. 1. & alijs, quorum authoritatem & rationes latius expendam in enarratione c. quamuis pactum. de pact. in 6. in hac etenim specie, quam modo tractamus, idem adnotauit Cassador. decis. 1. tit. de emptione, dicens, hanc sententiam Romae in praetorio Rotae seruatam maiori iudicum parte suffragante, cum res, que iusto precio bis mille & tercentum aureos valebat, mille tantum fuisset vendita. Idem ipse vidi definitum prima & secunda supplicationis sententijs in hoc Regio Granatensi praetorio, cum domus quaedam aestimationis iustae ter mille & quingentorum aureorum vendita fuisset mille & quingentis aureis. Et id maximam aequitatem habet. Hactenus satis probauimus laesum vltra dimidiam in contractu venditionis, posse agere auxilio d. l. 2. nisi contractui consenserit sciens iustum rei valorem, vel actioni sibi competenti, & laesioni vltra dimidiam renunciauerit. Idem & Tertio solet adnotari, vbi laesus alteri do[art. 6]nauerit in eodem contractu eam quantitatem, quae iusti precij dimidiam excedit, quasi ea donatio libere facta lesum vltra dimidiam hoc beneficio priuet, saltem oportet clausulam istam aperte concipi, vt expressim donetur id, quod excedit, vel deest ad iusti precij aestimationem, quecunque ea quantitas sit, alioqui donatio quantitatis deficientis iusto precio, vel id excedentis, nihil ad hoc operaretur, quia potest intelligi intra dimidiam iusti precij partem, sic etenim rem hanc Bart. explicat in d. l. si quis cum aliter. cui consentiunt Doct. ibi & in cap. cum caus. de emptione. sicuti ibidem testatur Burgensis nu. 22. idem tenent Bartol. ipse Bald. Paul. Salycet. & Panthaleon Cremensis in d. l. 2. 15. extensione. tradit Tiraq. lib. 1. de retract. §. 1. glo. 18. col. 3. & 4. quib. accedit tex. insignis in l. 56. tit. 5. par. 5. quae praeter donationem simplicem non relatam ad quamcunque quantitatem, iuramentum exigit, quasi absque iuramento ea donatio sufficiens non sit simpliciter facta, vt laesus hoc iure & auxilio careat. Superest tandem quaestio non inelegans, imo sat vtilis, & frequens, an in his tribus casibus, quibus laesum vltra dimidiam excludi adnotauimus propter quandam tacitam donationem, sit ne donatio ita censenda, vt insinuationem exi[art. 7]gat, si quingentos solidos excesserit. Et quibusdam omnino placuit, hic donationem veram subesse, ac deinde insinuationem requiri, vbi quod donatur nempe id, quod excedit iusti precij dimidium, eam efficit quantitatem, quae insinuationem requirit, cum praetextu illius quantitatis, quae excedit iusti precij dimidium, vel deficit dimidiae iusti precii parti, vera donatio ab eo, qui laeditur fiat. Vnde iuris apertissimi est, insinuationem requir iperpensis constitutionibus, quae has donationes insinuari iustis ex causis prouide statuerunt. Huius sententiae authores donationem itidem subesse fatentur in eo, quod etiam intra dimidiam iustum precium superat, vel iusto precio deficit, & eius causa, quantum ad hanc quantitatem, insinuationem exigere videntur, si eorum rationes consideremus. Atque ita responderunt huic dubitationi Ancha. & Imo. in c. pen. col. 2. de empt. Rom. in l. 2. in princ. nu. 55. & ibi Alci. nu. 16. ff. de verb. oblig. Calcanae. cons. 25. nu. 12. Alex. in d. l. si quis cum aliter. col. pen. ff. eo tit. Maria. Soci. cons. 215. lib. 2. col. 2. Bertachin. in tract. de Gabellis 3. part. 8. part. princip. q. 12. tradit Tiraq. in l. si vnquam. C. de reuo. dona. verb. donatione largitus. nu. 3 & idem lib. 1. de retract. §. 1. gl. 18. nu. 15. qui quidem & Alex. in d. l. si quis cum aliter, ausi non fuere vti certam hanc sententiam pronunciare. Nam licet dubitationem attigerint, meminerintque huius opinionis, nihil tamen definire audent. Vnde hi duo commode non possunt huius assertionis authores censeri, pro ea vero multa possunt ex vtriusque iuris sanctionibus adduci, & prae caeteris. Primum, locus Iurisconsulti in l. si quis donationis. ff. de contrah. empt. vbi venditio facta viliori precio, quo ad precium deficiens iustae commutationi prohibetur inter virum & vxorem, quia donatio est. Ad idem tex. in l. si sponsus. §. circa. ff. de donat. int. vir. & vxor. l. si vir vxori. in princ. C. ad Velleian. l. 1. §. si quis in fraudem. ff. si quid in fraud. patro. cum alijs, quae ad hanc rem adducit Tiraq. in d. l. si vnquam. verb. donatione largitur. nu. 3. Ex quibus colligitur, contractum venditionis donationem censeri, quatenus vel iustum precium exceditur, aut diminuitur, notat in hac specie Azo in summa. C. de rescin. vendit. Secundo ratione instruitur isthaec opinio, nam qui renunciat huic actioni, vel scit iustum valorem rei, vel illud ignorat. Si sciens iustum precium renunciauerit, procul dubio donare videtur, cum nulla alia causa hic praesumenda sit, quam donationis. Si vero ignarus iustae aestimationis, expressim, & in specie, huic auxilio ex lege sibi competenti renunciet, ea renunciatio gratuita est, nullo iure cogente facta, & ideo donatio erit censenda. l. 1. ff. de donatio. l. donari. vbi Decius. ff. de regul. iur. Igitur in vtrunque casum apparet, adsumendum esse donationis titulum, siquidem vbi ignarus iusti precii non renunciat in specie laesioni vltra dimidium, nequaquam excluditur ab actione sibi competenti ad laesionis satisfactionem. Tertio hoc ipsum probatur ea ratione, quod remissio debiti, seu renunciatio iuris competentis do[art. 8]natio quaedam iudicatur. l. in aedibus. §. 1. & in princip. ff. de donatio. l. si mulier. & ibi Alexan. post alios. ff. de condict. ob caus. l. peculium. in 1. & in princ. vbi Bart. ff. de peculio. opti. tex. in l. sicut. §. an pacisc. ff. quib. mod. pig. vel hypothe. soluti. Deci. post alios in l. si quis obligatione. ff. de regu. iur. Abb. Feli. & alij in cap. veniens. in 1. de testib. omnium latissime Tiraq. d. verb. donatione largitus nume. 143. Quo fit, vt etiam in remissione debiti, licet omnino propria donatio non sit, insinuatio tamen requiratur, secundum glo. Bart. & Doct. in d. l. si quis obligatione. Bar. in l. Modestinus. col. 1. ff. de donat. & ibi Paul. Castrens. quorum opinio Communis est, sicuti eam sequuti asserunt Alexan. Soci. & Deci. in l. si creditori. C. de pact. Deci. in dict. l. si quis obligatione. Calcan. cons. 25. nu. 23. Curtius Iunior cons. 47. col. 2 Tiraq. loco paulo ante citato, nu. 144. Quamuis sint & alij, qui contrariam sententiam defendere conantur post gl. in dict. l. Modestinus. Sed tandem deducitur ab hac tertia ratione, insinuationem requiri, vbi quis renunciat laesioni vltra iusti precij partem dimidiam. Contrarium sane insinuationem non requiri in his modis, quib. tollitur, veluti quadam priuata renunciatione dictae l. 2. constitutio, probat eleganter Calder. consi. 2. tit. de emptio. cui subscribit Barb. in l. 2. ff. de verb. oblig. Fol. pen. colu. 4. & accedere videntur Bartol. & Bald. in l. si tibi. in princip. ff. de pact. Fabianus de emptio. & venditio. 8. quaest. principali. questio. 4. versi. quarto quaero. & Panthaleon Cremen. in dicta l. 2. 15. extensione. colum. 20. & 1. limitatione, col. 28. asserentes, in his casib. nullam induci donationem, nec posse pactionem istam gratuitam largitionem censeri. Vnde fit, vt insinuatio minime sit necessaria. Et quia huius posterioris sententiae probatio potissimum instruitur ex eo, quod hic nulla donatio contingat, atque inde tollantur prioris opinionis fundamenta, conabimur manifestissimis argumentationib. ostendere, nullam posse donationem ex his clausulis & renunciationibus deduci. Primum enim illud est considerandum, quod praecipua contrahentium intentio, totusque huius conuentionis scopus is est, vt emant & vendant, nihilque minus quam gratuitam donationem mente concipiunt, & cogitant. Ideoque et si huic contractui mistum sit aliquid, quod ad donationem pertineat, contractus nomen adsumit a principaliori contrahentium actu, & intentione, nempe ab emptione & venditione, non a donatione. l. si quis nec causam. ff. si cert. pet. l. fundi partem. ff. de contract. emptio. Hoc deinde constat, siquidem vbi res quaedam simul & pecunia cum alia re permutantur, & huic conuentioni contrahentes nomen permutationis adscribunt tacite, vel expressim, contractus is permutationis censetur, tametsi pecunia maior sit, quam aestimatio illius rei, cui adhaesit textus in l. si in emptio. ff. de contrahend. emptio. vbi Bart. & Bald. id ab eo textu deducunt. Bart. Paul. Castrensis & Imola in l. Aristo. ff. de donatio. Alexan. consil. 119. nume. 6. lib. 5. Alexan. consil. 63. lib. 7. vbi Carolus Molin. idem in consuet. Parisien. titu. 1. §. 13. gloss. 5. q. 12. & §. 23. q. 15. Ferronus in consuetu. Burdegal. titu. 8. §. 18. Bartol. in l. 1. ff. de rerum permut. latissime omnium Tiraquel. libro 1. de retract. §. 30. in glo. 1. numero 10. & sequentibus Abb. & Doct. in cap. ad quaestiones. de rerum permu. Nisi pecunia, quae rei in permutatione accessit, maxima quantitate excedat rei iustum valorem, tunc etenim potius erit venditionis, quam permutationis contractus nominandus, ex Paulo Castren. in dict. l. Aristo. cui caeteri consentiunt, & praesertim Tiraquellus dict. gloss. 1. post Purpu. in l. 2. nume. 56. ff. si cert. pet. & Ferronum d. §. 18. potissimum vbi fraus praesumitur, aut de praeiudicio alterius a contrahentibus agitur, quod ipsi authores vberius explicant. & Matthae. de Afflict. decis. 72. ad finem, sat est, nos obiter id adnotasse ad huius primae rationis probationem. Nec tamen omittendum est, vbi coniecturis locus sit, ab ipsis contrahentibus nullo nomine tacite vel expressim conuentioni adscripto, inspiciendum esse quid maius sit, nempe pecunia an res, quae simul cum alia re permutatur. Nam si pecunia maior sit, erit venditionis contractus: si vero res, permutationis nomen habebit, tex. in dict. cap. ad quaestiones. l. 2. tit. 6. par. 5. & id communi omnium sententia receptum est in locis modo relatis. Quod si res & pecunia aequales sint, respondent Bart. in d. l. 1. ff. de rerum perm. & inibi Fulgo. & Iason, Imola in d l. Aristo. vbi Roma. & idem consil. 86. col. 1. Iason & Ripa in l. 2. col. vlt. ff. si cer. pet. Guido Papae. q. 92. & alij a iunioribus citati. Verius tamen est, conuentionem istam simul esse venditionem & permutationem pro media parte, cum aequales sint vtrinque species & pecunia, argumento l. Lucius. ff. de prescript. verbis. l. si sponsus. §. circa. l. cum hic status. §. pen. ff. de donat. int. vir. & vxor. l. Arist. ff. de donat. sensere hoc Paulus Castrensis ibi. Speculat. tit. de rerum permut. vers. si vero res. Cynus, Angel. & Bald. 3. lectione in l. queritur. ff. destat. homi. in hac specie expressim Alcia. in l. 2. ff. de verb. obligat. nu. 18. Idem in d. l. 2. ff. si cert. pet. col. 2. versi. quartus casus. & Andraeas Tiraq. in dicto §. 30. gloss. 1. numer. 36. quo in loco Bald. adducit, qui huic quaestioni respondens, scribit, hunc vere esse contractum venditionis, in praeludijs feudorum, col. 4. versi. pro intellectu horum. Baldum sequitur Fabius in tract. de empti. 2. quaest. princ. col. antepe. vers. sed iuxta praedicta. expendit late ipse Tiraq. nu. 13. & sequentibus, sed & praecedentem opinionem aduersus Bald. probat Carol. Molin. in consuet. Paris. dict. quaest. 12. & 15. idem in Alexan. consi. 63. lib. 7. Secundo, vt ad institutum peculiare regrediamur, eadem opinio alia ratione constat, vendere etenim rem viliori precio non est donatio, sed damnosus contractus authore Baldo in rub. C. de contrahen. empt. nu. 11. Is equidem, qui rem propriam vendit vilius, quam eius sit iusta aestimatio, non id agit causa donationis collatae in emptorem, qui extraneus est, cum quo nulla amicitia est, nulla adest necessitudo, ac denique nulla est causa donandi, sed ita venditor contrahit, vel quia existimat se vendere precio iusto, vel coactus necessitate quadam vendendi, aut voto & desiderio, quod illa res exeat a proprio patrimonio, vt morali quadam praxi constat. Quae igitur obsecro ratio dictat, vt animum donandi praesumamus habere eum, qui nullo pacto de donatione cogitat, nec titulo donationis emptori quadrantem daret? Tertio, eandem partem persuadere conabor ex l. si quis donationis. ff. de contract. empt. & in l. si sponsus. §. circa. ff. de donat. int. vir. & vxor. [art. 10]quamuis & hi Iurisconsultorum loci in contrariae partis fauorem fuerint adducti. Praemittitur sane, donationem inter virum & vxorem non valere, atque hoc supposito ibidem respondetur, quod si quis vxori vendat rem viliori precio donationis animo & causa, totus ipse actus irritus est, quia prohibita donatio ex eo constituitur, ac si maritus viliori precio rem vxori vendiderit, non donationis mente, nec titulo praetenso, sed vere titulo & animo venditoris, contractus valet, quia venditio est. Rursus inter extraneos in dicta l. si quis donationis. scribitur, tunc demum re vendita viliori precio donationem eum contractum censeri pro ea quantitate, quae iusto precio deficit, quando donationis causa manifesta est. Non autem vbi constat, actum praecipue fieri absque vero animo donandi, quod animaduertunt Cynus & Bald. in l. 1. C. de pact. Nec obstat, quod in dictis Iurisconsultorum locis venditio facta vxori viliori precio, quatenus iustum precium deest, vel exceditur, non tenet, cum in eo sit vxor facta locupletior, quia id non procedit exeo, quod in ea quantitate sit, donatio non est, sed quia ille actus venditionis factus iudicatur in fraudem donationis prohibitae, & ideo retractatur. Quarto efficaci vtar ratione. Nam laesio in contractu venditionis contingens intra dimidiam iusti precij non sustinetur titulo donationis, Siquidem ex natura contractus per legem illa retinetur a laedente, & est isthaec retentio emptionis & venditionis consequutio, nec quicquam ad donationem pertinet. l. item si precio. in fine. ff. locati. & expressim Bald. in rubri. C. de contrahen. emp. q. 12. Aretin. in d. l. 1. C. de pact. Tiraquel. in d. l. si vnquam. verb. donatione largitus. num. 7. & tamen etiam respectu laesionis contingentis intra dimidiam iusti precij partem procedit, quod Iurisconsultus scribit in d. l. si sponsus. §. circa. vt inter virum & vxorem haec laesio minime admittatur, imo speciali iure rescindenda sit. Igitur non obtinet responsum id, eo quod sit donatio, sed quia actus hic fit in fraudem iuris, prohibentis donationem inter virum & vxorem. Quinto quod in premissis renunciationibus, quibus laesus vltra dimidiam iuri proprio cedit, nulla subsit donatio, probatur: Nam si in contractu emptionis & venditionis esset a iure considerandus donationis titulus, circa laesionem in precio contingentem, maxime foret praesumendus & constituendus in ea laesione, quae intra dimidiam solet contingere, cum ea a iure minime rescindatur, & minoris sit quantitatis, quam ea, que dimidiam excedit, et maior est, iureque rescinditur, nisi laesus hoc beneficio seipsum priuauerit. Sed regulariter in laesione intra dimidiam, vbi rescissioni locus non est, donatio nec subest, nec praesumitur, ergo nec erit donatio praesumenda, quo ad laesionem vltra dimidiam, vbi proprio consensu laesus tempore contractus clausulis quibusdam seipsum huius damni restitutione abdicauerit. Quod modo Secunda parte argumentationis adsumpsimus constat. Quia si donatio circa laesionem intra dimidiam praesumeretur, non esset ea laesio ex parte laedentis peccatum, nec is teneretur in animae iudicio restituere eam quantitatem, in qua laesio contigit, quod falsum esse apparet, quemadmodum summatim attingam. Quam[art. 11]uis iure ciuili laesio intra dimidiam contingens forensi iudicio minime rescindatur, non tamen inde sequitur, permissum esse contrahentibus se intra eandem quantitatem laedere, ita quidem, vt ea permissio licita sit. Nec enim sequitur, iure ciuiliactus hic nec punitur, nec rescinditur, igitur & is licitus est. Leges etenim non omnia, quae illicita sunt, puniunt, nec punire tenentur, nec actionem itidem dare aduersus eum, qui iure naturali, & iusta ratione quid agere, vel restituere debet. Possunt sane legum latores haec plaerunque quibusdam ex causis omittere, & dissimulatione quadam tolerare, modo ea curent prouidere, quae ad hominum conuictum, & Reipub. integrum, atque illaesum statum attinent, secundum Thom. 2. 2. q. 77. artic. 1. tradidimus & nos de lupanaribus in Epitome in 4 part. 1. c. 4. nu. 9. & de actionibus aduersus ingratos, & pacto nudo, iure ciuili omissis, ac interdum negatis in c. cum in officijs. de testa. nu. 10. Ergo cum laesio etiam citra dimidiam licita non sit humana lege, naturali & diuina maxime improbata, peccat atque ad restitutionem tenetur is, qui contrahendo notabiliter proximum laedit, etiam intra iusti precij dimidiam, sicuti asserunt & probant Tho. dict. quaest. 77. art. 1. & quolibet. 2. art. 10. idem Tho. in 4. senten. dist. 15. q. 3. arti. 2. vbi Gabriel quaest. 10. col. 9. & Ioan. Maior quest. 40. versi. 8. arguitur. Conrad de contract. quaestio. 57. conclusio. prima. Adrian. quodlibet. 6. artic. 3. Caiet. dict. articu. 1. & quodlibet. 16. quaest. cap. 12. folio 66. Innocent. & Anani. in capit. in ciuitate. colu. 4. de vsur. post Anton. & Abb. ibi idem Abb. in capit. quia plaerique. de immunit. eccles. q. 9. vbi Anton. idem tenet Salycet. in authent. ad haec. C. de vsur. q. 21. Fortuni. de vltimo fine. illat. 17. Anton. Butrius, & Anton. Burgensis in capit. cum dilecti. nume. 2. de emptione. Gerard. singul. 22. Iason in §. sed istae. numer. 104. de actio. Alfonsus a Castro lib. 2. de potesta. legis poena. cap. 10. Fallentia 3. Caepola in tracta. de simulatione contract. 2. praesumpt. col. 2. Ioan. a Medina de restitu. q. 32. & sequentibus. Decius consil. 11. col. 2. egregius Doctor Martinus Azpilcueta in capi. qualitas. de poenitentia. distinctio. 5. nume. 45. & sequentibus: Idem latius in cap. nouit. de iudic. 6. notab. corollario 9. Syluest. verb. empt. quaestio. 8. Conradus in summa totius operis de contractib. quaestio. 57. distinct. 3. Iason in l. si quis in conscribendo. num. 5. C. de pact. & alij, quorum meminit Tiraquel. de leg bus connubialibus 9. lege. num. 8. vbi num. 10. fatetur, hanc opinionem Communem & veriorem esse: Asserit etiam eam communem Gomezius in cap. secundo. nume. 5. de constitut. in 6. Et licet Bald. in authent. ad haec. C. de vsur. opposit. 21. Barb. in cap. 1. de emptio. colum. 3. Ioan. Crottus in cap. 2. primo notabi. de const. tu. in 6. contrarium defendere conantur, asseuerantes, nec in hac deceptione subesse peccatum, nec teneri quem ad restitutionem. Prior opinio verissima est, manifesta, & vrgenti admodum ratione, quae dictat, naturali lege in contractibus commutatiuis a Republica, & hominum moribus in vtriusque vtilitatem institutis, re ipsa exactam, & summam aequalitatem requiri ex iustitia commutatiua partis ad partem, secundum Aristotelem libro 5. Ethicorum, capit. quinto, & libro 1. Polit. capit. 6. Quo fit, deceptionem istam omnino esse contra virtutem iustitiae commutatiuae, quae in aequalitate iuxta proportionem consistit, si quis igitur ab ea virtute recesserit, id est, a medio iustitiae, in vitium declinans, peccat, & ad restitutionem tenetur, idem ostenditur Leuitici cap. 25. Quando vendes quippiam ciui tuo, vel emes ab eo, non contristes fratrem tuum. Item 1. ad Thessalonicenses cap. 4. Et ne quis supergrediatur, neque circumueniat in negocio fratrem suum, quoniam vindex est Dominus de his omnibus. Idem diuus Augustinus tradit libro 13. de Trinit. cap. 3. Et mimus, inquit, quidem ille, vel seipsum intuendo, vel alios quoque experiendo, vili velle emere, & care vendere, omnibus id credidit esse commune. Sed quoniam re vera vitium est, potest quisque adipisci eiusmodi iustitiam, vel alicuius alterius vitij, quod huic contrarium est, incurrere pestilentiam, qua huic resistat & vincat. Hactenus Augustinus. Quin & communis opinio adhuc obtinet, non solum vbi scienter quis in commutationibus proximum inscium & ignorantem iustum rei valorem laedit ac decipit, sed etiam si quis bona fide existimans, se iusto precio emere, aut vendere, alterum etiam intra dimidiam laeserit, quod notant Scotus in 4. distin. 15. q. 2. Florenti. 2. par. titu. 1. cap. 16. §. 3. Conrad. d. quaestion. 57. 5. conclus. Caiet. d. capit. 12. Adrian. d. art. 3. Anton. & Abb. in d. cap. quia plaerique. q. 9. quorum opinio Communis est, & probatur euidenti ratione, qua constat, hunc teneri ad restitutionem, postquam cognouerit, se proximum laesisse, quia rem alienam detinet inuito domino, & causa detentionis iniquae ad restitutionem tenetur, sicut is qui bona fide rem aliquam adquisiuit, & habuit ab eo, quem dominum esse existimabat, si nondum completa vsucapione, sciuerit rem illam alienam esse, nec domini consensu sibi traditam, tenetur omnino eam domino restituere, vel ratione detentionis iniustae domino inuito, vel ratione ipsius rei, quia aliena est iuxta erudite tradita per Thomam & Caietan. 2. 2. quaestio. 62. art. 1. 4. & 6. Et ideo cum is, qui bona fide contraxerit, postmodum cognouerit re ipsa proximum laesisse, tenebitur ad huius laesionis restitutionem & compensationem, quandoquidem ad eum peruenit, vel res ipsa empta, vel pecunia, quae iustum precium excessit, tametsi Aretin. in cap. cum causa. de testib. numero 12. & Anton. Burgensis in cap. cum dilecti. de emption. nume. 22. contrariam sententiam veriorem esse contenderint, quibus subscribere videtur Gomezi. in d. capit. 2. numer. 10. omnes tamen conueniunt, etiam in foro exteriori contractum esse rescindendum, vel laesionem tollendam, vbi dolo laedentis aut decipientis etiam intra dimidiam contigerit, dolo, inquam, vt aiunt, ex proposito l. 1. §. persuadere. ff. de seruo corrupt. l. & eleganter. ff. de dolo. l. Iulianus. §. si venditor. ff. de action. empt. Abb. & Anani. in d. cap. in ciuitate. de vsur. Decius in cap. 1. nu. 18. de constitu. Fortuni. in dicta illatio. 17. gloss. communiter recepta in d. cap. cum dilecti. nec in hoc vlla contingit dubitatio. Quoties vero laesio, vel vltra dimidiam, vel citra dolo ex proposito acciderit: eo dante causam contractui, aut incidenti in ipsum, non datur doloso optio ad iustum precium supplendum, vel rem ipsam restituendam, sed praecise ea optio competit dolum passo, secundum Conrad. de contractib. in totius operis summa q. 57. distinct. 3. dict. 6. & Ioan. a Medina de restitut. q. 23. Cuius contrarium adnotarunt Angel. in summa. verbo dolus. §. 9. & Syluest. verb. culpa. §. 7. Sed prior opinio vera est, vbi dolus ipse dedit causam contractui: posterior vero quando dolus in contractum incidit. Aut sane dicemus vbique admittendam esse priorem sententiam in hunc sensum, vt si dolus causam contractui dederit, habeat deceptus optionem, si dolus in contractum inciderit, habeat actionem ad hoc, vt sibi iustum precium integre soluatur, denegato ipsi doloso iure restituendi rem, & repetendi precium solutum, in quo est aduertendum. Verum si quis sciens iustum valorem rei absque mendacio, aliáue persuasione, eam emerit viliori precio, etiam intra dimidiam, ab ignorante quod sit iustum eius rei precium, fortassis etiam in foro exteriori cogetur iustam rei aestimationem supplere: scribit etenim Augusti. in d. lib. 13. de Trinit. cap. 6. hac de re in haec verba. Nam scio ipse hominem, cum venalis codex ei fuisset oblatus, precijque eius ignarum, & ideo quiddam exiguum poscentem cerneret venditorem, iustum precium, quod multo amplius erat, nec opinanti dedisse. Hactenus doctissimus simul & sanctissimus ille vir, cuius authoritate fere constat, fraudem, dolúmue subesse, si quis sciens iustum valorem rei, eam vili precio emerit ab eo, qui iustum eius valorem ignorat: Vnde etiam in foro exteriori cogendus est, qui laesit proximum, laesionem ipsam resarcire, quod in specie adserit Carol. Moli. de contractib. q. 13. nu. 173. & vere, ni fallor, vbi qui scit iustum rei valorem, itidem scit alterum eius ignarum esse, quoniam tunc plane dolo geritur res, nec potest fraus vllo iusto colore excusari. Sed saltem in foro Canonico pluribus placuit, deceptum ignorantem aduersus deceptorem ex vera scientia precij, agere posse ad laesionis compensationem apud iudicem ecclesiasticum. Abb. in cap. in ciuitate. de vsur. nu. 6. & in cap. cum causa. nu. 4. Anani. in d. cap. in ciuitate. num. 8. Calder. in c. nauiganti. col. 4. de vsur. Ancharan. in reg. peccatum. de regu. iur. in 6. num. 21. omnium, quos ego legerim, exactissime Marti. Azpilcueta in d. cap. nouit. corol. 9. nume. 79. Superest casus non omnino facilis, cum quis scilicet scienti iustum valorem rei eam vendiderit carius, quam valeat, vel a sciente eam emerit vilius, nam & hunc in conscientiae iudicio peccare, & teneri ad restitutionem colligitur ex his rationibus, quas in communis sententiae probationem adducit Conrad. dict. q. 57. & in summa eiusdem quaesti. distin. 3. post 14. dictum versi. primo arguitur. & aduertit hoc verum esse Caiet. dict. cap. 12. quolibet. 16. questionum. quia donationis praesumptio hic non subest, & ideo vsurpatio est rei alienae domino inuito. Hinc deducitur, aliud fore respondendum, si possit commode donatio praesumi, nempe si lesus nulla necessitate coactus, nulláue alia causa, quae ipsum cogat vendere, vel emere, rem illam emerit carius, vel vendiderit vilius, certo sciens quis sit eius iustus valor, quod manifeste infertur ex Conradi & Caietani argumentationibus. Ancharan. in regul. peccatum. nume. 21. Salic. eleganter in dicta Authen. ad haec. questione 21. Gomezio in dicto cap. 2. nume. 10. Ioanne a Medina in tractatu de restitution. capi. 53. quibus omnibus consideratis, constat regulariter, in his commutatiuis contractibus non posse donationem praesumi, nec eam praemitti, etiamsi laesio vltra vel citra dimidiam acciderit. Quibus & alia ratio adstipulatur, quod contractus emptionis & venditionis ex propria vi & natura non est gratuitus, & ideo ad id quod est accidens, nempe ad praesumptam donationem non est aduertendum, cum in hoc contractu commutationis de iustitia tractetur, iustumque precium queratur, non donum, sicuti Thomas argumentatur dicta quaestione 77. articu. 1. Et praeterea contractus hic frequentissime fit, quadam quasi necessitate cogente, quae inducit inuoluntarium mistum, quod donationem gratuitam impedit. Nec enim aliter hic contractus reducitur ad debitam iustitiam, & aequalem proportionem, quam si restitutio fiat, & reparatio laesionis. Vnde in foro etiam exteriori cum ad hoc agitur ob laesionem vltra dimidiam, non satisfacit reus restituendo id, per quod precium crescit vltra dimidiam, nec supplendo precium ad dimidiam vsque, quippe qui teneatur integre totum, quod deest iusto precio, vel excedit illud, restituere, secundum Cynum communiter receptum in dicta l. 2. quaest. 8. Sexto, in tutelam & defensionem posterioris sententiae argumentor ab absurdis & inconuenientibus, quae sequerentur ex priori contrario. Id namque ex quo absurda & falsa sequuntur necessario, verum esse non potest. l. Offidius. ff. de legat. 3. Sed si vera esset opinio prior, sequeretur omnino, posse venditionem hanc quate[art. 12]nus donatio censetur, ob ingratitudinem reuocari. l. vlti. C. de reuo. donat. capi. vlti. de donat. & sic ea ex parte, qua vel deficit iustum precium, vel exceditur vltra dimidiam, quod ipse falsum esse opinor, nec iure probari posse. Deinde etiam sequeretur, quod ex ea parte posset venditio reuocari natiuitate liberorum, susceptis sane liberis post ipsum contractum a venditore. l. si vnquam. C. de reuo. donat. Hoc autem falsum est, & eius contrarium omnes iure verius esse asseuerant, teste Tiraquello in dicta l. si vnquam. verb. donatione. in princi. & nume. 6. Quo in loco fragili admodum ratione comprobat hanc opinionem, scribens, eam procedere ex eo, quod etiamsi venditor de futuris liberis cogitasset, nihilominus vendidisset rem illam. Ego etenim credo, quod nihilominus vendidisset, non tamen vili precio, nec minori quam sit rei iusta aestimatio: Is equidem, qui de suscipiendis liberis cogitat, & si rem aliquam venditurus sit, consultius & cautius disponit de proprio patrimonio, remque ipsam iusto precio non alias vendet, vt patrimonium ad alimenta liberorum conseruetur: Ergo deficienti hac Tiraquelli infirma ratione, eius, & commumem sententiam veram esse credo, quia nulla inibi datur donatio, sed venditio principaliter tractatur. Praeterea & tertio, si hic donationem subesse fateremur, sequeretur, quod venditore habente filios, liberósue, quibus legitima deberetur, hic contractus iure inofficiosae donationis reuocaretur ea ex parte, qua precium iustum deficit, vel exceditur, & ea quantitas imputaretur in eam portionem, quae a parentibus exteris legari, vel donari iure poterat, quod nec in praxi receptum est, nec iure defendi potest, nisi eo casu, quo facta fuerit venditio in fraudem legitimae portionis filijs debitae. text. in l. 1. §. si quid in fraudem. ff. si quid in fraud. patroni. de quo ipse aliqua adnotaui in cap. Raynucius. de testam. §. 10. nume. 9. & sane vbi precium venditionis esset ita vile, vt maiori ex parte, maximo, grauissimoque excessu laesio contingeret, & potest aliunde fraus donationis prohibitae praesumi, censebitur color venditionis ex proposito quaesitus, & tunc erit locus his tribus, quae ipse absurda esse censui, sicuti docte & erudite tradit Tiraquel. in d. l. si vnquam. verb. donatione largitus. nu. 9. ac prius. nu. 2. 3. & sequentib. ex Bald. ibi. Cyn. vlt. quaest. Bald. 3. notab. Aret. col. 3. Iacobi. col. 1. in l. 1. C. de pact. Ex his equidem in his renunciationibus non subesse donationem veram & propriam, quae insinuationem exigat, apparet, poteritque colligi responsio ad rationes, quibus prior opinio instruitur. Nam ad primam constat, si perpendatur exacte, quod in tertio huius posterioris opinionis dictum est. Etad secundam illud vere dici potest, non esse hic donationem aliquam constituendam, nec praesumendam, deinde & si praesumatur donatio, ea propria non est, sed impropria satis. Tertia ratio tollitur exeo, quod & si remissio eius, quod mihi liquido debetur, donatio sit, remissio tamen eius, quod debetur, non autem liquido, donatio propria non est, nec insinuationem exigit. glos. in l. contra iuris. §. si filius. ff. de pact. in glos. vlti. & in l. Imperatores. gloss. 1. eod. titu. optimus text. in l. praeses. C. de transact. Alexand. & Ias. in l. pactum curatoris. C. de pact. Bartol. consil. 47. late Tiraquel. dicto verb. donatione largitus. nume. 159. Quod tametsi dubium quibusdam videri possit, quo ad praesentem speciem & casum, dubium non est, cum remissio ista laesionis vltra dimidiam fiat ratione contractus venditionis, qui causam habet onerosam. Quam ob rem remissio ista, seu renunciatio facta respectu contractus venditionis, vt is firmior sit, non potest vere & proprie dici donatio: si quidem remissio debiti eo casu donatio dicitur, quod fit nulla ex alia causa, quam liberalitatis exercendae. Pau. Cast. in d. l. contra iuris. §. si filius. Deci. in d. l. si quis obligatione. ff. de reg. iur. Subsequenter ad ampliorem declarationem quaero, an sit locus constitutioni dicte l. 2. de rescin. vendit. re ipsa, quae vendita fuerit, perempta, & [art. 13]extincta. Et Panormita. in capit. cum dilecti. de emptio. in fi. existimat, adhuc re perempta posse venditorem agere contra emptorem ad iusti precij supplementum: quamuis agere non possit ad rei restitutionem: idem Abbatem sequutus inter singularia retulit Francisc. Cremens. singul. 84. & Panthaleon in dicta l. 2. extensione 25. & rursus colu. 59. ea ratione, quod in specie dictae constitutionis res, & precium sunt in obligatione. text. in dicto. capit. cum dilecti. vbi Ioan. Andrae. & Doctor. quorum opinionem asserunt communem esse, saltem Canonistarum: Panormita. ibi. Imol. in capit. cum causa. eodem titul. numer. 19. Panthaleon in dicta l. 2. colum. 58. Bartol. in dicta l. 2. dicens, esse hanc [art. 14]obligationem alternatiuam. Eandem sententiam tutiorem post Bartolum ibi fatetur Imol. in dicto cap. cum causa. numer. 19. & in dicto cap. cum dilecti. numer. 18. scribitque, eam seruari in praxi Carol. Molin. in consuetud. Parisi. titul. 1. §. 22. numero 42. Igitur etiam peremptare, quae alternatiue debetur, & est in obligatione, manet obligatio ad precium. l. in emptione. §. si emptio. ff. de contrahend. emptio. l. Stichum. aut Pamphilum. ff. de solutioni. Contrarium expressim probat gloss. communiter inibi recepta in dicta l. 2. cui accedit & Burgen. contra Panorm. in dicto capitulo cum dilecti. numer. 60. Pulchra in eadem sententia l. 56. titul. 5. par. 5. quo in loco communis opinio probatur. Cui adstipulatur quod gloss. in dicta l. secunda. Bald. quaestio 15. & Salyce. post alios asseuerant, in hoc casu rem tantum esse in obligatione, precium vero in solutione, & facultate soluendi, & haec est communis sententia secundum Carol. Molin. dicto numer. 42. Burgensem in dicto capitul. cum dilecti. ad finem. optimus tex. in eadem l. 2. facit tex. in l. miles. §. decem. ff. dere iud. tradunt. Bar. in l. stipulationes non diuiduntur. numer. 41. ff. de verb. oblig. Burgen. in dicto capit. cum dilecti. num. 33. text. in l. item veniunt. §. cum praediximus. ff. de peti. haered. l. si quis stipulatus fuerit decem in mille. ff. de solu. quo fit, vt re ipsa perempta nulla supersit obligatio, cum precium in obligationem non veniat, nec ad id praecise agi possit Et praeterea etiam si vera sit opinio Canonistarum, non potest defendi, quod ex ea Panor. adnotauit. Nam vbi quantitas debetur, respectu & ratione certae speciei, quae si extaret, inuito creditori a debitore tradi posset loco illius quantitatis, perempta ea specie, debitor liber est a quantitatis solutione. Bart. in l. quod te mihi. ff. si cert. petat. quem ita interpretatur Ias. ibi nume. 15. optimus text. in l. 1. §. vltim. ff. si cui plus quam per legem Falcid. l. si seruus communis. in princip. ff. de furtis. iuncto versiculo, ex his igitur, & est communis haec Bart. opinio. Precium autem in praesenti quaestione debetur ab emptore venditori ratione ipsius rei, tanquam eius vera & iusta aestimatio, compensatióue: poteratque emptor si res extaret eam tradendo venditori eximi a solutione precij: ergo ea perempta a precij supplemento emptor eximitur. Nec sat erit dicere, precium istud deberi non ratione rei peremptae, sed ratione lesionis, vt pungit Panthaleon Cremens. d. l. 2. colum. 59. quia cum laesio re ipsa non ex proposito, nec data opera contingerit, manifesti iuris est, eam precij integram solutionem ratione ipsius rei emptori incumbere. Et ideo veriorem esse vltimam opinionem Accursij, & sequacium existimans, in tres eam distinguam adsertiones. Prima est, venditore decepto vltra dimidiam iusti precij, re perempta absque emptoris culpa, non potest emptor conueniri, nec tenetur ad integram iusti precij solutionem. Hec probatur aduersus Panor. his, quae modo adduximus pro Accursio & sequacibus. Secunda, re perempta absque emptoris culpa apud secundum emptorem, qui eam emerat, & iustum precium primo emptori dederat: tenetur emptor venditori iustum precium omnino supplere, quasi id loco ipsius rei ad ipsum peruenerit. l. ipsa res. ff. quod me. causa. quod Saly. num. 18. & Panthaleon colum. 59. in d. l. 2. expressim adnotarunt. Ex quibus Tertia deducitur. Emptore decepto vltra iusti precij dimidiam, etiam re perempta absque culpa tamen emptoris & penes ipsum, venditor tenetur, quod pluris iusto precio accepit, emptori reddere, & id conueniri potest, quia licet res perempta sit, loco tamen eius venditor precium habet. Et deinde satis est re ipsa perempta, venditorem habere iustam ipsius rei aestimationem, quae quidem non perit, damnumque maius extinctione rei emptori imminet, qui rem amisit, & iustum eius valorem, quem nequit repetere, itaque his consideratis constat perfecta huius quaestionis resolutio. # 5 ARGVMENT. CAP. V. Examinatur iurisconsulti responsum in l. generali. §. uxori. ff. de usufruct. legat. & quod Bar. ibi tractat. SVMMARIVM. -  1 Legatum omnium bonorum, vel rerum testatoris, aut legatum frumenti, argenti, lanae, & similium, an ea, quae testator venalia habebat, contineat? -  2 Obligatio omnium bonorum, siue lanae, argenti, & similium, non apposita certi loci restrictione, venalia etiam comprehendit, & num. 9. -  3 Testatore legante omnes res, quas domi habet, non censentur legatae res, quae domi venales testator habebat, quod varie intelligitur. -  4 Si testator legauerit omnes res, quas domi habet, excepta lana venali, tunc ratione exceptionis, vt de contentis in regula fiat, venalia continentur. -  5 Tractatur late intellectus. l. nam quod liquidae. §. vl. ff. de penu legata. -  6 Exceptiones regulam ipsam firmam faciunt in non exceptis: extenduntur tamen ad similes. -  7 Regula ipsa non extenditur ratione exceptionis ad ea, quae alioqui non contineret, nisi exceptio fiat de his, quae regula non comprehendit. -  8 Intellectus c. qui ad agendum. de procurat. in 6. -  9 Intellectus c. 2. de offic. vicar. in 6. -  10 Dictionis, Seu, examinatur propria significatio, & inibi tractatur intellectus ad text. in l. si quis ita ff. de auro & argen. legat. CAPVT V. VXORI cum quidam ita legasset: vsum fructum domus, & omnium rerum, quae in domo sunt, vxori meae lego, excepto argento: respondit Scaeuola, vsumfructum mercium & rerum, quae domi venales erant, ad vxorem minime pertinere. Cui responsioni obstat profecto vniuersalis illa dictio, omnium rerum, ex qua videntur in legato omnium, etiam venalia contineri. l. pediculis. §. Labeo. ff. de auro & arg. l. Iulianus. in princi. ff. de lega. 3. quam obiectionem praesentiens Bart. in d. §. vxori. aliqua scribit ad eam tollendam, ex quibus, vt huius dubitationis veritas constet, sequentes deduximus conclusiones. Prima conclusio, legatum omnium rerum testatoris, seu vsusfructus omnium bonorum, etiam res venales comprehendit. Haec enim vniuersalis locutio ad omnem testantis substantiam re[art. 1]fertur, in qua dubium non est, quin etiam contineantur venalia. optimus text. in l. quoties. §. vlti. ff. de vsufru. suffragatur. Bart. interpretatio communiter recepta in dicto §. vxori. sensere in specie Alex. in l. si constante. ff. solu. matr. in q. 3. Bar. 2. solutione. & Antonius Fanensis de pignoribus. 2. par. membro 2. nu. 16. Secunda conclusio, legatum argenti, lanae, frumenti, vel seruorum testatoris, etiam adiecta dictione vniuersali, minime comprehendit venalia. Probat hanc assertionem tex. in l. seruos. §. vl. ff. de lega. 3. Cuius haec sunt verba. Eum qui venalitiariam vitam exercebat, puto suorum numero non facile contineri velle huiusmodi mancipia, nisi euidens voluntas fuerit, etiam de his sententijs. Nam quod quis ideo comparauit, vt illico distraheret, mercis magis loco, quam suorum habuisse credendus est. Qui quidem text. probat, hoc verum esse, etiam si legatum ad certum locum, seu ad res ibidem existentes non referatur, hoc ipsum colligitur ex Bar. Alex. & nouiorib. rem istam disputantibus, quorum paulo ante mentionem feci, ac in sequentibus referam, quid de hac quaestione tradiderint. Tertia conclusio, obligatio omnium bonorum generalis, siue lanae, argenti, vini, frumenti, vel alterius cuiusque rei, non apposita certi loci restrictione, ad venalia extenditur, eaque comprehendit, vel sit hypotheca expressa, vel tacita. Bartol. in dicto §. vxori. idem Bart. in l. si constante. ff. solu. matrimo. in 3. part. quaest. 3. tex. optimus in l. cum tabernam. ff. de pignori. modo res venales sint penes debitorem, nec venditae fuerint. idem Alexand. in dicta l. si constante. super Bart. quaest. vbi Ioan. Crottus 2 lectione, num. 203. fatetur contra Roman. ibi Bart. distinctionem communem esse, idem asserit Gomezi. in §. item Seruiana. numer. 22. de actionib. quam opinionem sequitur Antonius Fanensis in tractat. de pignorib. 2. part. 2. membro nume. 14 Et licet Ias. in d. §. item Seruiana. numer. 51. dubitauerit de hac Bart. sententia: & scripserit magis communiter receptum esse, vt sub hypotheca tacita res venales minime contineantur, id verum est in hypotheca ad certum locum restricta, qualis est illa rerum inuectarum in domum conductam. l. certi iuris. C. locati. nam in eam res venales non veniunt. l. debitor. ff. de pignoribus. notant eleganter. Bald. in d. l. certi iuris. 6. quaest. Alex. in dicta l. cum tabernam. in additionibus Barto. explicat diligenter Anton. Fanensis de pignoribus. 2. part. membro 4. nume. 165. Ratio vero tanti discriminis inter secundam & tertiam conclusiones ea est, quod legatum maximum infert preiudicium haeredibus, in eoque agitur de gratuita rerum alienarum adsequutione: at in hypotheca agitur de aere proprio assequendo, deque eius solutione, nec graue praeiudicium cuiquam infertur, sicuti rationem istam sentiens Bald. docet in Rubri. C. de verbo. significat. a quo hoc adnotarunt Gomezi. in dicto §. item Seruiana. numero 22. Ioan. Crottus in dicta l. Si constante. nume. 103. 2. lectione. Quarta conclusio, testatore legante omnes res, quas domi, vel in villa habet, non censentur legatae res venales, quas is domi, vel in villa habebat. textus in dicto §. vxori. vbi Bartolus id expressim notat. text. ad idem in d. l. pediculis. §. item cum quaereretur. probat. tex. in l. ex facto proponebatur. §. rerum Italicarum. ff. de hered. instit. & in l. debitor. ff. de pigno. cuius Imola meminit ad hoc in d. l. ex facto, quibus in locis isthaec conclusio iure manifesta fit, eamque tenent Abb. in ca. in nostra. colum. 4. de sepult. Deci. in l. 1. ff. de reg. iur. num. 29. Lancelot. Deci. in d. §. vxori. Matthaeus Afflict. deci. 106. Antoni. Fanensis de pignorib. dicto 2. membro. n. 14. Et licet Ioan. Crottus in dicta l. si constante. num. 103. contendat in dicto §. item cum quereretur. non probari hanc conclusionem, ex eo, quod inibi legatum non fuit ita conceptum, vt ad res certo loco existentes relatio facta fuerit. Sed si Crottus rationem, & mentem iurisconsulti exacte perpendisset, non ita ad corticem, & negligenter eius responsum intellexisset. Ratio etenim, quae dicto §. vxori accommodatur, quare venalia in legatum non veniant, ea est, quia relatum fuit legatum ipsum ad res, quas domi testator habebat, quasi illa adiectio rerum, quae domi sunt, restringat legatum. l. ea tamen adiectio. ff. de leg. 3. Sic eodem iure in d. §. item cum quaereretur. illa adiectio de ornamento muliebri testatricis, excludit aurum, & alia, quae etiam si ad muliebre ornamentum pertineant, non tamen spectant ad muliebre ornamentum testatricis, cum venalia essent, & ipsa testatrix ea haberet venditioni exposita, parataue. Vnde sicuti legatum rerum certo loco existentium ipsius loci facta mentione, res venales inibi stantes non continet: ita eodem modo legatum rerum pertinentium ad muliebre ornamentum testatricis, minime comprehendit res venales, etiam si ad muliebre ornamentum pertineant, cum ex eo quod venales sint, nullo modo possint censeri ad muliebre testatricis ornamentum pertinere. Ex quibus apparet, hanc quartam conclusionem procedere, siue legatum verbis generalibus, siue vniuersalibus conceptum fuerit, vtroque etenim casu vbi legatum restringitur ad certum locum, non continet venalia. Et hoc probatur in dicto §. vxori. vbi Bartol. versicul. item nota. expressim ita hanc conclusionem accepit. aduertit Carol. Molin. in scholijs ad Dec. in d. l. 1. nu. 18. ipsum Decium reprehendens ex eo, quod a Bartolo adnotauerit, in vniuersali legato venalia comprehendi, non sic in generali. Siquidem Bart. non constituit differentiam inter legatum generale & vniuersale, sed tantum interesse putat, fiátne legatum vniuersale cum restrictione, aut designatione certi loci, vel simpliciter. Forsan voluit Decius adnotare legato in hunc modum concepto: lego res meas, lego vsumfructum rerum mearum, venalia non contineri: at si testator ita scripserit, lego omnes res meas, lego vsumfructum omnium rerum mearum, etiam venalia comprehendi. Hoc vero quantum attinet ad posteriorem distinctionis partem, verum est, & ex Bart. potest apertissime colligi, quemadmodum prima conclusione respondimus: Prior autem distinctionis pars, si eam intelligamus aliqua rerum specie nominata, vt puta argento, frumento, vino, oleo & similib. itidem procedit, etiam si tunc signum adijciatur vniuersale, quod secunda conclusione explicuimus, ex Alex. & Fanensi, quibus addo eundem Alexan. hoc idem probantem in additionibus Bar. in d. §. vxori. verb. non venit. Quod si legatum generaliter conceptum fuerit nulla specie rerum nominata, nec adhibita certi loci restrictione, in hunc sane modum: lego res meas, lego vsumfructum rerum mearum, sensit Deci. venalia in hunc legatum non venire. Ego contrarium iure verius esse censeo propter generalis orationis vim, & indefinitae propositionis communem significationem. & id Bar. in d. §. vxori. insinuat, dum in versi. solutio, scribit. Sed hic testator reliquit vsum fructum rerum suarum, & adiecit, quae domi erant, quae verba limitant primum legatum generale. Quo in loco sensitis author, non apposita loci restrictione, sufficere illa verba generalia, rerum mearum vsumfructum lego, vt & venalia in legatum veniant. Caeterum haec quarta conclusio vera est, nisi testatoris voluntas expressa, vel tacita aliud suaserit, ita quidem, vt si de venalibus in legato etiam testator senserit, haec in legatum veniant. text. singul. in dicto §. item cum quaereretur. ad finem. Cuius praeter Doctor. ibi meminit Roman. cum commendans in singul. 432. ex quo plura ad huius quaestionis intellectum oportune deducuntur. Primo, siquidem infertur, legato his verbis concepto, lego vxori meae frumentum omne, quod domi habeo, etiam frumentum venale in hoc legatum venire, quando domi testator nullum aliud frumentum praeter venale habebat, in quo legatum effectum sortiri posset, ne vana sit testantis vltima voluntas. Ita expressim hoc adnotarunt Accursius & alij, praesertim Lancelot. Deci. in dicto §. vxori. Bald. in Rubric. C. de verbo. significat. 4. quaest. Paul. & Ias. in l. 1. C. eod. titu. Ludo. Gomezi. in dicto §. item. Seruiana. n. 19. Hiero. Cagnol. in l. 1. ff. de regul. iu. nu. 29. Secundo, constat etiam venire in legatum venalia, vbi testator his verbis, aut similibus mentem propriam explicuerit, lego vxori mee frumentum, quod domi quocunque modo habeo. Bartol. & Lancelot. in dicto §. vxori. Cagnol. dicto num. 29. Alexand. consi. 118. num. 5. li. 5. nec satis esset, testatorem dixisse, lego vxori omne frumentum, quod domi habeo, nisi addidisset, quod domi quocunque modo habeo, sicuti ex d. §. vxori. & Bartol. interpretatione colligitur, & id in specie ista respondit Corne. consil. 14. lib. 1. his accedit glo. insignis in Clemen. 1. de foro compet. verb. omnimodam. quam Imol. Cardinal. Abb. & Barba. inibi sequuntur. Fel in in c. conquestus. de foro compet. explicant eius sententiam Iason & Deci. nume. 26. in l. imperium. ff. de iurisdict. omnium iudi. Abb. Felin. & Alcia. numer. 38. in c. quod sedem. de offic. ordina. Carolus Molin. in consuetud. Parisiensibus. §. 1. gloss. quinta. numero 48. Paulus Parisius consilio 9. & consilio 8. numero 31. libro primo: ad idem etiam conducit glo. celebris in Clemen. 1. verb. quauis. de re iudica. quam praeter Cardi. Imol. ibi commendant Abb. in consilio vltim. libro primo. Socinus consilio tertio libro 3. vltima colum. tradunt Decius & Felin. colum. 7. in c. sedes. de rescript. Iason. in l. si vnus. in fine princ. ff. de pact. Gomezi. in regula de triennali posses. quaest. 2. Tertio apparet, inspecta mente testantis, in legato rerum certo loco existentium res venales contineri, quando etiam si res illae venales essent, erant tamen fructus collecti ex fundis & agris ipsius testatoris, nec eas testator negotiationis causa venales habebat, sed quia necessario erant vendendae, venales dicebantur: has enim res & si venales sint, non censetur testator a legato rerum, quas domi habebat, excludere, quod eleganter probat Deci. consi. 472. colum. vl. ex decisione Panorm. consil. 6. libr. 1. Et idem potest comprobari ex l. seruos. §. vlti. ff. de lega. 3. cuius verba paulo ante retuli in secunda huius capitis conclusione. Igitur vt vere res venales sint, & locum obtineat responsum iurisconsulti in d. §. vxori. oportet eas testatorem venales habuisse, dum negotiationem exercuerit. Quarto, si testator his verbis ita legaret, vxori [art. 4]meae lego omnia, quae domi habeo, excepta lana venali, proculdubio in hoc legatum venirent res domi existentes, etiam si venales omnino forent, secundum Decium in l. prima. numero 31. ff. de regul. iuris. & ibi Hierony. Cagnol. num. 29. eundem Decium in ca. cum dilecta. colum. 2. de confirmat. vtili. cuius opinionis probatio, quia celebris est, aliquanto longius a me repetetur. Constat etenim, & pendet ab illa eleganti quaestione, qua tradi & dubitari solet, an ex qualitate exceptionis colligatur, quid sub regula comprehensum fuerit. Et profecto diligenter ea re considerata dicendum est, exceptionem, vt ea vera, & propria sit, debere fieri ex comprehensis sub regula, alioqui vana omnino exceptio foret, quae non predicatur de eo, quod regula comprehendit. Atque in hunc sensum exceptiones dicuntur sub regula comprehendi, quemadmodum Dy. explicat in rub. de reg. iur. in 6. n. 14. Bar. & Bal. in l. in his. ff. de legib. Bart. in l. si eum. §. qui iniuriarum. ff. si quis caut. Bart. & Doct. communiter maxime Dec. numer. 20. in l. 1. ff. de regul. iur. Euerardus loco 3 versic. 2. perperam enim orationem quis conciperet, si ita scripserit: lego seruos meos excepto equo albo, aut si quis proponeret, omnes homines currunt excepto equo. Et ideo hac ratione perpensa, si testator a legato generali exceperit lanam venalem, maximum signum est, legatum ipsum de rebus venalibus intelligendum esse, vt vera & propria sit exceptio lanae venalis, quae alioqui non foret necessaria, nec conueniens, si legatum ipsum principale venalia minime contineret. Similiter illud erit adnotandum, regulam ipsam, quae alioqui forsan esset stricte intelligenda ampliori interpretatione, restringi ex qualitate exceptionis, sicut & in praesenti specie ex ea ampliatur. Locus est certe difficilis apud iurisconsultum. in l. nam quod liquidae. §. vlti. ff. de pe. [art. 5]lega. Si cui penus, inquit Paulus, legata sit praeter vinum, omnis penus legata videtur excepto vino, sed si ita sit scriptum, omnem penum preter vinum, quod Romae erit, sola penus, quae Romae est, legata videtur, & ita etiam Pomponius lib. 6. ad Sabinum scribit. Hactenus iurisconsultus. Ex quo cum legatur penus excepto vino, quod Romae est, penus tantum censetur legata, quam Romae testator habebat. Nam cum exceptio vini debeat esse de regula, & excipiatur vinum, quod Romae est, consequitur ipsam regulam, id est, legatum penoris, ad id, quod Romae testator habebat, esse referendum ratione qualitatis ipsius exceptionis, ex qua regula ipsa restringitur, vti probatur in dicto §. vlti. quem ita interpretantur Alexand. in consil. 36. col. i. lib. 6. Imola. in l. filio praeterito. nu. 26. ff. de iniust. rupt. Euerardus in locis legalibus. cap. 3. versic. 3. istud. Zasius in l. in his. ff. de legib. & plerique alij, quorum meminit Felin. in cap. quoniam frequenter. vt lit. non contest. in princ. col. 1. & haec est communis opinio, vt fatentur Imol. in d. l. filio praeterito. numer. 25. & Alber. in dicto §. vlt. Quibus plura fortiter obstant, quae falsam esse communem hanc interpretationem persuadere videntur. Primum quod Bar. in d. §. vlt. idem in l. Plautius. ff. de auro & ar. lega. Oldra. consi. 133. Accursius in d. §. vlt. Corne. consi. 195. col. 2. li. 1. idem consil. 125. libro tertio. col. 2. asseuerant, ideo in specie d. §. vlti. legatum generale penoris restringi ad penum, quam Romae testator habebat, quia relatiuum illud, Quod, potest commode referri ad regulam & exceptionem, & ideo dubium est, quo relatio facta fuerit, quo dubio aperte per testatorem non intellecto, fit restrictio legati, & relatiuum aptatur regulae, in haeredis fauorem, quasi secundum Corneum, & huius intellectus sensum, si testator ita legatum con ceperit, lego omnem vestem praeter pallium, quod pallium habeo Romae, nulla fieret restrictio legati, nec esset admittenda iurisconsulti in d. §. vlt. responsio. Mihi tamen isthaec consideratio omnino displicet, quippe quae non conueniat, imo contraria sit iurisconsulti responso, in quo relatiuum Quod, ad vinum tantum, non ad penum refertur, & deinde illud relatiuum apponitur subiecto, quod excipitur a legato, non ei subiecto, quod legatur. Quamobrem vtar rationib. aduersus communem intellectum, quandoquidem admitti vere, non potest Accursij Bart. & aliorum commentum, tametsi iterum & id probetur a Corneo in Auth. ex causa. C. de lib. praeteri. col. 7. & 8. Hieronymo Cagnolo in l. 1. nu. 27. ff. de reg. iur. Secundo aduersus communem opinionem argumentor ex eo, quod in d. §. vlt. & si legatum penoris non restringatur ad locum exceptioni adiectum, nihilominus exceptio legitime erit de regula, vtilis & conueniens, quia regula omne vinum testatoris etiam, quod is Romae habebat, comprehendit, nisi excipiatur, igitur exceptio vini, quod Romae est, ad regulam pertinet, quae illud vinum continebat, simul cum omni alio vbique locorum existenti, vt probatur in eodem §. vlti. primo responso. Fit tandem non esse in ea specie necessariam restrictionem regule ad exceptionis qualitatem, ob id, quod alioqui exceptio esset vana, cum certe vtilis & apta regule sit. Tertio, vrget contra communem interpretationem, quod si regula est restringenda secundum qualitatem exceptioni appositam, cur in eodem §. vlt. legatum penoris non restringitur ad ea, quae pertinent ad potum, cum exceptio ad potum pertineat, & tamen in d. §. vltim. penus legatum etiam exceptione, quae potioni conuenit, non esui, ad potus, & esus penum refertur. l. 3. ff. eod. titul. cum sane attenta communi interpretum ratione contrarium esset dicendum. optimus tex. in l. vlt. §. vlt. ff. de vino, trit. & oleo legat. Quod si ita, inquit Proculus, esset legatum vinum Amphorarium, Aminaeum, Graecum & dulcia omnia, nihil inter dulcia, nisi quod potionis fuisset legatum, putat Labeo ex collatione vini amphorarij, quod non improbo, atque ita hac argumentatione aduersus communem Oldradus vtitur dicto consilio 133. Praeterea & quarto tota ratio, cui innititur communis opinio, ea est, quia alioqui exceptio non esset de regula, quae quidem ratio falsa est: nam praeter superius tradita, vt congrua sit exceptio, sat est, quod sit de regula secundum quid, licet non sit prorsus, & omnino de regula: Iason per tex. ibi in l. numis. ff. de in lit. iu. col. 3. vbi regula concepta fuit de iuramento in litem causa affectionis, & tamen fit exceptio de iuramento veri damni & interesse, & licet haec exceptio omnino non sit de regula, quae loquitur de iuramento affectionis, tamen secundum quid ad regulam pertinet, quatenus illa iuramentum non defert, per exceptionem vero defertur. Quinto communis sententia difficultatem maximam habet. Quid enim si testator rusticus, aut paganus, qui hanc subtilitatem constituendi regulam, & ab ea excipiendi non callet: vel si calleat, sitque peritus, morbo, aut temporis iniquis spatijs ita grauatus, vt locus apud eum non sit has iuris subtilitates considerandi, is inquam, si legatum verbis in dicto §. vltimo expressis constituerit: nunquid erit eius vltima dispositio iuxta illius Paragraphi responsum interpretanda? Ego sane minime auderem ea interpretatione vti, nec eam puto admitti posse absque iniuria vltimae testatoris voluntatis, qui quidem testator ita vinum excludi volebat a legato potius, quam causa restringendi legatum & regulam, quippe qui eam cauiam & rationem restringendi, vel ignoret, vel eo tempore non potuerit excogitare. Ex quibus satis comprobatum est, non esse omnino facilem huius dubitationis expeditionem, nec intellectum gloss. & Bartol. nec item intellectum communem satis conuenire recte vltimarum voluntatum interpretationi. Scr ibunt denique Ioan. Imol in d. l. filio praeterito. numer. 26. & Corneus in locis paulo ante citatis, regulam restringi per exceptionis qualitatem, nisi ita ampla & lata ea sit, vt ex mente disponentis restrictionem illam minime patiatur, absurdumue sit, illam regulam ita restringi, quod ipse fateor, sed video in specie d. §. vlt. ita late verbis nempe vniuersalibus, regulam fuisse conceptam, vt contrarium appareat menti testantis eam restringi ad vinum, quod Romae is habebat. Et ideo aduertendum est, habeátne iurisconsulti responsum aliam rationem, qua defendi possit. Et Oldradus consilio 8. Deci. in capi. sedes. de rescript. colum. vlti. idem in consil. 92. existimant, aliam esse rationem, quae possit huic negocio accommodari, ex eo etenim, quod vbi genus praecedit, & species sequuntur cum adiectione certi loci: genus restringitur ad locum expressum. l. quaesitum. §. 1. vbi gloss. & Bartol. ff. de lega. 3. vbi testator ad Maeuium hec scripsit. Argentum omne, & supellectilem, quodcunque habeo tibi do, & quidquid in praedio Semproniano habeo, inquit iurisconsultus, an supellex, quae in praediis vel domibus esset, ad Maeuium pertineret, & an serui, quos ex eo fundo aliis legauit. Responsum est, nomina & numos non videri deberi, nisi manifeste de his quoque legandis voluntas defunctae approbaretur. Seruos ex eisdem fundis aliis datos diminuisse filij legatum, de argento & supellectili quae alibi esset, eum cuius notio est, aestimaturum, vt id obtineat, quod testatori placuisse a legatario approbabitur, ex quo text. Decius in d. consilio 92. cum quidam ita legasset, vxori meae lego omnes res, ornamenta lanea, & linea, & alia domus supellectilia. respondit, legatum intelligendum esse de rebus, quae in domo sunt, non de his quae extra domum testator habuerit. Verum his omnibus ad amussim perpensis, quantum attinet ad intellectum l. nam quod liquidae §. vltimo, & eorum, quae proxime adducta sunt, ego distincte aliquot prae caeteris notanda esse censeo. Primum, vbi regula obscura & ambigua sit, ac dubitetur, quid in ea contineatur, adsumi posse coniecturam ex qualitate exceptionis ad regulae interpretationem. Hoc probatur ex his, quae hoc capite tractauimus ver. 4 si testator. Secundo, non potest Bartoli intellectus iure conuenire iurisconsulto in d. §. vlti. propter rationem recti sermonis, quae manifeste deducitur ex illius paragraphi contextu. Tertio, si exacte considerentur ea, que contra communem Doctorum interpretationem praedicta fuerunt, nec ipsa communis ratio admittenda est, cui Barto. & sequaces post Accursium aduersantur. Quarto, si qua ratio aptari potest iurisconsulti responso, ea sane apparet aptior, quam ex Oldrado & Decio explicuimus propter adiectionem certi loci, argumento text. in dicto §. vxori, vbi loci adiectio legatum alioqui amplum, generale & vniuersale restringit. Et licet in d. l. quesitum. §. primo species praecedat, genus vero sequatur, quo casu mirum non est, species praecedentes, per genus subsequens restringi. l. vltima. §. vltimo. ff. de vino, trit. & oleo legat. & in dicto. §. vltim. genus praecesserit, species vero sequatur, nec conueniat genus per species subsequentes restringi. l. quaesitum. §. si quis. ff. de fundo instruct. tamen adiectio loci exceptioni apposita fortassis regulae restrictionem operabitur. Quintum, & si iurisconsulto his, vel alijs coniecturis, attenta tunc testantium peritia, exactáque loquendi & disponendi forma, in specie. d. l. nam quod liquidae. §. vltim. visum fuerit iuxta communem sensum legatum illud restringendum esse: forsan contrarium alij iurisconsulti de hoc interrogati respondissent: sicuti Accursius, Bartol. Oldradus, Corneus & alij viri, iudicio & ingenio praestantes responderunt. Sextum, Quamuis communis sensus verus sit, & tanquam lexiam recepta seruandus eo tempore fuerit, nunc tamen inspecto communi vsu loquendi & disponendi, & animaduersa testantium imperitia, & frequenter morbo & alijs curis praegrauantibus oscitantia, opinor a iudicibus, nisi aliud constet ex mente testantis, responsum praefatum iuxta communem sensum minime admittendum esse: potissimum, quia iurisconsultus in d. l. quaesitum. §. 1. ff. de lega. 3. similem legati generalis restrictionem ob loci adiectionem, iudicium aestimationi & arbitrio examinandam reliquerit. Haec omnia eo tendunt, vt comprobetur quartus intellectus, quo asseuerauimus in specie, §. vxori, etiam venalia contineri in legato, vbi a legato generali earum rerum, quae domi sunt, lana venalis excipitur. Cui opinioni & illud accedit, quod exceptio firmam efficit regulam in omnibus, quae excepta non sunt dicta l. nam quod [art. 6]liquide. §. vltim. 1. responso. l. quaesitum. §. denique. ff. de fundo instruct. & ibi Bartol. l. maritus. C. de procurat. l. cum praetor. ff. de iudic. authen. de non alienand. aut permutat. §. vt autem. lex. l. Tribunus. §. vltim. ff. de testa. mili. notant Dynus in rubr. de reg. iur. in 6. num. 16. & Bar. in d. §. vxori. atque ita omnium consensu receptum est. Exceptio tamen ipsa ad similem extenditur, ita quidem vt exceptiones expressae similes comprehendant. text. in ca. cum dilecta. vbi Ab. & Dec. de confirmat. vtili vel inutili. idem Abb. in cap. cum omnes. col. 6. de constitu. Corset. in singul. verb. extensio. Felin. in cap. pastoralis. in princ. de rescript. gloss. in l. 1. C. de condict. indeb. & in l. vltim. C. de reuo. donat. Decius consil. 284. Euerardus late in locis legalibus cap. 3. Io. Lupi de donat. inter vir. & vxor. in rubri. §. 16. num. 10. dicens, idem esse in casibus exceptis ab statuto: nam & hi ad similes expressis trahuntur. c. ad audientiam. vbi Pan. de cler. non resid. idem Panor. in c. in nostra. de sepult. Bal. per tex. ibi in c. post translationem. de renun. Corset. in sing. verb. statutum Alciat. lib. 1. col. 14. de verb. signific. Idem fatentur & hi, qui precedentem conclusionem admittunt, quibus adstipulatur, quod regula in casibus non exceptis sufficiens non est ad correctionem iuris veteris, seu communis. l. serui nomine. vbi Bart. ff. de vsucapio. capit. quoniam frequenter. in prin. iuncta glo. ibi, vt lite. non contest. quo in loco Felin. late idem tractat. gloss. & ibi Alexand. in l. vltima. ff. quod quisque iuris. Nam & casus omissus manet decidendus iuxta dispositionem iuris communis. l. commodissime. ff. de liberis & posthumis. imo etiam si quid excipiatur a regula apposita dictione taxatiua, eadem exceptio ad similes trahitur. l. ob aes alienum, vbi gloss. C. de praedi. minor. Clement exiui. §. cum autem natura. de verbor. significat. quem text. esse peregri num asserit Io. Anania. consil. 36. notant idem Decius in l. 1. num. 32. ff. de regul. iur. & ibi Cagnolus num. 36. & 37. Roderi. Xuares in rep. l. Regiae de exequutione contractuum. versicul. venio ad secundam partem, quibus adde ad intellectum dictae l. ob aes. Alciat. lib. 4. dispunctio. cap. 5. Bar. in l. 3. §. cum Titio. ff. de adim. legat. Sed & illud praetermittendum non est, quamuis quoquo modo huic quarto intellectui aduersetur, quod a quibusdam adnotatum est, regulam propter casus exceptos, & si firma maneat, quantum ad non exceptos, non esse ampliandam, nec extendendam ad ea, quae alioqui, nulla facta exceptione, sub regula minime contine[art. 7]rentur, nec in eam venirent. l. Lucius. §. 1. & ibi Bar. ff. ad Trebell. Anchar. in rub. de regu. iur. in 6. colum. penulti. & Francus ibi Deci. in l. 1. num. 22. & in Scholiis Carol. Molin. ff. de regu. iuris. latius Feli. in d. cap. quoniam frequenter. col. 1. & seq. optimus text. in d. l. generali. §. vxori. tradit & Euerard. in d. cap. 3. Quod si ita verum est, cur in hoc quarto intellectu, excepta lana venali, ob huius exceptionis conditionem legatum generale extendimus ad venalia, cum alioqui in ipsum ea non venirent, hac exceptione omissa. Sed huic obiectioni satisfacere quidam ita conantur, vt quod proxime dictum est ex l. Lucius, obtineat, quando exceptio apposita regulae, sub ipsa regula contineretur, nisi expressa fuisset, vbi vero apponitur regulae exceptio, quae & si omissa foret, in regulam minime veniret, tunc regula ipsa extenditur iuxta qualitatem exceptionis. quemadmodum in initio huius quartae interpretationis explicuimus, & sic in specie adnotarunt Deci. in d. cap. cum dilecta. de confir. vtili. & in d. l. nu. 124. & plerique alij statim allegandi in his, quae ab hac opinione deducentur. Siquidem ex ea praeter hunc quartum intellectum inferuntur duo menti & memoriae commendanda. Primum intellectus ad text. in c. qui ad agendum. de procur. in 6. vbi qui mandatum habet ad quaedam speciale mandatum requirentia, adiecta [art. 8]clausula generali, & ad omnia alia etiam requirentia mandatum speciale, potest agere etiam omnibus alijs causis mandatum speciale exigentibus, licet de expressis non fuerint, ex ea ratione, quod habuit mandatum ad omnia exigentia mandatum speciale, expressis quibusdam casibus. Nam idem erit, vbi aliquot casus requirentes mandatum speciale exprimuntur & nominantur in mandato per viam exceptionis, siquidem in alijs, qui excepti non sunt, agere poterit, etiamsi requirant mandatum speciale, hi etenim casus, qui mandatum speciale requirunt, non comprehenduntur sub regula, & sic sub mandato generali ad omnia mandatum speciale requirentia, text. in d. c. qui ad agendum. in princ. Excipiuntur tandem a regula casus, qui in eam minime veniebant, igitur operabitur isthaec exceptio hunc effectum, vt in omnibus casibus non exceptis regula seruabitur, & si mandatum exigant speciale. ita Lapus & Domi. in d. c. qui ad agendum. Dec. in d. c. cum dilecta. 2. colum. idem in c. consultationibus. de offic. del. in fin. & in l. 1. nu. 31. ff. de reg. iur. Alex. consil. 36. lib. 6. colum. 2. idem Alex. Ias. & Claudius in l. vlt. ff. quod quisque iuris Ludouic. Gozadinus cons. 26. nu. 49. Andrae. Tiraq. lib. 1. de retract. in fi. nu. 94. & est communis opinio, vt fatentur Hierony. Cagnolus in d. l. 1. nu. 33. eam sequutus, & Curtius Iunior de ea dubius in d. l. vlt. quibus Anchar. in d. c. qui ad agendum. & Francus ibi aduersantur, quorum rationes sequenti illatione examinabuntur. Secundo celebris deducitur ex hoc interpretatio text. in cap. 2. & vltim. de officio vicar. in 6. vbi dato mandato generali ab episcopo eius vica[art. 9]rio, plura a iure reseruantur episcopo, quae in hoc generale mandatum non veniunt, sed speciale requirunt, tamen si episcopus mandatum vicario dederit, excipiens collationem beneficiorum, seu aliud quod speciale mandatum exigit, per hanc exceptionem censetur mandatum generale, & sic regulam ad reliqua omnia extendere, & si ea requirant specialem commissionem. Dec. in d. l. 1. nu. 29. & in locis paulo ante citatis. Alex. & alij, qui praecedenti illationi subscripsere. Euerard. in locis legalibus. cap. 3. col. 3. Domi. in d. c. 2. sed in specie hanc illationem, & eadem ratione praecedentem simul & intellectum. §. vxori. & radicem harum omnium illationum reprobant Lapus, idem Ancha. & Francus in d. cap. 2. Ancha. & Franc. in d. cap. qui ad agendum. Ancha. in rub. de reg. iur. in 6. col. pen. Aretin. consil. 8. Fel. in d. cap. quoniam frequenter. col. 2. Stephanus de Fredericis part. 2. de interpret. iuris ad finem. Carol. Molin. in Scholijs ad Alexan. consil. 36. lib. 6. colu. 1. & ad Deci. in d. l. 1. nume. 24. Horum sententia Primo ex eo probatur, quod iuxta proxime tradita ad intellectum l. nam quod liquidae. §. vlti. regula generalis non restringitur ex qualitate exceptionis, ergo nec extendi debet, aut ampliari ad id, quod alioqui iure proprio non contineret. Secundo, satis est, exceptionem vtilem esse ad maiorem ipsius regulae declarationem & expressionem, licet regula ipsa exceptum casum minime comprehenderet. l. quae dubitationis. ff. de regul. iur. Vnde absonum est, asserere regulam in hac quaestione latius adsumi & extendi, quia alioqui exceptio inutilis foret, cum non mediocrem vtilitatem afferat respectu maioris expressionis. Tertio, exceptio ad hoc e regula fit, vt eam restringat, non vt eam extendat. l. 1. ff. de reg. iur. fieri ergo non potest, vt virtute exceptionis regula non complectatur id, quod exceptione non apposita, nequaquam complecteretur. l. legata inutiliter. ff. de legat. 1. Nam quo ad iuris dispositionem, licet exceptio debeat fieri de contentis sub regula, non tamen continetur sub ea, nec disponitur secundum regulam. cum in exceptione seruanda sit decisio contraria regulae, & sic regula in exceptionibus perdit officium suum. l. 1. ff. de regu. iur. notant Dynus. gl. & alij in rub. de regu. iu. adducitur communiter tex. in l. in his. ff. de legibus. in his, inquit, quae contra rationem iuris statuta sunt, non possumus sequi regulam iuris. quo in loco Accursi. & Doct. intelligunt, in his, id est, in exceptionibus. Sed id, vt & hoc obiter adnotemus, falsum est, cum exceptiones a iure fuerint statutae secundum rationem iuris, & a ratione iuris procedant, non contra iuris rationem, quod & Ferrarius aduertit in l. 1. ff. de regul. iur. Quarto fortis instat consideratio, ex qua satis esse constat, exceptionem aptari posse regulae iuxta eius latissimum, & literarium sensum, licet non aptetur secundum interpretationem & restrictionem ipsi regulae a iure adhibitam, siquidem vti superius adnotatum est, sufficit exceptionem regulae conuenire secundum quid, nec praecise est necessarium eam in omnibus a materia regulae deduci. Vnde in hac, quam tractamus quaestione, opinio Anchar. maioribus rationibus fulcitur. Illa etenim verba, do tibi mandatum ad omnia mea negocia, ad literam quaecunque negotia, etiam exigentia mandatum speciale comprehenderent, nisi a iure restringerentur, & ideo exceptio per priuatum ab his generalibus verbis apposita satis est, quod aptari possit regulae ad literam intellectae seclusa rigorosa iuris interpretatione. Quam ob rem ea exceptio plurimum operatur, inspecta vulgari & communi literae significatione, nec ad alios effectus, qui alieni sunt a mente disponentis, trahenda est, tandem fit, vt secundum opinionem Ancha. regulae significatio adsumatur nec late, nec stricte, sed secundum iuris communis sensum & interpretationem, quibus rationibus ea opinio verior videtur, tametsi contraria magis communis sit, & eam sequatur Alexan. consil. 216. lib. 2. nume. 29. Quae tamen ita accipienda est, vt procedat, quando ipsius regulae verba apta sunt ad comprehendendum illos casus, ad quos exceptionis ratione extenditur, non alias. Quod omnes sentiunt, qui communem sententiam sequuntur, & in specie Paulus Castren. in d. l. in his. vbi pulchrum exemplum ad ducit. Aduertendum tamen est Carol. Moli. virum alioqui oculatissimum, lapsum fuisse, dum in d. consi. Alex. 36. & scholijs ad Dec. existimat in dict. l. generali. §. vxori. argentum, quod exceptum fuit a legato generali, minime in legato contineri, & si non fuisset exceptum, nam quo ad proprietatem id verum est, quantum ad legatum generale vsusfructus, de quo ibidem agitur, omnino falsum, quia si non fuisset argentum exceptum, veniret in legatum, sicut & aliae res domi existentes. Quinta conclusio & vltima, quo ad §. vxori. Hypotheca seu obligatio generalis aut vniuersalis, tacita siue expressa ad certum tamen locum restricta minime continet res venales, inibi existentes, nisi aliud deprehendi possit ex verbis & mente disponentis. prior pars probatur in l. debitor. ff. de pignorib. posterior in l. cum tabernam. ff. eo. tit. Bal. sensit in l. certi iuris. 6. q. C. locati. tradit late Anton. Fanen. de pigno. 2. part. 4. memb. nume. 166. His, quae de interpretandis vltimis voluntatibus testatorum aduersus facilem & vulgarem ipsius literae sensum diximus, proxime accedit e[art. 10]gregium Pauli Iurisconsulti responsum in l. si quis ita legauerit. ff. de auro & argent. leg. Si quis ita legauerit vxori meae mundum, ornamenta, seu quae eius causa paraui, do, lego, placet, omnia deberi, sicuti cum ita legatur, Titio vina, quae in vrbe habeo, seu in portu, do, lego: hoc enim verbum scilicet, seu, ampliandi legati gratia positum est. Haec sane sunt Iurisconsulti verba, ex quib. adnotari solet dictionem, seu, vltimae dispositioni appositam, non disiunctiuam, sed coagmentatiuam esse, eamque potius copulare, quam disiungere, & vtrunque ex ea deberi. Sic Alexander ab Alexandro dierum Genial. lib. 2. c. 3. cum ita quidam legasset, fundum suburbanum, seu edes meas, que in via lata sunt Titio lego, respondit authoritate Pauli vtrunque Titio deberi, atque ita a iudicibus sententiam latam fuisse scribit, quia verbum, seu, ampliandi legati causa positum est. Idem Bar. & Alberic. in dicta l. si quis ita. vbi Bar. notat, id procedere fauore legatorum. Idem Anton. in c. inter caeteras. de rescript. Cynus & alij, praesertim Bald. 9 opposit. Paul. Castren. & Iason in l. cum quidam. C. de verb. sign. 2. col. Alex. consi. 193. lib. 2. Cremensis in singu. 56. Bart. in l. si is qui ducenta. §. vtrum. 6. opposi. ff. de reb. dub. gloss. singu. in cap. ego Ludouicus. 63. dist. Bart. in l. cum quis decedens. §. vlti. ff. de legat. 3. Archi. in c. statutum. §. cum vero. de rescript. in 6. col. 1. Iason in consil. 64. num. 2. lib. 1. Ludouic. Lusitanus in l. 1. ff. de reb. dub. fol. vlt. col. 1. Alcia. in l. saepe. vers. at cum. ff. de verb. signifi. quorum opinio Communis est secundum Socin. in d. §. vtrum. colu. 2. Nec refert, concipiatur legatum per verba singularis, an pluralis numeri ex mente eorum, qui communem sequuntur: Licet Iason dubitauerit in d. l. cum quidam. omnes etenim frequentissime dum hanc sententiam exemplis explicant, vtuntur numero singulari, & rebus ita distinctis, vt vna sub altera minime contineatur. Sed in contrariam sententiam quod dictio, seu, etiam in vltimis voluntatibus accipienda sit disiunctiue, non in vim & significationem copulae, probatur ex eo, quod propria vis & significatio huius dictionis ea est, vt disiunctim accipiatur. l. 1. §. sublata. ff. ad Trebelli. l. generali. C. de sacros. eccles. est enim disiunctiua particula, qua iungimus ea, quorum alterum, non vtrunque affirmamus. Cicero pro Quintio: quemadmodum solent homines nobiles, seu recte, seu perperam facere coeperunt, ita in vtroque excellunt, vt nemo nostro loco natus adsequi posset. deinde in legatis debet interpretatio adsumi in eum modum, quo haeres minus grauetur. l. vnum ex familia. §. si rem. ff. de legat. 2. igitur dictio, seu, non debet adsumi aduersus propriam eius significationem & fauorem haeredis vt legatum extendat. Vnde a communi sententia recedunt Bald. Deci. Mari. Socin. & Ripa nu. 44. in d. c. inter caeteras. Bartol. Soci. in d. §. vtrum. Rogerius antiquus interpres in d. l. si quis ita. & Carol. Molinae. in scholijs ad Alexan. in dicto consi. 193. Non obstat text. in d. l. si quis ita. si quidem mirum esse non debet, in ea specie dictionem, seu, non disiungere, sed copulare, quia sit apposita inter duo, quorum vnum sub altero contineatur, & ideo tunc vim habet copulatiuae, nam electa ea parte, quae vtrunque complectitur, virtus alternatiuae seruatur, & vtrunque expressum legatarius adsequitur. Hoc patet in priori illius responsi parte. lego, inquit testator, vxori meae mundum, ornamenta, seu quae eius causa paraui, quis, obsecro, non videt ornamenta, & mundum contineri sub his, quae vxoris causa parata fuerint? Quo fit vt omnia debeantur legatariae, cum inibi alternatiua fuerit apposita inter genus & speciem: mundus etenim & ornamenta muliebria omnino pertinent ad ea, quae vxoris causa parata sunt, & ideo tanquam sub genere, sub his, quae vxoris causa parauerit testator, continentur. l. argumento. §. ornamenta. ff. de au. & arg. leg. Nec poterit quis dicere mundum & ornamenta muliebria, quae in d. l. si quis ita. priori parte alternatiuae nominantur, necessario non comprehendi sub his, que vxoris causa parata fuerint. Poterat enim testator habere mundum, & ornamenta muliebria, quae tamen vxoris causa non parauerit. Quia frequentius est, haec a testatore parari vxoris causa, & quamuis ita esset, quod mundum & ornamenta muliebria alia, quam vxoris causa parata habuerit testator, ad ea legatum referendum non est, inspecta testantium mente, & si referendum esset, non esset locus Iurisconsulti responso. Hic idem intellectus posteriori dicti responsi parte instruitur, vbi testator ita legauit. Titio lego vina quae in vrbe habeo, seu in portu. Idem enim est de portu, quod de vrbe, & appellatione, ac sub dictione vrbis, & portus venit eidem vrbi proximus. l. Caesar. ff. de publi. capi. vbi periculum. §. porro. de elect. in 6. & eleganter Bal. in l. ex facto proponebatur. ff. de haere. insti. vbi scribit, legato vino, quod in vrbe est, vel habet testator, venire in hoc legatum vinum, quod & in portu testator ipse habebat, quod probari in d. l. si quis ita. Roma. adnotauit in sing. 546. & licet non ita expressim hoc deduxerint, hunc tamen intellectum Iurisconsulto germanum & proprium esse censent Deci. & Ripa in d. c. inter caeteras. ex eo potissimum, quod alternatiua apposita inter genus & speciem, inter totum & partem subiectiuam, seu praedicamentalem, vim habet coniuncte. Bar. communiter receptus in l. 1. ff. de reb. dub. per text. in l. Quintus Mutius. ff. de aur. & arg. leg. l. sepe. §. cum vero dici. ff. de verb. signi. & maxime vers. cum dicimus, quod dedi. &c. Cui opinioni refragatur satis erudite Lud. Lusit. in d. l. 1. foli. pen. contendens communem sententiam non probari in d. l. Quintus. nec in d. l. saepe. quod subtiliter ostendit. Sed pro communi sententia vrget ea ratio, quod si legatarius genus ipsum alternatiue elegerit, sub ipso speciem disiunctiue nominatam capit, & ideo vtrunque capiet, atque in effectu ipsa disiuncta coniunctae vim habet. Et preterea non admodum improbatur communis omnium adnotatio per tex. quem Lusitanus existimat omnino contrarium esse. in l. Pediculis. §. Argento potorio. adiuncta l. cum aurum, quae alia incipit: & si non sunt claui. §. infecti. vers. si cui escarium. ff. de au. & argent. legat. quae quidem loca ita inducit. scribitur in dicto §. argento potorio. Quod si cui legatum fuerit argentum potorium, seu escarium, spectandam esse consuetudinem patrisfamilias in his, quae dubium est, cuius generis sint, non etiam in his, quae certum est eius generis non esse. Ex quibus constat, non venire in hoc legatum conceptum apposita dictione, seu, argentum potorium & escarium, & tamen in dict. vers. si cui. apparet, escarium argentum etiam potorium continere. Si cui, inquit, escarium argentum legatum sit, solum debebitur quod ad epulandum in ministerio habuit, id est, ad esum & potum, vnde & de aquiminario dubitatum est, & puto contineri, nam & hoc propter escam paratur. Haec sunt Vlpiani verba. haec inquam inductio, ni fallor, nequaquam conuincit communem opinionem falsam esse. Primum etenim constat id dicto §. argento potorio, ea verba Iurisconsulti esse, non testatoris, nec legatum ibi scriptum fuit adiecta dictione, seu, Argento, inquit, potorio vel escario legato, quasi dixerit, cum ab aliquo legatum fuerit argentum escarium, vel legatum fuerit argentum potorium. deinde verum est, argentum escarium continere argentum potorium, quod ad epulandum testator in ministerio habuit, non autem omne argentum potorium, illud nempe, quod ad epulas minime pertinebat. Sic sane in dicta l. pediculis. §. argento. non fuit scriptum legatum a testatore apposita dictione alternatiua, vel disiunctiua. & licet ita scriptum foret, non est omnino certum, argentum escarium, veluti genus potorium continere. Imo & si argentum escarium, vt genus, potorium comprehenderet, non potest vere deduci ex dicto §. argento potorio. in id legatum vtrunque argentum, & escarium & potorium non venire: siquidem consuetudo testatoris spectanda est ad hoc, vt dignoscatur quod sit argentum escarium & potorium, cum hoc, non aliud veniat in legatum. Quanquam maximum argumentum est, argentum escarium vt genus, potorium non continere, quod Iurisconsultus scribit in ea l. pediculis. versi. quidam primipilaris. legato argento escario, dubium fuisse, an in legatum venirent vasa argentea, quibus testator potabat & edebat, & responsum est, ea in legato contineri. Sed profecto, si argentum escarium etiam vasa potoria indistincte contineret, nulla ratione poterat controuerti, an vas argenteum potorium, simul & escarium in legatum veniret, cum alioqui potorium tantum in legato contineretur. quibus exacte pensitatis, non video ex dictis Iurisconsultorum responsis, communem adsertionem posse refelli. # 6 ARGVMENT. CAP. VI. Vbi de paupertate, aut diuitijs tractatur, cui incumbat qualitatis huius probatio. SVMMARIVM. -  1 Praesumptio iuris transfert in aduersarium onus probationis, etiamsi is reus sit. -  2 Allegans paupertatem, vel diuitias proprias, seu alterius: tenetur eam qualitatem probare. -  3 Paupertas probatur eo ipso, quod allegatur, Titium habere tot bona, & non plura, nisi contrarium probetur. -  4 Intellect. text. & eius, quod Accursius adnotauit in l. cum de lege. ff. de probat. -  5 Petens alterius tanquam intestati haereditatem, satis probat intestatum decessisse eo ipso, quod hoc allegat, nisi contrarium probetur. & inibi examinantur verba Bart. in l. is potest. ff. de acquir. haered. -  6 Qui petit alterius haereditatem, dicens, se illi intestato esse consanguineum proximiorem, eo ipso hoc probat, donec aliud appareat. -  7 Vxor tenetur probare arrbas sibi promissas non excedere decimam bonorum mariti partem. -  8 Paupertas qualiter probetur, & ibidem late examinantur a Bartolo scripta in l. si constante ff. soluto matrim. quaestio. 1. & 2. CAPVT VI. SAEPISSIME in iudicijs, ac controuersijs forensibus oportet discutere, sit ne quis diues an pauper? habeat, habuerítue bona tempore mortis? & tunc solet dubitari, cui litigantium, reo an actori onus probandi hanc qualitatem incumbat, cum eo non [art. 1]probante, qui probare tenetur, alter sibi suffragantem habeat iuris praesumptionem, quae in aduersarium transfert probandi onus. Paria etenim sunt, vel quod quis probet, vel quod habeat praesumptionem iuris pro se, cum ea praesumptio iuris dicatur probatio liquidissima: tex. in l. licet Imperator. ff. de lega. 1. vbi Alex. & Ias. in gl. in l. si tutor petitus. C. de peri. tuto. gl. in l. 2. C. de errore calculi. l. si credi. C. de pign. actio. l. in testa. C. de testa. mili. notat Bar. in l. in illa. ff. de verb. obli. in fi. facit tex. in l. ab ea. ff. de probat. & est optimus in l. si extraneus. vbi Alberic. Fulgo. & Ias. 6. notab. ff. de condict. ob caus. text. & ibi Abb. in cap. quia verisimile. de praesumpt. plura Hippol. in singul. 451. idem in l. 1. §. si quis dicatur. ff. de quaestionibus, & in rub. de probatio. nume. 183. Felin. in rub. de probat. col. 1. Alciat. de praesumptionib. 3. parte. num. 3. Plurimum ergo refert, scire, an quis praesumatur diues, an pauper, vt sciamus, quis teneatur diuitias, vel paupertatem probare, qua in re due solent discuti opiniones, quarum prima sic ad quaestionem respondetur. Qui diuitias, vel paupertatem allegat ad propriae intentionis comprobationem, eam qualitatem probare tenetur, siue is actor sit, siue reus, ea ratione, quod qui aliquid asseuerat, id verum esse, [art. 2]ostendere tenetur. glo. in l. si vero. §. qui pro rei qualitate. ff. qui satisd. cogant. quae alibi non reperitur secundum Bald. ibi. est ordinaria secundum Aretin. in l. maritum. col. 1. ff. sol. matrim. commendat Bald. in l. non prius. C. quando fisc. vel priuat. in princi. Decius consi. 120. Soci. consi. 24. lib. 1. col. antep. Roderic. Xuares in l. 1. tit. De las arras. versi. circa hanc. Hanc opinionem fatentur communem esse eam sequuti Bologni. consi. 59. col. pen. & Alciat. de praesumptio. reg. 2. praesumpt. 27. nume. 4 probatur, nam qui seipsum vt pauperem a munerib. excusat, eam qualitatem probare debet. l. cura. §. deficientium. ff. de munerib. et honor. §. item propter. Inst. de ex. cusat. tutor. Sic patronus petens vt pauper alimenta a liberto, probare debet paupertatem. l. vlt. ff. de liber. agnoscend. & qui alium reijcit tanquam pauperem, id probare debet. l. si creditores. §. vltim. ff. de priuileg. credito. l. prima. §. si magistratus. ff. de magistrat. conueni. l. ex persona. C. de probatio. & in l. non est necesse. C. eo. tit. Deinde hoc constat, quia nemo nascitur diues, cap. sicut hi. 47. dist. Aretin. consi. 66. col. 6. Lucas a Penna in l. 2. col. 6. C. quand. & quib. quarta pars debeatur. Vnde qui diuitias ad aliquid obtinendum, aut ad excusationem allegauerit, eas probare tenetur, ad idem l. non prius. C. quando fisc. vel priua. non prius, inquit Imperator, ad eos, qui debitoribus fisci nostri sunt obligati. Actionem fiscalem extendi oportere, nisi poterit probari, principales reos idoneos non esse, certissimi iuris est. optimus text. in l. cum de lege. ff. de probat. vbi probare tenetur haeres quantitatem rerum testatoris, cum allegat haereditatem soluendis legatis non sufficere, & ideo Falcidiam deducendam esse. Secunda opinio pass im ad huius quaestionis resolutionem tradita adseuerat, allegantem paupertatem ad aliquid obtinendum, eam legitime probare eo ipso, quod asseruerit, eum tot bo[art. 3]na habere & non plura. Nam qui eum plura bona habere dixerit, id probare tenebitur. glo. insignis in d. l. cum de lege. vbi Angel. Bar. in l. 1. §. si vsusfructus. ff. de l. falci. idem Bar. in l. si constante. quaest. 1. ff. solut. matrim. Quo in loco hoc verum esse censet, etiamsi de maximo tractetur praeiudicio. quam sententiam communem esse fatentur Corneus in l. vlti. §. licentia. C. de iure deliber. Ripa in d. l. si constante. num. 18. vbi Alex. nu. 7. scribit, eam in praxi esse maximae authoritatis. Fatetur etiam esse communem Carol. Ruin. consi. 91. colu. 2. lib. 5. eamque defendit Ioan. Crot. in d. l. si constante. 2. lectione. nu. 34. idem tenet Guido Papa. q. 142. & Fel. in c. ad aures. nu. 4. de rescript. ex eo, quod quilibet praesumitur pauper. Probatur item ex eo, quod negatiua propria natura sit difficillimae, & sane impossibilis probationis. c. bonae. in 1. de elect. c quoniam contra. vbi Lanfr. & Dec. in princi. de probatio. l. actor. C. de probat. c. super hoc. de renuncia. late Ripa in cap. cum ecclesia. de causa poss. & propri. num. 70. Ioan. Igneus in l. necessarias. §. non alias. ff. ad Syllani. nu. 58. & ideo eius probatio non incumbit eam alleganti. Quam ob rem praedicta Accur. & Bar. opinio vera videtur, quam etiam communem esse asserit Alciat. de praesumptio. reg. 3. praesumpt. 20. & constat ex notatis per Alexand. in rub. ff. de noui oper. nunciat. col. penu. & eam itidem in praxi seruari scribit Bald. consi. 318. lib. 1. nu. 2. Idem & communem esse fatetur Curti. Senior consi. 27. col. 9. versi. sed contra praemissa. Quod verbum esse maximi momenti apud iudices ignaros asserit Ripa in dict. cap. cum ecclesia. nume. 84. Verum huic sententiae obstant plura, Primum locus Iurisconsulti in dicta l. cum de lege. cuius haec sunt verba. Cum de lege Falcidia queritur, haeredis probatio est, locum habere legem Falcidiam: quod cum probare non potest, merito comdemnabitur. Ex quibus verbis apparet, onus probandi haeredi incumbere. Et profecto si locus esset communi opinioni, probationis onus potius esset legatariorum, quam haeredis. Et praeterea si admittatur eadem opinio, minime continget, heredem non posse probare locum fore legi Falcidiae, cum facillima sit peream adsertionem probatio, & tamen Iurisconsultus praemittit, haeredem condemnandum esse si non possit probare. Secundo communis opinio falsa videtur, quia assertio illius, qui probare tenetur, probatio non est. l. eum qui. in princi. ff. de iureiur. Tertio est ad idem text. optimus in l. si creditores. ff. de priuileg. credit. vbi qui allegat aliquem pauperem esse, nec idoneum facultatibus, id probare tenetur. Quarto hoc apparet, nam eo casu, quo quis probare tenetur, non dicitur probasse ex eo, quod contrarium non probetur ab aduersario, nisi adsit praesumptio iuris, vel quid simile, quod possit persuadere ipsum ita probauisse, vt nisi contrarium probetur debeat obtinere. tradit Alex. in Scholijs ad Bart. in l. quoties. §. 1. versi. sed errore. ff. de haered. insti. ita intelligens gl. in c. pen. de except. & in cap. Sanctorum. de praescript. & in l. 1. C. de testam. mili. tex. in l. 2. C. qui testam. facer. possunt. l. super seruis. C. qui manumit. non possunt. & similes, a quibus solet adnotari, aliquid probatum esse eo ipso, quod contrarium probatum non fuerit. Ex his etenim deducitur, Barto. conclusionem non posse iure procedere, nec in praxi admittendam fore, etiam si frequentiori doctorum calculo recepta sit. Nec quidem desunt authores, quib. Bar. sententia displiceat, nam eam reprobant, existimantes iure non procedere Paul Cast. in l. Maeuia. §. vlt. ff. solut. matri. Imol. Aret. Roma. Alex. nu. 7. & Ripa nu. 18. & contrariam veriorem esse. in d. l. si constante. sic & opinionem contra Bar. dicit tutiorem esse Carol. Ruinus d. consi. 91. quibus & hi subscribunt, quos statim referam ad intellectum. gl. in dict. l. cum de lege. quae Bartolo suffragari videtur. Non obstat gloss. in dicta l. cum de lege. quia inibi haeres reus erat, & ideo mirum non est, si ei satis fuerit asserere, tot & non plura bona esse in [art. 4]haereditate, cum actoribus legatarijs onus probandi incumbat, quod scribit Imol. in dicta rubri. de noui oper. nunciat. & sequuntur alij. Hoc tamen non conuenit, cum ex eo, quod & si haeres reus sit, ei incumbit probatio eius qualitatis, quam allegat ad propriae intentionis exceptionem fundandam iuxta not. in dicta l. actor. & in l. 1. ff. de except. & in cap. cum inter. eo. titu. in l. in exceptionibus. ff. de probationi. tunc etiam quod hic intellectus repugnat Iurisconsulto, qui probationem haeredi incumbere expressim scripsit. Quam ob rem haec interpretatio non est admittenda, cum nec conueniat legi nec vera sit. Qua ratione aduertendum est diligenter, quid senserit Accursius, is etenim dum citat text. in l. vlti. §. licentia. C. de iure deliberan. manifeste ostendit, tunc admittendum esse, quod ipse respondit, cum haeres confecto inuentario, seu repertorio rerum testatoris, asseruerit, tot legata relicta fuisse a testante, totque bona in eius haereditate mansisse, quot in eo repertorio censentur, & non plura. Nam cum maxima sit praesumptio iuris in repertorij, & inuentarij fauorem, legatarij, qui plura dixerint bona a testatore relicta fuisse, id probare tenebuntur propter iuris satis vrgentem praesumptionem, quae fauet haeredis assertioni, quae probationis vim obtinet: Atque ita est intelligenda glo. in d. l. cum de lege. & quod ab Barto. & alijs collegerunt, secundum Imolam Alexand. colum. penult. & Francisc. Niconitium in rub. ff. de noui oper. nunciatio. num. 269. Imol. Alexand. nume. 7. Aretin. Iason. nume. 131. Ripam nume. 20. & Crottum. 1. lectione. nu. 9. in d. l. si constante. Alex. & Aret. in l. in illa. col. penul. Alex. in l. decem. col. 5. ff. de verb. oblig. Iason in §. item si quis in fraudem. num. 70. de actio. eundem in d. §. licentia. Alciat. regu. 3. presumpt. 20. Iacobinum in d. l. cum de lege. Socin. Iuniorem consilio 26. lib. 2. Roderic. Xuares in d. l. 1. versi. circa hanc partem. fol. vlt. & Ripam in d. cap. cum ecclesia sutrina. nume. 83. quorum opinio, ni fallor, Communis est, & procedit, quia alioqui sequeretur, quod haeres subtraxisset bona haereditaria, hoc vero delictum praesumendum non est, inuentario confecto. l. merito. ff pro socio. Ex his poterit tractari, qualiter sit accipiendum, quod Ias. in d. §. licentia. & in d. l. si constante. scribit, dicens, gloss. in d. l. cum de lege, volentem, negatiuam probari per assertionem negantis veram esse, vbi pro neganti adest iuris praesumptio non alias. Nam & Alci. dict. praesump. 20. existimat, non requiri necessario iuris praesumptionem, vt negatiua per negantis assertionem probetur, sed satis esse quandam simplicem suspicionem, quae minor sit iuris praesumptione. Ego sane aliter quaestionem istam intelligendam esse censeo: siquidem is, qui tenetur probare negatiuam, eam probare plene debet eo modo, quo melius probari iure potest arbitrio iudicis, nec eius assertio sufficiet, nisi iuris praesumptione comprobetur, qualis ea est, quae ex confecto inuentario deducitur, cum ab ea scriptura solenniter praemissa, donec probetur contrarium sufficiens probatio in haeredis fauorem moriatur. Vnde fit, vt eo casu, quo negatiua probanda est, non sit satis probata per negantis assertionem. Secundo hinc constabit, an verum sit, quod plaerique existimant, petentem haereditatem alicuius, eo quod ipse intestatus decesserit, satis probare intestatum decessisse, eo ipso, quod hoc asseuerauerit, nisi contrarium probetur, quasi habeat pro se praesumptionem iuris, quae dictet, prae[art. 5]sumendum esse indubio, quem intestatum decessisse. Huius opinionis authores censentur Bart. num. 25. Alex. 19. Ias. 84. in l. is potest. ff. de acquiren. haered. Alex. Corneus, Iason, Riminald. col. 2. Curtius Iunior nume. 5. Hieronym. cagnolus num. 64. in l. si emancipati. C. de collatio. Guliel. Bened. in cap. Raynucius. verb. & vxorem nomine Adelasiam. nume. 3. & verb. testamentum. i. in princi. de testam. Curci. Senior. consil. 27. colu. 9. versic. sed contra praemissam. Guido Papae in tracta. de praesumptio. nu. 118. Quibus suffragari videtur, quod facta non praesumuntur. l. in bello. §. factae. ff. de capti. Ergo cum testamentum ad factum pertineat, praesumendum non est, quenquam testatum decessisse. Haec vero ratio parum vrget, siquidem ex ea sequitur, non praesumi factum fuisse testamentum, & ideo allegantem testamentum, id probare debere, non tamen ex hoc infertur, praesumi testamentum factum non fuisse, & ideo allegantem, intestatum aliquem decessisse ad eius intentionem probandam, non teneri id probare: vtrunque enim manet absque aliqua iuris presumptione. Quam ob rem, qui dixerit, aliquem intestatum decessisse, non videtur immunis ab onere probandi, saltem non conuincitur praedicta ratione, nec probatur Doct. communis opinio, maxime quia iuxta Bar. communiter receptum in l. in illa. ff. de verb. oblig. is qui allegat, aliquid factum non fuisse, ad obtinendum, vel ad fundandam propriam intentionem probare, quod asseuerat, tenetur meliore modo, quo possit l. penul. §. docere. ff. ne quis eum, qui in ius vocat. est. l. si quis consortium. C. de fabricens. lib. 11. l. magis puto. §. ne passim. ff. de reb. eorum. gl. in cap. bonae. in 1. & ibi Abb de elect. & in c. dudum de praesumpt. Deinde Bart. cui caeteri consentiunt, & quem huius sententiae primum authorem esse existimant, non adserit id, quod communiter adnotatur. Is enim scribit, petentem hereditatem alterius intestati, satis probare, aut certum esse, eum intestatum decessisse, si communis opinio vulgi habeat, eum intestatum mortem obijsse. Quo quidem casu communis illa vulgi aestimatio maximam praesumptionem exhibet, dicenti, defunctum intestatum decessisse, & ea ex causa mirum non est, onus probandi hanc negatiuam ei non incumbere. Adhuc tamen, ne tot Doctorum authoritati succenseamus ex Bartolo hoc adnotantium, eius verba, vt vulgo circumferuntur, adijciam. Sed hoc, quod dicit ab intestato, illa est mere negatiua, scilicet quod testamentum non fecit, qualiter ergo hoc scire poterit? Respondeo ex opinione communi, quantum cum veritate concordat vt dicto §. quod dicitur. si vero communis opinio est, quod testamentum non fecerit, eo ipso quod hoc allego, scilicet testamentum non factum, probata est intentio mea, nisi per aduersarium aliud probetur, vt l. cum probatio. & ibi notat de probatio. Sed si opinio est quod testamentum fecerit, tamen non reperitur, &c. Ex his verbis apparet, primum & secundum casum eundem esse, & idem a Bart. responderi in versi. si vero. quod responderat in versicul. ex opinione communi. & hoc repugnat proprietati dictionis, si vero, quae distinctum casum ostendit saltem in facto. Erit profecto fortasse verior lectio ea, quae tria in responsione absoluit. Primum quando est communis opinio quod testamentum non fecit. Secundum, vbi communis opinio nihil dictat, nec aperit, testamentum defunctum non fecisse. Tertium quid quando communis opinio habet, testamentum factum fuisse. sic sane apud Bartol. versic. si vero, legendus erit in hunc modum. Si vero communis opinio non est, quod testamentum non fecerit, eo ipso quod hoc allego, scilicet testamentum non factum, probata est intentio mea, nisi per aduersarium aliud probetur vt l. cum de lege. & ibi not. supra de probatio. itaque iuxta literam istam merito Bart. pro communi opinione adducitur. Verum quod magis candem sententiam comprobat, & a fortissimis obiectionibus tutatur, illud est, quod praesumitur, quenquam in dubio intestatum mortem obijsse. Que quidem praesumptio in aduersarium transfert onus probandi. hoc deduci potest ex l. si emancipati. C. de collat. quam Roman. ibi conatur ad contrariam partem inducere. Haec sunt eius verba. Si emancipati, vtrique a patre fuistis, collatio cessat, sin autem frater tuus in potestate patris mortis tempore fuerat, nec vllum testamentum relictum, vel nouissimum iudicium communis patris, teque emancipatum probatum fuerit, ab intestato te ad successionem paternam venientem, ad collationem forma perpetui edicti certo iure prouocat. Hactenus Imperator in hunc sensum, ab intestato collationi locus est inter vos fratres, si nec probatum fuerit testamentum aliquod a patre conditum, nec te emancipatum fuisse. Igitur sicut collationem recusans tenetur probare, se emancipatum fuisse, quia praesumitur patria potestas, ita & tenebitur probare patrem testamentum fecisse, non alia ratione, quam quod praesumatur eum decessisse intestatum, quod Curtius Iunior in d. l. si emancipati. aduersus Rom. considerat, contrarium nempe non praesumi quem intestatum decessisse, & id allegantem probare plena probatione debere tenent Roma. & Deci. in d. l. si emancipati. col. 2. Aretin. in l. sed si de sua. nu. 4. ff. de acquir. haered. sensere Bar. in cons. 90. num. 10. & Specul. titul. de testament. §. sequitur videre. nume. 16. quorum opinio fulcitur his, quae modo explicuimus aliquot contra communem considerantes. Et nihilominus prior sententia, quia frequentiori calculo probata, aequior est & fortasse verior, in praxi obtinebit. Tertio ab eadem radice procedit quod Cuma. scribit in d. l. is potest. & in l. sed si de sua. eod. titul. [art. 6]tenens, agentem ad alterius haereditatem tanquam ab intestato sibi delatam, eo quod proximior consanguineus sit, satis probare, se esse proximiorem consanguineum eo ipso, quod probat se esse consanguineum, atque asseueret, & dixerit, nullum esse defuncto proximiorem. Nam ex assertione ista dum contrarium probatum non fuerit, praesumitur a iure, actorem esse proximiorem consanguineum. Cumano subscripsere Alexand. numer. 15. Iason numer. 83. in dicta l. is potest. Ludouic. Roman. in l. haeres institutus. in fine. ff. de acquirend. haered. Quasi non probato, quod defunctus liberos, aut proximiores consanguineos habeat, sit maxima presumptio in actoris fauorem. ad idem facit quod Rip. post Angel. in l. ex facto § si quis autem. numero 9. adnotauit, substitutum Sempronio ea conditione, si sine liberis decesserit, mortuo Sempronio posse agere ad fideicommissum, asserendo, eum sine liberis decessisse, & aduersario incumbere probationis onus. Et licet Paragraphus ille, Si quis autem. pro Cumano citetur, vere nihil probat, quemadmodum statim dicemus eo capit. quo tractabimus interpretationem. l. si inter. ff. de rebus dub. Sicut nec Cumano suffragantur tex. in l. si auiae. C. de succes. edict. & l. amitae. C. com. de successioni. Tandem plurimum isthaec opinio ab ea, quam proxime communem esse diximus, pendet. Et nihilominus Cumani sententiae aduersantur. Aretin. in dicta l. sed si de sua. num. quarto. Ang. Aret. in §. actionum. de actionibus. column. vltim. Socin. Iunior con si. 26. lib. 2. sensit hoc ipsum Speculat. titu. de testa. §. sequitur videre. numero 16. Sed quia praecedentem dicimus magis communem videri, opinio Cumani admittenda est, vbi actor probat, se consanguineum esse defuncti in certo consanguinitatis gradu, non enim sat erit probare simpliciter consanguinitatem. sicuti Cuma. & alij sentiunt, & in specie tradit eleganter Deci. consi. 321. nu. 13 Quarto, ex premissis deducitur intellectus ad regias constitutiones, quibus cautum est, arrhas vxori a marito in praemium pudicitiae virginalis, vel vidualis dandas, non posse excedere decimam partem bonorum, quae eo tempore maritus ha[art. 7]bebat. l. 1. tit. 2. libro tertio. fol. 50. Tauri. Dubitari etenim solet: vxore agente ad arrharum solutionem, an ea teneatur probare, quantitatem promissam arrharum titulo non excedere decimam bonorum mariti partem. Qua in re cum ipsa vxor arrhas sibi promissas simpliciter petat, & aduersarius obijciat, non potuisse eam quantitatem promitti, quia maritus non habebat tot bona, ex quibus arrhae promissae pro decima tantum parte deducerentur, videtur non vxori, sed reo incumbere onus probandi, arrhas decimam partem excedere, & sic oportebit reum probare inopiam & paupertatem mariti, respectu quantitatis arrharum. Contrariam sententiam probare conatur Rode. Xuares in d. l. 1. versi. circa hanc partem, ex eo, quod vxor, dum certam quantitatem arrharum tit. petit. censetur allegare ad propriae petitionis fundamentum, qualitatem hanc, scilicet, maritum tot bona habuisse, quot sufficerent ad arrhas illas constituendas intra decimam bonorum partem, cum alioqui eas petere non possit, & ideo hoc probare tenetur iuxta glo. in d. §. qui pro rei qualitate. Et praeterea colligit hanc sententiam ex glo. in d. l. cum de lege. ff. de probatio. quam huic dubitationi aptare contendit. Et profecto perpensa ista vltima consideratione, cum gloss. praedicta maximam authoritatem habeat, mirum non est, in praxi circa legem Regiam opinionem a Roderico relatam, receptam fuisse, tametsi non seruetur exacte. quod glo. in d. l. cum de lege. & sequaces requirunt. Prior vero ratio mihi non placet: si quidem vxor petens arrhas, & earum ratione certam quantitatem, nihil aliud allegat, nec asseuerat, maritum diuitem fuisse: imo reus aduersus vxoris actionem opponit mariti inopiam ad propriam exceptionis intentionem fundandam, vt patet. Sic & legatarij agunt aduersus haeredem ad legata, quae iure obtinere non possunt vltra dodrantem haereditatis, nec probare tenentur testatoris diuitias: haerede opponente haereditatis paupertatem: imo ei probatio incumbit. text. in dicta l. cum de lege. sicuti passim ab omnibus intelligitur, & vere intelligendus est. Quandoque tamen solet haeres mariti condemnari in ea quantitate, quae arrharum iure ab vxore petitur, etiam si ea non probet, arrhas promissas intra limites partis decimae bonorum mariti contineri, vbi adsunt aliquot praesumptiones, quibus quodam modo iudices persuadentur, promissam quantitatem decimam bonorum mariti partem non excedere, id etenim plerunque iure fit. Et idem seruatur, quando vxor arrhas possidet, & ab haerede mariti conuenitur ea ratione, quod asserat, non potuisse dari vltra decimam bonorum partem. Nam haerede mariti non probante plene, quod asserit, & sic arrhas excedere decimam bonorum partem, etiam vxore nihil probante ipsa absoluitur. Quod expressim Rode. Xua. adnotauit in d. l. 1. versi. circa hanc partem. ad fin. Et praesertim ita erit pronunciandum, quia principalis hac de re opinio non omnino vera est, imo poterit merito suspecta pluribus videri. Qualiter Paupertas probetur, arbitrio iudicis relinquitur. gloss. communiter ibi recepta in Authent. Praeterea. C. vnde vir. & vxor. Alberic. in l. nonnulli. ff. de accusatio. Bartol. quem caeteri sequuntur in d. l. si constante. numer. 14. vbi Alexand nume. 13. & Ripa nume. 30. idem Felin. in cap. si qui testium. de testib. Calcane. consi. 8. colum. 8. idem tenet, dicens, hanc opinionem communem esse Bartol. Socin. consilio 30. libro quarto. column. secunda, cui Corneus ibidem subscribit. Qua ratione tollitur controuersia, qua dubitari solet, quis dicatur pauper ad effectum, vt a testimonio repellatur. Nam ex l. 3. in princip. ff. de testib. vbi gloss. & l. 8. titul. 16. part. 3. deducitur propter nimiam paupertatem testis, eius fidem non esse integram, nec ei omnino credendum fore: idem praesertim in causis capitalibus scribunt Ioan. And. & Imol. in d. cap. si qui testium, vbi Areti. & alij, & Ioan. Crottus in tractat. de testib. numer. 24. versic. circa tertiam. Contrarium adnotante Speculatore. tit. de teste. §. 1. versicu. item si pauper. modo tortus quaestionibus testimonium pauper dixerit, cui refragatur tex. in l. diuus. §. vlt. & quod notat Bartol. in l. ex liberto. in prin. ff. de quaestio. Ex contrario, paupertatem non obesse testimonio, modo testis honestus sit, verissime, ni fallor, tradunt gloss. & ibi Flori. in dicta l. tertia. glos. & Doctor. in dicto capit. si qui testium. & in §. si testes. versi. locuples. 4. q. 3. Cynus in l. 3. que. 7. C. de reb. credit. tradit Hippol. in dicta l. ex libero. & Deci. consi. 163. Omnia tamen ista, que hac dere in vtranque partem adduci possunt, iudicis arbitrio relinquuntur. Is enim considerabit prudenter, an paupertas fidem testimonij diminuat: quantaque fides pauperi testi adhibenda sit. secundum Alberic. in dicta l. 3. in princip. Abb. Barb. & Felin. numero 8. in dicto capit. si qui testium. Aufreri. in tract. de reprobatio. testium. numero 78. sensere Iacob. Butr. & Saly. in d. l. 3. & Alex. consi. 237. lib. 6. col. 1. vnde constat, quandoque & frequentissime, testem diuitem praeferendum esse pauperi. Deci. in dicto cons. 163. co. 4. Ioan. Crottus in d. l. si constante. 2. lectione. numero 41. & ibi Ripa 33. Ex quo etiam apparet, vel iuxta praedictam resolutionem intelligendam fore, vel falsam esse glo. in auth. de haered. & falcidia. §. si vero. versic. facultatem, quam plerique passim miris praeconijs exaltant & sequuntur: dum docet, in qualibet causa etiam ciuili non posse in testem admitti eum, qui non habuerit in bonis tantum, quantum causa ipsa, quae in iudicio agitur, aestimatur. Reprobant enim eam Iason. in dicta auth. praeterea. colum. penulti. idem in dicta l. si constante. numer. 152. & ibi Crot. & Ripa. Deci. in dicto consi. 163. col. 4. Rursus idem Iason. in l. 2. in princip. ff. qui satisd. cog. Quorum rationes eo tendunt, vt vel falsum sit, quod gloss. scripserit, vel vt modo diximus intelligendum. Quamuis ab Alexand. consilio 15. libro tertio. opinio. Accursij probetur. Aduersus quos, cum nihil certum sit in hoc iure definitum, adducitur iurisconsultus in l. 1. ff. de iure delibe. text. item in c. de causis. de offic. deleg. quibus constat, tunc arbitrio iudicis locum omnino fore. quod in hac specie Bartolus sensit in dicta l. si constante. 4. col. Caeterum, paupertas probari plene potest, & sine gatiua sit eius assertio, per testes, scilicet deponentes, Titium habere tot bona, & non plura, adiecta ea ratione, quia si plura Titius haberet, testes hoc scirent, nec possent ignorare inspecta peculiari & certa scientia, quam habent de eius patrimonio. gloss. singul. in authent. de haered. & falcid. §. si vero adsunt. verb. & vidisse. quam ad id Roman. inducit consilio 245. gloss. apertior in l. 1. in princip. ff. de itinere actuque priuat. quam dicunt singular. esse Paul. in l. 1. ad finem. ff. si certum petat. & Lanfranc. Orianus in cap. quoniam contra. de probatio. num. 14. commendat. Ripa in capitul. cum ecclesia sutrina de caus. poss. & propriet. nume. 86. quod est notandum. Item satis probatur paupertas per excussionem mandato iudicis factam. text. in authent. praesenti. & ibi notatur. C. de fideiuss. & in l. vlti. ff. si cert. pet. notat Iason in dicta l. si constante. ff. solu. matrim. nume. 138. modo haec excussio ita fiat, vt diligenter inquiratur de omnib. bonis. Et haec sufficient etiam, vbi agitur de maximo praeiudicio: siquidem ex his arbitrabitur equissime iudex, paupertatem probatam esse, quae plene probanda est regulariter, & maxime, quando mulier ob inopiam viri agit ad dotem aduersus rerum, quae mariti fuerunt, possessores actione hypothecaria: licet adhuc matrimonium constet. Bartol. & ibi Doctor. in dicta lege. si constante. numero 15. quorum opinionem fatentur eam sequuti communem esse Ioan. Lupi. in capitul. per vestras. de donation. inter virum & vxorem. §. 18. numero vltim. & Bald. Nouel. de dote. par. 9. priuilegio 12. Quod si tractemus de modico praeiudicio alterius: vtpote, si constante matrimonio vxor aduersus maritum agat propter inopiam, seu quia is male vtatur bonis, ad dotis restitutionem, vel ad eius depositionem iuxta l. vbi adhuc. C. de iure dotium dicta l. si constante. cap. per vestras. satis probabitur mariti paupertas per vulgi opinionem. Bartol. in d. l. vbi adhuc. & in dicta l. si constante. 2. quaestion. quem caeteri frequentissimo consensu sequuntur ibidem. & Ioan. Lupi in dicto §. 18. nume. 31. gloss. communiter recepta in dicta l. vbi adhuc. Et licet tex. in dicta l. si constante. requirat, euidentissimam inopiae probationem, atque vbi euidentissima probatio exigitur, minime sufficiat fama, nec vulgi opinio, quemadmodum ex tex. ibi colligunt Ioan. Andrae. & Docto. in capitulo primo. de exceptio. in 6. Roman. singul. 198 Deci. in c. 1. de appella. num. 23. Felin. in rubri. de probatio. colu. 2. & 3. Ex quibus apparet, non sufficere probationem semiplenam, quoties euidentissima probatio requiritur. Tamen secundum materiam subiectam, quae iure quasdam, ob difficultatem probationis, & ob modicam alterius laesionem, probationes admittit: probatio euidentissima ea censetur, quae in eo casu a lege sufficiens existimatur secundum Bartol. Cuman. Alexand. Crottum secunda lectione, numero 36. Ripam column. 6. in dicta l. si constante. Deci. in rubric. de probat. colum. penul. & probatur in l. in tempus. § 1. ff. de haeredit. instit. & l. si plurib. ff. de legat. 1. tradit. Hippol. in rubric. C. de probatio. nume. 7. & sequen. ac tandem ist haec Bartol. solutio communis est, sicuti dicto numer. 36. Crot tus asserit. sic Barto. ipse in dicta l. si constante. num. 11. scribit, vbi a lege requiritur euidentissima probatio eius, quod in affirmationem cadit, necessariam esse probationem, quae notorium esse ostendat, cum affirmatio notorij qualitatem commode patiatur. At si a iure euidentissima probatio exigatur, eius, quod negatiue proponitur, nec loco aut tempore restringitur, tunc non esse praecise necessariam probationem, quae notorium significet, cum ea dari nequeat, ex eo, quod negatio simplex non capiat, nec patiatur notorij probationem. l. actor. in fine. C. de probationibus. Ponit Bartol. exemplum vtriusque partis distinctionis ex eo, quod hoc capite disputamus, scilicet habere Titium tot bona, tot res, cadere potest in notorij probationem, non habere Titium bona, non patitur commode hanc notorij qualitatem. Ex quibus Bartol. verbis deducit Alexand. factum affirmatiuum, habens naturam actus transitorij, & momentanei, posse effici notorium. Quod Ripa ibi nume. 24. improbat, dicens, factum momentaneum, & transiens nequaquam posse notorium dici, nec censeri. Auth. qui semel. C. quomod. & quand. iud. idem Bart. in l. haeredes palam. in prin. ff. de testa. idem Bart. in l. ab accusatione. §. nunciatores. ff. ad Turpilli. notatur in l. ciues. C. de appellat. Verum immerito Bar. reprehenditur: primo quia ipse non agit de actu momentaneo, vel transeunti, sed de permanenti, qui proculdubio notorius esse potest, quod constat: siquidem Titium habere tot bona, plura iugera, amplum patrimonium, ad actum pertinet permanentem: non momentaneum. Et praeterea verissimum est, quod ex Bartol. Alexand. adnotauit. Nam crimina frequentissime momentanea sunt, & transeuntia, & tamen notoria saepissime censentur. cap. euidentia. de accusa. l. ea quidem. C. eo. titu. dicto §. nunciatores. gloss. in cap. de manifesta. 2. quaest. 1. Atque ita hanc opinionem sensit Bartol. in l. si vero. §. qui pro rei qualitate. ff. qui satisd. cog. quo in loco Alex. & Ias. col. 1. expressim eam sequuntur, & idem inibi eleganter Bart. Soci. dicens, communem esse, quam & Alex. sequitur in d. l. si constante. nu. 10. vbi eam esse communem asseuerat. Nec oberit text. in d. Authent. qui semel. quoniam ex eo tantum deducitur, facilius transire in notorium id, quod habet causam successiuam & permanentem, quam quod eam habet momentaneam, & transeuntem. Vnde non negat text. ille etiam hoc vltimum posse in notorium transire. Et ideo defenditur, quod Alexand. scripsit, licet id non recte a verbis Bart. collegerit. Item idem Alex. nu. 11. in dicta l. si constante. colligit ex Bart. negatiuum factum non posse notorium esse, factum autem intelligo negatiuum improprie quidem, id est, aliquid non contigisse. idem tenet Imol. in l. decem. ff. de ver. obl. & id omnino verum est iuxta sensum statim explicandum. Obijcitur etenim Bartolo, quod negatiua assertio probari potest per confessionem alterius litigantis. ca. 1. de confes. in 6. & per instrumentum, & tamen per ista notorium quid efficitur. ca. cum olim. de verb. sig. Sed haec vera sunt de notorio iuris, non de notorio facti, quod Bart. tract. vti ibi intellexere Ioan. Crot. 2. lect. n. 40. & Ripa. n. 25. Deinde aduersus Bar. adducitur text. in l. cum quidam. §. quod dicitur. ff. de acquir. haered. vbi foeminam non esse praegnantem, potest esse notorium. Sed & id locum obtinet in negatiua restricta ad aspectum, & similia signa, quibus res certa solet effici. Barto. autem loquitur de negatiua vaga secundum Iason. in d. l. si constante. nume. 140. & Ripam. nu. 25. sensit Anton. Butrius optime in capi. vestra. de cohab. cleric. nume. 37. sic intelligens tex. in cap. dudum. de elect. c. si forte. eo. titul. in 6. que contra Bart. possent induci. Vltimo Bart. refragatur, quod idem Barto. communiter receptus tradit in l. decem. ff. de verb. oblig. & in l. vltim. ff. si certum peta. & in Authen. hoc nisi debitor. C. de solutioni. scribens, posse notorium effici, & censeri, Titium non esse soluendo praemissa diligenti excussione. Ad hoc tamen respondetur, id procedere quo ad notorium praesumptionis, de quo Bart. in dicta l. si constante. non tractat, sed potius de notorio facti & veritatis, sicuti explicant ibi Iason. & Ripa. Fit igitur, vt negatiua vaga notoria esse non possit, quantum ad notorium facti & veritatis. Ex his apparet, quid dicendum sit ad id, quod Bart. in l. rebus. ad fin. C. de iure do. docet, nempe testes deponentes de inopia mariti in specie. dicta l. si constante, minime concludere, nisi addiderint, manifestum esse, maritum esse pauperem, Hoc probat ex verbis d. l. si constante. dum ibi iurisconsultus requirit euidentissimam inopie probationem. Bar. sequuntur Alex. in d. l. si constante. num. 16. & Ioan. Lupi d. §. 18. col. vl. quod dubium est, si consideremus, euidentissimam probationem in hac specie eam censeri, que iuxta materiam subiectam sufficiens sit arbitrio iudicantis: quemadmodum Bart. ipse voluit in dicta l. si constante. Et ideo, si testes asseuerantes, maritum esse inopem, aut pauperem eo modo, quo paupertas probari potest, & proprij testimonij rationem reddiderint, sufficienter probabunt inopiam viri, & paupertatem: licet non dixerint, manifestam esse mariti paupertatem, quod video placuisse Ioanni Crotto in d. l. si constante. prima lectio. numero 18. & 2. num. 44. # 7 ARGVMENT. CAP. VII. Duobus simul naufragio, ruina, aut belli conflictu pereuntibus: uter eorum praesumatur prius decessisse? SVMMARIVM. -  1 Pupillaris substitutus non est admittendus, nisi probet pupillum intra pupillarem aetatem obijsse, & nu. 6. -  2 Viro & foemina simul extinctis, an praesumatur foeminam praemortuam esse, & nu. 10. vbi Regia Partitarum constitutio expenditur. -  3 Lucri adquisitio delata, si in matrimonio vxor decesserit, locum habet viro & vxore simul ruina pereuntib. vbi late tractatur intellect. l. qui duos. §. si mulier ff. de reb. dub. -  4 Vbi lucri iam fere adquisiti resolutio fit, praemoriente altero ex duobus, qui tamen simul ruina, vel incendio perierint, adhuc obtinet conditio lucri, nec defecta censetur. -  5 Intellect. l. cum hic status. §. si ambo. ff. de dona. inter vir. & vxor. & l. si inter. ff. de reb. dub. -  6 Late examinatur intellect. l. ex fact. §. si quis autem in 1. ff. ad Trebel. -  7 Quoties ad lucri adquisitionem necessarium est, alterum ex duobus praemori altero superstite, tunc ambob. simul extinctis deficit conditio lucri. -  8 Vera ratio ad text. in l. quod de pariter. ff. de reb. dubijs & l. si inter virum. & l. qui duos. §. si maritus. l. idem est. l. sed & in illo. eod. tit. -  9 Intellectus ad tex. in l. si inter socerum. ff. de pact. dotal. -  10 Intellectus. l. qui duos. §. si cum filio. ff. de reb. dub. CAPVT VII. EXTAT Pauli Iurisconsulti responsum sub rubrica. ff. de rebus dub. in haec verba: Si inter virum & vxorem donatio facta fuerit, priore defuncto, cui donatum est, ad eum res redit, qui donauerat. Quod si simul tam is, cui donatum est, quam is, qui donauerit: questionis dicendae gratia magis placuit, valere donationem, eo maxime, quod donator non superuiuat, qui rem concedere possit. Hactenus Iurisconsultus, ex quo aperti iuris est, donationem inter vir. & vxo. validam manere, & confirmari, si vterque simul moriatur, ita, vt non constet. donantem superuixisse. Hoc idem comprobatur ex l. ex facto. §. si quis autem. ff. ad Trebel. vbi patre, & filijs simul ruina, seu naufragio pereuntibus, substitutus patri ea conditione, si sine liberis decesserit, admittitur, ac si constaret patrem post filios decessisse, censeturque conditionem predictam euenisse. Quam decisionem scribit singularem esse Socin. consil. 89. colum. 4. libro 1. [art. 1]ex ea deducens, praesumendum esse, institutum, cui datus sit pupillaris substitutus, mortem obijsse intra pupillarem aetatem fauore substitutionis, vt ei locus sit. Idem notat Deci. in capi. in praesentia. de probatio. num. 50. His accedit text. in l. qui duos. vers. si cum filio subst. §. cum bello. ff. de reb. dub. vbi liberto cum filio simul pereunte, ob fauorem patroni praesumitur filium prius, quam pater decessisse. Sic & in fauorem donationis, ne actus inualidus sit, praesumitur maritum prius, quam vxor perijsse. Quod & suaderi potest ex l. nihil interest. vbi Accursi. ff. de adult. Ex quo a quibusdam adnotatum est, [art. 2]viro & foemina aequis vulnerib. percussis, diutius ea tolerare foeminam, quam virum, quod tamen in Epitome de sponsalibus. 2. part. capi. 3. §. 4. nume. 10. in d. l. non probari ostendimus. Et nunc quatenus ad hunc tractatum attinet, verius esse videtur, simul pereuntibus foemina & viro praesumendum esse, virum diutius vixisse, & foeminae superstitem fuisse, propter imbecillitatem corporis, & quia mares robustiores sunt foeminis. text. sing. in l. qui duos. §. si maritus. ff. de reb. du. Si maritus, inquit, & vxor simul perierint: stipulatio de dote ex capitulo, si in matrimonio mulier decesserit, habebit locum, si non probatur illa superstes viro suo fuisse, igitur prius foeminam perijsse praesumendum est. Idem probatur in l. cum hic status. §. ambo. ff. de dona. inter virum & vxor. l. si possessor. §. si eodem. ff. de relig. & sumpt. funer. Speculat. in titul. de procurat. §. 1. versic. 25. Signorol. consi. 155. colum. vltim. Dec. in regul. 2. nu. 44. ff. de reg. iur. Ioan. Lup. in Rubric. de donat. inter virum & vx. §. 74. Tiraquel. 1. l. connubiali. numer. 56. & probatur in l. 12. tit. penult. par. 7. & in l. qui duos. §. vl. ff. de rebus dub. Quo in loco iurisconsultus scribit: pubere & impubere simul pereuntibus, praesumi impuberem ob imbecillitatem & debile corpus prius mortem obijsse. Que quidem si vera sunt, satis ambiguum erit, explicare, qua ratione Paulus iurisconsultus indicta l. si inter. simul eodem casu mortuis & pereuntibus viro & vxore, non praesumpserit vxorem prius decessisse, & maritum ei superstitem fuisse. Quamobrem ad plurium locorum iuris Caesarei interpretationem existimo aliquot esse expressim, & distincte proponenda, vt tandem appareat, quid in hac controuersia tenendum sit. Primum, quando lucri adquisitio necessario requirit vxorem in matrimonio decedere, & mor[art. 3]tem obire, aut a contrario, tunc viro & vxore simul ruina, vel naufragio pereuntibus, censendum est, conditionem euen isse, etiam si dubium sit, quis eorum prior mortem obierit, hoc in specie adnotauit Signorol. consilio 9. & probabitur ex his, quae ab hac conclusione statim deducentur. Primum, apparet hinc vera ratio iurisconsulti in dicta l. qui duos. §. si maritus. vbi stipulatio, vel pactum, quod decedente vxore in matrimonio dos pertineat ad maritum, obtinet locum, & admittendum est etiam si maritus & vxor simul perierint ruina, vel naufragio. Quia verum est, vxorem in matrimonio decessisse, etiam si non appareat, nec praesumamus, alterum prius mortuum fuisse. probat gloss. in primo intellectu indicto §. si maritus. verb. locum habebit. & ibi Bartol. ac caeteri Docto. idem Bartol. in l. quod de pariter. ff. eod. titul. 2. colum. Signo. in dicto consil. 9. Iacob. de Arenis, & Dynus in l. si ij, qui inuicem. ff. de donationibus causa mortis. & praeter text. in d. §. si maritus. idem probat text. vbi Bald. in l. si possessor. ff. de religio. & sumpti. funerum. quod responsum simile est tex in d. l. qui duos. §. si maritus. notat Cremensis singul. 52 Praeposi. in c. vl. de dona. inter virum & vxorem colum. 4. versicul. vbi stante statuto. Secundum, hinc infertur, responsum iurisconsulti in dicto §. si maritus. non procedere ex ea ratione, quod praesumatur, vxorem prius mortuam esse. siquidem ea sola ratio ibidem adijcitur, quod non fuerit superstes vxor viro, ex qua illud tantum colligitur, vxorem in matrimonio simul cum viro decessisse. Quod sat est ad consequendum lucrum ex pacto, vel lege delatum, si vxor in matrimonio decesserint, non tamen probatur vxorem praesumi prius mortuam, saltem ab eo text. necessario non colligitur. Tertium, eadem ratione constat d. §. si maritus. decisionem itidem locum habere, si pactum ita conceptum esset, vt marito in matrimonio decedente, certa pars bonorum viri ad vxorem pertineret: nam marito simul & vxore pereuntibus, locus esset pacto, & ea pars ad haeredes vxoris spectaret, quod Signor. & Crem. expressim asserunt, & probatur ratione in eodem textu expressa, Iatiusque inferius examinabitur, dum tractabimus, an mortuis simul naufragio, vel ruina, viro & vxore, praesumendum sit, prius foeminam mortem obijsse. Quarto eadem radice procedit, scilicet errasse Accursium in dicta l. si possessor. dum existimat, ideo locum fuisse lucro in dicto §. si maritus. quia praesumitur, vxorem prius, quam maritus mortem obisse. Id enim falsum est, cum ea praesumptio minime fuerit necessaria, vt mariti haeres obtineat ex pacto, cuius ibi mentio fit, lucrum illud marito delatum momento temporis. Quintum, verus inde restat intellectus ad l. qui duos. in princip. ff. de rebus dub. quo in loco, vt admittatur substitutus duobus institutis, apposita hac clausula, ei qui vltimus moriatur, satis est, institutos simul mortem obiisse ruina, vel naufragio: nec oportet scire, nec praesumere, quis eorum vltimo mortuus fuerit, id enim parum refert, cum vterque mortuus sit, & substitutus post vtriusque obitus vocetur a testatore, quod maxime accedit ad rationem iurisconsulti. in d. §. si maritus. Secundo principaliter est adnotandum, quod quandoque lucri fere iam quaesiti resolutio fit praemoriente altero ex duobus, ita sane, vt morte v[art. 4]nius confirmetur, nisi alter praemoriatur. Et tunc his duobus ruina, vel simili casu pariter pereuntibus conditio lucri locum obtinet, & defecta non est, imo lucrum ipsum confirmatur, quia mors vnius contigit, ex qua robur accipit lucrum ipsum, nec constat, alterum praemortuum esse, quod ad lucri resolutionem exigebatur, probat text. vbi Bartol. hoc sensit in d. l. si inter. in princip. idem Bart. in dicta l. quod de pariter. 2. colum. Alciat. regul. 1. praesumpt. 49. nume. 7. expressim hoc adnotarunt Signorol. consil. 9. & Praeposi. in c. vlt. de dona. inter virum & vxorem. co. 4. Quibus addiderim ipse, quod licet iure veteri donatio inter virum & vxorem prohibita fuerit, ac nulla ipso iure censeretur. l. 3. §. sciendum autem. ff. de donat. inter virum & vxorem. oratione tamen diui Marci is rigor temperatus est, in hunc modum, vt donatio haec valeat, nisi reuocata fuerit donatoris poenitentia, vel donatarius superstite donatore praemoriatur. Altero enim horum contingenti donatio, que semel valuit, traditione praemissa omnino infirmatur, & perit tex. in l. cum hic status. in prin. &. §. si ambo. & in l. si is seruus. & l. Papinianus. ff. de donat. inter virum & vxor. de quo ipse aliquot tradidi in Rubri. de testam. part. 2. nu. 10. & rursus par. 3. num. 5. Igitur necessarium est, vt pereat donatio inter virum & vxorem semel facta praeuia traditione, quod donatarius praemoriatur superstite donatore. Primo, ex hoc patet, donationem inter virum & vxorem tunc resolui, & penitus rescindi, cum [art. 5]donator superstes fuerit donatario praemorienti, non alias. Hoc probatur ex praemissa conclusione, & in l. cum hic status. §. si ambo. dum refert orationis verba. Si prior, inquit, vita decesserit, qui donatum accepit, nullius momenti donatio est. Secundo, hinc verum esse constat, pereuntibus simul naufragio, vel ruina donatore, & donatario adhuc donationem validam censeri: quippe que morte donantis fuerit absque praeuia poenitentia confirmata, & non appareat, nec constet donatario praemortuo superstitem fuisse ei donatorem. tex. celebris in d. §. si ambo. & in d. l. si inter. in princ. Tertio, eodem iure procedit vera ratio. text. in d. §. si ambo. versi. proinde. quo in loco respondet iurisconsultus, vtranque donationem valere, si forte maritus & vxor inuicem donationib. factis, simul decesserit ruina, vel naufragio, quia, inquit tex. neuter alteri superuixit. Quarto, satis manifestum est, simul pereuntibus viro & vxore ruina, aut naufragio, donationem validam adhuc esse, ex verbis orationis diui Marci, quia donator non superuixit, etiam si maritus tantum vxori donauerit. Nec enim praesumitur vxorem vti debiliorem prius mortuam esse. Quod probatur ex ipsis iurisconsultis, & id passim fatentur omnes, praesertim Areti. in consi. 50. 2. col. Caeterum his, quae diximus, obstat tex. in d. l. si inter, dum vtitur dictione, maxime, quae propria vi, & natura implicat idem esse, etiam si ratio expressa deficeret. l. 1. §. vel maxime. ff. de collatio. bono. l. scire oportet. §. & si maxime. ff. de excusat. tu. Vnde colligitur, donationem factam inter virum & vxorem, ipsis simul pereuntibus ruina, vel naufragio, non ex eo validam esse, quod donator non superuixerit donatario, sed vel id procedere fauore donationis, vt quidam opinantur, quibus Aretinus accedit in dicto consilio 50. 2. column. quod ipse non admitterem, cum hae donationes odiosae sint. l. 1. ff. de donationibus inter virum & vxorem, vel alia ratione iuris vtriusque Doctoribus occulta. Aliud praeterea ex vi dictionis, maxime, poterit inferri, nempe, quod etiamsi donator superuixisset, nihilominus donatio valeret: hoc autem plurimum a iure discrepat. Nam donatore ipso praemortuo, si dubitetur ex varijs praesumptionibus & coniecturis, an is poenituerit, & an donationem reuocauerit: tunc in eo dubio donatio potius censetur confirmata, quam reuocata. Et est ratio satis vrgens, constat siquidem morte donantis donationem ipsam confirmatam fuisse, at de reuocatione expressa, quae necessaria est, dubitatur, iuris est apertissimi eam donationem validam manere. text. in dicta l. cum hic status. in princip. versic. quod si in obscuro Cuius meminit Ludo. Roma. in singul. 595. ex eo scribens, quod si maritus matrimonio constante confiteatur, se recepisse centum in dotem, ac demum dixerit, illam confessionem falsam fuisse, non ex hoc videtur reuocare tacitam donationem, quae oritur ex illa confessione. Non diffiteor hanc Romani sententiam dubiam esse, & examinandam fore secundum ea, quae scripsimus libro primo huius operis, cap. 7. num. 4. Et tamen si appareat, donatorem superuixisse donatario, proculdubio donatio non tenet, imo reuocata censetur. Casus autem expressus, atque expressim explicitus in dicta. l. si inter. est, quando donator non est superstes donatario, qui quidem minus dubius est, quam is, qui implicite inibi deciditur, scilicet vbi donator, & donatarius simul perierunt ruina, aut naufragio: tunc etenim non constat, quis fuerit superstes, nec an donator prius mortem obierit. Et nihilominus, inquit Iurisconsultus, donationem firmam esse. Quia non probatur, prius decessisse eum, qui donatum accepit, cum simul decesserit cum ipso donatore. Sic sane dictio, maxime, propriam vim habet, & implicat speciem magis dubiam, quemadmodum in dicta l. si inter. deducit Ludouic. Lusitan. col. penulti. Nam prior casus minus dubius est, quia morte donatoris confirmatur donatio, & de eius morte constat. Posterior maiorem dubitationem habet, cum in eo constet de obitu donatoris: item de morte donatarij: non tamen constat, quod donatarius praemortuus fuerit. Aliter dissoluitur ea difficultas, si praemittamus dictionem, maxime, adiectam causae finali extare taxatiue, non implicare. tex. vbi gloss. Ioan. Andre. Anton. & alij in cap. ad abolendam. de filijs presbyterorum. Alexander consi. 77. nume. 23. lib. 3. Socin. in d. l. si inter. num. 4. & ibi Lusita. ad finem. Imo & tertio And. Alcia. de praesum. regul. 1. c. 49. nu. 7. obiectionem istam ita explicat, vt ratio explicita in d. l. si inter, sit distincta ab implicita, quae procedit ex eo, quod haeredi donatoris non competat ius petendi res donatas, nisi probauerit, donatorem superuixisse, quod non probatur, licet constet donatorem, & donatarium simul ruina, vel naufragio mortem obijsse. Explicita vero ratio constat ex verbis orationis diui Marci, cum ea requirat, donatarium praemortuum esse, superstite donatore. Primo tamen a praecedentibus infertur, donationem inter virum & vxorem validam censeri, donatore & donatario iam vita functis: siue hi mortui sint eodem casu, nempe ruina, aut naufragio, siue in diuersis locis. Satis enim est; quod non probetur ab haerede donantis, ipsum donantem superstitem fuisse donatario. hoc praeterea deducitur ex l. qui liberis. in princip. ff. de bono. poss. secund tabul. adiuncta l. qui duos. in princip. ff. de re rebus dub. siquidem quod responsum est in d. l. qui duos. quando simul vterque moritur ex eadem ruina, vel naufragio, idem respondetur in d. l. qui liberis. vbi diuersis in locis ambo mortui fuerint, & si non constet simul perijsse, atque his rationibus moti tenent Barto. Socin. in d. l. si inter. ad finem, & Io. Lupi. in rub. de donatio. inter virum & vxorem. §. 75. quorum inductio non omnino probat eorum opinionem, quia in dict. l. qui duos, nihil refert, quis eorum prius aut posterius mortem obierit, modo constet, vtrunque decessisse. Et ideo Bartol. in d. l. si inter. scribit, in hac specie, praesumptionem esse pro ipso possessore, & alteri onus probandi incumbere, quem sequuntur Imola & Raphael Cuma. in l. ex facto. §. si quis autem. ff. ad Trebelli. vbi Alex. col. vlt. inquit, propter Bartol. authoritatem esse tenendam, & seruandam eius sententiam, quam existimat sing. esse Ioan. Lupi. in d. §. 75. ipse vero Alex. aduersus Bart. & alios verius esse censet, quod haeres donatarij teneatur probare, donantem prius decessisse, vel saltem vtrunque simul eodem casu perijsse, siue is possessor sit, siue alter possideat. Ego sane opinionem Bartol. arbitror in praxi praeferendam caeteris fore, nam & ei consentiunt Socin. & Ioan. Lupi contra Alexand. cum fortiorem in praesenti dubio decisionem adseuerauerint, quibus forsan suffragatur gloss. in d. §. si ambo. verbo. simul. Secundo hinc apparet vera ratio ad text. in d. l. ex facto. §. si quis autem. vbi substitutus Titio, si is sine liberis decesserit, admittitur ad fideicom[art. 6]missum, Titio & eius liberis simul ruina, incendio, aut naufragio pereuntibus. Nam cum sit satis, vt locus sit substitutioni, quod liberinon fuerint patri superstites, eo ipso quod probatum fuerit, Titium & eius liberos simul eodem casu perijsse, constat, donec contrarium probetur, filios non fuisse Titio superstites, sicuti Iurisconsultus censuit, & inibi eius interpretes adnotarunt, probantes idem esse, siue filius sit pubes, siue impubes, quod prae caeteris Ripa aduertit. Tertio eadem fere ratione subinfertur, praemissa substitutione ea conditione concepta, si institutus decesserit sine liberis, oportere, vt substitutus admittatur, ab eodem probari, institutum, & eius liberos simul eodem casu, naufragio, ruina, vel incendio perijsse, quod in specie adserunt Cuma. Imola, Alexand. & Ripa in d. §. si quis autem. ex mente illius responsi. Quibus non oberit, quod fideicommissarius non tenetur probare, institutum decessisse liberis non superstitibus, iuxta illorum sententiam, quam esse magis communem, & veriorem asserit Alciatus in tract. de praesumpt. regu. 1. cap. 49. nume. 7. Id etenim procedit, quando constat, institutum eodem casu simul cum liberis mortuum esse, quemadmodum in d. §. si quis autem. probatur. Alioqui si constat, institutum liberos habuisse, non erit satis, vt substitutioni locus sit, probari institutum mortuum esse, nisi probetur eius filios etiam decessisse, ex eo potissimum, quod praesumatur quis viuere centum annis. l. vlt. C. de sacrosanct. ecclesi. l. 2. §. si dubitetur. ff. quemadmo. test. aperiant. quamuis haec ratio omnino certa non sit, siquidem in contrarium vrget text. in l. spadonem. §. qui absolutus. ff. de excusat. tutor. ex quo deducitur, non esse satis, semel probatum fuisse Sempronium viuere, vt hodie praesumatur viuere, ad idem optimus tex. in l. haereditatum. ff. ad legem Falcidiam. Vnde licet possibile sit, quenquam centum annos viuere, quod in dicta l. vltima probatur, non tamen praesumitur, quempiam ad centum annos victurum: cum & id a communiter accidentibus, & verisimilibus satis abhorreat, secundum Bartol. in l. secunda colum. 3. ff. iudicatum solui. Aretin. in l. Sed si de sua. ff. de adquirend. hereditate. Decius in l. si emancipati. C. de collat. Corne. ibi, & in consil. 341. libro primo. Alciat. in regula prima de praesumptio. capitul. 44. Alexand. consil. 90. libro 6. numero 9. Soci. in l. si inter. ad finem. ff. de reb. dub. Gozadi. consil. 68. colu. 2. Carol. Molinae. in scholijs ad Alexand. consil. 1. lib. 5. nume. 42. vbi inquit, hanc esse hisce temporibus crebriorem sententiam, quae tamen ita temperanda est, vt si quis alterius mortem allegauerit ad propriae intentionis fundamentum, eam probare debeat, sed habet maximam praesumptionem mortis, decursis iam centum annis ab alterius natalibus, Corn. consi. 119. lib. 1. quod probatur in d. l. vlt. C. de sacros. eccle. & videntur praedicti Doctores idem fateri sensim, dum censent, non esse verosimile, quenquam centum annos viuere. Sic crebriori calculo receptum est, agenti, vel excipienti incumbere probationem vite, quoties ea est fundamentum actionis, vel exceptionis, ita sane colligo ex Cuma. Roma. & Aret. in d. l. sed si de sua. Bart. in d. l. 2. col. 3. ff. iud. solui. & in l. siquidem. C. solu. matri. & alijs. quorum modo mentionem feci. & expressim Alex. consil. 27. col. vltim. lib. 7. quam ob rem huius quaestionis resolutio stat in hoc, quod seclusis praesumptionibus, incumbit probatio ei, qui allegauerit, liberos patri superstites fuisse, vel eos priusquam pater decessisse. ita Bart. in l. qui duos. §. cum in bello. ff. de reb. dub. dum inquit: Sed si poneres, quod non appareret, eos simul decessisse, & ignoraretur, quis prius, & quis posterius decessisset, tunc ille, qui dicit, aliquem decessisse sine liberis, habet intentionem suam fundatam de iure communi: Licet enim habuerit filios ante, non tamen praesumitur habere tempore mortis. Haec Bar. qui loquitur, quando constat, institutum habuisse filios, & licet sentiat hoc in casu, dicentem, quem decessisse sine liberis, immunem esse ab onere probandi, non ex hoc fatetur, idem esse, vbi allegaret, filios, priusquam pater, decessisse, sed innuit aduersario dicenti, institutum filios habuisse, & eos superstites patri fuisse, probationis onus incumbere, hic etenim est verus Bartoli sensus. Displicet tamen haec conclusio Imolae & alijs praeter Paul. Cast. in d. §. si quis autem. cum Bald. in c. ex tenore. col. 2. de testib. & Felin. in cap. quoniam frequenter. §. Porro. vltima col. vt lite non contest. scripserint, satis esse, probare quem semel vixisse, & allegare eum hodie adhuc viuere, vt praesumenda sit eius vita. Nihil tamen moror, cum haec Baldi sententia procedat ab ea opinione, qua olim passim adserebatur, quempiam praesumi viuere ad centum annos, distinguam ideo casus aliquot, ex quibus res ista admodum expedita videbitur. Primus, quando substitutus agit dicens, institutum sine liberis decessisse, nec ex aduerso constat, liberos eum habuisse, tunc admittitur substitutio, licet actor non probet negatiuam illam, scilicet institutum decessisse sine liberis, haec sano in praecedenti cap. num. 6. adnotauimus. Secundus, vbi substitutus agit, & fatetur, institutum filios habuisse, sed asserit, eos simul cum patre perisse ruina, incendio, aut naufragio, obtinebit omnino probatio, quod simul perierint pater & filij. tex. in d. §. si quis autem. cuius hic est verus sensus secundum Alberi. Imol. Cuma. Alex. Ripam & Vincentium, qui scribit, hanc interpretationem esse magis communem, quidquid Bar. & Castrensis dixerint. Tertius, agit substitutus dicens, institutum decessisse sine liberis, nec fatetur eum liberos habuisse, & tamen reus possessor opponit, & probat, institutum filios habuisse, quos patri superstites fuisse allegat. Hic iuris vtriusque interpretes haerent, & profecto considerato fauore possessoris, quem Bart. in dicta l. si inter, in specie fere simili considerat, & quod adest aliqua suspicio adhuc filios viuere, & praeterea, quia substitus agens ad fideicommissum hoc conditionale, sensim, & tacite adseuerat & allegat, filios praemortuos fuisse patri, probare tenebitur, vel filios eodem casu simul cum patre perijsse, vel eos priusquam pater, mortem obijsse, hoc colligo ex Imol. Alberi. Cuma. Alex. & Iunioribus in d. §. si quis autem. & ex notatis paulo ante in prima illatione. Quartus, agit substitutus similiter ad fideicommissum, & probat, institutum, & eius filios mortem obijsse, non simul, sed diuersis in locis, aut varijs casibus, vel in periculo, quod potuit successiue eos extinguere, nec probat, filios praemortuos fuisse, idem erit quod in proximo casu. Nam possessor absoluendus est, quamuis actor non allegauerit, filios, priusquam pater, decessisse, nec simpliciter actionis libello fassus fuerit, institutum filios habuisse. Huius opinionis authores sunt Imol. Cuman. Alexander, Vincentius & Ripa in d. §. si quis autem. & alij, qui relati sunt proximo versiculo, ex quo & hic quartus casus eisdem rationibus definitur. tametsi Alciat. in regul. 1. de praesumptio. capit. 49. contrarium responderit, dicens, ita magis communiter probari, & Bartol. in dicto §. cum in bello. plurimum eius responsioni suffragetur, atque Bartol. Socinus ibi columna penultim. expressim teneat, pro substituto fore pronunciandum. Quintus, agitur aduersus substitutum bona possidentem, atque actio proponitur ex eo, quod conditio fideicommissi defecerit, quia institutus liberos habuerit superstites, oportet actorem probare non solum institutum liberos habuisse, sed & eos superstites patri fuisse, alioqui reus absoluendus est: Nec praesumitur, vt is condemnetur, liberos semel natos patri superuixisse, hoc deducitur ex Bart. in d. §. cum in bello. & Imola in d. §. si quis autem. etiamsi non probet reus mortem filiorum. Idem tenet Paul. Castr. in d. §. si quis autem. Nec refert, expressim, an tacite actor proposuerit liberos patri superuixisse, tenetur. n. actor semper probare id, quod est necessarium, vt eius actio concludat & obtineat, idque omnino tacite allegare, & proponere videtur, licet expressim id omiserit, sicuti & reus id probare tenetur, & sensim asserere videtur, si verba patiantur, quod est necessarium, vt eius exceptio actionem eneruet, tollat, aut elidat, quod notandum est. Nam & hic quintus casus varie poterit contingere, quamuis non desint, qui etiam in hoc casu scripserint, actorem immunem esse ab hoc onere probandi, filios superuixisse patri, modo probet, eos institutum habuisse. Hinc denique apparet, quid dicendum de pupillari substituto, qui probat mortem instituti, non tamen constat, an intra aetatem pupillarem decesserit, an praesumatur in ea aetate decessisse. Et sicuti memini in initio huius capitis, Mari. Socin. & Decius responderunt, id ita praesumendum esse, vt locus sit substitutioni, & fauore pupillaris substitutionis per tex. in d. §. si quis autem. ex quo etiam Bal. in consi. 464. lib. 5. dicebat, quod si moriantur simul pater & pupillus, cui est datus pupillaris substitutus, praesumitur patrem prius mortuum fuisse. Sed haec Baldi adnotatio vera non est, per text. in l. qui duos. §. cum in bello. & §. vlti. ff. de reb. dub. atque ita reprobat Baldum Socin. in d. §. cum in bello. colum. penulti. Quin & decisio Socini & Decij, nec probatur in d. §. si quis autem. nec vera est, quia in dict. §. si quis autem. satis est, vt substitutus admittatur, quod filij non fuerint superstites patri, & id constat ex eo, quod pater, & filij simul ruina, vel naufragio mortui fuerint, aut saltem sat est, non constare filios superstites patri fuisse, vt locus sit substitutioni iuxta praecedentem distinctionem, at in presenti specie oportet constare, institutum in aetate pupillari decessisse, & ea probatio incumbit substituto, etiamsi is possideat, nam aduersus eum agitur rei vendicatione, aut petitione haereditatis, probatque actor ad eum ea bona pertinere ex causa testati, vel intestati, reus vero excipit, asseuerans, institutum intra aetatem pupillarem mortem obijsse. Id igitur probare debet, cum praeter alias rationes haec sit assertio affirmatiua, qua ratione siue substitutus actor sit, siue reus, ei incumbit onus probandi secundum Bald. consilio 19. lib. 5. Bartol. Socin. in dict. §. cum in bello. pen. colu. Ripa in di. §. si quis autem. ad finem. Quidquid ibi in fauorem substituti possidentis senserit Paul. Castrensis, & licet priorem sententiam, quam ex Bald. & Soci. retulimus, sequatur Baptista de S. Seuerino in l. precibus. col. 4 C. de impub. & alijs. Haec denique vltimo loco adscripta probatur etiam ex Barto. qui consil. 56. ad finem scribit, necessario probandam esse certam aetatem ab eo, qui eam allegat ad propriae intentionis fundamentum. l. de aetate. ff. de minoribus. atque inibi Bartol. huic opinioni expressim adstipulatur. Nec fauor substitutionis quidquam contrariae sententiae suffragatur. tex. celebris in l. & in illo. ff. de rebus dub. quo in loco, mortuis simul instituto, & pupillari substituto, non praesumitur prior mors pupilli, vt substitutio effectum sortiatur, imo ea perit & extinguitur. Tertio principaliter quantum attinet ad huius capitis veram resolutionem, vbi ad lucri conditionem, aut alicuius rei adquisitionem requiritur, aliquem altero superstite mortem obijsse, tunc vtroque ruina, vel naufragio simul extincto, si non constet, quis prius mortuus fuerit, siue vterque sit masculus, siue altera sit foemina, deficit conditio & adquisitio lucri, tex. insignis in l. quod de pariter. ff. de reb. dub. Nec mihi placet distinctio Bar. ibi dicentis, aliud esse in dispositione hominis, vt in ea locum habeat isthec regula, aliud in dispositione legis, quia circa eius intellectum, ne ea effectu frustretur, praesumptio prioris mortis adsumenda est, ex coniecturis. Nam licet Bar. sequantur Aret. consi. 50. colu. 2. Soc. in d. §. cum in bello. & Alc. reg. 1. de praesup. c. 49. non potest iure probari eius sententia, siquidem alioqui lex non est sine effectu, nec perplexa, sed admodum expedita & vtilis, & praeterea Iurisconsultorum responsa statim adducenda, iuxta propriam rationem non differunt a dispositione hominum. Primo, ex hoc infertur, quod si ex pacto, vel lege conuentum, aut statutum sit, vxore praemoriente viro superstite, dos ad virum pertineat, mortuis viro & vxore simul naufragio, vel ruina, non pertinet dos ad haeredem mariti, secundum Signo. consil. 9. colum. 2 Praeposi. in cap. vltim. de donat. inter virum & vxor. col. 4. Ioan. Lupi. in rub. de dona. inter vir. & vxo. §. 74. Secundo, colligitur vera ratio ad text. in d. l. quod [art. 8]de pariter. & deinde intellect. ad text. in d. l. qui duos. §. si maritus. Nam si mater, aut quilibet extraneus stipuletur, dotem sibi reddi a marito mortua vxore in matrimonio, si simul ruina, aut naufragio perierint mater & filia, extraneus & vxor, non est locus stipulationi, nec ad haeredem stipulantis dos pertinet, quia stipulator non superuixit, & haec stipulatio eam conditionem habet, si praemortua vxore stipulator superuixerit, sic etenim Paul. Castre. interpretatur text. in d. l. quod de pariter. Tertio, eadem ratione interpretabimur text. in l. idem est. ff. de reb. dub. nam si dubium fuerit, mortuis legante, & legatario, quis prius altero superstite mortem obierit, perit legatum, nec ad haeredes transmittitur, ac si in vita testatoris legatum ex morte legatarij foret extinctum. tex. in d. l. idem est, quia secundum Paul. Castr. ibidem, vt legatum adquiratur legatario, oportet morte testatoris testamentum ipsum confirmari superstite legatario. Quarto, deducitur ex his, quod si simul ruina, vel naufragio perierint pupillus & pupillaris substitutus, nec constet, quis prior decesserit, perit & extinguitur pupillaris substitutio. Et quamuis institutus sit impubes, non praesumit lex, eum prius perisse, text. in l. sed & in illo. ff. de reb. dub. Nec refert, sit substitutus pupillaris pubes, an impubes: nam & si pubes sit, idem erit, quemadmodum Bart. & communiter Doct. ibi senserunt. Agimus enim hic de haereditaria, & testamentaria successione, cuius proprium & peculiare est, testatorem praemori superstitibus haeredibus & legatarijs. Siquidem id manifesti iuris est, cum alioqui vere successio dici non possit. Sic profecto procedere videntur plura, quae sub eadem rubrica de rebus dub. a Iurisconsultis responsa fuere. Quinto, hinc oritur ratio decidendi ad text. in l. si hi, qui inuicem. ff. de dona. caus. mort. vbi donatore causa mortis, & donatario simul pereuntibus ruina vel naufragio, donationes etiam inuicem factae, etiam inter coniuges, minime effectum habent, iuxta quorundam intellectum, qui tamen falsus est, cum ex verbis Iurisconsulti palam constet, vtranque donationem validam esse, quia neuter superuixit, & est necessarium, donantem superuiuere, vt donationes hae infirmentur, sicuti diximus et probauimus prima huius resolutionis regula, ad quam pertinet ratio tex. in d. l. si hi qui inuicem. secun. commu. Bart. & aliorum intellectum. His obstare videtur text. in l. qui duos. §. vlti. & in l. cum pubere. & in l. si mulier. ff. de reb. dub. vbi patre vel matre simulcum filio pubere morientibus ruina, naufragio, vel incendio, praesumitur filium patri vel matri superuixisse, quod si filius impubes sit, secus erit. Quibus probatur, non esse satis certum, quod tertia regula explicuimus, imo iure praesumi, ex duob. simul morientibus alterum alteri superstitem fuisse. Sed haec procedunt ex humana legis interpretatione ratione ordinis inter patrem & filium, ascendentes & descendentes, quantum ad successionem, propter votum parentum & legem naturae, quemadmodum explicat Barto. Soci. post alios in l. sed & in illo. ad finem. ff. de rebus dub. Areti. consilio 50. columna 3. vbi respondit, eodem casu, ruina, aut naufragio extinctis patre & filia, praesumendam esse, filiam etiamsi propter sexum imbecillis sit, patri superstitem fuisse. Haec vero humana interpretatio cessat ob aetatis imbecillitatem. Nam locum non habet, vbi pater & filius impubes simul eodem casu perierint: praesumitur etenim, impuberem praemortuum fuisse, ac patrem ei superuixisse, vt in dictis iuribus probatur: quae quidem admittenda sunt, etiam in dispositionibus hominum, quoties agitur de transmittendis bonis parentum ad filios, vel descendentes, quod Socin. in d. l. sed & in illo. tradit. Ex his perpendi poterit vera interpretatio text. in l. inter socerum. ff. de pact. dotali. vbi discutitur [art. 9]vis & conditio pacti cuiusdam in hunc modum conuenti, vt dos ad maritum pertineret, si vxor filio superstite moreretur, quo casu, mortuis simul vxore & filio, inquit Iurisconsultus, dotem ad maritum ex pacto non pertinere. Ratio etenim adsumitur ex vltima regula, quia ad hoc lucrum requiritur, vxorem premori filio superstiti, & tunc non est satis vtrunque simul mori, aut eodem casu perire, cum non appareat, filium superstitem fuisse. Rursus sub eodem pacto altera adscripta fuit conditio, vt si vxor in matrimonio decederet non superstite filio, portio dotis non tota ad maritum pertineret. Et in hac specie scribit Iurisconsultus, mortuis simul vxore & filio, dotis portionem ad maritum spectare. Cuius responsi ratio deducitur ex prima huius capitis regula, quam adnotauimus ad tex. in l. qui duos. §. si maritus. ff. de reb. dub. Sat enim est, vxorem & filium simul mortuos esse, vt vxor dicatur in matrimonio decedere non superstite filio, & idem coadiuuatur ex secunda regula iuxta l. si inter. ff. de reb. dub. Non oberit huic interpretationi, quod iuxta literam d. l. si inter socerum. in secunda pacti condictione scriptum fuit, si vxor in matrimonio decesserit, mortuo filio viuente, vxore, eiusque matre. Vnde apparet, requiri ad veritatem conditionis, filium prius quam mater mortuum esse, quae quidem conditio vera non est, matre & filio simul ruina, aut naufragio extinctis. Nam id dictum est ad differentiam primae conditionis, quae exigebat, filium matri superstitem fore, non ad conditionem vltimam, siquidem ea conditio tantum dictat, si vxor in matrimonio decesserit non superstite filio. Et ideo satis erit, vt filius matri superstes non dicatur, simul matrem & filium eodem casu perisse. l. ex facto. §. si quis autem. in 1. ff. ad Treb. Item nec huic considerationi obstat, quod in eo text. scribitur ea ratio, quia verisimile videbatur infantem ante matrem perisse. Quasi inibi probetur, praesumendum esse filium ante matrem mortuum fuisse, si is impubes sit, & tractetur de lucro adquirendo eo casu, quo prior mors ipsius, quam alterius contigerit, & e contrario praesumendum esse, puberem superstitem fuisse, si agatur de aliqua re consequenda, vbi is superstes fuerit. Hoc etenim a Iurisconsulto adducitur, vt comprobet, non fuisse filium matri superstitem, & sic defecisse conditionem pacti, potius, quam vt priorem mortem filij praesumat. Aut plane possumus fateri, duobus simul ext inctis, impuberem praemortuum fuisse presumendum fore, eo quod imbecillior sit ratione aetatis, aut pubes, duobus puberibus simul pereuntibus, superstes non presumitur. l. qui duos. §. vlti. l. cum pubere. ff. de reb. dub. ex quo constat Bar. in d. l. quod de pariter. non exacte distinxisse, dum altero distinctionis membro scribit: in dispositione hominis, non praesumi ex duobus simul oppressis & mortuis, alterum praemortuum fuisse, etiamsi is impubes sit. Nam & praeter alia text. in d. l. inter socerum. contrarium probat, cui Bar. minime satisfacit, etiamsi id conetur efficere dicens, inibi tractari de dispositione hominis continente idem, quod ius commune, quod falsum est, licet Socin. in d. l. sed & in illo. col. pen. Bar. solutionem sequatur. tametsi praecedens intellectus posset Bar. distinctionem tutari. Sed ea non procedit iure, cum nulla congrua discriminis ratio appareat, siquidem & altera pars, quod circa legis dispositionem praesumatur ex coniecturis prior, aut posterior mors, adhuc infirmatur ex tex. in d. l. qui duos. §. vlt. cui nondum respondetur a Bar. ita vere & congrue, vt tollatur obiectio, sicuti constabit mature iurisconsultorum responsa examinanti. Haec vero, quae adnotauimus, nempe, simul extinctis patre & filio pubere, praesumendum esse, filium superstitem fuisse patri ratione ordinis, deficiunt in fauorem patroni, & ob eius reuerentiam. Siquidem liberto, & eius filio etiam pubere extinctis simul, praesumitur filium [art. 10]non superuixisse patri, vt patris haereditas intestato decedentis, & sine liberis patrono deferatur. d. l. qui duos. §. si cum filio. vbi Cuma. & Soc. idem Soc. in l. sed & in illo. col. vlti. ff. eo. id optime explicant, quod fit ad similitudinem eius, quod responsum est in d. l. ex facto. §. si quis autem. Nec refert ad intellectum. §. si cum filio, eundem filium esse puberem vel impuberem ex mente omnium, praesertim Socin. in d. l. sed & in illo. col. vlti. quo in loco scribit, decisionem d. §. si quis autem. non procedere, vbi substitutio esset facta ab ascendente, cum in eo casu ratione ordinis, & propter votum parentum, si filius sit pubes, praesumendum sit, filium superstitem fuisse patri, & ideo excluditur substitutus, ex dict. §. vlti. l. qui duos. & l. seq. quae quidem decisiones sunt intelligendae, quando non sit datus patri decidenti sine liberis substitutus, propter rationem tex. in d. §. si quis autem. & ob id mihi non placet Socini restrictio. Omnibus his ad amussim & diligenter pensitatis, pro huius capitis coronide animaduertendum censeo, an verum sit, foemina & viro simul extinctis, praesumendum esse, praemortuam fuisse foeminam, quod in initio huius cap. adnotauimus, & constat, id non probari iure, nec posse id colligi ex aliquo Iurisconsultorum loco, quorum superius meminimus, imo aperte contrarium probatur ex d. l. si inter virum. & l. cum hic status. §. si ambo. quorum decisiones verae non essent, nec iure probarentur, si praesumendum foret, foeminam praemortuam fuisse. Tota etenim eorum responsorum ratio ex eo deducitur, quod nec praesumatur foeminam praemortuam, nec superstitem fuisse, & ita potius colligitur ex verbis orationis diui Marci, quae Iurisconsulti perpendunt, ex rigore interpretationis, non praesumi foeminam praemori. Nam quod adducitur de impubere et eius imbecillitate, pertinet ad aetatem teneram immaturam, & eius vires fragiles, non ad sexus imbecillitatem. Sed tamen hac in re negocium nobis facessit Regia l. 12. titu. penult. part. 7. quae expressim statuit in hac specie praesumendum esse, foeminam prius extinctam fuisse, ob sexus fragilitatem, & inquit, hanc praesumptionem prodesse ad donationes, quae fiunt inter vir. & vxo. cum hae confirmentur praemoriente donatore. Ex his duo colliguntur. Primum, esse necessarium ad confirmationem donationis inter vir. & vxor. donantem praemori superstite donatario, quod falsum est: sufficit enim, quod non constet donatarium praemortuum fuisse superstite donatore. l. cum hic status. §. si ambo. ff. de donat. int. vir. & vxo. l. si inter. ff. de reb. dub. Regia l. 4. tit. 11. partit. 4. Secundum, mortuis simul viro & vxore, vbi tractetur de donationibus confirmandis, praesumendum esse, prius extinctam fuisse vxorem, quod itidem iure Caesareo improbatur. Nam si ita praesumeretur, donatio facta a viro vxori nequaquam confirmaretur, simul ambobus ruina, vel naufragio pereuntibus, & tamen contrarium apertissimi iuris est, d. l. si inter. & d. §. si ambo. Et praeterea a Regia constitutione tolleretur, quod iure Caesarum est receptissimum, scilicet, donationem factam a marito vxori, ambobus simul extinctis casu, vel ruina, manere & esse omnino validam, quod certe procedere non posset, si presumeremus, vxorem tunc premortuam fuisse, & similiter deficeret, quod de mutuis inter vir. & vxor. donationibus statutum est in d. §. si ambo. simul naufragio, vel ruina, viro & vxore extinctis, vtrasque mutuas donationes valere. Ex lege etenim Regia valeret donatio facta ab vxore viro, non tamen valeret facta a viro vxori, cum praesumatur, vxorem superstite viro perijsse. Verum enimuero tametsi Regia constitutio ita expressim loquatur, vt nullum patiatur, praeter premissum intellectum, opinor ex ea non tolli, quae absque vlla controuersia iure Caesareo statuta sunt, & aliqua ex parte comprobata Regia l. 4. titu. 11. part. 4. siquidem dicta Regia lex 12. non intendit hanc correctionem inducere, cum adscripta sit titulo generali de verborum significatione. Et tandem viri doctissimi, qui eam ex Pandectarum legibus deduxerunt, sequuti sunt interpretationem veterum quorundam, qui vt meminit gl. in l. si possessor. ff. de religiosis & sumptibus funerum. opinati sunt, viro & vxore simul extinctis, presumendum esse, foeminam praemortuam fuisse, quod non est omnino admittendum. # 8 ARGVMENT. CAP. VIII. An iustum sit, lege uel statuto aliquem ob alterius culpam puniri? SVMMARIVM. -  1 Quinque traduntur conclusiones, quibus constat, quando diuino, vel humano iudicio quis ob alterius culpam absque criminis labe puniatur. -  2 Ob crimen laesae maiestatis humanae, sicut & diuinae, nepotes delinquentis afficiuntur poena, quae per legem filijs inflicta est. -  3 Filij illegitimi etiam continentur sub legibus punientibus delinquentium filios. -  4 Filij haereticorum non puniuntur in hoc, quod priuentur beneficijs ecclesiasticis, iam obtentis tempore commissi criminis. -  5 Poena per canones & leges indicta filijs haereticorum, etiam eos complectitur, qui ante crimen nati fuere. -  6 Perpenditur & examinatur Gratiani locus in cap. non imputantur. 1. quaest. 4. -  7 Statuto, consuetudine, vel lege quamuis innocens non possit poena corporis puniri ob crimen alterius, potest tamen poena pecuniaria, & inibi, an pater teneatur soluere pecuniariam poenam, qua filius mulctatur? -  8 Examinatur gloss. in cap. cum homo. 23. quaest. 5. -  9 Quare in vniuersitatem ferri non possit excommunicatio, & ibi intellectus cap. Romana. §. in vniuersitatem. de sent. excom. in 6. -  10 Ecclesiastico interdicto plaerunque subijciuntur innocentes ob alterius culpam. CAPVT VIII. PLAERVNQVE in controuersiam incidit questio, qua de iustitia legum dubitatur, & praesertim earum, quae poenam innocenti ob alterius culpam & crimen infligunt. Nam eas iniquas esse, probatur Ezechielis cap. 18. Anima, inquit, quae peccauerit, ipsa morietur: filius non portabit iniquitatem patris, & pater non portabit iniquitatem filij, iustitia iusti super eum erit, & impietas impij super eum. c. Iudaei. c. iam itaque. c. 1. & 2. 1. q. 4. ex Augustino ad Vincentium Epist. 48. hoc idem constat ex l. crimen. ff. de poenis. Et praeterea quia poena sequitur criminis authorem l. sancimus. C. de poenis. capit. 2. de const. c. quaesiuit. de his quae fiunt a maior. part. cap. & c. Roman. in fin. de sent. excom. l. 2. §. in filijs. ff. de decurionib. l. lege duodecim tabu. C. de l. her. eaque ratio a iure naturali procedit, cum criminis poena culpam necessario praemittat, alioqui poena non esset, imo potius iniuria, que rationi naturali minime conuenit. Deinde innocentem puniri, occidi, aut verberari a iustitia alienum est. l. absentem. ff. de poenis. Quibus & aliis, quae passim adducuntur constat, leges istas iniustas esse. ex aduerso non desunt sacri eloquij testimonia, quae suadere videantur, leges has non esse ab instituto diuino alienas, & frequenter leges statuuntur, quibus ob aliena crimina innocentes puniuntur, nec possunt vlla iusta ratione improbari, quippe que reipublice conueniant omnino. Et ideo distinctim aliquot subiiciam adsertiones, quo harum constitutionum iustitia manifesta sit, commemorans authoritates, quibus dubium istud solet dissolui. Prima, quamuis ex l. iustitiae absque culpa, & causa nemo sit puniendus, quandoque tamen ex causa etiam absque culpa diuino & humano iudicio poena infertur. cap. quoniam frequenter. §. si vero. vt lit. non contest. text. & ibi glo. in ca. renouantes. 22. dist. & in capitulo antiqua. de priuileg. glo. communiter recepta in c. 2. de consti. Sic Leuitici c. 20. interprete Augustino pecus licet ratione careat, & a culpa immune sit, suspenditur cum ipsa foemina, quae se ei commiscuit, ne tali flagitio contaminatum indignam refricet facti memoriam. c. mulier. 15. q. 1. cuius post alios meminit Iason in l. furiosum. C. qui testa. fac. possunt. nu. 10. l. 2. ti. 21. par. 7. Guido Papae q. 238. quo in loco citat legem illam Exodi cap. 21. si animal hominem occiderit, lapidibus obruatur. Et addit, seipsum vidisse, animal quoddam furca suspensum, eo quod puerum quendam occidisset. Sed & hoc apud nos minime seruatur, omittitur etenim haec punitio animalis, quod sensu rationali caret, culpaque, vbi non est causa maxima id agendi propter delicti immanitatem. Sic sane, paulo post plures adducemus humanas leges, quibus absque culpa poenam inferunt ratione criminis commissi ipsi legum latores, iusta tamen causa moti: ad haec est etiam tex. optimus in c. ecclesia. quae pactione. 1. q. 4. Secunda quandoque ex causis humano iudicio occultis & latentibus, Deus Optimus Maximus ob alterius culpam, innocentes temporali poena bonorum & corporis afficere dignatur, quod manifestissime constat Exod. 20. c. Ego, inquit sum Deus zelotes, visitans iniquitatem patrum, in filios vsque ad tertiam & quartam generationem. Hic vero locus etsi varie intelligatur ab Augustino, & aliis, capitu. homini. 1. quaest. 4. tamen hanc conclusionem probat, si veram verborum significationem pensitemus, siquidem visitare Deum cuiuspiam iniquitatem, idem est, quod eam punire. Sic Dominus per Dauid prophetam psal. 88. dixit: si iusticias meas prophanauerint, & mandata mea non custodierint, visitabo in virga iniquitates eorum, & in verberibus peccata eorum. Eadem ratione constat, quod puer natus Dauid ex illicito coitu ob parentis crimen a Deo extinctus est. Reg. 2. c. 12. & praeterea paruuli Sodomae absque vllo proprio peccato simul cum adultis peccatoribus igne consumpti fuere. Genes. ca. 19 si cuti & terra viuos deglutiuit cum Dathan & Abiron sine vlla criminis labe ob scelera parentum, diuina quidem vltione. Num. cap. 17. facit text. celebris in c. vergentis. §. nec huiusmodi. de haeretic. & Iosue c. 6. 4. Regum c. 5. & Genes. cap. 9. quib. authoritatibus opinionem istam probarunt diuus Augustinus quaest. 8. super Iosue. Alexand. Halensis 3. part. quaest. 41. membro 4. art. 1. Thomas 2. 2. quaest. 108. art. 4. idem 1. 2. quaest. 87. ar. vltim. Cardinal. a Turre Cremata in capitulo vndecunque. 56. distinct. Ioan. Arboreus libro 6. Theosophiae. cap. 9. Alfonsus a Castro de iusta haeretic. punirio. libro secundo capit. 11. idem Plutarchus scribit libro de sera numinis vindicta. Tertia, Humana lex minime potest imitari iudicium diuinum, quo pro alterius culpis & criminibus innocentes, corporis poena afficiuntur. Tunc etenim licet hominibus diuina iudicia imitari, quando ea ex manifestis causis procedunt: at vbi ex occultis, nobisque latentibus diuinum iudicium instruitur, secus est, cum homines prorsus ignorent, quid expediat. Vnde nulla humana lege iuste quacunque ex causa corporis damno, & poena puniri poterint innocentes ob aliorum crimina, ita sane scriptum est Deuteronom. capit. 24. Non occidentur patres pro filiis, nec filij pro parentibus, sed vnusquisque pro peccato suo morietur. Exod. 23. insontem & iustum non occides, & expressim hanc sententiam asseuerant Augustinus dict. quaest. 8. Alexand. Halensis, Thomas dict. art. 4. Card. a Turre Cremata. Ioan. Arbore. Castro. & Plutarchus paulo ante nuncupatim adducti. Quam ob rem satis inique a Caesaribus in l. si quis. C. ad l. Iulia. maiest. dictum esse constat, ex Imperatoria indulgentia, & lenitate se vitam concedere filijs eorum, qui crimen laesae maiestatis com. miserint: nam & seclusa Cesarum mansuetudi neminime possent iuste ob parentum etiam grauissima scelera filij occidi, nec verberari. Et licet Innocentius Summus Pontifex in d. c. ver. gentis. huius Caesareae lenitatis meminerit, non probasse videtur, quod ipsi Caesares semota lenitate, & indulgentia significarunt. Quarta, poterit sanctissime ex causis & propter reipublicae vtilitatem, quo promptius & cautius a delictis & criminibus homines abstineant, humana lex filios, & nepotes poena bonorum, aliáue simili afficere, atque ita passim legibus & canonibus definitum est, quemadmodum statim latius probabimus, & in specie adnotarunt Augustinus, Decius, Thomas, Alex. Halensis, Arbore. Alfonsus a Castro. qui praecedentis opinionis authores fuere communique aut saltem omnium frequentiori sententia idem asseritur. Sic etenim satis constat, defendi humanas leges, humana iudicia, quibus innocentes ob aliorum crimina & peccata poenis temporalib. afficiuntur. quod notant glo. in summa. 1 q. 4. & ibi Doctor. glos. & ibi Card. a Turre Cremata in d. c. vndecunque. Quinta, poena aeterna, aut temporali, quae spiritualis, sit nunquam diuino iudicio puniti fuerunt, nec punientur innocentes ob alterius culpam, nec poterunt humana lege puniri. Hoc constat ex ipsius iusticiae diuinae ratione secundum Augustinum dict. quaest. 8. & in Epistola 75. ad Auxilium Episcopum. capitul. non imputantur. vbi gloss. & in summa 1. quaest. 4. & in dicto capitul. vndecunque. vbi Card. Thomas 2. 2. q. 108. arti. 4. & 1. 2. quaest. 87. articu. vltim. Ioan. Arbor. & Castro dictis locis quorum opinio receptissima omnino est. Spiritualem poenam hic intelligo non quancunque ecclesiasticam, canonicámue, qualis est irregularitas. nam hec non est spiritualis poena, quicquid dixerit glos. in d. summa. q. 4. sed eam, inquam, quae sit amissio iuris ad gloriam suscipiendam, aut ipsius gloriae, eorúmue, quae ad animae salutem maxime necessaria sunt, priuationem, ex mente Thomae & aliorum, qui rem istam diligenter tractauerunt. Ex his vero, quae praemisimus plura constant, quorum ratio ab his deducitur, & manifestam reddit huius questionis resolutionem. Primum, hinc conciliantur diuini eloquii testimonia, quae frequenter vti pugnantia in disputationem istam adducuntur. Nam Exo. 20. probatur, iuste ob culpam parentum filios innocentes puniri, & tamen Ezechiel. c. 18. diuina maiestas per prophetam inquit. Anima, quae peccauerit ipsa morietur, & filius non portabit iniquitatem patris. Quo in loco scribit post alia Hieronymus haec quidem: Hoc interim de prouerbio, siue de parabola dixisse sufficiat, quod lex, & Prophetae: Exodus & Ezechiel, imo & ipse Deus, qui & hic & ibi locutus est, nequaquam in sententiis discrepare videatur, aut hic corrigere, quod ibi male dixerit. Hactenus Hieronymus in hunc plane sensum, vt omnino aliqua aequissima & propria interpretatione oporteat ita haec sacrae scripturae loca ad concordiam ducere, quod minime contraria videantur, cum idem vtriusque testimonii author, nequaquam discrepare videatur, imo idem docere, nec itidem videatur hic corrigere, quod prius male dixerat. Vnde aperte doctissimus & sanctiss. vir sensit, non esse vllo pacto dicendum, quod Ezechielis c. 18. Deus correxit, quod prius Exo. 20 male dixerat. Sic profecto Hieronymi verba sunt intelligenda, tametsi viri alioqui doctrina, & eruditione insignes opinentur, diuum Hieronymum in hunc modum loquutum sub disiunctione existimasse, Deum Ezechielis capit. 18. corrigere, quod Exod. capitul. 20 male dixerat, siquidem hic sensus prorsus alienus est a viro pietate & religione Christiana percelebri. eritigitur necessarium, inquirere & examinare vtriusque loci interpretationem. Primo quidem dici vere potest, verba Ezechielis esse intelligenda de poena eterna, aut spirituali: verba vero Exo. de temporali, secundum diuum Augustinum & alios, quorum superius mentionem fecimus. Secundo Exodi locus referri potest adiudicium diuinum: alter autem ad iudicium humanum, iuxta ea, quae modo diximus. Quod vero Hieronymus scribit, puniri quandoque filios propter parentum scelera, eo quod in his perpetrandis filij parentes imitentur, & ita intelligi posse Exo. locum, idemque probant Nicolaus Lyranus dicto capitulo 20. Diuus Thomas dicto arti. 4. & vltim. minime placet: tunc etenim filius punitur propter proprium crimen, & culpam ab eo commissam, non ob crimina parentis: quam ob rem ea interpretatio admitten da non est, quemadmodum eleganter probat Alfonsus a Castro lib. 2. de iusta haeret. punit. c. 10. etiam si Plutarchus desera numinis vindicta agens scripserit. Deum punire filios imitatores scelerum parentum, successores quidem in prauitatis supplicio, sicuti in haereditatis ere alieno. Secundo infertur, iustissime diuum Ambrosium Caesarem Theodosium incusasse, eo quod milite quodam furentis populi impetu apud Thessalonicam occiso, ipse iussit populum, vtquisque obuius esset obtruncari. Potuit enim Caesar militis occisores gladio vltore punire, inique tamen, etiam ex causa seditionis iussit innocentes occidi. ca. cum apud Thessalonicam. 11. q. 3. Diuus August. lib. 5. de ciuitate Dei capi. 26. Ruffinus lib. ecclesiasticae Historiae 11. capit. 18. Theodoretus lib. 5. capit. 17. & sequenti. Cassiodorus libro 9. Historiae tripartitae capitul. 30. tametsi Theodosius clementi fuerit animo praeditus, seueraque praecepta interdum dilatione modica molliebat authore Paulo Diacono lib. 13. tex. in l. si vindicari. C. de poenis. Tertio, ab eadem resolutione procedit, quod iure pontificio, & Caesareo statutum est, nempe, vt filij & nepotes eorum, qui diuinam vel humanam maiestatem laeserint, infam ia notentur, & indigni censeantur, qui obtinere valeant officia & beneficia ecclesiastica, aliaque reipublicae [art. 2]munera: hoc etenim sancitum est ob criminum grauitatem, ex qua innocentes filii ob scelera parentum poena temporali bonorum, & simili puniuntur. l. quisquis. C. ad l. Iul. maiest. §. filii. capit. vergentis. de haeret. cap. 2. §. haeretici. c. statutum. in 2. eod. tit. in 6. traditque duodecim casus, quibus pro parentum sceleribus filii puniuntur Matthae. Affli. in constitutio. Neapo. ti. 2. num. 33. quem legito. nu. 24. caeterum ad harum constitutionum interpretationem sunt aliquot discutienda, ex quib. in praxi apparebit verus earum intellectus. Primum an ob crimen laesae maiestatis humanae commissum a parentibus nepotes afficiantur infamia, ac publicorum officiorum indignitate? Sicuti de filijs expressum est, de his etenim tantum meminit d. l. quisquis. §. 1. Regia l. 2. tit. 2. par. 7. nam appellatione filiorum in his, que ad poenam & odium pertinent, non veniunt nepotes. l. lege Iulia. §. hoc capite. ff. de ritu nupt. l. patri. ff. de adult. Bar. communiter receptus in l. liberorum. num. 6. ff. de verb. sign. Qua ratione ad nepotes praedictam infamiae notam minime extendi, responderunt Barto. in dicta l. patri. ff. de adult. Francus in c. statutum. in 2. de haere. in 6. Decius consil. 64. colum. 1. Quibus ex aduerso refragatur, quod constitutio Frederici, quam Alber. in dicta l. quisquis. numer. 9. refert, probat infamiam istam ad liberos deduci, & sub mentione liberorum constat, nepotes contineri. Bar. & communis in d. l. liberorum, quantumcunque sit odiosa dispositio, vt ipsi fatentur. Et ideo etiam nepotes, infamia notari ob crimen laesae maiestatis ab auo commissum, tenent Cy. Alb. nu. 4. Sali. consi. 3. in d. l. quisquis. vbi hanc esse Communem opinionem asserit idem Sal. Secundum est considerandum, filios & nepotes [art. 3]haeretici hac eadem infamiae poena affici, etiam si illegitimi sint, ne plus fauoris habeat luxuria quam castitas. gloss. celebris & ibi Ioan. Monachus Archid. Anchara. & Doctor communiter in d. capi. statutum Gundilas. Villadiego in tract. de haeresi. q. 23. Repertorium inquisitorum verb. filij, & probatur, siquidem hec poena filiis infertur ex eo, quod a sanguine illius haeretici processerint, & sint eius corporis pars, que quidem ratio etiam in filijs illegitimis obtinet, vt ex. Bartol. deducitur in l. 2. ff. de accusat. & ex l. hos accusare. §. omnibus. ff. eod. Sic sane l. Pompeia de parricidijs puniendus est filius etiam spurius parentem occidens, quod ipse adnotaui in Epitome de Spons. 2. part. capit. 8. §. 6. in princip. ex Bald. in cap. 1. §. naturales. si de feud. fuerit contro. inter domi. & agnat. Vasal. Hanc tamen principalem opinionem gloss. in d. c. statutum. intelligunt Dominic. Anchara. & Franc. ibi in filijs illegitimis, naturalibus tamen, non in spurijs, aut vulgo quaesitis, idem eos sequutus scribit Ioan. Lupi. Segouiensis decanus in tract. de haeresi, in fine, qui adscriptus est in l. 1. tit. 26. par. 7. idem Sal. in d. l. quisquis. 3. q. Cyn. sequutus. Sed ipse Cyn. q. 4. non ita vti Salicet. refert, quaestionem istam definiuit. Scribit denique constitutionem. d. l. quisquis. habere locum in filio nato ex concubinatu, alióue coitu etiam damnato, modo pater sit certus, quasi secus sit in filio illegitimo, cuius pater incertus sit. idem Alberic. ibi. quae. 8. Ex quibus ipse opinor decisionem tex. in c. statutum. & in d. l. quisquis. non tantum obtinere in filiis naturalibus illegitimis, sed etiam in spuriis, ac incestis, natisque ex alio coitu damnato, modo pater sit certus. Tertio, circa easdem constitutiones controuerti[art. 4]tur, an filij haereticorum priuentur beneficiis ecclesiasticis, quae ipsi iam obtinebant eo tempore, quo pater crimen commisit. Cui quaestioni praemittendum est regulariter, vbi quis ob crimen efficitur indignus ad obtinenda beneficia ecclesiastica, seu alia munera & honores publicos, non esse iam obtentis tempore commissi criminis priuandum gloss. insignis in Clem. 1. & §. ipsius. de poenis, quam sequuntur inibi Cardin. Imol. & Bonifa. num. 54. Et Panormitan. in Cleme. 2. eo. tit. vbi verbo. obtentis, scribit glo. eadem ratione eum, qui ob delictum priuatur obtentis, non esse indignum, nec inhabilem ad obtinenda, quam sententiam probant ibi Zeuxelinus, Cardi. Panormita. Imol. & Bonifa. numer. 50. Sic licet infamis infamia facti inhabilis sit ad obtinenda beneficia ecclesiastica, ex. vbi Abb. Aretin. & alij post glo. in capi. omnipotens. de accusa. Dy. in regu. infamib. de re. iu. in 6. gl. in c. cum inter canonicos. de ele. gl. & ibi Abb. co. 2. in c. super eo eo. ti. & notatur in c. inter dilectos. de excessib. praelat. obtentis tamen non priuatur. vt tradit Pan. in c. per inquisitionem. col. 3. de electio. probatur in c. Nonne. 8. q. 4. notant Doct. in d. c. omnipotens. glo. singul. in c. saepe. de appellat. communiter recepta secundum Abb. ibi nu. 14. & eam commendant Ias. in l. 1. col. 3. ff. de re iud. Areti. in c. si constiterit. 2. co. de accusa. optimus tex. in l. 2. §. vl. ff. de poenis. glo. in cap. cum non liceat. de praescript. Bal. in ca. 1. qui success. teneant feud. confir 2. colum. glo. in summa. 8. q. 4. Quibus constat, accusatum de crimine, & ideo pendente lite infamem infamia facti, non priuari obtentis dignitatibus, nec beneficijs, nec honoribus, nec eorum administratione. l. 1. §. integer. ff. nil nouari appellat. pend. l. qui a latronibus. §. si quis. l. eius. §. vlt. ff. de testam. l. furti. §. 1. ff. de his qui notan. infamia. Nihilominus ex materia subiecta, & criminis commissi conditione iurib. saltem tacite expressa quandoque etiam dicendum erit, priuatum obtentis beneficiis, inhabilem fore ad obtinenda: & e contrario, inhabilem ad obtinenda, etiam obtentis priuandum esse: ita sané haeretici & eorum fautores, ac receptatores non tantum indigni efficiuntur ad obtinenda beneficia, sed & obtentis iam tempore commissi criminis priuantur. text. celebris in capitul. vt commissi. §. priuandi de haeret. in 6. Quo in loco adnotandum est, haereticos ipsos beneficiis obtentis ipso iure priuari. capi. quo iure. 8. distinct. vbi gloss. Domi. & Praeposit. Ioan. Andr. & Doct. communiter in dicto capit. vt commissi. dum exponunt literam illius capitis in §. priuandi praeterea, vel priuatos denuntiandi, in hunc modum, vt dictio, vel, exponatur, id est, eandem opinionem veram esse censent Abb. in dicto ca. inter dilectos. colum vlti. & Felin. in c. 2. colum. 4. de rescriptis. Ioan. Bernardus in practica criminali capitul. 116. licet Alfonsus a Castro de iusta haeret. punitio. ca. 9. lib. 2. tenuerit, hereticum non esse ipso iure priuatum beneficijs obtentis, sed per sententiam priuandum. Ipsi vero haereticorum fautores, & receptatores non sunt ipso iure priuati beneficiis obtentis, sed per sententiam priuandi. cap. excommunicamus. in 1. §. credentes. versi. si vero clericus. Vnde commodior erit interpretatio dicti § priuandi, vt dictio priuandi, ad receptatores, fautores, & haereticorum defensores, dictio vero priuatos denunciandi, ad ipsos haereticos referatur. Caeterum quod filij haereticorum, & receptatorum priuentur beneficiis obtentis tempore commissi criminis, ipso iure asserunt Ioan. Andrae. in dicto capitulo vt commissi. 2. colum. & Domi. ibi in §. Priuandi. Henric. in cap. vergentis, colum. 4. & ibi Ananias. colu. 2. de haeret. Imo. in l. in insulam. in princip. ff. solut. matrimo. Praepo. in ca. satis peruersum. 56. distinct. Ioan. Lup. in tracta. de Regno Nauarrae. 5. part. §. 8. vbi fatetur hanc opinionem magis communem esse. pro qua adducitur text. in capit. Foelicis. §. quod si quis. de poenis. in 6. Ex quo patet, filios percutientis sanctae Romanae ecclesiae Cardinalem ipso iure priuari beneficiis, quae tempore commissi criminis obtinebant, & tamen crimen illud multo minus, ac leuius est, quam crimen haeresis. Sed haec consideratio non probat omnino praemissam opinionem, quia non sequitur maiora, & grauiora crimina esse vindicanda maioribus, aut saltem eisdem poenis, quibus minora. Saepe etenim respublica minora crimina variis ex causis maioribus poenis insequitur ob euitandam delinquendi audaciam. Contrariam sententiam, imo quod filij haereticorum nec ipso iure, nec per sententiam priuentur beneficiis ecclesiasticis, quae tempore commissi criminis iam obtinebant, probant Panormita. in dicto capitulo vrgentis. post Anton. ibi. Gonsalus a Villadiego de haeresib. quaestio. 23. & Repertorium inquisitorum. verb. Filij. ex gloss. in c. satis peruersum. 56. distinct. que scribit, filios ob crimen laesae maiestatis commissum a parentibus nequaquam priuari beneficiis obtentis eo tempore, quo pater scelus perpetrauit. Ea sequitur Roman. singul. 686. dicens, idem esse, siue sit crimen laesae maiestatis secularis, siue ecclesiasticae. Haec vero gloss. non potest commode ad hanc opinionem adduci, quippe quae expressim loquatur in crimine laesae maiestatis secularis, & vtatur ea ratione, quia princeps secularis non potest propriis legibus clericos punire, eósue priuare ecclesiasticis dignitatibus, atque ita hanc illius glo. rationem perpendunt Imol. in dicta l. in insulam. Henric. in dict. ca. vergentis colum. 4. Abb. in ca. cum laici. de iure patrona. idem in ca. quanta. deiudic. Hippol. in rubric. ff. de fideiuss. numero 120. Vnde alia ratio quaerenda est, quae praefatam opinionem probet. cum ea ex dicta glo. deduci nequeat. Et fortasse quamuis iure Canonico haereticus ipse effectus inhabilis ad obtinenda beneficia ecclesiastica, obtentis etiam priuetur, non idem erit in filijs haereticorum, quo ad beneficia, quae obtinuere ante parentis lapsum. Hi etenim ob alterius culpam inhabiles efficiuntur ad ecclesiastica beneficia, nec tamen bonis propriis priuantur, & ideo poterunt retinere beneficia obtenta. Maxime isthaec opinio probatur ex eo, quod nullibi expressum est, filios obtentis beneficiis priuari ob paternum scelus, & qui inhabilis efficitur ad obtinenda regulariter obtentis non priuatur. Quarto, quaeritur quid de filijs haereticorum ante crimen commissum natis, an & hi puniantur poenis harum constitutionum? Et quibusdam [art. 5]placet, his poenis tantum obnoxios esse filios post delictum & parentis lapsum natos, non filios ante scelus ipsum genitos. Hoc visum est Calderino consilio 3. titul. de haereticis. Dominico & Franco. in ca. 2. §. haeretici. de haeret. in 6. Ananiae in ca. vergentis. colum. 4. eod. tit. quibus suffragatur primo text. in l. 2. C. de libert. & eorum lib. vbi probatur, filios eam parentum conditionem sequi, quae est tempore natiuitatis, aut certe conceptionis, non quae ante fuerit, aut postea. Quo in loco Bal. notat, delicta parentum non nocere filijs primo natis, sed tantum nascituris, quoniam contrahunt rubiginem a linea iam infecta. Sed text. in dicta l. 2. cui conuenit Regia l. 9. tit. 22. part. 4. loquitur quo ad statum libertatis & seruitutis, non quo ad alia. Nam plerunque, quantum ad alia, non consideratur status patris tempore conceptionis. l. 2. §. in filijs. & ibi gl. ff. dedecur. & l. diuo Marco. C. de quae. Secundo, pro Calde. facit quod notant Cyn. Petr. & Angel. in d. l. quisquis. dicentes, legem illam solum punire filios post crimen, non ante crimen natos. Contrarium tamen, imo quod filij etiam nati ante crimen commissum eadem afficiantur poena, probant inibi ob eandem iuris rationem Alberi. 2. colum. & Salicet. 3. gloss. in ca. si quis cum militibus. verbis filij. 6. quaest. 1. Ioan. Lup. de Regno Nauarrae. par. 5. §. 8 Angel. Are. de malefic. §. che ay tradito la tua patria. colum. 5. dum & si codex mendosus sit. Sali. refert & sequitur. Prior tamen opinio maxime probatur in l. 6. ti. 27. par. 2. & l. vlt. titu. 31. par. 7. & l. 3 titu. 9. lib. 4. ordina. nihilominus non sequitur necessario, idem esse in crimine haeresis, & laesae maiesta. diuinae, quod multo grauius censetur. Tertio, opinioni Calderini patrocinatur gloss. in c. iam itaque. verb. reatum. 1. q. 4. dicens, reatum patris transire in filium postea natum, non in eum, qui prius natus fuerat. ad idem gloss. in l. Imperialis. §. illud. C. de nupt. quam Bald. ibi sequitur expressim scribens. Non dici filium Regis eum, qui natus fuerit priusquam pater Regnum obtineret, nec praeferendum fore in successione ei, qui natus fuerit post adeptum Regnum. idem Bartol. in l. cum satis. column. vltim. C. de agric. & ibi Platea. lib. 11. Praepo. in ca. Adrianus. 63. distinct. Abb. in c. licet. colu. vlt. de voto. Iacob. Rauen. & Andraeas Pisanus in l. Senatoris filium. ff. de senator. Deci. in cap. inter caeteras. de rescript. 5. col. & plerique alij, quos refert Andr. Tiraq. de primogeniis. q. 31. nu. 8. vbi ex Historiis plura ad hanc partem adducit. Atque esse hanc sententiam communem fatentur Deci. & Ripa. co. 2. in dict. c. inter caeteras. optimus tex. in l. si quis decurio. & l. vlt. C. de decu. lib. 10. Hanc profecto opinionem ipse falsam esse censeo, nec existimo, seruandam fore, siquidem contraria probatur omnino in l. senatoris filium. ff. de senato. vbi dicitur senatoris filius etiam is, qui natus est ante senatoriam dignitatem. vbi Guid. de Suzaria, Alber. & Corasi. hanc posteriorem sententiam sequuntur idem Fel. & Ripa. in d. c. inter caeteras. Alberi. 1. par. Statut. q. 157. Cirier. de primoge. lib. 1. q. 12. Iacobi. de S. Georgio tract. de feudis. colum. 4. Tiraq. dict. quaest. 31. numero 21. & 27. vbi plura adducit, quibus ostenditur veram esse hanc opinionem. Quarto, Solet pro Calderino induci glos. communiter recepta in l. diuo Marco. C. de quaestio. asseuerans, maculam patris filijs antea natis minime praeiudicare, quin vtantur priuilegiis, quibus vti poterant ex paterna dignitate ante crimen commissum. Sed ibidem agitur de priuilegiis, quae filijs competunt ex transmissione parentis conceptionis ratione, quae iam adquisita non possunt ob patris crimen a filijs tolli. At nos loquimur in ea specie, in qua ob crimen a patre commissum expressim a lege puniuntur filij. Vnde nisi leges Regie obstarent in crimine etiam laesae maiestatis humanae, falsam esse existimarem Calderini sententiam, sed in haeresis crimine quamuis Ioan. Lupi in ca. per vestras. 3. notab. §. 23. quaestionem indecisam dimiserit, ego opinor filios etiam natos ante parentis lapsum, Canonicis poenis affici: quemad modum asseuerant idem Ioan. Lupi. de Regno Nauarrae. 5. pa. §. 8. Gonsalus a Villadiego de haeresib. quaest. 23. Repertorium inquisitorum verb. Filij Castro lib. 2. de iusta haeret. punitione. capi. vltim. & lib 1. de potestate legis poenalis. ca. 7. corol. 1. huiusque opinionis censentur hi, qui opinantur, filios haereticorum priuandos esse, seu iure priuatos censeri beneficiis ecclesiasticis obtentis iam eo tempore, quo crimen a patre commissum fuerit: non enim video, quo pacto possit haec sententia admitti, nisi premittamus, filios natos ante haeresim poenis Canonicis puniri. Sed manifeste probatur posterior opinio in c. filij. de her. in 6. vbi filii eorum, qui in articulo mortis heresim commiserunt, poenas Canonicas patiuntur. igitur de iam natis nulli potest esse dubium. Praeterea est tex. qui satis vrget in d. c. statutum. in 2. quo in loco expressum est, filios haereticorum esse infames: haereticorum inquam, qui tales decessisse, vel tales esse probentur. Igitur vt filii hisce poenis notentur, satis erit patrem haereticum decessisse, nec oportebit, aut necesse erit probare, patrem ante mortis tempus: & cum filii nati fuerint, haereticum fuisse. Ex quib. mihi certum est, ob tanti sceleris prauitatem Canonib. placuisse, etiam filios natos ante crimen, infamia & aliis poenis omnino afficere. Caeterum, prius quam ab hoc digrediamur tractatu oportet diligenter perpendere ex Gratiani Miscellaneis. text. in capitul. non imputantur. 1. q. 4. eius haec est litera. Non imputantur filiis peccata parentum, quae post eorum natiuitatem a parentibus committuntur, nec pro peccatis parentum spiritali poena filii sunt plectendi: officio autem vel beneficio ecclesiae priuari spiritalis poena est, non igitur hanc ex peccato patris promeretur filius. Hactenus Gratianus ex Augustino, ad Auxilium episcopum Epistola 75. ab hoc Canone duo solent adnotari. Primum, filios natos ante haeresim a parentibus commissam minime poenis eius criminis affici. Secundum, filios haeretici non esse priuandos beneficiis ecclesiasticis, quae iam tempore commissi criminis obtinebant. Horum prius constat vere apud Augustinum in haec verba. Etenim Classiciani filius, & si traxit ex parte primi hominis culpam, sacro fonte baptismatis expiandam, tamen quicquid postea quam genuit peccati pater eius admisit, vbi particeps ipse non fuit, ad eum non pertinere quis ambigit? Haec Augustinus, a quo Gratianus adsumpsit primam Canonis partem: siquidem Canonis non est iuxta August ini literam translatus ad ipsum Decretorum librum: sicuti statim ostendemus. Adhuc tamen nihil obstat, quominus vera sit opinio eorum, qui scripsere: poenas Canonicas in filios haereticorum statutas etiam eos afficere, qui ante crimen nati fuere. Nam Augustinus de poena spiritali tractat, nempe de sententia excommunicationis, qua, in quit ipse ob crimen haeresis a patre commissum filij nati ante crimen plecti non debent, quod ex ipsa Epistola ita manifestum est, vt nemo possit hoc inficiari, & notauit glos. in dicto capitul. non imputantur. Nos vero dum de poenis Canonicis aduersus filios haereticorum agimus, temporales poenas intelligimus, quibus constat, puniri posse filios etiam natos prius, quam parentes in haeresim lapsi fuerint. Quod si dixeris, igitur diuus Augustinus concedit, filios post crimen a parentibus commissum natos, poena spirituali puniri posse, quod falsum est. Respondeo, sensum istum alienum esse ab Augustino, a quo omissus est casus, omissa est quaestio de filijs postea natis, & in his, quae omittuntur ab authoribus, non licet sensum absurdum coniectare. Deinde ita diuus Augustinus scripsit, quasi praesumeret filios post crimen natos ex sanguine infecto participes futuros criminis, & ideo posse ob eam culpam poena etiam spiritali puniri, tanquam vere delicti participes. Et praeterea arguens Augustinus Auxilium episcopum, quod perperam ob crimen parentis innocentes filios poena spiritali punijsset, ostendit ad maiorem persuasionis vim, id male fieri, etiam si ratione sanguinis infecti ea punitio processerit, cum filij essent ante crimen commissum nati. Quin imo quidquid sit de his interpretationibus, illud est obseruandum, aetate Augustini non dum fuisse a Canonib. statutas poenas istas aduersus haereticorum filios, siquidem filius haeretici, etiam post crimen natus, ab ecclesia recipiebatur ad sacros ordines, & beneficia. tex. est in c. placuit. 1. q. 4. Ex his sane constat, priorem partem dicti Canonis parum obesse his, qui asseruerunt, filios haereticorum etiam natos ante crimen commissum Canonicis poenis affici, & omnino plecti. Posterior Canonis pars, quatenus adserit, filios non esse puniendos spiritali poena ob culpam parentum: vere Augustini epistolae conuenit, & ab ea optime deducitur. Quae autem statim sequuntur, versiculo, officio, verba sunt Gratiani non Augustini, a cuius sensu ea Gratianus intulit. Et profecto si is author inibi agit de officijs & beneficijs ecclesiasticis, quod glo. & Doctor. ibi sentiunt, & eius intentioni conuenit: Ego non video, qua ratione ab Augustino, qui de spiritali poena loquitur, fiat congrue illatio pertinens ad temporalem. Nam officiis, & beneficiis ecclesiasticis quenquam priuari poena est temporalis, non spiritalis: quandoquidem si spiritalis esset, non posset quis ea poena ob alterius culpam puniri, sicuti constat apud Augustinum, & tamen frequentissime innocentes his poenis absque propria culpa afficiuntur, hoc patet in dicto capit. statutum. in 2. & in dicto ca. 2. §. haeretici. Sic bigamus, qui corruptam duxit in vxorem, adulterámue coniugem etiam ignorans cognouerit, in habilis est ad officia & beneficia ecclesiastica. Ex quibus etiam patet, falsam esse iuxta hunc sensum Gratiani illationem. Quod si is intellexit de officio ecclesiae, id est, suffragiis, & eorum communione, beneficio ecclesiae, id est, sacramentis, & eorum perceptione, quibus priuantur excommunicati, optime constat sensus: haec enim officia, & beneficia sunt ecclesiae ad animarum salutem instituta, eorumque priuatio poena spiritalis est, de qua ipse Augustinus tractat. Atque ita iuxta hanc interpretationem nihil pertinet authoritas Gratiani, ad id quod secundo loco ex ea deduximus de beneficiis obtentis tempore commissi criminis, prior vero sensus, quem impugnauimus, vti falsus, minime nocebit, cum non habeant Gratiani opiniones vim legis, sicuti tradit post alios Felin. in capitul. 2. de rescript. num. 52. Quarto, principaliter ab huius capitis resolutione infertur veritas illius quaestionis, qua tracta[art. 7]tur, possítne quis statuto puniri pro alterius crimine? Et iure verissimum est, posse quem ob alterius crimen ex causa puniri poena pecuniaria, non tamen corporali, hoc deducitur ex his, quae hoc capite praemisimus, & probatur authoritate glo. insignis in rubric. C. de decre. decurio. lib. 10. cum consensus proprius cuiusque possit eum submittere damno pecuniario etiam absque eius culpa, non sic damno membrorum & corporis. l. liber homo. ff. ad leg. Aquil. c. contingit. de sent. excommu. Sic etenim praedictam glo. passim Doct. sequuntur, & commendant maxime Bal. in l. 1. C. ne filius pro patre. idem in rubric. C. res inter alios actas. & in l. seruum. §. publice. ff. de procur. 2. col. Alex. in l. saepe. n. 10. ff. de re iud. Ang. & Ias. num. 68. in §. actiones. deactio. Ias. in l. si quis in suo. §. legis. & in Aut. Nouissima. colum. 3. C. de inoff. testamen. vbi scribit, hanc opinionem Communem esse: idem tradit Hip. in l. infans. numero 16. ff. de Sicariis. Decius in capit. 2. de constitu. post Felin. ibi adducitur praeterea ad hoc tex. in ca. 2. de delict. puerorum, ibi tamen non praemittitur statutum, ex quo pater pro crimine per filium commisso puniatur poena pecuniaria. Et ideo inibi non probatur omnino praefata communis sententia: nam licet ibi exigebatur poena pecuniaria criminis a patre iuxta consuetudinem, quae eam poenam indixerat, non tamen constat ex illa consuetudine, patrem pro filio ad poenam obligari, nihilominus verum est, quod communi sententia asseritur, etiam quantum ad poenam in famiae, qua quis puniri poterit, etiam per statutum pro peccato, & culpa alterius text. optimus in l. quisquis. C. ad leg. Iuli. Maiestat. notant in specie post alios Alexan. in dicta l. saepe. nu. 10. Felin. in cap. ius generale. 1. distinct. colu. penult. Deci. in d. c. 2. lectione 2. Soci. in l. cum filiusfamilias. num. 8. ff. de verb. oblig. licet Bald. contrarium voluerit in dicta rub. C. res inter alios acta. Verum de intellectu legis, & statuti, quo quis punitur pro alterius crimine praeter alios legito Deci. consi. 525. Roman. consil. 154. Socin. consil. 57. lib. 3. colu. penult. Corne. consil. 211. lib. 3. Hippo. singul. 362. & consilio 82. columna. 3. Socin. in l. Modestinus. ff. de exceptionibus. Sic valet statutum, quod filij mercatorum teneantur soluere debita parentum, licet non sint eorum haeredes. Bald. in l. dotis. C. de iure dotium. Alexand. consi. 42 lib. 1. Deci. in dicto capit. 2. de constit. item Deci. consil. 359. Hippol. singulari. 224. Ioan. Crottus in l. omnes populi. ff. de iustit. & iure. colum. 5. versic. Prima an statutum. Hinc apparet, posse lege vel statuto sanciri, patrem teneri ad soluendam poenam pecuniariam, qua filius fuerit condemnatus, ad quantitatem vsque debitam filio ratione legitimae partis: ita Bart. probat in quaest. 3. incipienti: Perusinae ciuitatis statuto. idem Bart. in l. cum filiusfamilias. ff. de verb. oblig. vbi caeteri Doctor. idem sequuntur praesertim Bartol. Soci. nume. 8. dicens, hanc opinionem Communem esse. Quamuis secluso statuto iure obtentum sit, patrem non esse cogendum soluere poenam pecuniariam pro crimine filiorum, etiam ex bonis, quae pro legitima parte post mortem parentis filijs deberentur. gl. Panor. & alij in cap. 2. de delict. puero. Specul. titu. de sent. exequut. versic. quod si filius. Bald. in l. si qua poena. per text. ibi. ff. de his, qui sunt sui. text. & ibi Bartol. in l. 1. §. si impuberi. ff. de collat. bonor. Decius in consilio 438. Cremens. singul. 12. & 89. notatur in l. tam ex contractibus. ff. de iudic. & in §. actiones. Inst. de actioni. quod amplius probatur, si consideremus ea, quae solent tradi ad quaestionem, vtrum filio delinquente, & ob id crimen damnato ad certam pecuniae quantitatem, sit ea soluenda ex peculio profectitio, aduentitióue, qua in resolet etiam de peculio castrensi adnotari. Et quod publicatis ob crimen bonis filijfamilias non publicetur peculium castrense, imo id pater iure peculij possit obtinere, probat tex. in l. si filius. C. de bonis damnat. vbi Petrus, Cynus, Bald. & Salyc. Bartol. item Imol. Paul. Castr. & Alexand. nume. 49. in l. si finita. §. si de vectigalibus. idem Bart. & Imol. in l. si filius. ff. de damno infect. Hoc ipsum etiam hodie iure verum esse censent Ioan. Lupi in rub. de donation. int. vir. & vxo. §. 66. num. 24. quorum opinionem sequitur dicens, eam communem esse Paul. Parisi. consil. 157. nu. 36. Sicut nec publicatis bonis ipsius patris ob crimen ab eo commissum publicatur peculium filij profectitium. text. egregius in l. 3. §. sed vtrum. ff. de minori. Cuius praefati Doct. meminere, & Bald. in l. ex equutorem. nu. 34. C. de exequut. rei iudic. Roma. tamen in dicto §. si de vectigalibus. num. 15. post Angel. ibi idem Angel. & Roma. in l. si filiusfa. ff. de damno infect. Nellus in tract. bannitorum. 1 part. 2. temporis. quaest. 25. Contrariam sententiam hodie veriorem esse censent pluribus rationibus, quarum vna tantum eorum opinioni aptatur, ea scilicet, quod iure Authenticorum filius habeat in castrensi peculio haeredem ab intestato. Auth. defuncto. C. ad Tertul. & in Authent. in successione. C. delegit. liber. Haec vero ratio sufficiens non est, vt statim arbitremur, sublatam esse decisionem dictae l. si filius. C. de bonis damnatorum. Siquidem ante mortem naturalem ipsius filijfamilias, tempore, quo haeredi locus non est, patri peculium Castrense, filiofamilias delinquente defertur in solatium patriae potestatis, & ideo ipsa codicis constitutio non fuit ea ratione sancita, quod filiusfamilias non haberet ab intestato haeredem in castrensi peculio, quam ob rem ea ratione sublata, minime dicendum est, dictam constitutionem antiquatam esse. Ex his patet, nec peculium aduentitium posse publicari ob crimen filijfamilias, nam in eo habet pater vsumfructum, & sic maius ius, quam in castrensi, & tamen hoc non publicatur, sed patri competit, ergo nec illud etiam quo ad proprietatem. Bart. Paul. Imol. Alex. nu. 44. in d. §. si de vectigalibus. Ang. num. 13. & Ias. num. 62. in §. actiones. de actioni. & alij relati per Nicol. Boerium decis. 7. nu. 10. & Parisium dicto consil.. 157. col. 2. lib. 4. vbi inquit, hanc opinionem Communem esse. quam post alios sequitur simul & praecedentem Ioan. Bernard. Praesul Callagurriensis in pract. criminali canonica, capit. 124. Sic delinquente filio, & eius bonis publicatis, fortiori ratione peculium profectitium non cadit in publicationem bonorum. text. in dicta l. 3. §. sed vtrum. atque ita a Bart. & Doctoribus communiter scribitur in dicto §. si de vectigalibus. vbi Alexand. nume. 44. Iason in dicto §. actiones. nume. 62. Ripa in l. vlti. C. de reuocan. donat. q. 53. Carol. Molinae. in consuet. Parisien. tit. 1. §. 30. q. 18. omnium latissime praeter Alexan. Parisius dicto cons. 157. lib. 4. Boeri. dict. decis. 7. plura tradunt ad harum conclusionum interpretationem, quae omnino legenda sunt, & his addendum, quod publicatis bonis filij non censetur publicata legitima portio ei debita ex bonis parentis, qui tempore sententiae viuebat, etiam vt post ipsius obitum in fiscum deferatur. Bald. in l. si qua. ff. de his qui sunt sui, vel alie. iur. Alexan. consil. 37. lib. 1. colum. ante penult. Socin. Iunior consil. 51. lib. 1. Eodem pacto ratione sumpta ex dictis Iurisconsultorum, & Caesarum authoritatibus, propter crimen mariti non publicantur bona, quae ex adquisitis matrimonio constante ad vxorem pertinent. Ioan. Lup. in repet. Rubri. de donatio. §. 66. nume. 24. Didacus a Segura in tracta. de adquisitis matrim. constante. nume. 16. Chassanae. in consuet. Burgundiae, Rubr. 2. §. 2. ad fin. Regia lex 77. Tauri. licet contrarium iure probare conetur Carol. Molinae. dicto §. 30. q. 15. nume. 74. Et tamen poterit omnibus in his casibus lege, aut statuto sanciri, ob crimen filij publicandum esse peculium profectitium, castrense, aut aduentitium etiam in laesionem patris innocentis, cum hic agatur de poena temporali bonorum, qua puniri ex causa possunt innocentes ob aliorum scelera. Quinto principaliter huius quaestionis disputatio proderit ad interpretationem glo. in c. cum homo. 23. quaest. 5. verb. supplicium. Cuius non [art. 8]sine authoris laude plaerique passim meminere. Eius priori parte probatur, non posse quenquam proprio & libero consensu seipsum adstringere, vt proalio criminis reo poena corporis afficiatur. arg. l. liber homo. ff. ad legem Aquil. c. contigit. de sentent. excom. atque ita frequentissimo omnium consensu recepta est haec gl. sententia vti constat ex Felin. in c. 2. de constit. & Hipp. in rub. de fideiuis. q. 29. quo fit, vt in causis criminalibus, vbi poena corporis imminet reo, qui in carceribus detinetur, nunquam is dimittitur datis fideiussoribus, id vero fit quoties poena pecuniaria est pro eo crimine infligenda. optimus text. in l. diuus. in 1. ff. de cust. reo. Regia lex 16. tit. 1. part. 7. notant postalios Paul. Grillandus in tracta. de relax. carcerat. c. de fideius. reorum. Hipp. d. q. 29. idem in l. si infans. ff. de sica. nu. 16. Xuares in tract. de fideius. crimi. Posteriori parte gl. constat, consuetudine etmorib. posse induci, quod innocens seipsum obliget, & adstringat pro alterius crimine ad corporis poenam. nam ad hoc gl. illam commendant Rom. consi. 15. & idem in singul. 128. Hippol. in d. q. 29. Deci. in d. c. 2. de constit. 1. & 2. lectione. Feli. in c. 2. nu. 8. de proba. Rochus Curtius in c. vlti. de consuet. fol. 45. colu. 4. quasi legis seu consuetudinis authoritas accedens consensui priuatorum possit id efficere, quod solo consensu permissum non est. His accedit, quod Deci. eleganter scribit in c. quae in ecclesiarum. de consti. col. 4. dicens, posse fieri statuto simul & pacto id, quod solo pacto fieri non poterat. Item & illud quod ab eodem Decio erudite traditur in c. iurauit. de probat. col. vlt. vbi non appellans a sententia lata in capitali causa, ei poenae consentire videtur, & ea sententia transit in rem iudicatam ex eo consensu, simul & authoritate legis, quod & ipse latius deduxi in Epitome de sponsal. & matrim. §. vlt. nu. 15. & sequen. Idem quod diximus in consuetudine, dicendum est in statuto, quamuis gl. loquatur de consuetudine, ob eandem rationem, & ita ad statutum eam retulit Iason in §. quaedam. de actioni nu. 37. notat idem Deci. in d. c. 2. de constit. 1. & 2. lectione. Ego vero non video, qua ratione, nec in consuetudine, nec in statuto possit opinio glo. defendi, siquidem paulo ante probauimus, lege humana non posse innocentem pro culpa alterius, corporis poena puniri, consensus proprius multo minus potest id efficere, nec vlla potest iusta causa dari, ex qua poena corporis innocens pro alterius crimine puniatur: & ideo mihi magis placet contraria sententia, quam tenet Feli. in d. c. 2. de consti. col. 2. & idem in c. ius generale. 1. distin. ad finem. reprobans vltimam gl. partem, licet eam negligenter explicuerit. Non obest, quod in contrarium adduximus de legis & consensus authoritate, nam id verum est, quia tunc & lex ipsa culpam in consentiente praesumit, & ea iam est in processum iudicialem, & cognitionem deducta: quamobrem mirum non est, si consentiens puniatur ratione consensus, simul & legalis authoritatis, quae non temere ministratur, sed praemissa culpae examinatione. Sexto principaliter a praemissis deducitur verus intellectus ad text. in c. Romana. §. in vniuersitatem. de senten. excom. in 6. quo cautum est, ne sententia excommunicationis in vniuersitatem, aut collegium proferatur. Nam id mirum vi[art. 9]detur, cum vniuersitas ex personis constat. c. cum clerici. de verb. signifi. & per totum titulum. ff. quod cuiusque vniuer. nomi. & personae possint excommunicari. Praeterea ipsa vniuersitas potest delinquere, culpamque contrahere excommunicatione dignam. gloss. in l. sicut. ff. quod cuiusque vniuer. no. Cuius praeter Doct. ibi meminere Abb. in c. in Genesi. col. 3. de elect. Deci. in c. cum omnes. 1. lectio. colum. 7. de constit. nempe vbi omnes de vniuersitate concurrunt & consentiunt in delictum. Vnde vniuersitas puniri iuste potest, etiam spiritali poena, quib. aliquot iuris Pontificij interpretes respondent vniuersitatem esse fictam, repraesentatam quandam personam, non veram, & ideo anima rationali carentem, nec capacem spiritualis poenae, & excommunicationis, quae non potest aptari animae irrationali. c. 1. de sen. excom. in 6. c. P. G. de offi. deleg. c. sicut. in 3. de iureiuran. Haec autem ratio sufficiens non est: constat etenim vniuersitas ex personis, quae capaces sunt Canonicae censurae, nec aliud est ipsa vniuersitas, si rem ipsam materialiter consideremus, quam personae eam administrantes: nec aliud est ciuitas, quam ipsa ciuium collectio. Cardi. in c. requisisti. de testam. l. ciuibus. vbi Ludo. Lusita. 6. colum. ff. de reb. dub. tradit Bartol. in l. aut facta. §. vltim. ff. de poenis. qua ratione absque vllo dubio apparet, eam posse excommunicari. Fortassis ea est vera ratio, quod actus & passiones, vt consistant in facto, & ad factum referuntur, singulis omnino tribuendae sunt, non collegio, aut vniuersitati, nam his tribuuntur, & eorum esse censentur, quantum attinet ea res ad iuris effectum. optimus text. in c. 2. de testib. lib. 6. colligitur ex Bart. in d. l. aut facta. §. vlti. Cuius scripta explicat Ioan. Oldendorpius post alios in tracta. de iure & aequitate. tit. 14. Excommunicatio vero ferenda in aliquem non est, nisi ob actum vere proprium, culpa mortalis criminis perpetratum. c. nullus. c. nemo. 11. q. 3. qui quidem actus, & si ab vniuersitate processerit, ad quemlibet peculiariter referendus est quo ad poenam excommunicationis, & similem, cum non agatur de iuris effectu, ne si vniuersitati tribuatur, absurdum sequatur, scilicet, quod puniantur hi, qui vere sunt innocentes: sicuti tex. in d. §. in vniuersitatem. probat: quia omnino punirentur, si excommunicatio posset ferri in vniuersitatem. Hanc rationem collegimus ex c. si habes. 24. q. 3. Domini. & Praepo. in c. sicut vir. 7. q. 1. Fel. in c. responso. de sent. excom. & in c. dilectae. col. 2. de exceptio. Ias. in l. 1. §. vlt. colu. 1. ff. de acqui. poss. Ananias in c. dilectus. in 2. nu. 10. & seq. desimo. Chassa. consi. 1. argum. 8. Ex quibus apparet, excommunicationem posse pronunciari contra illos de vniuersitate, qui contumaces & rebelles fuerint, culpamque contraxerint. Sic denique si citentur Decanus & Canonici. Decanus & Capitulum sub excommunicationis censura, & in Capitulo, cum citatio eis proponitur, eiusque certiores fiunt, certi quidam Canonici reperiantur Capitulum constituentes, si ipsi mandato non obedierint, poterunt excommunicari, licet contrarium placuerit Rotae 315. in antiquis. Eadem ratione etiamsi iudex male pronunciet excommunicationis sententiam in vniuersitatem, nihilo minus ligat eos, qui ob culpam ea censura digni fuerint: ita Felin. in d. c. dilectae. 2. col. & Imol. in c. Capitulum. de rescript. col. pen. & iuxta hunc sensum potest intelligi secunda opinio. gloss. in dicto §. in vniuersitatem verb. penitus. quae tutior est. Tametsi ex iuris rigore prior opinio, ex qua omnino ea excommunicatio nulla censetur, esset tenenda secundum Francum, & alios ibi. Palud. & communem in 4. distinct. 18. q. 2. ad finem. Curti. seniorem consilio 20. dubio 2. & probatur ex his, quae tradit Lud. Gomezi. in regul. de idiomate. q. 2. Imo quamuis iure posset excommunicatio ferri in vniuersitatem, minime ligarentur hi, qui post ipsam censurae pronunciationem collegium, aut vniuersitatem fuerint ingressi. Bald. Paul. Imol. Aretin. & alij in l. si grege. ff. de lega. 1. Felin. in d. cap. responso. Iason in l. inter stipulantem. §. sacram. ff. de verb. oblig. in fine. vbi testatur, hanc esse communem opinionem. Cui suffragatur optimus textus in capi. 1. in princip. de offic. vicar. in 6. Septimo hinc procedit, quod licet grauis sit censenda poena ecclesiastici interdicti, plaerunque tamen ob culpam vnius, qui ciuitatis, aut pro[art. 10]uinciae dominus est, vel in ea habet secularem ecclesiasticámue iurisdictionem, tota prouincia, tota ciuitas submittitur interdicto. tex. in c. non est vobis. de spons. c. sane. in 2. vbi optime Deci. ff. de offi. deleg. c. si sententia. de sen. excom. in 6. in 2. parte. Nam isthaec poena spiritalis non est, nec enim afficit animam, quia non priuat communione suffragiorum ecclesiae, sed tantum suspendit interdictos auditione, & celebratione diuinorum officiorum, quae quidem priuatio directe animam non afficit, & sic distat ab excommunicationis censura. Vnde ciuibus interdictis, hi & interdicti censentur, qui in locum aliorum ciuium post sententiam successere, in eam ciuitatem domicilium transferentes. gloss. communiter recepta in d. c. si sententia. verb. non competant. quam esse ordinariam asserit Ias. in d. §. sacram. columna vltima. Extant in hanc rem pulchra Plutarchi verba, lib. de sera Numinis vindicta. col. 13. quem legito. Sic e contrario ciuis interdictus, qui culpae particeps non est, si seipsum ad aliam ciuitatem causa mutandi domicilium transtulerit, immunis est ab ipso interdicto. Anchar. Franc. & alij in d. c. si sententia. & Calder. de eccles. interdict. 2. q. folio 4. quibus duo addenda sunt. Primum, quod si iudex interdicto subijciat commune alicuius ciuitatis, personae & locus huic censurae subiecta censentur, secundum Freder. consil. 188. Secundum, is qui habitat in loco interdicto, si interdictus non est, potest in ecclesia extra locum interdictum sepeliri. ita notat idem Fred. consil. 121. His omnibus accedit, quod ciuitas, quae proprium episcopum occiderit, licet omnes ciues nec peccati, nec criminis rei sint, priuatur honore, & dignitate episcopali. text. in c. ita nos. 15. q. 2. Cuius meminere Bald. in l. si nondum. C. de furtis. Iason in l. 2. colum. 2. C. de inoffic. test. id intelligentes, quando ijs episcopus erat iam consecratus. Haec etenim poena temporalis est, & ideo ex causa iusta possunt innocentes eam pati. # 9 ARGVMENT. CAP. IX. Rursus de ratione poenae, qualiter ea lege, uel ab homine infligenda sit. SVMMARIVM. -  1 Talionis poena vnde originem habuerit, & an ea hodie obtineat? -  2 Homicidium, an iuste puniri possit, poena tantum pecuniaria? -  3 Nobilis vbi de poena pecuniaria agitur, grauius punitur, quam plebeius: vbi vero de corporali, mitius. -  4 Nobiles non sunt torquendi, nec poena ignominiosa afficiendi, sicut plebeij. -  5 Vbi amputanda manus est in criminis poenam, & delinquens vnam tantum habeat manum, quid agendum sit? -  6 Traditur intellectus l. ad bestias. ff. de poenis. -  7 Furtum iuste potest puniri poena mortis. & in hi de tribus furtis. & de vno graui, & enormi puniendo. -  8 Etiamsi lex certam poenam statuerit, nihilo minus iudex poterit eam ex causa, vel augere, vel minuere. -  9 Iudex ecclesiasticus potest quandoque poenis pecuniaribus delinquentes mulctare, & mihi quo pacto ipsa poena sit distribuenda. -  10 Intellectus c. 2. de poenis. -  11 Ecclesia & praelatus fiscum habere dicuntur. -  12 Clerici haeretici bona, an ad fiscum secularem pertineant? CAP. IX. PROXIME tractauimus de poenis, quae aduersus innocentes a iure statuuntur, cui quaestioni & illa affinis est, quae nam ratio sit habenda in ipsis innocentib. puniendis iuxta ipsius iustitiae aequilibrium, & praesertim ambigitur, an homicidium similéue crimen iuste puniatur tantum pecuniaria poena indicta. Et profecto videtur hoc refragari legi naturali, diuinae & humanae. Naturali quidem, quia secundum eam poena iuxta delicti mensuram infligenda est: Deuter. 25. pro mensura peccati erit & plagarum modus, cum de ratione iustitiae sit aequabilitas, quae omnino in eius exercitio seruanda est. Is enim, qui proximum & Rempub. iniuria laeserit, non aeque iure naturali punitur, nisi ea punitio sit sufficiens ad satisfactionem & reparationem illati damni, nec aliter iusta punitio fit, nisi delinquenti aequalis crimini iniungatur. haec vero commode decerni nequit, nisi ipse patiatur idem, quod alteri per iniuriam intulit, sicuti diuus Thomas docet 2. 2. quaestio. 68 artic. 4. Hinc sane apud veteres processit talionis poena, quam Graeci appellant αντιπεπονθός: cuius meminit Aristote[art. 1]les lib. 5. Ethico. c. 5. alij eam apellant ταυτοπάθειαν. Theophilus Institu. de iniurijs. §. poena. Latinorum quidam retaliationem: alij supplicij similitudinem, alij repatientiam. Adducit Aristoteles ex Hesiodo, licet talionem omnino non probat, carmina quaedam de Rhadamanthi iustitia. Si contra passus fuerit, quod fecerit idem, Iudicium plane rectum, vindictaque fiet. Sic & lege Mosaica cautum erat, oculum pro oculo, dentem pro dente in poenam eruendum. Exodi 21. Item & lex duodecim tabularum, titu. de iniurijs inquit. Si membrum ruperit meum e pacto talio esto, quem defendit aduersus Phauorinum Sextus Cecilius apud Gellium lib. nocti. Artica. 20. cap. 1. Nec vt iniqua damnatur a Christo Iesu Matthaei capit. 5. nam licet eam existimet acerbam esse, dedit tamen consilium remittendi iniurias, non praeceptum. Imo & nunc hanc talionis poenam sancitam esse constat aduersus iudicem, qui delatum ad se crimen punire neglexerit: eandem enim poenam pati debet, quam alijs indulsit, & dissimulando concesserit. l. vltim. C. ne sanctum baptisma iteretur. cuius meminere Romanus in singu. 77. Feli. in cap. qualiter. in 2. §. ad corrigendos. col. 7. de accusatio. Olim sane accusatores regulariter se inscribebant ad similitudinem supplicij, si in accusatione deficerent, & ita iure puniebantur. l. si cui. ff. de accusa. l. 3. C. qui accusa. non poss. l. 2. versic. ex longinquo. C. de exhib. reis. l. vlti. C. de accus. cap. tuae. de procur. gloss. & Doct. in cap. super his. de accusatio. notat. Thom. dicto art. 4. Regia l. 13. tit. 9. part. 4. l 21. tit. primo. part. 7. Tametsi hodie moribus receptum sit, eam inscriptionem nec esse necessariam, nec simile supplicium calumniatoribus inferendum fore. Bart. in l penul. §. ad crimen. ff. de publi. iudic. secunda colum. Gandinus in tracta. de Maleficijs. rub. qualiter fiat accusatio. 2. col. Alber. in l. vlt. col. 1. C. de accusat. Angel. & Salycet. in l. qui crimen. C. qui accusa. non possunt. Felin. colum. 4 post alios in dicto capitulo. super his. Bartol. in dicta l. si cui. nihilominus erit arbitrio iudicis puniendus accusator, qui in probatione criminis defecerit. optimus text. in dicto capit. super his. & in l. & in priuatis. ff. ad Turpilli. glo. in dicto capit. tuae. verb. effectum. tradit Alciat. libr. 9. Parerg. capitu. 8. Eadem ratione temperata est a praetore in iniurijs talionis poena. §. poena. Institut. de iniur. quae iustissime & hodie seruabitur in eo, qui in causa capitali, vbi corporis poena est iure infligenda, falsum testimonium contra innocentem dixerit. l. 83. Tauri. cuius decisio deducitur a capit. 19. Deuteronomij. & l. 1. §. praeterea. ff. de Sicar. Cuius ad hoc meminere Bald. in capitulo primo, in princip. colum. vltima. de pace tenenda & eius violat. Iason in l. & si legibus. C. si contra ius, vel vtili. publi. idem in l. si duo patroni. §. vltimo. ff. de iureiurand. notat gloss. in cap. Rex debet. 23. quaestio. 5. Quod si proprium est iustitiae puni[art. 2]tiuae, vt poena iuxta sceleris mensuram imponatur, constat aperte, non esse iuri naturali conueniens, homicidij crimen poena tantum pecuniaria puniri. Hoc ipsum aduersatur, & legi Euangelicae & diuinae, secundum quas morte puniendus est homicida: Gene. capit. 9. Quicunque effuderit humanum sanguinem, fundetur sanguis illius. Leuitic. cap. 24. Qui percusserit & occiderit hominem, morte moriatur. Nume. capit. 35. Si quis ferro percusserit, & mortuus fuerit, qui percussus est, reus erit homicidij, & ipse morietur. Matthaei capit. 26. omnes enim, qui acceperint gladium, gladio peribunt. cap. duo ista. 23. quest. 4. Sic etiam & humana lege homicida, quod fecit, expectet. l. 3. C. de epis. audien. l. vnica. C. de rapt. virgi. l. 3. §. legis. ff. de Sicar. eleganter Matthae. de Afflict. in constitutio. Neapoli. lib. 1. tit. de homicidijs puniend. & Chassanae. in consue. Burg. rub. 1. versi. videndum. Regia l. 3. titu. 13. lib. 8. ordinat. l. 15. titul. 8. part. 7. Deinde quod poena pecuniaria tantum homicidia puniantur, maximam praestat delinquendi occasionem, praesertim diuitibus: nullam enim reus pertimescit culpam, quam redimere numis existimat. cap. pauper. 11. q. 3. Igitur leges ita punientes homicidas, nec iustae sunt, nec Reipublicae conueniunt: & ideo nec condi, nec seruari debent, quod adnotarunt Archid. in d. cap. duo ista. Hosti. Card. Abb. & Rochus Curtius in cap. vlti. de consuet. folio paruo. 20. colu. 1. & 2. Idem Abb. in cap. 2. de delict. pueror. Feli. in rubr. de homic. In contrarium adducitur text. in d. cap. 2. de delict. pueror. vbi probatur, posse iuste homicidium puniri tantum poena pecuniaria: Sed ea lex, cuius ibi mentio fit, procedit vltra poenam corporalem, vt Panorm. existimat, vel in homicidio fortuito casu, non ex malitia contingenti. Regial. pe. titul. 13. lib. 8. ordin. l. aut facta. §. euentus. ff. de poenis. Secundo apparet, easdem leges probari in §. poena. Insti. de iniurijs. loquitur tamen ille text. de iniuriarum aestimatione, & nihilominus haec statuta iusta esse, & ex eis homicidam pecuniaria tantum poena puniendum esse praemittunt Bar. in l. 1. versi. vltimo quaero. ff. de publi. iudic. & in l. 1. ff. vi bono. rapt. & in l. nunquam plura. ff. de priuat. delict. Abb. in cap. vlti. colum. pen. de sepult. Aretin. consil. 58. colu. 6. expressim Alex. id probat post Barto. ibi in l. 1. nume. 13. ff. quod quisque iur. verum quia magis Communis videtur prior opinio, & pre se refert quandam naturalis iustitiam aequitatis, resque ista ambigua est propter contrariae opinionis authores, erit altiu hac de re tractandum sequenti praemisso axiomate. Quamuis culpe et delinquenti um scelera ex equilibrio, iuxta mensuram & criminis qualitatem punienda sint, exacte proportione obseruata, non tamen absolute secundum aequalitatem, & supplicij similitudinem poena infligenda est, authore Aristotele lib. 5. Ethicor. cap. 5. Non enim semper conuenit Reipublicae, vt qui crimen aliquod perpetrauerit, idem patiatur, quod intulit, nam esset ea punitio frequenter iniqua, sed potius poena est iuxta proportionem delicti constituenda, attenta qualitate iniuriam inferentis, & eius, cui fuerit illata, vt si magistratum quis gerens alterum etiam inique percusserit, repercutiendus non est. Et item si gerentem magistratum quis percusserit, non tantum repercutiendus est, sed & maiori afficiendus supplicio. Haec Aristoteles, cui consentit Thom. 2. 2. q. 67. art. 4. ad primum. ex quibus plura deducuntur. Primum, posse contingere, vt iusta sit lex, iustumue sit statutum, quod homicidam poena pecuniaria tantum puniendum esse sanxerit, nempe si ex causa fiat. Nam si poena pecuniaria esset magnae quantitatis, forsan non esset ea punitio iniqua, nec contemptui haberetur ea lex, quod Bald. censet in cap. 1. §. iniuria. ad finem. de pace iura. firm. Rom. sing. 76. Idem profecto erit, vbi homicidium non praemeditato consilio, sed fortuito oborta quaestione ad propulsandam iniuriam verbalem, ad effugiendum honoris periculum repente contigerit. Solet enim frequentissime accidere crimen istud eo pacto, vt licet puniendum sit, nec culpa careat homicida, tamen inspecto gentium more, quo de honore ac fama, & cuius libet nomine tractatur, non ea sit dignum poena, quae iure ordinario in homicidas fuerit statuta: His sane casibus iudices ipsi, & praesertim qui supremo Regis adsistunt tribunali plerunque poenam mortis in aliam mitiorem commutant: idque, saepissime censent, vbi statim post homicidium ipse delinquens non punitur, sed demum ex interuallo, quasi iam obliuio sceleris poenam ipsam ordinariam minuat, arg. l. si diutino. ff. de poen. Si diutino, inquit Modestinus, tempore aliquis in reatu fuerit, aliquatenus poena eius subleuanda erit. Ex quib. verbis deducitur communiter ab Accur. Bart. & alijs, eum qui post longum tempus alicuius facinoris accusatus est, mitiori poena puniendum esse, quod omnino improbandum non est, notat post alios Alciat. in c. cum non ab homine. de iudi. nu. 38. & praeced. Rochus Curt. in cap. vlti. de consuet. notab. 1. Tametsi a Iurisconsulti responso id perperam deducatur: Siquidem reatus est status & conditio, in qua durante accusatione rei sunt donec vel absoluantur, vel condemnentur, causam etenim agunt squalore, & illuuie confecti, promissa barba, habitu sordido, & pannoso, misericordiae aucupatore. l. vlt. ff. ad l. Iul. maiesta. vbi eleganter Budeus. l. vlt. §. de illo. ff. de bonis eorum, qui ante sen. mor. sibi consciue. l. cum ratio. §. fraudis. ff. de bonis damnat. Plinius lib. 7. Epistola ad Suram, vt tandem vere velit Modestinus, ob eum statum, & diuturnam illam calamitatem, poenam fore minuendam: tradunt Alciat. lib. 2. parerg. ca. 10. & Corasius lib. miscell. 2. c. 20. Secundo, hinc constat, qualiter sit accipiendum id, quod Christus Iesus in Euangelio dixit. Qui gladio peremerit aliquem, gladio peribit, nam id non est referendum omnino ad gladium verum, quo occidens extinguatur: sed ad poenam. quae iuxta criminis proportionem est homicidae infligenda: non semper secundum speciem, sed secundum quantitatem poenae, vt praeter alios explicat Caietan. Ientaculo 6. quaest. 3. Alioqui si ea verba essent intelligenda secundum speciem, inique damnarentur homicidae ad Regias triremes: quod assidue fit, & iniquius deportarentur in insulam. l. 3 §. vlt. ff. de sicarijs. Tertio, eadem ratione procedit distinctio glo. communiter receptae in capit. cum quidam. in prin. [art. 3]de iureiur. vbi scribit, poena pecuniaria grauius esse puniendum nobilem, aut constitutum in dignitate, quam plebeium. At si de corporali poena tractetur, non ita puniendum fore nobilem, ac plebeium, ob qualitatem personarum, ex qua iustissime fit poenae mutatio. text. in l. aut facta. §. persona. ff. de poenis. leg. sacrilegij poenam. in princ. & §. 1. ff. ad l. Iuliam peculat. l. Pedius. & l. vlt. ff. de incendi. ruin. & naufrag. d. l. 3. §. vlt. & l. penult. ff. ad l. Corn. de Sica. cap. pastoralis. in princ. de offic. deleg. c. vltimo, de poenis. omnium latissime & vberrime Andrae. Tiraquell. in tract. de nobilit. cap. 20. nume. 104. post Alberi. in l. illicitas. §. qui vniuersas. ff. de offic. praesid. Barto. in l. 1. ff. de termi. mot. cap. qui contra 24. quaest. 1. capitu. contra. & capi. vlt. 26. q. 5. gloss. in cap. vlt. de transactionibus. Mattheus de Afflict. in constitutionibus Neapol. rub. 9. nu. 36. & sequentib. Bonus a Curtili Brixiensis de nobilitat. 5. parte. Quarto, licet plebeij passim in criminibus inquirendis tormentis, & quaestionibus subijciantur, non sic nobiles: nam & hi torquendi non sunt. tex. optim. in l. nullus. C. ad l. Iuliam ma[art. 4]iest. l. diuo Marco. C. de quaest. vbi Cynus, Bar. in l. milites. C. eod. Salyc. in l. 1. C. de iuris & facti ignor. vlt. col. Iason in l. miles. ff. de re iudi. nu. 4. Alex. in l. Centurio. 8. col. ff. de vulga. Tiraquel. in dicto capitulo 20. nu. 134. dicens, contrarium seruari in Regno Franciae. Prior tamen opinio in Hispania frequentius seruatur. l. 24. tit. 21. part. 2. l. 5. & 6. titulo 2. lib. 4. ordina. Quinto, ob eandem rationem, nobiles poena ignominiosa afficiendi non sunt: secundum Fulgo. consil. 167. & ideo cum poena furcarum, & suspensionis ignominiosa sit: quod eleganter tractat Tiraquel. d. capitu. 20. num. 106. nobiles ea non sunt plectendi, sed decapitandi: gloss. in l. 3. §. 1. ff. de re milit. vbi Barto. l. moris. §. sed etiam. ff. de poenis. Bart. in l. capitalium. §. seruit. ff. eo. ti. idem in l. desertorem. §. poena. ff. de re milit. Panor. in c. pastoralis. in princ. de offi. deleg. Ioan. Lupi. in rub. de donatio. §. 9. Bonus de Curtili d. 5. part. Regia l. 24. titu. 21. part. 2. Bologninus consil. 37. col. 6. Thom. Grammatic. decisi. 32. dicens, ex hoc nobilem non esse damnandum ad triremes, vt remigis subseruiat officio: atque ita Neapoli pronunciatum fuisse apud magnam Curiam. Haec tamen duo, quae postremo adnotauimus minime obseruantur in crimine Iaesae maiestatis secundum Bal. & Feli. colu. 3. d. c. cum quidam. nam in eo nobilis & torquetur, & altioribus furcis suspenditur saltem in Regno Franciae: siquidem apud Hispanos adhuc propter istud crimen nobiles decapitantur: non suspenduntur. Quin imo nobiles torqueri posse, & furca suspendi, si vt famosi latrones, & viarum grassatores accusentur, notat Salyc. in l. 1. per text. ibi. C. quand. liceat vnicuiq, se vindicare. & idem si de crimine furti agatur, tenent gl. in constit. Neapol. rub. 32. verb. accusatorum. & Matth. de Afflict. in rub. 31. ad fin. Et licet Abb. in c. pastoralis. in princ. de offic. delega. contrarium teneat: prior sententia optime probatur in l. 24. titu. 21. part. 2. vbi etiam statutum est, nobilem torqueri posse ob crimen lesae maiestatis, & merito, cum proditionis crimen verae nobilitati repugnet, & proditoris insignia delenda sint. l. eos qui. ff. de poenis. Roma. dicens eam sing. notab. 476. & 669. Lucas de Penna in simili & leuiori crimine, in l. mulieres. col. 5. versi. vlti. C. de dignitat. libro 12. Sexto, his omnibus perpensis apparet: an verum sit, quod Bal. scripsit in l. 2. C. de fide instrum. in fine existimans, in poenis relatiuis, & vbi ex lege quis puniendus est eadem poena, non esse deferendum nobilitati, nec dignitati personarum, imo eadem poena puniendum fore nobilem deficientem in accusatione plebeij, qua idem plebeius esset puniendus, si crimen probatum foret. Adducitur ad hoc textus in l. ad Commentariensem, vbi gloss. verbo vilem. & Bald. C. de custod. reorum, idem Anani. in capit. super his. de accusat. colum. penult. Felin. in dicto ca. cum quidam. & in dicto ca. pastoralis. colum. 2. versi. octauo fallit. quibus & Tiraquell. accedit in dicto c. 20. num. 123. Ego etenim falsum id existimo: nam quid expressius adduci potest de poenis relatiuis, quam quod de talionis poena statutum est, & olim erat, & tamen nulli dubium esse poterit, quin ea talionis poena sit accipienda, adhibita personarum distinctione, vti pulchre Aristoteles docet libro quinto ethic. capi. 5. & libro primo. Rhetorices ad Theodecten. & praeterea contra Bald. est text. singul. quo in loco idem contrarium adnotauit in l. vlti. §. cum sit. C. vbi Senat. vel Clariss. Et deinde ratio hoc dictat, cum iuxta proportionem quaedam poena respectu nobilis, quamuis ex se ipsa sit minor, censetur maior, quam eadem respectu ignobilis. optimus text. in l. 2. C. vt intra cert. tempus crimi. causa termi. & probatur his iuribus, que tertia illatione adduximus, nec opinio Bald. in d. l. 2. & in d. l. ad commentariensem. probatur inibi, quia Accursius non recte exponit textum illum in verb. vilem. diuinat enim eius interpretatio, nec ex ea non omnino colligitur, commentariensem nobilem puniendum fore eadem poena, qua custoditus plebeius, qui aufugerit, puniendus erit. Septimo, illud hinc deducitur, quod in puniendis criminib. ratio habenda est personarum, nam siue mandans, siue mandatarius nobilis sit, quoties de punitione tractabitur: deferendum est dignitati aut nobilitati eius, qui puniendus est, secundum Aretin. in l. si stipulatus fuero. per text. 2. colum. ff. de verbor. obligat. Bald. in l. vnica. 4. notab. C. de rapt. virg. & Deci. in c. 1. de off. deleg. nu. 12. Octauo, quamuis regulariter, qui non habet bona, vnde soluat poenam delicti pecuniariam, corpore puniendus sit. l. 1. §. vltim. ff. de poenis. l. si quis id quod ff. de iurisdi. omn. iud. tradidimus & nos. 1. ca. huius libri. num. 8. id est verum in plebeis, non autem in nobilibus, & alijs, quorum dignitati deferendum est, Bartol. in dicto §. vlt. Angel. Areti. & Ias. numer. 43. in §. poenales. Inst. de actio. Feli. in c. ad liberandum. de Iudae. Ioan. Lupi. in rubr. de donationibus. int. vi. & vxor. § 9. Nono, ex his erit examinanda Pauli Castren. sententia, qui in l. de quibus. col. antep. ff. de legib. [art. 5]scripsit, quod quoties iure ob aliquod crimen est alicui amputanda manus dextera, & is ea manu careat, commutabitur poena, amputabiturque sinistra. Nam cum hic agamus de iusta punitione delicti & poenarum proportione, & mensura, licet iustum sit criminosum manibus integrum altera priuari, non idem erit, nec eadem iusticiae aequalitas adest, vbi is altera mutilus est, quia vtraque priuatus manebit, nec est aequa commutatio poenae, quae proculdubio multo maior est, si quis vna, quam tantum habet, manu priuetur, quam si cum integer manibus sit, altera ei abscindatur, quod expressim adserit Aristoteles lib. 1. Rhetori. ad Theodecten, capitul. 7. de maiori ac minori bono. ad finem: secundum quem etiam si talionis lex seruanda foret, & quis alteri oculum erueret, alterum quidem e duobus, non esset oculus ei eruendus, si is vnum tantum haberet, atque ita aduersus Pau. Castrensem est pulchra sententia Bart. in l. hos accusare. §. vltim. ff. de accus. in fin. idem sensit Bald. in l. quid ergo. §. poena. 2. lect. colum. vlti. ff. de his, qui notantur infam. optimus tex. in d. l. 2. C. vt intra cert. temp. crim. caus. termi. notat Paul. Castrens. sibi contrarius post Bald. ibi. num. 12. in auth. sed nouo iure. C. de seruis fugi. quamuis priorem Pauli opinionem comprobent Guliel. de Cuneo, Iacob. But. & Sal. in d. auth. sed nouo iure. Bar. in l. vulgaris. ff. de fur. Thomas Grammati. decisi. 94 Ex quibus constat, vbi a lege vel ab homine quis ob aliquod crimen damnetur amputatione manus, & is vnam tantum habeat, esse nihilominus condemnationem exequendam. Quorum sententia obtinebit, quando ex qualitate criminis, vel alia coniectura possit commode praesumi, legislatorem, aut iudicem voluisse etiam in praedicta specie locum fore poenae amputationis manus, alioqui dura nimis est ist haec opinio. Decimo, apparet hinc ratio eius, quod passim iuris vtriusque interpretes adnotarunt, scilicet, poenam esse vel remittendam, vel minuendam delinquenti, ob insignem eius peritiam, seu ex eo, quod artifex sit celebris, magnique nomi[art. 6]nis, & ideo reipublicae maxime vtilis. Vnde aequum est, ob hanc publicam vtilitatem, mortis poenam, & similem ei remitti & condonari. Hoc etenim procedit iuxta proportionem inspecta delinquentis qualitate, & id, vt communiter receptum est, probatur in l. ad bestias. ff. de poenis. quam ad hoc inducunt Oldra. Alber. & alij inibi, & Roma. in singul. 717. asseuerantes, iudicem poenae exequutionem debere suspendere, principemque consulere, vt ipse princeps legis poenam remittat. Sunt etenim multa in vtroque iure statuta ob insignem, & excellentem alicuius dignitatem & virtutem, quae traduntur in capi. quia periculosum. de senten. excommunic. in 6. in ca. de multa. de praeb. per Iason. in l. iubemus. C. de iudi. Barbat. in rubr. de iura. calum. Hippo. in l. 1. §. ad quaestionem. ff. de quaest. nu. 7. tradit ad haec Alcia. historiam de Azonis morte. lib. 9. parerg. ca. vlt. qui lib. 2. c. 28. vere contendit in d. l. ad bestias. non probari, quod communiter ab ea deducitur. Ad bestias damnatos, inquit Paulus, fauore populi praeses dimittere non debet, sed si eius roboris, vel artificij sint, vt dignius populo Romano exhiberi possint, principem consulere debet. Quo in loco non agitur de alleuatione poenae, sed solum de rei damnati transductione, cum damnati ad bestias sine licentia principis non possent in aliam prouinciam traduci, consulendus princeps erat, an Romam vellet eos damnatos mitti, qui propter roboris, & artificij excellentiam dignius exhiberent populo Romano spectaculum. Ego vero existimo etiam ipsum iudicem posse proprio iudicio & sententia ob personae dignitatem, & excellentiam poenam legis ordinariam minuere, & in mitiorem commutare, quod statim latius ostendemus. Vndecimo, ab eadem radice procedit, an furtum [art. 7]possit iuste per legem poena mortis puniri? Nam regular iter fur non occiditur in criminis poenam. Authen. sed nouo iure C. de seruis fugi. & in Auth. vt nulli iudicum. §. pro furto autem. colla. 9. Regia. l. 18. titul. 14. part. 7. nisi fuerit famosus latro. l. capitalium. §. famosos. ff. de poenis. is etenim furca suspenditur. Dicitur autem latro famosus is, qui grassatoris crimen exercet, vt inibi expressum est, item & ille, qui furari consueuerit, ex quo solet pro tertio furto quis suspendi. gloss. in l. 3. C. de episco audi. vbi Bald. hoc in specie probat. idem Bald. Paul. Castren. Caepola. quaest. 10. post glo. ibi in d. authen. sed nouo iure. Angel. Aretin. in §. ex maleficiis. & ibi Gomezi. nu. 12. Inst. de actioni. Felin. in ca. at si clerici. col. vlt. §. 1. de iudic. facit tex. in c. 1. de poenis. glo. in c. hoc vestrae. 11. distinct. & in l. quicunque. C. de ser. fugit. Atque hanc poenam iuste posse a republica statui in hoc casu propter delinquendi proteruiam, & contumaciam scribit Io. Maior in 4. distinct. 15 quae. 27 imo apud Hispanos olim pro secundo furto suspendebatur fur. l. 6. tit. 5 lib. 4 Fori. Quamuis istam opinionem Bald. asserat contrariam esse iuri Iaso. in d. §. ex maleficiis. 2. col. & idem post alios in l. penult. ff. de condict caus. dat. Sed & priorem sententiam sequitur Angel. Aretin. de maleficijs. verb. vestem coelestem. eamque lege lata apud Germanos stabiliuit Carol. Caesar huius nominis quintus, primus Hispaniarum Rex ti. de furtis tertio patratis. idem ex lege Lombardica statutum fuisse constat authoritate glo. in tit. de pace iuram. firman. versicu. seu furtum. & Gandini de maleficijs. titu. de furibus, atque ex ipsis Lombardorum legibus haec eadem poena probatur, quae obtinet, etiam si prima furta fuerint digne punita. l. capitalium. §. solet. ff. de poenis. Bald. in auth. qui semel. colu. pe. C. quom. & quand. iud. Corset. sing. ver. statutum. Feli. in c. sicut. de testib. Iason in l. si idem cum eodem. 2. col. ff. de iur. omn. iud. Caepola. in authen. sed nouo iure. num. 42. Chassanae. in consuet. Burgund. tit. 1. §. 5. vers. simplex. nu. 15. & seq. Andr. Alciat. in d. c. cum non ab homine. de iudic. vlt. notab. num. 30. cum etenim furandi consuetudo attendatur, nihil refert, sint priora furta punitione abolita. Idem erit obseruandum, vbi prima duo furta commissa fuissent in alieno territorio, & distincto ab eo, in quo tertium commissum est. Bar. in l. si cui. §. vlt. ff. de accus. Ab. in c. 1. de poenis. Iason in d. l. si idem cum eodem. Caepola. Alcia. & Chassa. paulo ante citati. quorum vltimus hanc opinionem scribit Communem esse. Sic sane quibusdam visum est, vnum tantum furtum, modo id graue sit, quantitate, aut qualitate sufficiens esse, vt fur morte puniatur. Bald. in d. auth. sed nouo iure. col. 2. Ananias in cap. vltim. nume. 8. de furtis. Abb. in c. inter alia nu. 31. de immu. eccle. late Ioan. Igneus in l. 1. §. si sibi manus nu. 121. ff. ad Sylla. Angel. Aretin. dict. verb. vestem Coelestem. & in d. §. ex maleficiis. Angel. Perusi. in l. quod si nolit. §. qui assidua. ff. de aedilit. edict. adducitur ad hoc tex. in l. is qui tres. §. penult. ff. de excusat. tu. vbi tutela magnae bonorum quantitatis, tribus tutelis aequalis censetur. Sed ea decisio procedit ob difficilem rerum administrationem, nec commode huic questioni aptari potest, ideo contrarium plerisque placuit. & praesertim Saly. Fulgo. Paulo Castrensi. & Caepolae. in d. auth. sed nouo iure. nu. 30. Ias. in d. l. pe. & in l. 1. C. de precib. imp. offer. & in d. §. ex maleficijs. vbi eandem sequitur Gomezi. nu. 13. & Crottus in c. vlt. col. penul. de consti. in 6. Chassanae. d. §. 5. versi. simplex. & versi. quaero quomodo. num. 14. quibus suffragatur, quod absque vlla distinctione a iure statutum est, furem non esse punien dum mortis poena. Sed profecto etiam si lege cautum sit, furem non esse occidendum, sed alia mitiori poena damnandum, non ex hoc vetitum est, iudicem ob criminis qualitatem, ex eo, quod vel ratione loci, temporis, aut quantitatis furtum sit extraordinarium, & maxime graue, poenam legis augere, & ob exemplum furem istum vltimo supplicio afficere. § item lex Iulia. peculatus. Insti. de pub. iudi. l. 18. titul. 14. part. 7. l. 2. De la hermandad. l. 74. styli. ca. 1. §. si quis quinque solidos. de pace iuramen. firman. l. penultim. ff. de condict. caus. da. optimus text. in l. aut facta ff. de poenis. In tanta enim hominum audacia id palam est, alias poenas praeter capitales prorsus irrideri, & ideo hisce temporibus opus est aduersus fures durioribus poenis, potissimum vbi furtum simplex non est, sed vel quantitate, vel qualitate graue. Quo fit, vt licet Alexand. de Halas par. tertia. quaest. 47. memb 4. arti 3. Scotus in 4. sent. distinct. 15. q. 3. & Syluest. verb. furtum. quaest. 3. censuerint, iniquam fore legem, quae pro simplici furto mortis poenam indixerit, nec iuste posse eam in republica statui: verius tamen est, eam poenam statui aequissime posse, vbi furtum qualitate, vel quantitate sit enorme, sicuti ex iunioribus Theologis probant Ioan. Driedonius de liber. Christ. pagin. 115. & Medina in tracta. de contracti. & restitu. quaest. 14. & eleganter Alfonsus a Castro lib. 1. de potest. legis poenalis. ca. 6. si quidem frequenti huius criminis vsu considerato, & laesione maxima, quae ex eo reipublicae infertur, expedit poenas exquirere, quibus hominum reprimatur audacia. His etenim inspectis iuxta proportionem fures puniuntur vltimo supplicio, & poena corporis, tametsi rebus, & patrimonio ipsi laesionem intulerint. Nam quod fures corporali poena puniri possint, praeter alia, quae punitionem istam iustam esse ostendunt, varijs gentium moribus, & legibus probatur. Siquidem fures, etiam simplices flagellis caedendos esse constat ex Auth. sed nouo iure. C. de seruis fugi. l. 18. titul. 14. parte 7. Lege item Lombardica, cuius mentionem superius fecimus, pro primo furto oculus eruitur, pro secundo nasus abscinditur. Apud Hispanos fori legibus quandoque furibus aures, & manus amputabantur. l. 6. titul. 5. libro quarto. & l. secunda. tit. 13. eo. lib. eadem aurium abscissio pro furto certae quantitatis commisso in eremo statuta est. l. 2. de la Hermandad. qua etiam in quibusdam casibus mortis poena pro furto imponitur, quandoque amputatio pedis, passimque apud nos fures flagellantur, auresque eis abscinduntur, praeter ipsius damni dati restitutionem. Olim apud Romanos fur domino rei furto ablatae vt seruus tradebatur, authore Gellio lib. noct. Atti. 11. ca. vl. tradit varias huius criminis poenas Alexan. ab Alexand. dier. geniali. libro sexto. capit. 10. imo & furibus ferro candenti, fronti signum imponi solere apud Italos, testatur Gandinus in titulo de poenis reorum. numer. 59. Idemque per capitula Regni Neapolitani statutum esse, asseuerat Andraeas Isernia in Aerario. verbo. furtum. Duodecimo, cum crimina sint secundum proportionis mensuram punienda, & haec varie contin[art. 8]gat, ratione loci, temporis, personae, & quantitatis, nec a lege certum quid statui possit, quin iudicis recti & prudentis arbitrio multa relinquantur, constat plane, iudicem posse proprio iudicio & sententia legis poenam vel augere, vel minuere. l. quid ergo. §. poena grauior. ff. de his qui not. infam. capitul. vltim. de transactionibus. c. at si clerici. §. de adulterijs. de iud. & capitul. de causis. de offic. delegat. tenent in specie Abb. in capitul. 3. de poenis. idem in capitul. nisi de offic. legat. Doct. in d. §. poena. etiam si lex certam poenam statuerit appositis dictionibus, praecise, omnimodo, & similibus. Hostien. Ioan. Andr. & Doctor. in c. qualiter. in 2. de accus. vbi Aret. num. 24. eos sequitur, dicens, hanc opinionem Communem esse, etiam si iudex eius sit conditionis, qui super eo crimine dispensare non valeat, quod expressim praefati Doct. sentiunt. Quibus non obstat gloss. in dict. capit. 3. quam inibi approbant Innocen. Ioan. Andrae. Anch. & Anton. & Henric. in capitul. in archiepiscopatu. de raptorib. Felin. in dicto capitulo qualiter. num. 33. quae asseuerat, iudicem, qui non potest super eo crimine dispensare, minime posse diminuere poenam a lege statutam. Quia id verum est, postquam iuxta legem ipsa condemnationis sententia lata fuerit: tunc etenim non potest sententiae, & legis poenam mitigare iudex, qui dispensare super eo crimine minime valet, secundum Car. & Abb in d. c. 3. At prius quam iudex sententiam ferat, quicunque is sit, etiam si dispensandi potestatem non habeat, poterit legis poenam temperare, sicuti & augere. Aliud siquidem est dispensare super crimine, & eius poena: aliud rigorem legis poenalis ex aliqua causa minuere, vt sensit Innocen. in capi. dilectus. de temporibus ordi. Causas vero quibus iudex persuaderi poterit ad poenae legalis commutationem, aut diminutionem, tradit eleganter Lucas de Penna in l. 1. C. de colonis Illyricianis. li. 11. aliquod. Felin. in dicto c. qualiter. §. ad corrigendos. numer. 37. quibus adde, quae eleganter hac de rescribit Alfonsus a Castro. lib. 2. de potest. legis poenalis. c. 12. & 13. Quod si iudex, vt plerunque fieri solet, aliquem ob crimen damnauerit poena pecuniaria intra decem dies soluenda, hoc addito, quod si eam intra id tempus non soluerit, publice reus flagelletur, nihilominus non soluta pecunia intra eum diem, poterit iudex poenam eandem pecuniariam, omissa corporali, exequutioni mandare, secundum Corneum consil. 5. libr. 3. Nam is iudex, qui in pronuncianda criminali sententia hac forma vsus est, vere pecuniaria poena delinquentem punit, vtitur tamen corporalis poenae contaminatione, vt facilius, & diligentius pecuniam ipsana damnatus reusque criminis soluat. Postremo, illud est adnotandum, qualiter iudex ecclesiasticus possit poenis pecuniarijs delinquentes[art. 9] punire: nam id vetitum esse videtur. cap. 3. de poenis. ca. irrefragabili. §. vlt. de off. ordin. ca. vt clericorum. de vit. & honest. clerico e contrario permissum in c. dilectus. de off. ordi. c. si vos. 23. q. 5. ideo hac in re sunt aliquot distincte notanda ad eius resolutionem. Primum, non esse aequum, nec iustum, vt indiscriminatim pro quolibet delicto vel statuto constitutione, aut sententia iudicis poena pecuniaria inferatur: hoc etenim maximam delinquendi occasionem praeberet. ca. pauper. 11. q. 3. colligiturque ex Felino, in rubr. de homicid. accederei is abusus in praelatorum ecclesiasticorum infamiam propter euidentem, ac manifestam ambitionis notam, quam ipsi effugere omnino tenentur, & praeterea res mali exempli est, crimen pecunia redimere, atque ita diligentissime hoc cauendum esse censet Coloniense Concilium tit. de iurisdictione ecclesiastica contentiosa capit. 8. Secundum, satis compertum est, non licere, nec constitutioni, nec iudici poenas pecuniarias vel indicere, vel exigere pro ipsis criminibus tolerandis. perniciosum etenim est, siue ex lege, siue ex sententia aut decreto iudicis, annuum censum a concubinariis accipiendum esse, quo soluto ipsi criminosi in sceleribus, & peccatis perseuerent. Hoc probat tex. in dicto c. 3. secundum Card. ibi dum exponit text. pro corrigendis excessibus: id est loco correctionis, omnino quidem cauendum est, ne praelati potius lucrum proprium, quam criminum correctionem desiderent, atque ita praeter alios animaduertit Ioan. Driedo, de liber. Christiana. pag. 91. Tertium, satis iure probatur, posse iudicem ecclesiasticum zelo correctionis, & punitionis, aliquando vel statuto vel sententia quaedam delicta pecuniaria mulcta punire, potissimum vbi ea magis timetur. Ita sane procedunt canones, quibus probatur, id licere, vt explicant Abb. in d. c. 3. idem & Felin. in d. c. irrefragabili. §. caeterum. Hostien. & Card. in d. c. vt clericorum. Quartum, pre caeteris a iudicibus ecclesiasticis, & praelatis est obseruandum, vt poenas pecuniarias pro criminibus inflictas, in pios vsus potius quam in propriam vtilitatem erogare curent. quemadmodum tradunt Abb. in c. 2. de success. ab intest. Felin. in dicto §. caeterum. Concilium Coloniense dicto capitulo 8. optimus text. in cap. cum sit nimis. §. vltim. de Iudae. ca. cum tu. de vsuris. Quintum, & si tutius sit, quod modo admonuimus, & omnino seruandum, vbi sententia iudicis poena pecuniaria infertur: si tamen eadem poena statuto, aut constitutione sancita fuerit, poterit iudex ecclesiasticus eam in proprios vsus expendere. Id etenim fit statuti, & legis authoritate, ex quo suspicio auaritiae abest ab ipso iudice, cum per statutum ea poena episcopo aut iudici adiicitur, notant Host. Abb. & Felin. in dicto capitulo irrefragabili. §. ceterum. Ioan. Bernar. in praxi. cap. 134. Ioan. Lupi. in rubric. de donat. inter vir. & vxorem. §. 39. col. penulti. Qui idem esse probant, vbi episcopus indigeret, ac esset inops. Potest enim tum licite per sententiam delinquentes poena pecuniaria mulctare, & eam in proprium victum expendere. Sextum, vbi a iudice poena infertur ob iniuriam irrogatam, & eo pecuniaria sit, dimidia eius pars [art. 10]competit ecclesiae, cuius rector ipse iniuriam passus existit, altera pars in vtilitatem laesi est distribuenda. text. singul. in capitulo 2. de poenis. cuius meminit in hunc sensum Roma. singul. 443. Nam dum text. dicit, alteram in eius eleemosynam iuste dispertiat, intelligendus ita est, vt ad eleemosynam pro anima clerici interfecti ea distributio referatur. Siquidem negari non potest, ex eo delicto ecclesiam, & ipsum clericum offendi, & ideo vtrique est satis faciendum, idem post Hostiens. in summa de maledic. versicul. sed cui. notat Felin. in dicto capitul. irrefragabili. §. 1. numer. 10. Addit tamen text. in dicto capitul. 2. eius decisionem procedere, quia nullus proximior haeres videtur clerici interfecti, quam ecclesia, quae eum domino copulauit. Vnde infert ibi Panor. quod si interfectus clericus haberet haeredem consanguineum, illi esset poena applicanda, quem reprobat Deci. in c. in praesentia. de proba. num. 57. dicens, etiam tunc poenam applicandam esse ecclesiae in hunc modum, vt pro dimidia ecclesiae competat, pro altera vero parte in vsus pios post obitum offensi, in ipsius animae vtilitatem erogetur. Quibus quidem consideratis non omnino mihi displicet Panor. interpretatio, nam pars dimidia, quae offenso vere competit, eius haeredibus, si quos habet, exoluenda est, non ecclesiae: si vero haeredes non habuerit offensus, pro eius anima est distribuenda, quod sensit Henri. in d. c. 2. Sic sane procedit opinio Abb. quo ad poenae partem, que offenso debetur: opinio autem Decij quo ad partem, quae ecclesiae itidem offensae dari debet. Septimum, aduertendum est, ecclesiam & praelatum dioecesanum fiscum habere. glo. in ca. quia [art. 11]diuersitatem. de conc. praeben. quae singul. est secundum Cardi. in Clem. 2. §. 1. de haeretic. Ana. & Felin. in cap. excommunicamus. in 1. eod. tit. Felin. in dicto cap. irrefragabili. §. 1. Barb. in ca. 1. de probationi. numero 61. Repertori. inquisitorum. verb. confiscatio. Antoni. & Imol. col. 4. in d. cap. quia diuersitatem. post alios ibi, & secundum Felin. in d. §. 1 haec est verior opinio, & moribus recepta, idem testatur Ioan. Bernar. in pract. crimi. capitul. 134. idem capitul. 124. ad finem. scribit eam opinionem Communem esse, & frequentissimo vsu comprobatam, & quamuis de hac re disputet, idem videtur tenere Ioan. Lupi. in rubric. de dona. inter virum & vxorem. §. 39. post Abb. in c. 2. de succes. ab intest. licet Ab. idem in c. tuae. de poenis dicat hoc iure non probari. Et vere, licet communis opinio obtineat, non est id temere permittendum, ad explendam auaritiam episcoporum, sed vt ea, quae eorum fisco fuerint delata, in vsus pios erogentur, vt ipse Panor. censet in dicto cap. 2. & nos paulo ante tradidimus. Nam tex. in d. Clem. 2. de haereticis, quae de fisco ecclesiae mentionem facit, non est ad fiscum praelatorum, sed ad fiscum Romanae ecclesiae, aut cathedralis referendus: sic etenim bona clerici haeretici habentis beneficium ecclesiasticum pertinent ad ecclesiam, in qua beneficium obtinuit, non habentis beneficium; [art. 12]fisco ecclesiae. c. excommunicamus. §. damnati. de hereticis dicta Clemen. secunda. bona autem laici haeretici ad fiscum secularem, & principis deferuntur, vt probatur in dicto §. damnati. Vnde iuxta hanc distinctionem est intelligendus text. in cap. cum secundum. de haeret. in 6. sicuti ibi adnotarunt Anchar. & Franc. Bald. item in l. si quis praesbyter. C. de episcop. & cleric. sed quod bona immobilia clerici committentis crimen haereseos pertineant ad principem secularem probant Oldrad. consil. 17. siue is habuerit beneficium, siue non habuerit. Guiliel. Bened. in c. Rainucius. de testamen. verb. & vxor. numer. 242. & Rupellanus Forensium institutionum lib. 3. Fol. 307. Quibus accedit quod Felin. in dicto cap. irrefragabili. §. caeterum. colu. 1. scribit, dicens, ideo ad principem secularem pertinere bona haereticorum, quia ad eum spectat exequutio confiscationis poenae huius criminis. d. ca. cum secundum leges. Quin & ipse Felin. asseuerat, eam constitutionem per extrauagantes quasdam Romanorum Pontificum sublatam esse, & deinde sancitum, vt bona cuiuscunque haeretici diuidantur pro aequis portionib. inter Romanam ecclesiam, episcopum, & hereticae prauitatis inquisitorem. Quod minime feruatur, saltem in Hispania, vbi bona siue mobilia siue immobilia etiam clerici haereseos damnati, etiam habentis ecclesiasticum beneficium ad fiscum Regium pertinent. Atque ita praxis obtinuit, quae non est aliena a iure, cum praeter Oldrad. & aliorum sententiam Rex ipse Catholicus curam habeat constituendi summum illud praetorium, qui in eius curia, & apud ipsum principem causas totius Hispaniae, ad huius criminis punitionem pertinentes tractat, cui praeest vnus ex summis Hispaniae praesulibus, qui expensis Regiis per totam Hispaniam constituit, ac mittit haereticae prauitatis inquisitores ad labem istam extirpandam, quo fit, vt mirum non sit, omnia haereticorum bona ad principem & Regium fiscum deferri ad tot expensarum subministrationem. Ad hec faciunt, quae de Regno Franciae tradit Aufreri. in Clemen. 1. de off. ord. reg. 4. Fallentia. 2. Quibus & illud libenter addam, quod Hieronymus Paulus in practica cancellariae adnotauit. fol. 33. scribens, bona clerici coniugati cum vnica, & virgine, quae ab eo ob aliquod crimen lege auferuntur, causa confiscationis post condemnationem iudicis ecclesiastici, applicanda fore principi seculari, & eius Regio fisco, quod notandum est praeter ea, que ipse tradidi in Epitome 2. parte. de matri. ca. 8. §. 5. numer. 10. # 10 ARGVMENT. CAP. X. Quando crimen semel in iudicium deductum possit in iudicio tractari. SVMMARIVM. -  1 Semel absolutus ab obseruatione iudicij, potest iterum eiusdem criminis accusari, & idem vbi accusatio diuerso iure repetitur. -  2 Absolutus indulgentia principis, iterum accusari non potest. -  3 Absolutus in foro animae potest in foro exteriori eiusdem criminis accusari, & inibi quae sit poenitentia publica, & quae solennis. -  4 Criminis accusatio non tollitur per baptismi susceptionem. -  5 Quid de absoluto iudicio inquisitionis, aut denunciationis transactionis causa, aut delatione iuramenti. -  6 Absolutus in foro ecclesiastico si crimen sit misti fori, potest apud iudicem secularem iterum accusari. -  7 Quid de eo, cui offensus iniurium remiserit: an accusari possit, & de satisfactione iniuriae, quo ad honorem, damna & expensas? -  8 Criminis eiusdem repetitio ex interuallo, vel eodem impetu pluribusne poenis sit punienda? -  9 Vbi poena abscissionis manus, alteriusue membri, & mortis est a lege definita: an incipiendum sit supplicium a minori? -  10 Haeretici quo iure in poenam criminis comburentur. CAPVT X. DE his criminibus, inquit text. de quibus absolutus est accusatus, non potest accusatio replicari. ca. de his. rub. de accusatio. cui regulae aliquot ex iure ciuili solent obijci decisiones, quae permittunt, fieri quandoque quod per eam prohibetur, & ideo ad eius interpretationem veluti compendio quodam aliquot item intellectus exponam. Primo, haec regula intelligitur, vbi accusatus absoluitur ex eo, quod crimen probatum non est, alioqui si absolutus fuerit ab obseruatione iudicij, quia accusator legitimus non erat, tunc [art. 1]poterit iterum eadem criminis causa tractari. text. in l. libellorum §. quod si libelli. ff. de accusat. ca. per scripta. §. libellorum. 2. quaest. 8. glo. in capitul. Epiphanium. 5. quaestione vltim. Anto. Henri. col. pen. Abb. & doctor. communiter in d. c. de his. quo in loco adnotarunt Marianus & Fel. col. 1. non esse primum accusatorem ad secundam istam accusationem admittendum, imo repellendum fore, etiam si modo legitimus sit accusator cessante impedimento, quod oberat tempore primae accusationis, nam & si aliae causae cessauerint, superest ex prima accusatione & ea finita inimicitia, quae repel lit ab accusando. l. in ipsius. C. famil. Hercis. Areti. & nouiores in ca. 1. de iudic. idem Areti. in cap. repellantur. de accusat. eritque hic intellectus seruandus, vbicunque ex alia quacunque causa ab obseruatione iudicii reus absoluitur, nempe ex male concepto libello, quod eadem ratione procedit, & preter ea haec prima interpretatio locum obtinet ex his, quae ipse latius tradidi libro 1. huius operis capit. 1. num. 8. vbi plura ad hanc rem adnotaui, quae ad huius capitis sensum maxime vtilia sunt. Secundo, tunc demum eiusdem criminis accusatio repetenda non est, cum primus accusator fide & probe officium accusatoris egerit: at si praeuaricatus fuerit, iterum accusatio admittenda est. l. 3. de praeuaricat. glo. & communis in dicto ca. de his criminibus. & probatur praeuaricatio ex his, quae Bart. explicat in l. 1. §. praeuari catorem. ff. ad Turpillianum. Tertio, admittenda est accusatio iterum aduersus iam delatum & absolutum, si quis in hac secunda accusatione propriam vel suorum iniuriam prosequatur. optimus text. in l. si cui. §. iisdem ff. de accusatio. modo ignorauerit primam accusationem tractari. gloss. communiter recepta in dicto capitul. de his. & probabitur ignorantia proprio iuramento. gloss. in dicto §. iisdem. quam Doct. inibi sequuntur, dixit notabilem Bal. in l. 2. §. penultim. ff. si quis caut. notant. Anto. Abb. & Felin. in dicto ca. de his. Aretin. consil. 58. colum. vltim. Regia. l. 12. tit. 1. par. 7. facit ad hoc gloss. insignis in c. significasti. in 1. de homicid. quae censet, standum esse cuiuspiam iuramento in his, quae ad animum pertinent, sicuti ignorantia & scientia, ac his similia: idem asseruit glo. in capitul. si vero. in 2. de senten. excom. per tex. ibi. & in §. sed istae. vbi Iason numer. 89. glo. item in l. at qui natura. §. cum me absente. ff. de nego. gest. tradit late Hippo. in rubr. C. de probat. numer. 122. optimus. text. in c. pastoralis. de exceptionib. Quarto, eadem decisio est intelligenda, cum absoluitur accusatus ab accusatione criminali, qua si secus sit, vbi fuerit absolutus a querela ciuili, aut ciuiliter in iudicio proposita, nam tunc iterum criminaliter accusari poterit. l. 1. C. quando ciuil. act. crimin. praeiudicet. Id tamen verum est, nisi vtraque poena ciuilis inquam & criminalis ad vindictam tenderet. Tunc etenim si actum esset ciuiliter, agi non posset postea criminaliter. l. praetor edixit. §. 1. vbi Bart. ff. de iniur. Abb. & alij in dicto cap. de his criminibus. optimus text. in l. quod Senatus. ff. de iniur. explicat Bald. in l. edita. in 1. repet. numer. 51. C. de edendo. & praeterea haec quarta interpretatio est admittenda, vbi accusatus absolutus fuerit, quia non probatur delictum, secus etenim si absolutio ex eo facta fuerit, quod reus delictum non commiserit, siquidem in ea specie accusatio poterit demum ab altero, non a primo accusatore tractari. l. qui de crimine. iuncta gloss. C. de accusat. Bart. in l. secunda. colum. 3. ff. vi bonorum rapto. Abb. Maria. Felin. & alij dicto cap. de his criminibus. Quinto, haec regula procedit non tantum, vbi per sententiam iudicis fuerit criminis reus absolutus, sed & quando per indulgentiam princi[art. 2]pis, aut eius, qui crimen remittere possit. gloss. communiter recepta in d. c. de his. & in c. ex tua de filiis praesbyt. quorum sententiam communem esse eam secutus fatetur Deci. consilio 137. colum. 2. modo ea dispensatio, quo ad poenam criminis, & quo ad forum exterius processerit, alioqui non impedit remissio, vel indulgentia accusationem, si vel contigerit quo ad irregularitatem, siue restricta fuerit ad forum conscientiae duntaxat secundum Anani. in dicto capitul. de his. co. 1. sensit gl. in c. 2. de schismaticis, quibus adstipulantur ea, que Ludoui. Gomezi. adnotauit in regu. cancellar. de non iudi. iuxta formam supplicat. q. 14. & Paul. Paris. consi. 67. lib. 4. Caeterum praemissa lege, aut consuetudine, qua obtentum sit, fures pro tertio furto suspendendos fore, & morti tradendos, ea obtinebit etiam, si prima duo furta, aut alterum illorum fuerint indulgentia principis abolita, quia nihilominus apparet consuetudo furandi, quod in specie asserit dicens, sic receptum esse in praxi Chassanae. in consuet. Burg. rubric. i. §. 5. versiculo simplex. num. 20. idem tenet Matthae. Afflict. in consti. Neap. rub. 35. ca. ad legitima pondera. nu. 1. Sexto, idem canon procedit, vbi reus a crimine absolutus est per iudicem exteriorem in iudiciali foro: quod si absolutus fuerit in foro interiori conscientiae, quod aiunt, non impeditur accusa[art. 3]tio coram exteriori iudice, cum prior criminis examinatio fiat ad poenitentiam, & satisfactionem diuinae offensae: posterior vero necessaria sit ad publicam vindictam, & ad reipublicae satisfactionem. gloss. communiter recepta in dicto capitulo de his, quae plane vera est in poenitentia occulta, sicuti gloss. sensit, & expressim Ananias inibi. Host. Anto. & Imol. in cap. tuae. de procurat. quasi poenitentia publica crimen extinguat, etiam quo ad exterioris fori iudicium. Quod ego falsum existimo, & praemitto, poenitentiam quandam esse publicam, alteram solennem. Publica poenitentia est, quae absque vlla solennitate publice fit ex episcopi, vel sacerdotis mandato, vbi peccatum publice commissum fuerit. capitul. 1. & ibi Doctores de poenit. & remis. gloss. in cap. quaesitum. eod. titu. vt peregrinatio cum certis vestibus, verberatio, & haec plaerunque; sacramentalis est in interiori indicio, modo consentiat poenitens, & sic tacite vel expresse permittat peccati reuelationem secundum Abb. in cap. literas. de praesumptio. col. 3. Syluest. verb. poenitentia. q. 3. & Marti. Azpilcueta in cap. sacerdos. de poenit. dist. 6. num. 98. Origenes quidem aperte distinguens in Psalmum 37. poenitentiam publicam a priuata, de publica docet, non facile nec temere ad ipsam veniendum esse, sed praeuia matura deliberatione & consilio, ob eam causam videlicet, si peccatum eiusmodi sit, vt & correctio peccantis, & aliorum aedificatio publicam requirat poenitentiam: meminit huius loci Alber. Pighius de eccles. Hierarch. lib. 2. ca. 8. fol. 4. Extant & ad hanc rem pulchra verba apud Beatum Rhenanum in admonitione operum Tertulliani: quae ipse tribuit diuo Augustino in lib. de poenitentiae medicina, quem lector reperiet inter opera Augustini Tomo 9. & Rursus Tomo 10. Homil. 50. Solennis vero poenitentia est, quae olim in capite quadragesimae certis seruatis ritibus fieri solebat, cuius meminit tex. in ca. 50. distinctio. quae ab alio quam episcopo iniungi non poterat: glo. & ibi, & in ca. conquerente. vbi Panormit. colu. 3. de offic. ordina. Huiusque solennis poenitentiae sunt quaedam speciales conditiones, eique aliqua tribuuntur, quae in poenitentia publica locum non obtinent, quemadmodum tradunt optime Host. in summa, tit. de poenitent. Thomas in 4. senten. dist. 14. q. 1. art. 5. & ibi Paluda. q. 6. Florenti. 3. part. titu. 14. capitu. 17. §. vltim. textus in ca. confirmandum. 50. distinct. & in ca. vlt. 26. q. 6. Huius solennis poenitentiae imaginem etiam num Saxones seruant in vrbe Alberstadiensi, siquidem in eo templo, quod Virgini matri sacrum est, singulis annis ex plebe aliquis eligitur, quem grauioribus noxis inquinatum putant: hunc ferali, & pulla veste, obuoluto capite cineralium die in templo statuunt, & peractis sacris eijciunt, donec per quadraginta dies per vrbis compita vagus, & mendicans errauerit. Interim diuinas aedes ingredi eum fas non est, qualem cunque cibum, vel ab aedituis, vel aliunde oblatum non aspernatur, neminem alloquitur, non indulget somno, nisi post concubiam noctem: idque in media via. die Iouis, quae Dominicae Coene dicata est, ad templum reducitur, ibi a sacerdote solennibus quibusdam ceremonijs absoluitur, & a confluente illuc populo stipem accipit. Adamum hunc vocant & omni crimine expiatum credunt, ac per eum creditur expiata ciuitas, vt commemorat Ioannes Bohemus Aubanus libro 3. de moribus omnium gentium. capitul. 13. quem retulit Martinus Azpilcueta in c. si quis de poeni. dist. 5. Huius etiam instituti meminere Aeneas Syluius postmodum Pius secundus, Pontifex Maximus, in Europae descriptione. c. 31. Rapha. Volaterranus Geographiae libro 7. quo loco de Saxonibus agit. Beatus Rhenanus in admonitione ad Tertullianum. & And. Alc. lib. 9. parerg. c. 22. Quibus quidem consideratis facile constat, poenitentiam, siue publicam, siue solennem, plurimum differre ab ea punitione, quae fit apud exteriora, & potissimum laicorum tribunalia: & ideo verius est, poenitentiam adhuc publicam minime impedire criminis accusationem: quod in specie probant Abbas, Areti. Maria. Fel. in d. c. de his criminibus. Idem Abb. in dict. ca. tuae. Anton. Burgensis in ca. 2. nume. 6. de emption. & vendit. quibus suffragatur textus in ca. foelicis. §. per hoc. de poenis. in 6. Cuius decisionem statim ad alia adducemus. Posset profecto opinio Host. & Imol. quam & Hippol. sequitur in singul. 639. procedere in eo, qui damnatus est ad perpetuam poenitentiam: nam hic censetur constitutus sub ecclesiae protectione: ca. aliud. 11. q. 1. secundum Anton. & Aretinum. in ca. 2. de foro competent. dubito tamen, an id admissuri sint iudices seculares. Quicquid sit, non possum non mirari, qua ratione ductus Bart. consil. 167. responderit, praemisso statuto, quo punitio remittitur ei, qui pacem fecerit cum offenso: non esse blasphemum puniendum, si poenitentiam criminis egerit in foro etiam interiori: hoc etenim quasi cum Deo pacem fecerit: subscripsere Bartolo Ancha. & Ananias in ca. 2. de maledicis. Felin. in dict. c. de his. & Deci. consil. 137. column. 2. a quibus libentissime dissentio: quippe qui existimem, alienum esse hunc sensum a mente, & intentione legis: quae non cogitauit de pace, quae cum Deo inita est per poenitentiam in interiori iudicio: sed de pace, quae fit cum eo, qui ratione iniuriae ad mitteretur in foro exteriori ad accusationem presequendam, qualis est priuatus iniuriam passus, & Respublica, quae vt priuatus quandoque offenditur. imo & contra Bart. est tex. insignis in d. ca. 2. de maledicis. quib. adde, quae ipse notaui in ca. Rayn. de testa. in princ. num. 18. Septimo, non tantum impeditur accusatio, quando reus per sententiam semel fuerit ab eo crimine absolutus, sed etiam vbi reus Christi fidem Baptismo professus fuerit, nam tollitur crimen per Baptismum. gloss. in capitul. quod autem. [art. 4]32. quaest. 1. & in ca. sine poenitentia. de consecra. distinct. 4. Ex quibus ita intelligunt dubitationem hanc Calder. Anton. Imol. Anani. & Felin. in d. ca.y de his criminibus. Nisi quatenus crimen damnum proximo intulerit, nam hoc nihilominus est laeso resarciendum. Sed adhuc Calde. sententia falsa videtur per textum in capitulo. gaudemus, de diuortijs. Cuius ratio procul dubio generalis est, & palam ostendit, crimina quoad exterioris, & iudicialis fori accusationem minime tolli per Baptismum, quemadmodum gloss. inibi censet, quam sequuntur Abb & Maria. in dicto cap. de his. idem Abbas in dicto cap. gaudemus. Cardin. in Clementin. 1. §. sane. quaest. 14. de vsur. quorum opinionem fatetur Communem esse Anani. in dicto cap. de his. colum. 2. idem asserit eam sequutus Deci. in cap. quae in ecclesiarum. colum. 7. de constitut. idem eleganter consil. 130. ad ea vero, quae in contrarium ad ducta fuere, facilime respondetur, nam procedunt, quo ad poenam temporalem, quae debetur praeter culpam in foro conscientiae ipsi Deo ob peccatum, quae satis factio a Theologis recte appellatur. haec etenim, si non remittatur, hic vel in purgatorio est exoluenda. Haec inquam poena per Baptismum remissa censetur virtute sacramenti ex merito passionis Christi, qui pro nobis passus est, cuius passionis merita vel virtute sacramentorum, vel ex distributione Romani Pontificis pro peccatoribus satisfaciunt. Sic sane glo. in dicto ca. quod autem. & in cap. sine poenitentia, interpretatur Card. a Turre Cremata in ibi, quicunque, inquit Paulus ad Romanos 6. baptizati sumus in Christo, in morte ipsius baptizati sumus. eandem interpretationem probat Thomas 3. part. q. 68. artic. 3. Octauo, constat aperte text. in dicto capitu. de his. obtinere, quando reus fuerit absolutus in iudicio accusationis. Nam si in iudicio inquisitionis fuerit absolutus reus, poterit iterum accu[art. 5]sationis iudicio impeti, secundum Doctores communiter in dicto capit. de his. maxime Anton. Abb. & Felin. quibus aduersantur Bartol. in l. si cui. §. ijsdem. ff. de accusatio. Anani. consilio 17. columna 3. Decius consilio 137. existimantes, absolutum iudicio inquisitionis non posse iterum de eodem crimine accusari, idem Alexander consilio 11. numero 7. libro 11. quorum opinio vera est iure ciuili, iuxta quod iudicio inquisitionis poena ordinaria criminis infligitur. leg. 4. C. de sepulchro. viol. Bartol. & Doctor. communiter in l. 2. si publico. de adul. Abb. in 2. col. & alij in c. inquisitionis. de accusatio. & etiam iure canonico in casibus, quibus esset imponenda poena ordinaria hoc iudicio, quod fatentur Antoni. Abba. & Felin. in dicto cap. de his criminibus. tradunt Innocent. in ca. qualiter. in 2. vbi Abb. numer. 20. Cardin. num. 12. Aretin. numer. 29. & Felin. in §. licet. colu. 1. de accus. Hippo. in practi §. constante. num. 83. Ex quibus deducitur, posse absolutum iudicio inquisitionis iterum accusari, quoties non esset imponenda criminis poena ordinaria, quod in dict. c. de his. communiter est receptum. Id tamen ipse intelligerem, nisi foret reus absolutus ex eo, quia crimen non fuit ab eo commissum. l. qui de crimine. iuncta gl. C. de accusat. Hodie frequentissimum est, omnia & quaecunque crimina a iudicibus tractari accusante publico fiscali, qui accusatoris officio fungitur, & ita eo accusante iudices poenam criminis ordinariam non remittunt. ex his etiam constat, quid dicendum sit in reo absoluto, vbi crimen tractatum est in iudicio per denunciationem, aut exceptionem iuxta notata in c. 2. de ord. cogni. & in c. 1. ad finem de except. Nono, idem canon procedit, vbi reus per sententiam iudicis absolutus fuerit, secus equidem si transactionis causa. nam etiam si transactio valida sit, poterit alter a transigente idem crimen ad iudicium accusatione deferre. glo. in l. transigere. C. de trans. verb. prohibitum. Bart. & Saly. 4. oppositi. quos alij communiter sequuntur probat. text. in l. 3. §. penult. ff. de sepult. violat. & in l. qui coetu. §. vltim. ff. ad leg. Iuli. de vi public. notant Bart. in l. si maritus. §. si negauerit. ff. de adulter. & Doct. communiter. quemadmodum testantur Fel. in dict. c. de his criminibus. & Ias. in l. eum qui. §. in popularibus. ff. de iureiur. num. 10. vbi gloss. communiter recepta hoc ipsum probat, & id verum est, quoties accusatio nomine publico in iudicium deducitur. At si crimen in iudicium delatum fuerit priuatim, eo accusante cui ius accusandi, & prosequendi propriam, vel propinquorum iniuriam prae caeteris, & potiori, ac priori loco competit, isque cum reo transegerit, apparet, post hanc transactionem non posse ab alio remotiori, etiam ignaro prioris accusationis, criminis causam repeti, cum reus ipse pacem inierit cum legitimo, & caeteris potiori accusatore, iuxta notata in l. 4. §. Cato. per Barto. in fin. ff. de verb. obliga. & in l. pro hered. §. vlt. ff. de adquir. haered. quibus adde Regiam l. 22. titu. 1 part. 7. Decimo, eadem canonis constitutio obtinet, si reus absolutus fuerit ex dilatione iuramenti ab aduersario sibi authoritate iudicis facta, nam si post iuramentum istud a iudice ex ea causa fuerit absolutus, non poterit iterum eiusdem criminis accusatio repeti secundum Alexandrum in leg. 3. in princip. colum. penultim. ff. de iureiuran. vbi sequitur Bartoli distinctionem. in l. eum qui. §. in popularibus. ff. eo. titu. quo in loco Iurisconsultus hanc sententiam probare visus est. Sed quod etiam non lata sententia absolutoria, obstet caeteris accusare volentibus delatio iuramenti authoritate iudicis facta, licet caeteri velint nomine publico accusare, probat gl. in dict. l. transigere. verb. prohibitum. & ibi Salyc. 4. opposi. Alber. col. 1. in dicto §. in popularibus. omissa Bartoli distinctione. Atque ita hanc opinionem, quae inibi probatur, dicunt Communem esse Alex. col. 2. & Ias. nume. 10. in d. §. in popularibus. quod notandum est. Quamuis moribus receptum sit, quod in criminalib. iudicijs non admittantur hae iurisiurandi delationes: nec iudices eas permittunt, propter crebra, & facilima periuria. Vndecimo, eadem constitutio ita interpretanda est, vt si crimen fuerit misti fori: quale est sacrilegium, sortilegium, diuinatio, & similia. que tra[art. 6]dit Abb. in cap. cum sit generale. de foro competent. licet reus fuerit in foro ecclesiastico absolutus: possit nihilominus apud iudicem secularem iterum accusari, crimenque ipsum examinari, & puniri, quod omnium consensu receptum est. Imo & si a iudice ecclesiastico reus ob hoc crimen punitus fuerit: iudex secularis adhuc iuste poterit idem crimen examinare, & eius authorem punire. text. in cap. foelicis. §. per hoc. de poenis in 6. quem ad hoc adnotarunt vti singularem plerique Doctores praesertim Abb. in capitu. tuae. de procurat. penultim. colum. idem in dicto ca. de his criminibus. idem in ca. 1. de offic. ordin. colum. vltim. vbi Anton. idem tenet text. & ibi Bald. in l. placet. C. de sacrosan. eccles. idem Bal. eleganter in consil. 260. libr. 3. Anchar. in reg. ea quae Fol. pen. de regu. iu. in 6. Areti. & Felin. in dicto ca. de his. vltim. colum. Ioan. Andr. Domini. & Franc. in dicto cap. Foelicis. §. per hoc. quorum opinionem Communem esse asserit Alciat. in dicto cap. 1. in glo. vlt. quo in loco falso citat Fel. in dicto c. de his. tanquam hanc esse Communem asseuerantem: quam tamen probat, & explicat Aret. in consi. 58. 2. dubio. Est tamen intelligenda haec Communis sententia, nisi poena a iudice ecclesiastico inflicta, fuerit satis sufficiens ad criminis punitionem & culpae mensurata, secundum Ioannem Andr. & Domin. in dicto ca. foelicis. Abb. in d. cap. tuae. & Aret. in dicto ca. de his criminibus, qui censent, eo casu non posse iterum crimen hoc apud secularem iudicem tractari, quod in praxi admodum vtile foret, & fortassis obseruandum authore Alciat. in dicto capit. 1. quamuis ipse dubitauerit de huius opinionis veritate: non sat iuste, ni fallor, ex quibus non est recipiendum, quod gloss. in dicto §. per hoc. scribit dicens, eam decisionem specialem esse: nec vbique admittendam fore: nam iuxta Communem sententiam idem erit, vbicunque crimen sit misti fori. Duodecimo, ad huius capitis interpretationem dubitari frequenter solet, quid agendum sit, vbi offensus, seu iniuriam passus, absolutum fecerit, ac reddiderit iniuriae, & criminis reum in animae iudicio, quippe qui ei dimiserit, & condonauerit iniuriam, an possit apud iudicem exteriorem postulare criminis punitionem & vindictam, cum ei ex aduerso obijciatur, ipsum accusatorem vere Christianum esse, & post iniuriam poenitentiae sacramentum suscepisse. Cuius dubitationis examen exigit, vt praemittamus, offensum ab altero teneri omnino sub mortalis criminis reatu in animae iudicio, rancorem & odium illi remittere, non tamen ius accusandi apud iudicem, & authoritate publica vindicandi propriam iniuriam. gl. insignis in c. 2. de homi. in 6. & in c. si quis contristatus. 90. distinct. & in c. quia praesulatus. 1. quaest. 4. & in cap. 1. de maledic. primum probatur in cap. ea vindicta. 23. quaest. 4. & in capitu. cum minister. 23. quaest. 5. capitu. prodest. eadem causa & quaestio. notant diuus Thom. & Caiet. 2. 2. quaest. 68. arti. 1. & hi, qui proxime adducentur ad huius assertionis secundae partis probationem. Vnde fit, vt & si accusatio iusta sit, si tamen praecipua accusantis intentio non tendat ad vindictam publicam, nec ad iniuriae punitionem, & satisfactionem: sed ad proximi laesionem in eius odium, mortale crimen accusator committat: vt docet Tho. 2. 2. q. 108. arti. 1. & ideo si principalis intentio recta sit, licet humana fragilitate animus in affectum aliquem aduersus reum labatur, non statim est culpae mortalis arguendus, ex mente eiusdem Tho. & Syluest. verbo. accusatio. §. 5. Probatur item haec prior pars in c. accusasti. de accusatio. quemadmodum Innoc. Abb. Aret. & alij communiter eam decisionem interpretantur. Posterior pars ratione constat, quia vindicatio authoritate publica, & accusatio, actus est iustitiae, id est, virtutis, qui prohibitus non est, sicuti in hac specie probant Thom. d. q. 108. art. 1. & 2. Caiet. d. q. 68. art. 1. Ioan. Arboreus lib. 19. Theosophiae ca. 3. eruditissime apud Hispanos Domini. a Soto in relect. de secreto, 2. membro. quaest. 5. Martin. Azpilcueta in ca. inter verba. Corol. 60. 11. qu. 3. Ioann. a Medina de contractib. q. 29. hinc sane plura deducuntur. Primum, licitum esse iniuriam passo delinquentem accusare, etiam si reus commissi criminis poenitentiam egerit. Ioan. Andrae. Abb. & Docto. communiter secundum Areti. in c. accusasti. de accusatio. Secundum, minime teneri iniuriam passum restituere pecuniam, quam accepit, vt iniuriam remitteret: modo boni viri arbitrio aequum acceperit, imo poterit agere in iudicio ad petitionem eius, quod ei ex ea causa fuerit promissum, quod probatur in l. transigere. C. de transactio. notat expressim Ioannes a Medina de contractibus q. 29. Tertium, constat satis aperte, non esse remissum ius accusandi, & iniuriam deferendi ad exteriorem iudicem, ex eo, quod iniuriam passus in animae iudicio, eam dimiserit, & condonauerit, siquidem ea remissio ad odium, & rancorem pertinet, non ad ius accusandi. Bartol. in l. non solum. §. 1. ff. de iniur. & in l. si tibi. §. 1. ff. de pact. vbi Alexan. testatur, hanc opinionem Communem esse. idem Ias. in l. huiusmodi. §. aedes. ff. de leg. 1. & Fel. in d. c. de his criminibus. colu. vlti. Qua ratione responsum est quaestioni, & dubitationi huius duodecime interpretationis: quod ita accipiendum est, vt si plena, & generalis facta fuerit remissio etiam ad exteriorem iniurie querelam extendatur: sicuti censent Alexand. Iaso. & Felin. Quarto, eodem iure & illud asseueratur: etiam remissa iniuria, quo ad forum exterius, & exteriorem accusationem, posse iniuriam passum agere ad damna, & expensas, quae sibi intulit lesio: quasque ipse ministrauit causa illati vulneris: hec enim distincta sunt ab ipsamet iniuria, quod notant Anchar. & Abb. in cap. 1. de iniur. Hadr. in 4. vbi agit de restitu. bonorum corporis. Specul. ti. de accusatore. §. 1. versic. quid si vulneratus. nu. 8. Quo in loco scribit, hoc verum esse, etiamsi accepta pecunia remissio iniuriae facta fuerit. optima gl. in c. si Canonici. de offic. ord. in 6. Bal. in l. si pro fure. ff. de condict. furt. Ang. in §. vlt. Instit. de iniur. Alex. consi. 20. lib. 5. idem consi. 168. numer. 5. lib. 2. Bal. & ibi Doct. in d. l. si tibi. §. 1. Sed vt haec ipsa Communis sententia apertius probetur, animaduertendum est, iniuriam alteri inferentem teneri omnino laeso, & iniuriam passo resarcire damna & expensas, ratione iniuriae, & laesionis sibi contingentis. capit. 1. de iniur. l. ex hac. ff. si quadrup. paup. fecisse dicatur. Nec refert, percussus iacuerit in lecto, an non: siquidem satis est, quod is ob percussionem impensas fecerit, aut mercedem ordinariam artis, quam exercebat, lucrari omiserit. Abb. in dict. c. 1. latius Ioan. Lupi. in c. per vestras. 6. notab. §. 9. de donati. inter vir. & vxor. constat idem ex Tho. 2. 2. quaest. 62. artic. 2. Scoto, & alijs in 4. sentent. distinct. 15. q. 3. vbi Ioan. Maior, quaest. 9. & Hadr. in c. de restit. bonorum corpor. Ex quo apparet, mercedem operarum soluendam esse iniuriam passo iuxta eandem estimationem, quam ipse, si vere operaretur, consequutus foret. Totam etenim hanc aestimationem ipse ob percussionem definit adquirere, & ideo tanti eius interest, percussum non fuisse: quamuis Ioan. Maior existimet, arbitrio boni viri aliquid minus soluendum esse percusso quiescenti, quam ei iusta mercede laboranti, deberetur. Quod non potest vlla ratione defendi, cum iniuriam passus, si bona vteretur valetudine, nec percussus fuisset, artem propriam exerceret: igitur hoc impedito exercitio, tanti est facienda aestimatio, quanti fieret cessante impedimento. Item constat, filios, vel haeredes iniuria occisi agere posse ad aestimationem operarum, quas potuisset impendere, & ministrare occisus, si vixisset, nec interfectus esset, iuxta computationem Iurisconsulti in l. haereditatum. ff. ad l. Falcid. Sic etenim visum est Panorm. in d. cap. 1. & in cap. olim. de iniurijs. Speculat. tit. de iniur. §. 2. colum. 2. optimus tex. in l. vltim. ff. de his. qui deiecer. vel effu. notant Aymon consil. 119. Hippol. consi. 115. & in singul. 575. vbi scribit idem esse, etiamsi homicida ad mortem in poenam criminis damnatus fuerit. citat ad hoc tex. & ibi Fabrum, & Angel. in §. iudex. Insti. de obligationibus, quae ex quas. delict. nas. Quibus adde, iniuriam passum ex percussione non posse petere aestimationem damni sibi imminentis causa cicatricis, quae ex vulnere faciem deformem efficit, si is sit homo liber. l. ex hac. ff. si quadrup. pau. quam commendat Roma. consi. 278. l. vlt. ff. de his. qui deie. vel effuder. Abb. in d. c. 1. nisi foemina sit secundum Albericum post Iacobum Rauennatem in dict. l. ex hac. & idem in quolibet seruo. l. si seruus seruum. §. rupisse. ff. ad leg. Aquil. Tenetur item is, qui alteri iniuriam intulit, praeter damna, & impensas, aliquid arbitrio boni viri iniuriam passo retribuere in compensationem iniuriae illatae, cum ea haberi non possit pro infecta, Thomas 2. 2. quaest. 62. artic. 2. ad primum Caietan. quaest. 72. arti. 3. Hadr. in 4. in tracta. de restitu. bonor. corpo. Scotus in dicta distinct. 15. quaesti. 3. vbi probat, mortuo iniuriam passo, in foro animae posse eum, qui iniuriam intulit, in iniuriae compensationem aliquid ad animae alterius vtilitatem expendere, nec omnino teneri haeredibus pro iniuria satisfacere. Erat tamen Hadria. dum agens de solius iniuriae satisfactione censet, aestimationem, & satis factionem faciendam esse tanti, quanti aestimaret percussus se integra, & illaesa membra habere, id etenim pertinet ad damnorum, non ad iniuriae aestimationem. Caeterum, quibusdam visum est ad iniuriae solius satisfactionem oportere, vt is, qui eam intulit, veniam ab altero petat. Nam secundum Thomam dicto articu. secundo, non potest fieri per restitutionem honoris, quae necessaria est, vt actus ille inferentis contumeliam non praecesserit, nec contigerit: vnde diminutio honoris contingens per contumeliam, reparanda est, & tollenda per exhibitionem reuerentiae. igitur veniae petitio necessaria est. Quamobrem Ioannes Ananias in c. 1. de maledic. num. 13. & Anton. Burgensis in c. 1. col. penul. de emp. & vend. post Bartol. in l. si tibi. §. 1. ff. de pact. existimarunt, iniuriam passum non teneri dimittere, nec deponere odium, & rancorem, nisi is, qui iniuriam intulerit, veniam offensae petierit. Hoc tamen falsum esse constat ex eo, quod licet quis non teneatur speciali dilectione vti erga inimicum, tenetur tamen eum vniuersali dilectione prosequi, & praeparatione animi, ita quidem, vt ab vniuersali proximorum dilectione inimicum minime excipiat, Thom. 2. 2. q. 25. artic. 8. Florenti. 4. parte, titu. 6. cap. 4. §. 1. Et sane inimicum ab hac dilectione vniuersali proximorum exciperet quis, si eum odio haberet: igitur non potest opinio Bartol. vlla ratione probari, licet ex Theologis non defuerint, qui idem probauerint. Vnde secundum Angel. verbo, diligere. numer. 2. iniuriam passus etiam ante satisfactionem tenetur omnino abstinere a signis exterioribus, quibus odium proxime significatur. Id autem, quod de petitione veniae diximus, relinquendum est arbitrio boni viri, qui si viderit esse necessariam petitionem veniae ad honoris restitutionem, eam petendam esse censebit. Quod si aliter possit fieri iniuriae compensatio, & restitutio, aut si petitio venie decens non sit, nec expediens: non erit veniae petitio delinquenti iniungenda, sicut docet Caiet. 2. 2. q. 72. artic. 3. & in opusculo 17. quaestionum. c. 13. versi. Quintum. Hec omnia eo tendunt, vt manifestum sit, distinctum esse ius accusandi, & agendi iniuriarum actione ad ipsam iniuriam puniendam, ab eo iure, quo damnum, & expensae petuntur. Agitur etenim ad iniuriam puniendam quandoque criminaliter, vt reus poenis iure statutis puniatur: quandoque ciuiliter ad ipsius iniuriae pecuniariam aestimationem. §. poena. & §. atrox. Insti. de iniu. l. item apud Labeonem. §. quod ait praetor. ff. eodem ti. Bar. in l. iniuriarum. in 2. ff. eo. glo. Angel. Aretin. & Iason num. 11. in principio. de actionib. gloss. in dicto c. Si Canonici. Francus ibi post alios. & Felin. in c. ex tenore. de sentent. excommu. Abb. in c. 1. de iniurijs. Regia l. 21. tit. 9. parte 7. Sic iniuriam passus poterit agere ad punitionem iniuriae principaliter, ciuiliter, vel criminaliter: & incidenter ad damna, & impensas: sicuti colligitur ex Barto. in l. interdum. §. qui furem. ff. de furtis. Abb. & Felin. per text. inibi in c. postulasti. de Iudae. Iaso. in §. ex maleficijs. de actionib. nu. 77. Quinimo plurimum differt aestimatio ipsius iniuriae ab aestimatione damnorum, & expensarum, siquidem iniuriae aestimatio fit ad certam quantitatem iuratam ab ipso actore affectionis iuramento, salua semper ipsius iudicis taxatione, ex qua quantitatis iuratae mode ratio fit. l. videamus. §. 1. ff. de in litem iuran. gl. communiter recepta in principio de actionib. & in dicto cap. Si Canonici. vbi Francus, & alij. Rota in nouis 152. Nam vbi iuramentum ad affectionem pertinet, & refertur, non detegitur periurium aliquod ex eo, quod quantitatem iuratam iudex moderetur, quod palam est. At damnorum, & expensarum taxatio non ita fit, sed primo eorum fit a iudice moderatio, & eorum quantitas ab eo definitur inspecta qualitate ipsius vulneris, & iniuriam passi: post hanc vero definitionem iuramentum fit ab ipso actore, quo asseueratur, vere illam quantitatem expensam fuisse, ac damna illius quantitatis ad minus sibi contigisse. Panor. in c. vlt. de his, quae vi, metusue causa fiunt. tex. optimus. in c. olim. vbi hoc a Doctoribus adnotatum est, de iniur. Bar. & Ias. num. 20. in l. si quando. C. vnde vi. glos. in c. 1. §. 2. de electionib. in 6. notant omnes in l. properandum. §. sin autem alterutra. C. de iud. Regia l. singularis 1. tit. 18. lib. 3. ordi. hic siquidem agitur de iuramento veritatis, & ideo conuenit, vt si qua moderatio a iudice adhibenda est, premittatur ipsi iuratae assertioni. Hactenus tractatum est de criminis, quod vere vnicum est, punitione: modo superest examinare, quid obseruandum sit, vbi idem delictum, vel statim repetitur pluries, vel vnico actu plura crimina complectitur. & Bart. in l. nunquam [art. 8]plura. ff. de priuatis delict. num. 4. scribit, ita distinguendum fore, vt si idem crimen repetatur statim ad vnicum, & eundem effectum: nempe plures percussiones, plures ictus, ad homicidium, tunc vnicum tantum delictum censendum sit, homicidium, scilicet, non plura: nec percutiens tenebitur ad poenam cuius libet percussionis, sed ad poenam tantum homicidij. l. illud. §. vltimo. ff. ad legem Aquili. At si repetitio quaelibet criminis ad proprium, & peculiarem effectum fiat, & ex quolibet ictu effectus distinctus sequatur, plura crimina iudicanda sunt, & vt plura punienda: cuius rei exemplum est, si quis pluries aliquem, eodem tamen animi impetu percusserit: tenebitur etenim ex pluribus percussionibus ad poenam, quae lege cuilibet vulneri in flicta sit. tex. in d. l. nunquam plura. quo in loco Dinus idem probat. sequitur Anan. in ca. in tantum. de collus. deteg. num. 5. Paul. Castrens. in l. quicunque. C. de seruis fugit. nu. 4. & Alber. in d. l. nunquam plura. quorum opinio Communis est, secundum Soc. consil. 62. lib. 1. colum. 4. & 5. atque ita frequentiori calculo haec quaestio definitur. Ex qua distinctione refert ipse Socin. a quibusdam responsum fuisse, vnicum delictum esse censendum, non plura, quoties eiusdem criminis iteratio fit etiam ex interuallo adeundem tamen effectum, & ita scribit consultum respondisse Benedictum a Benedictis, cum ab eo quaesitum esset, an in eadem causa ex interuallo producens plures falsos testes, sit puniendus pro pluribus an pro vno crimine? Cuius responsum Soci. censet esse contra gl. in d. l. nunquam plura. & contra tex. in d. l. illud. §. vlti. & in d. l. nunquam. versic. item si quis. Nec Bart. distinctio quicquam suffragatur Benedicto, quippe quae intelligenda sit, quando iteratur crimen statim non ex interuallo, vt constat ex Ang. in l. inficiando. §. infans. ff. de furt. addit tamen Soc. non esse recedendum a Benedict. responso. Ego sane hac in controuersia aliquot existimo esse adnotanda. Primum, quoties aliquod & idem delictum iteretur, toties esse puniendum, imo grauiori poena ob eius repetitionem. tex. in c. 1. de poenis. Hoc enim praemittit, quamlibet iterationem punitam fuisse ex interuallo, nec omittendam esse punitionem criminis, quod repetitur ex eo, quod iam semel fuerit punitum. Secundo & illud censeo verum esse, Iurisconsultum in dict. l. illud. & in dict. l. nunquam plura. tractare de repetitione, si vere repetitio est, diuersorum criminum, non de vnius delicti iteratione, quod ostenditur aperte. Nam si quis seruum surripuerit, & occiderit, duo crimina palam committit, & ideo quia surripuit, furti tenetur, quia occidit, lege Aquilia. Sic si quis surripuit, flagello caeciderit, ac demum non flagellis eisdem, sed alia percussione occiderit, tria crimina commisit, furtum, iniuriam, & homicidium. hoc etenim exemplo vtitur Vlpianus in d. l. nunquam plura. & Caius in d. l. illud. §. vlti. vnde dum Accursius in dicta l. nunquam. existimat post flagella ex interuallo seruum occisum, etsi eius interpretatio a Bartol. minime probetur, In hunc sensum verissima est, vt intelligamus, post flagella alia percussione ex interuallo seruum occisum fuisse, alioqui si flagellis simul, & alijs ictibus occisus foret seruus, vnicum esset id crimen, non plura, sicuti palam probatur in dicta l. illud. §. vlt. in haec verba: Si idem eundem seruum vulnerauerit postea, deinde occiderit, tenebitur & de vulnerato, & de occiso. duo enim sunt delicta, aliter atque si quis vno impetu pluribus vulnerib. aliquem occiderit, tunc enim vna erit actio de occiso. His quidem verbis apparet, esse omnino necessarium, vt homicidium, & percussio, varia, & distincta censeantur delicta, quod ex interuallo contingant. Deinde & illud constat, plures percussiones impetu vno, eadem rixa illatas, etsi percussus minime mortem obierit, vnicum delictum esse censendum, non plura: quod est contra Bart. & sequaces. Tertium, quoties vel simul, vel ex iteratione criminis, siue statim, siue ex interuallo distincta, & diuersa crimina oriuntur, vt plura crimina, non vt vnicum punienda sunt. textus in dicta l. nunquam plura. iuxta communem eius interpretationem contra gl. ibi. versi. occiderit. quae in versicu. ob aliud. hoc ipsum, quod probamus sensit, & id verum est, etiamsi repetitio criminis fiat ad eundem effectum. textus optimus in l. si adulterium cum incestu. in princip. ff. de adult. tex. insignis in cap. cum pro causa. de senten. excom. quicquid Bart. & alij quo ad hoc vltimum senserint. Quartum, si eiusdem actus, & criminis eodem impetu & continuatione iteratio fiat, vnicum tantum crimen censendum est, non plura, saltem quo ad publicam vindictam, & punitionem, licet propter iterationem grauius sit puniendum, hoc probatur in dicta. l. illud. §. vlti. sentit gloss. in dict. l. nunquam. verb. ob aliud. ad fin. Non enim quicquam refert, quod percussus ex pluribus percussionibus fuerit occisus, quasi omnes percussiones ad eundem effectum fuerint repetitae, nempe ad occidendum: nam idem procul dubio erit dicendum, vbi percussus occisus non fuerit, nec percussor eundem actum iterauerit ad homicidium, sed tantum ad percutiendum, cum inibi apud Iurisconsultum non constet, ad eundem effectum repetitos fuisse ictus. Potuit etenim homicidium contingere praeter percutientis voluntatem, & nihilominus idem Iurisconsultus respondisset, quod aduersus Bar. Dinum, & alios omnino considerandum est, atque ita hanc sententiam aduersus Bart. probant Angel. 2. col. in d. l. nunquam plura. vbi scribit, ita seruari in toto orbe, & Anan. in d. c. in tantum. dum vltimo loco Angeli opinionem retulit. optima gl. magna ad finem in l. 1. C. vnde vi. Bal. in l. quicunque. C. de seruis fugit. nu. 5. Io. Andr. in reg. delictum. de regu. in 6. Cardi. in Clem. 1. §. si qui. 1. opp. de priuileg. Ludo. Gomez. in §. ex maleficijs nu. 12. Inst. de actio. quod ex illationibus apertius probabitur. Nam primo hinc constat, percutientem clericum etiam quinquies eodem impetu, & continuatione quadam, etiam grauiter, vnica tantum Canonis sententia excommunicationis affectum esse, non plurib. Io. And. & Card. in d. locis, & est Communis opinio in d. c. cum pro causa. Secundo, si quis in alterum eodem impetu plura verba iniuriosa protulerit, etiamsi diuersa significent, non esse hic censendas plures iniurias, nec plura conuitia, sed tantum vnum conuitium. tex. in l. item apud Labeonem. §. ait praetor. ff. de iniur. vbi Bart. expressim fatetur. Quod fi eadem oratio iniuriosa saepe repetatur, vna tantum sit iniuria non plures, quod nota ad intellectum Regiae constitutionis, que de puniendis conuitijs, & verbis iniuriosis agit. Tertio, eodem pacto, si quis eadem continuatione plures blasphemias in Deum effutierit, vnius tantum blasphemiae poena punitur, vnaque blasphemia censetur, sicuti in specie opinantur Caepola cons. criminali. 77. & Alci. in c. cum non ab homine. de iudic. nu. 33. Quarto, praemisso statuto, quo qui alapam alteri impegerit, puniatur, aut puniendus sit certa, & definita poena, si quis eadem continuatione, eodem impetu bis alterum alapa percusserit, vnica tantum poena punietur, quasi secus sit quoties statutum ipsum certam poenam definierit pro qualibet alapa, & pro quolibetictu percussionis, aut pro quolibet verbo iniurioso, tunc etenim plures alape, plures ictus, plura verba, quorum quodlibet iniuriam perfectam significat, etiam impetu eodem contingentia, pluribus poenis punienda sunt, secundum Iacobum de Arenis in dicta l. item apud Labeonem. §. conuitium. licet Bart. Dynus & Alber. in dicta l. nunquam. idem Bartol. in l. si gemina. ff. arbor. furt. caesarum. & Cardin. in dicta Clemen. 1. §. si qui indistincte priori & posteriori casu responderint, plures poenas esse iniungendas. Quinto, ab eadem radice procedit, quod si quis eadem furandi continuatione, & vt aiunt in continenti, plures res etiam a pluribus dominis furto subtraxerit, vnicum tantum furtum est censendum, & ita puniendum quo ad vindictam publicam: licet secus dicendum sit, quo ad ipsos, a quibus res furto ablatae fuerint, cum ob plures rerum dominos videantur plura esse furia. Atque hinc haec furta non censentur plura ad effectum legis, vel statuti: quo cautum est, furem pro tertio furto suspendendum fore, cum statuentis mens tendat ad puniendam furandi consuetudinem, secundum Bartolum in l. eum qui. §. idem dicit. ff. de furtis. Angelus Aretinus de maleficijs. verb. & vestem coelestem. colum. 4. Bald. in Authent. sed nouo iure. numero 5. & ibi Caepol. num. 43 Bald. in l. si familia. ff. de iurisd. omn. iudic. ad finem. Alciat. in d. c. cum non ab homine. num. 32. Gomezi. in §. ex maleficiis. de actio. nu. 12. ex his, quae notantur in l. scire debemus. ff. de verb. obli. & in l. sancimus. C. de dona. §. sin autem. Sexto, his praeuisis & examinatis deducitur sensus, & vera cognitio eius, quod hac in re tradiderunt Ioan. Andrae. in dict. reg. delictum de regul. iur. Cardinal. in dicta Clement. 1. §. si qui. Alberic. in d. l. nunquam plura. existimantes, repetitionem eiusdem criminis etiam eadem actus continuatione contingentem, censendam esse plura crimina, & vt plura puniendam, quoties agitur de poena a lege in flicta, non ratione publicae vindictae, sed ratione laesionis, ratione iniuriae priuato illatae. Hoc etenim ita accipiendum est, ni fallor, vt grauius etiam in satisfactionem priuati offensi puniatur crimen, etiam eodem impetu iteratum: non tamen vt ob quamlibet iterationem poena a lege definita repetenda sit, quod est omnino considerandum. Quintum, est hoc in tractatu praenotandum, eiusdem criminis exinteruallo iterationem concurrentem ante prioris actus legis, vel iudicis punitionem circa eandem personam, quantum ad punitionem & publicam vindictam, vnum & idem crimen censeri, ita quidem, vt poenae repetitio non fiat, licet eadem augenda sit. Et tamen vere plura sunt crimina, & tot, quot iterationibus possunt numerari, quasi ad eundem effectum iteratio fiat. quod Bar. notat in §. infans. l. inficiando. nu. 3. ff. de fur. Bald. & Alber. in d. l. quicunque. C. de ser. fug. Benedict. a Benedictis, & Soc. d. consi. 62. li. 1. col. 4. qui vnanimi consensu hoc ad praxim deducunt, vbi quis ad obtinendam in eadem lite victoriam ex interuallo plures corrupit testes, & eis vel instrumentis falsis ex interuallo vtitur: hic etenim vnica poena etsi grauiori ob iterationem puniendus est. Hinc ergo infero, quod si etiam in eadem lite, & ad eundem effectum quis semel testibus falsis vsus fuerit poena ordinaria punitus, ac demum iterum testes alios corruperit, & vsus eis fuerit, erit omnino iterum poena ordinaria puniendus. Sic sane si quis semel percusserit Titium clericum, & ob id ipso iure a Canone sit excommunicatus, atque iterum eundem clericum ex interuallo percusserit, alia Canonis sententia excommunicationis ligabitur. Nam semel excommunicatus, iterum potest excommunicari. glo. in d. ca. cum pro causa. & in c. officij. de sent. excom. & in c. ita quorundam. de Iudae. text. vbi Panormitan. & alij in c. reprehensibilis. de appell. quod plurimum refert, quantum ad absolutionem ex his, quae a gloss. & Doct. notantur in d. c. officij. & in d c. cum pro causa. vbi Henri. & Panorm. Roman. consi. 326. Thomas in 4. distin. 18. q. 2. arti. 5. Syluest. verbo absolutio. 3. §. 7. Fel. in c. quod super. de fide instr. ad finem. Anch. in Clem. 2. de sent. excom. gl. in c. ex parte. de off. ordi. Regia l. 29. ti. 9. part. 1 Verum si idem crimen ex interuallo iteretur aduersus eundem, ob alium tamen effectum, existimat Bart. communiter receptus, esse hoc crimen a priori distinctum, atque vt diuersum iteratione poenae puniendum. Quemadmodum si quis ad obtinendum aduersus Titium falsis vtatur testibus in vna controuersia, ac demum in alia falsis iterum testimoniis instruat iudicem: nam hic varijs poenis punietur. Ego quidem potius opinor ratione priuatae offensae & publice vindictae, arbitrio recti & discreti iudicis, poenam augendam fore, quam iterandam, quod sensit gl. in l. vulgaris. ff. de furtis. Quod vero diximus eiusdem criminis ex interuallo iterationem nouum esse delictum: patet manifeste in capitulo primo de poenis. & glo. in c. imitare. 6. q. 1. tex. in c. apostolicae. versicul. deierauit. secundum Ancha. ibi de re iudica. in 6. notant Abb. Are. & Feli. in c. sicut. de testi per tex. ibi. Sic Bar. in d. §. infans. num. 5. scribit, pluries delinquere eum, qui etiam eodem die ex interuallo aduersus legem, precium vini definientem adiecta poena, pluribus, vel eidem certas & distinctas vini mensuras vendiderit: ita quidem, quod distinctae fuerint venditiones, & hoc verum est in delictis momentaneis: nam secus erit in successiuis, & vbi delictum iteratur ex continuatione & perseuerantia, considerato eius primo initio potius quam ex noua eius commissione, probat tex. in d. §. infans. l. ei qui. ff. de furtis, vbi ex iterata rei furtiuae contrectatione, vnum tantum non plura sunt furta. ad idem l. maritus. §. sex mensium. ff. de adult. quo in loco probatur, ex continuatione adulterij vnum censeri non plura adulteria: optime docent Bal. in l. quicunque. 2. col. C. de ser. fugi. Ancha. consi. 4. Car. in Cle. 1. de consan. & affi. q. 10. Vnde si esset isthec continuatio interrupta, maxime ex eo, quod semel fuerit crimen ad iudicium deductum, & punitum, sequuta postmodum iteratio nouum esset crimen, etiam quo ad punitionem: quod est notandum ad eas constitutiones, quae de puniendis concubinarijs tractant. Est & ad haec gloss. insignis. in d. l. vulgaris. verb. fur erit. quae licet dixerit in hac specie, cum quis alienam vxorem pluries cognouerit continuatione quadam, plura videri adulteria, tamen vnica tantum poena eam continuationem puniendam esse asseuerat. Cuius opinio communiter omnium calculis recipitur: etiamsi de poena pecuniaria, aliáue iterabili tractetur, sicuti expressim responderunt Bart. consilio 122. Bal. Anchar. & Cardin. paulo ante citati: Angel. de maleficijs. §. che may adulterato, 14. col. Iason. in l. eum qui. §. in popularibus. ff. de iureiu. num. 15. Roch. Curtius in c. vltim. de consue. notab. 1. tametsi Bar. in d. l. vulgaris. contrarium tenuerit, scribens: ideo adulterij continuationem vnica tantum poena puniri, quia adulterij poena iterari non potest, cum ea sit poena mortis. l. quamuis. C. de adult. Haec etenim ratio Bar. minime procedit, cum nimis restringat glo. sententiam, & praeterea falsa sit: siquidem iure Pandectarum, quod gl. interpretatur, nondum erat poena mortis aduersus adulteros statuta: iuxta ea, que ipse tradidi in Epitome de matrimonijs. c. 7. §. 7. nu. 16. Illud profecto obseruandum esse censeo, quoties [art. 9]ob aliquod crimen a lege infligitur poena amputationis manus & mortis: incipiendam fore exequutionem poene ab amputatione membri, & sic a minori poena. Bart. Bal. Angel. & Platea in l. omnes. C. de delatori. hoc ex Accursio inibi deducentes: cum tamen is id expressim non probauerit Bart. item accedit Corset. in singul. verb. poena. & Paul. Castrens. in Authen. sed nouo iure. C. de seruis fugiti. Angel. in l. nunquam plura. ff. de priuat. delict. gloss. optima in l. 1. C. de mulier. quae proprijs ser. se coniun. Quibus ea ratio suffragatur, quod alioqui poena amputationis manus: si cadaueri inferatur, poena non est. l. 1. §. quoties. & §. si forte. ff. de iniur. qua ratione idem Corset. verbo, poena probat, viuum esse delinquentem comburendum, quoties a lege poena ignis fuerit prefinita. l. vniuersi. C. vbi caus. fiscal. & in l. si quis a barbaris. C. de re milita. lib. 12. qui tamen tex. id expressim, & in specie sanxerunt, rationi vero congruit, cum post mortem cadauer ipsum incapax sit poenae: siquidem sensibus caret. Ipse nimis impiam, & crudelem esse censeo Bartol. & sequacium sententiam: lenta etenim mors, quae tot cruciatib. affligit delinquentem, solet eum in blasphemias, & salutis aeternae desperationem inducere. Quam ob rem apud Christianos, eam opinionem effugiendam fore existimo, nisi criminis atrocitas aliud requirat. Nam & contra Bartol. est optimus text. in l. 1. in fine. ff. nil nouari appellat. pend. quo in loco Paul. Cast. a Bart. discedit: & eadem ratione opinionem Bartol. improbat Fortuni. in l. Gallus. §. quidam recte. ff. de lib. & posthum. col. 24. id etenim quod gl. scribit in dict. l. 1. potest sane procedere, quia poena minor leuis est, nempe verberatio, & haec etiam si praecedat mortis supplicium, non efficit ipsam mortem lentam, nec inducet in desperationem. Sic solent iudices homines sceleratos damnare ad mortem hoc addito, vt prius publice in quodam sparteo sacculo trahantur per terram ligati equis, aut mulis: siquidem haec praeuia poena leuiter in fertur. Nec refert amputationem membrorum fieri post occisionem cadaueri exanimi, potius quam delinquenti, cum & post mortem in criminis poenam cadauera dilacerentur, aut comburantur, vel insepulta maneant, atque ita ob effugiendam impietatem, poena legis Pompeiae de parricidijs mortuo infertur, & cadaueri, potius, quam parricidae: is etenim prius quam insutus culeo in amnem mittatur repentino mortis supplicio strangulatur. Eodem pacto apud Christianos, si delinquens ex lege comburendus fidem Catholicam profiteatur, non comburitur viuus, imo prius strangulatur, & occiditur, ac demum corpus eius igni, & flammis traditur. Caeterum, praetermittendum non est, haereticos, qui iudici seculari puniendi traduntur, morte [art. 10]puniendos esse. l. Arriani. & l. quicunque. C. de haeret. gloss. in capitul. penultim. eo. ti. Haec vero mors igne infligitur secundum Hostien. Ioan. And. & Abb. in ca. ad abolendam. & Abb. in d. c. penul. de haere. Bertran. consilio 212. libr. 2. & Paul. Grillandum de haereticis, quaestion. 3. quod videtur probari Ioannis cap. 15. Si quis in me non manserit, mittetur foras sicut palmes, & arescet, & colligent eum, & in ignem mittunt, & ardet. Ozias Rex fecit comburi ossa haereticorum sacerdotum Reg. 4. cap. 23. libri item haereticorum comburendi sunt, ne legantur, quod late probat Alfonsus a Castro libro 2. de iusta haeretic. punit. ca. 15. facit ad haec l. 2. C. de Iudae. & l. nullus. C. de malef. & mathe. & l. sacr. de sacrileg. & ad l. Iul. peculat. licet in haereticis minime loquantur. Quam ob rem in primis obseruandum est, iustissime haereticos poena ignis puniri, & aequissime hanc haereticorum combustionem moribus inductam esse sicuti palam est, & probant Ioan. Eccius contra Lutherum arti. 27. Ioan. Arbore. Theosophiae libro octauo. capite nono. Alfonsus a Castro d. libro secundo. capit. 12. Ioan. Corasi. libro tertio. Miscell capit. 8. aduersus Zasium consilio vltimo primae partis, quorum rationes & authoritates missas facio, eo quod obuia cuique sunt horum scripta, & quod res sit manifestis rationibus satis probata, & item authoritate diui Gregorij libro 1. dialogorum capite 4. qui testatur, Romae Basilium quendam magnum combustum fuisse, & Constantiensis Concilij, quod Ioannem Vuicleff haereticum pronunciauit, memoriam eius damnauit, ac iussit ossa exhumari, & comburi. Eodem item congregato concilio Hieronymus Praga haeresis damnatus: ab his, qui concilio aderant traditus seculari potestati comburitur. Haec vero ignis poena nec iure Pontificio, nec Ciuili statuta est, vsque ad imperatorem Fredericum Secundum: Regem item Neopolitanum, qui anno Domini 1222. legem sanxit, qua haereticos viuos comburi iussit: huius meminere Repertorium inquisitorum verbo, comburi. Matrhae. Afflict. in constitutionibus Neapolitanis titulo 1. numero 43. Ludoui. Carrerius in prac. Crimi. titu. de haeretic. num. 132. extat ipsamet lex inter Neapolitanas constitutiones rub. 1. incipiens: inconsutilem tunicam. Idem apud Hispanos post hanc Frederici legem annis fere viginti statutum est. l. 2. titu. 26. part. 7. & l. 2. titul. 1. libro 4. fori. vnde quod Hostien. Ioan. Andr. & sequaces scripsere in dicto capit. ad abolendam, potius ad consuetudinem, quam ad ius referendum est. Nec locus Ioannis quidquam probat ad hanc rem, cum intelligendus sit de poena ignis aeterni, quod ostendunt Alfonsus a Castro dicto capit. 12. & sequen. Villadiego de haeresi. q. 15. Henric. in d. c. ad abolendam. col. 6. Tandem in Hispania haeretici, qui traduntur iudicibus secularibus, si poenitentiam egerint, etiam in ipso mortis tempore, nec haeresim ipsam proterue, & contumaci ad obitum vsque asseueratione probauerint, prius quam igni tradantur, occiduntur faucibus compressis: nam & hi ad poenitentiam ab ecclesia recipiuntur, eisque ministrantur sacramenta absolutionis & Eucharistiae. c. super eo. de haeret. in 6. etiam si millies fuerint relapsi. Hi vero qui haeresim ita amplexi fuerunt, vt nec ipso mortis tempore eius poeniteant, viui flammis traduntur absque vlla, qua indigni sunt, iudicum misericordia. Hinc ad effugiendam inhumanam poenam, qua iudices Collegij instituti apud Hispanos ad persequendos & puniendos delinquentes in eremo vtebantur, qui vulgo De la hermandad dicuntur, sancitum est a Carolo Caesare primo Hispanorum Rege Segobiae, anno millesimo quingentesimo, tricesimoquarto. l. 76. poenam sagittarum in quenquam exercendam minime esse, ni prius is faucibus compressis stranguletur, quod pietati iustissimi, & Catholici principis tribuendum est. # 11 ARGVMENT. CAP. XI. De exequutione instrumenti publici, quod conditionale est, uel liquidam quantitatem minime continet. SVMMARIVM. -  1 Instrumentum non liquidum, an ex lege Regia, & statutis Italiae exequutionem paratam habeat? -  2 Quid de instrumentis conditionalibus, & inibi, & nume. sequenti Regiae legis praxis. -  3 Quandoque apud suprema Regis tribunalia exequutio partim reuocatur, partim benignitate quadam temperatur. -  4 Scriptura priuata quandoque habet ius exequutionis summariae. -  5 Examinatur decisio Bartol. in l. tertia. ff. de annuis leg. de promissione soluendi centum tribus terminis. CAPVT XI. PLERISQVE in locis staturo cauetur, & lege Regia cautum est, quod instrumenta publica ita paratam habent exequutionem, vt absque iudiciorum ordinarijs solennitatibus, dilationibus, & libellorum formulis, captis statim pignoribus, & publica subhastatione venditis exequutioni mandentur. Regia l. 4. & 5. titul. 8. libro tertio. ordina. & l. 64. Tauri. nisi debitor intra decem dies a die, quo ipse a iudice petierit, captionem pignorum, causa exequutionis praemissam, & mandato iudicis factam reuocari, aliquid allegauerit & probauerit, quod legitime vltimam pignorum captorum venditionem impediat, sicuti eisdem legibus expressum est. Ad quarum praxim dubium est, quid agendum sit de instrumentis publicis, ex quibus apparet, promissum fuisse interesse damnorum, seu expensarum restitutionem, vel aliud, quod certa quantitate, nec liquidum nec definitum est. Nam Bartol. in l. prima. numero 17. ff. de legat. 2. existimat, [art. 1]etiam in hac specie legibus, & statutis locum fore, & haec instrumenta statim esse tradenda exequutioni, cum in ipso etiam summario iudicio facilime, quod modo incertum apparet, liquidum & certum fieri possit. Probat hoc ex eadem l. 1. vbi obligatio praesens censetur absque die, & conditione, tametsi eius quantitas in arbitrium alterius, & eius definitionem conferarur. Ad idem est optimus tex. in l. 1. C. de senten. quae sine cer. quantitat. profer. qui probat, eam dici certam sententiam, quae condemnat aliquem ad vsuras, interesse: quod liquidum non est. Sic & in vniuersalibus iudicijs sententia certa pronunciatur, vniuersalis tamen, & in exequutione tractatur de certa quantitate, certisúe rebus definiendis. glos. communiter recepta in l. 1. ff. de edendo. quo in loco. Bart. num. 8. Paul. Cast. num. 9. Fulgo. numer. 6. & Roma. 4. idem Barto. in l. 2. C. de sent. quae sine cert. quantitat. eandem opinionem probant. text. optimus & ibi Bar. in l. defensionis facultas. C. de iure fisci. lib. 10. idem Bart. in l. 1. ff. iud. sol. vlt. col. Roma. consi. 76. colu. 2. ad idem est locus iurisconsulti in l. minor vigintiquinque annis, cui fideicommissum. ff. de minori. Item sententia plerunque fertur in iudiciis generalibus, qua reus damnatur ad reddendam administrationem tutelae. l. 2. C. de iudi. & tamen in exequutione huius sententiae tractatur de rationibus dandis, & liquida quantitate definienda, ad cuius solutionem reus cogatur per exequutionem, quemadmodum communiter omnium sententijs probatum est in dicta l. 1. & in d. l. 2. & in forensi praxi frequentissime seruatum: tandem opinionem Bartoli fatetur communem esse Iason in d. l. 1. ff. de edend. nu. 33. & nu. 31. Contraria opinio pluribus authoritatibus, & rationibus instrui potest: & prima quod Regia lex expressim exigit, certam quantitatem definitam fuisse in instrumentis, vt fiat summaria exequutio, quod patet in dicta l. 5. Secundo ex eo quod nihil iure peti potest, donec exploratum sit quid debeatur. l. hoc iure. ff. de verbo. obliga. idem probat text. in l. perinde. §. notandum. ff. ad l. Aquil. l. vlt. C. de compensat. ad idem text. in l. haec autem. §. non defendi. ff. ex qui. cau. in pos. eatur. Et praeterea, si instrumentum non liquidum mandetur exequutioni, dato praecepto solutionis, aut captis pignoribus, & reus nihil aduersus instrumentum intra diem a lege definitam allegauerit, nec probauerit, contingeret plane, exequutionem ipsam omnino finiri: nondum ipsius instrumenti quantitate ad certitudinem redacta, quod est satis contrarium iuri, & rationi, qua argumentatione vtitur aduersus Bar. Soci. consi. 89. lib. 3. colum. 2. vbi communem opinionem reprobat post Bal. in l. vl. C. de compens. & in l. 2. C. de exeq. rei iudic. Soc. cons. 51. lib. 1. col. 3. Aret. consi. 21. dubio 3. & consi. 32. dubio 1. Bald. & Cuma. in l. 1. ff. de legat. 2. Bald. in l. cum testamento. in fin. C. de testa. manumis. Bar. in d. l. perinde. §. notandum. Alex. consil. 188. lib. 2. & Ias. in d. l. 1. nu. 31. ff. de eden. & Rebuffus super Regias constitutiones tract. de literis oblig. art. 1. gl. 9. nu. 8. Ex quibus satis dubia redditur Bart. sententia, cuius interpretatio & verus sensus diligenter est examinandus, vt plane constet, an Bar. ipse contrarias hac in re opiniones scripserit, & quid in praxi agendum sit. In summa instrumenti non liquidi exequutio petitur, & fieri potest in hunc sane sensum, vt summario iudicio citato reo ipso: prius ad liquidam quantitatem deducatur ipsius contractus incertitudo, ac demum hoc acto legitimis probationibus vtrinque productis, fiat exequutio, deturque mandatum a iudice de capiendis pignoribus ad venditionem, aut ipsomet reo ad carceres ducendo in bonorum subsidium, ita tandem, vt ante hanc summariam quantitatis definitionem praeceptum hoc nec detur, nec reus ipse, nec bona capiantur. Nullibi enim iure probatur, posse a iudice exequente pignora capi, nec condemnatum in carcerem pro solutione duci, nisi constet, quid soluere reus teneatur. huius sententiae authores sunt Bartol. in dicta l. proinde. per textum ibi. ff. ad legem Aquil. §. notandum. idem eleganter in l. prima. column. vltima. ff. iud. solui. Bald. in l. secunda. numero nono. C. de exequut. rei iudicat. Alexand. in l. 1. ff. de legat. 2. numero 13. Aretin. dicto consil. 21. dubio. 3. Ias. in dicta l. 1. nu. 32. ff. de eden. Soci. in d. cons. 89. li. 3. col. 2. expressim Roder. Xuares in rep. l. post rem. ff. de re iu. 4. lim. ad l. Regiam. dicens, ex hoc quod prius, quam exequutio fiat a iudice, petet actor, vt reus cogatur interrogationibus respondere ad definiendam, & probandam liquidam contractus quantitatem. Quin imo hanc opi. deduci a Bar. in d. l. 1. ff. de eden. & in l. 1. ff. de lega. 1. & his, qui eum sequuntur, constat, quia ipsi censent, in iudicio exequutionis absque litis contestatione, libello, testium publicatione & alijs solennitatibus ad liquidum deducendam ipsius contractus quantitatem, vt appareat, ad quam vsque quantitatem sint pignora capienda, & subhastatione publica vendenda. Alioqui absurdum esset, dari a iudice mandatum de capiendis pignoribus pro incerta quantitate, nec id posset vllo iure defendi. inde Bart. & qui eius opinioni subscripsere probationem adsumune ex gl. in d. l. 1. ff. de eden. versicu. vt perinde. quae scripsit, sententiam super iudicio vniuersali incertam valere, quia in iudicio exequutionis poterit ad certitudinem reduci, & tamen apertissimum est, lata sententia in iudicio vniuersali, non posse exequutionem actu fieri captis pignoribus, donec certum sit, quid ex ea sententia debeatur. Atque ita passim fit apud Suprema Regni tribunalia. Vnde manifestum est his omnibus diligenter perpensis, Bart. ipsum nec contraria scripsisse, nec vllibi voluisse, contractum nondum liquidum etiam iure Regio, & statutorum, posse statim mandari exequutioni captis pignoribus, vel ipso reo. Caeterum Paul. Castren. in d. l. 1. ff. de eden. nu. 9. contrarium tenet scribens in hunc sane modum. Eodem modo dicunt Doctor. si statutum dicat, quod instrumentum mittatur exequutioni, & ego habeo instrumentum super summa non liquida, puta super interesse, possum petere exequutionem, & facere capi te, vel bona tua, & postea liquidabo quantitatem. Hactenus Paul. cuius opinio ad communis, vt ipse existimat, sententiae interpretationem hanc rationem habere videtur, quod etiam captis pignoribus ad exequutionem, interim dum subhastatio fit, & vltima licitatione pignora licitanti venduntur, potest actor citato reo summam incertam, certam probationibus efficere. Potissimum id iure Regio quibusdam placet, quia reus eodem iure potest tacere, & expectare diem vltimum subhastationis, & tunc seipsum opponere exequutioni causas in iudicio proponens, cur fieri non debeat, imo sit reuocanda, a quo die habet itidem decem alios communes quidem sibi & actori ad probandas exceptiones, quae exequutionem impediant iuxta §. 9. Pragmaticae ordinis iudicialis. 42. Igitur dum subhastatio peragitur seruata iuris solennitate, & intra hos decem dies poterit priusquam exequutio finiatur ad certam & liquidam quantitatem contractus incertus deduci, vt iuxta eam definitionem solutio fiat. Haec tamen praxis palam refragatur Bart. eiusque adseclis, si recte eorum sensus perpendatur, & praesertim Bartho. Soci. qui in d. consi. 89. lib. 3. col. 2. praemisso statuto omnino Regiae legi simili, respondit: non posse a iudice dari preceptum de capiendis pignorib. nisi prius constet quantitas certa. Nam, vtis ait, dies dati ab statuto ipsi reo, solum dantur, vt is probet solutionem aliámue exceptionem, quae exequutionem omnino impediat, non ad definiendam certam obligationis quantitatem. Et ideo ipsa lex in specie sanxit, non probante reo quidquam intra decem dies, exequutionem finiendam fore: etiam si actor nihil praestiterit, quod ex Paul. Castren. decisione fieri nequit: siquidem reo non probante, si actor itidem certam quantitatem obligationis non ostenderit, exequutio finiri non debet, imo id iudicium cessat, & praeterea si admittendus est Paul. Castrensis sensus, quam obsecro quantitatem iudex in praecepto definiet, vt pro ea soluenda pignora capiantur? si dixeris, nullam, profecto ridiculum est, pignora capi iudicis authoritate, ni prius compertum sit, ad quam vsque quantitatem capienda sint: erit etenim incertus exequutor, qui si capiat pignora maioris valoris, quam par est, iniuriam facit reo: at si minoris, actori. Quod si capienda sint pignora pro ea quantitate, quam actor, cum petit exequutionem, expresserit, velim profecto mihi ostendi, quo iure id fiat. Non me latet, quandoque secundum hanc Paul. interpretationem exequutiones fieri, & factas fuisse, & tamen si praeceptum a iudice fiat de capiendis pignorib. vel persona, nondum, summarie saltem, definita quantitate, & ab eo appellatum fuerit: non video, qua ratione sit praeceptum id confirmandum, imo reuocandum esse censeo. Sic Rupellanus Forensium institutionum lib. 1. cap. 4. testatur. apud Gallos non esse vsu forensi receptam Paul. opinionem, ni prius quantum intersit, liquidum factum sit. Quod si a praecepto appellatum non fuerit, & facta sit exequutio, atque intra 10. dies certa definita fuerit quantitas, pronuncieturque a iudice peragendam esse, & finiendam bonorum subhastationem, a qua pronunciatione sit appellatum, tunc non solet reuocari iudicium hoc exequutionis, ex hoc defectu certae quantitatis, nec ex eo, quod praeceptum a iudice processerit intempestiue, & ita fit frequentissime, censeturque iudicium istud iure exequutionis etiam apud iudices appellationis. Primum, ex his constat, non esse necessarium, imo falsum, damnosum & inutile, quod hac in re scripsit Bald. in l. 2. num. 11. C. de exequu. rei iu. vbi sensit, oportere prius quam instrumentum non liquidum mandetur exequutioni, ipsius certae quantitatis examinationem fieri, ac super hoc articulo a iudice interloquutorie pronunciari. idem probat. Socin. consil. 51. lib. 1. col. 3. Nam, vt dixi, haec pronunciatio necessaria non est: imo noceret expeditioni exequutionis, & forsan, appellatione ab hac pronunciatione proposita, iudicium ipsum ex summario ordinarium efficeret, quam ob rem a Bal. recedit Rode. Xuares d. limit. 4. fateor tamen licere omnino ipsi reo huic examini, & certae, ac liquidae quantitatis definitioni obijcere, quidquid iure eidem obesse potest, licet statuto, vel lege prohibita sit contra instrumentum exceptionis obiectio, cum hic contra instrumentum nihil opponatur, sed aduersus definitionem certe ipsius contractus quantitatis, quae ex ipsa scriptura certa non est, quod expressim Bal. asseuerat. d. nu. 11. quem Hipp. sequitur sing. 168. idem Ioan. Baptista in l. admonendi ff. de iureiu. col. 22. Secundo, deducitur hinc non posse procedere, nec iure probari quod scribunt So. cons. 89. lib. 3. Roma. consil. 211. dum existimant. opi. Bart. in d. l. 1. ff. de lega. 2. quam diximus communem esse, veram censeri, vbi instrumentum continet quid incertum, vniuersale tamen, vt peculium, haereditatem: secus tamen esse dicendum, si contineat instrumentum quid incertum, particulare tamen, vt interesse, damna, & similia: tunc etenim non posse instrumentum istud iuxta statutorum decisionem mandari exequutioni censent. Quod proculdubio falsum est, vtroque etenim casu satis probatur communis opinio. Tertio, rursus apparet opi. Bart. & communem obtinere, etiam vbi lex vel statutum non tantum ipso iure faciunt exequutionem, sed & ipsam faciendam iudici committunt, quia iuxta verum sensum eius, quod Bart. scripsit, nil refert, fiat exequutio statim a l. vel sit a iudice ex l. peragenda, quidquid Bartol. Socin. scripserit in d. consil. 89. Quarto, omnibus his diligenter inspectis arbitror Paul. Castrens. sententiam admittendam fore in ea specie, vbi instrumentum continet certam tritici, vini, aut olei quantitatem: nam mandabitur exequutioni antequam liqueat, quantus sit tritici valor, siquidem valoris incertitudo debitum incertum non reddit. Quam ob rem ex praecepto iudicis viator, seu apparitor, aut publicus minister statim capiet pignora, eisque ablatis, dum auctio & subhastatio differuntur, certus constituetur tritici, aut vini valor per testes, aut probos peritosque aestimatores, quod expressim decisum est a Rupellano li. 1. Foren. insti. ca. 4. & apud Gallos lege Regia statutum. a Francisco eorum primo eius nominis Rege, vt constat capite 76. ex Francisci legibus. Idem existimo apud nos seruari posse, quia & iure Regio Hispaniarum id probari recta iusticia potest. Quinto apparet, quid dicendum de instrumentis publicis conditionalibus, quibus certa quantitas promissa sit sub conditione, & respondendum est, instrumenta vere conditionalia posse iuxta legem Regiam, & statuta Italiae exequutioni mandari, modo prius summarie citato reo constet, iam conditionem euenisse, nec poterit dari praeceptum de capiendis pignorib. donec probatum sit, conditionem contigisse, tametsi iam ea euenerit, quod probatur in l. hoc iure. ff. de verb. oblig. & in l. Fulcinius. §. si in diem. ff. quib. ex cau. in poss. eatur. notant Bald. in l. cum testamento. C. de testam. manu. & in l. 2. colu. 2. C. de exequut. rei iudic. Angel. in l. seruum communem. §. Titius haeres. ff. de vulgari. Ripa in l. in illa. num. 8. ff. de verb. obli. Rebuffus super leges Regias tract. de literis oblig. art. 2. gloss. 1. num. 71. Corne. consi. 112. lib. 1. col. 1. Guido papae q. 15. Roderi. Xuares in d. l. post rem. limitatione 5. ad l. Regiam. & probatur: nam licet ab initio hoc instrumentum conditionem habeat, nec purum dici possit, postea tamen eueniente conditione, iam omnino purum censetur, & ideo quamuis ius exequutionis non competat, nisi instrumentis puris, competit huic, postquam constat, id purum esse, etiam si Alex. & Imol. in in d. §. Titius haeres refragentur. Tandem eadem resolutio conuenit huic dubitationi, quae in praecedenti fuit examinata, quod maxime est aduertendum, & semper considerandum, sitne instrumentum vere conditionale: nam poterit iudex hac in re falli plerunque existimans, esse conditionale instrumentum, quod vere purum est, licet ex eo actor aliquid agere teneatur. In hac tamen publicorum instrumentorum exequutione magis receptum est, vt statim producto instrumento coram iudice, iudex ipse absque citatione debitoris, praeceptum apparitori, aut ministro publico det ad capienda pignora, vel personam, ac iubeat debitorem ipsum citari ad preconia publice auctionis, & speciatim ipsam vltimam pignorum addictionem, quam vulgo dicimus, Trancey remate, sicuti explicat Xuares in dict. l. post rem limi. 12. ad l. Reg. & §. sed pulchrum dubium est. fol. 146. deduciturque ex l. 1. C. de fide instrum. & iure hastae fisca. libr. 10. quae quidem praeconia ter celebrantur in rebus mobilibus tertio quoque die, in immobilibus decimo, repetita. l. 1. titul. De las deudas, libro tertio Fori. Contingit vero saepissime, causam exequutionis [art. 3]deferri ad suprema Regis tribunalia ex causa appellationis, apud quae si auctio publica circa praedictam formam, aut aliam more regionis receptam peccauerit, alioqui iure optimo & iuste facta exequutione, reuocatur ipsa iudicis pronunciatio, totaque exequutio, & mandatur omnia bona iure exequutionis capta ipsi reo restitui absque vllis expensis, cum eorum fructibus: modo prius soluat quantitatem in ipso publico instrumento nominatim expressam, datis ab actore fideiussoribus de iudicio sistendo, & iudicato soluendo, quoad ordinariam indebitae pecuniae repetitionem iuxta Toleti legem, quaest. quinta. titul. 8. lib. tertio ordina. Quandoque omittitur haec clausula de fideiussorib. quoties suspicantur Regij iudices, nullam competere reo aduersus contractum defensionem. Probat istam praxim tex. optimus in l. vl. §. vl. ff. quod mer. caus. cuius ad hanc rem meminere Alexand. & Iason numero 12. in l. a diuo Pio. §. in venditione. ff. de re iudicat. Roma. singul. 511. Abb. in capitul. quo ad consultationem. de re iudicat. colum. penultim. Bar. in dicto §. in venditione. Alex. in l. si finita. ff. de damn. infect. 3. colum. Baptista de S. Seuerino in tract. de debitoribus suspect. & fugit. q. 14. Quod si subhastatio facta fuerit legitime, habet reus ad retrahendas res mobiles triduum, ad immobiles nouem dies, quemadmodum communiter obtentum est in hoc Regno, vt asseuerat Didacus a Castello in l. 70. Tauri. verbo. themate. Et nihilominus in hac specie Regiae curiae iudices, & qui summis praetorijs assident, etiam his diebus elapsis, proprio iudicio, & sententia confirmant exequutionem, hoc adhibito moderamine, vt si reus intra certam diem pecuniam ratione contractus debitam soluerit, & exequutionis expensas, bona omnia capta ex causa exequutionis sibi reddantur. Nec fit fructuum restitutio, cum ex gratia potius, quam rigore iuris hec sententia feratur, & praesertim hoc ita pronunciatur, vbi pignorum venditio, & addictio in publica auctione fit alicui supposito licitatori, ad hoc, vt eadem bona statim creditori tradat, vel sane quoties visum est, ipsam venditionem publicam non fuisse factam iusto precio. Oportet tamen iudicem ipsum, qui exequutionis iudicium tractat, iam tribus praemissis praeconijs, sententiam pronunciare, nominatim ad eam citato reo, qua iubeat vltimam fieri pignorum venditionem, seu addictionem. Quam equidem pronunciationem iudex suspendet, si reus se opposuerit exequutioni, vt intra decem dies iuxta legem Regiam contra ipsum contractum probet iustam aliquam exceptionem, qua tandem probata iudex reuocat exequutionis mandatum: ea vero non probata pronunciat vltimam pignorum venditionem publica subhastatione, & licitanti addictionem fieri debere. Illud sane omittendum non est, vsu forensi totius regni Regiam constitutionem ita receptam esse, vt non omnia publica instrumenta ex ea statim tradantur exequutioni, sed ea tantum, quae clausulam Guarentigiam, quae vulgaris est, expressam habent. Nam cum omnibus publicis instrumentis haec clausula passim adscribatur authore Bartol. & alijs in l. cum vnus. ff. de bonis Auth. iud. poss. Regia constitutio, quae hoc ius exequutionis tribuit publicis instrumentis, potissimum considerauit Italiae, & totius orbis Christiani vsum, & ideo vere iuxta propriam legis latoris mentem sic est eadem lex intelligenda, quod Roderic. Xuares adnotauit in d. l. post rem. ff. de re iudi. 13. col. post l. Regiam. & Segura in l. si ex legati causa. num. 78. ff. de verb. obli. & quamuis probari, ac defendi rationibus, & iuribus posset, legem Regiam ius istud summariae exequutionis publicis instrumentis concessisse ex eo tantum, quod scripturae sint publicae, etiamsi praefata clausula fuerit omissa, tamen prior opinio ita frequentissima forensium praxi recepta est, vt iam controuersiae nullus sit relictus locus. Nam & hic vsus probatur ex eo, quod cap. vlti. earum constitutionum, quae Madritij statutae fuerunt anno quingentesimo tricesimo quarto, obiter mentio fit legis Regiae de exequendis contractibus Guarentigijs. Igitur cum inibi Regia constitutio de exequendis instrumentis ad contractus Guarentigios referatur, apparet manifeste absque vllo dubio, non fore locum Regiae legi in contractib. qui Guarentigij non sint. Eadem vero Madritia constitutione ius hoc exequutionis summariae concessum est priuatis scripturis, ac Chirographis, modo eadem priuata scriptura agnita sit coram iudice ab ipso reo. Siqui[art. 4]dem producta apud iudicem scriptura priuata, statim ipsi reo praecipitur, vt intra breue tempus ad iudicem accedat eam recogniturus ante litis contestationem, vt existimant Bal. in l. contra negantem. C. ad l. Aqui Roma. consi. 373. Curt. Iunior in l. admonendi. nu. 37 ff. de iureiur. Regia l. 119. titu. 18. part. 3. qua probatur, priuatam scripturam agnitam a parte, eandem vim habere, ac si esset a tabellione confecta. idem deducitur ex ratione. l. Publia ff. deposit. l. cum de indebito. ff. de probat. l. scripturas. C. qui pot. in pig. hab. vbi notat Faber. Bart. in dict. l. admonendi. num. 26. Alex. consi. 191. col. 1. lib. 2. l. cum antiquitas. C. de testa. & nihilominus, nisi foret predicta l. Madricia id decisum, nequaquam scriptura priuata a reo etiam agnita summariae, vt instrmentum publicum mandaretur exequutioni, duabus rationibus. Prima, lex de exequen dis publicis instrumentis veteri iuri contraria est, vt constat ex notatis in l. post rem. ff. de re iud. & ideo non est extendenda ad priuatam scripturam, quae etsi agnita sit, non habet publici tabellionis authoritatem, quamuis omnino probet ob rei agnitionem. Secunda, quod non omnibus publicis instrumentis ius exequutionis competat, sed tantum his, quibus clausula Guarentigia adscripta fuerit, vt modo dicebam. Non tamen inficior, eos, qui legi Madriciae condendae consilium dedere, ea potissimum ratione motos fuisse, quod priuata scriptura modo agnita sit, eandem habeat authoritatem, & fidem ex veteribus constitutionibus, quam habent instrumenta a publicis tabellionibus confecta, quam ob rem iustissimam esse censeo praefatam constitutionem. Cui illud est adijciendum, priuatam scripturam etiam recognitam tantum praeiudicare, aut nocere confitenti a se scriptam, vel subscriptam, non tamen tertio, nisi in quantum talis scriptura tertio de iure potest nocere a die factae recognitionis, vt tradunt Abb. colum. 2. & Felin. 3. in capitu. 2. de fide instru. Vnde hec recognitio non traditur retro ad tempus ipsius scripturae, nisi contra recognoscentem, non contra tertium habentem medio tempore hypothecam, siquidem is habebit priuilegia prioris, & potioris creditoris, quod in specie notat Carol. Molin. in consuet. Parisi. tit. 1. §. 5. nu. 16. idem probatur ex notatis in dict. l. scripturas. Quid autem dicendum erit, cum priuata scriptura habetur pro recognita, & talis censetur ob contumaciam rei vel nolentis respondere, vel comparere recusantis ex cap. vlt. de conse. in 6. quod in specie tradunt Corne. consi. 296. libr. 3. colu. 1. & Aufreri. in stylo parlam. 1. part. rub. de defectu super act. pers. vers. item aduerte. an & in his casibus ex lege Regia mandari possit exequutioni? Et licet res dubia sit, tandem Rebuffus super constitutiones Regias trac. de chirographis numer. 98. existimat, & in specie locum esse legi Regiae, quae & apud Gallos eadem est, & exequutioni locum fore: quod aequissimum esse constat, cum alioqui contumaces praemio afficerentur, esset tamen ad hunc effectum reus in propria persona citandus expressim ad recognitionem, nisi fraude & dolo hanc citationem effugeret. arg. l. 1. ti. 9. 3. ord. Superest modo quaestionis cuiusdam examinatio, quando quidem instrumenta ius paratae exequutionis non habent, nisi iam decursis diebus, & terminis ipsi solutioni adscriptis. Dubitatur tandem, quid si quis promiserit nongentos aureos tribus terminis tribus solutionibus sol[art. 5]uendos, quo pacto haec solutionis dilatio intelligenda sit. nam Bartol. eleganter in lege 3. ff. de annuis legat. scribit, tribus annis hanc solutionem ita peragendam fore, vt quolibet anno ex tribus, aequalis tertia pars omnino soluatur, deducitque hanc responsionem a Iurisconsulto inibi, cuius haec sunt verba: Sed si ita sit legatum: haeres meus Titio decem trima die dato, vtrum pensionibus, an post triennium debeantur? Et puto sic accipiendum, quasi paterfamilias de annua, bima, trima die sensisse proponatur. Hactenus Vlpianus. eandem Bartoli sententiam sequuntur Lancelot. Decius ibi Roman. numer. 6. Alexan. numero 8. in l. qui bona. §. vlt. ff. de damno infecto. idem Alex. in l. eum qui calendis. sub l. stipulatio. ista habere licer. §. vlt. nume. 6. ff. de verbor. obligationib. Quibus profecto assentiendum non est, cum omnino falsa sit eorum opinio. Illud etenim verius est, ambiguitatem istam, & incertitudinem arbitrio boni viri definiendam esse, qui attentis qualitatibus personarum, & quantitate pecuniae promissae prouide rem hanc ad certam diem deducet, & interpretabitur, quod in specie adnotarunt Cuma. in d. l. 3. Iason, & Zazius nu. 7. in d. l. eum qui calendis. & his suffragatur text. in d. l. 3. in princ. versiculo. sed si adiectum sit. Sic & in illa promissione: promitto centum dare in diebus illis, arbitrabitur iudex, serióne an ioco processerit promissio, & quo tempore exoluenda sit, vt optime respondet Andraeas Alciat. in l. inter illam. §. vlt. ff. de verbo. significatione. quicquid alijs in dicta leg. eum qui calendis. aliter visum fuerit. Nec mouisset Bartolum Iurisconsulti locus, si is veram habuisset dictionum cognitionem. Compertum quidem est apud Iurisconsultos, annua, bima, trima die, idem significare quod anno, biennio, triennio, vt de tribus annis intelligendum ita sit, quod quolibet anno aequalis solutio fiat, totaque promissa quantitas in has tres distinguatur pensiones. probat dicta lex 3. in princip. l. si ita. ff. de manu. testament. text. & ibi gloss. in l. vnica. §. cum autem. C. de rei vxor. actio. Ratio autem huius dicendi generis ea est, quod dies in genere foeminino tempus significet, & annuus, quod est vnius anni, bimus, quod duorum, trimus, quod trium annorum. Igitur annua, bima, trima die optime praefatum sensum habent, sicuti explicant Laurentius Valla lib 4. elegantiarum capit. 80. & Nebrissensis in lexico iuris ciuilis, dictione, annua. Quod si tantum scriptum fuerit, Trima die, respondit Iurisconsultus idem esse, ac si scriptum foret, annua, bima, trima die: vnde constat sub trima die, praemitti annuam, & bimam diem, & triennium significari, ex eo, quod trima dies de triennio propria vi, & significatione intelligenda sit. Quo fit, maximam deprehendi hallucinationem, cum paria iudicantur haec duo, trima die, & tribus terminis. Cum trima dies proprie triennium significet. tres autem termini ad tres menses, ad tres dies possunt commode referri. Ex his plura possunt deduci. Primum, hanc promissionem, promitto mille soluenda triennio, esse accipiendam in eum sensum, vt quolibet anno ex tribus aequalis pensio soluatur, mille in tres aequas partes distributis, quod probatur in dicta lege tertia, sermone autem Hispano ita pronunciatur. Los quales mil ducados pagare y me obligo a pagar en tres annos primero siguientes. secus ipse responderem, si promissio in hunc modum fuisset concepta: promitto mille soluenda ab hinc triennio, id est. Los quales prometo de dar y pagar de oy en tres annos. Tunc etenim opinor, nullam pensionem nec partem huius quantitatis soluendam necessario fore, nisi iam decurso, & peracto triennio. Secundo, hinc ap paret Ludouic. Roman. & Imol. in dict. l. eum qui calendis. deceptos palam fuisse, dum opinantur, promissionem soluendi tribus terminis ad tres proximos dies esse referendam. ex dicta l. eum qui. quae minime eorum sententiam probat. siquidem stipulatio dandi centum aureos calendis, ad proximas calendas pertinet: tres vero termini non magis ad tres dies, quam ad tres menses, quam ad tres annos pertinent. Tertio, illud manifestum est, non procedere, nec iure defendi posse quod Bar. Paul. Castrensis & Iason censent in dicta l. eum qui calendis. existimantes, promissionem hanc, promitto centum in diebus illis, ad duos proximos dies referendam esse. per textum in l. inter illam. §. vltim. ff. de verb. signific. nam vt dixi, ea promissio arbitrio iudicis est interpretanda, & intelligenda. Iurisconsultus etenim in d. §. vlt. tractat de alia promissione ab hac differenti, nempe de ea, qua quis promittit centum soluere post dies, vel post annos, quae de duobus intelligitur. Et tamen ad huc si ea species modo contingeret, ipse existimarem, rem hanc arbitrio boni viri moderandam & aestimandam, nec admittendum fore iureconsulti responsum, & id probatur inspectis personarum, temporis & negotij qualitati bus, quibus satis persuasum erit iudici, non esse locum veterum Iurisconsultorum responsis. # 12 ARGVMENT. CAP. XII. An a iudice, qui ut bonus uir arbitratur, liceat appellare. SVMMARIVM. -  1 Reductio ad arbitrium boni viri, coram quo iudice petenda sit, late disputatur. -  2 Etiamsi arbitrorum, & arbitratorum iudicijs, & definitionibus ex lege competat Summaria exequutio, non censetur eis attributa iurisdictio, & inibi Regiae constitutiones explicantur. -  3 An liceat appellare ab eo iudice, qui super reductione ad arbitrium boni viri cognouerit. -  4 Pro regula iuris praesumitur, donec exceptio expressim probata fuerit. -  5 A iudice appellari potest, etiam quoties aliquid eius arbitrio commissum est. -  6 Regia lex vltima ex ordine iudiciario examinatur. CAP. XII. DVM eiusdem Bartol. commentaria diligenter euoluimus, & examinamus, tandem comperimus in eadem leg. 1. ff. de leg. 2. numer. 18. adnotasse, non esse permissam appellationem a iudice, quoties is veluti bonus vir arbitratur, deducta ad ipsum, vt bonum virum, quaestione. Quae quidem opinio dubia quibusdam videtur, & ideo eius examini praemitto dubium illud, quo quaeritur, ad quem iudicem eundum sit, vt boni viri arbitratu vsus, iniquum arbitratoris iudicium moderetur. & idem Bartolus in leg. si societatem. §. arbitrorum. numero 21. ff. pro socio. scribit, apud eum iudicem fore petendam reductionem ad arbitrium boni viri, qui ipsius causae iudex est ordinarius, & qui eius cognitionem semoto compromisso iure habebat leg. secunda. C. vbi & apud quem. cuius ipse mentionem feci libro primo capitulo quarto, huius operis. ad idem est textus in l. cum hi. §. transactiones alimentorum. ff. de transactioni. lege vltima. C. de vsur. pup. Vnde siue actor, siue reus conqueratur, arbitratoris iudicium iniquum esse, eam querelam deferre debet ad iudicem, coram quo causa ipsa foret alioqui examinanda. quod etiam probatur in capitulo exposita. de arbitris. vbi praeter alios Abb. secunda columna, eandem sententiam veram esse existimat, idem Abb. in capitu. quintauallis. numero 39. de iureiuran. & ibi Imol. numer. 39. Socinus consilio 18. numero 31. lib. primo quorum sententia concors est, non esse reductionem istam petendam apud iudicem, qui superior est ipsius arbitratoris, & ad quem ab arbitratore esset appellandum. Atque ita idem tenet Marcus Anton. Blancus de compromissis. quaestio. 10. numero 13. & Alexan. dicens, hanc opinionem Communem esse consilio 131. lib. 2. numero 1. quo in loco Carolus Molinaeus asserit, eandem in praxi receptam esse. Conueniunt sane omnes in hoc, quod non est reductio petenda apud superiorem ipsius arbitratoris. idem repetunt Bartol. Bald. Salycetus & Paulus in dicta l. 2. C. vbi & apud quem. Frederic. consilio 285. Philippus Francus in rubri. de appellation. colum. penultim. Petrus Ferrariensi. in practica. titu. de forma libelli quo agitur ad poenam compro. §. nec reductio. nu. 5. Lanfrancus in tract. de arbitris & compromis. vlt. part. q. 19. Est tamen apud eos controuersum satis, an is, qui secluso compromisso reus foret, si modo petat iudicium arbitratoris ad aequitatem, arbitrio boni viri reduci debeat omnino id petere coram iudice alterius, qui vere actoris partes, ni foret compromissum, subiturus erat, an possit hanc querelam deducere ad proprium ipsius rei iudicem? Nam Bartol. in dict. §. arbitrorum, expressim nu. 20. probat, huius rei futurum omnino iudicem eum, qui iudex est ipsius petentis reductionem, & coram quo alter, omisso compromisso, acturus erat. & existimat hoc probari in dict. §. transactiones alimentorum. & ea ratione quod modo agendum sit de exceptionib. reo competentib. aduersus actorem, & ideo tractanda causa est apud rei iudicem. Idem Panor. in d. c. quia quintauallis. nu. 39. Philip. Fran. in d. rub. de appe. col. pen. Lanfranc. de Oriano dict. q. 19. Abb. in d. c. exposita. col. 2. Contrariam sententiam, imo hanc reductionem petendam esse apud iudicem illius, contra quem petitur, probat textus in dicta lege secunda. C. vbi & apud quem. quo in loco Bart. Bal. Ang. Saly cet. & Paul. dum ad hanc quaestionem, illius constitutionis decisionem inducunt, huius opinionis authores censentur. Idem in specie asserit Freder. d. consi. 285. Imol. in d. c. quintauallis. nu. 39. & Collectar. in c. cum dilectus. de arbi. ad finem. Non obstat tex. in d. §. transactiones. cum inibi non tractetur de rescissione contractus, aut sententiae, sed de authoritate praestanda transactioni alimentorum. Et praeterea qui petit reductionem, & si alioqui esset futurus reus, in hoc tamen iudicio actor est, & rescissionem iudicij petit: quamobrem eam petere debet apud iudicem illius, qui in hac reductionis quaestione vere reus est, sicuti satis eleganter constat in d. l. 2. Multo minus oberit tex. in d. c. exposita. quia dux ille, causam tractauit vere ad iudicium ecclesiae pertinentem, quippe qua de interpretatione sententiae cuiusdam Cardinalis iudicis olim competentis agebat. Ex his tandem apparet, reductionem ad arbitrium boni viri non esse postulandam apud iudicem superiorem illius, qui iure compromissi, & arbitratoris sententiam dixerit: tametsi non desint authores, qui id necessario tractandum esse coram iudice arbitratoris superiore, censeant: & praesertim Ang. Perus. in l. si suspecta. §. vlt. ff. de inoffi. testam. Roma. consi. 265. Io. And. in c. statutum. §. cum autem. de rescript. in 6. Matthae. de Affli. decisio. 51. ex eo, quod reductionis petitio similis est appellationi. l. non distinguemus. §. cum quidam. ff. de arbit. & appellatio ad superiorem pronunciantis sententiam deferenda est. l. praecipimus. C. de appellatio. vbi Bal. hanc vltimam opinionem admittere videtur. Verum quia prior Communis est, de eius intellectu erit vlterius agendum. Primo etenim, opinio Angeli a quibusdam admittitur: vbi ex lege municipaliarbitratorum iudicia habent paratam exequutionem, vt sententiae: nam eo casu quemadmodum a sententia, ita & ab his iudicijs appellatio, & reductionis petitio proponuntur: Vnde ob similitudinem, reductio petenda est apud iudicem, qui superior est ipsius arbitratoris secundum Bart. Bal. in d. l. 2. C. vbi, & apud quem. Panormitan. in d. cap. quintauallis. numer. 39. & Lanfranc. in d. qu. 19. quod notandum est ad l. vlti. ordinis iudiciarij Madricij conditam & ad l. 8. Anni quingentesimi tricesiminoni. ex quibus sententiae latae ab arbitratoribus, vel arbitris statim paratam habent iudicio summario exequutionem. Caeterum contrarium verius esse existimant Paulus Castrensi. & Saly. in d. l. 2. C. vbi & apud quem. Imol. in dict. c. quintauallis. colum. vlt. Ancha. in disputatione incipienti. cum C. laicus. Philip. Fran. in d. rub. de appellat. colum. finali: asseuerantes, etiam in hoc casu reductionem petendam esse a iudice illius, aduersus quem petitur. quibus suffragatur textus in c. venerabilibus. in prin. & §. 1. de sen. excom. in 6. quo probatur, querelam proponi non posse apud eum iudicem, qui litigantium iudex non est aliter, quam per appellationem. petitio autem reductionis querela est, potius quam vera appellatio: & ideo iudex appellationis, qui non est sufficiens, nec competens ad simplicem querelam examinandam, adiri nequit ad emendationem, & reductionem sententiae, vel iudicij inique lati ab arbitratore. Nec refert quicquam, quod arbitratorum iudicia ex lege municipali, aut Regia exequutionem habeant paratam: quia id ius eis tribuitur, vt contractibus apud publicum tabellionem conuentione partium confectis, & stabilitis, non vt sententijs iudicum habentium iurisdictionem, quod apparet: nam eadem Regia constitutio requirit, compromissum pactum fuisse apud publicum tabellionem. Et praeterea non sequitur, iudicia arbitratorum, seu arbitrorum paratam habeant exequutionem: ergo ipsis arbitratoribus iurisdictio a lege tributa censetur. Hinc sane Panormitanus scribit in c. irrefragabili. §. caeterum. de offici. ordina. non infligi infamiam, nec produci, aut oriri ex sententia lata ab arbitro, cuius iudicia exequutioni ex statuto statim sunt tradenda, vbi compromissa sit causa criminis ad ciuilem condemnationem, quia infamia non potest deduci ex sententia eius, qui iurisdictionem non habet. Et licet Felin. dubitet in dicto §. caeterum. columna vltim. & contrarium teneant Bartol. in le. quid ergo. §. ex compromisso. ff. de his qui notan. infamia. & Baldus inibi. Abbas in capitulo cum causa. in fine. de in integrum restitution. tamen sententia Panorm. verior est, vbi expressim a lege, vel statuto non datur arbitratoribus, vel arbitris iurisdictio, quod in specie notat Marcus Antonius Blancus de compromissis. quaesti. 9. num. 96. versic. de effectu sententiae. quoties vero de reductione non agitur, sed de appellatione a sententia arbitri, quod plerunque contingere potest, tunc communiter receptum est, appellandum esse ad iudicem ipsius arbitri pronunciantis superiorem. l. praecipimus. C. de appell. tenet Franc. in d. rubric. de appell. colu. vlt. Angel. & alij, quorum superius mentionem feci: idem esse censeo etiamsi de reductione tractetur, si compromissum fuerit in iudicem ordinarium vt in arbitratorem: tunc etenim ab eius iudicio petenda est reductio apud iudicem, ad quem ab eodem iudice appellatur, secundum Florin. in dicto §. arbitrorum. & Lanfran. in dict. quaestio. 19. cauendum tamen est, ne vel reductionis, aut appellationis causa, laicus reus trahatur ad iudicem ecclesiasticum. id enim permittendum non est, & praesertim a supremis Regiorum tribunalium iudicibus: qua ratione forsan tutius erit, quod etiam iure appellationis a sententia arbitri propositae causa deferatur ad iudicem illius, aduersus quem retractatio sententiae postuletur, sicuti in specie asserit Marc. Antonius Blancus dicta quaest. 10. nu. 15. cum proprie hoc iudicium. sententia dici non possit, & prouocatio potius querela quaedam, quam appellatio censenda sit deficiente iurisdictione. His itaque explicitis inquirendum est, sítne verum quod Bar. in d. l. 1. probare conatur, scilicet a iudice causam reductionis definiente non esse permissam appellationem, siquidem id instrui, & persuaderi potest varijs rationibus. Primo, quia iudex hic loco arbitratoris succedit l. [art. 3]si societatem. §. arbitrorum. ff. pro socio. l. penu. ff. iud. solui. eiusque naturam, & conditionem habere debet l. si eum. §. qui iniuriarum. ff. si quis caut. Sed ab arbitratore non appellatur dicto §. arbitrorum. igitur nec a iudice, qui in eius locum successit ad iudicium ipsum moderandum. Item iudex, ad quem appellatum est, sententiam pronunciare tenetur secundum leges prouinciae, quam iudex prior administrat. Authen. vt cum de appellatione cognos. in prin. quasi prioris iudicis leges, & instituta sequatur. Sic licet ab arbitris appellatio permissa regulariter non sit. l. 1. C. de arbitr. tamen ab arbitris, qui in locum iudicis ex iure eliguntur appellatio recipienda est. c. ab arbitris. de offic. deleg. in 6. l. vlt. C. de iud. Et praeterea iudex hic, qui tractat reductionis causam, non vt iudex, sed vt bonus vir de causa cognoscit, & secundum aequitatem pronunciare debet, quemadmodum Bar. adnotauit in d. §. arbitrorum. per tex. ibi. At ab eo, cui vt bono viro, & eius arbitrio, aliquid definiendum committitur, non licet appellare, glo. in l. 3. §. 1. versi. bonum. ff. de arbitr. vbi Barto. & Doctor. communiter. Abb. in dict. cap. quintauallis. numero 30. quibus rationib. Bart. opinio comprobatur, quam etiam tenent Inno. in c. praesenti. de rescrip. quod est penultimum apud Innocentij commentaria. Abb. in d. c. quintauallis. nu. 40. Io. And. in addit. Spec. ti. de appell. §. in quibus. versi. quid si conuenit. nu. 16. Saly. in l. & in maioribus. C. de appellat. & in l. cum antea. quaest. penul. C. de arbit. idem in d. §. arbitrorum. qu. 20. Caepola in consi. ciuili. 16. Fulgosius consil. 111. & consi. 113. Lanfran. in tract. de arbit. quaest. 22. Socin. Iunior consil. 15. colum. 2. libr. 1. Salyc. inter consi. Cardi. consi. 139. & ipse Card. consil. 140. Bologninus ad Ananiae consi. 51. dicens, ab hac opinione non esse in iudicando, & consulendo recedendum. Panor. consi. 38. lib. 1. Rom. in rubri. ff. de arbit. num. 8. Et Paulus Castren. consi. 121. num. 8. lib. 2. ex quibus sat authoritatis habet Bar. sententia, quam etiam veram esse censet Petrus Ferra. in forma libelli ad poenam compromissi. §. nec reductio. nu. 9. & testatur magis Communem esse Caro. Mol. in Alex. consi. 106. lib. 3. litera dicta. In contrariam sententiam a plerisque itum est ex eo, quod qui pronunciat super causa reductionis, vere iudex ordinarius est, text. in d. §. arbitrorum. vbi glo. & Bar. Regia. l. 31. tit. vlt. par. 7. sed a iudicibus iuxta regulam iuris licet appellare, nisi expressim verita fuerit prouocatio. l. & in maioribus. C. de appella. gl. insignis in l. qui restituere. ff. de rei vendicat. cap. de appellationibus. Francus in rub. eodem titulo nu. 16. quo in loco dixit gloss. in dicta l. qui restituere. ordinariam esse, cuius item meminere Bald. in l. vnica. C. si de momentan. poss. idem in c. pastoralis. de appellat. colum. 3. Deci. in cap. cum sit Romana. 4. colum. eo. titul. & nullibi reperitur prohibita hac in specie ab hoc iudice appella[art. 4]tio: ergo admittenda est, praesertim dum non probatur exceptio a regula iuris, quae iure ordinario appellationem permittit: Ita sane frequentissimo omnium consensu obtentum est, vt pro regula iuris praesumatur, donec exceptio probetur. glo. in l. omnis definitio. ff. de regul. iur. text. in cap. 2. in fin. de coniug. lepros. & in c. ad decimas. de resti. spoliat. lib. 6. Bar. in l. quoties. ff. si quis caut. optimus textus in l. ab ea parte. ff. de probat. & in l. suus quoque. ff. de haered. instit. versicu. & puto generaliter. Mathesella. notab. 19. Deci. in cap. consuluit. in 1. de appellatio. Alex. in l. 4. §. si quis condemnatus. ff. de re iudi. ad finem. Iason in l. caetera. ff. de legat. 1. notab. 3. Andrae. Tiraquell. lib. 1. de retract. §. 1. gloss. 9. numer. 209. gloss. celebris quam ibi Anch. commendat in rub. de regu. iur. in 6. cuius mentionem fecerunt praeter alios Deci. in c. cum adeo. de rescrip. colum. 1. idem Deci. in l. 1. col. 2. ff. de reg. iur. Francus in dict. rub. de appellat. nume. 17. quin & ipse in di. rub. de reg. iur. scribit eam opinionem Communem esse. Secundo, aduersus Bar. vrget ea ratio, quod vbi aliquid committitur iudicis arbitrio, id censetur ei commissum vt bono viro. l. fideicommissa. §. quanquam. ff. de legat. 3. l. si libertus. ff. de operi. liber. l. vir bonus. ff. iudicat. solui. l. continuus. §. cum ita. ff. de verborum oblig. Quibus etiam constat, commissionem factam arbitrio boni viri, iudici ordinario factam censeri omnino. Et tamen a iudice, vbi quid eius arbitrio relinquitur, appellari potest. text. singular. vbi Abb. & alij in cap. 1. de dilat. gloss. in cap. super his. de accusatio. & in l. si qua poena. ff. de verb. signifi. & [art. 5]in c. 1. de confess. in 6. & in c. Romana. §. quod si obijciat. de appellat. eo. lib. nisi libero eius arbitrio, & liberae potestati relinquatur. l. non quicquid. ff. de iudic. Innocent. in capit. vltim. de ferijs. Anani. & Felin. in dict. c. super his. Ias. in l. 1. colum. 2. ff. si quis ius dicent. non obt. Dec. in cap. ad haec. in 3. de appellatio. Abb. in c. prudentiam. §. 6. de offi. deleg. Felin. in c. exceptionem. colum. 2. de excepti. Igitur deducitur ex hoc, appellationem permissam esse a iudice, ad quem itum est tanquam ad bonum virum pro reductione sententiae latae ab arbitratore. Qua ratione tolluntur ea, quae partim in prioris opinionis probationem adduximus. Verum etenim est, non esse permissam appellationem ab arbitro, cui vt bono viro aliquid commissum est. Non tamen idem erit, si iudici tanquam bono viro, & eius arbitrio quicquam fuerit demandatum. Quod manifeste probatur his, quae modo adnotauimus: sicuti & praecedenti ratione tollitur prima prioris sententiae ratio, cum etiam si iudex in locum arbitratoris succedat, iudicis tamen officio fungitur, iudexque omnino censetur: & tanquam a iudice ab eo reductio petitur. Imo vt euidentius ea ratio cesset, obseruandum erit, hunc iudicem non subintrare in locum arbitratoris, nec ei succedere iure subrogationis, sed vt vere iudex ordinarius ratione propriae iurisdictionis, eaque vsus tractat de iniquitate iudicij ab arbitratore lati. Nec tenetur iudex appellationis quo ad ordinem iudiciarium seruare leges illius fori, a quo appellatum est, sed proprij potius tribunalis instituta. l. 3. §. vlt. ff. de testib. gl. in ca. licet Canoni. verb. de elect. in 6. Anton. & alij in rubric. de consuetu. Is autem articulus, vtrum appellare liceat, vel non a iudice, pertinet ad ordinem iudicialem, non ad causae, & quaestionis decisionem, sicuti colligitur ex Archid. in capitul. non ita. 2. quaestio. 6. Quo fit, vt licet a priori iudice, qui arbitrator est, non sit appellatio permissa, nihilominus ea admittenda sit ab eo iudice, qui vt ordinarius cognoscit de causa reductionis, & tractat de moderando arbitratoris iudicio, quod his rationibus probatur, atque ita aduersus Bartolum huic posteriori opinioni subscrip sere Bal. in l. 1. C. ne liceat tertio prouocare. num. 10. Paul. Castren. Imo. & Alex. in colum. penult. & fin. in l. 1. ff. de legat. 2. Imol. in l. publicorum. colum. 4. de pub. iudic. Anto. 24. differentia: & Imol. nume. 36. in d. c. quintauallis. Vitalis in tract. clausularum, vbi agit de reductione ad arbitrium boni viri: c. postremo, ad finem. dicens, ita iuxta hanc sententiam in Senatu Regio pronunciasse Baptis. de S. Blasio in tract. de arbitris. quaest. penult. colum. penul. Aret. in c. super his. de accusatio. num. 47. & ibi Fel. nu. 13. Alex. in consi. 106. li. 3. nu. 7. scribens, hanc opinionem esse magis Communem, & inibi Carol. Molin. litera b. addit, eam in Regno Franciae iudicum & aduocatorum praxi receptam esse. Tandem lector optime in hac controuersia, vt & in pluribus alijs, eo ventum est, quo pares sint vtriusque partis defensores, & vtraque opinio Communis censeatur: atque hinc perpendere oportet, maxime cauendum esse ab his contensiosis disputationibus, & diligenter inuestigandum, quid iuris vtriusque constitutionibus potius probetur. Quamobrem ad veram huius quaestionis resolutionem aliquot distinctim adnotabo. Primum, si authorum numerus, & eorum existimatio, ac professionis nomen, consideranda sunt, non dubito Barto. sententiam magis Communem esse, siquidem praeter ipsum ex veterib. & iunioribus plures magni nominis in hac iuris vtriusque disciplina huic potius quam aduersae parti accessere. Secundo, veriorem esse censeo aduersus Communem Bal. Imolae & aliorum opinionem. Nec enim iure negare possumus, hunc iudicem, apud quem reductio petitur, ordinarium esse. dict. §. arbitrorum. & iurisdictionem habere, & ex ea vt vere iudicem de hac causa cogniturum, qui non ex priuatorum conuentionib. sed legis authoritate adeundus est ad emendationem iudicij inique lati. Vnde non video qua ratione possit commode defendi, appellationem ab eo vetitam esse. Et ideo etiamsi contraria sententia plurium authoritate munita sit: non dubitarem vbique locorum secundum hanc & consulendo respondere, & iudicando pronunciare: nam & verior est, & tot assertores habet, vt Alexand. Imola vir in his perscrutandis diligentissimus, dict. consi. 106. opinatus fuerit, hanc esse magis Communem opinionem. Tertio, illud est praemissa Baldi opinione obseruandum, iudicem, ad quem appellatum fuerit a sententia reductionis, non ita adstrictum fore iuris rigori, & controuertentium iuribus, vt tanquam iudex, ac si non esset compromissum, sententiam dicat: nam hoc alienum est ab vtriusque iuris sanctionibus, quae passim statuerunt compromissa custodienda esse, imo inspecto tenore compromissi, & laesione praeter ipsius facultatem ab arbitratore compromittenti illata, & ipsius iudicis super reductione sententia, ipse boni viri arbitrio rem hanc moderabitur, ita quidem, vt ob modicam laesionem, vel ob eam, quae vi compromissi tolerari potest, arbitratoris iudicium, vel iudicis reductionem aut sententiam super ea latam minime reuocet: quod colligitur ex Baldo, si is recte intelligatur in l. 1. nu. 5. C. de his quae poenae nomi. quem sequitur Alexan. in dict. l. 1. ff. de legat. 2. Roma. consil. 261. Praeposi. in cap. de appellationibus. Lanfranc. de Oriano in capit. quoniam contra falsam. de probat. verb. interloquutoriae & appellationes. fallentia 15. ex quibus oportet deducere, iudicem, qui de reductione tractat, item eum ad quem appellatum fit, ea vti oportere aequitate, qua vsurus esset iuxta compromissi formam ipse arbitrator. Quarto, etiamsi Communem opinionem admittamus, concedere possumus, ei locum fore, vbi arbitratoris iudicium a iudice, ad quem itum est, fuerit confirmatum. Quod si iudex in reductionis causa sententiam dixerit aduersus eum, qui non petierit reductionem: & sic arbitratoris iudicium reuocauerit, tunc grauatus hac definitione appellare poterit, quasi priori casu qui prouocauit ipsum iudicem elegerit: posteriori autem non, imo inuitus apud eum causam egerit. capitul. a iudicibus. secunda. quaestione sexta. capitul. super quaestionum. §. verum. de officio deleg. c. cum olim. de caus. poss. & proprie. quod placet in hac specie Marco Antonio Blanco de compromiss. quaestion. 10. numero 20. ad finem. Quinto, admonendus est lector, hanc resolutionem, quam huic aptauimus controuersiae, non [art. 6]omnino a iure Regio alienam esse, imo partim ei conuenire expressim, partim ab eo tacite deduci posse. Nam lege vltima ex constitutionibus Madricij conditis ad ordinem iudiciarium, expressim cautum est a iudice, qui super reductione sententiam dixit, appellari posse, non autem supplicari, nisi arbitratoris sententia reuocata fuerit, tunc etenim supplicatio permittitur. Ita quidem Regia lege decisum est, vt si ab arbitratore iure & causa reductionis itum sit ad superiorem iudicem, qui non sit ex Regio praetorio, & is super reductione sententiam vtcunque dixerit, appellatio permittatur ad Regium praetorium. Si vero ab arbitratore, vel reductionis, vel appellationis causa itum sit ad Regium praetorium, vel ab ipso iudice, qui super reductione sententiam dixerit, & inibi confirmetur sententia prima definitione, supplicatio admittenda non est: quod si reuocata fuerit sententia, locus est supplicationi ad eosdem iudices. His quidem Regiae constitutionis verbis probatur, appellationem permissam essea iudice, qui super reductionis causa pronunciauit, etiam si is arbitratoris iudicium confirmauerit. Item constat, locum fore supplicationi: si in Regio praetorio reuocata fuerit sententia arbitratoris, vel iudicis, qui eam in lite & controuersia reductionis confirmauit, quod in praxi maxime est obseruandum. # 13 ARGVMENT. CAP. XIII. Examinantur quaestiones a Bartol. traditae in l. Theopompus. ff. de dote praelat. SVMMARIVM. -  1 Poterit ex consensu litigantium controuersiae definitio committi in alterius ex litigantibus, vel vnius testis veritatis testimonium. -  2 Praesumitur testem iuramento praemisso respondisse: si notarius scripserit, eum iuratum testimonium exhibuisse. -  3 Electus a litigante vel a iudice in testem, tenetur iuratus respondere, & inibi quid de eo, qui sponte eligitur, vt exponat, quid sibi visum fuerit? -  4 Electus a iudice, vel litigante ex praecepto iudicis, vel legis, vt explicet, quid sibi visum fuerit, iurare tenetur. -  5 Ad iuramentum, electionem, vel testimonium eius, qui a iudice eligitur: an sit pars citanda? -  6 Testis an possit testificari per scripturam, & quid de eo qui in iudicio interiori peccata confitetur? -  7 Teste contraria respondente, cui responsioni standum sit? -  8 Assertio vulnerati mortis tempore facta: an noceat, vel prosit reo eius criminis accusato? -  9 Interpretatio textus in capitul. accusatus. §. licet. de haeret. in 6. -  10 Tabellioni potius, quam testi per cum examinato credendum est, cum de veritate testimonij controuertitur. -  11 Instrumentum publicum quot testibus quo ad ibidem scripta improbetur? -  12 Traditur intellectus Regiarum hac de re constitutionum. CAPVT XIII. MEMORIA teneo in commentarijs de Testamentis, dum Caput, cum tibi. interpretarer, tractasse, an legatum dotis iure possit in voluntatem alterius conferri? & an ex voluntate testatoris sit vnius testimonio fides exhibenda? omisi tamen alia, quae Bartolus tractat in l. Theopompus. ff. de dote praelat. eo quod ad captatoriae voluntatis materiam, de qua tunc agebam, nequaquam pertinerent. Illud vero simili quadam ratione discuti poterat, an ex consensu & conuentione litigantium iudex teneatur, vel possit vnius testis assertioni stare? Nam gloss. Dynus & Rai[art. 1]neri. in dicta l. Theopompus. scribunt, vnius testimonium semiplenam probationem efficere, non plenam, etiam si consensus litigantium praecesserit, qui rem omnem illius asseuerationi comiserint. idem notat Bartol. in l. prima. §. vl. ff. de verb. oblig. nume. 2. vbi Alciat. num. 23. opinatur, hanc sententiam esse, pluribusque rationibus eam defendere conatur, quarum ea caeteris potior est: quod vnius testis testimonium ideo a iure ad plenam fidem non admittatur, quia & reipublicae interest sententias ferri a iudicibus ex legitimis & integris probationibus. Barto. in l. 4. §. hocautem iudicium. ff. de damno infecto. Aretin. in l. vnica. C. vt quae desunt aduo. tex. in Authen. de tabellionibus. in princi. Publicae autem vtilitati, & his, quae ad commodum publicum statuta sunt, priuatorum consensus non potest renunciare, nec consentire eorum omissioni, sicuti colligitur ex ca. si diligenti. de foro compet. & l. 1. ff. sol. matr. & l. si quis in conscribendo. C. de pactis. Illud sane verum est, posse conuentione & consensu litigantium & contrahentium fieri, vt causa & lis decidatur iuxta assertionem & declarationem alterius partis, & id probatur: nam actor, vel reus potest totam litem delatione iuramenti alteri secum controuertenti committere, sicuti manifestum est: igitur satis probatum est, quod modo diximus, & id adnotarunt Dynus, Rainerius, Bartol. & Ang. in l. vlti. ff. de praet. stipulatio. Deci. in c. 2. de fide instru. nume. 10. idem in cap. veniens. de testibus. vltima columna. Alexand. consilio 47. libro 1. numero 4. idem consil. 54. lib. 2. numero 1. vbi asserit, hanc opinionem communem esse: idem fatetur Ias. in l. iusiurandum. quod ex conuentione. 2. col. ff. de iureiur. quo in loco Doct. idem scripsere. & Alciat. in dicto §. vltim. nu. 24. dicens, eandem sententiam communem esse. optimus text. in l. vltima. C. de fideicommis. l. haec venditio. ff. de contrahend. emptio. l. in personam. §. generaliter. ff. de regulis iuris. notat gloss. in l. penultima. ff. de arbitr. Ex qua hac in re deduci potest communis opinionis moderatio quaedam, vt tandem ea accipienda sit, quoties de re certa agitur, & de asseueratione eius, quod vere & absque asseuerantis affectione & existimatione varia contingere potuit: secus etenim respondendum erit, si generice committatur id, quod varie aestimari potest, vt damna, expensae, & id quod petentis interest: tunc etenim post illius, cuius fides pacto contrahentium aut litigantium probata est, aestimationem, bonus vir arbitrabitur, & boni viri arbitrio dimittetur: sitne aequa & iusta ipsa alterius partis definitio, aestimatioque. Nam, vt scribit Accursius, si is, qui alteri iniuriam intulit, committat iniuriae aestimationem offenso, & promittat stare eius definitioni: nihilominus erit locus arbitrio boni viri, nec praecise exequutioni mandabitur, quod offenso visum fuerit. idem probant Alexand. in l. 1. col. 7. ff. soluto matrimo. Gerard. singu. 6. Abb. & Felin. in c. contingit. de senten. excommunic. Abb. in ca. quintauallis. column. 3. de iureiuran. & est communis opinio, quam sequuntur Lanfrancus de arbitr. col. 11. & Baptista de sancto Blasio quaest. 24. de arbitris. & in specie quo ad damnorum, expensarum, & interesse aestimationem hoc ipsum respondet Matthae. Afflict. decisio. Neapolit. 91. nu. 10. Caeterum, quod consensu & conuentione litigantium fieri possit, vt testimonio vnius tantum testis credatur, & secundum id lis ipsa & controuersia decidenda sit: probat textus in capit. tuis. de testib. quo decisum est, posse remitti iuramentum testibus ex consensu litigantium, & tamen pari ratione prohibitum est, testimonio vnius vel testibus non iuratis fidem adhiberi. text. in l. iurisiurandi. C. de testibus. Deinde licet reipublicae intersit a iudicibus causas definiendas fore ex legitimis probationibus, apertissimi iuris est, eas esse legitimas probationes, que consensu litigantium probatae fuerint, vt in dicto capitu. tuis. est satis expressum. Sic etiam constat, omnia, quae ad probationem iure requiruntur, praecipue tendunt in litigantium fauorem quo ad eorum exequutionem, & ideo frequenter his solet renunciari: licet propterea, quod respublica ius, & quod suum est, vnicuique reddere tenetur, haec quodam modo, minus quidem principaliter ad reipublicae vtilitatem videantur statuta. Quamobrem, dictum vnius quo ad plenam fidem admittendum esse, tenent Specul. titul. de teste. §. restat. 24. fallentia. Roman. Alexand. Aretin. & nouiores in dicta l. 1. §. vltimo. ff. de verborum obligatio. Ioan. Crottus in tractat. de testib. 6. parte. columna 2. sensere hoc ipsum. gloss. in c. veniens. in 1. & in capit. licet vniuersis. de testib. vbi Doct. sequuntur eandem opinionem, quam esse communem testatur Ias. in d. §. vlt. nu. 8. Nec omnino contrariae opinionis author est Bartol. in dicta l. 1. §. vlti. siquidem non ita palam eam asserit, quin negari optime possit, id a verbis Bartoli recte deduci. Verum opinio communis obtinet, quando consensus praestatur certae personae, & nominatim quo ad certum negocium, ne alioqui detur occasio fraudibus & falsitatibus secundum Angelum in l. pactum. inter haeredes. ff. de pactis. quem sequuntur Ias. in l. admonendi in repetitione. ff. de iureiurand. numer. 100. & 200. Aret. numer. 40. Socin. 3. Ias. 9. & Alci. 28. in dicta l. prima. §. vltimo. Item & illud obseruandum est, non ex eo censeri, litigantes in vnius testimonium consensisse, quod personam eius approbauerint tacite, vel expresse: hic etenim consensus impedit opponi defectum, aut exceptionem aliquam in testis personam. gloss. in Authent. de testibus. §. & licet. versic. suppliciis. non tamen excludit testimonij reprobationem, nec inducit conuentionem, quod illius tantum testimonio plena sit exhibenda fides. Bald. eleganter numer. 8. & Salic. col. penul. in l. in bonae fidei. C. de reb. cred. Alex. Ias. colum. 3. Ioan. Crottus 2. casu. & Alcinu. 33. in d. §. vl. Hipp. sing. 92. Fel. in c. veniens. in 1. numer. 19. de testib. Ias. in d. l. admonendi. in repeti. numero. 200. scribit tamen Alciat. in dicto §. vltimo. nume. 34. etiam admissa communi opinione, posse probari contrarium eius, quod fuerit ab eo teste asseueratum. ex notatis in c. proposuisti. de proba. quod dubium est: nam & Bald. aliud sensit in d. l. in bonae fidei. nu. 8. nec est probatio ista admittenda, & si admissa fuerit iudex arbitrabitur, an vnius testimonium a litigantibus probatum sit ob eam omittendum, idque ex varijs causis aestimabit, siquidem plerunque expediet negocio, & causae definitioni, non ita adstringi iudicem illius testis testimonio, vt veritas omittatur. Vnde fortasse quibusdam videbitur, attentis personarum & causae qualitatibus, etiam admittendam esse probationem aduersus vnius a litigantibus probati viri testimonium, quod maxime considerandum est, atque ita fiet, vt non omnino Baldi opinio a praxi excludatur. Haec, quae diximus, veluti praeuia ad Bartol. in dicta l. Theopompus. commentaria adnotauimus. At modo libet ex eis assertiones aliquot deducere, quo tanti viri labores vtiliores lectoribus appareant. Prima conclusio, licet ad fidem testimonij requiratur iuramentum, id tamen praesumitur, si tabellio scripserit: Titium testem iuratum respondisse[art. 2]. Bartol. in dicta l. Theopompus. columna 1. post gloss. ibi. quam dixit singular. Bal. in ca. cum in iure. colu. 2. de offic. delega. notant Abb. & Felin. num. 6. in ca. tuis. de testibus. Haec etenim solennitas potuit tunc ipso tempore, quo notarius scripsit, contingere, & actui adhiberi: & ideo praesumendum est, ita, vt tabellio scripsit, actum fuisse: siquidem pro notario praesumitur capitul. ad audientiam. de praescriptio. l. si quis decurio. C. de fals. Bal. in l. Imperator. col. 2. ff. de statu ho mi. Sic sane creditur tabellioni, si is scripserit, certiorem fecisse foeminam contrahentem Velleiani: secundum Alex. post alios in l. sciendum. ff. de ver. oblig. numer. 33. Alciat. plura ad hanc rem adducentem reg 3. de praesumpt. c. 13. quo in loco nu. 4. addit, hanc opinionem communem esse. Cui suffragatur gl. in l. 1. C. de fide instrum. & iure hastae fiscalis. libro 10. Cautius tamen erit, quod ipse tabellio expressim scribat ipsius iuramenti formam & solennitatem, vt res tuta sit, nec aliquod dubium habeat. Secunda conclusio, electus a priuato litigante, vel a iudice in testem, iurare omnino debet, & iuratus testificari, alioqui eius testimonium, nec va[art. 3]lidum est, nec fidem habet. l. iurisiurandi. C. de testibus. cap. tuis. eod. titu. Regia lex 23. titul. 16. parte tertia in specie probat Bart. in dict. l. Theopompus. numero 7. Iason in repetitio. l. admonendi. ff. de iureiuran. numero 219. & inibi Ripa numero 194. late Ioan. Crottus in tractat. de testib. 7. par. in principio. Eadem profecto ratione, vbi consensu litigantium standum est aduersarij, actoris, inquam, vel rei, assertioni de alicuius actus veritate, oportet iuramentum praemitti, nec aliter res ista expediri potest, fecundum Baldum & Iason. in l. iusiurandum, quod ex conuentione. ff. de iureiuran. 2. col. cum id testimonium veritatis sit, quod voluntati, liberóue arbitrio alicuius non committitur, sed ipsius rei gestae fidei, quae iuxta vtriusque iuris regulas non potest legitime cognosci, nisi praeuia iurata assertione. Tertia conclusio, quoties quis sponte fuerit electus & designatus, vt quid sibi aliqua in re visum fuerit, explicet & respondeat, non est necessaria iuramenti religio, imo vt arbitror, in cuius arbitrium res collata fuerit, quid ipse sentiat proprio iudicio exponet. argumen. Authen. decernit. C. de arbit. notat Bartolus in dicta l. Theopompus. numer. 7. Alexan. consi. 54. colu 1. li. 2. Ioan. Crottus de testib. 7. par. nu. 242. Quin & ipse Bart. sensit idem esse, vbi a litigantibus, sponte, nullo nec legis, nec iudicis mandato, quis eligitur, vt iuxta scientiam propriae professionis, vel artis peritiam rem dubiam aperiat, nec enim tunc iuramentum requiritur: idem Antoni. adnotauit in capitul. veniens. in 1. de testib. colum. 2. collegit ex Barto. Fel in. in capi. quia indicante. de praescript. colum. 1. idem in c. proposuisti. de probatio. col. pe. idem in c. de testib. nume. 11. de testibus. quod apud me dubium est. Nam etsi prior pars admitti possit ob libertatem arbitrij, cum tamen secundum artis peritiam respondere quis debet, etiam si is sponte alitigantibus fuerit nominatus, iuramenti religio praemittenda est, & id tutius mihi videtur, atque ita agendum esse consulerem & responderem: siquidem cautior est haec opinio, & frequenter seruatur. Quarta conclusio, electus a iudice, vel a litigantibus, legis aut iudicis praecepto, vt proprium arbitrium explicet, exponátue quid iuxta peritiam artis sibi visum fuerit, iurare omnino de[art. 4]bet, alioqui eius responsioni non stabitur, sicuti probat text. in l. hac edictali. §. his illud. C. de secundis nuptijs. Bart. in dicta l. Theopompus. nu. 7. idem in prooemio Digestorum. colum. 5. Vnde periti, qui quotidie adsumuntur in causarum & controuersiarum definitionibus, vt secundum artis peritiam proprium iudicium explicent, iurati respondere tenentur. tex. & ibi. Doct. in c. fraternitatis. de frigidis. Abb. & alij in c. proposuisti. de probationibus. vbi col. pen. Deci. & Iason in l. admonendi. in repetitio. numero 237. Ioannes Crottus in tractatu, de testibus. 7. par. scribunt, hanc opinionem Communem esse. Hoc autem iuramentum quandoque ad existimationem peritorum, quandoque ad veritatem pertinet, potissimum quando rei veritas percipi potest ex peritia artis, vt in agrimensoribus: sicuti Bald. opinatur in dicto prooemio. idem in dicto. §. his illud. & Decius, qui aliorum meminit in dicto capitulo proposuisti. col. pen. quib. adde Chassanae. in consueru. Burgun. Rub. 1. §. 6. versi. nam etiam. Constat item haec quarta conclusio in l. si quando. C. vnde vi. in c. continebatur. de despon. impub. c. pastoralis. de exceptio. quorum Ias. meminit in dicta l. admonendi. lectione prima. numero 8. poterit tamen probari contrarium eius, quod hi etiam iurati responderint: nam quoties ex lege standum est alicuius etiam iuratae responsioni, probatio in contrarium admittenda est. gloss. in dicto capitulo proposuisti. & in d. cap. continebatur. & in capi. secundo verbo affectata. de temporibus ordina. in 6. gloss. in l. 2. §. si absens. & ibi Paul. Castrens. Alexander, Socin. & Iason. ff. si ex noxali caus. agatur. Angel. in l. qui vas. in princip. ff. de furt. Felin. & Decius colu. 2. in d. c. proposuisti. quorum opinio communis est: quemadmodum adserunt Alexand. in l. qui bona. §. qui damni. ff de dam. infect. colum. penultim. Ias. in dicta l. si quando. col. 4. & in rep. l. admonendi. nu. 304. & praecedentibus. Ang. per eum text. idem tenet in l. qui restituere. ff. de rei vendi. optimus text. in d. l. qui vas. & in l. vide amus. §. item videndum. iuncta l. vl. ff. de in lit. iur. tradit Hipp. in rub. C. de probat. numero. 137. omnium latissime Andrae. Tiraq. libro primo. de retract. §. 4. gl. 1. quem omnino lector legat. Quinta conclusio, vbi ex conuentione & consensu [art. 5]litigantium, testis, aut periti in arte persona probata est: non est necessaria citatio, nec praesentia litigantis ad iuramentum, nec ad illius testimonium: imo absque citatione & presentia controuertentium, poterit testis aut peritus in arte testimonium dicere & iurare, ac profiteri, quid sibi visum fuerit. Bartol. dicta l. Theopompus. numero nono. Antoni. in capitulo veniens. in 1. de testib. 2. colum. Iason consil. 200. lib. 2. colum. 3. Ioan. Crottus de testib. 7. part. num. 250. idem tenet, dicens, hanc esse communem opinionem Deci. in capitul. 2. de testib. colum. penul. sic & Bartol. sequitur Alexan. consil. 130. num. 5. libr. 1. Sed Panor. in dicto ca. 2. nu. 13. contrarium existimat esse iure verius: nam licet persona testis reprobari non possit: oportet tamen litigantes esse praesentes, vel vocatos, vt saltem videant ipsi qualiter iuramentum praestatur, & ea solenniter peraguntur, quae a iure statuta sunt: & licet Felin. ibi nu. 14. dubitet, tutiorque sit Abbatis sententia: nihilominus ab opinione Bart. recedendum non est, cum ea sit crebriori calculo recepta. Sexta conclusio, quoties iudex aliquem nominaturus est, qui peritia artis rem dubiam extricet, aut definiat: is qui litigat, vel citari debet, vel praesens esse, vt ea nominatio valeat: cum posset a praesenti aliquid aduersus electum opponi, quod eius nominationis effectum impediret. Atque ita in dicta l. Theopompus. Bartol. scribit. numero 11. cui caeteri Doctores consentire videntur. Sed si aliter electio facta fuerit, receptum est in praxi, non ex hoc nullam esse, cum statim prius quam electus & nominatus rem ipsam examinet, satis nota sit litigantibus eius electio, ac liberum sit, eam iustis ex causis improbare. Septima conclusio, etiam si admittatur, nominationem fieri posse a iudice ipso litigante absente & non citato: necessum est, eum, vel vocari, vel praesentem esse, cum a iudice nominatus iuramentum praestat. ex capit. 2. de testib. Bar. in d. l. Theopompus nu. 10. quem Doct. communiter sequuntur, & praeter alios Felin. in c. quia indicante. col. 1. de praescript. qui alios ad id allegat. Est etenim ea opinio ita iuri consona, vt negari vllo pacto commode non valeat. Octaua conclusio. Is qui a iudice electus est: agrimensor, inquam, medicus, aliú sue peritus ad causae definitionem, potest referre proprium iudicium, & id profiteri, etiam ad eum actum nec vocato, nec praesente ipso litigante. Bart. in dicta. l. Theopompus. nume. 11. ex notatis in l. si quando. C. de testib. Areti. idem notat in §. quedam. de actionibus. ad finem. Felin. in d. ca. quia in dicante. col. 1. de prescrip. Curt. Iunior, consi. 33. col. penult. Nona conclusio, debet iudex litigantibus praefinire diem, quo peritus per eum electus rem sit visurus, & eos citare, vt eo tempore sint praesentes: Est enim manifestum, posse agrimensores, & peritos melius rem percipere praesentibus litigantibus, quam eis absentibus: Probat hanc conclusionem text. in l. generaliter. §. pe. C. de reb. credit. & in l. 3. C. fini. regund. Bar. in d. l. Theop. numer. 11. Abb. col. pe. & Fel. col. 1. in d. c. quia indicante. Bart. in l. qui bona. §. vlti. ff. de damno infect. col. 1. & ibi Paulus Castren. Iason. in § quaedam de actionibus. numer. 77. Idem ipse arbitror agendum esse: quoties ab ipsis litigantibus, periti, aut agrimensores, rationúmue examinatores fuerint electi, atque ita fieri expedit: & fit frequentissime, quod deducitur ex notatis per Curtium Iuniorem dict. consi. 33. col. penult. Decima conclusio. Poterit iuratus testis scribere proprium testimonium, & ita scriptum iudici tradere coram tabellione, etiam si id non legat. [art. 6]dicta l. Theopompus. iudex tamen dum ea scriptura a teste sibi offertur, si viderit expedire, poterit eam repellere, & cogere testem, vt voce testimonium absque scriptis explicet. Bartol. in d. l. Theopompus. numer. 12. Sed Bald. in lege iurisiurandi. col. 3. de testibus. adserit, non esse admittendum testimonium per scripturam testis: nisi testis ipse scripta expressim perlegerit. idem Lanfranc. in capitul. quoniam contra. de probationibus. verb. testium. numero 7. contrarium, imo non posse testem per scripta testificari, & proprium exponere testimonium, probatur in specie in capitu. testes. tertia. quaestio. 9. text. vbi Abb. & Ioan. Andr. in cap. 2. qui matrimonium accus. poss. idem Abb. Aret. & Feli. in c. de testib. Hipp. in l. de minore. §. plurium. colum. 1. ff. de quaestio. Barto. reprobantes. sic & contra Bartol. scribit esse communem opinionem Hispanus in additionibus ad Crottum, in tractat. de testib. num. 373. Nec Bartolo suffragatur iurisconsultus in dictal. Theopomp. dum dicit: iuratus scripsit: nam exponi potest, id est, propria manu subscripsit, aut saltem non tractatur ibi de teste deponente iudiciali solennitate. Quin & in aliquot exemplaribus apud iurisconsultum legitur: iuratus respondit. Item & aduersus Bartol. vrget omnino ratio. textus in l. 3. versicul. tu magis scire poteris. ff. de testibus. Qua quidem diligenter perpensa admittenda non est sententia Bald. in dicta l. iurisiurandi. Nam ex vocis pronunciatione absque scriptura facilius deprehenditur a iudice fides testimonij, an sit varia, vel suspecta, cum per scripta testis respondeat praemeditato sermone: vnde & a Baldo discedunt Saly. ibi Aret. & Feli. in dict. c. de testibus. secundum quos posset admitti Baldi opinio ex aliqua iusta causa: nempe quod res ipsa perplexa sit, vel testis morbo expedite loqui impediatur, siquidem tunc optime poterit testimonium a teste iurato scribi, iudicique tradi praesente tabellione, vt ex eo causa valeat definiri. Hinc obiter perpendi poterit gloss. in c. qualis. 30. quaestio. 5. quae in specie adnotauit, posse poenitentem sacerdoti, cui confitetur propria crimina, eadem scripta tradere. Est profecto res ista consideratione digna, cum ex eo secretum confessionis periclitetur, maximoque discrimini exponatur, tollaturque pars maxima erubescentiae, quae ad sacramentalem confessionem pertinet. ca. quem poenitet. de poenit. distinct. 1. Quo in loco item prohibetur, confessionem hanc sacramentalem, & secretam per scripta celebrari, quam ob rem Aretin. & Felin. in dicto cap. de testib. col. penul. dictae glo. assertionem improbant, etiam si ab ipso poenitente scripta legantur: vt ijdem authores probant, nisi iusta causa adsit, que rem hanc & actum istum licitum reddat: nempe infirmitas corporis, aliúdue simile impedimentum, quod Lancelo. Galiaula respondet in l. 1. ff. de verb. oblig. colum. 17. Quibus & illud addendum est, mutum etsi sciat scribere, non teneri ad confitendum propria crimina per scripturam, tametsi possit id agere, si visum fuerit, vt tradunt Richardus in quarto senten. dist. 17. articu. 2. quaestio. 5. Hadria. in quarto, in tractat. de confessione. §. sed oritur. Caieta. in Summa, verbo, confessionis vndecima conditio, tenebitur tamen mutus confiteri per signa, quibus eius scelera percipiantur: secundum Richard. & Scot. in dicta distinct. 17. colum vlti. & Caietan. in d. vndecima confessionis conditione Is vero, qui loqui potest, si parum confidit memoriae, poterit caute mandare crimina & peccata scripto, ne eorum obliuiscatur. glo. in d. c. quem poenitet. de poenit. distin. 1. Hactenus explicuimus Bart. commentaria in d. l. Theopompus, ex quibus deduximus, oportere testem, peritúmue a iudice electum, iuramentum praestare, & eo praestito proprium iudicium exponere, & testimonium dicere. Nunc vero dubium est, quid dicendum sit de eo teste, qui extra iudicium non iuratus, & demum in iudicio iuramento praestito contraria responderit, sitne standum priori, an posteriori responsioni, quod saepissime contingere solet, & Bartol. in l. eos. ff. de falsis. numero 4. asseuerat, testem hunc puniendum falsi criminis poena, nec eius responsionibus dandam esse fidem, quod probari videtur in eadem l. eos. secundo responso, quo in loco iurisconsultus dixit, eum, qui diuersa testi[art. 7]monia praebuerit, falsi criminis reum esse: item & eum, qui contra signum suum testimonium dixerit. Contrarium sane constat ex eo, quod cum quis extra iudicium sine iuramento quid dixerit, & demum iuratus in iudicio contrarium responderit: tunc statur secundae & posteriori responsioni ob religionem iuramenti, & iudicis authoritatem. cap. sicut nobis. de testib. capitul. 1. in princip. quid sit inuestit. nec punitur hic falsi poena. hanc opinionem probant gl. vlt. in c. cum causam. de testib. inibi communiter recepta, quam dicit ordinariam Bald. in l. nullum. colum. 1. c. de testib. asserunt hanc communem esse eam sequuti Abb. & Deci. in c. per tuas. de probatio. colu. vlt. Feli. in c. cum in tua. col. vl. de testib. idem Fel. expressim. in c. inquisitionis. §. tertio. de accusat. col. fin. hoc ipsum fatentur Alex. consi. 222. libro 2. numer. 13. Aymon consi. 6. col. 2. sequuntur & hanc opinionem Roman. consilio 505. Baldus consilio 486. libro 3. Petrus Ferrariens. in forma opponendi contra testes. §. ac etiam varij. numer. 2. Francus in cap. primo, ad finem. de electio. in 6. Aufreri. in capella Tholosana. 280. Alexand. consilio 63. libro 1. Hippolyt. in d. l. eos. num. 11. & 22. & idem in sing. 212. dicens, hanc opinionem esse communem. Non oberit iurisconsulti locus in dicta l. eos. cum ibi tractetur de eo, qui solenniter, & in iudicio contraria testificatus est, cuius fides vacillat, & ipse falsi reus condemnabitur. Posset plane Bart. sententia procedere, vbi ex secundo testimonio appareret testis periurium, quia prius contrarium iuratus respondisset, sicuti constat ex ratione text. in c. sicut nobis de testib. quod in specie asserunt Ab. & Dec. in d. c. per tuas. Feli. in d. c. cum in tua. in fine. Aymon dicto consilio 6. num. 15. optime Decius consilio 189. nu. 10. Ex quo apud me satis dubia est Speculatoris sententia, titulo de teste. §. 1. numero 72. vbi scribit, standum esse eiusdem testis posteriori testimonio, si prius respondisset apud iudicem incompetentem, vel in iudicio nullo, tametsi omnino contraria responderit: idem tenet gloss. in d. ca. cum causam. Ego etenim scio, & iure satis compertum habeo, esse aduersus testem potissimam exceptionem, quod is periurus sit. cap. testimonium. capit. sicut nobis. de testib. ca. paruuli. 22. quaestio. 5. Dein de apud iudices testimonia non aliter exhibentur, quam praemisso iuramento. l. iurisiurandi. C. de testib. Nec negari poterit, eum periurum esse, qui contra veritatem iuramenti religione praemissa quidquam asseuerauerit, siue in iudicio, siue extra iudicium, apud priuatum, apud alienum iudicem, vel in iudicio nullo. Quod si ita verum est, vt mihi probatissimum esse censeo, cur obsecro, erit Specula. sententia admittenda, si prius testimonium testis iuratus praebuerit? Nam aut illud verum est: & tunc secundum testimonium falsum esse apparet, aut prior responsio falsa, & ex hoc testis omnino periurus existit, vnde etiamsi Speculat. opinio a plerisque commendetur, caute est intelligenda, vel penitus reprobanda: quod & Panormit. eleganter probat in d. c. per tuas. ad finem. Est & aliud considerandum, fore, scilicet, locum opinioni Barto. si. ex verisimilibus coniecturis probabile sit, posterius testimonium non esse ita verisimile, vt prius: tunc enim non erit standum testis iudiciali responsioni, nec extraiudiciali. text. optimus, & singul. secundum Bald. & Abb. ibi in capitul. literas. de praesumptio. text. vbi Cardinal. & Abb. in capitulo inquisitionis. §. tertiae. de accusationib. notant Decius in dicto capitulo per tuas. colum. vltim. Felin. in dicto. c. cum in tua. ad finem. Roma. consilio 505. Aymon consil. 75. columna penultim. Imo arbitrio iudicis, licet opinio communis verior sit, fides iudicialis testimonij non ita integra censebitur, ac si prior responsio minime praemissa foret, quin ex hoc diminutionem testis patietur, quod discretus iudex arbitrabitur. Panormitanus in dicto capit. per tuas. colum. vlti. Capella Tholosana ducentesima octuagesima. Sicuti & idem erit, quando testis extra iudicium etiam absque iureiurando responderit contraria his, quae iam solenniter in iudicio dixerat: nam & eo casu fides eius vacillat, & arbitrio iudicis diminuenda est, secundum Antonium in capitul. cum in tua. de testib. Aretin. consil. 71. 4. colum. Alex. consi. 63. libro 1. Hippol. in dict. l. eos. nume. 21. & in sing. 212. Non enim poterit quisquam inficiari, hunc testem mendacem saltem esse varium, & profecto fidei satis dubiae: & ideo caute est cum eo agendum, attenta negocij, personarum & temporis qualitate. Sic & Antoni. sequitur Pan. inibi num. 9. & Alex. consil. 114. numer. 118. Addunt praeterea Antoni. & qui ei subscripsere, non esse ferendam sententiam ratione huius testimonij, si contradictio & variatio testis contigerit, prius quam sententia lata fuerit, quod falsum videtur ex eo, quia prius testimonium iudiciale minime tollitur per secundum contrarium ab eodem teste prolatum extra iudicium. Bartol. in dicta l. eos. numero 4. Docto. in dicto capitulo per tuas. l. generaliter. C. de non nume. pecu. c. sicut nobis. de testibus. notant Alex. consi. 124. num. 5. lib. 6. Angel. consil. 309. num. 5. Corneus consilio 186. libr. 1. colum. 1. facit ad haec quod Bald. censet in dicta l. generaliter. vl. notab. dicens, non posse testem id, quod dixit in iudicio infringere, aut retractare in alterius praeiudicium & damnum, etiam si mortis tempore asseueret, falsum testimonium dixisse. idem Salyc. ibi. Bar. in l. si quis in graui. §. 1. per illum tex. ff ad Sylla. Iason in l. 1. colum. 2. ff. de eo per quem fact. erit. Areti. & Feli. 1. col. in cap. sicut nobis. de testib. idem Felin. in capit. exhibita. col. 2. de homicid. & licet de hoc dubitent Roma. & Igneus in dicta l. si quis in graui. §. 1. & Hippo. in rubric. ff. de fideiuss. numer. 41. varie id intelligentes: opinio Barto. communis est secundum Alexand. in l. sciendum. colum. 12. ff. de verbo. oblig. Decius consil 175. numer. 7. & Alciat. de praesumptio. regula tertia. capit. quarto numero septimo. probat textus in dicta l. si quis in graui. §. primo. vbi responsum est, assertionem vulnerati dicentis etiam in articulo mortis, a Titio se percussum fuisse, non probare [art. 8]contra ipsum Titium: Imo, ni fallor, adhuc censeo, ex hoc non esse Titium torquendum, nisi alia indicia huic accesserint: tametsi contrarium opinentur Iacob. de bello visu in practica criminali. ti. de indicijs. 12. indicio. Hip. in singul. 516. idem Hip. in pract. §. diligenter. n. 119. ea ratione, quod nemo in mortis periculo presumatur immemor proprie salutis. l. vlt. C. ad l. Iu. repe. gl. in d. c. literas. de praesump. c. sancimus. prima q. 7. atque ita aduersus Hipp. probat Marcus Anto. Blancus in tract. de questionibus. num. 390. cui suffragatur gl. in l. mater. C. de calumniat. quae assertionem defuncti appellat vilem praesumptionem. Forsan sufficiens hinc deducetur indicium ad hoc, vt Titius capiatur, & mittatur in carcerem, quod fieri passim videmus: maior tamen oritur praesumptio ex his, quae quis responderit mortis tempore: si ea responsio fiat publica iudicis authoritate, & iuramento prestito, vt sentiunt. Roman. Angelus & Igneus in dicto §. 1. licet adhuc ad quaestionem non sufficiat. Et quamuis idem quod Iacob. & Hippo. etiam Angel. scripserit in dicta l. si quis in graui. §.1. idem tamen Angel. nostram sententiam elegit in d. l. mater. quem Alex. sequitur consil. 14. lib. 3. num. 5. idem Bertrandus consil. 137. lib. 2. colum. 2. Si vero vulneratus in extremis humanae vitae constitutus profiteatur se non fuisse vulneratum a Titio: proderit hoc testimonium plurimum ipsi Titio: gloss. in d. l. si quis. §. 1. adeo, vt torqueri non valeat etiam ex legitimis indicijs. Bal. in l. 1. & ibi Iaso. C. commu. de legat. Alexan. d. consi. 14. nu. 2. idem consi. 1. num. 16. lib. 3. Hippo. singular. 2. 22. Gerar. singul. 55. Alciat. de praesum. regul. 3. capitul. 4. ad finem. qui admonet, non esse seruandam hanc Baldi sententiam, vbi indicia forent valde vrgentia, & vere tunc iudex iustissime torquebit huius criminis reum, non obstante occisi attestatione. His tandem apparet, dubiam esse Antonij opinionem, a qua discedunt Imol. & Aret. col. vlt. Fel. in c. cum in tua. conclusione 3. & Albertinus in c. primo. de haeret. in 6. q. 16. numer. 72. quibus diligenter praeuisis, ego existimo non omnino admittendam, nec repellendam Antonij opinionem: siquidem visis actis, & inspectis negocij, personarum, loci, & temporis qualitatibus, iudex arbitrabitur, quantum sit detrahendum huius testis fidei, & testimonio: sic etenim existimabit, sítne sufficiens probatio ad sententiam ferendam: quod Ant. & alij sentiunt, & in specie Alex consi. 124. nu. 5. lib. 6. Caeterum, si testis iuratus in iudicio contraria omnino responderit, maior est controuersia, cui responsioni fides exhibenda sit? Primum sane constat, testem ipsum, dum examinatur, contraria absque animo, & iusta correctionis seu retractationis causa respondentem, non esse legitimum: imo eius testimonium penitus fide destitutum repellendum fore: quod passim omnes fatentur, & probatur in l. qui falsa, vel varia. ff. de testib. & c. licet causam. de probatio. l. cum precum. de liber. caus. Secundo, si testis statim, &, vt aiunt, in continenti, corrigat propriam testimonij depositionem, eius vltima attestatio, valida, & legitima censetur. c. praeterea de testib. cog. Regia l. 30. titu. 16. part. 3. glo. in Auth. de testib. §. quia vero. Dicemus autem, hanc correctionem statim fieri, vbi ea fit prius, quam tabellio responsionem priorem scripserit. glo. insignis in c. apud misericordem. 32. ques. 1. quam dixit esse valde notabilem Alex. in l. qui bona. §. si quis stipulatus. ff. de damno infecto. & singu. Lanfranc. in c. quoniam contra. de probatio. verb. testes. nume. 136. & Iason in l. error. 2. colum. C. de iur. & fact. ignor. Idem erit, quando testis nondum litigantibus fuerit colloquutus: vel prius quam ipse subscripserit: quod arbitrio iudicis relinquendum est ex his, quae tradunt Feli. in d. c. praeterea. nu. 10. & Ioan. Crottus de testib. num. 340. Sed & si testis ostenderit se errasse, & velit errorem corrigere, admittendus est etiam ex interuallo: siquidem ex interuallo testimonium, & confessio erronea reuocatur, docto & ostenso errore: In continenti vero reuocatio permittitur, etiamsi error non probetur: gl. in d. c. apud miseri cordem. Abb. col. 3. & Fel. nu. 5. in c. cum venerabilis. de exceptioni. Abb. in d. c. praeterea. col. 2. Fel. in c. qualiter. in 1. nu. 30. de accus. Deci. in c. cum causam. de appell. col. 2. gloss. optima in c. vltim. de iureiur. in 6. Roma. consi. 70. col. 3. Barbat. in consi. 43. col. 2. lib. 2. Tertium est, quod maiorem ambiguitatem habet: cum testis ex interuallo absque erroris probatione, & retractatione, contraria respondit: nam omnes conueniunt, eum periurum esse, & falsi reum: & ideo falsi poena puniendum fore. l. eos. vbi Bar. & Doct. ff. De falsis dubium tamen est, an priori testimonio sit, vel posteriori exhibenda fides: siquidem neutram responsionem fidem facere probat tex. in d. l. eos. Ex quo apparet, testem puniendum falsi poena, & eius fidem vacillare: item & text. in cap. preterea. de testib. cogendis. vbi, si testis in continenti se corrigat, eius testimonium admittitur: si vero ex interuallo, reprobandum est. his etiam accedit, quod testis hic, vt varius, falsi reus, & periurus, non videtur verisimilia respondisse, nec primo, nec secundo testimonio. l. 3. §. vlti. ff. de testib. quibus persuasi, neutrum testimonium esse admittendum responderunt Anto. in d. c. cum in tua. col. 3. Bal. in l. gesta. 2. col. C. de re iudic. Sed tex. in d. l. eos. procedit in praeiudicium ipsius testis, & quo ad poenam ei infligendam, non quo ad damnum litigantis. Sic & text. in c. praeterea, intelligendus est quo ad vltimum testimonium: id etenim non valere apertissimi iuris est, & ab omnibus receptum. Deinde primam responsionem non posse tolli per secundam ex interuallo ab eodem teste etiam iurato propositam, constat ex ratione text. celebris in d. c. sicut nobis. cui difficilime respondebitur. cum ad infringendam fidem testimonij necessarium sit, alios non eosdem testes produci, siquidem ratio illius decisionis elegans est: atque ideo, primum testimonium validum esse, nec per secundum tolli existimant Panormitan. & Felin. num. 4. in d. c. cum in tua. Card. in c. veniens. in 2. pen. col. Areti. in d. c. sicut nobis. 2. col. idem in d. c. cum in tua. nu. 4. & 5. Innoc. in d. c. praeterea. quorum opinio Communis est secundum Corne. consi. 27. col. pen. lib. 3. Decium consi. 175. numero 7. & consi. 189. numero 10. Quod autem Bart. scripsit in d. l. eos. colum. 2. standum esse vltimo testimonio, quod testis protulerit contrarius priori, si ad secundum, & vltimum tormenta precesserint. l. si postulauerit. §. sed & si negauerit. ff. de adult. verum est, cum quis non de se ipso, sed de altero tantum testificatus responderit, secus etenim dicendum est, vbi de se simul, & alijs, aut in propria & aliorum causa quis testificatur: quia tunc priori testimonio standum erit, etiamsi postmodum ex interuallo contrarium a iudice tortus dixerit: Bar. in l. 1. §. quaestioni. ff. de quaest. Aret. consi. 61. colu. 1. Deci. d. consi. 175. & 189. Et praeterea dum tractat in d. §. quaestioni. de responsione confitentis erga se ipsum, tantum loquitur Barto. de confessione: quae firmior est in praeiudicium confitentis, quando sponte fit: vt ipsemet docet, & probatur in l. 1. §. si quis vltro. & §. diuus. ff. de quaestion. Imo sententia Bartol. in d. l. eos. falsa est: quoties de praeiudicio alterius agitur, & prima responsio exhibita fuerit cum iuramento, ex his, quae paulo ante tradidimus: nam licet periurium, & infamia testis tollantur per tormenta. l. ob carmen. §. pe. & l. 2. ff. de testib. Auth. de testib. §. si vero. id obtinet in ciuilibus controuersijs, non in criminalibus, in quibus aliud est dicendum, & seruandum, vt ipse Barto. notat in l. 1. C. de summa Trinit. nu. 12. & ideo saltem in criminalibus opinio Bar. in d. l. eos. erit intelligenda: quemadmodum modo scripsi: quod in specie asserunt Deci. in d. consi. 189. nu. 10. & Aymon consil. 6. col. 4. num. 45. Ex his infertur interpretatio text. in capit. accusatus. §. licet. de haereticis. in sexto. quo decisum [art. 9]est, standum esse posteriori responsioni in iudicio ex interuallo exhibitae: etiamsi prior emissa fuerit cum iuramento. id etenim esse speciale in causa haeresis. gloss. & Doctor. ibi. late Albertinus in dicta quaest. 16. num. 79. Gonsalus a Villadiego de haereticis. quest. 13. num. 12. & Repertorium inquisitorum, verb. testes. Directorium. 3. part. q. 65. Ioann. Arelat. in tracta. de haeresi. q. 13. quorum omnium concors est sententia: esse speciale in crimine haeresis, fidem adhibendam fore posteriori testimonio, vbi quis in iudicio etiam iuratus ex interuallo contraria fuerit testificatus. Dictio etenim, postmodum, interuallum significat. glo. inibi. textus in l. secunda. C. de custodi. reorum. Bart. in l. prima. §. diuus Seuerus. ff. de quaestioni. Barb. in cap. proposuisti. col. 1. de foro compe. tradit latissime Tiraq. in l. si vnquam. C. de reuoc. donat. verb. & postea. in principio, & nume. 19. aduertendum tamen est, non ita simpliciter esse accipiendam decisionem tex. in d. §. licet. Sed tunc demum, cum ex manifestis indicijs apparuerit, tales non animi leuitate, aut odij fomite, seu corruptione pecuniae, sed zelo fidei orthodoxae dictum suum velle corrigere, ac modo, quae prius tacuerant, reuelare, vt ipse textus probat. Et quamuis Docto. sentiant, & expressim Directorium, Repertorium, & Arelatan. velint, idem esse siue quis de se ipso, & alijs simul, siue de alijs tantum testificetur, opinor tamen non temere Romanum pontificem commemorasse, testimonium ibi exhiberi a testificante contra seipsum, & criminis socios, cum maxima sit veritatis praesumptio proprie culpe cognitio, & eius apud iudicem professio: quod viri discreti arbitrio committendum esse censemus. Sed si prima testificatio esset in agnitionem & reuelationem haeresis, ac demum secunda ei contraria, culpam & crimen negaret, omnino priori stabitur: gl. in d. §. licet. Fel. in c. cum in tua. colu. 2. de testi. Alber. Arela. & alij, quos modo nominatim citaui, dum asseuerant, esse speciale in causa haeresis: sentiunt enim id permitti, ne crimen istud occultum omnino sit in perniciem Christianae religionis, & expressim id adnotauit Repertorij inquisitorum author. Verum, cum testis praestito iuramento asserat, se aliter dixisse testimonium quam a tabellione fuerit scriptum, tabellioni potius quam testi credendum est, nam pro tabellione praesumitur [art. 10]l. si quis decurio. C. de falsis. cap. ad audientiam. de praescriptio. quo in loco Panormita. scribit, hoc verum esse in causis ciuilibus, non in criminalibus, in quibus ex iurata asseueratione testis vacillat tabellionis fides, argum. l. vltimae. C. de probatio. idem Abb. & Felin. in fine. in ca. cum causam. de testibus. Specula. titu. de teste. §. 1. numer. 48. Alciat. de praesumpt. regu. 3. cap. 13. nu. 20. quamobrem prouide, & caute a iure statutum est, vt in causis arduis, & criminalibus non committant iudices testium examinationem tabellionibus, imo ipsi praesentes sint huic examinationi. text. in Auth. apud eloquentissimum. C. de fide instrumen. & in Auth. de testibus. §. haec omnia. Et licet in ciuilibus controuersijs idem agendum sit. l. 3. §. diuus. ff. de testibus. l. solam. iuncta glo. C. de testib. glos. in l. hac consultissima. §. vlt. C. qui testa. face. poss. tamen in ciuilibus causis ex quadam speciali causa committitur iuramenti solennitas, & examinatio ipsi tabellioni. cap. si qui testium. de testib. cap. 2. de iudic. in 6. l. ad egregias. ff. de iureiur. Regia l. 22. titu. 11. part. 3. regulariter vero ex generali multitudinis negociorum impedimento, committitur examinatio tabellioni, praestito prius iuramento apud ipsum iudicem, quod adnotauit Salyc. in d. Auth. apud eloquentissimum. & Felin. in d. c. cum causam. colu. antepen. Sic in quaestionibus quae tractantur apud suprema Hispaniarum tribunalia, frequentissime receptio testium, & eorum examen committitur cuidam tabellioni, ex his, qui receptores dicuntur, & id munus a Rege habent, praeuia morum, & integritatis diligenti inquisitione, quandoque duobus tabellionib. tribunalium inferiorum. in causis nobilitatis, & exemptionis, quam Hidalguiam dicimus, testes vocantur ad Regia praetoria, & examinantur ab vno ex ipsis iudicibus, nisi alioqui iusto impedimento valeant excusari, quod Regijs sanctionibus satis expeditum est. expediret profecto, essetque valde vtile Reipublicae, in quibuscunque controuersijs lege sanciri: ne coram solo tabellione testimonia a testib. exhiberentur, sed saltem iudice, vel alio viro probatae fidei presente, sicuti fit apud Lusitanos. Nam & olim Athenis sex viri praeter iudices in iudicio aderant, vt viderent, num notarius aliquid omitteret scribere, vel adderet aliquid his quae a iudicibus pronunciabantur, quemadmodum Postellus commemorat lib. de magistratib. Atheniensium c. 26. tandem apud nos obtentum est, tabellioni potius quam testi credendum esse, quod explicant Alex. consi. 70. lib. 1. & cons. 65. col. 1. lib. 2. Deci. in c. cum parati. colum. fin. de appel. Aymon cons. 74. nu. 3. Felin. in d. c. ad audientiam. nihilominus in ea dubitatione, qua quaeri solet, quot testibus publicum instrumentum improbetur, adscribam vnam, & alteram conclusionem, vt quae modo diximus perfectius intelligantur. Prima conclusio, instrumentum, etiamsi plures habeat inscriptos testes, duobus tamen omni exceptione maioribus, quo ad eius seriem, eti[art. 11]am directe reprobari potest, tametsi hi testes instrumento inscripti non fuerint. l. optimam. C. de contra. stipulatio. c. tertio loco. de probatio. & probatur ratione, siquidem instrumenti fides solum a notario pendet. c. ad audientiam. de praescrip. & is vnus est, qui duobus praeferri non debet, quamuis sit eius authoritas publica. Et licet quibusdam visum fuerit, rem hanc committendam esse arbitrio iudicis, vt is eam definiat inspecta testium probitate, & fide: conueniunt tamen omnes, hanc conclusionem veram esse in testibus omni exceptione maioribus, vt constat ex Innoc. Ioan. Andrae. Antonio, Calder. Abb. nu. 13. Felin. num. 35. in cap. cum Ioannes. de fide instrum. Zasio lib. 2. singula. respon. c. 23. Imola in l. 1. §. si quis negat. ff. quemadmo. testam. aperi. Ay mon consil. 56. numer. 9. Salyc. in l. in exercendis. C. de fide instrument. quorum opinio Communis est secundum Decium in dicto ca. tertio loco. numero 11. tametsi Guido Papae in dicto capitu. cum Ioannes. existimet, contrarium magis communiter receptum esse. Non oberit tex. in dict. c. cum Ioannes. nam ibidem tres testes exiguntur contra instrumentum, ex eo, quod in instrumenti fauorem & probationem aderant notarius ipse & vnus testis, quo casu cum notarius & testis vnus sint maioris authoritatis quam duo testes, standum esset instrumento, nisi tres testes aduersus id testificentur. quod fatentur Doct. praesertim Abb. Imol. & Felin. ibi numero 43. Nec item refert, quatuor testes in specie illius decretalis aduersus instrumentum a reo productos fuisse, quia ex allegatione litigantis per ipsum Romanum Pontificem approbata, constat tres tantum sufficere, quo fit, vt in pari causa probationis, potius instrumento quam testib. credendum sit, & ideo manifestum est, etiam admissa Communi sententia, instrumentum minime improbari minori numero, quam trium testium, vbi praeter authoritatem tabellionis, testis vnus pro instrumento testimonium exhibuerit. Imola in dicto cap. cum Ioannes. colum penult. Alex. consi. 93. lib. 5. colu. penul. Deci. consil. 101. colum. 2. Aymon consi. 56. col. penul. ex quibus deducitur, non requiri ad authoritatem instrumenti ipsius tabellionis viuae vocis testimonium. Haec vero prima conclusio & si Communis sit, dubia tamen satis videtur propter authoritatem glo. in d. c. tertio loco, & in dicto c. cum Ioannes. & in §. item verborum. Inst. de inutilib. stipulat. & in l. in exercendis. C. de fid. inst. quib. placuit, instrumenti authoritatem non minori quam trium testium numero improbari: imo quatuor esse necessarios quandoque ipsae gl. responderunt. Secunda conclusio. Maiori ratione instrumenti fides omnino tollitur duobus testibus eidem instrumento inscriptis. optimus textus in ca. tam literis. de testibus, & est Communis conclusio secundum Fel. in dicto cap. cum Ioannes. numero 46. idem notat Zasius dicto ca. 23. Hinc profecto constat, decisionem Imolae, cuius modo meminimus, non procedere, quando duo testes ex descriptis in instrumento aduersus ipsum testificarentur: tunc etenim eius fidem tollerent, etiamsi praeter tabellionem vnus testis non adscriptus instrumento in probationem & fauorem eiusdem, testimonium exhiberet, sicuti adnotarunt Corne. consi. 232. libro 1. col. 2. & Aymon d. consi. 56. col. pen. imo vnus tantum testis ex his, qui necessario adesse debent, & inscribi ad integritatem & vim instrumenti, si aduersus id testificetur, id agit, vt plane vacillet instrumenti fides. tex. singul. in l. 1. §. vlt. ff. quemadmo. testam. aperi. & inibi Doct. ac Felin. in d. cap. cum Ioannes. num. 50. post Abb. ibi dicens hanc opinionem Communem esse, quasi secus respondendum sit in eo teste, qui & si adscriptus fuerit instrumento, non tamen est de necessarijs ad vim & valorem ipsius: qua ratione, inscriptis instrumento quinque testibus, cum duo tantum forent necessarij: si ea scriptura duorum ex his viua voce comprobata fuerit, non poterit reliquorum trium contrario testimonio reprobari, authore Bal. consi. 228. libr. 2. cui accedit Aymon consi. 56. col. pen. quem omnino legito. num. 9. Regia sane constitutione, vbi indirecte aduersus instrumentum publicum probatio fit, tres testes sunt necessarij, & sufficiunt ad tollendam ipsius fidem. l. 117. ti. 18. part. 3. quae quatuor testes exigit & l. 32. titul. 11. parte 5. quae quatuor vel saltem tres requirit. & deducitur ab opinione gloss. in dicto §. item verborum. fitque indirecta probatio, cum probatur, eum, cui tribuitur obligatio instrumenti Salmanticae certo die confecti, eodem die Toleti extitisse. Quod si instrumentum priuatum sit, eius fides tollitur directa vel indirecta duorum testium probatione glos. communiter recepta in dicta l. in exercendis. l. optimam. C. de contra. & comm. stipulat. dicta Regia lege 117. Sed si tractetur de instrumento publico, & eius directa reprobatione, existimant quidam lege Regia 115. titul. 18. part. 5. non aliter authoritatem instrumenti improbari, quam si omnes testes instrumento adscripti aduersus id testificentur. imo ea constitutio quatuor exigit, vt per testes fides instrumenti directe improbetur. Primum, quod tabellio alioqui nutantis sit fidei, quippe quae ex fama dubia quoquo modo sit. Secundum, testes esse probos viros. Tertium, actum ipsum, cuius instrumentum meminit, non esse antiquum, sed paucis ante annis contigisse. Quartum, quod omnes testes instrumento adscripti vnanimi & concordi testimonio aduersus instrumentum iurati testificentur, quae fere deducuntur a gl. & veterum opinionibus in d. c. tertio loco. sicuti diligenter tradit Henric. in d. c. cum Ioannes. col. 2. & sequentib. nobis satis sit Regijs constitutionib. quibus vti tenemur, communes sententias quas praecipue, & potissimum exposuimus, antiquatas, atque repulsas fuisse, quod discretus, prudens, & doctus iudex animaduertet. # 14 ARGVMENT. CAP. XIIII. Liberatione legata: an actione in rem conueniri ualeat legatarius. SVMMARIVM. -  1 Qui administratione praeterita liberatur vel contractu, vel testamento, tenetur ad id, quod actione reali vendicari potest. -  2 Liberatione legata a reddendis rationibus, & ab actione praeteritae administrationis, an censeantur reliqua remissa. -  3 Quid operetur liberatio a reddendis rationibus, vel ab actione futurae administrationis. -  4 Inuentarij confectio potest a testatore tutori remitti, & ibi intellectus l. vlt. C. arbi. tut. -  5 Aduersus tutorem non conficientem inuentarium iuratur in litem propter dolum praesumptum. -  6 Expenditur locus insigniter vitiosus apud Bartolum in l. tutor qui repertorium. ff. de administratio. tuto. numero 21. CAP. XIII. CVM Maeuia tutori omnino liberationem legasset, respondit Iurisconsultus, tutorem conueniri posse a Maeuiae haeredibus, vt pecuniam Maeuiae restitueret. leg. Aurelius. §. Maeuia. ff. de liberatio. legat. ex cuius responso, glossa, Bartolus & Doctores adnotarunt, in generali liberatione, tutoribus, curatoribus, caeterisque alienarum rerum administratoribus, legata non venire ea, quae actione in rem vendicari possunt, quasi illa extranea sint a redditione rationum, quippe quae in his, quae expenduntur, versetur, idem probatur in leg. & vno. §. eius rei. ff. de acceptilat. quo in loco actionis in rem mentio fit in plenissima liberatione. Caute igitur Accursius in dict. §. [art. 1]Maeuia. distinxit pecuniam, quae ipsius Maeuiae esset, & apud tutores mansisset, a pecunia, quae Maeuiae ratione administratae tutelae deberetur a tutoribus, quasi prior non obstante liberatione peti posset, posterior vero in liberationem venisset, quam glossam dixit singular. Bald. in leg. cum necessitate. C. de fideicommiss. & notab. Iason in princ. de actioni. numero 101. idem in l. sub praetextu. in 2. C. de transaction. colum. 2. Angelus consilio 185. in princip. & consilio 174. est & ad hoc text. insignis in l. Aurelio. §. 1. ff. de liberationi. legat. vbi liberatione in hunc modum legata, quaestionem curatoribus meis nemo faciet, rem enim ipse tractaui, respondit Modestinus: si quid dolo curatores fecerunt, aut si quae res testatoris penes eos sunt, eo nomine conueniri eos posse. Hoc sane responso satis expressum est, id quod gloss. Bartol. & caeteri colligunt ex dicto §. Maeuia. quorum opinionem frequentissimo omnium calculo receptam esse opinamur. & id apparet ex his, quae hoc capite tradentur: est & ad hoc textus insignis in lege. creditor. §. Titia. ff. de liberation. legat. Primo, deducitur ab his probatio eius, quod Bartol. docet in l. non solum. §. vlti. ff. de liberat. legat. scribens, liberationem legatam depositario, vel commodatario ab actione depositi, vel commodati, siue ex causa depositi, aut commodati, minime referri ad actionem in rem: haec etenim sententia probatur in dicto §. Maeuia. & praeterea ratione satis valida, siquidem qui liberatur, ab obligatione liberari censetur: at cum actione in rem quis conuenitur, non vt obligatus, sed vt possessor in iudicium vocatur. l. officium. ff. de rei vendic. Nec liberatio comprehendit actionem, quae possit contra quemlibet extraneum possidentem proponi, id est rei vendicationem, quamobrem Bart. opinio recepta est fere omnium consensu: & praesertim ab Alex. consil. 46. nu. 4. lib. 1. & consi. 170. nume. 6. lib. 2. Lancelo. Decio in l. si fideiussor. col. 2. ff. de lega. 1. Iasone consil. 171. colum. 3. libr. 1. quod maxime notandum est. Secundo, ab eadem ratione procedit, liberationem non tantum in vltima voluntate legatam, sed & lege concessam, ad actionem realem minime extendi. Nam si statuto aut lege viginti annorum praescriptione liberetur debitor, ea liberatio ab actione personali, non a reali concessa intelligitur, sicuti in specie adnotarunt Roma. consil. 201. Angel. & Iason in princ. Inst. de actioni. numer. 101. Felin. in cap. vltim. de praescript. col. 3. & Balbus in tract. de praescri. 2. par. 3. part. prin. quaest. 14. col. penul. quamuis Ludouic. Gomezi. in prin. de actioni. col. pen. probare voluerit, etiam in hac specie, liberationem dari ab actione reali. Tertio, hinc apparet, idem esse in liberatione per transactionem contingente, lite mota super actionibus personalibus, tutelae, inquam, curae, & similium, siquidem transactio haec ad actionem realem nequaquam extenditur, quod praedicta ratione probatur, & authoritate gl. in l. sub praetextu. in 2. C. de transa. vbi post alios ita Iason col. 2. & Alciat. ad finem adnotarunt. Sed si actio realis esset deducta in iudicium, tunc liberatio transactione conuenta, & stabilita, ad actionem realem etiam pertineret: quod sensit gl. vlt. in dict. l. sub praetextu. ibidem communiter recepta. Quarto, si diligenter consideremus rationem Iurisconsulti in d. §. Maeuia. idem erit respondendum, si liberatio ratione contractus & inter viuos fiat tutori, curatori, negociorum gestori, & oeconomo: nam & si ita fiat, non continet actionem in rem, imo non obstante liberatione potest ea in iudicium deduci, quod in specie probat eleganter Soc. cons. 190. col. pen. & fi. sensit Bar. in l. non solum. §. vlt. ff. de liber. legat. Quinto, idem esse existimo, etiamsi liberatio fiat iuramento praestito, siquidem licet vel in vltima voluntate, vel in contractu liberatio iuramenti religione confirmetur, nihilominus ex ea non censetur actio in rem sublata, nec remissa: iuramentum etenim non auget obligationem extrinsecus, sed ei intra suos limites manenti addit religionis vinculum, & robur, argum. l. Titius in fine. ff. ad Trebel. not. Bal. in l. si procurator. col. 3. ff. de condic. indeb. tex. celebris in l. vlt. C. de non num. pecu. quo manifeste probatur, iuramentum non supplere defectum consensus. Cum igitur in hac liberatione deficiat consensus remittendi actionem in rem, apparet, ex liberatione iurata minime tolli ius petendi rem propriam reali actione. Sexto, illud est considerandum, posse ita plene liberationem vel in vltima voluntate, vel in contractu concedi, vt & actionem in rem contineat, eaque remissa censeatur. si quis etenim alterum liberet ab omni eo, & toto, quod petere posset, vel irrita efficiat omnia iura aduersus alterum sibi competentia, etiam realis actio remissa videtur secundum Corne. consilio 29. libro 1. idem erit, si quis eum qui propriam rem administrauit liberet ab administratione, a lucris perceptis, & percipiendis, a principali & reliquorum solutione, ac restitutione: optimus textus in l. emptor. §. Lucius. ff. de pact. l. pluribus. ff. de acceptilat. notat eleganter Alex. consi. 47. lib. 1. num. 9. Postremo, opportune quaeritur, liberatione legata, an & reliquorum remissio facta censeatur? & quid vbi quis liberatur expressim a reddendis rationibus, quod fere idem est. nam in his speciebus, non videri reliquorum solutionem remissam esse, probat text. in l. si quis rationes. ff. de liberat. legat. si quis, inquit Vlpianus, rationes exigere vetetur, non impeditur reliqua exigere. ad idem tex. in l. Lucius. vbi hoc Bar. notat. ff. eod. titu. & in l. Aurelio. §. Caius. vbi Bar. item probatur in l. Aurelius. §. Titius. quo loco speciale est, vt legata patri liberatione ab actione tutelae, & a reddendis rationibus, etiam & reliqua remissa censeantur, cuius responsi praeter alios meminere Bartol. in dicto §. Caius. numer. 7. Roma. singul. 110. Alciat. de praesumpti. reg. 1. c. 6. Ang. consi. 185. & 174. quod si in patre id est speciale, in extraneis secus erit, nam & hi reliqua soluere cogentur. optimus textus in l. creditor. §. Titia. ff. de liberatio. legat. ex quibus apparet, reliqua non videri remissa, quoties quis liberatur ab aliqua actione generali, nempe a tutela, cura, vel rerum administratione, aut a reddendis rationibus, sicuti expressim adseruit Bartolus in dicto §. Caius. numer. 7. notatur in l. quidam decedens. vbi Alberi. ff. de admi. tutor. Alex. consi. 45. in princ. libr. i. ex contrario patet, liberatione legata ab actione tutelae, & reliqua remissa censeri, nec peti posse, cum reliqua debita sint, & actione personali exigantur, quae tamen actio in liberationem venit. glo. in dicto §. Maeuia. quae probatur ex his, quae hoc capite tradidimus de actione in rem. quam ob rem simul expediam, an remitti possit redditio rationum administratoribus, & quid ea remissio operetur, aliquot propositis conclusionibus. Prima conclusio, redditio rationum remitti potest ab administratione praeterita. tex. glos. & ibi Doct. communi omnium consensu in l. cum necessitatem. C. de fideicommiss. probatur idem varijs Iurisconsultorum authoritatibus, quarum modo mentionem fecimus, atque statim amplius agemus. Haec vero remissio quamuis a reddendis rationibus liberet administratorem, tamen a solutione reliquorum eum minime liberat. tex. in d. l. si quis rationes. & in d. §. Caius. vbi Bart. nume. 7. gloss. communiter recepta in d. §. Caius. tex. in l. creditor. §. inter caetera. ff. de liber. legat. & in l. si seruus vetitus. vbi Bar. ff. de leg. 1. sicut nec liberat ab actione reali quemadmodum satis iam probauimus. Hoc ipsum verum est, etiamsi testator liberet tutorem, vel administratorem ab actione tutelae vel administrationis: nam ea liberatio fieri censetur a reddendis rationibus, non a solutione reliquorum. text. argumento ab speciali in dict. l. Aurelius. §. Titius. & in l. Aurelio. §. Caius. eo. tit. vbi Bart. quem omnes sequuntur. 2. colu. idem tenet, tametsi dubitet, ac contrarium sentiat Alber. ibi. Attamen haec conclusio non procedit, vbi liberatio ab actione tutelae patri legata fuerit. tex. in d. §. Titius. idem si matri ob eandem affectionis rationem, secundum Gozadin. consi. 94. sensit Franciscus Cremensis inter Alexand. responsa consil. 62. nume. 7. & in specie Ioan. Crottus in l. nemo potest. ff. de leg 1. colu. 20. numer. 17. Sic & reliquorum remissio etiam facta censebitur, quoties testator haeredem grauauerit restituere tutori, vel administratori, quicquid ab eo ratione tutelae exegerit, vel actionem ei remittere. text. in d. l. si quis rationes. ad finem. ex qua Bar. in d. §. Caius. nume. 7. discrimen constituet, liberauerit ne testator tutorem ab actione rutelae, an iusserit, & mandauerit quod haeres eum liberet, siquidem priori casu non censentur reliqua remissa, posteriore vero & a reliquis liberatio fit. Quam distinctionem asserit communiter esse receptam Gozadin. d. consilio 94. numer. 17. not. Socin. consil. 101. lib. 2. versic. aliquando. Sed ist haec differentia iure non potest defendi. Nam aut testator de reliquis cogitauit, & tunc cessat ratio Bart. qui scribit, ex eo non censeri reliqua remissa fuisse, quod testator de his non cogitauerit morbo impeditus, & ideo secundum eum, tunc reliqua censeri debent remissa, cum de his testator cogitauerit, nec differt liberatio legata in vltima voluntate ab ea, quae inter viuos per haeredem fieri debet iussu testatoris, aut testator de reliquis non cogitauit, & ea non veniunt, nec venire possunt in liberationem ab haerede inter viuos iussu testantis concedendam, cum testantis voluntas deficiat. Praeterea sequeretur ex Bar. liberationem ab actione tutelae legatam testamento condito ab eo, qui tunc sanae mentis erat, nullaque aegritudine grauabatur, ad reliqua extendi, eorumque obligationem, & actionem remittere. quod Bar. proposita generali differentia negat. Deinde liberatio facta ab haerede iussu testatoris non potest amplior esse ratione testamenti, quam fuerit testantis voluntas. argum. l. vxor. §. Agri plagam. ff. de leg. 3. fieri etenim debet iuxta mandatum testatoris, & eius testamentum, nec potest plura continere, quam liberatio ab ipso testatore relicta, quibus sane rationibus eleganter Angelus, Bartol. distinctionem falsam esse censet consilio 185. eandem reprobat Ioan. Crottus in dicta l. nemo potest. colum. 20. quibus adde Barthol. Socin. consil. 73. lib. 3. quem omnino legito, licet ab Angelo dissentiat. Curti. item iunior in leg. actione. vltima columna. de transactioni. refellit hanc Bartoli differentiam. His accedit Quarta ratio aduersus Bartolum ex eo, quod legata liberatione, tenetur haeres liberare legatarium. lege tertia. §. nunc de effectu. ff. de liberat. lega. & tamen liberatio ab haerede praestita reliqua etiam continet, vt fatetur Bartolus, igitur parum refert quod testator legauerit liberationem, vel iusserit haeredi, eam debitori praestare. nec quicquam hac in re iuuat Bartoli opinionem, aliud esse liberationem ab haerede concedi ex tacita testantis voluntate, quia liberationem legauit, aliud ex expressa, nempe cum testator iusserit haeredi debitorem liberare: quia vere vtrunque fit propter voluntatem testantis, ni fallor, expressam, atque amplior esse videtur directa liberatio testatoris, & expressior, quam ea, quae a testante oblique haeredi iniungitur. Quinto, Bartol. opinatur, liberationem ab haerede praestitam, reliquorum remissionem comprehendere, quia inter viuos facta sit, & tamen ipse Bartolus ibi num. 6. fatetur, liberationem absque titulo & causa transactionis, inter viuos contingentem, ad reliqua non extendi, quia dolo vsum esse videtur eum, qui reliqua retinuit. l. Lucius. ff. de liberat. legat. & l. tres fratres. ff. de pact. Ergo sibi non constat Bartoli sententia, quae minime probatur in d. lege, si quis rationes. quippe quae non excludat alias legandi formulas, quibus reliqua censeantur remissa quamobrem etiamsi differentia Bartol. communiter recepta fuerit, ipse opinor, liberationem a reddendis rationibus legatam in testamento, vel ab haerede praestitam iussu testatoris, reliqua non continere, non enim agitur in hac liberatione de reliquorum remissione, nec de liberatione ab actione tutelae, sed de non reddendis rationibus. textus est in dicta leg. si quis rationes. l. Lucius. leg. creditor. §. inter caetera. & §. Titia. ff. de liberat. legat. quod si liberatio ab actione tutelae legata sit, aut ab haerede praestita, aliud forsan respondendum est, sicut & Alberi. censet in dict. l. si quis rationes. sentiens, tunc & reliqua remissa videri. Quid enim obsecro refert, remittat testator ipse tutori actionem, an iubeat haeredem eam remittere, & tamen posteriori casu reliqua censentur remissa. dicta l. si quis rationes, ad finem. Nec tunc oberit text. in d. l. Aurelio. § Caius. & in l. Aurelius. §. Maeuia. in his etenim responsis etiam liberatione legata, agitur aduersus tutorem ad res, quae actione reali vendicari possunt, & ad pecunias non debitas, sed proprias illius, qui liberationem legauit, si quidem etiam reliquis remissis, hae peti possent, cum reliqua actione personali petantur, & ea sint, in quibus redditis rationibus manet tutor ipse debitor: qua ratione etiam si liberatio patri tutori legata fuerit iuxta text. in dicto §. Titius. opinor a patre posse ea peti, quae actione reali possuntiure vendicari. Sed opinioni huic, qua diximus, liberatione ab actione tutelae legata, reliqua remissa censeri, obstat fortiter tex. a ratione speciali in dicto §. Titius. & ideo crediderim in hac difficili quaestione, liberatione legata ab actione tutelae, iudicem varijs ex causis, ex qualitate disceptationis & personarum, ac praesumpta mente testantis, rem ipsam aestimaturum, vt licet indubio reliqua non iudicentur remissa, quandoque tamen & ab eis debitorem liberatum fuisse definiatur. text. & ibi gloss. in l. Aurelius. §. filias. ff. de liberat. lega. quoditidem apparebit ex verbis ipsius liberationis, quae ita ampla & expressa esse possunt, vt his reliqua videantur esse remissa. Vnde si testator grauauerit haeredem, vt ratione tutelae aduersus tutorem non agat, reliquorum liberatio fit: ex dicta l. si quis rationes. licet Bartol. contrarium opinetur in dicto §. Caius. numer. 7. motus iurisconsulti responso in l. non solum. in 2. §. penultim. vbi non agitur de reliquorum solutione, sed de dolo per tutorem commisso, qui minime, dictis verbis legata liberatione, censetur remissus, quod apertius probabitur in sequentium assertionum examinatione. Secunda conclusio. Quoties a reddendis rationi[art. 2]bus administrationis futurae quis liberatur, nihilominus rationes reddere, & reliqua soluere tenebitur, quamuis liber sit ab exactissima, anxia, & stricta rationum redditione. textus, vbi gloss. & Doctor. in l. quidam decedens. ff. de administra. tut. Bartol. in d. §. Caius. numer. 8. Salic. in dicta l. cum necessitatem. C. de fideicom. Angel. consil. 185. Socin. consi. 201. col. 2. quorum opinio Communis est, quemadmodum constabit ex his, quae statim explicabuntur, & in specie asserunt Ioan. Arelat. vlt. responso de secundis nup. n. 13. & Aymon cons. 193. n. 9. post. Dec. Imo & haec opinio Communis vera est, etiam si liberatio legata fuerit vtcunque, vel ab haerede praestita ex testamento, quod praedicti Doctores probant & fatentur, quibus accessere Paul. Castren. consi. 86. vltimo dubio lib. 1. & consil. 63. & 446. libro 2. Iason in d. l. cum necessitatem. Idem erit vbi testator non tantum tutorem liberauerit ab actione administrationis tutelae futurae, sed & testamento scripserit, se tutori legare omne id, in quo contigerit condemnari ratione administrationis: tunc etenim si quid negligenter admiserit leui culpa, id in legatum veniet, non autem si quid dolo fecerit, nec restitutio reliquorum: alioqui liberatio legata praeberet ansam delinquendi, contra iurisconsulti responsum in l. conuenire. ff. de pact. dot. & dolus futurus censeretur remissus, quod iure improbatur ex l. si vnus. §. illud. ff. de pact. vbi gloss. atque ita responderunt Salicet. Corne. & Iason in dicta l. cum necessitatem. idem in l. actione ad fin. C. de transact. Segura in l. si ex legati causa. num. 27. ff. de verb. oblig. Alex. consi. 74. lib. 7. Feli. in c. si diligenti. nu. 26. de foro compet. Angel. consi. 175. gloss. celebris. in d. l. quidam decedens. verb. senserit. Franc. Cremensis. inter Alexan. responsa consi. 62. libro 4. nu. 3. Ananias consi. 80. & inibi Bologninus, fatentur hanc esse Communem opinionem Deci. consi. 178. nu. 3. & consil. 192. num. 4. idem in dict. l. actione. nu. 11. Ioan. Crot. in l. nemo potest. ff. de leg. 1. col. 20. Ferdi. Loazes de noua conuers. paga. col. 28. & Bart. Soci. consi. 73 lib. 3. colum. 8. Gualdensis de arte test. titu. de tutore. c. 2. Curt. Senior idem tradit consi. 66. 2. dubio. ex quibus deducitur, etiam expressim dolum futurae administrationis remitti non posse, quod in specie adnotauit Bartol. in dicto §. Caius. num. 8. cui omnes consentire videntur, per tex. in dicto §. illud. Eadem fere ratione quibusdam visum est, etiamsi a testatore sit tutori remissa confectio inuenta[art. 4]rij, & ea remitti possit. l. vlt. C. arbit. tut. posse nihilominus tutorem cogi ad eius confectionem, si visum fuerit iudici id expedire rerum administrationi. ex l. vtilitatem. vbi Barto. ff. de confirmat. tut. Angel. consi. 144. ad finem. Ias. in dicta l. cum necessitatem. Guido Papae deci. 352. Bart. communiter receptus in l. nemo potest. nu. 12. ff. de legat. 1. vbi post alios Ioan. Crott. colum. 19. idem Bar. in l. tutor, qui repertorium. numero 18. ff. de administ. tut. Aymon in consi. 193. num. 10. Segura in l. si ex legati causa. nume. 21. & sequen. ff. de verb. oblig. Aretin. consi. 22. colum. 2. Deci. consil. 349. numero 5. Ferdi. Ilerdensis in leg. filius familias. §. diui. ff. de leg. 1. numero 71. Gualdensis de arte testandi rubri. de tutore cap. 3. quin & remissio ista conficiendi inuentarium non praeiudicat legitimae portioni debitae ipsius minoribus ex bonis testantis, nec quo ad eam tenet, sicuti probat Ferdinandus Ilerdensis episcopus in dicto §. diui. num. 71. & ita aperti iuris esse videtur. Caeterum aduersus communem sententiam, censeri reliqua remissa, & dolum futurum, si testator tutori legauerit omne id, in quo damnatus fuerit ratione ad ministrationis, tenent Dynus in dicta l. si quis rationes. Et ibi Raynerius Foroliuiensis. Angel. consilio 185. ad finem. Corne. consilio 313. libro primo. Francisc. de Pepis inter Socini responsa consilio 282. libro 2. col. 6. Crottus in dicta l. nemo potest. column. 20. Gozadi. consilio. 47. numero 15. & consil. 94. colum. 2. n. 10. ex tex. in dicta l. si quis rationes. qui tamen est intelligendus vbi tractatur de administratione preterita, non de futura, iuxta gl. ibi Bartol. in d. c. Caius. quibus mature praeuisis, vt dubitationem istam absoluamus, aliquot esse adnotanda existimo. Primum, nunquam dolum verum remissum censeri, nisi express im, vel satis vrgentibus clausulis remittatur, aut saltem ex certa remittentis scientia eum remissum esse constet. text. in l. non solum. in 2. §. penultim. ff. de liber. leg. l. tres fratres. ff. de pact. l. Pomponius scribit. ff. de negot. gestis. l. creditor. §. Lucius. ff. mandat. l. actione. C. de transact. quod apud me verissimum est. Et in specie probat Curtius Iunior. in d. l. actione. col. penul. Secundum, etiam si gloss. communiter recepta in dicta l. actione. vt inibi Doct. fatentur. & Soci. consilio 73. libro tertio. colum. 1. scripserit, remissa actione, generali verborum formula, dolum commissum in praeterita administratione remissum censeri, saltem vbi ex eo dolo nullum adest, nec superest administratori lucrum. Bart. in dicto §. Caius. num. 6. Socin. post alios in dicto consi. 73. colum. 2. mihi potius placet, nec tunc verum dolum remitti, tametsi praesumptus dolus remissus videri possit ex his, quae statim dicentur. Tertium, non idem est, tutorem, curatorémue dolum vere commisisse, & reliquorum debitorem esse, siquidem contingere potest, reliqua deberi ab eo, qui bona fide rem gesserit, quod asserunt & probant Corne. consil. 313. columna vltima lib. 1. & Franc. de Pepis inter Socini responsa consilio 282. columna 6. lib. 2. licet qui reliqua non restituit, dolum praesumatur commisisse. l. 1. C. de in lit. iur. Authen. contra qui propriam. C. de non nume. pecu. & l. qui restituere, & l. vl. ff. de rei vend. cum alijs. Quartum, licet dolus & verus, & praesumptus tacite, ac expressim circa praeteritam administrationem remitti possit, dolus tamen verus ratione futurae administrationis nullo pacto remitti poterit. l. si vnus. §. illud. ff. de pact. quod probatur ex communi omnium sententia, cuius modo mentionem fecimus. versi. imo & haec. Quintum, dolus praesumptus etiam quo ad futuram administrationem remitti iure potest. l. 1. & ibi expressim Bald. C. de vsufr. in fine. Anto. in capitul. fraternitatis. columna 9. versi. 4. fallit. de testib. Ias. in d. §. illud. Feli. in c. si diligenti. nu. 31. de foro comp. & constat plane, si consideremus opinionem illam, & Caesaream decisionem, qua permissum est testatori, confectionem inuentarij tutoribus remittere. l. vlt. C. arbitr. tut. l. cum tale. §. 1. vbi Paul. ff. de condit. & demonstr. Sextum, & illud ex praemissis deducitur, facilius censeri remissum dolum praesumptum, & reliquorum solutionem, quoties agitur de praeterita administratione, quam vbi de futura tractatur, ne occasio delinquendi praestetur. hoc constat ex versic. sequenti, & ex praecedenti conclusione ad finem. Septimo, erit considerandum, sententiam Dyni in dicta l. si quis rationes. admitti posse quo ad reliquorum remissionem administrationis futurae, si tutor factus non sit ex eis locupletior secundum Ful. consi. 25. col. 2. Deci cons. 178. 2. col. & consi. 192. nu. 4. Aymo. consi. 193. n. 9. Gozadi. consi. 94. nu. 12. Cremens. inter consilia Alexand. dicto consil. 62. numero 7. sensit Francisc. de Pepis dicto consilio 282. Deci. & Curti. Iunior in dicta l. actione. ad finem. ex quibus idem erit, quod ad culpam etiam latam in omittendo contingentem, & quo ad dolum praesumptum, & tandem quo ad ea, quae potuissent a testatore remitti: nam si legatum ita conceptum fuerit, quemadmodum Dynus, Angelus & sequaces explicant, censentur remissa ea, quae a tutore ratione doli praesumpti, & culpae etiam latae omissionis causa commissae, exigi poterant, modo factus non fuerit locupletior, quod in specie Fulgo. respondit, cui caeteri adsentiuntur. Quamuis Corneus in dicto consil. 113. col. vltima. libro 1. existimet, praedictum legatum quo ad expressam, vel tacitam reliquorum remissionem omnino valere, etiam si ex reliquis tutor locupletior fiat. Octauo, deducitur ex his, etiam si expressim tutori futuro legetur id, in quo damnatus fuerit causa doli administratione tutelae commissi, nihilominus aduersus ipsum ob dolum verum agi posse, licet factus non fuerit tutor locupletior: id etenim probant omnes hi, qui aduersus Dynum communem opinionem sequuntur, & praeterea Corne. d. consil. 113. column. penult. cui falso a quibusdam contrarium adscribitur: receptum tamen est, oportere dolum probari ab his, qui tutorem ea ex causa in iudicium vocauerint. l. quoties. §. qui dolo. ff. de probatio. Vltimo, omittendum non est, ab opinione Dyni ea ex parte, qua vera est, & sane iure probari potest, colligi satis aperte, id legatum tutori prodesse, si apud iudicem conueniatur ex eo, quod repertorium facere omiserit, erit etenim ob id legatum ab ea actione absoluendus, vt eleganter Fulgo. Deci. Gozadinus & Aymon in predictis responsis scripsere. potuit siquidem confectio inuentarij a testatore remitti. l. vltim. C. arb. tut. cum alioqui contra tutorem, qui repertorium conficere omiserit, in litem iuretur. l. tutor. qui repertorium. ff. de administrat. tutor. non tamen contra tutoris haeredem. l. alio. c. de [art. 5]in litem iura. l. 6. titulo 11. parte 3. quasi illa praesumptio doli, quae non confecto inuentario adest contra tutorem, minime admittatur aduersus ipsius tutoris haeredem. idem probatur in l. 2. & in l. vltima. C. de in lit. iur. Vnde licet controuersum sit, an ob dolum verum lite nondum a defuncto contestata, iuretur in litem contra haeredem. Bar. cui frequentissimo omnium consensu suffragatum est in l. in actionib. ff. de in litem iuran. definiente, etiam tunc minime aduersus haeredem iurari, Curtio Iuniore nu. 34. inibi refragante, authoritate eiusdem Bar. in l. 1. C. de in lit. iur. ab omnibus tamen receptum est, ob dolum praesumptum, lite nondum contestata mortuo reo, aduersus eius haeredem in litem iurandum non esse: dolus autem tutoris non conficientis inuentarium, praesumptus est, non verus, sicuti ex praemissis, praesertim ex l. vlti. C. arb. tut. deducitur, notant in specie Dynus, Alberi. Bar. nu. 20. & Cuma. in d. l. tutor qui repertorium. in princ. idem Bar. in d. l. 1. Hinc profecto manifeste constat, non solum ob dolum verum, sed & ob praesumptum in litem iu[art. 6]rari, quod probatur: nam aduersum tutorem non conficientem inuentarium iuratur in litem propter dolum praesumptum, dicta l. tutor qui repertorium ex communi omnium interpretatione: idem adnotarunt Curtius Iunior in dicta l. in actionibus. numer. 28. & ibi Duarenus nu. 35. Tiraquellus in l. si vnquam. C. de reuocand. dona. verb. donatione largitus. num. 134. & licet Corneus consilio 81. columna tertia. versi. imo. lib. 4. Deci. in d. l. in actionib. nume. 28. & Cate. Cotta. dictione, iuramentum in litem. contrarium probare conentur, asseuerantes, ob dolum praesumptum in litem non iurari, quasi speciale sit, quod ob eum iuretur in actione tutelae, in qua & ob latam culpam iuratur in litem. l. 2. C. de in lit. iur. opinor tamen & veriorem & magis receptam esse priorem sententiam, quam generaliter Bart. nu. 21. & Cuman. in dicta l. tutor qui repertorium. Curtius Iunior, Duarenus & Tiraquellus in praecitatis locis veram esse censent, miraberis forsan, lector candide, cur hanc opinionem Bar. ipse tribuerim & adscripserim: cum in contrarium Bar. locum adduxerit Cate. Cotta, nec temere: haec enim sunt Bar. verba. Nota, quod licet propter dolum solum iuretur in litem, & non propter latam culpam vt in l. in actionibus. supra de in lit. iur. tamen intelligitur pro dolo vero, non pro dolo praesumpto: vt hic. qui quidem locus vitio codicis interuersus fefellit virum alioqui diligentissimum, cum ita legendus sit: Nota, quod licet propter dolum solum iuretur in litem, & non propter latam culpam vt in l. in actionibus. supra de in lit. iur. tamen intelligitur pro dolo vero, vel pro dolo praesumpto: vt hic. Hactenus Bart. a quo, si diligenter eius sensum expendisset Catelli. Cotta. non deduxisset propriam Cornei & aliorum sententiam. Hunc codicis errorem deprehendimus ex Cuma. qui ita Bar. adnotationem refert in dicta l. tutor. nu. 2. & Soci. consi. 213. col. 3. lib. 2. ipsam Bar. sententiam sequutus. Idem euidenter apparet. Nam cum Bar. nu. 20. scripserit, dolum praesumi a iurisconsulto contra tutorem non conficientem inuentarium, tandem num. 20. ab eodem irisconsulti responso inconcinne & perperam adnotasset, non posse ob dolum praesumptum iurari in litem: siquidem expressum inibi sit, aduersus tutorem deferri iuramentum in litem ex eo, quod omiserit repertorium conficere. His adde Bald. in capi. 1. §. vasallus. si de feudo fuerit contr. inter dom. & agna. vas. vbi dicit notab. tex. in dicta l. alio. C. de in lit. iur. & Socin. consi. 213. libro 2. nume. 3. Chassan. in consuetud. Bur. rubr. 6. §. 6. versicu. istud inuentarium. Matth. Afflict. decisi. 169. Soci. Iuniorem consilio 148. & Catelli. Cottam, dictione iuramentum in litem. Paul. Castrens. & Iason numero 5. l. si per alium. §. hoc iudicium. ff. ne quis eum, qui in ius vocat. &c. # 15 ARGVMENT. CAP. XV. An successor uniuersalis, uel singularis teneatur stare locationi? SVMMARIVM. -  1 Successor singularis tenetur stare colonis & inquilinis quoties eorum ius exceptum fuerit in contractu donationis, vel venditionis. -  2 Conductio ad longum tempus transit in successorem etiam singularem. -  3 Quoties in locatione & conductione adest hypotheca, non potest colonus expelli a successore singulari. -  4 Duo intellectus ad leg. Aedem. C. locati. -  5 Vxor quo pacto teneatur stare locationi rerum dotalium factae per maritum, & quid e contrario? -  6 Praelatus succedens alteri, an teneatur stare locationi factae per praecessorem? Quod inibilate traditur. CAPVT XV. IVRE Caesarum statutum est, vniuersalem successorem non posse a contractu locationis a praecessore stabilito resilire: nam & ei stare tenetur. l. viam veritatis. C. locat. Regia l. 2. titu. 8. parte 5. §. vltimo Inst. de locat. l. sed addes. §. pe. l. cum in plures. ver. heredem. ff. locati. Non idem est in successore singulari, is etenim conductorem expellere potest. l. emptorem. [art. 1]C. de loc. l. qui fund. ff. eod. ti. Reg. l. 19. tit. 8. parte 5. quod verum est, nisi habitatio a venditore recepta sit habitatorib. tex. in d. l. emptorem. 2. resp. Siquidem tunc expelli non possunt habitatores, modo mercede constituta non gratis habitent. tex. in l. si mercedem. §. vl. ff. de act. empt. quem scribit sing. esse Lud. Ro. sing. 27. Ex quo patet, excepta a venditore habitantib. habitatione expelli posse ab emptore eos, qui gratis habitant, quasi venditor eos exceperit habitatores, qui iure locationis & conductionis poterant aduersus ipsum agere de euictione. Quo fit, vt si quis donationis causa habitaret, & agere de euictione posset, is in exceptionem veniat, gloss. communiter recepta praesertim a Paulo Castr. in d. §. vlt. agit autem de euictione donatarius aduersus donatorem, quoties donatio non incepit a traditione, sed a promissione de donando, vel est euictio promissa. glo. ab omnib. probata in l. 2. C. de euict. vbi Sal. glo. in l. Aristo. ff. de dona. §. vlt. vbi Barto. & Imol. Paul. Castrens. in l. si a substituto. §. 1. ff. de leg. 1. col. 2. Deci. consil. 492. Ias. in §. fuerat. de actioni. n. 35. Bald. in Auth. ex testamento. 3 col. c. de colla. Ludo. Gozadi. consi. 60. col. 2. Paul. Cast. in l. si rem meam. ff. de solu. Secundo, etiam successor singularis non poterit expellere colonum, nec inquilinum, si res con[art. 2]ducta fuerit ad longum tempus. text. in l. prima. §. quod autem. ff. de superficie. gloss. quam inibi Docto. sequuntur in dicta l. emptorem. Guido Papae quaestio. 480. Aufreri. decisione Tholosana 420. Rota antiqua. 861. Et licet in dicta l. prima. §. quod autem. de locatione ad vitam tractetur, & haec ipsa opinio probetur in dicta l. decimanona. titulo octauo. parte quinta. qua in vltima parte decisum est, colonum, seu inquilinum ad vitam, vel perpetuum, non posse a successore singulari expelli: idem quo ad exemplum huius secundae conclusionis erit in locatione facta, & ad decennium conuenta. argument. l. vltim. C. de praescript. longi temporis. & l. vltim. ff. si ager vect. quo in loco Accursius hanc locationem ad decennium, perpetuae locationi similem facit. Et tamen in perpetua locatione expressa est Regia constitutio, atque ita in specie notat Bartolus in dicta l. qui fundum. ff. locati. idem Bartol. in dict. §. quod autem in prima Alexand. in l. si filio. §. si vir. nu. 2. ff. sol. matr. Tertio, a successore etiam singulari expelli non [art. 3]potest colonus, nec inquilinus, qui rem ipsam vel omnia locantis bona hypothecae subiecta habet pro obseruatione contractus: ita quidem visum est Barto. Bald. & Salycet. in dicta l. emptorem. idem Bartol. in dicta l. 1. §. quod autem. idem Barto. in l. qui fundum. ff. locat. Bar. Pau. Imola & Alexander in l. si filio. §. si vir. ff. solut. matrim. Paul. in l. si merces. §. qui fundum. ff. locat. Rota antiqua 861. Guido. dicta quaest. 480. Aufreri. dicta decisio. 420. Abb. colum. penult. Anani. numero 9. in cap. querelam. ne praelat. vices suas. Imol. Areti. & Alexand. in l. qui absenti. §. 1. ff. de acquir. haer. sentit gl. in l. nihil. §. vlt. ff. de lega. 1. quorum opinio processit ab authoritate iurisconsulti in l. si creditor. §. vltimo. ff. de distract. pigno. Quaeritur, inquit iurisconsultus, si pactum sit a creditore, ne liceat debitori hypothecam vendere, vel pignus, quid iuris sit? & an pactio nulla sit talis, quasi contra ius sit posita, ideoque venire possit. Et certum est, nullam esse venditionem, vt pactionistetur. Cui responso conuenit expressim Regia lex vltim. ti. 5. par. 5. ex quibus dubium est, sitne necessaria pactio de non alienando rem locatam, vt locus sit huic Doctor. sententiae: item an requiratur hypotheca specialis, an sufficiat generalis? in quo tria esse praenotanda existimo. Primum, hypothecam, siue specialem, siue generalem, etiam absque prohibitione alienationis, omnino sufficere, vt colonus, vel inquilinus iure hypothecae possit rem ipsam detinere, & se ab expulsione tutari, donec a successore singulari ei soluatur interesse, quod praemittunt & fatentur praefati Doctores: ex quibus constat, saltem quo ad hunc effectum, non requiri specialem hypothecam, & idem probant Paul. Castr. in d. l. nihil. §. vltim. Angel. consi. 245. nume. 6. Corn. consi. 6. lib. 4. & Ferdi. Loazes in l. filiusfamilias. §. diui. numero. 441. ff. de lega. 1. dicens hanc opinionem Communem esse. idem tradit & notat Carol. Molinae. in consuetu. Parisiens. titul. 1. §. 30. quaestione 23. Deduciturque a Bartolo in dicta l. emptorem & in dicta l. qui fundum. cui caeteri accessere, quamobrem quod tradidere Iason in dicto §. diui. prima lectio. num. 92. & Xuares in repet. l. Regiae post l. post rem. ff. de re iudica. §. ibi: que las complades. columna 6. hoc ipsum asserentes in speciali hypotheca, ita intelligendum est, vtidem sit in generali argumen. l. generaliter. ff. qui potio. in pigno. hab. l. si is qui. ff. de iure fisci. Alexand. in consilio 118. libro 5. nume. 20. Antonius Fanensis de pignorib. primo membro 2. parte. numero 6. asseuerans, hanc esse Communem sententiam: nec enim negari vllo pacto poterit, colonum ex hac hypotheca, etiam generali habere ius retinendi rem ipsam pro damnis, & interesse dicti §. quod autem. Bartol. in l. si non sortem. §. si centum. ff. de condictione indebit. Et quamuis Alexander in dicta l. qui absenti. §. 1. numero sexto. iuxta literam teneat hanc hypothecam absque prohibitione alienationis, non habere hunc effectum, vt res possit a colono retineri, donec ab emptore & singulari successore soluatur interesse: ego existimo manifestum esse Codicis vitium, & erratum esse sat euidens, cum Alexander Bart in d. l. emptorem. referat & sequatur. Secundum hinc deducitur, scilicet hypothecam etiam specialem rei locatae absque pactione de non alienanda ipsa re, non habere hanc vim, vt praecise alienatio non teneat, & cogatur emptor stare locationi. Siquidem hypotheca ius hoc non habet, imo dissoluitur hypotheca eo ipso, quod a possessore, vel secundo successore, primo interesse soluitur. l. Paulus. alias Sempronius. §. qui pignoris. ff. quibus modis pign. vel hypothe. soluat. l. cum seruus. ff. de distract. pigno. sic sane censet Bart. in d. l. emptorem. & in d. l. qui fundum. & ibi Sal. idem Bar. & Imol. in l. vectigalia. ff. de publ. Sali. in l. mancipia. C. de reb. alien. non alienan. Alexand. post Paul. & Roma. ibi in dicto §. si vir in quinquennium. n. 4. Iason in dicto §. diui. num. 92. prima lectio. Xuarez dicta col. 6. Anani. in d. c. querelam. numer. 9. Bald. col. 2. & ibi Salic. apertius in dicta l. emptorem. quorum sententiam sequuntur eam dicentes communem esse Anton. Fanens. num. 7. Carolus Molinae. & Ferdinandus Loazes in praecitatis locis. tametsi Cuman. in d. §. si vir in quinquennium. & Barthol. Soci. consi. 90. libr. 4. nitantur probare in hac specie, successorem singularem praecise cogendum esse stare locationi & colono: nec satis esse, quod is velit soluere interesse, quod admitti poterit forsan, vbi pactio fuerit iuramenti religione communita: sicuti Socin. ipse sensit, & probat Antoni. Fanen sis in dicto membro 1. nu. 9. idem notat Boerius decis. 182. nu. 51. Adhuc tamen dubia est Socin. opinio, cum hic non tractetur de vinculo iuramenti respectu iurantis, vel eius vniuersalis successoris, qui conuentioni tenentur stare. Vltimo est ad haec considerandum, pactione inita, qua vetitus sit locator rem ipsam alienare, & adiecta ipsius speciali hypotheca, emptorem eiusdem rei praecise cogendum esse stare locationi, nec tamen sufficit ad hoc generalis hypotheca. textus in dicta l. si creditor. §. vltim. quem ita in hac quaestione interpretantur Bartol. Bald. Imol. num. 8. Areti. 9. Iason 32. in l. si ita quis. §. ea lege. ff. de verb. obl. Bart. Roma. & Imol. in d. l. qui absenti. §. 1. Alexan. in dicto §. si vir. num. quarto. Iason in l quoties. C. de rei vend. nu. 28. quorum sententia frequentiori calculo, vt communis recepta est, secundum Ferdinan dum Loazes in dicto §. diui. numero 441. & Antoni. de Fano dicto membro primo. numero quinto. licet Paul. Castre. in dicto §. ea lege. & Ioan. Crottus in dicto §. diui. col. 27. Alexand. consilio 59. libro 5. numero 6. Corne. consilio 321. libro 4. teneant, responsum iurisconsulti in dicta l. creditor. §. vltimo. procedere & obtinere, etiam praemissa generali hypotheca. Horum sane decisio fortassis admitti poterit, quando promissio seu pactio fit generaliter, prohibens alienationem omnium bonorum, & cuius libet eorum partis, adiecta omnium item bonorum hypotheca, quod respondet Alexan. in dicto consil. 59. libro 5. Hinc infertur intellectus ad tex. in l. aedem. C. locati. & l. 6. titul. 8. parte 5. quibus cautum est, posse inquilinum a domo conducta expelli an[art. 4]te finitam locationem, si dominus eam proprijs vsibus necessariam esse probauerit. idem probatur in capitu. propter. §. verum. de locato. Nam id admittendum non est, quoties pro obseruatione & exequutione contractus inquilinus obligatam, & hypothecae subiectam habet ipsam domum specialiter, vel generaliter secundum Cuma. colum. vltima. & Alexan. colum. 2. in d. §. si vir in quinquennium. Carol. Molinae. in d. quaestione 23. numero 94 & Arnoldum Ferronum in consuet. Burdigalensibus, titul. 3. §. 2. quibus ipse non assentior, quippe qui videam, ex ea hypotheca nihil aliud posse deduci, quam ipsius contractus & obligationis maiorem vim & tutissimam firmitatem: posseque rem ipsam iure pignoris pro tutela contractus detineri, & tamen ipse dominus, qui stare omnino tenetur alioqui locationi, ex iuris permissione potest domum locatam ad propriam habitationem petere expulso inquilino, si ea indigeat, nec ea necessitas tempore locationis aderat. dicta l. aedem. & dicto §. verum. igitur haec facultas non tollitur per hypothecam, cum ea a iure ex natura contractus locationis vtcunque firmissimi tacite sit concessa. verum est, quod Cumanus, Alexander & Carolus opinionem istam tradidere in ea specie, quando locator post locationem rem alteri donauerit: nam tunc existimant, donatarium non posse expellere conductorem, etiam si re ipsa indigeat ad proprium vsum: si tamen stare locationi teneatur, quod defendi potest, & praeterea, licet Alexan. scribat secus esse in emptore, mihi idem in quocunque singulari successore videtur, vt tandem si is stare teneatur locationi propter hypothecam, vel ius in re competens conductori, non possit eum expellere, etiam si re indigeat ad propriam habitationem. Hoc probatur, quia inquilinus propter casum contingentem post contractum, a domino, qui cum eo contraxit, expelli potest, non ab alio. dicta l. aedem. nisi sit eiusdem domini successor vniuersalis, qui eius personam repraesentet. his etenim leges contractibus adscriptae, vel a iure subintellecte, non alijs competunt. At singularis successor, quoties stare tenetur locationi, non repraesentat ipsum locatorem, sed ad id tenetur, vel quia contractus ab ipso conuentus non tenet in praeiudicium locationis, vel ratione pignoris & hypothecae, & ideo iniuria grauis fieret conductori, si expelli possit a quocunque successore singulari, sicut ab ipso locatore, propter proprium, & ei necessarium rei locatae vsum, essetque locus mille fraudibus, quibus obuiandum est. Plerunque etenim singulares successores indigent rebus ipsis, quas emunt, quibus locatores ipsi toto locationis tempore non indigerent: quamobrem in hac dubitatione distinguendum esse arbitror inter ipsum locatorem, & eius singularem successorem, vt ipsi locatori competat ob proprium & necessarium vsum ius expellendi conductorem, ex l. aedem. etiam si conductor rem ipsam habeat speciali hypotheca obligatam, nec opinor Cuman. & Alex. aliud voluisse, licet Ferronus ex eis id deduxerit. Ex quo mihi dubia videtur sententia Angeli in dicta l. aedem. vbi asseuerat, non posselocatorem inquilinum expellere, etiam si ob nouam & contingentem necessitatem re ipsa indigeat, si in instrumento locationis nominatim expressum sit de non expellendo locatore pendente tempore conductionis, cum ex his verbis videatur recessum a natura locationis, vt aliquid operentur ea verba adiecta, de non expellendo conductorem. l. quaero. §. inter locatorem. ff. locati. Angel. subscripsit Dec. consilio 292. & consi. 667. columna 2. quod mihi non probatur iure, quia ea verba, ne expellantur conductores ante tempus, insunt ex natura contractus, etiam si expressa non sunt, & ideo apposita, non debent ad casus singulares, & in specie a lege decisos, exceptosque deduci, & nec extendi: qua ratione Salmanticae cum anno quadragesimosexto interpretarer publice Paragraphum, verum cap. propter. de locat. Angeli opinionem improbaui, ac demum postea comperi, eam reprobari ab Arnoldo Ferrono in consuetud. Burdeg. dicto titulo 3. §. 2. non obstat textus in dicta l. quaero. imo poterit aduersus Angelum induci ex his, quae ad eius interpretationem ipse adnotaui in Rubri. de testamentis. secunda parte. numero 11. & sequentibus. nec conuenit in praxi hanc opinionem admitti, cum ex ea omnino & passim tolleretur dictae l. aedem. singularis & aequissima decisio. Quarto, quaeritur principaliter de vxore, an ea teneatur stare locationi contractae per maritum, [art. 5]dum is res dotales administrabat? cui quidem quaestioni respondet Paulus libro 7. ad Sabinum in l. si filio familias. §. vltimo. §. soluto matrimonio. Si vir, inquit, in quinquennium locauerit fundum, & post primum forte annum diuortium interuenerit, Sabinus ait, non alias fundum mulieri reddi oportere, quam cauerit, si quid praeter vnius anni locationem maritus damnatus sit, id se praestituram esse. Sed & mulieri cauendum, quidquid praeter primum annum ex locatione vir consequutus fuerit, se ei restituturum. Hactenus iurisconsultus, ex quo Bartolus collegit, vxorem non teneri praecise stare colono apposito per maritum tempore, quo is erat dominus dotis, postquam ipsa vxor matrimonio soluto ius pristinum recuperauerit: & licet ipsa teneatur cauere marito de indemnitate, ne ipse damnum consequatur ex his, que matrimonio constante, vt legitimus administrator gessit: colono tamen non datur exceptio, nec retentio, secundum eundem Bartolum, cui accedunt Imola, Cumanus, Romanus & Paul. ibi Alberic. in l. diuortio. in princ. numero 11. ff. soluto matrimonio. Campegius de dote, secunda parte, quaestio. 23. Aufreri. in decisio. Tholosana 420. Cynus & Salyc. in l. emptorem. C. locati. quorum opinio probatur ab Accursio in l. 2. §. vltimo. ff. de dote praelega. & est communis vti fatetur Carol. Molinae. in consuetud. Paris. §. 30. quaestio. 22. contraria tamen placuit Angelo in dicta l. emptorem. Bald. & Angel. in dicto §. si vir in quinquennium. Bal. in l. 1. penultim. columna. C. de iure fisc. libro decimo. & Ananiae in c. vlt. num. 9. ne prae. vic. suas. ea ratione, quia maritus res dotales locauit, vt legitimus administrator rerum & vxoris, quae postea matrimonio soluto succedit titulo singulari, ad exemplum tutoris, qui durante tutela locat res minoris, & minor finita tutela tenetur stare praecise locationi. l. si tutelae. ff. de administra. tutor. igitur tenebitur vxor praecise stare locationi, & colono apposito per maritum. Huic rationi responderi poterit, non idem esse in marito, quod in tutore: siquidem tutor res minoris locat, vt legitimus administrator nomine minoris pupilli, non nomine proprio: at maritus etsi sit administrator rerum dotalium & vxoris, tamen nomine proprio vti dominus dotis matrimonio constante locat: & ideo vxor non tenebitur praecise stare locationi, quae non fiat eius nomine facta, atque ita Communis opinio iure defendi potest. Sed nihilominus non omnino reprobanda est opinio Alexan. in dicto §. si vir. colum. 1. scribentis, vxorem praecise cogendam fore stare locationi mariti, vbi ea locatio facta fuerit per maritum ad modicum tempus, nempe ad annum, quasi id aequitati conueniat, cum ea locatio recte, ac bona fide facta sit. eandem sententiam non citato Alexandro sequitur Carolus Molinaeus in dicta quaestione 22 numer. 92. quibus adstipulatur, quod statim adducemus in locatione rerum ecclesiae facta per praelatum. Quid auteme contrario dicendum erit, vtrum maritus teneatur stare locationi factae per vxorem, aut socerum, ante dotis constitutionem? Et gl. in verbo, sequantur. in l. diuortio. in princ. ff. solu. matrim. sentit, maritum teneri stare locationi, sicut & vxor. quod refragatur iuri ex ea ratione, qua constat, successorem voluntarium singularem posse a locatione resilire. dicta leg. emptorem. ergo cum maritus sit voluntarius, & singularis successor, poterit colonum expellere secundum Romanum in dict. l. si filio. §. si vir. num. 26. cuius opinio iure verior est, vti existimant, & probant Alexan. nu. 38. & Claudi. nu. 35. in d. l. diuortio. ipsi tamen post Cuma. Imol. & Areti. ibi Campe. de dote 2. part. q. 23. opinionem glo. admittunt eo casu, quo maritus paciscens dotem sciuerit rem sibi promissam dotis titulo, locatam esse, siquidem consentire locationi visus est, & ideo non potest expellere colonum, nec inquilinum: quod ob authoritatem glos. in praxi recipiendum est. Quinto, principaliter ad hanc rem conducit inqui[art. 6]rere de locatione facta per praelatum, an & ei successor stare teneatur? in qua quidem controuersia tria proponam, quae videntur articulum istum enodare. Primum, esse omnino distinguendum, an praelatus res ipsius ecclesiae, quae ad dignitatem & adsumptus, & alimenta praelati non pertinent, tanquam bonorum ecclesiae administrator, & ecclesiae rector locauerit, an ipsius dignitatis rem, cuius fructus, & reditus ad victum, vestitum, & onera dignitatis spectant, & constituti sunt, in locationem dederit. Priori etenim specie similis omnino videtur praelatus ipsi tutori, res minoris, & pupilli locanti, ex ratione Iurisconsulti in d. l. si tutelae. ff. de admi. tut. Secundum, etiamsi ecclesiae praelatus, & rector ad tempus iure permissum res locauerit, nomine tamen proprio, & ad propriam vtilitatem: huic locationi successor stare non tenetur, imo finitur locatio morte locantis. gloss. communiter recepta in capi. vltim. ne praelati vices suas. Regia l. 9. titu. 17. part. 1. Rota noua. 232. Ancha. consil. 16. Paul. Castrens. consi. 2. lib. 1. Socin. consil. 32. colu. 4. lib. 1. quorum opinio Communis est secundum Socinum consi. 34. lib. 3. & probatur ex eo, quod mortuo rectore, qui locauit, fructus & reditus ad successorem pertinent, & ei reseruantur. capitul. praesenti. de offic. ordin. in 6. capi. relatum, in secundo, de testament. nec amplius ad defuncti ius attinent: ideo locatio eius morte extinguitur. Et praeterea siue dicamus rectorem esse vsuarium, siue vsufructuarium, locatio morte finitur, nec ei tenetur successor proprietarius stare. l. si quis domum. §. 1. ff. locati. nec obstat, quod de vxore dictum est a Iurisconsulto in d. §. si vir in quinquennium. quia maritus dum locat dotales res, est administrator rerum, & successoris, nempe vxoris. Eandem opinionem sequitur Abb. in quaesti. 3. incipienti, Sempronius clericus, dubio quinto, quae quidem procedit, etiamsi successor velit stare locationi, nam is consensus parum proderit inuito conductore, qui non tenebitur conductioni stare, sicuti probant Abb. dicto dubio 5. Rota, dicta quaest. 232. Socin. dicto consil. 32. primo lib. & Anani. in dicto capit. vlti. nume. 15. idem erit, vbi rector ecclesiae, qui locauit beneficio renunciauerit ante finitam locationem, nam eius successor non tenebitur stare locationi, quod eleganter respondet Paulus Castrens. consilio 4. lib. 1. & deducitur ex glo. in dicto c. vlt. & communi opinione, quam etiam sequitur Domini. consil. 17. Tertium, in hac quaestione dubitationem habet. Quidam etenim tenent, successorem omnino teneri stare locationi factae per praelatum, seu rectorem ecclesiae, ipsius ecclesiae nomine, & ad eius commodum, nempe cum reditus rei locatae ad ecclesiam ipsam pertinent, non ad ipsum rectorem: hoc probatur ratione dictae l. tutelae. nam ipse locator rerum, & ecclesiae, quae non moritur, administrator est legitimus: & ideo in hac specie opinionem istam asserunt veram esse Antoni. in dicto capitul. vltim. Abb. in dicta quaest. 3. dubio 5. Angel. 245. nume. 6. Mari. Socinus. consilio 32. columna secunda lib. primo. Alij vero contrarium asseuerant existimantes, successorem minime cogi posse, vt probet locationem a praelato nomine ecclesiae factam: nisi ea vtiljs sit ecclesiae: gloss. communiter recepta secundum Abb. & Anan. column. 4. in d. c. vlti. & Socin. consilio 34. lib. 3. colum. 3. Rotam nouam dict. decisio. 232. Sed & Abbas atque Ananias mediam probare videntur sententiam, ex qua censent, opinionem glos. quae Communis est, procedere, vbi non apparet locationem esse gestam, & factam in ecclesiae vtilitatem, prima & apparenti ipsius rei consideratione: at si statim ex ipsa prima, & apparenti examinatione contractus, locatio vtilis ecclesiae visa fuerit, Antonij sententia admittenda est: quemadmodum ipsi opinantur. Ego vero considerandum esse reor, eos, qui quaestionem istam tractauere, vnanimi consensu premittere, locationem ad tempus in ea definitum fieri potuisse per rectorem, aut praelatum absque alterius authoritate: nam si ea fieri non potuisset, frustra controuertitur, an successor teneatur stare locationi, quae nulla, & irrita fuerit. Quod si locatio fieri potuit, & facta fuit nomine ecclesiae ab eo, qui legitimam ecclesiae, & eiusdem patrimonij administrationem habet, ego non video, qua ratione successor possit a contractu locationis recedere. Praelatus enim, vt tutor pupilli, & eiusdem patrimonij: ita est administrator legitimus ecclesiae, & rerum ad ecclesiam pertinentium: vnde si res ecclesiae locauerit nomine ecclesiae, eiusque negocium gerens, & ipse locationis contractus validus fuerit, successor tenebitur stare locationi, sicut teneretur tutor, qui alteri tutori in administratione tutelae successit, quamobrem mihi opinio Antonij vera videtur. Nec refert sit vtilis locatio ecclesiae, vel inutilis, nam ad id damnum effugiendum petere ecclesia poterit in integrum restitutionem, quae tunc commode, & opportune competit: cum contractus validus est, ipsi tamen ecclesiae damnosus. Ex hoc apparet, locationem mortuo praelato non finiri, nec ab eius successore retractari posse: si ea facta fuerit nomine ecclesiae, & ad tempus iure permissum ab eo praelato, qui eam rem locare poterat, vt legitimus administrator rerum ecclesiae, ipsiusque rei locatae reditus ad ecclesiam, non ad praelatum pertineant, nec video quid in hoc casu differat tutor a praelato. Sic sane, si rector alicuius hospitalis, ad annum tantum electus, ipsius res locauerit ad triennium, vel ad aliud tempus iure permissum: tenebitur successor locationi factae nomine xenodochij, & ad eius vsum, stare omnino, alioqui fallax esset haec administrandi potestas. Idem dicas in rectoribus ciuitatum, vbi ad eorum officium spectat, res ciuitatis locare, nam locatio ab eis nomine ciuitatis facta, etiam ad successorem transibit, sicut & alij contractus. Igitur vbi locatio rerum ecclesiae a praelato fieri potest ad vsum ipsius ecclesiae, & ea facta fuerit nomine ecclesiae, vt & facta censebitur, in rebus ad ipsam ecclesiam non ad praelatum pertinentibus, successor in dignitate, licet possit in integrum restitutionem petere ob laesionem ecclesiae, non poterit iure ordinario a locatione discedere. Non idem erit, si praelatus ecclesiae locauerit rem, cuius reditus non ad ecclesiam, sed ad ipsum praelatum pertinent. Nam licet nomine ecclesiae locauerit, intelligitur ea locatio sub ea conditione, si ipse praelatus vixerit, & vt effectum habeat, dum ipse praelatus ius habuerit percipiendi reditus illos, hoc etenim dictat materia subiecta, quod ipse deduco ex notatis per Socinum consi. 34. lib. 3. colu. 2. & a me ipso in c. requisisti. de testament. # 16 ARGVMENT. CAP. XVI. Ad quod usque tempus res ecclesiae locari iure possint. SVMMARIVM. -  1 Iure veteri res ecclesiarum non poterant ad longum tempus alienari, & sic nec ad decennium. -  2 Praelatus, qui iurauit non alienare res ecclesiae, periurus non est, etiamsi eas locauerit ad longum tempus. -  3 Res ecclesiaerum ad vitam locari non possunt. -  4 Hodie non licet vltra triennium locare res ecclesiae etiam cum pacto de renouanda locatione. -  5 An locatio facta vltra tempus permissum, valida sit quo ad triennium saltem. -  6 Res ecclesiarum e quibus toto triennio vnicus fructus colligitur, locari possunt ad nouem annos, & inibi de intellectu extrauag. Pauli secundi, & an ea vsu recepta sit. -  7 Res ecclesiarum, an possint hypothecae titulo obligari. -  8 Bona ecclesiarum possunt dari in pignus, & alienari ad captiuorum redemptionem, & pauperes alendos. -  9 Res ecclesiarum an possint alienari ad redimendos a publicis carceribus hos, qui ob crimina, & scelera in cum statum deuenerunt? CAP. XVI. PRAETER multa alia, quae in tractatu de rebus ecclesiae non alienam dis, explicari solent, illud plerunque obuium est, an simpliciter res ecclesiarum locari possint, & ad quot annos, non adhibita iuris Canonici solennitate: illud profecto constat, res ecclesiae ita locari posse ad modicum, & breue tempus. tex. est insignis in Clem. 1. de rebus ecclesi. & in c. vlti. de praela. vices suas, qui de locatione ad septen[art. 1]nium mentionem facit. Exquo tamen adiuncta Bernardi interpretatione Panormi. adnotauit, licere rectori ecclesiae & praelatis, fructus sibi ipsis ratione officij, dignitatis, & beneficij pertinentes ad tempus vitae ipsorum locare: quod deduci videtur a ratione ipsius constitutionis, quae licet de septennio tractet, conuentiones locationis obseruari statuit, idem expressum est Regia l. 9. ti. 17. part. 1. quae hanc Panor. adnotationem probat. Sed vere in d. c. vl. non probatur id, cum inibi locatio ad septennium admittatur, & valida censeatur conuentio locationis in septem annos, nec vllum verbum sit, quod ad locationem pro vitae tempore referri possit, & ideo contrarium potius placet Ananiae nu. 7. & est maxime conueniens aliorum Doctorum interpretationi, sicuti statim ostendemus. Locatio autem rerum ecclesiae ad longum tempus expressim prohibetur in dicta Clemen. 1. & in capit. nulli. de rebus ecclesia. & licet alias arbitrio iudicis definiri debeat hec dubitatio, quod sit longum tempus: hac tamen in re locatio ad decennium dicitur ad longum tempus, & ideo prohibita est, nisi premittantur solennia, que ad alienationem requiruntur, gloss. Cardinal. Imola & alij in dicta Clemen. 1. verbo, locationes. Abbas in capi. vestra. de locatio. & in capi. 3. numer. 9. vt lite penden. idem Lapus allegat. 80. Alex. consil. 17. lib. 4. Decius consil. 142. nume. 3. quorum opinio Communis est secundum Abb. in dicto capi. vltim. colu. 1. ne prelat. vices suas. Decius consilio 204. Barb. in rub. de rebus ecclesiae nume. 52. Socin. consilio 32. lib. primo, columna prima, & probatur in l. vltima. ff. si ager. vectiga. iuncta gloss. ibi in l. sine praefinitione. ff. de poenis. Bart. in l. prima. §. quod autem. ff. de superficiebus. Bald. in l. iubemus. in 2. colum. 3. C. de sacrosancta ecclesia. fatentur item hanc opinionem Communem esse Bartol. in d. §. quod autem. in 1. & Paulus Castren. consil. 4. lib. 1. & id verum est, etiamsi expresse agatur in locatione ad longum tempus, quod nullum transferatur dominium, quia commoditas fructuum, quae ad longum tempus transfertur, pro vera habetur alienatione in materia prohibitiua ad euitandam fraudem, ex Bald. in Authen. hoc ius. 1. colum. Fabiano de emptione. in 4. quaest. princ. qu. vltim. Carol. Molin. in consuetud. Parisi. §. 41. q. 8. Ex quo apparet, an vera sit opinio glo. in l. codicilis. §. instituto. ff. de leg. 2. quae asseuerat, prohibitum rem aliquam alienare, posse eam ad centum annos locare, quam dicit singularem esse Bald. Nouel. de dote. 7. part. priuileg. 1. colum. penu. nam locatio, quae ad decennium fit, quicquid Accurs. scripserit, prohibita censetur, & alienatio dicitur: cum ex ea dominium vtile transferatur. l. 1. & 2. ff. si ager vectigal. Dinus, Barto. & alij per tex. ibi in l. 1. §. quod autem ait. ff. de su perficieb. Freder. consi. 123. Salyce. in l. vlt. C. de rebus alien. non alien. colum. vlti. quamobrem falsum est, quod Accursi. in d. §. instituto. notauit ex gloss. in l. vlt. C. de pact. pignor. & ibi Bal. & eodem in Authen. hoc ius porrectum. C. de sacros. ecclesi. Paulo Cast. in l. manumissiones. ff. de iust. & iur. Alex. in l. filius. §. vlt. ff. sol. matri. & est contra gl. in d. §. instituto. Communis opinio, vt fatentur Barto. ibi, Alex. in l. domos. §. vlt. colu. vlt. ff. de legat. 1. Deci. in d. consi. 204. & constat euidenter ex traditis latissime ab Andraea Tiraquel. lib. 1. de retract. §. 1. gl. 14. nu. 79. & ex his, quae modo adduximus post gloss. in d. Clemen. 1. Hinc etiam examinari poterit, quod Cald. scripsit in c. cum contingat. de iureiur. asserens, non esse periurum praelatum, qui iurauit non alienare res ecclesiae, etiamsi eas locauerit ad decem, vel viginti annos, id etenim iure non procedit, siquidem locatio rerum ecclesiae ad longum tempus[art. 2], & sic ad decennium, prohibita est, sicuti & alienatio, quod praeter alios expressim aduertit Bal. in c. 1. in princip. col. penult. de his, qui feudum dare poss. scribens, in prohibitione alienationis rerum ecclesiae facta praelatis, appellatione alienationis contineri locationem ad decennium. Nam & proprie alienat, qui vtile dominium transfert, Bald. post gloss. ibi in c. 1. §. noui vero. per quos fiat inuesti. Bald. idem in c. 1. §. aut si Liuellario. quibus modis feudum amitta. quamobrem in specie Calderini sententiam reprobat Abb. in c. intellecto. de iureiur. colu. vlt. Ego vero, & si censeam rem hanc dubiam esse, non auderem a Calderino dissentire, ac potius a crimine periurij liberum, & immunem esse praelatum iudicarem. Fateor sane, prohibitam esse locationem rerum ecclesiae ad longum tempus, & prohibita alienatione, prohibitam censeri conductionem istam, & locationem, id tamen verum est improprie, & ex lata dictionis significatione. l. si fundum. ff. de fundo dotali. l. alienatum non proprie. ff. de verb. signif. l. non alienat. ff. de regu. iur. l. item si res. §. sunt & alia. ff. de alienati. iudic. mut. caus. fact. quibus constat, conductionem etiam ad longum tempus non esse propriam alienationem. vnde maritus, qui non potest rem dotalem alienare, poterit eam locare etiam in longum tempus, authore Baldo Nouello de dote. 7. part. priuil. 1. col. pen. Et licet plerunque ob latam dictionis significationem res prohibita alienari, ad longum tempus locari non possit: haec tamen impropria significatio accipienda est ad hoc, vt contractus non teneat: non ad poenam infligendam locanti. Bal. in l. voluntas. colum. vlt. C. de fideicomm. praesertim ad periurium deprehendendum, & eius poenam, cum iuramentum stricte sit intelligendum iuxta proprium verborum sensum. capi. ad nostram. in 1. de iureiuran. Panorm. in cap. ex parte. in 2. de cleri. non resid. tex. singul. in cap. clericus. de iureiur. hac profecto ratione existimo, defendi iure posse Cald. opinionem, ex qua praelatus, qui iurauit non alienare res ecclesiae, si eas locauerit ad longum tempus, perperam officio rectoris, & administratoris vtitur, periurus tamen non est. ex hoc dubia est apud me Alexand. responsio in consi. 119. lib. 3. scribentis, poenam priuationis constitutam contra emphyteutam alienantem irrequisito domino. l. vltim. C. de iure emphyt. etiam obtinere aduersus emphyteutam locantem ad longum tempus. idem lason ibi. nu. 112. id etenim saltem quo ad poenam falsum est: quod Carol. Mol. arbitratur in scholijs ad Alexandrum. Tertio, deducitur ex praemissis, rem ecclesiae non posse locari ad vitam alicuius: quia locatio ista perpetua, & ad longum tempus censetur: text. & ibi gloss. verb. eius. in Clemen. 1. de reb. eccl. vbi Ancha. Cardin. & Imo. Alex. in d. consi. 119. [art. 3]libr. 3. & consi. 165. lib. 2. Deci. consi. 204. & probatur in Authen. de non alienand. §. in emphyteusim. c. ex literis. de consti. & Auth. perpetua. C. de sacros. eccle. nam & in hac locatione ad vitam requiritur solennitas a Canonibus statuta in alienationibus rerum ecclesiae. glo. in d. Cle. 1. verb. non habeat. & Domini. consi. 48. Fortassis haec locatio ad vitam poterit simpliciter admitti: vbi verisimili coniectura praesumi poterit, eum, cuius vita locationi apponitur, non victurum decem annos iuxta computationem. l. haereditatum. ff. ad l. Falcid. quae quidem Iurisconsulti consideratio etiam in alijs quaestionib. praeter legis Falcidiae rationem, admittenda est, quod ex Bar. ibi & alijs oportunius alibi disputabitur. Quod vero dixi in initio huius capitis, permissam esse locationem ad modicum tempus, & prohibitam ad longum, & tempus longum dici decennium, ita vt intra decennium ad nouem etiam annos fieri possit rerum ecclesiae locatio, forsan procedit quo ad rectores seculares, quo ad monachos autem, & praelatos regulares modicum tempus arbitrio iudicis definietur. glo. in dict. Clem. 1. verb. modicum. quam esse communiter receptam asserit Alex. in l. si filiofami. §. vlt. col. pen. ff. solu. mat. tametsi quo ad seculares, & regulares longum tempus decennium esse constat. Caeterum, ex noua Pauli Secundi constitutione, quae incipit. Ambitiosae. inter extrauagantes comunes, ti. de reb. eccl. non alien. omnino prohi[art. 4]betur locatio rerum ecclesiae vltra triennium, varijs adscriptis poenis, & praesertim excommunicationis censura. Ea tamen constitutione premissa, aliquot dubia explicabimus ad eius congruam interpretationem. Primo contingere solet, locationem rerum ecclesiae fieri ad sex vel nouem annos, hac adscripta clausula, vt tot sint locationes quot triennia, & finito primo triennio, tunc facta sit noua locatio. Et in hac specie, & forma locationis nullum vitium dari, imo eum contractum omnino validum esse, etiam in secundo, tertio, & reliquis triennijs, respondet Bald. in ca. 1. §. si Liuellario. quib. mod. feud. amit. & in l. voluntas. C. de fideicomm. nam & si locatio ab initio fiat ad plures annos, vere distinctis locationibus per tempora a iure permissa, nulla locatio ex his iuri contraria est. contrarium probat text. elegans in Auth. de non alienan. §. quod autem dictum est. versicu. nec illud. colla. 2. vbi si res alienari prohibita, vel concedi ad longum tempus: concedatur ad nouem annos cum pacto de renouando ad alios nouem annos, aut cum expressa renouatione ad alios annos iure permissos, finita prima locatione, tale machinamentum non tenet, nec ea locatio valet vltra tempus a iure permissum. idem in specie firmant Cynus in l. 1. C. de iure emphyteu. Alber. in l. pluribus. §. 1. ff. de verbo. oblig. in fi. Card. in d. Cle. 1. §. fin. q. vlti. Anchar. consi. 57. Lapus allegat. 12. Ias. in l. manumissiones. ff. de iust. & iur. Alex. cons. 165. lib. 2. Caro. Moli. in consuetud. Paris. §. 41. q. 8. quibus accedunt Bar. in l. Modestin. ff. de dona. Bald. in consil. 327. lib. 3. & consi. 392. lib. 5. similem cautelam reprobantes, quorum opinionem Communem esse asseuerat Alexan. in l. si filiofamilias. §. vltim. column. vlti. ff. sol. mat. quamobrem non sunt admittende conuentiones iste, quae manifeste fiunt in fraudem legis: sat etenim erit, locationem ita conuentam validam esse in tempore iure permisso, quo ad reliquum autem omnino retractabitur, & infirma locatio censebitur. Secundo, licet ab eadem constitutione improbetur locatio rerum ecclesiae vltra triennium: si tamen facta fuerit ad octo annos, valida erit quo [art. 5]ad tres priores nec in totum rescindetur: quod probatur, nam emphyteusis conuenta vltra tempus iure permissum, & si non valeat quo ad totum illud tempus a contrahentibus definitum, valet plane quo ad tempus, quod iuxta iuris legitimas sanctiones poterat definiri. Bald. in Authent. si quas ruinas. C. de sacros. ecclesia. Paul. Castrensi. in Authen. qui rem. C. eo. titul. Imol. in c. ex parte. de feud. colum. pen. Alex. in consi. 38. libr. 2. quorum opinio Communis est secundum Iaso. & Deci. in dict. Auth. qui rem. & Tiraquel. in libro 2. de retractu. parte vltim. nume. 144 & tenenda in praxi secundum Areti. in l. prima. §. sed si mihi. colum. 6. ff. de verb. obligatio. & probatur in Auth. de non alienan dis. dicto §. quod autem dictum est. versi. nec illud collati. 2. & praeterea ex eo, quod in separabilibus vtile non vitiatur per inutile. l. 1. dicto. §. sed si mihi. & in reg. vtile. de regu. iur. in 6. in summis vero, & in tempore, quoniam consistunt haec duo in quantitate numerali, separabilis est excessus, & is tantum vitiatur, remanetque dispositio valida in residuo, sicut & donatio facta absque insinuatione, & excedens quingentos aureos, non vitiatur nisi in excessu, & efficax est vsque ad summam permissam. l. sancimus. l. penul. C. de dona. Sed quod locatio in hac q. omnino nulla sit, nec quo ad tempus permissum valida censeatur, videtur expressum in d. extrauag. ambitiosae. dum subdit, locationem aliter factam nullius omnino esse roboris. Similia fere verba ponuntur in Auth. de non alienan. §. emphy. opt. tex. ad hoc in Cle. 1. der eb. ecc. vbi dicitur, nec recipienti ius aliquod adquiri. Negatiua siquidem cum dictione aliquod, etiam in qualibet minima parte verifica tur. gl. in Cle. 1. de for. com. verb. aut earum. vbi Cardi. Panormit. & Felin. in capit. pastoralis. de offic. delegat. in princ. colu. tertia. Iason in Authen. ex causa. C. de libe. preteri. columna 4. Domini. consilio 35. idem Iason in l. eum qui. columna secunda. ff. de officio eius, cui est manda. iuris. Corset. in singula. verb. pars. Bald. in capitul. primo. §. cum autem. column. secunda. de controuersi. inuestiturae. Bald. & Deci. per text. ibi in capi. quoniam. de testibus. longe lateque Andrae. Tiraquell. in l. si vnquam. C. de reuoc. donat. verb. omnia, vel partem aliquam. nu. 5. & 14. Deinde in his, quae pendent a voluntate duorum, & agitur de obligatione contrahenda, si actus non valet, vt fit: nec valebit, vt fieri potest. Bart. communiter receptus in lege 1. dicto §. si quis ita. ff. de verborum obligat. per tex. ibi. & in l. 1. §. eum qui. ff. de constit. pecun. Postremo facit, quod Roma. consi. 66. respondit probans, electionem factam ad tres annos, non valere etiam ad annum duntaxat: stante statuto, quod electio consiliariorum fiat ad annum, & non vltra, & si contra fiat, sit nulla. Sic sane in locatione rerum ecclesiae facta ad Iongum tempus, vel vltra tempus a iure permissum in totum est nulla, nec sustinetur quo ad tempus in quo fieri poterat. Bartol. & Iason in dicta Authent. qui rem. idem Iason in l. secunda. C. de iure emphyteut. numero 170. Lapus allegat. 80. Imol. in l. quod dicitur. ff. de verborum obligatio. Bald. in l. quicunque. C. de bonis, quae liber. colu. prima. Alexand. consilio 17. libro 4. Matthaeus de Afflict. decisi. 107. & inquit Aretin. in dicta l. prima. §. sed si mihi. hanc opinionem forsan veriorem esse, idem tenet Barto. Socin. inibi non obstantibus his, quae ad probationem prioris opinionis adducta fuere. Verum Carol. Molinae. in consuetudi. Parisiensi. titulo primo. §. 41. quaestion. decima. in hac dubitatione ita procedit, vt distinguat contractum emphyteuticum ad generationes conuentum, & locationem ad tempus contractam: & subdit, in priori specie veram esse Baldi, & aliorum opinionem, quam diximus Communem esse, in posteriori vero admittendam esse sententiam Bartoli. & vere omnes hi, qui priorem opinionem sequuntur, in contractu emphyteutico loquuntur, qui vltimam, partim & in emphyteutico, partim in contractu locationis, & frequentius hanc examinant controuersiam. Ratio autem discriminis inter hos contractus ea reddi poterit, quod contractus emphyteuticus, tot concessiones censetur habere, quot sunt generationes, & licet fiat in plures generationes, in effectu, & virtualiter repetitur, & renouatur concessio in qualibet generatione, argumento eorum, quae notat Bartolus in l. mortis causa capitur. ff. de donatione causa mort. idem & Alexand. in l. si mihi & Titio. ff. de verborum obligationi. Sic & in contractu feudali, si is fiat ab ecclesia, quae consueuit res dare in feudum in masculos tantum, in mares, & foeminas: licet non teneat haec conuentio quo ad foeminas, capitulo secundo. de feud. capitulo primo. §. primo. qui feuda dare possunt. remanebit valida quo ad masculos, vt existimat Bald. in cap. 1. §. 1. super verbo. consuetudo. & ibi Mart. Laud. de his, qui feud. dare possunt. Fulgosius consilio 220. lacobi. de feudis, verb. feudum. colum. vlt. quos Carol. sequitur dict. quaest. 10. At in locatione ad longum tempus non est idem: cum vna sit locatio, nec possit congrue distingui, aut diuidi sine lesione contrahentium, maxime locantis, siquidem minor est pensio in locationibus ad longum tempus, vel in perpetuum, quam quando locatur res ad sex, vel nouem annos duntaxat, vnde si locatio ad longum tempus reduceretur ad minus, & breuius sine pensionis argumento: laederetur multum ipsa ecclesia, sicuti sensit gloss. in l. si decem. ff. locat. Bart. in consil. 159. colum. vltim. Ego profecto non video inter haec duo congruam differentiae rationem: cum etiamsi fateamur in contractu emphyteusis ad tres, vel quatuor generationes: secundam ipsam generationem, item & tertiam ab ipso domino, qui rem dedit in emphyteusim, ius habere, quod Bart. notat in d. l. mortis causa capitur. scripsimus & nos in rub. de testamen. 3. part. nu. 26. vere tamen hic vnus contractus est, ex quo ius quaeritur primae, secundae, & tertiae generationibus, vnusque contractus censetur, eademque laesio dubio procul contingere potest tam locanti, quam conducenti: tam danti in emphyteusim rem aliquam, quam recipienti, ratione minoris, vel maioris pensionis: non enim sub eadem pensione annua reciperet quis emphyteusim ad vnam tantum generationem, sub qua eandem reciperet ad tertiam vsque generationem. Et ideo res ista dubia apparet. Nec obstant verba text. in dicta Clement. 1. & in d. extrauag. 1. & in d. §. emphyte. quia non referuntur ad totam concessionem, sed solum ad excessum prohibitum, cuius respectu locatio erit nullius roboris, omnino nulla, nec aliquid ex ea conducenti adquiretur: non enim ex hoc tollitur, quo minus illud, quod fit intra limites a iure permissos valeat. quod senserunt Decius in d. Authen. qui rem Alcia. in d. §. sed si mihi. nu. 20. Curt. 2. part. de feud. q. 6. Tandem, vt libere sententiam dicam, in contractu emphyteusis & locationis, existimo veriorem esse Bartol. & sequacium opinionem, vt omnino & in totum, contractus irritus iudicetur, nec sustineri possit in ea parte, quae fieri iure, & licite poterat. Et praeter ea, quae pro Bart. adduximus, quibus non est congrue responsum: hanc partem probat tex. insignis in Authent. de non alien. §. si vero etiam perpetuam. &c. colla. 2. in haec verba, Si vero etiam perpetuam quispiam emphyteusim accipere praesumpserit, quod non licet, aut temporalem quidem, non tamen secundum huius nostrae legis obseruationem, etiam sic cadat quidem de emphyteu. Hactenus Nouella constitutio, quae in poenam contractus aduersus legem conuenti, statuit accipientem statim cadere ab emphyteusi. Cadere inquam etiam ab eo iure, quod licite ei concedi potuit, alioqui non esset congrua loquendi forma, siquidem ab eo contractu, vel ab ea parte conuentionis, quae nulla est, non statuitur congrue, quod cadant contrahentes. idem comprobatur ex eodem tex. dum dixit, etiam sic cadat, quasi dixerit, cadat & in hoc casu, sicuti & in paulo ante praenotatis in §. si quis igitur. vbi in poenam scriptum est, cadat quidem mox precio, rursus, & in §. si quis autem. per donationem, inquit, & ipso, quod datum est omnino cadat. ex quibus id mihi constat, verba illa, etiam sic cadat quidem de emphyteusi, ad ipsam integram emphyteusis conuentionem referenda esse, & ad initium, & tempus contractus, ita quidem, vt accipiens emphyteusim contra constitutionis & iuris formam statim contractu omnino cadat. Quamobrem Bar. opinio mihi magis vera videtur. Non obstat huic sententiae regula illa, quod in separabilibus vtile non vitiatur per inutile, quia cum hic tractemus de vnica tantum locatione, de vnica tantum emphyteusi, non potest commode separatio fieri, non enim est ita commoda locatio pro tribus annis respectu trium annorum, sicuti pro decem vel viginti annis respectu totius tex. item in d. §. quod autem. vers. nec illud. non probat opinionem Bal. cum in eo non agatur de vnica locatione ad longum tempus, vel vltra tempus iure permissum, nec de emphyteusi concessa vltra generationem permissam, sed de pacto de renouanda locatione, vel renouanda emphyteusi finita prima generatione, aut elapso tempore a iure permisso, quod maxime differt ab hac questione: nam in illa specie remanet ipsa locatio valida reiecto pacto a iure reprobato, & in fraudem legis addito, quemadmodum in praecedenti quaestione diximus: at in praesenti dubitatione, locatio cum vnica sit, seu emphyteusis concessa vltra tempus a iure permissum, in totum vitiatur. Sed praemissa Baldi sententia, cum ea sit frequentiori calculo recepta, oportet eam intelligere veram esse, nisi ex probabilibus coniecturis appareat, locatorem, aut conductorem, non minori tempore rem illam vel locaturum, vel conducturum, quod fatentur omnes & praesertim Alex. Soci. & Alci. in d. §. sed si mihi. notat Bart. in consi. 159. col. 3. quem diminute retulit Feli. in c. cum super. de offic. deleg. col. 2. Carol. Moli. d. q. 10. nu. 46. optim. text. in l. Iuli. §. si quis colludente. ff. de actio. empt. vt puta, si emphyteuta tempore contractus ecclesiae dederit trecentos aureos, pro emphyteusi vsque ad quartam generationem, & sic vltra tempus a iure permissum. Nam vel in totum est rescindenda emphyteusis fauore recipientis, vel in totum erit valida, quod fieri non potest: quod exemplum non conuenit plane emphyteusi ecclesiasticae propter decisionem tex. in d. Auth. de non alien. §. si vero etiam perpetuam. in 2. eius parte. vbi recipiens emphyteusim ecclesiasticam vltra tempus a iure permissum, in poenam, quod dedit, amittit. commendat Areti. in l. si aliquam rem. col. 14. ff. de adquir. poss. deducens ex eo aliud, quod expressim ex contextu colligitur. Nisi iuxta aliqua causa valeat recipientem emphyteusim a poena excusare. Ex his etiam deducitur, non esse Baldi sententiam admittendam, vbi locatio vltra tempus permissum fit hac adscripta conditione, vt vnica tantum pensio pro toto tempore soluatur: hoc etenim casu omnino, & in totum vitiatur contractus, quia vnica pactio est, quae commodam temporis diuisionem non patitur, & id expressim decidit Bald. consil. 475. libro 1. quem sequitur Andraeas Tiraq. lib. 1. de retract. §. 23. gl. 1. nu. 10. quorum opinio defendi iure poterit, etiamsi teneamus Baldi & aliorum opinionem, quae Communis est. Eadem ratione si locatio facta sit ad vitam, quae minime valet in re ecclesiae, vt modo probauimus: penitus rescindetur, eritque omnino nulla, nec sustinebitur ratione trium annorum aut eius temporis, ad quod fieri iure poterat. est enim haec vnica & ex mente contrahentium indiuidua locatio, in qua non potest separatio congrua fieri eius temporis, quod permissum est, ab eo, in quo excessus adest, quod maxime est considerandum. Tertio, Extrauagans constitutio intelligenda est in rebus ecclesiae, quae quotannis coluntur, & ex eis fructus quolibet anno colliguntur, alio[art. 6]qui si res ecclesiae eius sint conditionis, vt ex eis quolibet triennio vnicus tantum fructus percipiatur, poterunt in nouem annos locari, sensit hanc interpretationem Andrae. Barb. in rubri. de reb. ecclesi. nu. 52. cui accedit quod Bald. notat in l. aedem. colum. 1. C. locat. scribens, emphyteutam priuati cessantem a solutione per triennium, non cadere emphyteusi, si ex re emphyteutica quolibet biennio vnicus fructus colligatur. est etenim tunc necessarium, quod cessetur a solutione canonis per sex annos, idem Alex. in l. diuortio. §. 1. col. vl. & ibi Ias. §. quod in anno. 3. notab. ff. sol. ma. idem Ias. in l. 2. co. 2. C. de iure emph. & in Auth. qui rem. C. de sacr. eccle. 2. col. Catelli. Cotta dictione, emphyteuta priuati. facit ad hoc opt. tex. in l. si sic. ff. quemadm. seruit. amitt. cuius Ias. in d. l. 2. meminit. n. 4. & nu. 52. & alibi solet praedicta iurisconsulti responsio ad alias quaestiones adduci, tametsi difficilem habeat intellectum. Quarto, eadem constitutio prohibens rerum ecclesiae locationem vltra triennium, ita est interpretanda, vt non tantum locatio vltra triennium non valeat, nec teneat: sed nec mandatum ad locandas res ecclesiae possit alteri concedi vltra triennium. Atque ideo si mandatum alicui detur ad locandas res ecclesiae, erit intelligendum ad triennium tantum, quo finito procurator non poterit absque noua commissione etiam in aliud triennium res ecclesiae locare. idem si mandatum expressim detur ad locandas res ecclesiae bis, ter & pluries, ad triennium tamen mandatum finitur elapso primo triennio, sicuti respondet eleganter Dec. cons. 282. dicens, alioqui fraudem posse fieri prohibitioni iuris Canonici. si quis ex mandato administrator posset habere potestatem perpetuam, vel vltra triennium ad locandas res ecclesiae. esset etenim quedam perpetua locatio, etiam si mandatarius ad triennium tantum locaret eas res, & eo finito deinde ad aliud triennium. quod existimo adnotatione dignum, & oportere ita esse ad tutiorem rerum ecclesiae administrationem, quamuis quibusdam dubium videri possit. Quinto, sunt qui huius constitutionis interpretationem examinantes asseuerent, eam per consuetudinem sublatam esse, & hanc consuetudinem validam fore. Id enim conatur probare Rochus Curtius in capitul. vltimo de consuetudin. folio paruo 51. colum. 1. & sentit Syluest. verb. Alienatio. §. 15. ego vero distinguendum esse opinor, aliud siquidem est, eam constitutionem non fuisse ab initio receptam, aliud semel receptam consuetudine fuisse sublatam. Priori etenim casu certum est, legem nullam vim obtinere, si ab initio recepta non fuerit a subditis. l. de quibus. ff. de legibus. capitu. in istis. §. leges. 4. distinct. vbi scribit Domi. leges a principe dari ea conditione & intentione, vt non aliter obligent, quam si fuerint a republica receptae: ad idem gloss. in capitu. 1. de treug. & pace. gloss. in l. rem non nouam. §. patroni. C. de iudic. & est communis opinio, nam & maxime praesumendum est, eam legem, quae a republica non recipitur, minime ei conuenire. Posteriori vero casu lex semel recepta tollitur per consuetudinem legitime prescriptam. capitul. vltim. de consuetud. & sane tunc dicitur, legem non fuisse receptam, quando principe sciente per aliquot actus contrarios excluditur: eo autem ignorante, vbi per decennium lex negligitur, & omittitur, nec vllo pacto admissa fuerit. Imol. & Feli. n. 13. in c. 1. de treug. & pace. Ias. in d. l. rem non nouam. §. Patroni. quibus praemissis constat, qualiter intelligendum sit, quod Rochus Curtius scribit. potuit nanque ea constitutio non recipi, & deinde recepta contraria tolli consuetudine, ita vt tunc ius antiquum sit obseruandum. apud Hispanos dubium est, an ei constitutioni sit derogatum: vidi etenim saepe eam adduci & tractari in aliquot controuersijs, & quandoque admissam, quandoque neglectam fuisse, proinde iudicis examinationi hoc dimittimus. Sexto, visum est quibusdam, Pauli constitutionem locationem rerum ecclesiae vltra triennium prohibuisse, ita quidem vt ipsas res prohibeat locari, non tamen fructus & reditus ecclesiasticos. Saepissime enim contingit locari non ipsos fundos, non ipsa ecclesiarum praedia, sed fructus & reditus ad aliquod beneficium pertinentes, & hanc locationem vltra triennium fieri posse quidam opinantur, nec de hac intelligendam esse Pauli prohibitionem, quod comprobatur & l. Regia 9. tit. 17. partet. & opinione Panor. cuius memini in hoc capite nu. 1. Hactenus de locatione rerum ecclesiae, cui quaestioni illa proxima est, an res ecclesiarum possint hypothecae summitti, & in pignus dari. Et ad hanc controuersiam praemittendum est, quod appellatione alienationis in materia fauorabi[art. 7]li continetur etiam hypotheca, non sic instricta & odiosa: glo. verb. Hypothecam. in l. vlt. C. de reb. alien. non alie. & ibi Cyn. Bal. & alij. Alex. cons. 29. nu. 51. lib. 7. Antoni Fanens. de pignor. 2. par. 3. memb. num. 69. Probatur prior pars in l. si pupillorum. §. si praetor. ff. de rebus eorum, vbi in prohibitione alienandi res pupillorum, quae fauorabilis est, etiam comprehenditur hypotheca: idem in alienatione rerum eccl. tex. in c. nulli. de reb. ecclesi. l. vl. paulo ante citata. Et ideo quod Bar. scribit in l. in quorum. ff. de pign. dicens, prohibitum alienare non posse rem hypothecae summitere, procedit, quando prohibitio fauorabilis est: id etiam confirmatur ex eo, quod hypotheca est actus, per quem potest facilime vera contingere alienatio iure pignoris. l. 2. & 3. ff. de distract. pignor. & ob id prohibita censetur. l. oratio. ff. de sponsa. Posterior pars constat ea ratione, quod per hypothecam non transferatur domininum, & ideo alienatio hypotheca proprie dici non potest. l. alienationis. ff. de verborum significatio. quamuis aliquot rationibus probari possit, in quacunque materia prohibita alienatione, & hypothecam prohibitam esse, quas colligere licet ex Andraea Tiraquel. lib. 1. de retractu §. 1. gloss. 14. numero. 13. & sequentib. & Alciato. in d. l. alienationis. ex his profecto constat, in prohibitione alienationis rerum ecclesiae, etiam hypothecam contineri, licet ea expressim non foret prohibita, in dicto capitulo. nulli. Cuius decisionem in hypotheca tantum speciali, non in generali procedere ex eo textu adnotarunt Abb. Barb. & Doct. in ibi. idem Abb. in capitu. 2. de precar. Deci. in l. ciuitas. ad finem. ff. si certum petat. Antoni. Fanen. de pignoribus. 2. parte. num. 10. probat tex. in Auth. de non alien. §. nos igitur. vbi gloss. expressa, verb. tradere creditoribus. specialis etenim hypotheca plus afficit rem, quam generalis: siquidem seruus specialiter hypothecae obligatus non potest manumitti, si vero generalis sit hypotheca, iure manumittitur. l. tertia. C. de seruo pigno. dat. manu. l. licet. & l. pe. ff. in quib. caus. pignus tacite. contra facit. gl. in c. quenquam. ver. plus. 23. dist. Illud vero praetermittendum non est, poenas a iure statutas contra alienantes seu obligantes hypothecae titulo res ecclesiarum, & eos in quos alienatio fit, non esse admittendas, nec locum habere ante realem ipsarum rerum traditionem: non enim dicitur res alienata, donec traditio facta fuerit. l. alienatum non proprie. ff. de verbo. significatio. quod in specie placuit Baldo in capitul. 1. §. aut si liuellario. quibus mod. feudum amitt. Saly. in l. vltim. C. de rebus alie. non alie. Iason in l. vlt. quaest. 19. C. de iure emphyt. pulchre Ferd. Loazes praesul Ilendensis in §. Dyni. ff. de legat. 1. nu. 284. quorum opinionem sequuntur eam dicentes, communem esse Antoni. Fanens. de pignorib. 2. part. membro 3. numer. 78. & Tiraq. lib. 1. de retract. §. 1. glo. 2. n. 41. tametsi ipsa verbalis alienatio etiam absque traditione, a canonib. prohibita sit, & ideo nulla censeri debeat. Caeterum, res ecclesiarum tradi in pignus iure prohibitum est, & nihilominus distinguere oportet inter res ecclesiarum, quae non deputantur ad altaris ministerium, nec ad cultus diuini ce[art. 8]lebrationem, vt domus, prata, vineae & similia: & res, quae ministerio & cultui diuino sunt destinatae, sicuti sunt vasa, vestimenta, calices & alia altarium ornamenta. Priores res alienari possunt, & pignori obligari ob vtilitatem ecclesiae, praemissa canonica solennitate: at posterioris classis res non aliter alienandae sunt, nec in pignus tradendae, quam ex summa necessitate, ita quod non erit quaelibet necessitas sufficiens ex mente gloss. & Doctor. in capitulo 1. de pignori. vbi hoc adnotarunt expressim Imola. & Barba. imo & ex summa necessitate prius alienatio incipienda est ab his rebus, quae tantum sunt benedictae, non ab his, quae sunt consecratae, quod sentiunt inibi Ioan. Andrae. & Imo. & esse hanc distinctionem communem fatetur Ripa in l. obligatione. columna penultim. ff. de pignori. alioqui res ecclesiarum non sunt dandae in pignus laicis. text. in dicto c. 1. nec clericis. gl. in Cle. si beneficiorum. de decimis. ad finem: vbi est opti. tex. & notat Ripa in d. l. obligat. colu. pen. Causa vero praecipua ad alienationem rerum ecclesiae, etiam earum, quae ministerio diuini cultus destinantur, & vt in pignus hae dari possint, ea est, ad subueniendum pauperibus, ne frigore seu fame pereant, & ad redemptionem captiuorum. l. sancimus nemini. C. de sacrosanct. eccle. cap. sicut omnino. ca. aurum. capit. Gloria episcopi. 12. q. 2. non tantum ad alendos proprios parochianos. glo. in d. c. 1. de pignorib. sed & ad exterorum alimenta & redemptionem. gl. communiter recepta in d. cap. sicut omnino. & Rip. in d. l. obligatione. num. 54. Simulachra etenim viuentia Dei excolunt & exornant, qui largitione erga pauperes vtuntur authore Lactantio Firmiano libro 6. cap. 13. laudatur diuus Augustin. a Possidonio in eius vita. cap. 24. quod vasa dominica frangi & conflari iubebat propter captiuos, & quam plurimos indigentes, quibus ea dispensabat. quod idem author diuum Ambrosium fecisse commemorat. & id constat lib. 2. de officijs. c. 28. a quo Gratianus deduxit canonem illum: aurum habet ecclesia. Hieronymus de vita clericorum ad Nepotianum, inquit: Multi aedificant parietes & columnas ecclesiae substruunt, marmora nitent, auro splendent laquearia, gemmis altare distinguitur, & ministrorum Christi nulla electio est. idem dixerat paulo ante: Gloria episcopi est, pauperum opibus prouidere, ignominia omnium sacerdotum est, proprijs studere diuitijs. Haec sane & alia descripsit Gratianus ex Hierony. in d. ca. Gloria. quo in loco manifestum est & enorme vitium, dum legitur absurdo prorsus sensu, columnas ecclesiae subtrahunt: etiam si interpretes id vitium frigidis glossematis conentur dissimulare. Idem Hieronymus ad Demetriadem. Alij, inquit, aedificent ecclesias, vestiant parietes marmorum crustis, columnarum moles aduehant, earumque deaurent capita preciosum ornatum non sentientia, ebore, argentoque valuas, & gemmis aurata distinguant altaria. Non reprehendo, non abnuo. Subdit idem author. Sed tibi aliud propositum est: Christum vestire in pauperib. visitare in languentib. pascere in esurientib. suscipere in his, qui tecto indigent. Hactenus ad Demetriadem. idem ad Rusticum Monachum inquit. Sanctus Exuperius Tholosae episcopus viduae Saraptensis imitator esuriens pascit alios, & ore pallente ieiunijs, fame torquetur alienam omnemque substantiam Christi viscerib. erogauit. Nihil illo ditius, qui corpus Domini canistro vimineo, sanguinem portat in vitro. quib. profecto verbis diuus Hieronymus tantopere laudat episcopum, qui sacra vasa in pauperum erogarit alimenta, & templum Dei spoliarit, ne deesset pauperib. id vero caute est accipiendum, & ita quidem, vt tunc demum hoc fiat, cum maxima & ingenti necessitate & inopia pauperes premantur, siquidem non licet vasa & ornamenta sacra vendere aut pignori dare, vt subueniatur cuicunque pauperum necessitati, quod authore Theophylacto super Marcum docuit Christus Iesus, dum aegre tulit, apostolos molestos fuisse mulieri preciosissimo vnguento eius corpus vnguenti, ex eo quod maiorem haberent curam pauperibus subueniendi, quam colendi verum Christi corpus, & quod ei cultus exhiberetur. Igitur non oportet, nec permissum est, nec decet, vasa & ornamenta ad cultum diuinum necessaria temere vendi, aut pignori dari, vt pauperib. subueniatur, nisi vel ipsa vasa nimis essent preciosa, & posset pauperum inopia simul & cultus diuinus honeste, ac decore ex eorum precio tolli, atque exhiberi, vel pauperes extrema vrgerentur fame & necessitate. quod praelatorum arbitrio est relinquendum. Quid autem respondendum erit de his, qui vel propria culpa, luxuria & prauis moribus, vel propter crimen in paupertatem & inopiam in[art. 9]ciderunt, atque ideo carceribus publicis inclusi famem, quod aiunt, Saguntinam patiuntur, aut vinculis grauissimis & perpetuis opprimuntur, non habentes vnde haec tormenta redimere valeant, an pro his redimendis possunt res ecclesiarum alienari, aut dari in pignus? Et videtur his non esse subueniendum, qui eorum culpa & vitio in paupertatem inciderunt, in aliamue necessitatem. l. bona fides. ff. depositi. capitu. ex parte. de consuetu. l. etiam. §. licet. ff. soluto matrimo. l. vltim. §. vl. ff. de his, quae in frau. cred. l. penultim. ff. de iure dot. quibus decisionibus diligenter consideratis hoc probari & persuaderi potest. His accedit, quod cum eques quidam ingens patrimonium per luxum ac libidinem absorbuisset, atque insuper magnam aeris alieni vim contraxisset, quibusdam pro eo inter cedentibus apud Alfonsum Arragoniae Regem, ne saltem quae debebat, corpore luere cogeretur, vtque ei subueniret: Rex ipse respondit, si tantam pecuniam, vel in sui Regis obsequium, vel patriae commodis, vel subleuandis propinquis impendisset, audirem vtique. Nunc quoniam tantas opes impendit corpori, par est vt luat corpore. Haec Alfonsus Rex sapientissimus authore Antonio Panormitano in eius Apophthegmatis. Quam obrem non omnino pium est, & fortasse impium, res ecclesiarum vendere, & pignori dare ad subueniendum his, qui in paupertatem & carceres ob propria scelera & luxuriam inciderunt. idem probat glo. in capit. quae in ecclesiarum. de consti. verb. ad inopiam, quam Doct. ibi sequuntur communiter. Contrariam sententiam asserit glo. in c. sacrorum. 12. q. 2. probans, res ecclesiae alienare posse ad alendos pauperes, etiam eos, qui in paupertatem propria culpa inciderunt. item & ad redemptionem eorum, qui ob crimina carcerib. publicis opprimuntur. Commendat Bald. in l. illud. in princi. C. de sacrosanct. eccle. Campeci. 3. parte de dote. q. 12. sequuntur & eam Alex. in l. quamuis. ff. solu. mat. col. 2. Deci. in c. pastoralis. §. verum de appellatio. col. 3. Ananias & Felin. in c. significauit. de Iudae. idem Feli. nu. 67. & Deci. col. penultim. in c. quae in ecclesiarum. de consti. Ioan. Lupi in rub. de dona. §. 78. nu. 30. quorum opinio communis est, apud me tamen dubia, & ideo distinctius intelligenda, aliquot praenotatis ad huius quaestionis expeditiorem intellectum. Primum, ego fateor, nec arbitor negari posse: quoties quis constitutus sit in paupertate, ita vt fame periturus sit, nisi ei subuentum fuerit, Eleemosynam ei exhibendam esse, bonaque ecclesiarum ad eius alimenta vendi licite posse, etiam si is in eam paupertatem propria culpa, luxuria, prauisque moribus deuenerit, ca. pasce. 88. dist. tradit Deci. in d. §. verum. atque ita poterit communis sententia procedere. Secundo, illud est adnotandum, priuilegia iure concessa his, qui inopia & paupertate laborant, non competere his, qui data opera, ex culpa ad casum paupertatis ordinata & praemeditata, vt priuilegijs vterentur, in paupertatem inciderint. text. insignis in dicta l. penul. ff. de iure dot. quo decisum est, socero non competere aduersus generum priuilegium, ne conueniatur vltra quam facere possit, vbi soceri ipse specie futurae dotis induxerit generum, & cum sciret se praestare dotem non posse, id egerit, vt genero insi diaretur. cuius responsi meminere ad hanc rem Paulus Castrens. eleganter in l. etiam. §. vlti. & in l. rei iudica. §. fin. ff. solut. matrimo. Alex. & Ias. in l. non tantum. ad finem. & Ias. in l. sicut autem. ff. dere iudica. 2. col. idem Ias. in princ. de actio. nu. 88. optimus tex. in d. l. vl. §. vlt. ff. quae in fraudem credi. & in d. l. etiam. §. licet. & id omnes passim fatentur. Tertio, est in eadem quaestione non omittendum, priuilegia concessa a iure his, qui inopia & egestate opprimuntur, non esse seruanda, quoties alteri fit praeiudicium, si pauperes & inopes in eum statum ob scelera & culpam propriam deuenerint. glo. & Doct. praesertim Abb. & Felin. in dicto c. quae in ecclesiarum. Iason in Authen. res quae. num. 20. & Curti. Iunior. nume. 32. qui hanc opinionem fatentur communem esse, ex ea deducentes, prohibitum ex causa fideicommissi expressi, vel taciti rem aliquam alienare, non posse eam vendere ad hoc, vt ex eius precio a carcere publico, & a publica condemnatione liberetur, etiam si ob paupertatem non possit aliunde condemnationem & poenam soluere, quod praeter Iason. & Curti. tenent ibi Salicet. Angel. & Paul. Castrens. item Roma. Imol. & Angel. in l. Marcellus. §. res quae. ff. ad Trebellia. Alexand. in consilio 23. numero 14. libro 1. quorum opinio Communis est secundum Ias. & Curti. in dict. Authent. res quae. Ioan. Crot. colum. 18. & Ferdi. Ilerdensem num. 363. in l. filiusfamilias. §. diui. ff. de legat. 1. & hoc ipsum testator sensisse, & voluisse manifestum est, ne alioqui consentiamus, res subiectas restitutioni, & alienari prohibitas, posse ob crimina & scelera fideicommissarij alienari, & licet Fulgo. in dict. Authent. res quae. Alexan. in l. quamuis. col. 2. ff. solu. matri. & in d. §. res quae. col. 1. Carol. Moli. dicto consil. 23. Ferdi. Ilerdens. dicto num. 363. in filio & descendentib. testatoris responderint contrarium, ego eorum sententiam opinor maxime refragari testatoris voluntati, qui ideo rem alienari prohibuit, ne ea esset criminibus, luxuriae & vitijs successorum obnoxia. Fateor tamen has res alienari posse ad subueniendum necessitati haeredum & successorum, ne hi fame pereant, vtque a captiuitate redimantur, Bar. in l. quemadmodum. 2. col. C. de agricol. & censit. lib. 11. Alex. in d. §. diui. 6. col. & Doct. communiter in d. Auth. res quae. & Io. Lupi. in rubr. de dona. §. 16. nu. 6. & 9. atque ita extenditur decisio Imperatoris in dict. Authen. res quae. quibus illud addiderim, Fulgosij opinionem, cuius modo memini, aduersus communem, & magis receptam sententiam proponi. Nam cum doct. tractauerint de interpretatione text. in dict. Authen. res quae. & ea in filijs & descendentibus testatoris loquatur, satis constat, eorum opinionem etiam in filio testatoris intelligendam esse. Nihilominus alienatio rei prohibitae alienari facta, vt redimatur possessor a carceribus publicis, quibus captus ob scelera detinetur, viuente ipso possessore, qui alienauit, sustinebitur, nec rescindi poterit. ex l. peto. §. praedium. ff. de legat. 2. l. Statius Florus. §. Cornelio foelici. ff. de iure fisci. quod in hac specie Ferdi. Ilerdensis verum esse censet in d. §. diui. num. 367. Quarto, & si pium & licitum existimem, res ecclesiarum vendi ad subleuandam famem eorum, qui etiam ob crimina publicis carceribus detinentur: non tamen possum mihi persuadere, id licere ad soluendam poenam ipsorum delinquentium, vt a carceribus, quibus iuste opprimuntur, liberentur & redimantur. Haec etenim punitio iusta est, & reipublicae conueniens, igitur non expedit, res ecclesiarum alienari & vendi ad euitandam iustam hanc punitionem, nec contrarium alicubi in iure, ni fallor, vrgenter & vere probabitur: imo pro redimendis a carceribus his, qui ob aes alienum & debita inibi detinentur, arbitor non esse temere alienandas res ecclesiarum, nisi debitores ipsi eorum parentes, vel filij, ex ea carcerum oppressione fame alioqui perierint, in eoque sint periculo constituti, vt ni a carceribus liberentur, fame sint perituri, a qua ob eorum industriam, artem & laborem a carceribus soluti, verosimili coniectura liberabuntur. qua in re omnino praelatorum arbitria praeuio diligenti examine sunt exhibenda. Ex quibus omnibus, si mature considerentur sanctorum patrum canones & decreta, manifesti iuris est, non esse permittendam rerum ecclesiae alienationem, nec pignoris dationem, vt ex pecunia & precio a triremibus redimantur hi, qui in id opus publicum ob crimina damnati fuere. # 17 ARGVMENT. CAP. XVII. Quo pacto & forma, res ecclesiarum possint dari in emphyteusim. SVMMARIVM. -  1 Quae solennitas sit necessaria in alienatione rerum ecclesiae, & inibi intellectus capitul. sine exceptione 12. quaest. 2. -  2 Non est satis, formam in alienatione rerum ecclesiae seruatam fuisse, nisi & alienatio facta fuerit ex causa a iure permissa. -  3 Vbi alienatio rerum ecclesiae fit pro satisfaciendis mutuatis ecclesiae pecunijs, oportet probari, pecuniam versam fuisse in ecclesiae vtilitatem. -  4 Res ecclesiarum possunt dari in emphyteusim ea solennitate, quae moribus & consuetudine in hisce contractibus recepta fuerit. -  5 Emphyteusis ecclesiastica an transeat in haeredes extraneos, & an egrediatur tertiam generationem. -  6 Qualiter interpretanda sit emphyteusis ecclesiastica, cuius origo non constat, nec de eius conditionibus apparet. CAPVT XVII. QVMVIS Pauli Secundi constitutione locatio rerum ecclesiae, vltra triennium prohibita sit, eadem tamen permissum est, ecclesiarum res dari in emphyteusim ea forma & pacto, quo concedi consueuerint & iure permissum sit: ideo examinare oportet, quonam modo a canonibus antiquis, iurisque ciuilis legitimis sanctionibus statutum sit, posse res ecclesiarum dari in emphyteusim. Cui quidem quaestioni praemittendum est, in alienatione re[art. 1]rum ecclesiae eam adhibendam esse solennitatem, vt praeter praelati consensum, & authoritatem ipsius capituli praemisso tractatu consensus itidem accedat. text. est celebris in c. sine exceptione. 12. q. 2. qui a Gratiano tribuitur, & adscribitur Leoni Papae in epistola ad vniuersos episcopos per Siciliam constitutos, quae quarta est inter Leonis Epistolas, & tamen inibi, nec aliquo diui Leonis epistolarum loco, ni fallor, nulla huius canonis mentio fit. Sed idem probatur in c. 1. & 2. de rebus eccles. non alienandi n. 6. cap. 1. & capitu. tua. de his, quae fiunt a praelat. quibus in locis commemoratio tractatus iuxta numerum singularem fit, vt hinc liceat colligere, non esse necessarios tres tractatus, sed tantum vnicum sufficere, quod adnotarunt glo. & Doctor. communiter in dicto capitu. 1. verb. tractatus. Specul. tit. de locato. §. sequitur. versic. scias. Laurent. a Rodulphis in dicto ca. sine exceptione. quest. 5. asseuerantes admodum esse vtile, quod ter hac de re praemittatur tractatus, atque ita consuetudine obtentum est plerisque in locis: que quidem solennitas necessaria est in alienandis rebus ecclesiae cathedralis & episcopalis. item & in alienandis rebus ecclesiae inferioris, quoties alienatio per episcopum fit: requiritur etenim consensus capituli cathedralis ecclesiae: at si alienatio fiat per ipsius ecclesiae rectores, & authoritatem episcopi requirant, ea sola sufficiens est absque consensu & tractatu capituli cathedralis ecclesiae. textus optimus in Clemen. 1. de reb. eccles. ad vltimam distinctionis partem. Prima vero probatur in c. 1. de reb. eccl. in 6. & in c. 1. &c. tua. de his quae fiunta prael. notant resolutionem hanc Ab. in ca. 1. de his que fiunt a prelat. & ibi Imol. col. vlt. & in c. 2. col. 3. eod. tit. quam & vsus recepit secundum Franc. in c. 1. col. 8. de rebus eccle. in 6. & Lauren. in d. ca. sine exceptione. q. 13. & licet Inno. in c. 2. de transact. requirat hanc authoritatem episcopi in modum decreti. gl. tamen, quam ibi sequuntur Ioan. And. Domi. & Franc. in d. ca. 1. verb. tractatus. vbi etiam ipse Innoc. Panor. & alij in d. cap. 2. consensum tantum sufficere existimant praemissa causae cognitione praestitum. quod notandum est propter differentias, quae inter consensum & decretum passim a Doctoribus traduntur in l. si quis mihi bona. §. iussum. ff. de acquir. haered. Illud profecto est prae caeteris considerandum, in [art. 2]alienandis rebus ecclesiae non esse satis, formam & solennitatem exacte seruari, nisi & alienatio fiat in aliquo ex casibus, aut aliqua ex causis a iure permissis, quarum meminit glos. in summa. 12. quaest. 2. in prin. vtrunque etenim necessarium est, vt valida sit alienatio, quod probatur in capitu. 2. de reb. eccles. in 6. dum dicit, forma & casib. a iure expressis. & id in d. specie adnotarunt inibi Ioan Andr. & Doct. gl. in c. 1. de in integ. restitut. & in dicto cap. nulli. vbi Abb. & idem in cap. 2. de donat. Anton. Imol. & Abb. in dicto c. 1. Feli. col. 1. & Deci. 3. in ca. quae in ecclesiarum. de constitut. quorum opinionem sequuntur eam existimantes esse communem. Cardi. in cap. 1. colum. 3. de deposit. Domi. cons. 48. Socin. consi. 52. lib. 4. colum. 2. Soc. in consi. 15. lib. 1. nu. 26. Abb. item in d. c. 1. Deci. consilio 142. nu. 4. Chassanae. in consil. Burg. rubric. 9. §. 9. num. 12. & Anton. Burgensis in c. cum dilecti. col. 2. de empt. & vendi. quae plurimum coadiuuatur ex text. in d. Clemen. 1. de reb. eccles. disputat tamen hac de re late Lauren. a Rodulphis in dicto ca. sine exceptione quaest. 3. Nam quod alienatio facta adhibita & seruata iuris solennitate, etiam extra causam a iure permissam valida sit, licet ecclesia possit restitutionem petere, asserunt Hostiens. in summa de reb. ecclesi. §. 3. in sin. glo. in summa. 12. quaest. 2. & in d. cap. sine exceptione. quibus suffragatur tex. in dicto c. 1. de in integ. resti. qui probat, ecclesiam posse petere restitutionem in integrum, etiam si alienatio facta sit seruata forma canonum. & tamen si contractus nullus esset, minime conueniret in integrum restitutio. vnde sequitur contractum validum & firmum esse: cui considerationi responderi poterit, alienationem rerum ecclesie in ea specie factam seruata solennitate, etiam factam fuisse ex causa a iure permissa: & nihilominus potuisse ecclesiam laedi in precio & alijs contractus conditionibus, atque ideo ei competere beneficium restitutionis in integrum. Quam ob rem opinio communis verior est, quam & Antoni. Corset. sequitur in singul. verb. Alienatio. Sed & opinio posterior potest procedere & iure defendi, quando tempore alienationis causa a iure expressa aderat iuxta opinionem & existimationem contrahentium, licet non vere, & sic quamuis apparebat, vere non existebat: nam tunc valida est mero iure alienatio. glo. in capitul. ad nostram. de reb. ecclesi. verb. enorme. cuius ad hoc ipsum meminere Feli. in d. c. quae in ecclesiarum. col. 1. & Anto. Burg. in dicto c. cum dilecti. etiam si ipse asseueret, primum omnium se illam glo. citasse. Idem tenet Imol. in d. c. 1. de in integ. restitu. & in c. cum apostolica. de his quae fiunt a praelat. 4. colum. aptius sane defenditur opinio contra communem eo casu, quo non constat, alienationem factam fuisse extra causam licitam & iure permissam, quia in dubio vbi in alienatione seruata fuerit forma, presumitur eam ex causa licita & permissa factam fuisse, quemadmodum voluere Bald. 2. col. & Ias. numer. 8. in capit. 1. qui feud. dar. pos. post glo. in Authen. hoc ius porrectum. C. de sacros. eccles. quam ad hoc Socin. allegat dicto consilio 15. numero 28. libro 1. idem sensit Laurent. de Rodulphis in d. c. sine exceptione. quaestio. 3. Ecclesia vero probare poterit, alienationem factam fuisse absque causa iure permissa, quod omnes fatentur: siquidem & si propter formae & solemnitatis vim, praesumenda sit causa, haec praesumptio contrariam probationem optime admittit. quo fit, vt non satis congrue, nec vere & iuste communem sententiam Anton. Burgensis conetur reprobare ex eo, quod propter formam & solennitatem praesumatur causam iustam & iure permissam, alienationem licitam fecisse, & validam omnino. Nam id verum est ex quadam iuris praesumptione, & ideo contrarium probari ab ecclesia poterit, quod est omnino aduertendum. Caeterum, etiam si verum sit, praesumendam esse causam vtilem & iure permissam in alienatione rerum ecclesiae, quae facta fuerit seruata forma canonis, tamen vbi alienatio fit pro satis facien[art. 3]dis debitis ecclesiae, & pro aeris alieni solutione, non praesumitur causae iusticia, sed oportet probari, pecuniam debitam versam fuisse in vtilitatem ecclesiae, & in eius commodum expensam esse, alioqui alienatio rerum immobilium non tenet, secundum Innoc. Cardin. 2. quaestio. Abb. & Imol. numero 14. & 17. in capitul. primo. de deposit. Innocent. & Abb. in capit. quod quibusdam. de fideiuss. & probatur in Auth. de alienatio. & emphy. versi. his vero omnib. praecedentibus, & apertius in Graeca & Latina Haloandri nouella centesima vigesima, ex quibus & versi. & is creditor hic intelligatur, deducitur, oportere, quod emptor rerum ecclesiae venditarum pro satisfaciendis mutuis, probet precium expensum esse in vtilitatem ecclesiae: nempe pro solutione pecuniae, quae mutuo accepta fuerat: & itidem versa in commodum ecclesiae. id euidentius constat, ex eo, quod ex contractu mutui ecclesia non teneatur, nisi probetur versio in eius vtilitatem. text. in d. Authen. hoc ius porrectum. vbi Bald. in fine. Innocen. Imol. numero 14. & Doct. communiter in dicto capitul. 1. de deposit. tex. in c. 2. §. hoc ius porrectum. x. quaestio. 2. Regia l. 3. ti. 1. par. 5. quae expressim in ecclesia & ciuitate loquitur. facit l. ciuitas. vbi Doct. ff. si certum petat. l. 1. C. si aduers. credit. l. 3. C. quand. ex fact. tut. sed & hoc verum est, vbi mutuum datur administratori ecclesiae, vel ciuitatis, praelato inquam, oeconomo, aut rectori etiam nomine ecclesiae: quod si mutuum detur praelato & capitulo, decurionibus & praesidi, tunc non est necessarium probari, eam pecuniam expensam esse ad ecclesiae, vel ciuitatis vtilitatem. Azo. & gloss. in dicta Authentic. hoc ius porrectum ad finem. & ibi Bartol. Cardina. in dicto capitul. 1. de deposit. 2. quaestio. glos. in dicto c. quod quibusdam. & est communis opinio secundum Praeposit. in dicto §. hoc ius porrectum. numer. 16. idem tenet Bartol. in dicta l. ciuitas. cuius opinio vera est secundum Iason. ibi, & communis secundum Alciat. & eam sequuntur Fulgo. & Roma. Pau. Aretin. ibidem quibus suffragatur gl. in Rub. C. quae sit longa consuet. ex quo si isthaec opinio vera est, apparet manifeste intelligendam esse Innocen. Car. Abb. & Imol. sententiam in d. ca. 1. de deposito. cuius in hoc versi. Caeterum statim in initio memini, iuxta hanc Bar. distinctionem, verum quia haec Bar. distinctio non omnino, nec absque controuersia recipitur, tutius erit, mutuam pecuniam ab ecclesia recipi praemissis tractatibus, & solennitate, quae necessaria est ad rerum ecclesiae alienationem: hoc etenim casu praesumendum est, mutuatam ecclesiae pecuniam in eius commodum conuersam fuisse. Extra hunc casum si pecunia mutuetur prelato & capitulo, etiam si vera sit opinio Bart. ecclesia agere poterit, & vti beneficio restitutionis in integrum, & praesumetur laesio enormis, nisi probata fuerit conuersio in ipsius ecclesiae vtilitatem, sicuti colligitur ex Cyno in dicta Authentic. hoc ius porrectum. Alexand. in d. l. ciuitas. 3. col. Imol. in dict. cap. 1. de deposit. numer. 17. & ibi Barba. num. 5. Qualiter autem probetur, pecuniam mutuatam ecclesiae vel ciuitati expensam fuisse in ipsius vtilitatem, tradunt Doctor. in dicto c. 1. de deposit. gloss. in dict. Authen. hoc ius porrectum. Abb. in capitu. 1. de solution. gloss. in Authen. de alienat. & emphyteus. §. si vero quis. Alexan. in dicta l. ciuitas. colum. 3. & ibi Ias. colum. vlti. Abb. in c. quod quibusdam. de fideiuss. Ripa. in l. is qui bona. nu. 11. ff. de pigno. & Doct. per tex. ibi in l. vl. ff. de exerci. His tandem praemissis, ad quaestionis resolutionem aliquot exponam conclusiones, quarum Prima sit: Res ecclesiae consueta dari in emphy[art. 4]teusim potest in emphyteusim concedi ea solennitate, qua dari consueuerit: text. in capitu. 2. de feudis, quem ita Docto. communiter interpretantur. Calderin. consi. vlt. de consuetud. Curtius Iunior 2. parte de feud. quaestio. 3. Carolus Ruynus consi. 41. num. 38. lib. 1. notatur in ca. vt super. de reb. ecclesi. non alienan. & licet solennitas a canonibus requisita in alienandis rebus ecclesiarum non possit consuetudine remitti. gl. communiter recepta in cap. cum causa. de re iudi. Abb. Imol. & Doct. in c. nulli. de reb. eccle. Lauren. de Rodulphis in d. c. sine exceptione. q. 4. & quaest. 16. Rochus Cur. in c. vlt. de consuet. fol. paruo. 48. colum. 1. fatentur hanc opinionem communem esse. idem Lauren. in disputatione, quam ponit post capit. sine exceptione. colum. penultima. & Chassan. in consuetud. Burgund. rubr. 9. §. 9. numero 32. textus optimus in capi. 1. de consuetud. id verum est, quo ad alienationem propriam & perpetuam, ex qua vtile & directum dominium transferatur, secus vero in datione rerum ecclesiasticarum ad emphyteusim, vel feudum, quemadmodum ex hac 1. conclusione deducitur. Secunda conclusio. Quoties res ecclesiae datur in emphyteusim absque canonica solennitate iuxta consuetudinem, etiamsi expressim detur pro haeredibus, & simpliciter, non transit in haeredes extraneos, nec vltra tertiam generationem. tex. in Auth. de non alienand. §. emphyteu[art. 5]sim. glo. Bart. & Doctor. in l. etiam. ff. solut. matrimo. vbi late Alexan. idem Alex. in l. si patroni. colum. 5. ff. ad Trebel. Antonin. Imol. Abb. nume. 29. Felin. numer. 27. Deci. nume. 48. in c. in praesentia. de probationi. e quibus Alex. & Deci. fatentur, hanc opinionem Communem esse. idem testantur Imo. in l. ex facto. §. vlt. ff. ad Trebelli. & Ludouic. Gozadin. consil. 39. numer. 6. Nec obstat tex. in Authen. de alienati. & emphyteu. §. licentiam. quo probatur, posse res ecclesiae dari in emphyteusim perpetuam. id etenim intelligitur iuxta formam tex. in dicto §. emphyteusim. vt perpetua intelligatur ad tertiam vsque generationem, atque ita Gozadi. respondet. §. licentiam. cui & aliter respondere conantur Abb. Deci. & hi, qui huic secundae conclusioni subscripsere. quod apparebit ex his, quae statim trademus. intellectus autem Gozadini constat ex Albe. in prooemio. C. verb. perpetui. & Cremensi. singul. 15. Tertia conclusio. Res ecclesiae praemissa causa, & canonica solennitate ad veram alienationem necessariis, poterit dari in emphyteusim perpetuam, & ea conditione, vt ad extraneos haeredes transeat, nam si eo casu poterat res omnino alienari, nimirum, si possit in hanc emphyteusim concedi Antoni. Imol. Felin. nume. 27. Deci. numer. 48. in dicto c. in praesentia. Alexand. in dict. l. etiam. Barto. in Authent. perpetua. C. de sacros. eccl. gl. in Auth. de non alie. §. alientionis. Corne. consi. 13. lib. 3. & Ludo. Gozad. consi. 39. colum. 1. & nume. 12. Imol. in l. quod dicitur. num. 8. & 10. ff. de verb. oblig. atque ita poterit aliter adsumi, & intelligi text. in dicto §. licentiam. eritque ista conclusio facilior, si sequens iure probetur. Quarta conclusio. Res ecclesiae data simpliciter pro haeredibus & perpetuo in emhyteusim, seruatis tamen his, quae ad veram alienationem iure requiruntur, etiam ad haeredes extraneos, & perpetuo defertur, siquidem sub eadem forma res illa poterat perpetuo, & in extraneos alienari, & ideo videtur, rem istam ita simpliciter datam ad emphyteusim, perpetuo haeredibus, etiam extraneis competere, quod maxime est adnotatione dignum, ac deducitur ex dicto §. licentiam. & idem voluerunt Abb. numero 29. Antoni. Imol. Felin. numero 27. Deci. numero 48. in dicto c. in praesentia. Alexand. in dict. lege etiam. Gozadinus consilio 86. numer. 22. idem tenent hanc dicentes esse Communem opinionem Christophor. Porc. in §. adeo. Institut. de locat. & Curtius Iunior consil. 4. colum. 1. & licet gl. Bart. & alij in dict. l. etiam. tenuerint, emphyteusim ecclesiasticam simpliciter constitutam non transire ad haeredes extraneos, etiamsi accepta, & data sit pro haeredibus, quorum opinionem esse Communem testantur hi, quorum memini in prima conclusione. & Gozadin. consil. 75. nume. 9. ea tamen opinio, vt superius diximus, procedit, quando emphyteusis ecclesiastica constituitur ea forma, qua res ecclesiae locari, & dari in emphyteusim solent absque solennitate canonica secus vero, si detur res ecclesiae in emphyteusim seruata forma, & solennitate, quae ad veram alienationem requiritur: nam tunc potest expresse dari cum pacto, quod perpetua sit, & ad haeredes extraneos transeat, imo simpliciter pro haeredibus data ad extraneos heredes pertinet, sicuti praeter alios resoluit Praepositus in c. perpetua. 10. quaestion. 2. & Parisius dicens, hanc resolutionem esse Communem in consi. 85. lib. 4. nume. 17. & sequentibus. Quin etsi emphyteusis ecclesiastica detur ea solennitate, qua dari consueuerit, quandoque etiam ad extraneos haeredes transit, nempe si data sit pro haeredibus quibuscunque. Bal. in c. Imperialem. de prohibi. feud. alien. per Freder. col. 7. idem in l. 1. quaest. 34. ff. de rerum diuisi. Deci. consi. 208. colum. 2. Bald. in l. cum virum. col. vltim. C. de fideicommiss. & est Communis opinio secundum Curtium Iuniorem consilio 3. colu. vlt. & Ripam in l. ex facto. §. vltim. ff. ad Treb. nu. 16. Curtium item Iuniorem consi. 1. col. 2. nume. 1. idem si dictum sit pro omnibus haeredibus, notatur in d. c. in praesentia. & per Gozadin. consil. 59. nu. 15. colligitur ex Bart. & alijs in d. l. etiam. Quin & idem dicendum erit, si dictum sit in contractu, pro te, & haeredibus, & quibus dederis, vt tradunt Curt. d. consi. 4 col. 2. & Paul. Parisi. cons. 71. lib. 3. nume. 44. passimque a Doctor. nominatim aliquot verba referuntur, que contractibus adscripta operantur, vt emphyteusis ecclesiastica etiam ad extraneos haeredes transeat. dubium tamen esse poterit, an vbi vel expresse, vel tacite in extraneos haeredes data fuerit emphyteusis, requiratur canonica solennitas, nam Gozadin. consi. 39. nume. 12. vtrunque requirit, solennitatem, scilicet, canonicam, & quod expressim, vel verbis id tacite significantibus emphyteusis in extraneos detur, vt eis competat. Quod non est omnino expeditum, siquidem emphyteusis ecclesiastica data absque ea solennitate, quae ad veram alienationem requiritur, ad haeredes extraneos minime pertinet, & tertiam generationem non egreditur. d. §. emphyteusim. gloss. & Docto. in d. l. etiam. qui fatentur, hoc verum esse, nisi actum sit expresse, vel tacite, quod ad extraneos haeredes deueniat. igitur hi Doct. sentiunt, posse expressim dari emphyteusim ecclesiasticam eo pacto, vt extraneis etiam haeredibus deferatur, modo seruetur forma, & consueta solennitas, qua in re plurimum consuetudini tribuendum est. Quod si ecclesiastica emphyteusis detur seruata solennitate ad veram alienationem requisita: haec, ni fallor, si simpliciter concessa fuerit pro haeredibus, ad extraneos etiam pertinebit, quamuis fatear, tutiorem esse eam opinionem, quae probat, & asserit, tunc haeredibus extraneis non deferri emphyteusim, nisi id expressum fuerit, aut verbis generalibus significatum. Ex his apparet intellectus ad text. in c. ad aures. de reb. eccl. & in c. nulli. eod. ti. gl. in §. adeo. Insti. de locat. vbi quandoque in reb. ecclesiae permissa videtur emphyteusis, & ea perpetua: quandoque omnino prohibita, aut saltem quibusdam limitibus, & conditionibus restricta. Hinc apparet Bald. in c. vlti. de feud. dat. in vicem [art. 6]legis commissoriae. num. 2. recte hanc quaestionem intellexisse, dum is scribit, emphyteusim rei ecclesiae per legitimi temporis vsucapionem adquisitam, eam habere conditionem, & qualitatem, vt nec ad haeredes extraneos transeat, nec perpetua sit, imo tantum ad tertiam vsque generationem duret. praescriptio etenim eam naturam sequitur, quam res ipsa generaliter, & proprie habet. Emphyteusis vero ecclesiastica ex propria vi, & natura, nec ad haeredes extraneos transit, nec vltra tertiam generationem extenditur. d. §. emphyteusis. Huic sententiae Baldi accedit Iason in l. 2. nume. 160. C. de iure emphyteusi. Quinta conclusio. Emphyteusis ecclesiastica simpliciter data alicui, nulla nec filiorum, nec haeredum facta mentione, ad filios, & nepotes accipientis transit. text. in d. §. emphyteusim. sub Nouella de non alienandis, nisi aliud consuetudine, & moribus obtentum fuerit. idque Bald. fatetur in d. c. vltim. & idem Bald. in Specul. ti. de locato. 2. colum. versic. & in tertiam generationem. quem Iason sequitur in l. certi condictio. §. si nummus. ff. si certum pet. colum. 4. versi. facit ad hoc. & post ipsum Catel. Cotta, dictione. Emphyteusis. Imo. in d. l. quod dicitur. nu. 8. ff. de verb. oblig. Bal. in l. 2. col. 2. & ibi Ias. nu. 160. C. de iure emphy. Et quia a plerisque dubitatur, an sit necessarium, filios, seu nepotes illius, cui concessa fuerit emphyteusis ecclesiastica, esse etiam illius haeredes, & an ad filios haeredes, vt haeredes transeat emphyteusis, operae precium duxi sequenti capite aliquot ex Bartolo deducere conclusiones ad huius dubitationis faciliorem expeditionem. # 18 ARGVMENT. CAP. XVIII. Rursus de emphyteusi ecclesiastica, & priuatorum, qualiter intelligenda sit. SVMMARIVM. -  1 Emphyteusis accepta simpliciter, ad mares & foeminas defertur, siue ea priuata sit, siue ecclesiastica. -  2 Pater potest quandoque emphyteusim vni haeredum, vel filiorum praelegare. -  3 Quando emphyteusis ad filios haeredes, non ad alios pertineat. -  4 Traditur interpretatio text. in c. 1. an agn. vel filius &c. in feudorum constitutionibus. -  5 Institutus in re certa non habet ius, nec nomen haeredis ad obtinendum haereditariam emphyteusim. -  6 Ius patronatus ecclesiasticum ad haeredes, etiam extraneos ex propria natura pertinet. -  7 Ius patronatus ecclesiasticum non transit in patroni filium, qui eius haeres non sit: etiamsi fuerit patrono, & eius filijs delatum. -  8 Vendita haereditate ius patronatus ad emptorem etiam extraneum defertur, & ibi qualiter ad fideicommissarium non transeat. -  9 Ius patronatus non pertinet ad filium institutum in legitima, nec vendita legitima transit in emptorem. -  10 Ius patronatus ecclesiasticum non potest per patronum in aliquem transferri in praeiudicium eorum, qui ad id, & si haeredes non sint, ex prima institutione vocantur. CAP. XVIII. FREQVENTER contingit controuersia circa interpretationem clausularum, quae contractibus emphyteusis inscribuntur, & presertim quo pacto post obitum accipientis, eius filijs, vel haeredibus competat. tradit etenim Bar. in l. & iurisiurandi. §. si liberi. ff. de ope. liber. quam quaestionem sequentib. propositionibus absoluam. Prima conclusio. Emphyteusis simpliciter rece[art. 1]pta, siue ea sit priuatorum, siue ecclesiarum, post obitum accipientis, eius filijs & nepotibus defertur, masculis, & foeminis absque vlla sexus distinctione. probat text. in §. emphyteusim. in Authen. de non alien. reb. eccle. Alex. in l. quod dicitur. nu. 24. ff. de verbo. oblig. Ias. in l. 2. C. de iure emphy. num. 194. Sal. ibi q. 12. & 17. Angel. in leg. item videndum. §. 1. ff. de pet. haeredit. Ex quibus apparet, aequaliter ad emphyteusim admitti filios masculos, & foeminas: tametsi Bal. in c. 1. nume. 4. quib. modis feud. const. possit. ex eo text. & gloss. deduxerit a similitudine feudi, & emphyteusis, emphyteusim simpliciter concessam, minime ad foeminas pertinere sed tantum masculis competere, cui subscripsere Ale xand. consi. 106. numero 6. libr. 4. Cattel. Cott. dictione, Emphyteusis. Gozadin. consi. 39. nume. 14. Quibus responderi congrue, & vere poterit, in his, quae per leges feudorum aduersus ius Commune statuta sunt, non procedere argumentum a feudo ad emphyteusim, sicuti adnotarunt Alex. dicto nume. 24. & dicto nume. 6. idem in l. diuortio. §. si fundum. col. 2. ff. soluto matrimonio. Ioannes Baptista de sancto Seuerino in c. 1. de feudi cognitio. par. 5. regul. 32. Deci. in c. caeterum. de iudi. colum. 6. Corneus consilio 67. colum. 2. libro 2. optime Carol. Molin. in consuetud. Parisi. §. 1. glo. 5. nume. 71. hoc ipsum Bartol. scribit in dicto §. si liberi. num. 5. & Curtius in tracta. de feud. in princi. quaestio. 3. vnde mihi verior videtur opinio contra Baldum, aduersus quem est & authoritas Imolae in dict. l. quod dicitur. num. 10. quo in loco tractat Alex. num. 24. quid si emphyteusis data sit Titio, & eius filijs? & asserit ad filias non pertinere, quia masculinum non comprehendit foemininum, citatque plures id asseuerantes in hac specie, nempe Imolam in c. potuit. in fine. de locatio. & in l. si ita scriptum sit filiabus. ff. de legat. 2. Sed & in hoc casu ipse adhuc admitterem foeminas, quod & Salyceto visum est in d. quaestio. 17. & quaestio. 12. in l. 2. C. de iure emphyteu. & ibidem Iasoni, numero 194. Decio in l. 2. numer. 108. ff. de regul. iur. Alcia. in l. 1. ff. de verbor. signific. Carolo in consuet. Parisi. §. 12. nume. 2. & sequentibus, ex eo, quod etiam in contractibus masculinum sub appellatiuo nomine foemininum contineat, hanc eandem Salyceti opinionem sequitur Tiraquellus lib. 1. de retract. §. 1. gloss. 9. numero 206 quamuis prior sententia magis Communis sit, vt apparet ex pluribus, qui nuncupatim ad eam partem citantur a Decio in dict. l. 2. num. 106. Carolo Moli. d. §. 12. num. 2. omnium latissime Tiraquello d. glo. 9. numer. 181. Nam & Alex. eandem Imolae opinionem probat in consil. 61. libr. 1. & consil. 124. libro 2. idem & Iason post Roma. in l. sed si hac. §. qui manumittitur. versicu. liberos. ff. de in ius vocand. Guido de Suzaria in l. quicunque. C. de seruis fugiti. Archid. in c. si quis suadente. 17. quaest. 4. Imol. consil. 38. Franc. in c. generali. column. 1. de elect. in 6. ea ratione, quod in contractibus masculinum non comprehendat foemininum, cum imputandum sit contrahentibus, qui legem apertius dicere potuerunt, verbis ambiguis contractum concepisse: quae quidem ratio non omnino probat, cum satis aperte contractus conceptus sit, appositis verbis, quae iuxta iuris congruam, & veram interpretationem masculos & foeminas complectuntur, aut complecti possunt. & profecto potest opinio Saly. deduci ex mente Bartol. in d. l. 1. ff. de verbo. signifi. Secunda conclusio. Patre accipiente emphyteusim pro se, filijsque suis masculis, & foeminis, pariter mortuo patre defertur emphyteusis foeminis, & masculis absque vlla sexus distinctione. l. maximum vitium. C. de lib. praet. notant Bartol. in dicto §. si liberi. nume. 5. Sal. in dict. l. 2. q. 17. & ibi Iaso. nume. 187. Imol. in c. potuit. de locat. in fin. nisi ea in prouincia statutum sit, extantibus masculis foeminas non succedere: eo etenim statuto praemisso, dicendum est, dictam emphyteusim primum filijs masculis, ac demum eis deficientibus filiabus competere, quod Bart. Imol. & Iason tenent in dict. locis. & idem Bartol. consi. 60. Anchar. consil. 125. Alex. consil. 44. lib. 1. colu. 1. late Albert. Brunus in tract. de statuto, quod stantibus masculis foeminae non succedant. arti. 8. q. 22. qui fatetur, hanc opinionem Communem esse, quamuis Saly. in d. q. 17. in hoc vltimo contrarium teneat, scribens, etiam stante statuto, foeminas simul cum maribus admittendas esse ad emphyteusim. cuius opinio iure defendi non potest, propterea quod contrahentium clausulae & dispositionis interpretationem adsumunt ab statutis, & consuetudinibus, quae in ea regione, vsu, & sanctionibus stabilitae sunt, Tertia conclusio. Emphyteusi accepta per patrem pro se, & filijs, ita ad filios pertinet, vt pater non possit eam vni ex eis in aliorum praeiudicium [art. 2]praelegare. Bar. in d. §. si liberi. num. 6. & probatur: quia filijs competit haec emphyteusis ratione concessionis factae a vero domino, a quo eam adquirunt filij, non a patre. c. 1. in princ. de success. feud. eandem opinionem Barto. tenent Specul. ti. de locat. §. nunc aliqua. versic. 78. Freder. consi. 228. Bal. in l. item videndum. §. nunc videamus. ff. de petit. haered. Dynus, Alber. Imol. Angel. & Paul. de Cast. in l. apud Iulianum. §. si quis alicui. ff. de lega. 1. & ibi Ias. Alex. consi. 124. lib. 4. col. 3. idem Alex. consil. 8. num. 15. lib. 3. vbi Caro. asserit hanc esse Communem sententiam. idem Alex. consil. 89. lib. 4. num. 11. Roma. in l. vnica. q. 12. C. quando non petent. part. Io. Crottus. in l. si constante. 2. lectu. col. 7. ff. soluto matri. Ias. dicens, hanc opinionem esse Communem in l. 2. C. de iure emphyteu. numer. 210. Zasius idem notat in tractat. de feudis. titul. de feud. alienatio. folio 6. tradunt late Curti. de feud. 4. part. reg. 1. quaest. pen. versi. ex praedicta. & And. ab Exea in Rub. ff. de pact. nu. 211. ipse etiam obiter hanc partem probaui in Rub. de testa. 3. par. nume. 26. & colligitur ex his, quae tradit Caro. Rui. consi. 1. lib. 1. nu. 16. Ex his etenim plura colliguntur, quae ad huius conclusionis intellectum mire conducunt. Quarta conclusio, accepta per patrem emphyteusi eo pacto, vt post eius obitum filijs haeredib. vt haeredibus deferatur, poterit pater eam vni ex filiis in aliorum praeiudicium prelegare, ea ratione, quod filius haeres patris praelegantis teneatur stare parentis voluntati aut haereditatem repudiare. & tamen si eam repudiauerit, non potest emphyteusim habere, nec consequi: & ideo hanc opinionem sensit Bar. in d. l. si liberi. col. vlt. & expressim eam asserunt Bal. consi. 289. libr. 3. Cuma. consi. 166. Soci. consi. 127. lib. 3. col. 6. Ias. in d. l. 2. nu. 211. qui videtur praemittere, omnium consensu eam probari: facit text. in l. nonnunquam. ff. ad Trebel. Quinta conclusio. Emphyteusis a vero domino data alicui, & eius filijs simpliciter, eo mortuo filiis competit, etiamsi haeredes non fuerint ipsi patri, aut eius haereditatem repudiauerint. Bart. in d. §. si liberi. num. 4. per text. inibi. idem Bar. & Doct. in l. quod dicitur. ff. de verb. oblig. quorum opinionem probat, dicens, eam Communem esse Iaso. in d. l. 2. C. de iure emphy. nu. 188. qui ad hanc rem alios authores adducit. sat enim est, ita ab omnibus receptum esse magis Communiter, paucis refragantibus, & procedit etiam in emphyteusi priuata ex mente Iason in dicta lege secunda. & Imol. in dicta lege, quod dicitur. numer. 8. tametsi Bart. ibi, & in l. si tibi. §. si pactus. num. 9. ff. de pact. sentiat, & asseueret in emphyteusi priuata aliud esse dicendum: vt filiis adquiratur, si haeredes sint: cuius opinio verior est secundum Alexan. in d. l. quod dicitur. nume. 19. idem notat Imol. in cap. potuit. de locat. num. 58. & Alciat. de praesumpt. regu. 1. cap. 31. Praeposit. in cap. 1. an agnatus, vel filius. col. 3. versi. quaero cum gl. Decius consilio 149. col. 1. Sexta conclusio. Quoties emphyteusis datur Titio, eius filijs, & heredibus: ita demum ad filios post patris obitum defertur: si & hi patri haere[art. 3]des extiterint. Barto. in d. §. si liberi. num. 4. tex. in Authen. de non alien. §. emphyteusim. colla. 2. vtrunque etenim requiritur, quod filius, & haeres sit, vt hanc emphyteusim habere possit, idem Angel. & Alex. column. 4. in l. Gallus. §. etiamsi parente. ff. de liber. & posthum. Bald. & Imol. in l. filio. quem pater. ff. de legat. 1. Paul. in l. si post mortem. in princip. ff. eod. Alexan. in l. quaedam. §. 1. colum. 2. ff. de eden. Ias. in dict. l. 2. num. 188. Alex. in consi. 44. nume. 1. lib. 1. Imol. & idem Alexan. in d. l. quod dicitur. nume. 15. & numer. 21. Decius consil. 185. 2. colum. Ias. in l. si non sortem. §. libertus. numero 35. ff. de condit. indebit. vbi scribit, hanc sententiam magis receptam esse, quod & idem Ias. testatur consilio 57. colum. 1. libro 1. siue sit emphyteusis ecclesiastica siue priuata, iuxta Communem omnium interpretationem: authore Alex. in d. l. quod dicitur. nu. 21. in hunc sensum, vt non sit satis, quem esse filium: nisi & is haeres sit patri. At si quaeratur, an emphyteusis transeat in hac specie ad extraneos, qui haeredes sint: tunc in emphyteusi, quae ex propria vi, & natura regulariter ad extraneos haeredes minime transit, non erit satis quem esse haeredem: nisi & is filius sit: in quo omnes consentiunt: si vero emphyteusis priuatorum sit, quae in extraneos haeredes transire potest, sat erit esse quem haeredem, licet is extraneus sit, vt eam consequatur, quod visum est Alexan. in d. l. quod dicitur. nume. 21. verbum enim, haeredibus, conuentioni appositum non restringitur ad filios, sed ratione copulae significationem auget, ita quidem, vt haeredibus deferatur emphyteusis, siue sint filij, siue extranei: idem etiam probatur ratione, quod cum scribitur, filijs & haeredibus, filij non vocantur, vt filij precise, sed vt praesumptiue futuri haeredes, & sic quicunque haeredes sint, vocati censentur. l. ea tamen adiectio. ff. de legat. 1. Barto. & Docto. in d. §. etiam si parente. nu. 8. ex quibus idem Alex. hanc conclusionem deducit ibi nu. 5. & in consil. 120. libro 1. nume. 1. vbi Carol. Molinae. eam sequitur. idem adnotauit Imol. in d. l. quod dicitur. nume. 8. licet Salycet. in d. l. 2. quaestio. 20. hanc opinionem admittat: cum in contractu dictum fuerit, Titio, & haeredibus, eam autem improbet, si scriptum sit, Titio & eius filijs, & haeredibus, existimans eo casu etiam priuatam emphyteusim ad extraneos haeredes minime pertinere. Idem omnino dicendum est, si emphyteusis concepta fuerit his verbis, Titio & eius haeredibus, oportet etenim, filium Titij eius haeredem esse, vt ei competat res emphyteutica, quod ex praemissis constat: & praeterea, quia propria huius dictionis, haeredibus, significatio est ea, que haereditatis aditionem praemittit, etiam absque iure sanguinis, sicuti iure est satis manifestum, & ideo in quacunque dispositione adsumenda est interpretatio in hunc modum. l. cum lege. ff. de testament. & inibi Aretinus huic etiam opinioni suffragatur, quod emphyteusis simpliciter accepta, nec haeredum, nec filiorum facta mentione, non aliter ad filium pertinet, quam si & is haeres sit patri, si emphyteusis priuata sit, vt notat Alexander in dicta lege, quod dicitur. numero 20. post Imolam ibi textus optimus in l. cum patronus. §. cum libertus. ff de oper. liber ergo & si accepta sit pro haeredibus, filius, qui haeres non fuerit, eam habere non poterit. hoc ipsum patet, siue sit emphyteusis ecclesiastica, siue priuatorum, ex eo, quod licet ecclesiastica emphyteusis ad extraneos haeredes minime pertineat, sed ad descendentes, non tamen ex hoc sequitur, non oportere filios, vel nepotes haeredes esse, cum de haeredibus mentio in contractu facta fuerit, siquidem significatio hoc patitur, quibus quidem rationibus instrui, & probari potest haec sententia: cui accesserunt Imol. in dicta l. quod dicitur. numero 8. Salycet. in dicta l. 2. numero 30. Bartol. & Alexand. in l. ex facto. §. vltimo. ff. ad Trebelli. ad finem. Cynus, & Salyce. in l. si manumissus. C. de lib. & eorum lib. Bald. per text. ibi in capitul. 1. 4. colum. an agna. vel fili. Bartol. in l. eum qui. ff. de interdict. & releg. satis in specie Alexand. consilio 19. numero 16. & consilio 26. numer. 2. libro 5. Decius consilio 208. numero 7. Decius in l. vnica. colum. 2. C. quando non petent. part. Gozadin. consil. 26. colum. 4. Curti. Iunior consilio 138. num. 14. quorum opinio Communis est secundum Alexand. dicto consil. 19. Rube. consi. 18. & Aymonem consi. 197. nume. 5. idem tenet Alexan. consil. 10. numer. 8. libr. 3. ex quibus deducitur frequentiori omnium calculo receptum esse: dictionem hanc, haeredes, etiam vbi ad filios tantum, non ad extraneos refertur, esse de filijs simul & haeredibus intelligendam: quamuis simpliciter scripta sit absque filiorum mentione, quod & ante alios asserit Iacob. a Bello visu in capit. 1. de eo, qui sibi, & haeredibus suis. Andrae. Iserni. in capitu. 1. de success. feudi. & in dicto ca. 1. an agnat. vel filius. Et licet Paul. Castrens. Vincentius Hercula. & Ripa in l. ex facto. §. vltim. ff. ad Trebellia. ad finem. Iason in l. si filius. qui patri. in fine. ff. de vulgari. & in leg. Gallus. §. quidam recte. numer. 24. ff. de liber. & posthum. & in l. si non sortem. §. libertus. ff. de condi. indebit. & in consil. 57. libr. 1. colum. 2. scripserint, in materia, quae verbum, haeredes, ad filios, & nepotes tantum, referendum esse dictat, minime esse necessarium filios haeredes esse: authoritate gl. in dict. l. ex facto §. vlti. vbi conditio illa: si sine haerede decesserit: de filijs etiam non haeredibus intelligitur: cuius gloss. interpretationem sequuntur Imol. ibi. Bald. Cuman. & idem Imola in l. filius familias. §. cum quis. ff. de lega. primo. tamen prior sententia iure verior apparet, & ni fallor, magis Communis est: quemadmodum ex praecitatis constat, & praeter alios eam sequutus hoc asseuerat Curtius Iunior consilio primo, columna 5. numero 11. cui non obest gloss. in dicto §. vltimo. Quia Barto. & Alexan. eam falsam esse censent. Imo etiamsi vera sit, vti fere omnibus placet, procedit ob mentem, & voluntatem satis praesumptam illius, qui illam concepit conditionem: si sine haerede decesserit: argument. dictae leg. filiusfamilias. §. cum quis. posset forsan opinio Pauli Castrensis locum obtinere, vbi data esset emphyteusis Titio, & eius haeredibus masculis, vel haeredibus ex eius corpore progenitis: tunc etenim & si filij haeredes non fuerint, poterunt ipsam consequi emphyteusim, quod respondet Decius consilio 185. colum. 2. & consilio 395. cui accessere Ludouic. Gozadin. consili. 26. numer. 30. & Antoni. Rube. consil. 85. nume. 5. & consi. 110. numero 4. qui hoc ipsum probant authoritate veterum, nempe Rainerij Forliuiensis in disputatione incipienti: Quidam habebat duos. Bald. in l. Caius. ff. solut. matrim. Cremens. singul. 14. quibus hoc placuisse constat, ex eo, quod verba ista: haeredibus masculis, non possunt alijs, quam descendentibus, & filijs conuenire. text. in capit. primo, de eo, qui sibi, & haeredibus suis masculis. quam quidem rationem veram esse opinor: non tamen ea conuincit, haec verba conuenire omnino filijs, qui haeredes non sint. nam & si solis liberis conueniant, non sequitur, filijs non haeredibus conuenire: possunt etenim filijs aptari, modo hi haeredes sint: & ideo sunt, qui aduersus Rainerium probare nitantur, etiam in hac specie oportere, quod filij haeredes sint: ita sane visum est Iacob. a Bello visu, Iserniae, Aluaroto, & Praeposit. in dicto capitulo primo. de eo, qui sibi & haeredibus masculis. dum in stipulatione, & contractu conceptis iuxta illius Rubr. formam, opinantur, feudum esse haereditarium. eandem sententiam sequuntur Imol. in dicta l. Caius. num. 6. Aymon consilio 131. numer. 8. & Antoni. Rube. consilio 18. vbi eam fatetur Communem esse. Et sane si verum est, hanc formulam: Titio & eius haeredibus, non alijs emphyteusim deferre, quam haeredibus haereditatem Titij adeuntibus: ego non video, cur ista clausula, Titio, & haeredibus masculis: aptari possit filijs Titij paternam haereditatem non obtinentibus: siquidem dictio, Masculis, ad exclusionem foeminarum, non adlicentiam repudiandi haereditatem, vel admittendos filios, qui haeredes non sint, adijcitur, quam ob rem malim posteriori sententiae accedere: nisi ex praesumpta contrahentium mente aliud colligi valeat: quemadmodum Decius sensit consilio 38. columna quinta. Et praeter alios opinionem istam, quam Communem esse diximus, tenet Albertus Brunus in consilio 24. column. 2. cui & illud suffragatur: quod in feudis proprium est haec verba, & haeredibus, ad masculos esse referenda: textus in capitu. 1. de natural. feudi. Et tamen feuda his verbis concepta, haereditaria sunt: vti tradit Isernia in capit. 1. §. hoc quoque. 2. colum. de succe. feu. quod apparet ex paulo ante traditis aduersus Paul. Castrens. igitur & verba ista: pro haeredibus masculis: feudum haereditarium, & emphyteusim item haereditariam significant. Verum ab Antonio Rube. aduersus Deci. alia ratio adducitur, vt ipse opinatur, fortissima in hunc sane modum. Feudum ex sua natura non transit ad filios, nisi sint haeredes: text. in cap. 1. an agnat. vel filij. eo quidem casu, quo heredes esse potuerint, nec ex alia causa, quam repudiationis ius, & nomen haeredum amisere iuxta Salyceti sententiam in l. 2. num. 5. C. de lib. & eorum lib. & Imol. in ca. ex parte. de feud. num. 29. quod videtur satis rationi, iuribusque feudorum conuenire. & ideo feudum simpliciter acceptum, nulla nec filiorum nec haeredum mentione facta, ad filios tantum pertinet, modo hi sint haeredes. gl. in c. 1. quib. modis feu. const. potest. & idem fatetur Bal. in d. c. 1. an agnat. vel fili. videturque magis receptum apud eos, qui de feudis tractauerunt. igitur & acceptum pro haeredibus masculis hanc propriam feudorum conditionem admittit. Sed vt hec argumentatio discutiatur: siquidem ex ea collectio fit, feudum acceptum pro Titio, & haeredibus masculis, haereditarium esse, aliquot praenotanda sunt. Primum, feudum simpliciter acceptum, ad filios tantum, & descendentes pertinere, gl. communiter recepta in d. c. 1. quib. mo. &c. tradunt Soc. consi. 19. col. 1. lib. 1. Hipp. sing. 160. notatur in d. c. 1. an agna. vel filius. & a Roma. in l. etiam. ff. sol. mat. Secundum, hac in quaestione adnotandum est, tex. in dict. ca. 1. an agnat. &c. intelligendum esse in [art. 4]feudo non haereditario, vt in eo accipienda sit eiusdem capitis distinctio, ex qua filius non poterit haereditatem patris repudiare, & feudum habere, agnatus vero id facere potest: peculiari quidem ratione in filijs iure feudorum statutum est, ne haereditate parentum irreuerenter repudiata feudum etiam non haereditarium adsequantur, alioqui si ea distinctio admittenda foret in feudo haereditario, esset absurdum, vt contra naturam feudi, quod pars haereditatis est, agnatus id consequeretur repudiata haereditate. atque ita haec interpretatio colligitur ex Isernia colu. 1. in dict. cap. 1. Aluaroto, & Praeposi. in d. cap. 1. de eo, qui sibi & haeredib. ad finem. Areti. consi. 14. col. 9. versi. esset autem maior dubitatio. Barto. in d. l. vt iurisiurandi. §. si liberi. 1. col. Alex. consi. 10. num. 8. lib. 3. post Iaco. a Bello visu in d. c. 1. de eo, qui sibi & haered. masc. eandem conclusionem in specie sequuntur, asserentes eam Communem esse Curt. Iunior consi. 1. nu. 11. & consil. 138. nume. 17. idem in 1. part. feud. q. 8. colu. 5. & Albertus Brunus consi. 24. in princip. Et patet, quia si tex. in d. c. 1. esset intelligendus in feudo haereditario, frustra ab eius interpretibus quaereretur ratio specialis, ex qua filius non potest illud accipere repudiata parentis haereditate, cum ex regulis iuris Communis id manifestum foret, quo fit, vt ea sit crebrior, & aptior sententia, quae docet illam decisionem in feudo non haereditario accipiendam, & interpretandam esse. Ex quibus inferuntur. Primum, simpliciter accepto feudo, nulla facta nec filiorum, nec haeredum mentione, locum fore distinctioni praedicti cap. 1. an agna. vel filius. vt tandem filius feudum, repudiata haereditate, habere non possit, agnatus vero id consequatur etiam absque haereditate, quod ab omnib. receptum est. Secundo, feudo ita conuento, vt Titio, & eius filijs, vel liberis competat, idem esse dicendum, ac eandem distinctionem admittendam esse, nec posse filium feudum habere, & patris haereditatem omittere: sicuti deducitur ex his, quae modo nuncupatim adduximus, versiculo. secundum. hi etenim, qui inibi citantur, hanc opinionem omnino probant, & sequuntur. Etiamsi Baldus contrarium scripserit in dicto capitulo primo. an agnatus. numero 8. versiculo. ex quo collige. & Salycet. in l. 2. C. de lib. & eorum lib. nume. 5. qui & Imol. falso testantur eius sententiam Commu. esse, in capit. ex parte. numer. 29. de feudis. Tertio, deducitur, ni fallor, necessario ex principali conclusione, non fore locum distinctioni. d. c. 1. an agnat. vel fil. vbi feudum conceptum fuerit his verbis, pro te, & tuis haeredibus, hoc etenim feudum haereditarium est, sicuti superius ostendimus, & in feudo haereditario admittenda non est distinctio dicti capitis, igitur nec in hac specie locum habet ea decisio, vnde consequitur, feudum ita conuentum, agnatum haereditatem repudiantem obtinere non posse. quod proponimus contra Bal. in d. c. 1. num. 8. & Zasiunt dubitantem in rub. de feu. success. versic. quinta conclusio. quo in loco praemittit, ac fatetur opinionem hanc, quam nos hac illatione probamus, magis Communem esse. Etiamsi Baldum simpliciter referant, & sequantur Alex. consi. 26. nu. 3. libro 5. Quarto, praemissis diligenter examinatis, ipse opinor, maximum discrimen esse inter haec duo, feudum fore haereditarium, & feudum, seu emphyteusim non posse alicui, qui haereditatem repudiauerit, competere. siquidem feudum adquisitum ab aliquo sibi, & liberis stipulante, haereditarium non est, & tamen a filio obtineri non poterit, si is patris haereditatem repudiauerit d. c. 1. an agnat. vel filius &c. Quinto, deducitur ex his, feudum, aut emphyteusim ecclesiasticam simpliciter acceptam, nulla haeredum, vel filiorum facta mentione, haereditarias res non esse, cum hi contractus ex propria vi, conditione, & natura ad filios, & nepotes pertineant, non ad haeredes extraneos, ideo simpliciter concepti, filijs deferuntur & nepotibus non iure haereditario, sed ex natura pacti, & conuentionis. quam ob rem feudum in hac specie & si ad filium haereditatem patris repudiantem deuenire non possit, ex d. c. 1. an agn. vel fili. iuxta Bal. cui in hoc alij consentiunt interpretationi: id tamen haereditarium non est. Sic & emphyteu. ecclesiastica, que hanc feudi conditionem non sequitur, ex eo, quod haereditaria non est, ad filium etiam repudiantem paternam hereditatem pertinebit, quod colligitur ab his, quae Barto. tradit in dicto §. si liberi. prima column. & expressim fatetur Alexa. in dicta l. quod dicitur. numero 20. post Bald. in Speculo. titul. de locato. 4. colum. & Antoni. in capitul. in praesentia. de probationib. numero 13. Scio sane in feudo, quibusdam hanc illationem non placere: quippe qui censeant, feudum ita conceptum hereditarium esse. Sed lectorem admoneo, vt aduertat, hos Doctores, & eos, a quibus ipsi hoc adnotarunt, id deduxisse a text. & Bal. in dict. capitulo 1. numero 8. qui tamen tantum probat, filium hoc feudum habere non posse: si paternam haereditatem repudiauerit. Sexto, hinc infertur, non omnino esse congruam, nec conuincere aduersus Deci. Rubei argumentationem: cum & si verum sit, feudum acceptum pro Titio simpliciter, vel pro eo & eius haeredibus masculis, non posse competere filijs repudiantibus haereditatem: non tamen inde sequitur, feudum istud haereditarium fore. Septimo, constat ex praenotatis maximum discrimen inter feudum & emphyteusim: nam emphyteusis pertinet ad filios, etiam si haeredes non sint, etiam si hereditatem patris repudiauerint: his quidem casibus, quibus haereditaria non est: nempe quoties data fuerit alicui, & eius liberis vel eius filiis: aut simpliciter, & fuerit ecclesiastica. at feudum etiam si haereditarium non sit, filiis minime defertur, si paternam haereditatem repudiauerint: quam differentiam ipse expressim deduco a resolutione Bartol. in dicto §. si liberi. colum. 1. Quando autem dicatur emphyteusis haereditaria, & feudum item haereditarium, constat satis euidenter, si considerentur ea, quae scripta fuere in praemissis conclusionibus: id etenim contingit, quoties diximus, esse necessarium, vt filius haeres sit ad consequendam emphyteusim, atque ita isthaec difficultas est intelligenda. Octauo infertur, filium accipientem feudum, aut emphyteusim non haereditariam, simul & patris haereditatem cum inuentarij beneficio: minime teneri vltra vires haereditarias paternis creditoribus satisfacere ex ipso feudo, vel emphyteusi. quod secus erit, si feudum, aut emphyteusis haereditaria sit: nam & si inuentarium solenniter confecerit, tenebitur ex ipso feudo, & emphyteusi onera haereditaria subire, venietque talis emphyteusis in haereditatis petitionem, secundum communem in l. item videndum. §. vlt. ff. de petit. haered. Bart. in d. §. si liberi. & in specie Alex. consil. 19. nu. 8. & cons. 26. n. 18. libr. 5. Curti. Iuniorem. d. consil. 138. nu. 20. And. Iserni. in captul. 1. qui succession teneantur. Card. Alex. post alios in c. 1. fi. col. de eo qui sibi. & haered. mas. quod communi omnium consensu receptum est. Eadem ratione filius accepta patris haereditate cum inuentarij beneficio, non tenebitur stare paternae voluntati circa alienationem, aut dispositionem feudi non haereditarij: at in feudo hereditario secus erit dicendum, ex mente & resolutione omnium, qui rem istam diligenter examinarunt: modo feudum, vel emphyteusis etiam haereditaria, quae vel ex natura rei, aut pacto, & lege conuentionis extraneis etiam heredibus competere non potest, ad extraneos non deueniat: nec contra pactorum legem alienetur, quod hac in re caute perpendi debet. Nono, ab eadem radice procedit, quod vbi emphyteusis haereditaria sit: ipsis haeredibus pro haereditariis portionibus obueniet & competet. l. prima. C. de impub. & aliis. l. qui liberis. §. haec verba. ff. de vulgari. At si haereditaria non sit, quamuis qualitatem haeredis requirat, vel saltem non admittat haereditatis repudiationem, tunc aequis portionibus diuidenda erit, quo ad eius commodum & vtilitatem etiam si non aeque fuerint filij haeredes instituti. text. in d. §. si liberi. Decimo, ex huius quaestionis resolutione deducitur, feudum & emphyteusim haereditaria esse, si data fuerint Titio, & eius haeredib. & successoribus: licet ex his verbis non mutetur propria ipsius rei conditio: & haec verba aduersus eam conditionem haeredes extraneos non admittant, sicuti docent Alex. & alij in l. quaedam. §. nihil. ff. de eden. Deci. cons. 171. Cur. Senior consil. pe. col. 4. Franci. a Ripa. in l. ex facto. §. vlt. nu. 15. ff. ad Treb. Vndecimo, ego ex his infero, emphyteusim non haereditariam, feudum itidem non haereditarium, etiam ad institutum filium in re certa pertine[art. 5]re, quod Bart. fatetur in d. §. si liberi, & consentiunt alij Doct. communiter: at si feudum haereditarium sit, aut emphyteusis, nempe pro filiis, & haeredibus accepta, etiam si ea ecclesiastica sit, nec transire valeat in haeredes extraneos, minime pertinebit ad filium, vel descendentem in re certa institutum: modo alius, qui habere eam possit, heres sit vniuersalis: quod deducitur & probatur ea ratione, qua constat: institutum in re certa dato herede vniuersali potius legatarium, quam heredem esse, atque ita in hac specie respondent Bald. in l. liberi. liberteque. numero 26. C. de oper. libert. Alexand. in l. quaedam. §. nihil. numero 7. ff. de edendo. idem Alexan. consilio 44. numero 2. libro primo. Salicet. in l. 2. q 20. C. de iure emphyteut. Angel. & inibi Alex. in l. Gallus. §. etiam. colu. pen. ff. de lib. & posth. Lamber. de iure patr. 1. lib. 2. par. q. 2. art. 16. numer. 11. Ripa lib. 2. respons. c. 26. nume. 18. optime Carol. Molin. in Alex. consil. 128. numero 8. libro 1. quidquid ibi, & consil. 8. libro 3. colum. 2. Alex. scripserit, perperam Bar. intelligens, cum is minime his, quae diximus refragetur: conuenit tamen inter omnes, emphyteusim priuatam, quae haereditaria sit, ad institutum in re certa dato herede vniuersali nequaquam pertinere. l. quoties. de haered. instit. C. vbi Paul. de Cas. & alij communiter. Duodecimo, non incongrue proxime traditis accedit quaestio elegans: an ius patronatus ecclesiasticum ita institutum, vt Titio & eius liberis [art. 6]competat: possit iure pertinere ad filium, qui patris haeres non sit, aut qui institutus fuerit in re certa? Et profecto ea, quae modo scripsimus aliqua ex parte huic quaestioni concinne satis aptabuntur: quam ob rem adnotandum erit, ius patronatus ecclesiasticum ex propria natura ad haeredes etiam extraneos transire, & haereditarium esse gloss. in capitul. considerandum. 16. q. 7. Iason in l. 1. numer. 71. ff. de lega. 1. cui opinioni post alios accessere eam existimantes communem esse Abb. in c. 1. de iure patron. Aretin. in c. significauit. colum. 1. de testibus. Card. consilio. 122. Rochus Curti. verb. ipse vel is. q. 8. & Caesar Lambertinus 2. par. de iure patro. 1. libr. q. 2. nu. 23. & Deci. consi. 149. col. 1. post Frederi. consi. 111. col. 5. idem gl. in c. filijs. 16. quaest. 7. & in l. si operarum. ff. de oper. libert. Cardin. Ancha. Imol. & alij in Clem. 2. de iure patro. quod manifesti iuris est: cum & in emptorem extraneum alicuius villae, alteriúsue vniuersitatis ius patronatus transeat. c. ex literis. c. cum seculum de iure patro. Ex his deducitur primo, ius patronatus ecclesiastici non transire in Patroni filium, qui eius haeres non sit, aut haereditatem patris repudiauerit. Abb. in dicto c. 1. Card. in d. Clem. 2. quae. 7. [art. 7]Areti. in d. c. significauit. col. 1. Rochus d. verbo ipse vel is. q. 6. Deci. consi. 149. Abb. in consilio 54. lib. 1. Lambert. d. q. 2. art. 1. & art. 17. quorum sententia communis est, contra gl. in d. c. considerandum. Secundo hinc euidenter apparet, extraneo vniuersali haerede instituto, ius patronatus ad eum, non ad filium etiam in re certa institutum pertinere. Abb. in dicto c. 1. Card. in rubric. eiusdem titul. quaestio. 8. Francus in c. 1. de testam. in 6. super gloss. instituit. omnium latissime Lamberti. dicta quaestion. 2. articu. 16. & est communis opinio, quemadmodum asseuerat Gulielm. Benedict. in c. Rainuntius. de testamen. verb. in eodem testamento relinquens. in 1. numero 261. idem fatetur Lambertinus dicto arti. 16. nume. 13 Licet Frede. contrarium responderit consilio 225. cui accessit Anchar. in d. Clem. 2. col. 2. Sed vere opinio communis iure magis probatur: & fulcitur authoritate corum, qui in emphyteusi haereditaria responderunt, eam non posse pertinere ad institutum in re certa dato haerede vniuersali. Tertio, si proxime scripta considerentur, simul & ea, que hoc capite diximus in quinta conclusione: infertur plane, ius patronatus ecclesiasticum ex prima institutione delatum Sempronio & eius filijs, non aliter filijs Sempronij competere, quam si ipsius haeredes sint. quod in specie notauit Deci. consilio 149. colum. 1. sensit Caesar Lamb. dicta q. 2. artic. 17. ad finem. Quibus suffragatur ratio illa, quod in re, quae propria natura ad heredes extraneos transit, stipulatio, aut conuentio facta in fauorem paciscentis, & eius filiorum, filij vocantur, vt haeredes, & ea conditione, si haeredes patri extiterint. Bartol. post gloss. & communem ibi in l. si tibi. §. si pactus. ff. de pact. quamuis Anchara. consi. 81. versicul. & forte: dubius equidem censeat in praedicto casu, ius patronatus filiis etiam non haeredibus competere, & eo non relato dubitauerit Rochus Cur. ver. ipse vel is. q. 33. Quarto, constat ex praemissis vera ratio, Cur haereditate vendita, & in ipsum emptorem transeat cum ea vniuersitate ius patronatus ecclesiasticum, sicuti fatentur omnes in dicto c. ex literis. Felin. in ca. causam. 5. col. de praescript. Rochus Curti. in tract. de iure patro. verb. ipse vel is q. 22. & esse hanc opinionem communem asserit Lamberti. 2. part. 1. libri. q. 5. arti. 15. nu. 2. nam si ius patronatus in haeredes extraneos transit, sicuti proxime dictum est, cum ipsa haereditate vendita in emptorem transibit. Caeterum Pau. Eleazar in quaest. incipienti: Patronus ecclesiae [art. 8]sancti Martini. contrariam sententiam veriorem esse existimat scribens: tunc demum vendita vniuersitate censeri & venditum ius patronatus eidem annexum: cum vniuersitas eo titulo transit in emptorem, qui non requirit singularium rerum, & sic iuris patronatus specialem traditionem, alioqui sequeretur expresse, & in specie vendi ius patronatus: siquidem eius fit specialis traditio. idem tenuerunt Rofredus in libello de iure pat. versi. item transfertur & Barb. in c. quanto. de iudi. col. 8. Et nouissime Lambertin. de iure patron. libro 1. 2. parte. quae. 5. art. 15. num. 4. Quibus & alia ratio accedit: quod ius patronatus ecclesiasticum restituta hereditate iure fideicommissi vniuersalis, non transit in fideicommissarium: imo manet apud ipsum verum heredem, etiam si in haeredes extraneos regulariter transeat. textus singul. in l. quia perinde. ff. ad Trebe. vbi iurisconsulto visum est, iura sepulchrorum, etiam quae haereditaria sint, non transire in fideicommissarium: & tamen haereditaria sepulchra etiam extraneis haeredibus competunt. l. familiaria. & l. sequent. ff. de religio. & sumpti. funer. & ita in iure patronatus ecclesiastico censent Bartol. in dicta l. quia perinde. Imola & Alex. in l. si patroni. ff. eodem. idem Alexand. consil. 73. lib. 7. Paul. Castrens. idem Alexan. Iason & Deci. in l. precibus. super glos. vlt. C. de impub. quorum opinio Communis est secundum Alexand. in dicta l. si patroni. Deci. in dicta l. precibus. numero 22. Roch. Curti. de iure patroni. verb. ipse vel is. quaestio. 9. Lamber. dictio. 2. parte. quaest. 2. arti. 35. nume. 2. eandem sequitur Carol. Molin. in consil. Parisiens. titu. 1. §. 37. gloss. decima. & Guliel. Benedic. in dicto capitu. Rainuncius. de testam. verb. si absque liberis. 2. nu. 24. licet possit satis hac de re controuerti, cum Roma. in dicta l. si patroni. contrariam sententiam veriorem esse censeat: cui praeter alios diligenter respondet Lambert. dicto artic 35. communem sequutus post Paul. a Monte Pico in l. Titia cum testamento. §. Titia cum nuberet quaest. 39. ff. de legat. 2. His vero rationibus, si communem sententiam sequamur, tenentes ius patronatus ecclesiasticum transire cum haereditate vendita: respondere possumus: priori quidem, non esse inconueniens, nec absurdum, iuris patronatus specialem traditionem fieri: ea etenim non fit iure specialis venditionis, sed ex eo, quod haereditati venditae & traditae accedat: quo fit, vt incongrue dici valeat segregata, & particularis iuris patronatus traditio & venditio, ea ratione, quod specialis eius traditio fieri debeat. Posteriori autem rationi respondetur, in fideicommissarium non transire ius patronatus, nec ei restituendum esse, attenta ipsius testatoris voluntate, ex qua apud primum haeredem manet directum, & honorificum haeredis nomen, quo ipsum testator donauit: & ideo iura ad honorem potius, quam ad pecuniarium commodum pertinentia, & quae nomen verum haeredis praemittunt, non sunt fideicomissario tradenda. id etenim a testantis voluntate iure praesumpta deducitur. At haereditate vendita, omnia ea in venditionem veniunt, quae quocunque titulo quacunque ex causa ad haeredem venditorem iure haeredis spectant, ita sane actum esse videtur inter emptorem & venditorem: quod Cardi. visum est in c. ex literis. de iure patro. q. 11. & in d. Cle. 2. q. 6. vnde constat, defendi posse opinionem hanc omnium fere consensu receptam, que asserit, ius patronatus haereditati competens, ea vendita, in extraneum emptorem iure optimo transire. Imo si pars haereditatis vendita fuerit, etiam tunc in emptorem transire ius patro. probat eleganter Car. in consi. 48. incipienti. Quidam nobilis. Cuius sententiam miris laudibus extollit Caesar Lamb. de iure pa. d. q. 5. art. 16. quod in praxi omnino est adnotandum. Quinto, etiam si filius haeres instituatur in re certa pro sua legitima, aut simpliciter in legitima: instituto alio haerede vniuersali, manifeste probatur[art. 9] ad ipsum ius hoc patronatus non pertinere: nam & si legitima sit ius quoddam vniuersale. quemad modum tradit Rodericus Xuares in l. quoniam in prioribus. C. de inofficio. testam. extensione. 11. non tamen est vniuersitas, cui ius patronatus accedit, cum sit legitima, quota bonorum, non haereditatis pars. text. in l. Papinianus. §. quarta. ff. de inofficios. testament. l. 2. §. si quarta. ff. famil. her cisc. Bartol. in l. ex facto. in magna. ff. de haeredi. institu. 2. colum. Iason in l. quoties. column. 3. C. eod. titul. idem Iason in l. Gallus. §. 1. numer. 15. ff. de lib. & posth. Imol. & Alex. col. 2. in l. ita tamen. §. patronus. ff. ad Trebel. idem Iason in l. re coniuncti. num. 442. ff. de legat. 3. igitur ius patronatus ad institutum in haereditate pertinet, non ad institutum in legitima. Quo fit, vt si filius etiam haeres institutus, & ea ratione iuris patronatus possessor vendiderit propriam legitimam, in emptorém minime transeat ius patronatus. Item & illud hinc colligitur, posse patronum obtinentem ius patronatus haereditarium, illud ius in aliquem transmittere donationis legatíue titulo, etiam in praeiudicium haeredum legitimorum: ita sane, vt filiis nulla competat querela, quasi pater inofficiosam donationem fecerit: secundum Archid. in cap. 1. de iure patron. in 6. & ibi Docto. Alexan. consi. 13. num. 10. & consi. 18. 2. col. & consi. 26. lib. 5. Rochum. verb. ipse vel is. q. 33. Lamber. de iure patro. lib. 1. 2. par. q. 2. art. 7. quo in loco asserit, hanc opinionem Communem esse. Eadem profecto ratione adnotandum erit, patronum habentem ius patronatus haereditarium, filiis eius heredibus institutis, posse ius hoc primogenito praelegare, & caeteris illud auferre. Nam & praeter alia hoc ipsum vtile est admodum ipsi ecclesiae, eiusque regimini & administrationi. His vero addenda sunt, quae ipse hoc c. scripsi conclusione 4. & lib. 1. huius operis ca. 13. num. 4. Sed queritur, quid de iure patronatus ecclesiastici, quod ex ipsa institutione defertur filiis, nepo[art. 10]tibus & liberis, etiam si hi haeredes non sint, an & hoc possit a patrono, qui primus institutor non est, in aliquem transferri, aut alienari, in praeiudicium eorum, qui prima ipsius iuris patronatus institutione ad id vocantur? Nam Calderi. consilio 19. ti. de iure pat. dubitationem hanc tetigisse videtur, ac tandem eius authoritate motus Caesar Lambert. dicta q. 2. art. 6. & art. 8. nu. 7. definiuit id fieri posse, ea item vsus ratione, quod gradatim vocatio descendentium, & liberorum fiat, atque viuente possessore sequens in gradu nec patronus sit, nec habeat ius patronatus. l. cum pater. §. pe. ff. de leg. 2. l. peto. §. fratre. ff. eo. quae quidem ratio probat, viuente possessore ad eius vitam, translationem istam fieri posse absque sequentis in gradu praeiudicio. Et ideo mortuo possessore hanc donationem, aut alienationem, translationeue, non posse successori ex prima institutione absque haeredis titulo vocato, nocere, nec praeiudicium inferre, iure verius est, & id asseuerant Franc. in d. c. 1. de iure patron. in 6. colum. 3. & ibi Anchar. Carol. Moli. in Alex. consi. 18. 2. col. lib. 5. Car. consi. 48. sensit Roch. Curt. d. q. 33. & Paul. Parisi. consi. 48. libro 4 ac Domi. consil. 32. a quibus haec sententia contra Lambertini opinionem satis deducitur. Nec Calderi. prioris sententiae omnino author est, siquidem in ea specie, patronus Hospitali, cuius patronus erat, ius ipsum praesentandi dedit, quod forsan fieri potuit speciali quadam ratione arg. tex. in d. c. 1. de iure patro. in 6. Sexto, ab eadem & principali radice procedit, quod si testator institutis tribus haeredibus, vni eorum iusserit proprijs ipsius haeredis impensis ecclesiam construere, eaque fuerit consensu episcopi constructa, mortuo testatore ab vno ex pluribus haeredibus, ius hoc patronatus, non tantum adquiritur haeredi ecclesiam aedificanti, sed & omnibus testatoris haeredibus. text. est insignis in l. his consequenter. §. 1. versic. sed & cum monumentum. ff. familiae hercis. ex quo Bal. id adnotauit in rubric. C. res inter alios acta. colum. 1. cuius meminit Marcus a Mantua in apophthegmate 5. post iuris Ciuilis commentaria, cum haeres nomine testatoris & eius iussu, ac mandato ecclesiam construxerit, & ideo eius hereditarius patronatus adquisitum censebitur. quam ob rem ex hac ratione, & iurisconsulti decisione falsa videtur opinio Rochi Curti. de iure patro. verb. pro eo quod. in princ. dum is opinatur, ecclesia iussu testatoris constructa ab haerede, post eius obitum adhibito consensu episcopi, ius patronatus hoc haereditarium non esse. id etenim falsum est, sicuti & alijs rationibus, hac minime adducta, existimat Caesar Lamber. de iure patrona. lib. 1. par. 1. quae. 2. art. 11. numer. 4. # 19 ARGVMENT. CAP. XIX. Traduntur aliquot interpretationes, ad l. quoties. C. de rei uendic. SVMMARIVM. -  1 Venditor, qui rem ipsam possidet, praecise cogendus est ad eius traditionem. -  2 Eadem re duobus vendita, quorum prior dominium speciali iure adquisiuit absque traditione, is praefertur posteriori, cui realis facta fuerit traditio. -  3 Late examinatur, an princeps venditionis, donationis aut priuilegij titulo, dominium transferat sine traditione. -  4 Etiam in ecclesia, & ecclesiasticis personis vendentibus locus est decisioni. l. quoties. C. de rei vend. -  5 Bona fides secundi emptoris necessaria est. vt is possit vti dictae l. quoties. responso. -  6 In dubio cui praesumatur facta prius rei vendendae traditio. -  7 Res vendita cum pacto de non alienando, appositaque hypotheca, non transit per traditionem in dominium secundi emptoris. -  8 An dictae l. quoties. constitutio admittenda sit in contractu locationis. CAPVT XIX. QVOTIES duobus in solidum, praedium iure distrahitur, manifesti iuris est, eum cui priori traditum est, in detinendo dominio potiorem. d. l. quoties. cui conuenit Regia l. 50. titul. 5. part. 5. Huius constitutionis ea est ratio, quod dominium regulariter nequeat in alium transferri aliter, quam per traditionem l. traditionibus. C. de pact. l. nunquam. ff. de adquirend. rer. dom. §. per traditionem. Instit. de rerum diuisio. is vero, qui rem aliquam vendit, aut donat, priusquam ipsam tradat, nullum ius dominij transfert. l. penult. C. de rei venditio. l. alienatum. ff. de verbor. significa. sed tantum actione personali ad rei traditionem conueniri potest. l. vlt. §. Lucius. ff. de dona. l. qui tibi. C. de haeredi. vel actio. vendit. igitur ex duobus emptoribus is potior censebitur, quo ad dominij adquisitionem & retentionem, cui prius res ipsa tradita fuerit: licet in contrahendo posterior fuerit. l. siue autem. §. si duobus. ff. de publici. l. si ea res. §. vl. ff. de act. empt. receptum siquidem est [art. 1]frequentiori doctorum sententia, venditorem absolute nec ad dandum, nec ad tradendum teneri, sed mistam esse eius obligationem: ita quidem, vt si dominus sit, dominiumque per rei traditionem trans ferre possit in emptorem, aut rem ipsam tradere: praecise ad eius traditionem cogendus sit, si vero non habeat rem, nec ipsam tradere possit, ad interesse teneatur, iuxta Martini opinionem relatam a gl. in l. 1. in prin. ff. de act. emp. & Accur. in §. precium. Insti. de empti. & vendi. vbi text. hanc partem probare videtur, quam veriorem esse existimant. Bar in d. l. 1. & in l. certi condictio. numero 21. ff. si certum petat. & in l. stipulationes non diuiduntur. q. 8. nu. 38. ff. de verbor. oblig. vbi asserit hanc opinionem Communem esse: idem eam sequuti fatentur Imol. Abb. nume. 10. & Feli. nu. 34. in c. cum Ioannes. de fide instru. Ias. in §. actionum. num. 147. de actioni. Rebuffus in l. vnica. C. de senten. que pro eo quod interest. verbo, quantitate. numero 10. Antoni Burgens. in rubr. de emptione. col. 1. cuius examinationem omitto. scio etenim posse iure defendi, maximisque iurisconsultorum authoritatibus probari, venditorem & si rem ipsam habeat, non posse praecise cogi eam tradere, dominiumque trans ferre: imo liberabitur is praestando interesse secundum Accur. in d. l. 1. quae quidem opinio aduersus communem late instruitur ab Alciato in d. l. vnica. C. de sent. quae pro eo quod inter. col. 3. & sequentibus. Sit modo satis rationem tradidisse, a qua non immerito dict. l. quoties. constitutio processit: ea vero diligenter inspecta, aliquot perpendi poterunt ad ipsius constitutionis veram interpretationem. Primum, eam decisionem admittendam non esse his casibus, quibus singulari quodam iure ex solo contractu citra traditionem transfertur dominium. tunc etenim, qui prius contraxit non expectata rei traditione, praefertur caeteris, etiam [art. 2]quibus rei traditio facta fuerit. quod Doct. communiter adnotarunt in d. l. quoties. maxime Iason col. 2. glo. & inibi omnes in c. si tibi absenti. de praebend. in 6. Abb. post alios. in c. continebatur. de his, quae fiunt a praela. Abb. in ca. suggestum. 1. notab de iure patro. Ludouic. Gozad. consilio 13. numero 13. Panormit. consi. 91. num. 7. lib. 1. Secundo deducitur ex his, re vendita duobus, quorum prior ecclesia, vel ciuitas est, in quas ex priuilegio dominium absque traditione transfertur iuxta legem vlt. C. de sacrosanct. eccle. priorem hunc emptorem praeferendum esse, etiam si alteri postmodum res vendita & tradita fuerit. ita sane fatentur hi, qui praecedentem illationem probarunt. & Romanus consi. 298. siquidem constat, primo emptori dominium adquisitum fuisse ex solo contractu emptionis praeter traditionem, & ideo traditio secundo emptori facta non potuit eidem dominium tradere. & probatur in c. Abbate sane. de re iudica. in 6. gloss. expressim hoc voluit in dicto §. si duobus. ff. de publici. & Hippol. in l. qui duobus. ff. de falsis. idem glo. verb. in rem. & ibi Iason post alios nu. 25. in d. l. vl. Tertio, constat praedictam constitutionem non procedere in re a principe donata, vel vendita. Nam licet posteriori donatario, vel emptori tradita sit, prior tamen ex solo contractu absque traditione potiora iura habebit, quo ad dominium, quod ex sola donatione principis, vel contractu etiam sine traditione in eum trans latum censetur secundum Bal. & Iserni. in capi. 1. §. inuestitura. de noua forma fidelit. num. 2. Aretin. in l. 3. in princi. colum. 2. ff. de acquir. posses. Ioan. Andrae. in capitul. olim. de verbor. signifi. Bal. in prooemio feudo. nu. 28. Angel. in l. officium. ff. de rei vendicat. Ias. super vsibus feudo. num. 72. Deci. in l. traditionibus. numer. 4. Ias. ibi licet dubitantem num. 5. & Rogeri. a Mota. nu. 13. qui hanc opinionem fatetur communem esse. idem notat Alex. consi. 187. col. vlt. lib. 2. & consi. 3. nu. 7. lib. 5. & consi 155. nu. 16. lib. 6. Ab. consilio 94. colum. vl. li. 2. Curt. Senior consil. 48. colum 5. & in specie ad l. quoties. interpretationem hoc adnotarunt Ias. ibi. col. 3. Ro. in d. consi. 298. idem Ias. consi 28. lib. 1. Gozadi. dicto consil. 14. num. 13. Zasi. in tract. feudorum. parte 5. fol. 3. & Paul. Parisi. consi. 11. numer. 58. libro 1. qui asseuerat hanc sententiam communem esse post Ias. in d. l. quoties. nume. 10. & tamen quia Doct. praesertim Bal. in d. §. in inuestitura. idem & Ias. in dicto prooemio feudo. Dec. & Ias. in dict. l. traditionibus. idem Ias. in d. l. quoties. nu. 30. Alexan. & Parisi. in dictis responsis expressim distinguunt contractum a priuilegio: vt sane ex contractu principis non trans feratur dominium absque traditione, ex priuilegio vero dominij translatio fiat statim nondum traditione sequuta. Et praeterea Andraeas Isernia colum. 2. & ibi Martinus Laudens. in capitu. 1. quid sit inuestit. & omnium latissime Lucas a Penna in l. vltim. C. de locat. praedio. ciuil. 2. & 19. libro 11. aperte probare conentur, & asserant, ex donatione facta a principe dominium minime transferri ante apprehensionem possessionis, quibus subscripsit Iacobi. a S. Georgio de feudis. §. princeps. 2. colum. existimo, difficilem hanc quaestionem ita definiendam fore, vt si constet, principem voluisse rei dominium transferre statim citra aliquam traditionem, vel corporalem apprehensionem, id translatum esse dicamus, siue tractemus de contractu, siue de feudo, siue de priuilegio. Potest enim princeps hoc facere, quemadmodum & ipsa lex posset. quod si dubia sit hac in re voluntas principis: tunc sane in priuilegijs, aut vbi iure priuilegij is vtitur in alicuius rei donatione praesumendum est, dominium ex voluntate tacita principis translatum statim fuisse absque traditione. eadem voluntas constare poterit ex verbis a principe donationi, aut contractui adscriptis. Si vero de simplici contractu tractemus, dicendum est, non esse translatum dominium absque traditione, vel apprehensione possessionis: cum in contractibus praesumendum sit, principem iuxta iuris communis regulas & decisiones contraxisse, quia equidem distinctionem tradidere hac in controuersia Decius in l. certi condictio. §. vl. num. 7. ff. si certum petat. idem consilio 187. numero 4. & consilio 689. colum. vl. Iacobinus in dicto §. princeps. colum. penul. versicu. 8. & Carol. Molin. in dict. Alexan. consilio 3. numer. 7. lib. 5. atque ita intelligenda est prior Doctorum opinio, quae probatur in c. si tibi absen. de praeben. in 6. eademque ratione erit accipienda interpretatio, quam ex hac resolutione passim interpretes vtriusque iuris adnotauerunt ad dictam constitutionem. l. quoties. Quarto, ex eadem radice discuti potest, an verum sit, quod Hostien. & Ioan. And. opinantur in c. continebatur, de his, quae fiunt a praelat. probantes[art. 4] decisionem. l. quoties. non procedere in ecclesia venditrice, nec in venditore, qui ecclesiasticus sit, cum in eis sit maxime reprobata variatio & illusio. ca. quod autem. de iure patro. Cle. cum illusio. de renunciat. & ideo in ea specie prior emptor praefertur posteriori: etiam si ei facta fuerit traditio, priusquam primo emptori. idem tenent Roma. consilio 298. idem in Authen. similiter. C. ad l. falci. 12. speciali contract. Gozadi. consilio. 14. numero. 14. Alex. consi. 83. num. 5. lib. 7. Hip. in singul. 82. a quibus libentissime dissentio, perpensa ratione, ex qua deducta fuit. l. quoties constitutio. Siquidem ecclesia venditrix non transfert in emptorem dominium absque traditione, quod manifestum est. Igitur prior emptor dominium non habens minime praeferendus erit posteriori, cui dominium ex traditione quaesitum est. nec quidquam facit, variationem esse improbatam in ecclesiasticis personis, & in ecclesiarum administratoribus: nam idem ipse fateor, ac demum colligitur, male fecisse venditorem, qui duobus ex interuallo eandem rem vendiderit, non tamen sequitur ob id, secundum emptorem, cui res tradita fuerit, in dominio potiorem non esse: quib. adducor, vt existimem, esse admittendam dictae constitutionis decisionem etiam in ecclesia venditrice, & in ecclesiasticis venditoribus, sequutus Anto. Ancha. Abb. & Imol. in dicto c. continebatur. & ibi Card. Barth. Soci. consilio 29. libro 4. Ias. in l. vlt. num. 29. C. de sacrosanct. eccl. eundem Ias. in d. l. quoties. nu. 20. qui & Paris. cons. 11. lib. 1. nu. 20. asserunt, hanc opinionem Communem esse. idem fatetur Alex. eam sequutus in consil. 122. lib. 5. col. 2. Quinto, eadem constitutio proculdubio intelligenda est, vbi secundus emptor bonam fidem habet: nam si is mala fide, id est, non ignarus [art. 5]primae venditionis, eandem rem emerit, licet eidem tradita sit, nihilo minus per primum emptorem res ab eo reuocabitur & euincetur. glo. verb. iure. Alberi. Sali. & Ias. numer. 26. in dict. l. quoties. glos. communiter recepta in d. c. si tibi absenti. quam dixit singul. esse Ioan. Lupi in rubric. de donation. §. 81. numero 11. idem notat Bald. in rub. C. de his, quae in fraud. credito. col. 1. Ias. in §. item si quis in fraudem. de actio. num. 116. Hip. in dicta l. qui duobus. numero 10. ff. de fals. Ripa lib. 3. respons. c. 8. idem Iason in l. vlti. numero 28. C. de sacrosanct. eccle. Quod si primus emptionis titulum habeat, posterior autem cui res prius tradita fuit, causam donationis: tunc & si donatarius prioris emptionis inscius fuerit, ac bona fide rem gesserit, potior erit is, qui rem ipsam emerat, sicuti Bald. Iason & Ioan. Lupi. in praecitatis locis censent. Nam licet in emptione & alienatis titulo oneroso verum sit, tam venditorem, quam emptorem, vt alienatio reuocetur, participem fraudis esse oportere. l. 1. ff. quae in fraudem credito. vbi tamen donationis titulo res possidetur, nulla fraudis scientia in donatario exigitur. l. ignoti. C. de reuoc. his quae in fraud. cred. l. qui autem. §. similique modo. ff. quae in frau. cred. Sexto, si vter que emptor probet, rem sibi traditam fuisse, nec appareat, cui prius tradita fuerit, dubitatur, quam in partem accipienda sit presum[art. 6]ptio: & sane praesumetur res prius tradita priori emptori, qui iustior & potior est seclusa traditione, secundum Iaco. Arenae. Cynum vlt. q. & Ias. nu. 37. in d. l. quoties. Bal. in l. post sententiam. col. 2. C. de sent. & interloq. omn. iu. Bald. & Angelus in l. siue autem. §. si duobus. ff. de Publicia. Roma. in singul. 377. Alexan. consil. 92. numero 12. & consil. 109. numero 6. libro 5. & consi. 81. num. 4. libro 7. Iason in dicta l. vlti. nume. 28. Hippo. in dicta l. qui duobus. num. 8. quod verum est, vbi vterque probat precium numerasse, alioqui is potiora iura obtinebit, & presumetur rem ei prius traditam fuisse, qui probat precij numerationem, quod Bal. scripsit in cap. si facta. col. 1. si de feudo fuerit contro. inter do. & agna. vas. cui consentiunt Roma. Iason & Hippol. proxime citati, & Alexan. in additionib. ad Bart. in d. l. siue autem. §. si duobus. argumento deducto a tex. in §. venditae. Instit. de rerum diuisio. quod est animaduertendum, simul & considerandum, quis prius hoc in dubio precium numerauerit. Septimo, si rationem principalem dictae constitutionis obseruemus, plane constabit, locum [art. 7]non fore eius decisioni, vbi res vendita fuerit cum pacto, vt non possit ab ipso venditore alienari, & praemissa ad contractus, & pacti robur hypotheca. In hac etenim specie, & si res secundo vendatur, fiatque traditio ipsius emptori, dominium non transfertur, & impeditur eius translatio ratione appositi pacti. tex. singul. in l. si creditor. §. vltim. ff. de distract. pignorum. cuius ipsememini hoc lib. c. 15. num. 3. atque ita quantum ad intellectum. l. quoties. Iason inibi num. 28. & consil. 5. versicul. 6. lib. 3. Thomas Ferratius cautela 48. co. 2. adnotarunt, quos sequitur Andraeas Tiraquel. libro 2. de retract. §. 3. gloss. vnica. numero 4. quo in loco dum mentionem fecit Iasonis in dicta l. quoties. falso opinatur ibidem, Iasonem hanc quaestionem non exacte tradidisse: Sed aliam, quam circa hypothecam, Cynus Ioann. Fab. Bald. Salicet. & Paul. examinarunt, vere opinantes, priorem in hypotheca potiorem esse, licet posteriori prius fuerit facta traditio. Nam hoc & ipse Iason numer. 11. scripsit. id vero quod modo tradimus ad l. quoties. dicto nu. 28. distinctim omnino docet. Octauo, non est praetermittendum, eadem re duobus ex interuallo vendita, & posteriori tradita ab eo, qui nec dominus illius est, nec iure vendere poterat, si postea dominus eiusdem rei efficiatur, ratam effici quo ad dominij translationem vltimam venditionem, traditionemque ex ea sequutam. quod deduci potest a Iurisconsulto in lege. si a Titio. ff. de rei venditio. l. cum vir praedium. ff. de vsucapionib. l. si quis alienam. ff. de action. emptio. quibus locis suffultus Ludouic. Roman. in consil. 270. colum. 1. hanc sententiam probat, quem sequitur Hippolyt. singula. 82. Nono, eadem profecto ratione quaeritur, sit ne lo[art. 8]cus dictae constitutioni in locationis contractu, vt tandem duobus eadem re locata, is potior sit, cui prius tradita fuerit, licet tempore posterior, quibusdam etenim visum est, eum potiorem esse, qui prius conduxerit, licet alterires fuerit prius tradita, cum eo cesset ratio leg. quoties. quae dominij adquisitionem respicit per ipsam apprehensionem. l. si ea res. §. vltim. ff. de actio. emptio. nec locatio ius aliquod reale transfert. l. non solet. vbi gloss. & Bartol. ff. locati & l. emptorem. C. eodem titulo. Hoc ipsum probatur authoritate Iurisconsulti in leg. in operis. ff. locati. vbi operis duobus locatis satis faciendum est priori conductori. quam ob rem Iason in dicta lege, quoties. 13. limitatione, & numero 32. hanc sententiam ad illius legis interpretationem elegit. Quae dubia videtur ex eo, quod licet in conductorem per traditionem non sit translatum dominium, nec ius reale, is tamen potentius ius habet, cum habeat saltem rei detentionem, a qua si expelleretur, ante omnia iudicis officio restituendus foret ad similitudinem eius, qui cum possideret, fuerit expoliatus. l. Attilius Regulus, & ibi Bartolus & Paulus. ff. de donation. notatur in l. officium. ff. de rei vendi. & praeter ea is, qui ex secunda locatione detinet, iure retentionis se defendit a priori conductore, qui tantum habet actionem personalem non realem, vt constat, actio vero personalis non datur contra secundum conductorem, sed contra locatorem, & ideo Iasonis opinio admittenda est, si secundus conductor, cui res prius tradita fuit, possessioni non incumbat: quod si rem ipsam is possideat, nulla poterit actione impeti, imo praeferendus erit priori conductori, ab eoque defendendus, sicuti opinantur Rotae iudices decisione 1. titulo de locato. in antiquioribus. & decisione 879. in antiquis. Bartholome. Soci. consil. 29. lib. 4. & Alex. consil. 122. colum. 2. lib. 5. Decimo, an sit locus dict. l. quoties. vbi prior venditio iurata fuerit, a plerisque dubitatur, eam tamen dubitationem ipse examinaui in Epitome de sponsalibus. parte prima, capitulo quinto numero 9. Caeterum plura ad praemissae constitutionis enucleationem requirenda sunt a Iasone ibidem. cui adde Carol. Molinae. in consuetudi. Parisi. §. 30. quaestion. 21. & de Clausula constituti Deci. in leg. contractus. numer. 14. ff. de regul. iuris. eundem consilio 598. & Hippol. singula. 82. Andraeam Tiraquellum. de constituto, parte 1. numero 21. & sequenti. vsque ad 28. # 20 ARGVMENT. CAP. XX. De ecclesiarum, & sacrorum templorum immunitate. SVMMARIVM. -  1 An idem sint libertas, & immunitas ecclesiastica? -  2 Immunitas ecclesiarum, & sacrorum templorum, an iure naturali, vel lege diuina statuta sit? & inibi veterum hac de re exempla. -  3 In tractatu de ecclesiarum immunitate iura pontificia praeferenda sunt legibus secularibus. -  4 Ecclesia etiam non consecrata habet hanc, de qua agimus, immunitatem, & quid de hospitalibus? -  5 Qualiter accipiendi sint canones, quibus ecclesiae, & quadraginta passibus circum immunitas conceditur, & de palatio episcopi? -  6 Fugiens ad Eucharistiam, quam sacerdos extra ecclesiam fert, an sit defendendus hac immunitate? -  7 Homicida proditorius potest ab ecclesia euelli: & inibi late traditur intellect. capituli primi de homicidio. -  8 Quid de raptoribus virginum. -  9 An Assassini ex hac immunitate sint defendendi, ne abducantur a templis? -  10 Latissime expenditur materia de Assassinis, & vera interpretatio tex. in c. 1. de homicid. in 6. -  11 Ecclesiarum immunitas licet excommunicato prosit, non tamen infideli, nec haeretico. -  12 Fugiens ad ecclesiam, quem iudex aspectu, & cursu persequitur, ab ea extrahi non potest. -  13 Quid de eo, qui per ecclesiam ducitur captus, & de eo, qui se exemit a familia iudicis, vel fugerit a carceribus ad ecclesiam? -  14 Debitores an possint ab ecclesia abduci? -  15 Intellect. c. vltim. de immunit. ecclesi. -  16 Clerici etiam a iudice ecclesiastico non sunt euellendi ab ecclesia, si adeam fugerint. -  17 Anfugiens ad ecclesiam, qui ab ea iure abduci non potest, possit ibi vinculis ligari, aut obsideri, ne alimenta ad eum deferantur? -  18 An a foribus ecclesiae possit fugiens ad eam abduci? & an delinquens in ecclesia ex hoc fiat fori ecclesiastici, vel possit a iudice laico puniri? CAP. XX IMMVNITAS, quod frequentius est pro exemptione a muneribus, & honoribus assumitur. l. 1. ff. de iure immu. nam authore Festo immunis est, qui praestare mu[art. 1]nia non tenetur. Sic immunitas ecclesiastica dicitur ecclesiastica libertas, quae & ad rerum & personarum ecclesiasticarum libertatem & exemptionem pertinet, vt hae sint ab oneribus, & publicis muneribus liberae, & immunes. text. est in c. aduersus. de immuni. eccles. quo in loco libertas personarum, ecclesiastica immunitas dicitur. notat Syluester, verbo. immunitas. in princ. nec id temere admonemus: sed vt ad interpretationem constitutionum, quae poenas infligunt violantibus ecclesiasticam immunitatem, expeditum sit, easdem poenas etiam obtinere aduersus eos, qui non tantum ecclesiarum priuilegia, & exemptiones perturbant, sed & personarum ecclesiasticarum immunitatem infringunt. Tametsi Caiet. verb. immunit. §. vlti. scripsit, immunitatem ecclesiasticam a libertate ecclesiastica in eo differre, quod libertas ad personas, immunitas vero ad ecclesias, res & templa pertineat, adducit tex. in extrauag. 1. de priuileg. col. 4. versi. incendiarios. inter communes. qui tamen immunitatem ecclesiarum a libertate ecclesiastica distinxit, non autem ecclesiasticam immunitatem & libertatem ecclesiasticam differre probat. Nos vero hoc in capite alijs omissis, de ecclesiarum immunitate tractabimus, inquirentes, quo iure statutum sit, neminem vtcunque sceleratum ab ecclesia inuitum extrahendum fore, ac deinde examinantes quid iura circa hoc tradiderint. quamobrem tribus duntaxat conclusionibus praenotatis, plura ad hanc rem pertinentia deducemus. Prima conclusio. Haec templorum, & ecclesiarum immunitas iure naturali statuta non est, nec ex eo vetitum, criminum authores etiam inuitos ad punitionem a templis extrahi. quod probatur, [art. 2]haec etenim immunitas non est de primis principijs iuris naturalis, quae dictant, nulli nocendum esse, ratione viuendum fore. Nec ab his necessario deducitur, nam licet Deum colendum esse, ad ius naturale pertineat, non ex hoc sequitur, homicidam fugientem ad templum vel ecclesiam, non esse inde deducendum, vt puniatur, siquidem criminum punitio iure naturali, diuino & humano stabilita est. Et praeter ea ius naturale tolli, aut mutari humanis constitutionibus non potest, licet ab his declarari possit, sicuti probauimus in epitome de sponsalibus. 2. parte, capitulo sexto. §. 9. numero secundo. & tamen ecclesiarum immunitas non tantum quo ad declarationem, sed & quo ad nouam constitutionem humanis iuribus, & legibus subijcitur, quod nemo negabit. igitur consequens est, eam iure naturali statutam non esse. Secunda conclusio. Immunitas haec ecclesiarum iure diuino, quod vt lex diuina in ecclesia Christi custodiendum est, minime statuitur. leges etenim veteris testamenti aduentu Christi expirarunt. capitu. translato. de constit. tradit Thomas 1. 2. quaestio. 98. articu. 1. & quaest. 104. artic. 3. Magister in 4. sentent. distinct. 3. & ideo quamuis lege Mosaica ab altari nullus ad punitionem criminis euellendus esset, non deducitur ex eo, hanc immunitatem diuina lege sancitam apud ecclesiam esse: lege vero Euangelica non est haec immunitas statuta, quemadmodum ex sacris Euangelijs apparet, & ratione probatur: quia a Christo Iesu nulla lex instituta fuit, praeter naturalis iuris praecepta, nisi de his, quae ad sacramenta & articulos fidei pertinent omnino, authore Thom. 1. 2. q. 108. arti. 1. & 2. & quod lib. 4. articu. 13. sed isthaec immunitas iuris naturalis non est, nec ad sacramenta, nec ad fidei articulos attinet, ergo non est iure diuino Euangelico instituta. Tertia conclusio. Immunitas ecclesiarum iuste, sancte, & legitime, ad Christianae religionis vtilitatem, sacrorum Canonum Ecclesiae vniuersalis, sanctorumque virorum authoritate, humano & positiuo iure fuit, & est statuta. Haec probantur: Num. etenim c. 21. Moses aeneum serpentem exaltauit, ad quem confugientes saluti erant. Num. item c. 35. iussit Deus quasdam ciuitates constitui in praesidia homicidarum, fugitiuorum. idem legitur c. 20. losue. & Deuteronom. cap. 19. atque Exodi 21. altare ipsum Dei hoc priuilegio instituitur, vt ad id confugiens extrahi, aut diuelli ad punitionem inuitus non posset. idem traditur 3. Reg. c. 1. 2. & 3. quibus veteris testamenti authoritatibus haec templorum, & ecclesiarum immunitas comprobatur: & ostenditur iustissime lege humana statutam esse. sunt & ad hanc partem comprobandam diui Augustini, aliorumque sanctorum virorum testimonia, quorum Gratianus meminit 17. quaestione 4. praesertim capitu. miror. c. reum. c. constituit. & c. definiuit. vbi & concilia ad id citantur. textus celebris in capitu. inter alia. c. penultim. & finali, de immuni. ecclesi. c. id constituimus. 17. quaest. 4. l. 2. 3. & l. praesenti. C. de his, qui ad ecclesi. confugi. Regia l. 2. tit. 11. par. 1. His accedit, quod & apud veteres, quibus veri Dei cognitio deerat, aris & templis honos hic habebatur. Nam & apud Plautum in Mostellaria actu. 5. scena 1. Tranio seruus ne a Teuropide & Lorarijs puniretur ad aram confugiens, inquit, interim ego hanc aram occupabo. Te. Quid ita? Tra. Nullam rem sapis, ne enim illi huc confugere possint, quaestioni quos dabit, & rursus ipse Tranio Sic tamen huic consilium dedero, nimio plus sapio sedens, tum consilia firmiora sunt de diuinis locis. Item apud eundem Plautum in rudente, Act. 3. Scena 3. Trachalio admonet Palaestram, & Ampeliscam, vt in ara assideant, ne per vim abducantur, sic enim inquit. Ne, inquam, timete, assidete hic in hac ara. Ampelis. Quid ista ara plus prodesse nobis potest, quam signum Veneris in phano hic intus, quod amplexae modo, vnde abreptae per vim miscrae? Et Scena 4. Labrax inquit, mihi non liceat ancillas meas Veneris de ara abducere? Daemones. est lex apud nos. Hactenus apud Plautum. Athenis etiam erat ara misericordiae, quam Herculis nepotes postquam is e terris migrauit, collocarunt, vt esset eis Asylum a qua nemo abduci posset, timentes insidias eorum, quos auus afflixerat, authore Statio lib. 12. Thebaidos. " Vrbe fuit media nulli concessa potentum Ara Deum, mitis posuit clementia sedem. " Eum legito, apud quem satis constat, hanc aram misericordiae omnium confugium fuisse, nullique Deorum nominatim dicatam. " Huc victi bellis, patriaque a sede fugati, Regnorumque inopes; scelerumque errore nocentes Conueniunt, pacemque rogant. " Huius arae ignoti Dei meminit Paulus Apostol. Act. c. 17. secundum Nicolaum Lyranum inibi. & Gersonem tract. 6. super Mag. Templum quoque Dianae Ephesiae eiusmodi fuit, vt ex eo nemo quouis crimine damnatus educi posset. Cuius Cicer. 3. in Verrem actione meminit, scribit & ad haec Iustinus lib. 28. in hunc modum, Laodamia autem cum in aram Dianae confugisset, concursu populi interficitur. Quod facinus Dij immortales assiduis cladibus gentis, & prope interitus totius populi vindicauerunt. nam sterilitatem, famemque passi, & intestina discordia vexati, externis ad postremum bellis pene consumpti sunt. Miloque Laodamiae percussor in furorem versus, nunc ferro, nunc saxo, in summa, dentib. laceratis visceribus, duodecimo die interijt. Hactenus Iustinus mentionem faciens Arae Dianae non Ephesiae, sed Epirotae. erat & apud Lacedaemonios Templum Palladis Chalcioecae, quo confugit Pausanias proditionis accusatus, cuius & nos statim mentionem habebimus. traditum etiam est, Orestem matre occisa, cum a tribus furijs infestaretur, in Templum Apollinis confugisse, nec ausas ingredi Eumenidas, sed expectasse dum exiret, hinc Vergilius lib. 4. Aeneidos. " Aut Agamemnonius scenis agitatus Orestes Armatam facibus matrem, & serpentibus atris. Cum sugit, vltricesque sedent in limine dirae. " Quod Statius Arae misericordiae, & ignoti Dei tribuisse videtur, dum scribit: " Et a misero matrem summouit Oreste. " Asyla item apud veteres passim constituebantur, erantque loca sacra, vnde fas non erat quenquam rapere, ex a particula priuatiua & συλάω, rapio. vel συράω itidem rapio, ac mutata r. in l. authore Seruio lib. 8. Aeneidos. cuius meminere Catelli. Cotta dictione. Asylum. & Ludouic. Viues libr. 1. Augustini de ciuitate Dei, c. 34. vnde Liuius ab vrbe condita. libro 36. author est: Templum Apollinis Delium Asylum fuisse. Primus omnium Asylum condidit Cadmus, vt Thebas, quas nuper aedificauerat, maiore populo compleret. Huius exemplum Romulus imitatus est, cum Romam condidisset. Asylum enim constituit authoribus Liuio lib. 1. Dionysio Halicarnassaeo. lib. 2. Augustino d. c 34. Iuuenali, Satyra 8. ad finem. Strabone lib. 5. Patricio de Regno libr. 8. tit. 16. cuius quidem Asyli frequentissime authores meminerunt, praesertim Ouid. lib. 3. Fastorum. " Romulus vt saxo lucum circundedit alto: Quilibet huc, inquit, confuge tutus eris. " Erant in Graecia & Asia plura Asyla, quae nominatim traduntur a Cornelio Tacito lib. 3. & Virgilio Polyd. lib. 3. de inuentio. rerum capi. 12. Alexandro ab Alexandris libr. 3. capit. 20. sitque Asylimentio apud Iurisconsultum in l. quis sit fugitiuus. §. apud Labeonem. ff. de aedil. edict. vbi eleganter Budaeus explicat, Asylian dici ius hoc libertatis, & veniae, quod quis apud Aras consequitur, quam immunitatem ecclesiarum vulgo vocamus. Asyli etiam secundum eundem dicebantur homines sacrosancti, quos attingere sine piaculo non licebat, nec praehendere, vt apud Romanos Tribuni plebis, atque ita Philostratus statuam Tiberij Asylam fuisse perhibet ex eo, quod ad eam confugientes, inuiti inde abduci non poterant. Quibus tandem satis ostendimus, apud Christianae religionis cultores sanctissimum esse, vt templis ius Asyliae, & immunitatis religiosissime seruetur, & firmiter statuatur, quandoquidem & illo seculo, quo vana Deorum colebantur Simulachra & idola, eorum aris ius hoc concessum fuit. Quo sit, vt constitutiones canonicae, quibus haec immunitas stabilita est, veteris diuini iuris, sacrorum conciliorum, ex authoritatibus, exemplique Gentilium comprobetur, licet iure diuino, quod modo lex diuina dicitur, vimque legis habet, statuta non sit. quamuis Ioannes Igne. in l. 1. in princi. ff. ad Syllan. nume. 26. & sequentibus probare conetur, immunitatem ecclesiarum, iuris & legis vere diuinae esse. ex his tamen plura deducuntur. Primum, in materia, & tractatu immunitatis ecclesiarum, etiam apud iudices seculares, standum esse potius iuris Pontificij decretis, & statutis, [art. 3]quam iuris Caesarei sanctionib. pertinet enim hoc ad honorem, & reuerentiam exhibendam locis sacris, quorum Cura ad Pontifices, & prelatos ecclesiasticos spectat, & ideo eorum leges hac in re secularibus praeferendae sunt, quemadmodum voluere glo. in d. c. inter alia. & in c. sicut antiquitus. 17. quaest. 4. Oldr. cons. 154. Imo. in Clem. 1. in fine. de poenit. & remis. & ibi Cardin. & Bonifaci. de Vitalinis. Abb. in d. c. inter alia. nu. 24. Fulgo. in l. fideli. C. de his. qui ad ecclesi. confugi. Ioan. Fabr. in §. sed hoc tempore. Instit. de his, qui sunt sui vel ali. iur Alex. consi. 143. lib. 7. col. 2. & 3. Chassan. in consue. Burg. rubri. 1. §. 5. versi. Archidiacon. nu. 111. Petrus Belluga in Specu. principum rub. 11. §. sed quia. nume. 12. quorum opinio Communis est, & omnino tenenda aduersus Salyc. in Authen. 2 qui. C. de adulte. in fin. Ang. Aret. de malefi. §. fama publica. versi. quarto quaero. Pract. Ferrari. in forma inquisitionis. nu. 31. Carol. Moli. in dict. Alexandr. consilio 145. & Alciat. regula 3. de praesumptionib. praesumptione 33. quibus minime consentiendum est, modo sacrorum canonum decisiones recte, & iuxta authorum sensum intelligantur. Secundum, ecclesiam cultui, & ministerio diuino dicatam, & in qua diuina officia celebrantur & si consecrata non sit, hoc immunitatis priuilegium habere. tex. expressim id probat in capitul. ecclesiae. de immunit. ecclesi. & tamen dubitatur, an idem sit, vbi ecclesia dicata est cultui diuino, nondum consecrata, & in qua hactenus [art. 4]officia diuina celebrata non sunt? Nam gloss. in dicto capitulo. ecclesiae. requirit diuinorum officiorum celebrationem, sed frequentiori interpretum sententia obtentum est, ecclesiam authoritate episcopi constructam, hac immunitate gaudere, licet nec consecrata sit, nec in ea adhuc diuina officia fuerint celebrata, quod ita visum est Gulielm. Imolae, & alijs in dicta Clem. 1. Host. Ioan. And. Card. Henric. col. 2. in dicto c. ecclesiae. & Syluestro, verb. immunitas. 1. q. 1. tametsi plurimum hac in re valeat consuetudo secundum Abb. ibi. & Guliel. Mainerium in l. nemo dedomo. nume. 21. ff. de reg. iur. quae quidem potissimum est inspicienda, & praeterea praecauendum, ne hisce temporibus canones ipsos extendamus, cum oporteat audaciam reprimere eorum, qui passim crimina hac immunitate freti committunt, qua ratione aliquot in vrbibus praelati immunitatem istam tantum admittunt, & tutantur aduersus iudices seculares in his ecclesijs, quae sanctissimam Eucharistiam ad publicam venerationem, & adorationem continuo habent. Tertio, constat & idem immunitatis ius hospitalibus authoritate episcopi constructis competere, secundum Archidiac. in c. definiuit. 17. q. 4. Bal. in l. si quis ad declinandam. C. de episcop. & cleric. §. in omnibus. num. 21. Alex. consil. 9 2. col. libro 2. Felin. in c. de quarta. de praescripti. colu. 3. & Xuares in l. 2. titul. De los gouiernos. q. 5. Gulielm. Maine. in d. l. nemo de domo. nu. 21. tex. optimus in l. omnia. C. de episc. & cler. Quibus addit Panormit. in dict. cap. ecclesiae. num. 7. standum esse hac in dubitatione consuetudini, quod verissimum esse censeo. possunt & ad hanc illationem adduci plura, quae Curti. Iunior tradit consi. 20. Quarto, deducitur ex his, hanc immunitatem non tantum ecclesijs concessam esse, sed etiam quadraginta passibus circum ecclesiam matricem. [art. 5]c. sicut antiquitus. 17. quaest. 4. & triginta passibus circum alias ecclesias. c. definiuit. & c. quisquis. eadem causa & quaestione. Oldrad. consil. 55. Abb. Henric. & Doctor. in dicto ca. ecclesiae. Syluester, verb. immunitas. 3. in princip. Hoc tamen moribus receptum non est, sicuti & Ioannes Igneus testatur in l. 1. in princip. nume. 58. ff. ad Sylla. nam & Archid. scribit in c. quisquis. 17. q. 4. ecclesias intra muros ciuitatum constructas non habere hanc immunitatem, quo ad horum passuum circuitum: quod ad consuetudinem maxime accedit, sed id videtur accipiendum quo ad ecclesias intra castellorum muros constructas. text. in d. c. quisquis. Passus vero quinque pedes habet. gloss. in l. 3. ff. de verbo. signifi. glo. in c. sicut. 17. q. 4. Regia lex 4. titu. 13. parter. Columella lib. 5. de re rustica. c. 1. Isidorus & alij communiter, ex eo sic dictus, quod passis & extensis brachijs hanc mensuram conficiamus, vt Isidorus existimat, cui subscripsere Alcia. in libro, de quinque pedum praescriptione. & in l. mille passus. ff. de verbo. signifi. Corasi. in l. 1. ff. de serui. nume. 107. Oldendorpius de actionib. ti. de rei vendicatione. Pes decem & sex digitos transuersos continet secundum Alciat. Corasium, & Oldendorpium, ac Constanti. Harmenopul. lib. 2. titu. 4. Epitomes iuris ciuilis. Budae. lib. 1. de asses. Nebris. in lexico iuris ciuilis, dictione digitus. Isiodorum lib. 15. Etymologi. c. 15. tametsi glo. in d. c. sicut antiquitus. Docto. in l. 1. ff. si quis cautio. & dicta Regia lex 4. errore forsan numeri quindecim tantum digitos pedi tribuant. Hinc pes in vncias, vtas, diuisus, constituit semissem, est enim semis octo digitorum. Hispani vulgo, xeme, dicimus paululum corrupta dictione. Sic duodecima pedis pars vncia dicitur, & est crassitudo pollicis vnius, vulgo pulgada. palmus, est quarta pedis pars, habetque quatuor digitos, ac dicitur, quadrans, dodrans: vero habet duodecim digitos, appellaturque Graece Spithame, cuius & Plinius meminit libro 7. c. 2. & item Latine palmus maior, quem ita Hispani vocamus, id est, mensuram, quae fit extensis articulis a minimo vsque ad pollicem, habetque nouem pollices. Olim itinera distinguebantur per miliaria, lapidib. erectis mille quibusque passibus, vnde quintus ab vrbe lapis dicebatur locus distans ab vrbe quinque miliaribus. l. propter litem. ff. de excus. tut. §. qui autem. Instit. de excus. tutor. quod & Nebrissensis adnotauit in lexico iuris ciuilis, dictione, lapis. quibus addendum est, leucam, dictionem Gallicam esse inspecta eius prima origine, & significare mille & quingentos passus, authore Ammiano Marcellino lib. 16. Hispani tamen tribus miliaribus leucam definiunt. Regia l. 3. ti. 16. par. 2. cui adde Host. & Abb. in c. ex parte B. de foro com. nu. 1. qui duodecim leucis tribuunt viginti miliaria, sunt & qui censeant, passum inde ita dictum, quod spatium significet immensum passis & extensis pedibus, vno inquam, anteriori, altero vero posteriori, & tribus intermedijs. Quinto, infertur palatium episcopi hoc ius immunitatis habere. tex. in c. id constituimus. 17. q. 4. quo in loco glo. id procedere existimat, etiamsi domus episcopi sit extra quadraginta ecclesiae passus constituta, quod probant Innoc. & Hosti. in d. c. inter alia. Abb. in c. ecclesiae. nume. 9. & ibi Henric. col. vlt. de immu. ecclesi. quorum opinio Communis est, etiamsi alijs visum fuerit, hanc immunitatem non aliter palatio episcopi iure concedi, quam si constructum sit intra quadraginta matricis ecclesiae passus. quos Oldra. sequitur consi. 55. & praxis forensis frequenti omnium consensu recepit. Sexto, apparet dubiam esse opinionem illorum, qui censent, fugientem ad sacerdotem Eucharistiam manibus portantem, hac immunitate gau[art. 6]dere, vt in de euelli inuitus non possit: immunitas enim templis a canonibus concessa est propter honorem & reuerentiam, quae locis sacris, diuinoque cultui dicatis debetur, & ideo maiori profecto iure idem priuilegium sacratissimo Dei maximi corpori datum esse existimandum est, sicuti existimarunt Archidi. in c. quaesitum. 13. q. 2. Abb. in c. sane. de celeb. mis. & ibi Docto. Roma. singu. 335. Cate. Cotta, dictione, rationis identitas. Albert. in c. 1. de haeretic. in 6. q. 13. nu. 18. & est haec opinio Communis secundum Ludouicum Gomezi. in §. poenales. de actio. num. 50. qui quidem omnes & Ioan. Lup. in Rubr. de dona. §. 38. nu. 5. fatentur secus esse dicendum, vbi captus in carceribus ad Eucharistiam, quae ad eum adducitur, fugerit. Ego sane fateor, maiorem honorem exhibendum fore Eucharistie, quam ipsis templis, quibus ob ipsam Eucharistiam plura priuilegia conceduntur, tamen cum immunitas haec canonibus statuta sit, & nullibi Eucharistiae hoc ius extra ipsas ecclesias datum fuisse legamus, dubius sum, an vera sit interpretum frequentissima sententia, cui etiam aduersatur gl. celebris. in d. c. quaesitum. Septimo, deducitur ex his, quae praemisimus, neminem ab ecclesia violenter, & per vim abducendum fore, etiamsi graue crimen perpetrauerit. hoc probatur in d. c. inter alia. & canonibus, qui ad hanc immunitatem comprobandam hoc capite adducti fuerunt. Item & Regia l. 2. ti. 11. par. 1. quamuis Iaco. de Rauennis, & Petrus a Bella Pertica in l. 2. C. de his, qui ad eccle. confug. opinentur, immunitatem istam non prodesse his, qui graue delictum commisere. quibus refragantur Panor. in d. c. inter alia. nu. 24. & Alex. consi. 154. lib. 7. & frequentissime omnes qui materiam istam tractauere. Octauo, constat homicidam proditorium, quique alium insi diose occiderit, ab ecclesia inuitum, & publica vi ad punitionem criminis abduci [art. 7]posse. text. singul. in ca. 1. de homicidio. quem in hunc sensum interpretantur gloss. Ana. & Feli. ibi. Areti. in c. cum non ab homine. col. 10. Guido Papae decisio. 121. Regia lex vltim. titu. 11. par. 1. Abulensis c. 21. Exod. Alexand. in dict. consil. 145. lib. 7. nu. 5. Specu. in tract. de concilio. 2. par. titu. 45. Eleganter Nicol. Boeri. decisi. 109. asseuerans opinionem hanc apud Gallos admissam faisse. & plane hic est verus sensus praefati capitis, quod deductum est ab ea lege, quae Exod. ca. 21. refertur. Nam & Ioab, qui duos principes insidiose occiderat, cum ad altare confugisset, iussu Salomonis apud ipsum altare occisus est. 3. Regum c. 2. & narrat Iosephus libro 8. antiquitat. c. 1. idem tenent Ancharan. in dicto capitulo primo, & in dicto cap. inter alia. Practica Ferrar. in titu. de forma inquisitionis. Alciat. de praesum. reg. 3. praescript. 33. & libr. 7. Parerg. c. 6. Chassa. in consuetu. Burg. Rub. 1. §. 5. versi. Archidiaconus. nu. 113. Que quidem interpretatio Communis est, & consuetudine Christiani orbis admodum recepta. Imo & idem esse in eo, qui alterum proditorie percusserit, tametsi ex percussione mors sequuta non fuerit, explicat eleganter Io. Igneus in l. 1. §. si dominus. num. 7. ff. ad Syllan. dicens, nu. 20. ita iudicatum fuisse, licet Boeri. in dict. decisi. 109. & Rebuffus 2. Tomo Regiarum constitu. ibi tracta. de immunitate, arti. 1. quaest. 5. existiment, in percutiente non esse hanc sententiam admittendam. Verum opinio contraria placuit potius Panorm. qui in d. c. 1. probare conatur, etiam proditorium homicidam ab ecclesia inuitum abduci non posse, ex eo, quod inter casus exceptos a regu. in d. c. inter alia. expressa, hic minime contineatur. idem probant Henri. in c. vlt. col. 2. de immuni. eccles. & Albert. in c. 1. de haeret. in 6. q. 11. num. 69. quae ratio minime conuincit, cum ex sequentibus appareat, alios casus a regula excipiendos fore, praeter nominatim expressos in dicto c. inter alia. Respondet tamen Panor. ad text. in d. c. 1. dicens, eam decisionem non esse intelligendam in homicida laico ad ecclesiam confugiente, sed in clerico proditorie alium occidente, vt is causa cognita a iudice ecclesiastico, actu & solenniter sacris ordinibus exautoratus & degradatus, iudici seculari tradatur, vt per eum occidatur, quasi propter hoc crimen, & similia, ratione grauissimi excessus clericus in sacris constitutus sit degradandus, & tradendus iudicibus secularibus, non expectata eius contumacia, etiamsi incorrigibilis non sit, ad exemplum, & imitationem grauissimorum quorundam scelerum, quibus id a iure canonico statutum esse apparet, vt in haeretico, falsario literarum Apostolicarum, Assassino, & reliquis, eandem sententiam repetit Panor. in d. c. cum non ab homine. & in c. at si clerici. in prin. nu. 39. de iudi. Anch. in consi. 158. & in regu. ea, quae. q. 19. de reg. iur. in 6. Fel. in c. 1. de const. nu. 49. Guid. Pap. q. 121. Alci. in d. c. cum non ab homine. nu. 22. Guliel. Bened. post repet. c. Raynutius. de testa. in q. de homicidio. qui testatur hanc opinionem frequentiori Doctorum calculo receptam esse, & eam plerunque, ac saepissime seruatam fuisse in praxi, asserunt Alcia. d. nu. 22. Dec. in d. c. at si cleri. vlt. col. Io. Bernard. Calagurritanus Antistes in practi. criminali canonica, c. 90. & plerique alij iuris vtriusque professores. Ea tamen maximam dubitationem habet ex ea, & praecipua ratione, qua traditum est, clericum non aliter tradendum esse post degradationem iudici seculari, quam si is incorrigibilis sit. text. in dict. c. cum non ab homine. textus optimus in ca. tuae. de poenis. a qua quidem regula pauca excipiuntur crimina, igitur in his criminibus, quae excepta non sunt, nullo pacto post degradationem traditio fieri debet, idem probatur in c. clerici. de excess. praelat. vbi ob crimen Sodomiae, quod procul dubio grauissimum est, clericus post degradationem in monasterium detruditur, nec iudici seculari traditur. his item suffragatur text. in d. c. cum non ab homine. qui in principio docet, in omni crimine quantumcunque graui, & enormi, iudicem secularem clericos punire non posse, eos tamen deponendos esse, etsi incorrigibiles fuerint, tradendos fore curiae seculari, ecce Romani Pontif. apertam authoritatem, ex qua etiam ob enorme crimen, nisi accesse ritpertinacia, traditio fieri non debet. Quamobrem aduersus Panor. non esse clericum homicidam proditorium seculari iudici tradendum post degradationem, existimarunt verius esse Doct. communiter in d. c. cum non ab homine. quos sequuntur, eorum sententiam asserentes Communem esse. Aretin. inibi columna nona. Dec. in dicto capitulo. at si clerici. columna vltima, Albert. in capitulo primo, de haeretic. quaestione vndecima, numero 55. libro sexto, & Ioannes Bernardus in dicto capitul. 90. ad fin. Quibus ipse libenter accedo, non enim video, posse hanc traditionem iuste fieri post degradationem, nisi clericus sit incorrigibilis, aut in his criminib. quae expressim iuxta canonicas sanctiones, eam punitionem admittunt: nec tamen inficior, posse contingere homicidium, aliudue crimen ita perniciosum Reipublicae, inspectis loci, temporis, & personarum qualitatib. quod arbitrio discretorum iudicum hanc traditionem iustissime patiatur, qua in re maturo consilio opus erit. Hinc sane colligitur, an verum sit, quod Abb. scripsit in c. 1. de his, qui filios occid. dicens, clericum parricidam esse post degradationem tradendum iudici seculari, item & illud, quod praemissa disputatione indefinitum atque indecisum dimisit Alberti. in d. c. 1. q. 11. num. 87. & q. 15. num. 12. sitne clericus post degradationem tradendus iudici seculari ob crimen laesae maiestatis aduersus principem laicum commissae. Nam iuxta regulam iuris, & Communem sententiam, nisi natura rei, & alia quae negocio & crimini accesserint, contrarium suadeat, traditio non est aliquo pacto facienda, quod sentiunt in hac specie Matth. de Afflict in constitu. Neapo. lib. 1. rub. 43. & Ioan. Bernar. in praxi, c. 110. Tandem his praenotatis deducitur text. in d. c. 1. de homicid. commode non posse accipere Panormita. interpretationem. Imo vere is canon intelligendus est in laicis homicidis, vt hi ecclesiarum, & templorum immunitate minime se tutari queant, cum per insidias, & proditorie, aliquem occiderint. Quod si ita verum est, hic octauus intellectus, contra Panor. omnino est admittendus. Pro eius tamen examinatione admonendum est, eum dici proditorium homicidam, qui veneno alterum occiderit secundum Bald. in l. nemo. col. 3. C. de summa Trin. Anan. & Felin. in d. c. 1. de homicidio. item is proditorius homicida est, qui occiderit eum, qui eius inimicus non est, nihilque tale praecauentem, cum nulla esset praecauendi causa, sicuti colligitur ex gl. in c. clericus. 46. distinct. Bald. in c. 1. in prin. col. 4. quib. mod. feud. amitt. Bart. in l. respiciendum. §. del inquunt. ff. de poenis. & Fel. in c. 1. vbi est text. optimus, dum eum proditorem appellat, qui per industriam, & insidias alienum occiderit, id est, per insidiosam industriam, ita equidem sunt illius cap. verba exponenda ex gl. Bart. & Ias. in l. 1. in prin. ff. de pact. verbo, Placitus, & consensus, id apertius constat ex Graeca dictione, qua vsi fuere septuaginta interpretes in d. c. 21. Exod. legitur etenim, ἔπιθῆται, id est, industria aggressus fuerit. Scribit tamen Barto. in d. §. delinquunt. eum, qui proprium inimicum etiam a tergo, & incautum occiderit, non esse proditorium homicidam, quia inimicus debuerat caute praeuidere, & praecauere ab inimico, sequitur Gerardus sing. 14. aduersus quos ego animaduerto, id homicidium commissum fuisse per industriam insidiosam, quod sufficit, vt homicida proditorius dicatur. tex. in d. c. 1. & praeterea ex iure Regio expressim haec Bartoli opinio corruit, perpensa l. vltim. tit. 7. lib. 8. ordin. quam ob rem mihi potius placet, hunc homicidam proditorium omnino esse. In his profecto casibus, vbi quis alium proditorie occiderit, & vt Hispani vulgo dicimus: a traycion y aleuosamente, communis opinio contra Panor. potior est, nec templorum immunitas hunc homicidam iure defendere poterit: imo ab ecclesia is erit abducendus, vt dignam patiatur poenam. Sed illud dubium est, an idem sit obseruandum, vbi quis absque vlla proditione, consulto tamen & praeuia deliberatione post repentinum irae motum alium occiderit: nam hunc ab ecclesia abduci posse, responderunt fere omnes, qui aduersus Abbatem Communem opinionem tenuerunt, & praesertim Ancha. Specula. Alexand. Guido Papae, Boerius, Practica Ferrariens. Chassanae. & Alciat. quibus adstipulatur text. in dicto §. delinquunt. & ibi gloss. ac Bart. Ang. item de malef. §. Appensate. quibus in locis traditur, grauius esse puniendum delictum homicidij, quod ex proposito & deliberatione praeuia commissum est, quam quod repente suborta rixa, iracundiae calore & impetu perpetratur. adhuc tamen cum hoc homicidium manifeste distinguatur ab eo, quod proditorie contingerit: ipse hoc in casu iure veriorem esse censeo Panormi. sententiam: secundum quam non est hic homicida ab ecclesia abducendus: tametsi propter Doctorum autoritatem, & eorum Communem opinionem contrarium sepissime fiat. Nono, ab eisdem conclusionibus deducitur, homicidam simplicem, & si sponte, non fortuito, iniuriose aliquem occiderit: non esse ab ecclesia per vim abducendum, quod apparet, quia iure canonico is gaudet ecclesiarum immunitate: sicuti apud omnes satis compertum est, & colligitur adsumpta argumentatione ex casibus exceptis in d. ca. inter alia. & in c. vl. eo. ti. & in d. c. 1. de homicid. per quae & alia hanc opinionem Communem approbat Alex. consi. 145. libr. 7. Nec obstant huic illationi text. in Auth. de mandatis principum. §. nec autem homicidis. & l. Regia vl. 11. par. 1. gl. in l. fideli. C. de his, qui ad eccl siam confug. vbi contrarium aperte probatur: siquidem he constitutiones quantum ad hoc, iure Pontificio antiquantur & tolluntur. Decimo, hinc expediri poterit, quid in raptorib. virginum dicendum sit: iure etenim Caesareo constitutum est, eos non gaudere ecclesiarum [art. 8]immunitate: & ideo ab eis per vim & inuitos extrahendos fore. text. in d. §. neque autem homicidis. Rursus iure Pontificio id expressim vetitum est. text. in cap. de raptoribus. 36. quaest. 1. notant Panor. in dicto c. inter alia. & ibi. Doct. dum censent, neminem praeter publicum latronem & nocturnum depopulatorem agrorum ab ecclesiis ad punitionem criminis abducendum esse, & existimant glo. ibi iura ciuilia contrarium statuentia omnino tolli iure canonico, atque ita in specie de raptore communis est conclusio secundum Henri. in c. ecclesiae. de immunit. eccle. col. 3. quam sequitur Petr. Belluga in Speculo principium. §. sed quia. nu. 12. a quib. ipse libentissime dissentio: video etenim hoc crimen raptus virginum esse grauissimum, & reipublicae admodum perniciosum, ac simillimum his quae in d. c. inter alia excipiuntur. Deinde animaduerto, iura Pontificia, post veterum patrum decreta, non concedere ecclesiis indistincte hanc immunitatem: imo eam denegare aliquot in criminibus: non alia ratione, quam quod ea grauissima sint, & reipublicae maxime incommoda, quae quidem ratio, virginum raptui omnino conuenit, & ideo virginum raptores ab ecclesia & templis extrahi posse arbitror etiam iure canonico post Hippo. in l. vnica. nu. 109. C. de raptu virg. Nam & hoc expressum est l. vl. ti. 11. part. 1. id vero, quod statutum fuit in dicto capitulo de raptoribus. ad iura vetera, quae hanc immunitatem licentius largiebantur, pertinet. Vndecimo, eadem ratione, frequentissima Bernardi, Panor. & aliorum sententia respondebi[art. 9]tur. Assassinos, cum hi in dicto c. inter alia. non fuerint excepti, ecclesiarum immunitatem, si ad eas confugerint, in tutelam criminis habituros, quod non est tolerandum, perpensa insigni Romani Pontificis constitutione in ca. 1. de homicid. lib. 6. pro cuius interpretatione adnotandum est, Assassinos dici quoscunque, qui pecunia, alióue precio conducti homines occidunt, percutiúntue nihil tale ab eis praecauentes: sicuti explicant Domi. Anchara. Imol. Vanchelius & Philippus Probus in dicto c. 1. eam constitutionem intelligentes in his, qui aliquem hominem Christianum mandant occidi per homicidas pecunia ad id conductos: etiam si hi mandatarij Christiani sint, idem praemittunt Bar. in l. non solum. §. si mandato. ff. de iniu. n. 14. idem Bar. in l. Cicero. ff. de poenis. Paul. Cast. in l. 1. §. vlt. ff. de eo. per quem fact. erit. Alex. consi. 166. lib. 7. Bald. & Sali. in l. non ideo minus. col. pen. C. de accusatio. Angel. in l. qui sepulchra. C. de sepulch. viola. Hippo. in pract. crimi. §. examinanda. numer. 21. & §. diligenter. num. 156. & in l. vnica. C. de rapt. virg. nu. 103. Ludo Carrerius in pract. crim. titu. de homi. §. circa tertium. in princ. & plerique alij passim idem, vti expeditum fatentur, quorum opinio Communis est, & consuetudine recepta, teste Aret. consi. 165. col. 11. Sic sane crimen istud: Assassinum vtrinque dicitur. tam quo ad mandantem, conductoremue, quam [art. 10]quo ad mandatarium & locatorem. His accedit grauissimum & crimen esse, pecunia conductum alium occidere, incautum quidem & insontem: siquidem cum alioqui is, qui potum causa abortionis dederit, sequutusque fuerit abortus infantis iam animati: poena mortis puniendus sit. l. penultim. C. de Sicar. l. viuus. ff. de varijs & extraord. crimi. l. 8. titul. 8. parte 7. si vero aborsus sit infantis nondum animati, poena extraordinaria exilij sit puniendus. l. si mulierem. ff. de Sicar. & ibi Hippol. ac Ioan. Igneus in l. 1. §. occisorum. colum. 3. ff. ad Syllania. notatur in capit. si aliquis. de homicid. Quod si nec mors, nec aborsus fuerit ex potione sequutus: vilis damnandus sit in metallum, & honestus in insulam relegandus amissa parte bonorum. text. in l. si quis aliquid. §. qui abortionis. ff. de poenis. tamen foemina, quae ob pecuniam foetum etiam nondum animatum potionibus sumptis abegerit, vt locum faciat ventris substituto: mortis poena est punienda. text. insignis in dicta l. Cicero. cuius ad hanc rem meminere Felin. & Ananias column. 1. in dicto capitulo. si aliquis. Card. in c. sicut. el. 2. de homicid. Decius in consilio 535. quibus addendus est Anani. & inibi Bologninus consilio 1. colum. vlti. Extat amplior & elegantior dict. l. Cicero. species, apud ipsum Ciceronem in oratione pro Aulo Cluentio, vbi inquit, eam foeminam ita punitam esse, nec iniuria, que spem parentis, memoriam nominis, subsidium generis, haeredem familiae, designatum reipublicae ciuem sustulisset. Hactenus Cicero. Sed vt ad Assassinos redeam, mihi non admodum placet haec communis interpretatio: opinor etenim ea, quae iure statuta sunt, aduersus criminis Assassini authores, non esse recipienda, nec ad praxim deducenda contra eos, qui conductis pecunia ad id homicidis, alios occidunt, nec eos, qui proprias operas pecunia in hoc scelus locauerint, idque commiserint, sed tunc his constitutionibus locum fore, vbi quis aliquem Christianum occidit, opera & industria hominum quorundam infidelium, qui Gentilicio, Patrióue nomine Assassini dicuntur, sicuti asserunt Archidia. & Ioan. Andrae. in dicto capitulo 1. de homi. in 6. Aretin. consilio 165. column. 11. Syluest. verb. Assassinus. & Caieta. eodem verbo, & verb. excommunicatio. casu 16. Scribunt etenim Archid. & Ioan. Andrae. & post eos Alberic. in Dictionario, verb. Assassinus, hos Assassinos esse quosdam infideles, qui subsunt principi itidem infideli, a quo ita edocti & instructi sunt, vt quos ille occidi iusserit, facilime occidant, atque arbitrentur mortem ex hoc non esse timendam, nec vllam poenam ob crimen istud post obitum passuros: imo se obsequium praestare Deo opinentur. His conuenit, quod Raphael Volaterranus testatur libro 11. capit. de sectis Syriae, dicens, Assassinos esse Syriae homines a pueritia ita instructos, vt inimicos Regis, aut domini, cui obediunt, eius mandato audacter incautos opprimant. Quo factum est, apud Christianos hos admissos frequenter fuisse, & pecunia conductos, vt audaciter quemcunque occiderent: haec vero interpretatio apertissima fit, si pensitemus verba, seriemque. textus in dicto capitulo primo. Praesertim inquit Innocentius Quartus, cum nonnulli magnates taliter perimi formidantes, coacti fuerint securitatem ab eorundem Assassinorum domino impetrare: sicque ab eo, non absque Christianae dignitatis opprobrio, redimere quodammodo vitam suam. Quibus verbis apparet, crimen hoc Assassini non ita late accipiendum esse, sicuti Doctores existimant: tametsi eorum opinio proculdubio communis sit, atque adeo recepta, vt admodum pauci refragentur. Et praeter alios eandem sequuntur ex iunioribus Thomas Grammatic. voto 8. & 11. & Capicius decisio. Neapolita. 155. quibus non omnino adstipulatur Regia l. 3. titul. 27. parte septima, quae subobscure tractat, qui fuerint hi Assassini. Et profecto cum iuris vtriusque interpretes iuxta eorum sententiam frequentissime plura de Assassinis tradiderint, operaeprecium me facturum opinor, si lectorem hac de re tantisper admonuerim, Communem opinionem proculdubio falsam esse opinatus. Primum, vere censeo, Romanum, Summumque Pontificem aduersus laicos & seculares, qui ei subditi non sunt, quo ad temporalem iuris dictionem, nihil in eo capite statuere, etiam si aliquem Christianum occidi iusserint pecunia conductis homicidis, qui Assassini non sint. huius equidem criminis punitio ad principem secularem pertinet, non obstante dicti capitis constitutione, quae tunc laicos poenis inibi expressis punit, quando hi Christianum aliquem occidi mandauerint, ministerio & opera illorum infidelium, qui Assassini dicuntur. Nam licet iurisdictio temporalis & secularis ab ecclesiastica distincta sit. c. nouit. de iudi. c. causam, quae in 2. qui filij sint legit. capi. Regum 23. q. quinta. potuit tamen Summus Pontifex eam constitutionem aedere nominatim contra laicos, ex eo, quod crimen hoc sit admodum atrox, enorme, & Christianae religioni perniciosum: siquidem opera infidelium fideles occidebantur passim in ignominiam Christianae reipublicae. Sic equidem illum textum adnotarunt Panormita. in capitul. si duobus. 2. colum. de appellatio. & Barbat. in cap. 1. numer. 11. de probatio. tex. opti. in Cle. 1. de testib. Imo & Imperator ipse sub d. constitutionis poenis comprehenditur: si id crimen perpetrauerit, vti Ioan. And. inibi opinatur. Secundo infero, mandantem aliquem occidi, pecunia conductis hominibus, qui Assassini infideles non sunt, etiam si mors sequuta fuerit, canonis illius excommunicatione minime affectum esse, cum ea excommunicatio tantum in eos lata sit, qui industria & opera Assassinorum in fidelium Christianum aliquem occidi mandauerint. Quod si communis interpretatio admittenda foret: hi essent excommunicati, qui industria alterius Christiani pecunia conducti, Christianum aliquem interimi mandarent, quod ni fallor, alienum est a dictae constitutionis mente. Tertio, eadem ratione existimo, eum qui alterum occidi iusserit, pecunia conducto homicida, & scelere sequuto, nequaquam diffidatum censeri, nec ex bannitum, nec publicum hostem esse existimandum, vbi conductus homicida fidelis est, & alienus a gente Assassinia. Nec enim hoc casu admittenda est illius canonis constitutio, quae diffidatum esse pronunciauit eum, qui fidelem opera Assassinorum occidi iusserit. Ea vero diffidationis poena, vt interim hac dictione vtar: ita est accipienda, vt diffidatus a quocunque impune occidi possit. l. 3. §. vl. ff. de Sica. l. 3. tit. 27. part. 7. Angel. consi. 14. Cynus in l. reos. C. de accus. 6. q. notatur in Auth. nauigia. C. de furtis. Authen. item quaecunque. C. de episcop. & clericis. optimus text. in cap. foelicis. de poenis. & in c. 1. de schismat. in 6. Nec mirum, ita a Romano Pontifice statutum fuisse contra laicos, crimen hoc Assassini committentes: quandoquidem licet pronunciatione & iudiciali sententia princeps ecclesiasticus mortis poenam non inferat. capi. per venerabilem, qui filij sint legi. ad finem, legem tamen statuendo eam potest infligere, vt Bald. notat in capitul. 2. de maiorit. & obedien. cui accedit Ioan. Bernar. in practi. c. 56. quo in loco addit, posse clericum absque metu irregularitatis consulere principi, vt pro certo crimine mortis poenam lege statuat infligendam fore, eidemque legi condendae, clericus, aut praelatus suffragium exhibens, licet postea ex lege ipsa aliquis occidatur, irregularis non est, quod & Dom 1. scribit in capit. vltim. 3. dist. post Archid. in c. officia. 23. quaestio. 5. Bald. in Auth. Habita. in prin. C. ne filius pro patre. Ana. in c. ad audientiam. col. 3. versi. tertio quaeritur, de homicid. Quarto, eadem ratione constat cuiusdam dubitationis definitio: dubium etenim est, an sicuti per dictam constitutionem puniantur mandatores, ita & ipsi infectores & percussores puniantur: quibusdam existimantibus inibi minime puniri ipsos mandatarios, quod visum est Aretin. in dicto consi. 165. colum. 11. quem sequitur Alberic. in capitu. 1. de haeret. in 6. quaest. 11. ad finem. Alijs ex aduerso existimantibus, dictae constitutionis poenas etiam mandatarium comprehendere perspecta legis ratione, sicuti asserunt Angel. de maleficiis. §. & Sempronium mandatorem. in princip. Angel. in l. 1. C. de sepult. viola, Paris de syndicatu. verbo. inquisitio. Thomas Grammatic.. d. voto. 9. in fine Anto. Capicius deci. 155. Hip. in locis a me expressis in initio huius vndecimae illationis: Imo ipsos interfectores & homicidas pecunia ad id conductos in poenam tanti criminis frustatim scindendos, ac dilacerandos fore scribit Panormit. in c. at si clerici. in prin. n. 41. de iud. idemque sensit Chassanae. in consue. Burg. rubri. 1. versi. videndum. nu. 7. hanc item opinionem, ipsum scilicet, homicidam, ita vt mandatorem puniendum esse, tenet Euerar. in Top. c. 76. & probat Regia l. 3. tit. 27. part. 7. Nam si vera est communis interpretatio huius criminis Assassinorum: itidem & vera erit haec posterior opinio: at, si adsumenda est Assassinorum significatio iuxta eum sensum, quem aduersus communem probauimus, constabit plane prior sententia, cum ex poenis in d. capitul. 1. statutis, plures infidelibus Assassinis minime conueniant. Quin ipsos homicidas ab eodem canone praetermissos fuisse, facilis est coniectura, ex eo, quod infideles essent, nec eis poenae ab ecclesia statutae conuenirent. Et nihilominus, si ijdem Assassini caperentur, crudeliter forent puniendi. Quinto, hinc apparet ratio, cur ab eodem canone exigatur, occisum opera Assassinorum Christianum esse, vt poenae ibidem expressae obtineant aduersus mandatorem, sicuti tradunt Ioan. Andrae. & Doct. ibi communiter Bald. in l. si quis non dicam rapere. colum. 3. C. de epi. & cler. Syluest. verb. Assassinus. Soc. Iuni. consi. 6. colum. vltim. tenentes, hac in re oportere, quod constet, occisum Christianum fuisse, vt sit locus his, quae de Assassinis constituta sunt. hoc etenim ideo ab ecclesia exigitur, quia grauem ignominiam Christianae reipublicae fieri existimauit, si catholici viri opera & ministerio infidelium occidantur. Sexto, deducitur ex praenotatis, an verum sit, quod plerique docuerunt, censentes, sacerdotem clericúmue crimen hoc Assassini committentem, eo ipso absque actuali & solenni depositione & degradatione, posse per iudicem laicum puniri. quasi ob criminis immanitatem sit speciali ratione hoc obseruandum secundum Lapum. & alios in dicto cap. 1. Hippo. in dicta l. vnica. numer. 107. & in d. §. diligenter. nu. 160. & in dict. §. examinanda. n. 25. quorum opi. sequuntur, eam esse commu. asseuerantes Lamber. in ca. 1. de heret. in 6. q. 11. numer. 88. & Io. Bernar. in Practi. crimi. ca. 91. idem notat Steph. Aufreri. in Cle. 1. de off. ord. reg. 1. fall. 18. Nam & ipse idem opinor, & id admittendum censeo, vbi clericus ministerio Assassinorum infidelium, aliquem fidelem occiderit, aut percusserit, alioqui admissa Doctorum communi interpretatione, quia dictionem istam, Assassinus, explicant: falsum existimo, quod plerique tradidere, nempe absque vlla degradatione clericum ob crimen istud puniri posse a iudice seculari. Imo an & tunc sit degradandus & ex autorandus, tradendusque iudici seculari, pendet ab his, quae diximus hoc in capite. versi. 8. Septimo, vt ad institutum regrediar, hinc colligendum est, verum Assassini crimen committentem iuxta eam significationem, quam ipse probaui, non gaudere ecclesiarum immunitate: imo ab ecclesia inuitum etiam per iudicem laicum auelli posse, quemadmodum palam deducitur ex d. ca. 1. de homi. in 6. At si crimen Assassini iuxta communem sensum quis commiserit: tunc demum ab ecclesia extrahi poterit: cum & simul proditionis crimen & scelus perpetrauerit, quod frequentius contingit. Et tamen qui communem interpretationem huius Assassini criminis sequatur, consequenter & eius authorem ab ecclesia extrahi posse opinabitur ex dicto c. 1. Sic & Specul. 2. par. de concilio. c. 45. scripsit, Christianae reipublicae conuenire, lege lata declarari, Assassinos posse ab ecclesiis, & templis ad punitionem euelli. Duodecimo, vt primam huius capitis materiam [art. 11]repetamus, opinor hanc ecclesiarum immunitatem, cum ea ecclesiis, non delinquentibus hominibus concessa sit, etiam excommunicatis prodesse, nec fugientem ad templum ob aliquod crimen, posse inde inuitum abduci, eo, quod excommunicatus sit: secundum Hostien. in summa huius titu. Guliel. & Imol. in Cle. 1. de poenit. & remiss. Henri. in c. vl. de immu. eccle. col. 5. Cosmam in pragmat. sanctione. ti. de inter dictis. §. statuit. versi. inde. quorum opinio communis est, teste Boerio decisio. 110. nu. 7. licet contrarium probare conentur, & teneant, Summa confessorum. tit. de immuni. eccle. q. 5. & Feli. in c. 2. col. 2. de except. Decimotertio, quamuis excommunicato prosit ecclesiarum immunitas: non tamen proderit infideli, qui si ob scelus ab ipso commissum ad ecclesiam confugerit: poterit ab ea iure extrahi, vt condigna puniatur poena. gloss. in l. 1. C. de his, qui ad ecclesiam confugi. per tex. inibi glo. item in Auth. de mandat. princ. §. publicorum. Abb. in dict. capitul. inter alianum. 6. Henri. in c. vlti. col. 2. gloss. in d. prag. sanct. versicul. inde Boeri. d. decisi. 110. Anani. in c. Iudaei. in 1. de Iudae. Oldra. cons. 54. Sali. in d. l. 1. Cynus in l. presenti. 1. q. C. eod. titu. quorum opinionem communem esse fatetur Hippol. in l. ex senatusconsulto. ff. de Sicar. nu. 10. Contrarium tamen notant glo. in d. c. inter alia. Huguitio in c. definiuit. 17. q. 4. Felin. in dicto c. Iudaei. Imola post alios in Cle. 1. de poeni. & remiss. Syluest. verb. immunitas. 3. §. 3. Hippol. in l. vnica. C. de rapt. virg. numer. 114. quae quidem sententia fortassis videbitur frequentiori authorum calculo recepta, tametsi ipse potius priorem probauerim. non enim par est ab ecclesia defendi eum, qui eius gremio, tutelae & fidei committere seipsum recusat. Decimo quarto, eadem ratione, & profecto fortiori, haereticus non est ab ecclesia defendendus: imo is poterit inuitus ad punitionem criminis a sacris templis abduci, quod in specie adnotarunt Gonsalus a Villadiego in tract. de haereti. quaest. 11. num. 15. & Hippol. in dicta l. Ex senatusconsulto. ad fi. Boerius d. deci. 110. dicens idem esse in blasphemis, atque ita apud Gallos pronunciatum fuisse. Decimo quinto, ex his discuti poterit, an fugiens ob aliquod crimen ad ecclesiam, quem fugientem iudex aspectu & cursu persequitur, possit [art. 12]ab ipso iudice euelli, & a templo deduci ad punitionem: siquidem id posse iure fieri existimarunt Cynus in auth. si quis ei. C. de adult. Alex. consilio 24. numero 26. libro 2. Hippol. in dicta l. vnica. nume. 111. quibus aliqua ex parte suffragatur iurisconsultus in l. quod ait lex. §. vlti. ff. de adult. Ego sane non video, qua ratione haec sententia defendi possit, nec legi apud ius canonicum, imo nec ciuile locum aliquem, quo ea probari valeat, & ideo vere, ni fallor, opinor, fugientem ad ecclesiam, minime posse inde per vim extrahi, ex eo, quod fugiens a iudice seculari vel ab eius familia, eum ad oculum & prope persequente, fuerit ecclesiam ipsam ingressus: iura etenim Pontificia, quibus hoc in tractatu standum est, nequaquam patiuntur exceptionem istam: imo hac in specie eorum ratio firma & valida est, quam ob rem aduersus Cynum hanc opinionem asserunt iure veriorem esse Bal. Roman. Alex. & Iason in l. plerique. ff. de in ius vocan. Henric. in capi. vlti. colum. 3. de immu. eccle. Chass. in consue. Burg. rub. 1. §. 5. ver. Archidiaconus. n. 116. Io. Lupi. in rub. de dona. §. 38. n. 4. Ro. Xuares in l. 2. ti. de los gouiernos. q. 5. & Ioa. Igneus in l. 1. in princ. col. 2. & 3. ff. ad Sylla. quin & Carol. Mol. in d. Alex. cons. scribit, Alex. in eo responso loquutum fuisse argumentando, non autem affirmando, sentiens plane Cyni opinionem veram non esse. Sic sane aduersus eam pronunciatum fuisse testatur Boerius d. decisi. 110. col. pen. Decimo sexto, oportet ex his probare Archid. sententiam: is inquam, in cap. sicut antiquitus. 17. [art. 13]quaest. 4. scribit, captum a iudicis secularis familia, dum per ecclesiam ad carcerem publicum ita captus ducitur, posse ab eadem ecclesia inuitum abduci. Nec enim vere is a templo violenter euellitur, sed per id templum, captus extra ecclesiam ad carcerem ducitur, nec liber templum ingressus est, quam ob rem sequuti Archid. idem tenent Ioan. Lupi in dicto §. 38. numero 4. & Ioan. Igneus in dicta l. 1. in princip. colum. 3. quibus suffragatur tex. sing. in l. si quis post hanc. C. de aedif. priuat. idem notant Oldr. consi. 54. Decimo septimo, perpensis primis huius capitis principiis, ipse arbitror, non posse iuste ab ecclesia euelli eum, qui dum captus esset a iudicis familia, ab ea seipsum exemit, & ita liber ad ecclesiam fugerit, sicuti in specie asserit Ioan. Igne. in dicta l. 1. colum. 3. Boeri. dicta decisi. 110. colum. pen. Nec Archid. in dicto capi. sicut antiquitus. contrarium probat: quamuis Chassane. in dict. versic. Archidiaconus. numer. 115. id ex ipso Archi. falso deduxerit, & asseueret, ita apud Gallos iudicatum fuisse. Decimo octauo, ex his constat, iure canonico, cui standum est, non posse quem inuitum ad criminis punitionem ab ecclesia extrahi, etiam si is captus in carceribus, ipsum carcerem confregerit, & ad ecclesiam fugerit. quod in specie tradit Boerius dicta decisio. 110. colum. penultim. qui refert. Arresto lato hanc sententiam probatam fuisse. eandem Chassanae. dicto versi. Archidiaconus numero 116. probat, & si testetur contrarium in Gallia iudicatum fuisse, & seruari frequenter, quae quidem praxis ex eo etiam improbatur, quod si quis existens in carceribus praestito iuramento de redeundo exierit obtenta custodis licentia, & fugerit ad ecclesiam, non poterit inde inuitus extrahi: secundum Barth. Brixi. in quaest. Dominicali 38. Alber. in l. fideli. C. de his, qui ad eccle. confug. Henri. in c. ecclesiae. in fine. de immu. eccle. Praepo. in cap. ius gentium. nu. 10. 1 dist. & Aufre.. in additionibus Capellae Tholo. 422. qui tamen permittendum esse censent, hunc, de quo hac in specie agitur, abducendum esse ab ecclesia, si iuste captus, & in carcerem detrusus fuerat: modo cautum ei sit quo ad corporis poenam, ita quidem, vt ad eam patiendam, & quoties ea timetur ab ecclesia euellendus non sit, etiam si captus iuste fuerit. Decimo nono, oportet perpendere crimina excepta a regula generali in d. cap. inter alia, nempe nocturnum depopulatorem agrorum: is etenim periculosior est, grauiusque peccat ac delinquit, huicque difficilius resistitur, argumento eorum, quae de fure nocturno notantur in cap. 2. & 3. de homicid. & in l. itaque. ff. ad l. Aquil. & in l. furem. ff. ad l. Cornel. de Sicar. Sic etiam excipitur famosus latro, cuius meminit iurisconsultus in l. capitalium. §. famosos. ff de poenis. eiusque cognitionem obiter & nos attigimus hoc lib. cap. 9. nu. 7. quem & in hac materia, viarum grassatorum interpretantur Regia l. pe. tit. 11. part. 1. Oldrad. consil. 154. Belluga in dicto §. sed quia. nu. 13. in Speculo principum. Quasi secundum eos simplices fures ab ecclesia extrahi non possint, quod iure probari facilime poterit. Consuetudo tamen consensu clericorum & laicorum instituta, obtinuit, fures etiam simplices non gaudere templorum immunitate, atque ita passim ab ecclesiis abducuntur inuiti a iudicibus secularibus. Vicesimo, principaliter oportet expendere, quid agendum sit de simplicibus debitoribus aere alieno grauatis, qui hac ex causa ad ecclesias con[art. 14]fugiunt. Nam eos posse ab ecclesiis inuitos extrahi, aliquot rationibus forsan persuaderi poterit. & primo ex eo, quod debitor fugitiuus capi potest die feriato, temporeque celebratione speciali diuorum publice sancto. gloss. celebris in l. vlt. C. de feriis. quam sequuntur Bald. in ca. fin. eo. tit. Baptista de S. Seuerino dicens eam singularem esse in tracta. de debit. suspen. & fugit. quaestio. 8. tenet Barto. in l. ait praetor. §. si debitorem. ff. si quid in fraud. credit. Bartol. idem in dicta l. vlt. Angel. Aretin. & ibi Ias. nume. 77. in princi. de actionibus. Alberi. dicens ita communiter obseruari in l. feriati. ff. de feriis. Nec id mirum, cum & fugitiuus debitor ob fugae periculum capi possit a iudice incompetenti, vt existimat Anchar. consil. 192. cui accesserunt Soci. & Iason colum. vlt. in l. 2. ff. de iurisd. omn. iudi. & Carol. Molin. in consuetu. Parisi. ti 1. §. 6. gl. 6. num. 7. quod si debitor fugitiuus tempore feriato in honorem diuinum capi potest, poterit sane & in loco sacro, argumento sumpto de tempore ad locum. l. vinum. ff. si cert. pet. l. vlti. ff. de triticar. l. ratio. §. si per venditorem. ff. de action. emptio. qua ratione debitorem fugitiuum ab ecclesia abduci posse, tenent Iason in dicta l. vinum. num. 5. & Euerardus in topicis in capitu. de loco a tempore. His suffragatur, maxime in his Hispaniarum regnis, quod lege Regia debitores tradendi sunt, si soluere nequeant, ipsis creditoribus in seruitutem quandam, sicuti capite 1. huius libri osten dimus, & ideo videtur, posse debitorem extrahi ab ecclesia ad exhibendum creditori seruitium istud: quemadmodum in hac specie, praemissa lege ista, visum est Oldra. consilio 54. & Aufrerio in Capella. Tholoss. 422. & Panormitan. in dicto capitul. inter alia. numero 22. Alberic. in 1. parte statut. quaestio. 39. & in rub. C. de his, qui ad ecclesi. confug. Boerio decisio. 215. nume. 7. cum seruus fugiens ad ecclesiam possit ab ea abduci, vt domino seruiat. text. in d. c. inter alia. l. si seruus. C. de his qui ad ecclesiam confugi. quam legem Honorius & Archadius Imperatores tulerunt Eutropij eunuchi consulis iudicio, & persuasione, eamque iniquo animo diuus Chrysostomus tulit, eoque nomine graues inimicitias cum Eutropio exercuit. At cum fortuna tulisset, vt ob itam Caesaris Eutropius ad Ecclesiam confugisset, & in ara sederet, diuino iudicio factum esse Chrysostomus dixit, vt eo auxilio, quod abstulerat, ipse indigeret, vt scribit Otho. lib. 4. chronicorum ca. 19. quem & Alciat. refert lib. 2. parerg. capitulo 45. extat ipsius Chrysostomi in Eutropium increpatorius sermo. Sed profecto, debitorem fugitiuum ab ecclesia minime abduci posse, templorumque immunitate gaudere, iure verius est. Nam enim alicubi expressum est, in hac specie ecclesiarum immunitatem non prodesse his, qui ad eas confugiunt, & ideo regulae standum est: sic sane hanc partem sequuntur Doct. communiter, presertim Abb. in dicto c. inter alia, numer. 22. Oldra. in dicto consi. 54. tex. singu. in l. praesenti. C. de his qui ad ec. conf. Regia l. 2. titul. 11. parte 1. etiam si debitor fugiens ad ecclesiam sit obnoxius publicis tributis, secundum Ab. in dicto c. inter alia. Cynum in d. l. praesenti. Aufre. in d. Capel. Tholo. 422. & Syluest. ver. immunitas. 3. §. 3. idem expressim cautum extat Machabaeo. 1. c. 10. licet contrarium in Caesarum Nouellis statutum fuerit. in Auth. de mand. princ. §. publicorum. is etenim tex. tanquam iuri Pontificio hac in re contrarius, recipiendus non est. Imo & in Hispaniarum Regnis, non obstante lege Regia de trahendis in seruitutem debitoribus ipsi creditori, non possunt ab ecclesijs debitores abduci, quod eleganter ostendit Roder. Xuares in dicta l. 2. De los gouiernos. quaest. 5. quia d. l. si seruus. obtinet in vero seruo, & in iure verae seruitutis, quod equidem etiam lege Regia non datur creditori in ipsum debitorem, vt manifestum est. Nec Iasonis argumentatio sufficiens est, siquidem hac in specie minime licet de tempore ad longum argumentari propter disparem rationem, quae manifesta est & constat. Nam tempore feriato licitum est, homicidam, aliósue delictorum reos capere, quod Iason ipse non negabit, & probatur in l. prouinciarum. C. de feriis. & tamen hos non licet ab ecclesia abducere, qua ratione a Iasone recedunt inibi Deci. numero 8. Purpura. numero 10. & Alciat. qui Panormita. & communem sequuntur. posset fortasse Iasonis sententia apud Hispanos admitti in mercatoribus & campsoribus, qui maximo reipublicae dispendio, ex pecuniis & rebus alienis, dum negociationem questuariam exercent, operam vsuris & foenoribus strenue dantes, laute & opipare viuentes, decocti tandem versuram faciunt, & ad ecclesiam fugientes creditores omnes misere fallunt. quod grauissimum crimen est, & ob id famosi latrones appellantur, ac vt tales, grauissima poena puniuntur, pragmatica lege octuagesima. Hos etenim vidi ab ecclesiis violenter ad criminalem punitionem a iudicibus euelli. quod an iuste fiat aliorum esto iudicium. id etenim posse iure fieri probat, & tenet Boerius decis. 215. nume. 7. quo in loco plura de his mercatoribus tradit. Nec tamen me latet, in supremo Regis & Caesaris praetorio quaestionem hanc anno Millesimo Quingentesimo Tricesimo controuersam fuisse, & ob id datas literas Regias, rescriptumque esse iudicibus ecclesiasticis, vt, praestita per iudicem secularem cautione de non puniendis criminaliter debitorib. ipsosmet debitores quoscunque ab ecclesiis abducerent, & eorum bona, si quae debitores in ecclesiam detulerint. Alioqui ipsis iudicibus ecclesiasticis praeuia monitione nolentibus, aut negligentibus debitores ab ecclesiis abducere, id munus delegatum est eodem Regio rescripto, & iniunctum iudicib. secularibus. extat hoc principis decretum inter alia, quae Granatae anno quinquagesimo primo excusa fuere Regij senatus inibi commorantis iussu. idem ad iudices ecclesiasticos rescripserant Catholici Reges, Ferdinandus & Elysabet anno quadringentesimo nonagesimo octauo. quemadmodum inter huius Regni pragmaticas sanctiones refertur ad finem ipsius operis, idemque lege Regia apud Gallos sancitum fuit authore Rebuffo, Tomo 2. de Regiis constitutionibus. ti. de immunitate ecclesiarum. art. 2. Vigesimoprimo ex canonum constitutionib. apparet, quodcunque crimen committentem in ipsis diuinis templis, & in ipsa ecclesia, ab eis iu[art. 15]stissime euellendum fore. capitul. vltim. de immunit. eccles. cuius ea est potissima ratio, quod indignum sit, ecclesiam auxilium exhibere ei, qui intra ipsam delinquens iniuriam templis intulit. ca. quia frustra. de vsuris. accedit ad haec & secunda ratio, cum in ecclesia delinquens, ea fiducia & spe deliquisse videatur, vt ab ipsa ecclesia defenderetur, alioqui crimen non commissurus: & ideo grauem iniuriam ecclesiae facit, ab ea adsumens ansam & delinquendi occasionem, atque ita passim omnes conueniunt in hunc casum: licet Ludoui. Rom. consil. 234. contrarium teneat authoritate glo. in c. frater. 17. q. 4. quae vt vulgo in omnibus fere codicib. legitur expressim asserit, delinquentem in ecclesia ab ea euelli non posse, eiusque immunitate gaudere. at si tollatur a glo. dictio, non, que proculdubio expungenda est, attenta ipsius gl. intentione, potius probat decisionem tex. in d. c. vl. Vicesimosecundo deducitur, eum qui in ecclesia crimen aliquod commiserit, etiam sine spe, & absque fiducia consequendae immunitatis ab eadem ecclesia, adhuc abduci iuste posse. nam ex praedictis rationibus etsi posterior hoc in casu deficiat, prior tamen omnino obtinet. Quam ob rem hanc illationem tenet Panorm. in dicto capitulo vltim. colum. 2. quae verissima est, & seruanda secundum Aufre. in dicta Capella Tholosana 422. probabiturque ex sequentibus illationibus, quae ad interpretationem dicti capitis vltimi statim expressim tradentur. Vicesimotertio, delictum committens in ecclesia non tantum illius ecclesiae immunitate priuatur, & ab ea abduci poterit, sed & a quacunque alia propter crimen intra ecclesiam perpetratum. sicuti post Doct. antiquos, Henricus probat in c. ecclesiae. col. 3. de immu. ecclesi. Vicesimoquarto, fortius asseritur, crimen in ecclesia commissum non tantum eius authorem priuare immunitate ecclesiarum quo ad illud delictum, sed & quo ad omnia alia crimina, quae commiserit extra diuina templa, quasi ob iniuriam ecclesiae illatam dignus sit hac generali immunitatis priuatione, quod expressim tenent Capella Tholosana decisi. 422. & Chassan. in consuetu. Burg. rub. 1. §. 5. versi. Archid. nu. 112. contraria tamen sententia verior apparet, ex regula iuris Pontificij, quae in hac specie minime reperitur sublata. atque ita respondet Boer. d. decis. 110. col. vlt. Vicesimoquinto, ita sunt haec intelligenda, vt delictum in ecclesia commissum causa potissima sit, vt delinquens iure ecclesiasticae immunitatis priuetur, modo crimen graue sit. Nam si sit leue etiam intra ecclesiam commissum, non est ab ipsa ecclesia abducendus ipse delinquens, sicuti existimant Abb. in d. c. vlt. post Hosti. & Doct. ibi. Henri. in d. c. ecclesiae. col. 3. Aufre. d. decis. 422. Syluest. verb. immunit. 3. §. 2. & Angel. Castrensis Pauli Castrensis filius in consi. 459. colum. 1. 2. lib. consilio rum patris, vbi asserit hanc opinionem Communem esse. Vicesimosexto, attenta ratione tex. in d. c. vltim. si quis prope ecclesiam ex proposito delictum commiserit ita deliberate, vt coniectare possimus, eum spe ecclesiasticae immunitatis deliquisse, ab ecclesia is abduci ad criminis punitionem poterit secundum Anch. in d. c. vlt. Henric. in d. c. ecclesiae. colum. 3. & Alciat. in reg. 3. de praesumpt. c. 33. Hinc scribit eleganter Io. Lup. in c. per vestras. §. 10. de donatio. inter vir. & vxor. peccantem spe consequendae absolutionis virtute & ratione indulgentiarum, & apostolicarum literarum, non posse ex vi ipsarum absolui. quod probari item potest per text. in c. quando. in 1. de consecratio. distinct. 4. & in c. illud. de cleri. excommu. ministr. & in l. 1. §. haec autem actio. ff. si quis testam. lib. esse iuss. fuerit. quibus mire conueniunt pulchra verba Lactantiae Firmiani, qui lib. 6. diui Insti. c. 13. ita de Eleemosyna inquit: Nec tamen quia peccata largitione tolluntur, dari tibi licentiam peccandi putes, abolentur enim si Deo largiare, quia peccaueras. Nam si fiducia largiendi pecces, non abolentur. Vicesimoseptimo, ex his opinor, non gaudere ecclesiarum immunitate eum, qui ex loco profano sagitta, iaculo, aut scloppo, existentem in ecclesia percusserit: non enim potest commode negari crimen istud in ecclesia commmissum fuisse, cum id scelus etiamsi initium habuerit a loco non sacro, in ecclesia tamen exequutionem & perfectionem habuit. quamobrem non possumus inficiari, ecclesiae factam fuisse iniuriam, quod probari potest authoritate Bal. in l. si quis non dicam rapere. col. 3. C. de epis. & cler. Paul. Castren. in l. si vt proponitur. ff. de fideiussor. item Bal. in l. multum interest. penul. col. versi. Sed hic quaero. C. si quis alteri vel sibi. quibus & Hipp. accedit in l. vnic. C. de rapt. virg. nu. 250. & sequenti. Vicesimooctauo, examinanda est hoc in loco opinio Ange. Castrensis, qui in d. consi. 459. libr. 2. inter Pauli sui parentis responsa, existimat, furem, qui rem furto ablatam intra ecclesiam contrectauerit, eaque vsus fuerit, posse ab ecclesia abduci, nec eius immunitate gaudere, ac si furtum in ecclesia commisisset, quod tamen extra ecclesiam perpetrauit. quasi haec contrectatio, quae in ecclesia fit, nouum furti crimen vere dici valeat. Nam licet regulariter delinquens sit ad locum delicti, & ad vrbem vbi deliquerit remittendus, vt inibi puniatur. l. si cui. §. vlt. & l. vlt. ff. de accus. & in Auth. vt nulli iudi. §. si quis vero comprehensorum. collat. 9. Regia l. 2. ti. 17. lib. 8. ord. & notatur in l. 1. & in Auth. qua in prouincia. C. vbi de crim. agi opor. gl. in c. vlt. de foro comp. & in c. 1. de raptor. & Clemen. pastoralis. de re iud. verb. de more. & in l. a diuo Pio. §. sententiam. ff. de re iud. si tamen quis Toleti rem furto abstulerit, eamque Hispalim deferat, poterit a iudice Hispalensi ob nouam contrectationem puniri, nec is tenebitur furem ad iudicem Toletanum remittere, quod Bart. not. in l. si dominu. ff. de furt. & ibi Alex. Guido q. 202. Bal. in l. vni. col. 7. C. de confes. idem Bal. consi. 471. lib. 3. Angel. Castrensis in d. consi. 459. quorum opinio Communis est secundum Nico. Boer. decisi. 13. num. 47. sed quia haec sententia dubia quibusdam visa fuit, siquidem contrarium tenet Fulgo. consi. 149. col. 2. & Bal. in d. consi. 471. asseuerat, Bart. opinionem non seruari, nec admitti in praxi, eamque late reprobat plurib. rationibus Marcus a Mantua apophthegmate 103. ex ducentis posterioribus, ego maxime dubius sum, an verum sit, quod in hac materia de ecclesiarum immunitate Angel. Castren. adnotauit, imo, vt ingenue fatear, eius opinionem falsam esse censeo, licet concedam, rem ipsam furto ablatam posse ab ipso fure etiam intra ecclesiam per vim auferri, vt domino restituatur, ne ecclesia occupantem rem alienam tutari videatur, atque ita arbitror intelligendam esse decisionem tex. in d. c. vlt. de immunit. ecclesi. Vicesimonono, constat, non tantum laicos, sed & maiori ratione clericos inuitos ab ecclesia euelli non posse, etiam a iudice ecclesiastico, quemadmodum post Inno. Cardin. quaest. 6. & alios [art. 16]in dicto c. inter alia. Romanus respondit in consilio 234. & consil. 227. cui Panormit. refragatur in dicto c. inter alia. numer. 13. scribens, iudicem ecclesiasticum posse clericum inuitum ab ecclesia abducere ad criminis punitionem, quod consuetudine, & moribus obtinuit, vt testatur Ioannes Bernardus in pract. criminali. c. 115. qui tamen asserit, Roman. opinionem magis Communem esse, & opinatur eam seruandam fore, vbicunque crimen, quod clericus commiserit, sit dignum degradatione, & traditione curiae seculari, tunc etenim vel clericus non est ab ecclesia abducendus, aut si abductus fuerit, non est curiae seculari tradendus: qua in re ipse considerandum esse censeo, in criminibus, quae digna sunt degradatione & traditione iudici seculari facienda, non obtinere locum, ecclesiarum & templorum diuinorum immunitatem, cum atrocissima sint. Et ideo si crimen a clerico perpetratum exigat degradationem, & traditionem, ac praeterea eiusmodi sit, vt fugientem ad ecclesiam priuet iure immunitatis ecclesiasticae, non video qua ratione clericus ab ecclesia extrahi non valeat, ac demum curiae seculari post degradationem tradi, alioqui iustissimum est, traditionem minime fieri, in quo oportet maturius cogitare. Tricesimo, apparet ex praemissis, fugientem ad ecclesiam, qui ab ea iure abduci non potest, mini[art. 17]me esse intra eandem ecclesiam, neruis, compedibus, aut catenis vinciendum, ligandumue, ne fugere quo libuerit, ei liceat. Hoc etenim contra ecclesiasticam libertatem, & immunitatem fit, & ob id fieri non debet. quod deduci potest ex capitul. definiuit. 17. q. 4. l. praesenti. C. de his qui ad ecclesi. confugi. l. 2. tit. 11. part. 1. tenet in specie Guido Pap. decisi. 121. scribens contrarium moribus receptum esse, & id permitti potest, vbi ambiguum sit, debeatne gaudere delinquens ecclesiae immunitate, modo vincula ab vtroque iudice ecclesiastico & seculari inijciantur, sicut tradit Belluga in Specu. prin. rub. 11. §. sed quia. nu. 21. Tricesimoprimo, eadem ratione infertur, vbi immunitas ecclesiastica iure seruanda est, non posse ecclesiam ipsam obsideri, vt ad eam fugientibus alimenta, victus, & vestitus minime deferantur, cum hoc sit immunitatem omnino violari, quod probatur in dict. l. praesenti. & in d. l. 2. secundum Hostien. Abb. numero 13. & Communem in dicto c. inter alia. Guido dict. q. 121. nec contraria consuetudo valet, vt late ostendit Ioan. Ignae. in l. 1. in princip. ff. ad Syllani. scribit tamen Andraeas Alciat. libro 7. parerg. c. 7. Pausaniam Lacedaemonium proditionis accusatum, cum in templum Palladis Chalcioecae confugisset, a matre obstructa pariete, templi ianua, coactum fame mori. citat huius historiae authorem Aemylium probum, sed & Ioan. Stobaeus sermone 37. eiusdem meminit, ex Gesneri interpretatione in hunc sane modum, Cum Persae Graeciam vastarent, & indigenae omnes perturbatiessent, Pausanias Lacedemoniorum Dux quingentis auri talentis acceptis a Xerxe Spartam proditurus erat. Ceterum, interceptis epistolis Agesilaus eius pater, cum rem intellexisset ab illis, qui in epistolas inciderant, persequutus est filium ad templum vsque Mineruae, que Chalcioeca ab aede aenea cognominatur, ibi foribus templi obstructis per lateres, vna cum vxore sua Pausaniae matre, introitum custodiuit, & proditorem fame necauit, quem mater mortuum sublatum extra fines Spartae proiecit. Hactenus Stobaeus ex Chrysermo in 2. lib. Historie Persicae. Plutarchus item in parallelis c. 21. Persis, inquit, Graeciam discursationibus, ac praedis infestantibus, Pausanias Lacedaemoniorum Imperator quinquaginta auri talenta, vt Spartam proderet, a Xerxe acceperat. Quod vbi deprehensum est, pater Agesilaus vsque ad Chalcioecae Palladis templum filium insectatus cocto latere ita templi fores obstruxit, vt eum inedia consumpserit, mater autem insepultum eiecit, quemadmodum Chrysermus historiarum secundo refert. Haec Plutarchus. Ad hanc Pausaniae occisionem putat Alciatus allusisse Ouidium in Ibin. " Obstructoque necem patiaris limine templi, Vt legem poenae cui dedit ipsa parens. " Idem Plutarchus capitul. vigesimo secundo in parallelis scribit, Romanis aduersus Latinos bellum gerentibus, quendam patricium genere, inopem tamen adolescentem Cassium Brutum nomine, dicta mercede portas aperire volentem, deprehensum ad auxiliare Palladis templum confugisse, tandem ab eius patre Cassio signifero occlusis templi foribus fame necatum fuisse, insepultumque a parente eiectum esse. quod adducit ex Clytonimo in lib. nono rerum Italicarum. Tricesimosecundo, dubitatur ex hoc, quid dicendum sit de delinquente, qui cum ad ecclesiam confugisset, eam clausam inueniens, manu portas, [art. 18]earumue ansam, aut vectes apprehendit, an inde extrahi possit a iudice seculari absque violatione immunitatis ecclesiasticae? Et sane hunc abduci ab eo loco non posse, & si abducatur immunitatem ecclesiae violatam censeri, respondit Ioan. Ignae. in d. l. 1. ff. ad Sylla. nu. 57. dicens, Rhotomagi ita saepissime iudicatum fuisse. nam & id a ratione sacrorum canonum super hac re statutorum palam deducitur. Tricesimotertio, idem dicendum erit de eo, qui cum esset intra ecclesiam per vestem eius extra ecclesiam extensam apprehensus fuit, & ab ecclesia abductus, violatur enim ex hoc immunitas ecclesiastica secundum Ioan. Andr. in c. vlt. de immu. ecclesi. & Ioan. Igne. in d. nu. 57. Tricesimoquarto, infertur ex prenotatis, iudicem laicum iure posse abducere criminosum ab ecclesia, etiam absque licentia episcopi, quoties iuxta canonicas sanctiones delinquens ab ecclesia extrahi potest, nec immunitas ecclesiarum ex eo violatur, siquidem cum ecclesia tunc ad eam fugientes minime tutetur, nec tutari velit, nulla fit ei iniuria, si propria authoritate iudex etiam secularis eos per vim abduxerit, quod moribus & praxi Christiani orbis satis receptum est, vt asserit Guido Papae. q. 121. notat Guliel. Bened. in c. Raynu. verb. vxorem. nu. 444. de testamen. quamuis Cynus & Saly. in d. Authen. si quis ei. C. de adult. & Belluga in Specu. princip. rub. 11. §. & quia. nu. 27. teneant, in hac specie exigendam esse licentiam a iudice ecclesiastico, vel praelatis per tex. inibi. qui tamen non omnino aperte hoc probant in his casibus, quibus ab ecclesia possunt criminum authores iure pontificio euelli. Tricesimo quinto, non est praetermittendum ex c. de immu. ecclesi. adnotari posse, si eius Communem interpretationem consideremus, laicum crimen aliquod intra ecclesiam perpetrantem, posse a iudice seculari puniri, nec eius criminis cognitionem ideo ad ecclesiasticum iudicem pertinere, quod intra ecclesiam commissum fuerit: nam si laicus committens delictum in ecclesia potest a iudice seculari inde inuitus abduci, tex. in d. c. vlt. poterit sane per eundem iudicem puniri, quod aduersus Cyn. in l. praesent. C. de his, qui ad ecclesi. confu. Panor. existimat iure verum esse in d. c. vlt. idem in c. cum sit generale. nu. 27. de foro comp. Bart. in l. si cui. §. vlti. ff. de accus. idem Panor. in d. c. inter alia. nu. 29. Angel. de Maleficijs. §. in scalis sancti Petronij. tametsi secundum eum & Panor. iudex ecclesiasticus ratione sacrilegij poterit aduersus delinquentem in ecclesia, quo ad eius poenam procedere. Tricesimosexto, his proxime accedit, iudicem laicum, & si non possit fugientes ad ecclesiam inde inuitos abducere, posse tamen ab eis arma prohibita, & legibus vetita etiam intra ecclesiam auferre. delinquit etenim is, qui fert arma prohibita, & ideo cum hoc delictum in ecclesia committat, a iudice seculari puniendus, aut saltem armis priuandus erit. Nam regulariter arma prohibita sunt, & item eorum vsus vetitus tam clericis, quam laicis, tam intra ecclesias, quam foris. tex. in l. 1. C. vt armorum vsus inscio principe interdictus sit. lib. 11. c. clerici arma. de vita & honest. cler. tradunt late Corn. consi. 20. lib. 3. Socinus regul. 30. Cattellia. Cot. dictione. Armorum. eleganter Tiraqu. de nobilita. c. 20. nu. 66. extant & Regiae sanctiones hac dere, & opt. tex. in c. 1. §. si cleri. de pace tenend. & eius violat. in feudis. poena tamen, quae ob armorum vsum lege infertur, a clericis exigenda est apud iudicem ecclesiasticum, secundum Ioann. de Platea, in §. item lege Iulia. Instit. de publ. iud. &. Ioan. Lup. in c. per vestras. 2. notab. §. 1. nume. 13. Apud Gallos clerici arma vetita deferentes per iudices seculares puniuntur, quemadmodum testantur Chassanae. in consue. Burg. rubri. 1. §. 5. versi. Archidia. numer. 79. & Carol. lib. 2. Regalium Franciae. priuilegio 17. modo poena sit pecuniaria, non alias. Apud Hispanos vsus obtinuit, vt clerici cum armis ipsis deprehensi a ministris iudicis secularis, armis expolientur. quod iuste fieri potest, cum alioqui si a iudicibus secularibus id non fieret, liberam haberent clerici facultatem arma vetita deferendi, ac deinde maxima ab his scelera liberius perpetrarentur in Reipublicae iniuriam, & ecclesiastici ordinis, ac dignitatis opprobrium. Caeterum, vt & hoc non omittamus, adnotandum est, in Franciae & Gallorum Regno delinquentes statim ab ecclesijs abduci, vinctosque a laicis iudicibus obseruari, ac demum tractatur, sit ne is, qui abductus fuit, dignus iuxta Canonicas sanctiones ecclesiarum immunitate, quod si dignus ea iudicetur, remittitur, & restituitur ecclesiae, alioqui punitur a iudice seculari, quemadmodum asseuerat Rebuffus in prooemio constitut. Regiarum gl. 5. nume. quadragesimo. Huius secundi libri Finis. # 3 # 1 VARIARVM EX IVRE PONTIFICIO, REGIO, ET CAESA. reo Resolutionum. LIBER TERTIVS. AVTHORE DIDACO COVARRVVIAS A LEYVA TOLETANO, Senatore Regio. ARGVMENT. CAP. I. Quid sit usura, quoue iure prohibita fuerit. SVMMARIVM. -  1 Vsurae definitio late discutitur: & num. 2. -  2 Ad haeresim, an sit necessarium, eius assertorem Christi fidem sacro baptismate suscepisse. -  3 Traditur ample intellectus c. salubriter. de vsuris. -  4 Intellectus c. conquestus. de vsur. & c. 1. de feudis. -  5 Vsuram iure naturali, & diuino prohibitam esse ostenditur. -  6 Vsura a iure ciuili Caesarum prohibita non est, tametsi Regia lege sit improbata. -  7 An licuerit vnquam Iudaeis vsuras exercere erga alienigenas? -  8 Vsura licita non est, etiam dispensatione, & priuilegio Romani Pontificis. -  9 Vsura an sit licita ex testatoris voluntate? & inibi traditur interpretatio tex. in l. 3. §. vlt. ff. de annuis legatis CAP. I. QVI de vsurarum crimine ex professo hactenus tractauere, ab vsurae definitione, vt par est a rei cognitione, negocium ipsum auspicantur: varias hac in re obseruantes opiniones, quarum aliquot ipse breuiter attingam. Ioannes Andrae. etenim in regula peccatum. colum. 2. de regul. iur. in 6. Innoc. Cardin. Abb. & Anan. in rub. de vsur. num. 3. Saly. in rub. eadem [art. 1]C. & Carol. Molinae. in tract. de contractibus, nume. 6. in hoc conuenire mihi videntur, quod vsuram definiunt esse, quicquid sorti accedit ex pacto, vel spe praecedenti. text. ad id optimus in c. vlt. 14. quaestion. 3. ex Agathensi concilio. Vere tamen hi Doctores peccatum, & crimen vsurae, de quo agimus, non definiunt, sed potius rem ipsam ex eo crimine partam. Nec esset congrua definitio: si quis furtum esse responderit, rem alienam domino inuito contrectatam, siquidem potius definitur res ipsa furto adquisita, materia, ac subiectum criminis, quam ipsum crimen: & ideo licet Laurent. a Rodulphis in tracta. de vsuris. quaestione 1. praemissam Doctorum definitionem probauerit, mihi profecto non placet: qui existimo, aliud esse materiam ipsam criminis, aliud crimen ipsum, sic equidem differt res ipsa, quae criminis materia est, ab ipso crimine, etiamsi Hispani vulgo furtum appellemus rem ipsam a domino inuito ablatam, quo fit, vt saepissime oporteat in his, quae ad scelerum cognitionem pertinent, ipsum crimen ab eo, ex quo crimen fit, & perficitur, omnino distinguere. Hinc profecto, ni fallor, dirimi poterit ea controuersia: quae passim discutitur: sitne necessarium, vt aliqua propositio haeresis dicatur, eius assertorem Christianum, & catholicae fidei professorem baptismi lauacro fuisse. [art. 2]Quidam enim opinantur, haeresim esse errorem intellectus catholicae fidei manifeste contrarium ab homine Christiano pertinaciter assertum, atque ideo existimant, non aliter errorem catholicae fidei manifeste contrarium, dici posse haeresim, quam si ab eo, qui Christianam fidem fuerit professus, asseueretur, cum heresis circa materiam catholicae fidei versetur, & ob id congruere non possit, nec aptari valeat Sarraceno, Turcae, aut infideli: nec Sarracenus haereticus dici poterit, etiamsi negauerit articulum fidei, iuxta tex. in cap. haeretici. 24. quaest. 1. capitu. firmissime. de haeretic. glo. in Clement. 1. §. vlti. verb. haereticum. de vsuris. Abb. & Doctor. in rub. de haeret. Tho. 2. 2. q. 11. arti. 2. & Cardin. a Turre Cre. in lib. 4. de ecclesi. 2. parte. capitu. 1. Alij sane censent, errorem catholicae fidei manifeste contrarium, haeresim esse, & vere ita nuncupari posse, etiamsi a Turca, aut Sarraceno proponatur, & praedicetur. quod probat eleganter Alfonsus a Castro de iust. haeret. punit. lib. 1. c. 1. ex eo, quod cum propositio catholica, a quocunque asseratur, vere catholica est, etiamsi a Sarraceno pronuncietur: ita eadem ratione propositio contraria Catholicae fidei erit haeretica: tametsi ab eodem Sarraceno pronunciata fuerit. Haec etenim assertio, Deus est trinus & vnus, catholica est, siue illam proponat Iudeus, siue Turca, ergo sua contradictoria, Deus non est trinus & vnus, erit haeretica, a quocunque dicatur. Nam isthaec posterior opinio vera est, si haeresim simpliciter assumamus pro ipsa propositione aduersus fidem catholicam asserta, pro ipsa quidem re: ex qua grauissimum crimen apud Christianos committitur. siquidem hec propositio, Deus non est factus homo, etiam a Turca pronunciata, etiam in pariete descripta absque vllo certo authore, vel ab eo, qui penitus quid scriberet, ignorabat, vel a catholicis eam euertentibus proposita, haeresis est, & ita vere dici potest, cum sit error manifeste catholicae fidei contrarius. At si haeresim pro ipso crimine accipiamus, prior sententia potior est, & magis probanda, cum haereseos nomen quatenus infame est, & causa sceleris notam infert, ac nefandum crimen praemittit, exigit profecto multa quidem, nempe quod eius author Christianam fuerit fidem professus, item quod pertinaci animo, & errore intellectus propositionem contrariam manifeste fidei catholicae pronunciauerit, vel asseruerit, quemadmodum constat horum prius ex dicto capitu. haeretici. & his, quae modo citauimus. Posterius autem apparet ex capi. dixit. 24. quaest. 1. & in Clemen. 1. de summa Trini. & Clemen. 1. §. vlt. de vsur. Oldra. consi. 210. text. elegans in extrauag. cum inter nonnullos. Ioannis 22. de verb. signific. & in c. qui in ecclesia. 24. quaes. 3. quod alibi aptius tractabitur. His accedit, quod haereseos nomen olim ante legis Euangelicae promulgationem, & apud eos, qui Christianam religionem nondum acceperant, infame non erat, sed significabat electionem quandam disciplinae, quam quisque profitebatur, ab αἱροῦμαι, verbo Graeco: quod Latine vertitur, eligo. Sic Plutarchus libro quem de placitis, seu sectis philosophorum scripsit, titulum tribuit, περὶ αἱρέσεον, id est, de sectis. idem & Lucianus fecit. eadem ratione haeresim veteres dicebant quancunque opinionem, quam tenaciter quisque tutabatur: August. lib. 8. de ciuit. Dei, c. 12. Aristoteles, inquit, vir excellentis ingenij, cum sectam Peripateticorum condidisset: quod deambulans disputare consueuerat, plurimos discipulos viuo adhuc praeceptore in suam haeresim congregauit. vtuntur & eadem dictione in hoc sensu Cicero ad Crassum, & in praefatione Parodoxorum ad Brutum: & Iurisconsultus Modestinus in l. si duas. §. est autem. ff. de excusat. tuto. Diuus Hieronymus in epistola ad Galatas cap. 5. cap. haeresis. 24. quaest. 3. tradunt Budaeus in l. 1. §. item sciendum. ff. de aedilit. edict. Corasius lib. 3. Miscellane. ca. 8. Alfonsus a Castro lib. 1. de iusta haeret. punit. c. 1. Verum enimuero quia in lege Christianorum, quae ab ipso Deo data est, ac diuino numine inspirante ab eam profitentibus accepta, non electa, iuxta illud Ioannis 6. Nemo potest venire ad me, nisi pater, qui misit me, traxerit eum. & Ioan. 15. Non vos me elegistis, sed ego elegi vos: Christianis non conuenit electio sectae, nec eis licet quid quam circa fidem eligere, cum fides catholica non ex hominis arbitrio, nec ex humano ingenio pendeat, sed Deo inspirante ac reuelante sit hominibus manifestata: & quia in verba sacrae scripturae, & ecclesiae catholicae iurauimus, nec possimus ab illarum sententia discedere, apud nos haeresis nomen infame est, quod latius ostendit Alfonsus a Castro. in d. c. 1. & lib. 1. de haeresib. c. itidem 1. Hinc sane deducitur, eum esse haereticum, qui haeresim pronunciauerit, aut asseruerit: intelligendo heresim, prout apud nos adsumitur pro ipso crimine, & quatenus crimen praemittit: siquidem & inibi significatur, errorem assertum fuisse ab homine Christiano, pertinaci animo errante intellectu. At si haeresim accipiamus simpliciter, non vt crimen, sed vt propositionem falsam aduersus fidem catholicam, non statim sequitur, eum qui eam pronunciauerit, haereticum esse: quemadmodum docet idem Alfonsus a Castro. libro 1. de iust. haeretic. puniti. cap. 7. Vsura igitur, vt crimen est, ab alijs ita definitur, vsura est voluntas capiendi vltra sortem lucrum aliquod temporale vi, & causam utui principaliter. Voluntas, inquam, id est, actus voluntatis interior, vel exterior: sicuti & in simoniae definitione explicat Hadrian. quolib. 9. articul. 2. vt hinc colligamus, vsuram esse mentalem, cum quis mutuo dat centum Titio spe consequendi ab eo vltra sortem decem, alioqui non mutuaturus, capitul. consuluit. de vsuris. item & esse exteriorem, quam actualem quidam appellant: cum quis pacto expressim apposito mutuat mille, recepturus ex conuentione quinquaginta vltra sortem ipsam. Lucrum ideo diximus: quia ad hoc crimen exigitur, id quod vltra sortem accipitur, vere lucrum esse, cum alioqui si quis mutuo dederit mille, ac demum sortem ipsam acceperit, & praeterea centum, quae sibi iure debentur vltra sortem, vsuram minime committit, etiamsi id pactus fuerit: sicuti constat omnium fere consensu: quando creditor qui mutuat. in pactum deducit, vt ipse debitor teneatur si mile ei beneficium exhibere, si in egestatem venerit, aut: pecuniae mutuatae quandoque indigens fuerit: modo aliter hic debitor ex ea pactione non obligetur, quam secluso pacto ipse iure cuiusdam honestatis moralis tenebatur creditori simile beneficium rependere. quod traditum est in d. c. consuluit. a Panor. & alijs, atque id a nobis fuit breuiter adnotatum libr. 1. harum resolutionum. c. 20. num. 4. Hinc iustissime creditores defenduntur, qui a debitoribus vltra sortem principalem, aliquid recipiunt ratione interesse, vel damni emergentis, vel lucri cessantis secundum ea, quae frequentissime adnotantur in c. conquestus. de vsur. & in leg. curabit. C. de action. emptio. ad cuius interpretationem paulo post nos idem latius explicabimus. Diximus lucrum aliquod temporale, quia si quis etiam vi mutui amicitiam alterius paciscatur, aut animo adquirere intendat, aut aliam rem vtilem quidem, sed minime aestimabilem ratione precij, quod ei conuenire nequit, ex eo, quod non soleat ea res pecunia aestimari, vsurarius censendus non est, sicuti Doct. fatentur. vltimo loco proposuimus in definitione, vsuram vi mutui committi, aperte intelligentes hoc crimen in alijs contractibus, quam mutui nequaquam accidere, atque ita verum est, modo accipiamus mutuum, siue expressum, siue tacitum, & hoc quidem ea ratione, quia saepissime sub imagine emptionis, & venditionis subest contractus quidam pignoratitius, qui latenter vitium hoc vsurae, maximo Reipublicae & pauperum incommodo continet. capitu. ad nostram. de empt. & vendit. vbi mentio fit pacti de retrouendendo. c. in ciuitate. de vsuris. quoties res venditur carius pecunia credita, quam praesenti & statim numerata iuste venderetur, de quo aliqua diximus. 2. lib. harum resolutionum c. 3. num. 7. Ex his plurima possent deduci, sed praesertim aliquot attingam, quae frequentiora sunt. Et primo offert sese insignis Pontificia decisio capit. salubriter. de vsuris. Cuius haec sunt verba. [art. 3]Sane generum ad fructus possessionum, quae sibi a socero sunt pro numerata dote pignori obligatae, computandos in sortem non credimus compellendum, cum frequenter dotis fructus non sufficiant ad onera matrimonij supportanda. Hactenus Romanus Pontifex: qui plane respondet, non esse generum vsurarium, etiamsi praecipuos percipiat fructus rei pignori datae vltra sortem ipsam, cum tamen alioqui creditor vsurarius sit, si fructus pignoris vltra sortem sibi praecipuos habuerit. capitul. primo capitul. conquestus. de vsuris. capitul. primo. de feudis. lege prima & secunda. C. de pignori. actione. Sed huic obiectioni respondetur, a Summo Pontifice decretum esse, fructus pignoris dati pro dote soluenda in sortem minime computari ratione interesse, tam damni emergentis, quam lucri cessantis, damni emergentis, vbi maritus dilata solutione dotis detrimentum patitur, lucri cessantis, quasi ea constitutio tunc admittenda sit, cum ipse gener attenta eius industria, & officio posset ex dote statim sibi soluta lucrari tantam quantitatem, quantam ex fructibus pignorum quotannis percipiebat, non alias, secundum Hostien. Ioannem Andrae. Abb. Antoni. & alios in d. c. salubriter. Bartol. in l. in insulam. §. vsuras. ff. solut. matri. Bologni. consil. 19. Hadri. in 4. sentent. tract. de vsuris. versic. sed dubium. Syluest. verb. vsu. 3. quaesti. 2. Maiorem in 4. distinct. 15. quaest. 31. versi. tertius casus. Bald. in l. vltim. §. praeterea. 2. colum. C. de iure dot. Alex. in d. §. vsuras. & in consil. 178. numero 11. lib. 7. Deci. consi. 119. nume. 4. Conrad. de contractib. quaest. 35. consilio 7. & consil. 5. Ioann. a Medina de contractib. c. de adquisitis per vsuram. §. ad c. salubriter. fatentur hanc opinionem Communem esse Bald. Nouell. de dote. 7. parte. priuilegi. 3. & Carol. Molin. in tract. de vsuris. quaestio. 74. nume. 525. Ioan. Lup. in c. per vestras. 6. notabili. §. 8. Parisius consilio 64. libro 4. Ex his vero quidam opinantur sufficere, vt ratione interesse hoc in casu percipiantur fructus pignoris praecipui vltra sortem, quod is, cui dos est promissa, aut debita, interim dum ea non soluitur, sustinet onera matrimonij ex propria re, & proprio patrimonio, quae ex dote soluta posset profecto sustinere. l. pro oneribus. C. de iure doti. quam ob rem de damno euitando agit maritus fructus pignoris praecipuos habens, non de lucro adquirendo, nec hi Docto. requirunt interesse lucri cessantis, quod dote statim soluta maritus consequeretur attenta eius solita industria, & negociandi exercitio. huius sane sensus authores sunt Ananias indicto c. salubriter. num. 8. Nouell. dict. priuileg. 3. Alex. consilio 31. colu. 3. lib. 6. sensit idem consilio 141. lib. 5. in princip. Ioan. Lupi. dict. §. 8. Carol. in dict. quaestio. 74. num. 525. Caiet. 2. 2. quaest. 78. arti. 2. Qui quidem interesse damni emergentis appellant totum id, quod maritus expendit in alenda vxore, & onerib. matrimonij sustinendis, & ideo permissum esse opinantur, quod fructus pignoris percipiat. hoc item probabitur inferius illatione 6. idem sensit Deci. in dicto consilio 119. nu. 4. post Paulum Castren. in d. §. vsuras. qui temperate loquitur, dicens, id procedere ex eo, quod praesumendum sit, maritum, si statim dos fuisset soluta, potuisse per industriam adquirere lucrum aliquod, ex quo alere posset vxorem. Ego sane non inficior, maritum, & quencunque alium creditorem iustissime absque vsurarum labe, posse percipere fructus pignoris praecipuos vltra sortem, vel ex pacto, vel ex lege, ratione interesse damni emergentis, & lucri cessantis, & tamen non video, qua ratione possit congrue colligi damnum, & eius ratione interesse ex eo, quod maritus onera sustineat matrimonij, siquidem eadem sustinuisset statim dote soluta, vel ex ipsa dote, vel aliunde: quod si dixeris, statim soluta dote non expenderet proprias pecunias pro oneribus matrimonij, sed ea onera expedirentur ex ipsa dotali pecunia: id fateor, modo manifeste sentias & consideres, expensis in hanc rem proprijs nummis, dotalem pecuniam saluam esse, quae alioqui expensa foret. Deinde hac Ananiae opinione admissa, maxima constaret iniquitas, aut non esset aequa Romani Pontificis constitutio, cum saepissime essent maiora onera matrimonij quam ipsorum fructuum aestimatio, & fieret non aequa damni emergentis cum ipsis pignorum fructibus compensatio. Quamobrem verius esse censeo, quod paulo ante scripsi, nempe fructus pignoris dati pro dote soluenda, tunc non esse in fortem computandos, cum interesse damni emergentis, aut lucri cessantis aequale sit verisimili, licet non exacta censura, fructibus ipsius rei datae in pignus. Interesse autem damni emergentis id appello, quod creditori sequutum fuerit ea ratione, quia dos soluta ab initio non est, & ob id damnum patrimonij & rerum, passus fuerit: coactus equidem sub vsuris licitis, aut annuis reditibus pecuniam quaerere ad ea onera subleuanda, quae ex dotali pecunia possent commode tolerari, lucri vero cessantis interesse illud est, quod ipse creditor posset inspecta solita industria, & ipsius prouinciae qualitate & conditione ex pecunia dotali statim soluta adquirere, atque iuxta hunc sensum esse accipiendum Romani Pontificis responsum in d. c. salubriter. ipse colligo ex mente Doct. inibi & aliorum, qui rem istam tractauere: praesertim id asserunt Panor. in d. ca. salubriter. Paul. Cast. Imol. & Alexa. in d. §. vsuras. Conrad. d. q. 35. conclusi. 7. Adria. Ioan. Maior, ac Medina nominatim superius citati, & esse hanc opinionem frequentiori authorum iudicio probatam minime ipse dubito. sensit idem late Ludo. Bologni. in dicto consi. 19. Imo & Io. Lupi. in d. §. 8. colum. 3. tandem hanc opinionem sequitur. Hinc primo apparet, summi Pontificis constitutionem in d. ca. salubriter. non tantum esse obseruandam in genero erga socerum, sed etiam in quocunque extraneo, cui dos promissa fuerit, quod manifeste deducitur ex ratione, cui innititur praedicta decisio. Secundo constat, non esse id speciale, in fauorem & priuilegium dotis statutum, nempe fructus pignoris in sortem minime computari, cum a ratione interesse id procedat, quae quidem ratio efficax est, vt aliquid vltra sortem iuste recipi a creditore possit. id vero speciale est in hac specie fauore dotis, vt vir, cui dos fuerit promissa, dilata solutione datisque pignoribus, fructus pignorum praecipuos habeat, nec teneatur eos in sortem compensare, etiam si ab initio nulla pactio praecesserit de fructibus pignorum vltra sorté percipiendis. id enim iure inest ob naturam contractus dotalis: sicuti in dicto capit. salubriter. visum est Panorm. & Carol. Molinae. de contract. dicta quaest. 74. num. 524. licet alias ambiguum sit, an creditor possit petere interesse ante moram ob dilationem solutionis, vel possit aliquid ea ratione percipere inuito debitore, cum quo id ab initio pactum non est, quod alibi tractabimus. Tertio, probatur ex his, nihil referre ad hoc, vt possit maritus ob dilatam dotis solutionem fructus pignorum praecipuos habere, quod maiorem, minorémue quantitatem expendat, in oneribus matrimonij, quam sint ipsi fructus pignorum: sicuti in specie aduertunt Adrian. in dicto versi. sed dubium. Et Ioan. Medina in d. §. ad c. salubriter. licet contrarium responderint Ang. & Syluest. in summa. verb. vsura. 3. quest. 2. & plerique alij. Et ideo quod scribunt Ana. in d. c. salubriter. num. 2. ad fin. Alex. consi. 178. libro 7. nu. 11. & Anto. Fanensis de pignoribus. 5. parte. membro 5. nu. 16. existimantes, fructus pignoris esse in sortem imputandos, quatenus excedunt congrua & iusta alimenta vxoris secundum quantitatem dotis, erit ita accipiendum, vt intelligamus id verum esse, quando fructus excedunt legitimum & verisimile interesse, quod ratione lucri posset ex dotali quantitate a marito percipi, alioqui falsum est, quod ibi Doctor. opinantur. Quarto, hinc poterit discuti & tractari, quid dicendum sit, vbi dote promissa, & eius solutione dilata, maritus cum promissore dotis paciscitur, vltra sortem certam quantitatem quotannis sibi soluendam, interim dum non fuerit soluta dos. Nam quidam censent, hanc pactionem illicitam esse, nec in hac specie admittendam fore decisionem text. in d. c. salubriter. cum inibi de fructibus pignorum, id est, de re incerta, vltra sortem percipiendis tractetur, & ideo secus sit respondendum, vbi certa quantitas in pactum vltra sortem deducta fuerit. Huius opinionis sunt Ioan. Andr. Anton. Card. Ioan. de Ligniano, & Ambro. a Vignate nu. 14. in d. c. salubriter. Lauren. a Rodulphis in c. consuluit. 2. par. quaestio. 53. Alex consi. 27. lib. 4. & consilio 74. & consil. 141. lib. 5. Flor. 2. part. ti. 1. §. 7. & §. 27. Soc. consi. 88. numero 18. & consilio 130. numero 10. libr. 4. Ioan. Lupi in dicto capitul. per vestras. 6. notab. §. 8. qui numer. 6. & Soci. in dictis responsis existimant, hanc opinionem Communem esse. Contrarium tamen verius est, si quidem attenta vera ratione decidendi, quam ab interesse deduximus ad d. c. salubriter. nulla congrua ratio exhiberi potest, cur ab initio contractus interesse verisimile in pactum deduci non possit, quod in interpretatione. l. curabit. C. de actione empt. alibi probabimus, & in hac specie ita tenent Calderi. Anchara. & Abb. in dicto c. salubriter. Bal. Nouel. de dote. septima parte. priuileg. 3. Alexander consilio 31. libro sexto. Anto. Rube. consilio 108. Corne. consilio 145. & consilio vltim. columna tertia. libro secundo. Conrad. dicta quaestione 35. conclusione septima. Adrian. vbi supra Syluest. verb. vsura. 3. quaestione tertia. Gabriel, Ioan. Maior, & Almain. in 4. distinct. 15. tractat. de vsuris. eandem opinionem sequuti, fatentur Communem esse Alexander in dicto §. vsura. Carolus Molinaeus in tractat. de contractibus. quaestione 74. numero 523. Et in hanc partem inclinat Decius consilio 119. idem in capitulo cum venerabilis. de exceptione. numero 14. Quinto, eodem iure constat, non esse admittendum, quod Antoni. Butr. asseuerat in dicto ca. salubriter. existimans, eam decisionem procedere, vbi nulla dilatio ad soluendam dotem data fuerit socero, quasi certum sit, non posse generum fructus pignoris praecipuos habere vltra sortem, quoties dederit socero dilationem ad eius solutionem, nec socer ex eo pacto in mora fuerit. sequitur Butr. Ioan. Lupi. in dicto §. 8. n. 3. idem tradit Almain. in 4. distinct. 15. quaestio. de vsuris. Et ex hoc praecedentem illationem intelligendam esse putant Anton. Rube. dict. consilio 108. & Aymon consilio 189. colum. penul. vt tandem prior opinio vera non sit, nulla data ad soluendam dotem dilatione: at ea data, eadem omnino tenenda sit, posteriori sententia improbata & repulsa. Nam haec distinctio, si rationem veri interesse consideremus, probari nequit, cum iustiori sane causa habeat locum perceptio fructuum, alteriúsue quantitatis loco interesse, quando libera ex pacto datur facultas ipsi debitori fruendae sortis, quam si creditori licitum esset, eam quocunque die petere. quod est omnino adnotandum ex Panormitan. in dicto capitulo. salubriter. Imola. & Roman. in dicto §. vsuras. Nouel. dicto priuil. 3. Carolo Molinaeo dicta quaestione 74. numero 524. in hoc tamen parum vrgent Conradi rationes in dicta q. 35. conclus. 2. Sexto, hinc etiam constat, an matrimo. soluto, possit vxor vidua erga mariti haeredes vti priuilegio capituli. salubriter, & his, quae ad eius interpretationem diximus. Innocentius etenim, quem authore Panormitan. inibi communiter alij sequuntur, opinatur, eam constitutionem non esse accipiendam in fauorem vxoris matrimonio soluto, cum ea non sustineat tunc matrimonij onera. idem tenent Bartol. in l. atqui natura. §. non tantum. ff. de negociis gestis. Archi. consil. 150. Imol. & alij in d. §. vsuras. Alexand. consil. 27. consilio 56. libro 4. Antoni. Rube. consilio 55. & consil. 108. eandem opinionem fatetur communem esse Matthaeus Afflictis decision. 284. late Aymon. dicto consilio 189. numero 7. ad finem. idem notat Caietanus dicta quaestio. 78. artic. 2. Et Corne. consilio 77. & consilio 212. libro tertio. Sed profecto ratione interesse damni emergentis, aut lucri cessantis poterit vidua fructus pignoris percipere praecipuos, & praeterea pacisci, vt interim dum soluitur dos, certam annuam quantitatem percipiat: quod manifestum est, nec ab his authoribus negatur, & tradunt Alexand. consil. 200. libro 6. idem Alexand. consilio. 141. libro 5. Ioan. Lupi in dicto §. 8. numero 4. & numer. 8. dicens hanc opinionem Communem. post Lancel. Deci. in dicta l. diuortio. 3. colum. idem notant Iason cons. 92. libr. i. Conrad. de contract. q. 35. conclus. 9. Aymon d. num. 7. Et Matthae. Afflict. dicta decisio. 284. Alexand. in l. diuortio. in princip. colum. 5. numero 23. & 24. ac. 25. & Anto. Fanensis in tracta. de pignorib. 5. membro. 5. par. ad finem. qui quidem authores opinionem praecedentem, quam communem esse concedunt, ita iure intelligendam esse censent. Quod si vidua non habeat praeter dotem bona, ex quibus percipere possit alimenta, poterit ab haeredibus mariti iuste exigere certam quantitatem, dum dos non soluitur, loco alimentorum, cum per eam non stet, quin ei red datur dos: sicuti expressim adnotarunt Ancha. in reg. peccati venia. 4. quaestione de regul. iuris. in 6. Paul. Castrens. consilio 429. numero 4. libro 2. Imol. & Alexander in dicta l. diuortio. numero 24. idem Alexand. consilio 63. colum. 2. libro 4. & consi. 31. colum. 2. & consilio 200. libro 6. & consi. 141. numer. 7. lib. 5. Aymon consil. 189. col. 2. & penult. quorum opinio passim recepta videtur. Mihi profecto non omnino placet: scio etenim eam equitate quadam potius, quam iure probari & admitti. Nam inspectis vtriusque iuris principijs constat, viduam etiam inopem ratione alimentorum non posse vltra sortem dotis aliquid recipere, ob dilatam eius solutionem: tametsi praecedens opinio in Neapol. praetorio fuerit iudicum sententia comprobata authore Matth. Afflict. dicta decisio. 284. quod manifestis rationibus ostendam. Siquidem fauor dotis minime permittit, nec patitur aliquid vltra sortem recipi. text. in cap. super eod. de vsuris. Nec itidem inopia viduae, cum ratione paupertatis vsurae permittendae non sit, ex eodem c. super eo. ratione vero alimentorum eadem opinio minime defenditur. Quia vbi alimenta ab haeredibus mariti viduae inopi iure debentur, tunc fateor, haec alimenta posse ad certam deduci annuam quantitatem. at vbi iure non debentur vxori viduae alimenta, non video qua ratione possint in pactum deduci ob dilatam dotis solutionem. Debentur autem viduae alimenta ab haeredibus mariti, si ea pauper sit, intra annum viduitatis, quo mariti haeredes cogi non possunt, pecuniam dotalem viduae soluere. gloss. Bar. & Doct. in l. 1. §. exactio. C de rei vxo. act. Doct. communiter in d. l. diuortio. in princ. Et ideo caute Panor. in d. c. salubriter. nu. 6. scribit, ratione horum alimentorum, quae intra annum dilationis datae a lege debentur, posse ex statuto viduam certam quantitatem vltra sortem dotis recipere. idem ipse censeo ex pacto partium, quia eadem est ratio, modo aeque & iuste fiat alimentorum aestimatio. Si dixeris, etiam idem permittendum fore post annum, cum ab eodem tempore haeredes constituantur in mora: respondeo, null ibi apud iuris vtriusque sanctiones statutum esse, licere post moram debitoris creditori aliud recipere, quam interesse damni emergentis, aut lucri cessantis: alimenta vero, etiam si creditor pauper sit, nec debentur, nec ei dari absque vsurae vitio, alicubi est permissum. Potest etenim post annum statim praecise vidua coram iudice dotem ab haeredibus mariti exigere, & ex ea sibi necessaria alimenta ministrare. Nec quidquam facit, quod a plerisque traditur: inquiunt enim, si statim solueretur dos viduae, posset ipsa inde alimenta habere: nam id ita verum est, & tamen, si dotalem pecuniam in alimenta expenderet vidua, diminueretur ipsa dos, quae iuxta horum Doctorum sententiam salua & integra maneret. non oberit dicere, hanc quantitatem posse a vidua recipi iure alimentorum tanquam interesse, vt scribit Cardin. in Clemen. 1. de vsur. in princ. num. 8. cui praedicti Doctor. conueniunt, dum etiam nomine interesse hac in controuersia vtuntur. Nam interesse damni emergentis, aut lucri cessantis nullum hic vere dici potest: quemadmodum tradidi in ratione principali. capitu. salubriter. versic. ex his plurima, nisi dixeris, interesse posse appellari ius alimentorum saltem in inope, cum alioqui cogatur fame perire, aut mendicare. hoc autem non est pecunia aestimabile, & ideo hac in re, vt interesse verum, recipiendum non est. Posset fortasse admitti Anch. & sequacium sententia apud Hispanos, attento & considerato communi vsu, quo frequentissime tractatur emptio annuorum redituum redimibilium. Est etenim facilimum, habentem pecuniam statim paratos inuenire mille venditores horum redituum. Et ideo si pecunia dotalis vidue soluta foret, posset ex ea annuum reditum emere: vnde propter hoc interesse lucri cessantis, ea opinio locum haberet in praxi. Imo idem esset in vidua diuite, si obseruemus decisionem cap. salubriter. etiam intelligendam esse matrimonio soluto, quantum ad rationem interesse damni emergentis & lucri cessantis quod est animaduertendum. Septimo ab eadem ratione procedit frequens illa controuersia, qua quaeritur, sitne licitum statutum, ex quo viduae interim dum non soluitur dos ab haeredibus mariti detur certa quantitas, moderata quidem ad rationem decem pro centum quolibet anno? Nam hoc statutum nullum esse, quippe quod vsuram permittat: tenent Ioan. Lign. & Imol. in Clemen. 1. de vsur. num. 35. Abb. consil. 39. lib. 2. Doct. in d. ca. salubriter Ang. & alij in d. l. diuortio. in princ. Et est Communis opinio secundum Soci. consi. 56. lib. 3. colum. 2. & Ias. in §. fuerat. de actio. num. 19. quorum opinio vera est proculdubio, si praemittamus, vsuram esse, matri. sol. viduam ob dilationem solutionis lucrum aliquod accipere, aut fructus pignorum praecipuos habere, sicuti in praecedentib. explicuimus. Et ideo quidam hanc sententiam communem reprobant, in eo casu, quo ratione alimentorum viduis pauperib. statutum aliquid annuatim dandum esse sanciret, interim dum dos soluta non fuerit ex rationib. praecedenti illatione adductis: sic sane visum est Card. in d. cle. 1. de vsuris. n. 8. Bal. in l. vlt. §. praeterea. C. de iur. do. Paul. Castr. & inibi Alex. in d. l. diuortio. col. 5. Feli. in c. consultationib. de off. deleg. ad finem. Ioan. Lupi. in d. §. 8. num. 4. Aymoni dicto consil. 189. colum. 2. & omnibus his, quos proxime citaui ad comprobationem eius, quod retuli ex Arch. in reg. peccati venia. 4. quaestio. de regul. iur. in 6. Iason cons 92. colum. 8. versi. Quarto, principaliter. lib. 1. Dum vero ipse Ioan. Lupi & quidam alij hanc opinionem tribuunt Abbati in dicto cap. salubriter. falluntur, quia ipse tantum tractat de viribus statuti taxantis alimenta, quae iure debentur viduae ab haeredibus mariti: quemadmodum ostendimus in praecedenti illatione: ex ibi etenim traditis apparet, an vera sit haec Doct. opinio, quandoquidem si haec alimenta ex pacto recipi non possunt ob crimen & vitium vsurae, nec itidem poterunt ex statuto, sicuti iure satis euidenter probatur in d. Cle. 1. de vsuris. Sed rursum alijs placet, indistincte posse lege, vel statuto constitui, quod vxori viduae interim dum ab haeredibus mariti dos non soluitur, detur certa & annua quantitas ad rationem decem pro centum: quasi ipsa lex definiat hanc in quantitatem, interesse incertum, sic etenim Bald. respondet in dicto §. praeterea. numero 5. idem consilio 166. lib. 1. Caepola consil. ciuilium causarum. 15. Caietan. dicta quaestione 77. art. 2. Caro. in dicta quaest. 74. num. 527. qui quidem hanc partem probant, etiam non considerato, nec vere contingenti lucri cessantis, aut damni emergentis interesse, sed tantum aduertunt posse a lege taxari legitimum, ac legale interesse, & ideo Car. Mol. statutum hac in re existimat procedere iuxta vsuras per Caesares in l. eos. C. de vsur. definitas. ego vero hanc Bal. sententiam intelligendam esse opinor, vbi attento communi prouinciae vsu, quantitas ab statuto taxata, esset verisimile lucri cessantis interesse, propter facilem & frequentissimam annuorum redituum redimibilium emptionem. quod Bald. in d. §. praeterea. & in d. consi. 176. palam sensit. Octauo hinc colligitur, sit ne validum statutum, quod sanxerit, matrimonio constante interim dum dos promissa non soluitur marito, detur eidem a promittente, vel socero certa annua quantitas, ex eo, quod matrimonij onera sustineat, quibus quidem oneribus sustinendis dotes constitui solent. Et Caieta dicta q. 78. art. 2. respondent, id statutum valere omnino absque ratione damni emergentis, aut lucri cessantis, quae quidem sententia pendet a supra praenotatis. Nam si haec certa & annua quantitas vsurariam prauitatem sapit, nec pacto, nec statuto probari poterit eius perceptio. Quod si vsuraria non sit, plane permitti iure & aequitate potest. Quam ob rem ego hanc Caietani opinionem admitterem, vbi ex causa frequentis annorum redituum redimibilium emptionis, ea quantitas iustum censebitur lucri cessantis interesse. Hac inspecta ratione vidi iam profecto saepissime in hoc Granatensi Regio praetorio, soceros, aliosque dotium promissores vocatos in iudicium, damnari, vt intra decem, aut viginti dies dotalem pecuniam soluant, alioqui post eam diem constituant super proprio patrimonio annuum reditum redimibilem ad rationem vnius pro decem, aut duodecim iuxta quantitatem dotis, iusta sane est ista condemnatio, cum propter onera matrimonij a marito sustinenda, tum ob communem & facilem horum redituum venditionem. Caeterum plura alia ad intellectum d. cap. salubriter. vltra doct. ibi legenda sunt apud Sali. in authen. ad haec. quaestio. 3. & Bald. in Rubric. C. de vsu. Ioan. Lupi. in dicto §. 8. Decius consilio 571. Paul. Parisi. consilio 64. lib. 4. & Carol. d. quaest. 74. praesertim num. 523. qui in specie tradunt, an habens iura mariti per cessionem possit dictae constitutionis priuilegio vti. Omittendum tamen hac in controuersia non est, quod Fortunius Garsias Hispanus magni profecto nominis apud Italos, dum iuuenis Bononiae in Cardinalis Aegidij Hispanorum collegio ius ciuile publice profiteretur, ac demum apud Hispanos, dum in summo Regis auditorio iudicis rectissimi officium ageret in tract. de vltimo fine illat. 6. censet, text. in dicto. ca. Salubriter. ita esse accipiendum, vt tantum in genero respectu soceri obtineat, non autem in extraneo, gener autem fructus pignoris praecipuos habeat vltra dotem, etiamsi cesset causa interesse damni emergentis & lucri cessantis, ex eo solum, quod nondum soluta dote matrimonij onera sustineat: atque hanc esse vere germanam illius constitutionis interpretationem arbitratur, cui suffragantur plura. Primum, quod socer tenetur iure filiae dotem dare, aut alimenta. l. vltim. c. de dotis promis. l. qui liberos. ff. de ritu nuptiar. c. cum haberet. de eo, qui duxit in matri. c. ius naturale. 1. dist. notatur in l. 1. ff. solut. matrim. at in praesenti casu licet dotem promiserit socer, eam tamen non dat, nec soluit, nec alimenta, ideo mirum non est, quod maritus, qui subit onus alendi vxorem, & socerum hoc onere liberat, fructus pignoris vltra sortem percipiat. Deinde ratio dictae constitutionis dum scribitur, cum frequenter dotis fructus non sufficiant ad onera matrimonij supportanda: minime congruit, si eam decisionem in extraneis etiam intelligamus, & iuxta interesse verum damni emergentis, aut lucri cessantis, cum fructuum perceptio tunc non procedat ab oneribus matrimonij sustinendis, nec ab eo quod dotis fructus non sufficiant ad ea. Sed a damno & interesse sequuto ex dilata solutione dotis Praeterea in hunc Fortunij sensum conuenire videtur text. ipse qui de genero loquitur. Et passim vtriusque iuris interpretes, qui dum hanc materiam examinant, generi & soceri mentionem faciunt. Item hi doct. qui huius perceptionis fructuum permissionem vltra sortem in hac specie ex eo solo defendunt, quod maritus onera matrimonij sustineat, nec requirunt interesse damni emergentis, nec lucri cessantis: eandem Fortun. interpretationem facile admisisse censentur. Huc etiam accedit, quod socer tradens genero pignus ob dilatam solutionem dotis, donare praesumitur fructus pignoris ad alendam filiam, & onera matrimonij sustinenda, propter quae dotem promisit, secundum Ioannem a Medina de contract. q. de vsuris. §. ad c. salubriter. Postremo hanc opinionem Fortunij eleganter probat, eo non relato, Carol. Molin. dicta quaestio. 74. num. 525. Et profecto mihi, quantum ad generum, & socerum, maxime placet. Non obstat, si quis dixerit, rationem dicti ca. salubriter. minime huic sensui conuenire, cum ex eo constet, maritum pignoris fructus. praecipuos habere, etiamsi hi excesserint dotis promissae interesse, lucrum & fructus, quod iniquum est. Nam respondeo, id permitti ex eo, quod quandoque & frequenter dotis fructus non sufficiunt ad onera matrimonii, & tamen tunc maritus tenetur ea subire. l. si filia. ff. famil. herciscund. ita e contrario si fructus pignoris excedant dotis interesse & fructus, qui ab ea poterant deduci, eos habebit gener praecipuos. Haec vero interpretatio potissimum probari potest ex decisione tex. in cap. 1. de feud. c. conquestus. de vsur. quibus statutum est, dominum di[art. 4]rectum rei feudalis, qui eam a vasallo in pignus acceperit, iuste posse fructus pignoris praecipuos vltra sortem habere: id enim procedit, quia frequentissime fructus rei feudalis sunt eiusdem aestimationis & valoris, cuius ipsa seruitia, ipsae operae, quae ratione feudi a vasallo domino debentur, a quibus ipse vasallus liberatur interim, dum res apud dominum est iure pignoris. tandem praedictae decisiones sane debent intelligi, quando onus siue seruitium, quod interim a domino remittitur, aequipollet fructibus, vel quatenus cum illis concurrit: sicuti probatur in dicto ca. 1. de feudis. quem ita in specie interpretantur Inno. ibi Adrianus in 4. sent. tract. de vsuris. versi. occurrit. ad finem. & eleganter Carol. Molinae. in consuetud. Parisiens. ti. 1. §. 1. gloss. 9. nume. 11. & 3. quaest. quem omnino legendum esse arbitror. eodem pacto est intelligendus tex. in c. 1. de vsuris. vnde partim ex hoc defenditur intellectus ad tex. in dict c. Salubriter. tametsi in eo casu, etiamsi fructus pignoris excedant inter esse dotis praecipui a genero habeantur, si vero excedant onera matrimonij, non poterit, ni fallor, hic excessus iuste percipi vltra sortem. sicuti nec in specie c. 1. de feudis. si fructus pignoris seruitia excesserint, possunt absque vsurarum labe praecipui haberi. Hinc apparet Hostien. Ioan. And. Cardin. Abb. & alios in dicto c. 1. & ca. conquestus. Mart. Laudens. & Praepo. in c. 1. §. item si delator. quae fuit prima caus. bene. amit. Ang. in summa verb. Feudum. §. penul. & vlt. & in verb. vsura. 1. §. 11. Syluest. verb. feudum. ad finem. Conrad. de contract. quaest. 32. conclusi. 3. Ioan. a Medina. de restitutione. c. de adquisitis per vsuram. §. ad cap. conquestus quorum opinio Communis est, non exacte vsurae rationem expendisse. dum opinantur, eos tex. procedere ex natura feudi, & virtute directi dominij, quod erat penes creditorem, & per dationem pignoris trahit ad se vtile, quod consolidatum cum directo iure operatur hanc perceptionem fructuum praecipuam, & ideo non esse eos in sortem computandos. hoc etenim falsum est, quia per dationem pignoris non consolidatur dominium vtile cum directo: imo debitor vtilis dominus adhuc manet, & eius nomine fructus a creditore percipiuntur. capitul. 1. de vsur. l. 1. C. de pigno. actio. Nec vllibi in iure probatur, dominium vtile debitoris amitti, & transferri in creditorem habentem directum, cum in eum solum transeat ius retinendi in pignus dominium vtile, quod non vt proprium, sed in pignus habet. Et praeterea etiam si fateremur, dominium vtile consolidari in hac specie cum directo: minime labem vsurae effugimus: siquidem lucrum hoc consolidationis vltra sortem ratione mutui accipitur, & ideo vere vsura committitur. Rursus ex his satis liquet, decisionem tex. in dicto c. conquestus. non esse statutam in fauorem Ecclesiae, sed etiam in laicis procedere, imo iustiori ratione: cum Ecclesia debeat ab his lucris potius quam laici abstinere. capitul. suam de poenis. sic sane contra gloss. ibi Abb. & communiter Doctores fatentur: & idem in cap. 1. de feudis. Eodem iure conuincitur quod sensit Panorm. in d. c. conquestus. & asseuerat Angel. in verb. §. vsura. §. 12. & verb. Feudum. dicens, proprietarium accipientem ab vsufructuario rem in pignus mutui causa, posse precipuos recipere fructus pignoris vltra sortem propter dominium directum, cui vtile fuit consolidatum. Falsa enim est haec opinio, & aperte eius error ostenditur considerata vera ratione. tex. in dicto cap. conquestus, atque ita eam in specie reprobat, non relato Panormita. Carol. Molinae. in dicta q. 3. num. 23. Sic examinari poterit, an decisio dicti cap. 1. de feudis, obtineat in eo, qui dominium directum habens recipiat in pignus rem emphyteuticam ab ipso emphyteuta? Nam Roma. in sing. 325. Imola. in dicto cap. 1. colum. 3. Ananias in dicto cap. conquestus. colum. 6. existimant, idem in hoc casu dicendum esse ratione directi dominij. Quod admittendum non est, nisi quatenus emphyteutica pensio fructibus pignoris aequipollet, a qua quidem pensione liber est ipse emphyteuta durante causa pignoris, quam ob rem iuste dominus fructus percipit in pensionis compensationem non alias. Et ita sunt haec ex definitione vsurae ad examen proprium deducenda, quemadmodum & plurima passim deducentur. Superest modo explicare, quo iure prohibita sit v[art. 5]sura, quam quidem quaestionem breuiter absoluentes respondemus, crimen istud iure naturali, diuino & humano, canonico & ciuili vetitum esse. Primum etenim iure naturali vsuram illicitam esse constat, aliquot rationibus, quibus efficax fit huius rei demonstratio. Nam domino inuito non potest quis lucrum percipere e re aliena: imo, id est contra ius naturale, & in mutuo statim transit res in dominium debitoris: ergo creditor ex hac re lucrum aliquod recipere non potest, iure naturali hoc vetante. Secundo, in pecunia rebusque alijs mutuabilibus, vsus est ipsius rei consumptio: sicque non potest separari a proprietate, nec ab ipsa re: igitur accipere lucrum aliquod pro vsu ipsius rei, & demum rem ipsam, iniquum est, & praua commutatio, cum id, quod non est, precio vendatur, quod tertio loco apertius fit, si specialius argumentemur: aut enim creditor capit lucrum istud pro sorte, aut pro vsu ipsius. Si pro sorte, ergo bis capit eius aestimationem, vel capit iniustum sortis valorem. Si pro vsu rei, is non potest seorsus a sorte aestimari, & sic bis sors ipsa venditur, quod satis iniquum esse constat: huic rationi suffragatur iurisconsultus. in l. 2. ff. de vsufr. earum rerum, quae vsu consu. Sed de pecunia, inquit, recte caueri oportet his, a quibus eius pecuniae vsusfructus legatus erit. quo senatusconsulto non id effectum est, vt pecuniae vsusfructus proprius esset, nec enim naturalis ratio authoritate senatusconsulti mutari potuit, sed remedio introducto coepit quasi vsusfructus haberi. Hactenus Caius lib. 7. ad edictum prouinciale. idem tradit Iustinianus in §. constituitur. vbi Theophilus. Insti. de vsufr. passimque obseruatum est, pecuniam vsu ipsius consumi. tex. in c. vltim. de pignori. Authen. nouissima. C. de admi. tut. & in auth. vt hi, qui oblig. se hab. perhib. res mino. l. Arist. §. vlt. ff. de iure delib. glo. Bar. & Doct. in l. 1. §. fuit quaesitum ff. ad Treb. Andr. Tiraq. lib. 1. de retract. §. 1. glo. 7. numero 103. Non tamen intelligas, pecuniam vsu consumi, id est, perire & minui. id etenim falsum est: sicuti palam constat. siquidem eiusdem valoris censetur, ac salua manet, etiam si millies commutetur, deturque vel gratis, aut in alterius rei precium. Sed ita accipiendum est, quod frequentissime vulgo dicitur, pecuniam vsu consumi, hoc est, vsum pecuniae in sumptibus & erogationibus consistere, atque per vsum omnino eam ab vtente discedere, & in alium transferri, ideoque quantum ad ipsum vsu consumi & perire. Nam, vt inquit Arist. 4. Ethic. cap. 1. vsus pecuniae est eius consumptio & datio: retentio vero, & acceptio eius est possessio. Quae quidem verba ita Eustratius inibi interpretatur. Nec aliter eum locum nostrates accipiunt, tametsi Tiraquellus d. nu. 103. eos praui sensus & intellectus authores esse arbitretur. Quarta ratio, quae probat, vsuram esse contra ius naturale ea est, quia pecunia de se non fructificat, nec parit: vnde accipere aliquod vltra sortem pro vsu rei: illicitum & iniquum est, cum potius capiatur ex industria aliena, quam de pecunia, quae non fructificat. Sic sane vsura apud Lati nos dicitur, quia propter vsum sortis accedit. Foenus item quasi foetus, eo quod numus numum pariat: apud Grecos τόκος, quasi partus: & τοκίζειν, foenerari. vnde Suidas ex Aristophane in Nubibus inquit, vsuram esse feram quandam belluam αῤγυροτόκον, quae per menses & dies argentum semper gignit serpente tempore. Quinto apparet vsuram esse contra ius naturale, & eo iure prohibitam ex eo, quod cum iure diuino Euangelico vetita sit: quemadmodum statim probabitur, deducitur manifeste, eam iure & lege naturae prohibitam esse. Siquidem lege Euangelica nihil nec praecipitur, nec vt illicitum prohibetur, quod non sit iuris naturalis legibus, vel praeceptum, vel prohibitum: praeter ea, quae circa sacramenta & fidei catholicae articulos instituta sunt, hoc etenim saepissime ex diuo Thoma tradidimus, praesertim in Epitome de sponsal. 2. part. c. 6. §. 10. numero 1. his tandem & alijs rationibus hanc sententiam asseuerant veram esse Thomas. 2. 2. quaestio. 78. artic. 1. Ioan. Andraeas in reg. peccatum. de regul. iur. in 6. colum. 4. Conradus latissime de contract. quaest. 22. conclus. 2. Scotus & frequentissimo omnium consensu Theologi in 4. sent. distinct. 15. quaesti. 2. licet has rationes conetur euertere Carol. Mo. de contract. q. 74. numer. 528. Sed in communis sententiae fauorem plurima ex autorib. adduci possent: maxime quod Aristoteles scribit libro 1. Politicorum cap. 7. His equidem verbis illud contrahendis rebus adcommodatum est: idemque vituperandum, nec iniuria: non enim natura id genuit, sed rerum vltro citroque contrahendarum ratio, iureque optimo in hominum odia incurrit: quoniam ipsa pecunia fructus eius est, nec ad permutandas res, cuius causa comparata est, refertur. Foenus autem pecuniam auget & amplificat, ex quo etiam nomen inuenit. Hactenus Aristo. qui & capit. 6 hoc idem vitium improbat, atque esse alienum a natura existimat. idem libro 4. Ethicor. capi. 1. ad finem: vsuram turpe lucrum, turpem quaestum appellat, ac foeneratores pares esse censet latronibus, lenonibus, depopulatoribus & tyrannis. Sic & Cicero lib. 2. de off. ad finem inquit, dare sub vsuris esse hominem occidere. Trannio seruus apud Pkautum in Mostellaria: nullum, inquit, aedepol hodie genus est hominum tetrius, nec minus bono cum iure, quam danisticum. Marcus item Cato in prin. de re Rustica. Maiores, inquit, nostri sic habuerunt, & ita in legibus posuerunt, furem dupli condemnari, foeneratorem quadrupli. Quanto peiorem ciuem existimarunt foeneratorem quam furem, hinc licet existimari. Haec Cato: Fuit & olim apud Romanos grauis contentio super tollendo foenore, in qua Assellius praetor, qui id suadebat, occisus fuit a foeneratoribus, authore Appiano Alexandrino lib. 1. de bello ciuili. quo in loco artem foeneratoriam vituperat. Iure diuino veteris testamenti probatur, vsuram prohibitam esse Ezechiae. capit. 18. vbi dominus de eo, qui ad vsuram dederit, loquutus ait, quod talis non viuet, sed morietur. item Psalm. 14. inquit propheta, non habitaturum in templo domini eum, qui ad vsuram dederit. c. quoniam. 14. quest. 4. & eadem quaest. cap. si quis oblitus. Ex nouo testamento passim adducitur vulgaris ille locus Lucae 6. Mutuum date, nihil inde sperantes. quem in hunc sensum, vt crimen vsurae sub praecepto, & mortalis culpae reatu prohibitum sit, Ecclesia catholica interpretatur in c. consuluit. de vsur. & probatur, eo. titu. capi. quia in omnib. & c. super eod. tametsi quibusdam visum sit inibi non probari, vsuram iure Euangelico prohibitam esse: cum Christus Iesus potius praedictis verbis consulat, quam praecipiat. quod patet, quia in eo c. Euangelica consilia traduntur: nempe de diligendo inimico, de praebenda percutienti altera maxilla. Et praeterea Christus non tradidit illud praeceptum, vt non obtemperans puniatur: sed vt premio sit indignus qui mutauerit, aliudue opus fecerit sub spe praemij & non gratis. vtcunque tamen sit prior sensus ad vsurae prohibitionem, vtpote ab ecclesia, quae Spiritu sancto duce scripturam sacram interpretatur, receptus, omnino tenendus est. Atque ita Theologi & Canonistae frequentissimo omnium consensu existimant, vsuram iure diuino etiam Euangelico vetitam esse, pluraque ad hanc rem testimonia adducit Gulie. Peraldus Episcopus Lugdunensis in summa de vitijs & virtutib. Tomo 2. tract. de auaritia c. 1. Quod vero ad ius Pontificium attinet, non est immorandum: cum passim eius constitutionibus vsura prohibita sit, idemque crimen iure Regio satis est improbatum, maximis in vsurarios statutis poenis: sicuti alibi tractabimus. Sed an iure Cesarum prohibitae sint vsure, a plerisque dubitatur: siquidem iure Pandectarum constat eas permissas fuisse. l. placuit. ff. de vsuris. & iure Codicis. l. eos. C. eodem titulo. quam etiam [art. 6]Theologis, & Canonistis refragantibus defendere conatur Carolus Molin. in tract. de contract. num. 9. & num. 36. modestius Bart. & post alios Iason in l. 1. C. de summa Trinit. num. 48. asseuerant, vsuras non esse iure ciuili prohibitas, tametsi deberent omnino eodem iure prohiberi. idem Bart. in Authent. ad haec. C. de vsu. imo vsuras prohibitas esse iure Authenticorum a Iustiniano Caesare, tenent gloss. in Auth. ad haec. glo. in d. c. quia in omnibus. & in c. quid dicam. 14. qu. 4. quarum opinio Communis est secundum Abb. in c. cum sit. de foro competen. num. 18. & eam defendit Fortuni. illat. 5. de vltimo fine iuris. hi tamen ea vtuntur ratione: quod Iustinianus professus fuerit catholicam fidem, & se admittere ac probare quatuor Concilia vniuersalia: e quibus Nicena Synodus vsuras prohibuit, & eas turpes esse ac aduersus sacram scripturam constanter asserit, capit. quoniam multi. 47. distin. igitur & Iustinianus vsuras omnino vetuit. Ego sane, vsuras legibus Iustiniani permissas & approbatas, vt licitas fuisse opinor: easque leges improbas esse censeo, cum iuri naturali, & diuino refragentur. Nam & leges seculares vsuras permittentes nullas esse, & earum latores, fautoresque principes excommunicari constat in clemen. 1. in princip. de vsur. cuius constitutionis vlti. §. explicatur, eum haereticum esse, qui pertinaci animo dixerit, vsuras licitas esse. quod & Castro adnotauit, lib. de haeresibus. c. vlti. Hinc etiam arbitror, Iustinianum Caesarem nusquam proprijs sanctionibus vsuras reprobasse, licet Doct. communiter aliud existiment: huiusque opinionis, quam ipse teneo, authores sunt Panor. in d. c. cum sit. num. 18. & Conra. de contractib. q. 22. conclusi. 10. & 12. Nec Communis sententia probari potest ea ratione, quod Iustinianus quatuor Concilia Ecclesiae catholicae admiserit, & vt sacrosancta statuta, ea fore seruanda profiteatur. Non enim sequitur ex hoc, & vsuras ipsum reprobare, quae per concilia damnentur, siquidem id ex tacita Caesaris lege deducitur, quae eiusdem expressis constitutionibus non derogat. Et praeterea licet Iustiniani constitutio approbet concilia, non censetur prohibere ea, quae a concilijs prohibentur. Lex namque diuina Euangelica praecipit, obtemperandum esse praelatis, & Romani Pontificis constitutionibus, & tamen non omnia, quae Romanorum Pontificum decretis prohibentur, lege diuina prohibita sunt, vt constat de esu carnium, qui licet iustissima lege Pontificia quibusdam diebus prohibitus sit, non tamen lege diuina, & praecepto diuino vetitus censetur. Hinc deducitur vera interpretatio tex. in c. 23. Deuteronom. vbi scriptum est. non foenerabis fratri tuo ad vsuram, sed alieno. quibus verbis quidam [art. 7]vtuntur ad probandum, vsuram non esse contra ius naturale, nihil etenim iuri naturae aduersum licuit vnquam Iudaeis. Et ideo quibusdam placuit, eum locum ita esse intelligendum, vt vsura Iudaeis minime fuerit permissa, nec licita etiam erga alienigenas, sed tantum dissimulatione quadam ea permissio processerit, & concessa fuerit Iudaeis ad maius malum effudiendum ob duritiam & auaritiam eorum, ne fratribus ad vsuram pecunias mutuarent. Sicuti & eis permissus est libellus repudij, atque ita hunc sensum probarunt S. Thomas 2. 2. q. 78. articul. 1. & ibi Caiet. Card. in Clemen. 1. de vsuris. §. vltim. q. 13. & Conrad. de contracti. q. 24. conclusio. 2. Hosti. in summa, titu. de vsu. §. in aliquo. versic. 8. & Anani. in c. 1. de vsu. column. vltim. Card. a Turre Crem. in c. vltim. 14. quaest. 4. Alijs vero hac in re visum est inibi, vsuras permitti Iudaeis propria permissione, & earum approbatione, non erga omnes alienigenas, & exteros. Sed tantum erga eos, quibuscum bellum iuste gerebant, quia tunc non possunt exactiones istae dici vsurae proprie, sed improprie, & potius iustae exactiones, nempe ab his, quorum bona iure belli capi iuste possunt, secundum diuum Ambrosium a Gratiano relatum in d. c. vltim. 14. qu. 4. glo. ibi. Florent. 2. part. tit. 1. c. 7. §. 2. Ioan. Maiorem in 4. distinct. 15. q. 29. Romanus singul. 265. Hippoly. in l. 1. §. praeterea. num. 65. ff. de quaest. Soci. in regula, accipere vltra sortem. ad fi. Conrad. de contract. q. 42. conclusi. 2. & Ioan. a Medina de adquisitis per vsuram. §. ad tertium argumentum. Et licet Conrado dict. quaestion. 42. conclusi. 3. Alexand. Halensi. 3. parte. quaest. 66. Gabrieli in 4. distinct. 15. quaest. 11. & Carol. Molin. in consuetu. Parisi. §. 1. glo. 9. num. 11. visum sit text. in d. c. vltim. non esse diui Ambrosij, sed cuiusdam alterius haeretici. idem tamen Carol. de contract. nu. 9. asserit vere esse diui Ambrosij: locum eius minime adducens. Est enim caput illud apud Ambrosium li. de Tobia. c. 15. & profecto haec secunda interpretatio, si accipiatur vt eam gl. Roma. Soc. & Hippo. accipiunt, falsa est omnino, secundum communem authore Anania in dict. c. 1. columna vltima. Nam licet mihi liceat bellum gerere, & capta in eo bello efficiatur capientis, sicuti alibi tractabitur: non tamen mihi licet cum hoste contractum inire: qui naturae lege reprobatus sit: potissimum quia conuentiones istae iam non fiunt cum hoste iure belli: sed iure pacis & commerciorum. sic non licet ab hoste emere rem, quae illius propria est, priusquam iure belli capiatur, carius iusto precio, & ita est plane respondendum communi omnium consensu. Erit igitur hic secundus intellectus verus: quoties ab hoste accipitur vsura, & retinetur in compensationem damni ab hoste iniusto, & iniquo illati. vel vbi bona ab hoste possessa sunt ipsius mutuantis, aut ad eum pertinent: quemadmodum bona, & praedia hostium incolentium terram promissionis ad Iudaeos pertinebant diuina largitione. sic sane sententiam istam intellexere Conra. & Theologi paulo ante citati. Secundo ex praemissis infertur, nec ipsum Romanum Pontificem posse priuilegio, dispensatione, aliove iure permittere vsurarum exercitium ita quidem, vt ex eo licitum sit, aut vsurarius [art. 8]immunis reddatur a restitutione eorum, quae male adquisiuit. Hoc probatur: quia nec summus Pontifex potest iuri naturali refragari: nec approbatione quadam, aut eius authoritate praemissa id permittere, quod est iure naturae, aut diuino illicitum: quemadmodum satis in specie constat in cap. super eo. de vsuris. quo in loco frequentissimo omnium consensu hoc adnotatum est. idem respondendum esse censeo in principe seculari: & in quacunque consuetudine, vtcunque immemorialis sit propter eandem rationem, quemadmodum multis rationibus probare conantur Ioan. Andrae. in dicta reg. peccatum. & omnium latissime Conra. de contract. quaest. vigesimaquinta, vigesimasexta. 27. & 28. Iason in l. 1. C. de summa Trinit. num. 54. Carol. Molin. in consuetud. Parisi. titu. 1. §. 1. glo. 9. numero 19. quamuis Anchar. consil. 243. numero 7. dubius tamen asserat, posse Romani Pontificis priuilegio Iudaeis permitti vsurarum exercitium erga Christianos: idem satis firmiter probare conatur Alexand. consi. 1. & 3. ac consil. 107. libro 2. post Paulum Castren. consi. 398. libro 2. quem & Rochus Curt. sequitur de consuetudine. folio paruo. 14. columna 2. quorum sententia omnino falsa est. Sic & catholicorum Hispaniae Regum extat constitutio, quaest. 3. est. tit. 2. lib. 8. ordi. vbi priuilegia a Regibus Iudaeis concessa ad exercendas vsuras, penitus reuocantur. ad idem faciunt tex. in Clem. 1. de vsur. vbi Card. q. 15. & in cap. post miserabilem. & in cap. quanto. de vsuris. quo fit, vt nec procedere possit responsum Pauli Castren. consili. 295. & sequenti, libro 2. scribentis, posse iuste Principes seculares negare ius repetendia credentibus Iudaeis vsuras iam per debitores solutas. hoc vere est contra text. in d. ca. post miserabilem. & in d. Clemen. 1. quicquid etiam in fauorem Pauli Castrensis dixerit Alex. consil. quinquagesimoseptimo lib. 1. esset enim id tacite, & indirecte & per obliquum vsuras permittere, quod Conra. vbi supra late improbat. Postremo illud hoc in tractatu satis est controuersum, quod ab Vlpiano traditur in l. 3. §. vlt. ff. de annuis legat. Si cui, inquit, certa quantitas legetur, & quoad praestetur in singulos annos cer[art. 9]tum aliquid, veluti vsuras, iusserit testator praestari, legatum valet. Sed in vsuris hactenus debet valere, quatenus modum probabilem vsurarum non excedat. Haec Iurisconsultus, qui palam insinuat, posse testatoris vltima voluntate vsuras permitti, quae tamen iure naturali, ac diuino passim improbantur. Quamobrem quidam ex nostratibus existimant, hodie praedictum legatum nullum esse quo ad vsuras, & eam annuam quantitatem in sortem principalem legati esse imputandam, quod placet Barto. & L. ancelot. Decio in dicto §. vltim. Bartol. in l. cum stipulati. ff. de verb. obligat. Bald. in l. cum allegas. 10. oppo. C. de vsur. & ibi Saly. colu. 2. Alex. in l. diuortio. in princi. colum. 7. ff. solut. matri. Ananiae in c. super eo. colum. 2. de vsuris. Bar. & Socin. in 2. ff. de his, quae poenae nomi. Ias. in l. 1. C. de summa Trinit. nume. 59. Aymoni consil. 89. Crotto in l. nemo potest. colum. 1. ff. de lega. 1. Socin. consil. 56. lib. 3. quo in loco scribit, hanc opinionem esse Communem: quam sequitur Ioannes Lup. in c. per vestras. 6. notab. nume. 8. & 9. de donatio. inter vir. & vxor. cum enim hic vsura constituatur, vt constat in dict. §. vlt. sicuti nec in contractib. est licita, ita nec in testamentis. Et sane dicti authores loquuntur, quando creditor seu legatarius potest sortem legatam statim exigere, si velit. nam dum eius exactionem differt, ea quantitatem videtur haeredi sub vsuris mutuo dare, & ideo Communis sententia procedit, licet contrariam teneant Paul. Cast. in rubri. ff. de his, quae poe. nomi. & in l. 1. col. pen. C. de summa Trin. Roma. consi. 510. col. 10. Alcia. lib. 5. parad. c. vlt. Ioan. Gerson in lib. de contrac. col. antepen. Caro. Mol. in tract. de vsur. 73. nume. 483. Quasi hac in specie vsura dici non possit haec annua quantitas, cum ea non recipiatur causa mutui, sed ex voluntate legantis, ex qua & poena iuste recipi potest, ob non solutum ab haerede legatum. haec siquidem ratio tunc obtinet, cum poena simplex & semel committenda a testatore iniungitur. Bar. vero loquitur, vbi apponitur per dinumerationem temporis poena ob dilatam legati solutionem, quae vsura est, si veram eius rationem consideremus. Quod si legatarius ratione iusti interesse damni emergentis, aut lucri cessantis, velit hanc quantitatem annuam praecipuam sibi habere, id meo iudicio iure ei permittendum est, cum ob ambiguitatem, & controuersiam Communis opinionis, tum ob ea, quae diximus hoc capite ad interpretationem text. in ca. salubriter. tametsi Io. Lup. contrarium censeat in d. notab. 6. nu. 9. sequutus Aret. consi. 152. Sed vbi legatar ius quantitatem sibi legatam petere non potest nisi post certum tempus, atque interim testator certam annuam pensionem solui iusserit, id permissum esse censeo absque vsurarum labe, Sequutus Socinum in dict. l. 2. ff. de his, quae poe. nomi. & Carolus Molinaeus dicta quaest. 73. qui scribit, hunc casum esse minus dubitabilem. Eadem profecto ratione, si testator mille legauerit Titio ab haerede, ita quidem, vt haeres habeat liberam facultatem fruendi, & retinendi dictam summam soluendo annuam moderatam pensionem ab ipso testatore definitam, & eam item pensionem redimendi soluendo summam principalem, opinor eam pensionem licite recipi, nec vsuram posse dici, praesertim animaduersa Communi annuorum redituum emptione, quae iure licita censetur, & praeterea quia hic nulla potest ratio mutui nec veri, nec ficti dari. Deinde legatum istud est alternatiuum data optione haeredi soluendi mille aureos, vel annuam pensionem, & ita equidem hanc opinionem defendit eleganter Carol. Molin. dicta quaesti. 73. sequutus Bald. in l. vnica. quaest. 3. C. de his, que poenae nomi. & Paulum Castren. in dicta lege 1. colum. 2. C. de Summa Trinita. & eundem in d. rubric. ff. de his, quae poenae nomi. tametsi & in hac specie vsuram committi existiment Areti. dict. consi. 152. Iason in dict. l. 1. nume. 59. & in l. vnica. C. de his, quae poenae nomi. column. 2. Crottus in dicta l. nemo potest. colum. 2. & Barb. cons. 66. libro 2. # 2 ARGVMENT. CAP. II. An teneatur, possitue licite tutor pecuniam pupillarem foenerare. SVMMARIVM. -  1 Quamuis tutor non teneatur, nec possit pecuniam pupillarem in foenus improbum dare, tenetur tamen eam expendere in emptionem praediorum, vel in aliam honesti lucri negociationem. -  2 Potest societas ex vnius pecunia, & industria alterius ita coiri, vt lucrum & damnum aequa lance communia sint. -  3 Non potest pecunia alteri eo pacto dari, vt lucrum ex ea adquisitum commune sit, periculum vero ipsius immineat exercenti negocia: & inibi traditur intell. §. de illa. Inst. de societate. -  4 Poterit nihilominus ea pactio valere, modo subeunti periculum vel ex ipso lucro maior pars cedat, vel aliunde merces suscepti periculi detur. -  5 Nauticum foenus etiam iure pontificio licitum est, & inibi late expenditur interpretatio ca. Nauiganti. de vsuris. -  6 An liceat fideiussori mercedem aliquam stipulari a debitore pro ipso officio fideiussionis. -  7 Pactum legis commissoriae non aliter licitum est fideiussori, quam ipsi creditori. -  8 Pacti legis commissoriae materia, & si breuiter, compendio tamen examinatur. CAP. II. CAESARVM constitutionibus statutum est, imo praeceptum tutoribus statim accepta tutela, vel ex pecunijs pupillaribus praedia emere, vel easdem pecunias iuxta vsurarum modum foenori dare. l. tutores in 2. C. de admi. tutor. l. quoties. ff. eod. titu. in prin. quod absurdum esse apparet, siquidem nec pietatis causa licet vsuras exercere, capit. super eo. de vsuris. quam ob rem opinor, minime licere tutoribus pecunias pupillares foenerare, quicquid veteres Iurisconsulti, & Caesares existimauerint. Sic & Nouella Iustiniani constitutio de his, qui oblig. se haber. perhib. res mino. §. quoniam. colla. 6. & C. de administr. tut. prima constitutio permittens tutori pecuniam pupilli mutuo sub vsuris dare ad alimenta pupillo exhibenda, admittenda non est. Nec itidem tenebitur tutor, qui pecuniam pupilli in proprios vsus conuertit authoritate propria, vsuras pupillo dare, etiam si contrarium visum fuerit Iurisconsultis in l. qui sine. ff. de neg. gest. l. tutor qui repertorium. §. pecunia. l. non existimo. ff. de admi. tut. l. 1. C. de vsur. pupil. nam licet, vt statim probabimus, teneatur tutor pupillo ad interesse damni emergentis, & lucri cessantis, non tamen ad vsuras, quamuis praedicta Iurisconsultorum responsa defendere conetur Carol. Molin. de contracti. numer. 57. & quaest. 76. cuius sententia admitti posset, si ipse boni viri arbitrium in his taxandis vsuris, quod ipse requirit, intellexisset esse exigendum, quantum ad rationem interesse damni emergentis, aut lucri cessantis. atque ita eodem modo est ad praxim deducendus text. in d. l. tutor qui. §. idem solent. cum alioqui tolerandum non sit foenoris exercitium etiam in fauorem pietatis. Illud sane obseruandum est, tutorem, & curatorem, qui iuxta veteres iuris ciuilis sanctiones tenebatur pecuniam pupillarem mutuo dare sub vsuris. l. ob foenus. ff. de admin. tutor. l. si pecuniam. C. de vsuris pupill. teneri omnino hodie eam pecuniam, vel in emptionem praediorum expendere, vel eam alicui mercatori tradere ad partem honesti, & liciti lucri recipiendam, secundum regionis, & prouinciae mores, quibus inspectis lucrum honestum potest absque verisimili damno minoris tutor accipere, & minori adquirere. text. optimus in c. per vestras. de dona. inter vir. & vxor. cuius ratione & authoritate idem ad notarunt Bart. Paul. Cast. & Alex. in l. Diuus Seuerus. ff. ad l. Falc. Bar. in l. tutor qui repertorium. §. si post depositionem. ff. de admi. tut. Rom. consi. 28. & latius consi. 139. Soci. consil. 2. lib. 1. col. vlti. Deci. consi. 192. col. 1. Io. Lupi. in d. c. per vestras. 6. notab. §. 7. Salycet. in Auth. nouissime. C. de administ. tuto. alioqui si tutor hac in parte negligens fuerit, cum commode posset id lucrum minori adquirere, tenebitur, & condemnabitur in id, quod interest, quemadmodum probatur in d. §. si post depositionem. & in d. l. tutor. in princ. ac fatentur praecitati Doctor. potissime vbi erga se ipsum tutor diligens fuerit in his ce lucris adquirendis. l. quicquid. C. arbit. tute. tex. insignis in l. tutor. secundum dignitatem. §. 1. ff. de admin. tut. gloss. in c. vlt. 12. q. 4. cuius meminere Abb. in c. 1. col. 2. de in integ. rest. Barb. in capit. edoceri. col. 2. de rescript. quo fit, vt in ea prouincia, vbi frequens est redituum annuorum venditio, maxima dignus culpa censeatur tutor, qui pecuniam pupilli in id negocium expendere neglexerit, ac iure optimo damnandus erit in id, quod pupilli interest eius pecuniam ociosam fuisse, absque vllo lucro apud tutorem curatoremue. Caeterum satis controuersum est, possitne absque vsurae crimine pecunia pupillaris, aut dotalis mercatori artis negociatoriae perito tradi, eo pacto, vt quolibet anno ex ratione lucri semper salua ipsa sorte, certa quantitas pupillo, aut vxori detur? Quae quidem quaestio adeo necessaria est ad huius capitis integram resolutionem, quod omitti commode non possit, & ideo ad magis expeditam eius cognitionem eam aliquot conclusionibus distinguam, quid iure verius, quid Doctorum calculis receptius, quid denique animae consultius, & vtilius sit, breui vsus compendio ex iuris tam humani, quam diuini professoribus exponens. Prima conclusio. Iure, & ratione societatis potest quis dare licite propriam pecuniam mercatori hac conditione, & pacto: vt pecuniam accipi[art. 2]ens mercatoriam artem exerceat laborem & industriam subiturus, lucrum vero ex ea adquisitum simul & damnum sequutum communia sint vtriusque. tex. optimus in lege. societas. ff. pro socio. & in §. de illa. Instit. de societat. Nam & ita, inquit Iustinianus, coiri societatem posse nemo dubitat, vt alter pecuniam conferat, alter non conferat, & tamen lucrum sit commune, saepe etenim vnius ex socijs diligentia tantum praestat, quantum pecunia ab alijs collata: quam quidem sententiam late explicat Petrus a Perusio in tractatu de duobus fratribus. parte quarta, quaestione prima & sequentibus: quod autem diximus de damno ita accipiendum est, vt intelligamus de damno contingente in ipsis mercibus, & in ipso negociationis exercitio, non autem de periculo pecuniae in societatem istam collatae, nam id ad eum, qui eam contulit, pertinet, licet possit aliud in pactum & conuentionem aequissime deduci: contingit siquidem, industriam & diligentiam illius, qui artem negociatoriam exercet, non esse aequalem precio, & aestimatione ipsi pecuniae ab altero in societatem collatae, & ideo oportet ad aequum rem ipsam deducere, ac non tantum mercatorem ipsum lucri, quod superest deductis damnis, partem dimidiam consequi, sed & si quid ex sorte & pecunia ab altero collata perierit, pro parte dimidia socio resarcire. vt tandem sicut propter eius industriam mercator dignus non erat dimidia lucri parte, ita compensationis vi, cum eam sit habiturus, & damni dimidiam partem soluat, fortuna sortem ipsam inuasa. quod est hac in re maxime obseruandum, ad intellectum glosse in lege prima. C. pro socio. & eorum, que tradunt inibi Paulus & Salycetus quaestione tertia, Cumanus consilio nono, & Iason in §. sequent. & de actionibus. numero 43. sequentibus. Petrus Perusius latius in dicto tractatu. & Alexand. consilio 131. libro quinto. Sed si industria alterius sit aequalis pecuniae ab altero in societatem collatae, procul dubio ad iustam societatem, lucrum deductis expensis, & rebus deperditis commune erit, damnum vero contingens in pecunia ad eum, qui eam contulit, spectet, siquidem & tunc is, qui industriam diligenter adhibuit, operam itidem perdiderit. gl. insignis in l. si non fuerint. verb. Solus. ff. pro socio. quam Doctores probant, & sequuntur. Imo hoc in casu, cum industria, & opera vnius ex socijs aequiualet pecuniae ab altero in societatem constitutae: & finita societate nullum lucrum supersit, nec quicquam aliud praeter pecuniae quantitatem ab altero collatam, illa est vtrique socio Communis, ea ratione, quod operam & industriam sorti aequiualentem alter perdiderit absque eius culpa, alioqui sequeretur, alterum ex duobus socijs paria in eam societatem deducentib. totum id, quod contulit in Communem vtilitatem, amittere, alterum vero saluum consequi. hoc vero refragatur societatis legibus. l. si id quod. in princ. & §. item Celsus. l. cum duob. §. quidam sagariam. ff. pro socio. l. 3. tit. 10. par. 5. & expressim adnotauit glo. in l. 1. C. pro socio. Bal. in l. cum patruus. C. comm. vtriusque iudic. Ias. in d. §. sequens. col. vlt. Abb. in d. c. per vestras. 2. colu. Sed tamen id pluribus displicet, & ideo, vt & hoc obiter adnotemus, sententia glo. procedit, vbi apparet, pecuniae periculum esse vtrique socio Commune, nam alioqui si id spectet ad eum, qui pecuniam contulit, vel ex pacto, vel ex iure, non erit pecunia communis, nec eius aliqua pars ad alterum, qui operam & industriam subit, pertinebit, vt explicat Ioann. Lupi. in dicto cap. per vestras. 6. notab. §. 12. nu. 9. post Ange. in tract. de duob. fratribus. q. 15. nihilominus gloss. opinio admittenda erit, vbi opera & industria alterius esset aequalis, non tantum vsui ipsius pecuniae, sed etiam ipsimet pecuniae, sicuti tradit Petrus Perusinus in dicta 4. part. 2. col. & demum. q. 2. qui eleganter docet, iudicis, & prudentis ac periti hac in re arbitrio committendum iudicium, de pecuniae & operarum atque industriae valore, aestimatione, & compensatione. idem tenet Socin. hanc quaestionem diligenter discutiens consilio 265. lib. 2. col. 4. tex. in specie in l. in proposita. ff. pro socio. Quin & pecunia mutuo dari poterit sub huius primae conclusionis conditionibus legibusque, nec vsurarius hic contractus censebitur, cum ex pactis appositis appareat, potius initam fuisse societatem, quam mutui contractum, sicuti existimat Guido Papae. q. 186. argumento deducto a Iurisconsulto in l. vbi ita donatur. ff. de donat. causa mor. & notatis in c. constitutus. de religi. domi. Secunda conclusio. Pecunia in societatem licite dari non potest eo pacto, vt accipiens eam periculum eius subeat, sitque salua & integra conferenti, lucrum vero ex ea partum vtrique commune. [art. 3]Haec probatur, quia contra leges societatis est, commo dum & lucrum percipere, damnum vero effugere. l. si non fuerint. in prin. vbi Accursius hanc sententiam tenet. tex. optimus in dict. §. quidam Sagariam. Petrus a Perusio in dict. 4. part. q. 1. colum. 4. Ioan. Ligniano Card. Ancha. & Abb. in cap. vltim. de vsuris. Bald. in l. 1. q. 9. C. pro socio. Salycet. in Auth. ad haec. q. 14. C. de vsur. glo. singularis in cap. plerique. 14. quaesti. 3. Roman. consilio 238. Abb. in ca. per vestras. de dona. inter virum & vxorem. & ibidem Ioann. Lupi 6. notab. §. 11. dicens num. 6. hanc sententiam Communem esse, quam etiam sequuntur & probant Florent. 2. part. titu. 1. ca. 7. §. 37. Laurent. a Rodulphis in repetit. cap. consuluit. de vsuris. 2. part. quaest. 19. Angel. Areti. in §. de illa. Institut. de societate. Deci. in l. si pascenda. 2. col. C. de pact. idem consil. 116. Abb. consil. 77. lib. 1. & consil. 114. lib. 2. Diuus Thomas. 2. 2. qu. 78. arti. 2. ad quintum. & Conrad. de contractibus. q. 97. ex quibus apparet, hunc contractum iniquum esse, ac restituendum fore, quicquid damni huius pacti causa alteri socio contigerit. nam & esse vsurarium pactum istud quibusdam placuit, quod tamen non est ita simpliciter dicendum, cum deficiat causa mutui, ac sit satis, societatem istam censeri iniquam in damnum proximi, secundum Communem opinionem, quam late tradit Socinus consilio 265. libro secundo, probatur item haec conclusio apud Iurisconsultum in leg. Si Titius. versicul. sed nec ipsius. ff. de praescriptis verbis. cuius praeter Paul. Castren. inibi meminerunt Ias. & Nouiores in l. si pascenda. C. de pact. & Soci. in d. consil. 265. col. 6. Huic conclusioni obijcitur Iurisconsulti locus in l. si non fuerint. ff. pro socio. §. ita coiri. vbi censet ita coiri societatem posse, vt nullam partem damni alter sentiat, lucrum vero commune sit, idem probat Iustin. in dict. §. de illa. & Regia l. 4. titu. 10. par. 5. constat igitur, praedictum societatis pactum licitum omnino esse, quamuis ea conditione initum sit, vt tradens pecuniam in societatem, & commercium exercendum ei, qui operam & industriam, ac laborem subiturus est, nullum in ipsa pecunia damnum patiatur, imo ea sibi salua sit, licet perierit absque culpa socij, lucrum vero commune sit vtrique. quamobrem his authoritatib. moti hanc pactionem licitam esse, & absque vllo crimine fieri posse existimarunt Host. in d. c. per vestras. Et quidam alij a iunioribus relati, quibus respondendum erit praenotato vero sensu Iurisconsultorum. Ea etenim pactio, vt lucrum commune sit, damnum vero ad alterum pertineat, minime proderit, nec obtinet, vbi in ipsa negociatione damnum & lucrum accesserint, siquidem lucrum eo casu deduci non potest, quin & prius damnum deductum fuerit, cum illud tantum lucrum sit, quod compensatione damni facta liquido superest, igitur is, qui lucri hoc pacto deducti, & liquidi, partem consequitur, damni etiam particeps esse censetur, sic & cum lucrum tantummodo in societate contigerit, predictae pactioni locus non erit. Quum vero solum damnum acceptum fuerit, tunc ea pactio proderit. Nam si millenos singuli socij aureos in societatem, subsequuta conuentione, quod ad alterum tantum damnum pertineat, lucrum vero sit Commune, contulerint, nullumque lucrum supersit, imo damnum eueniat ducentorum aureorum, & societas dissoluatur, alter mille aureos quos intulit, alter tantum octingentos habebit, quemadmodum explicat Theophilus in d. §. de illa. id ipsum obscure tamen senserunt Calder. in c. vlti. q. 2. de vsur. & Laurent. a Rodulphis de vsuris. 2. par. q. 19. vt hinc possit deduci, pactionem illam, cuius meminere Iurisconsulti, & Iustinianus, non pertinere ad societatem, quae inita fuerit ex pecunia vnius, & industria alterius, quasi iniquum sit, periculum pecuniae ad alterum, qui industria vtitur, pertinere, lucrum vero commune fore. Praesumitur etenim, pecuniam illam mutuo dari eo pacto, vt mutuanti vltra sortem detur pars illa dimidia lucri, quae quidem pactio vsuram sapit. non idem erit, vbi societas fuerit contracta vtrinque collata pecunia, cum in ea specie vere contractus sit societatis, nec mutuum praesumi recte valeat. Ego sane & si sciam in hac posteriori specie non ita contingere vsurae praesumptionem, sicuti in priori: opinor tamen esse societatem iniquam, ob eam conditionem, quod lucrum commune sit, damnum vero alteri tantum socio immineat, siquidem ea est Leonina societas, cuius meminit Iurisconsultus in dic. l. si non fuerint. §. vltim. ex AEsopi apologo, quem & Erasmus in Chiliadibus explicat. Et ideo cum ad iustae, & aequae societatis ius pertineat, aequales inter socios paria conferentes portiones distribui, omnino iura societatis violantur, cum ita pactum sit, vt aequalia conferentes non aeque lucri & damni sint participes. quod item probatur ex eo, quod societas quaedam fraternitas esse censetur. l. verum. ff. pro socio. & ideo contra naturam societatis est, pactum iniquae & inaequalis distributionis. idem deducitur ex lege. Socius pro filia. vbi hoc notat Paulus Castrensis. ff. pro soci. Hoc item asserit Hostien. in summa tit. de vsuris. §. an aliquo. versi. quid si periculum, vbi hanc secundum principalem conclusionem, ni fallor, asseuerat. Sic & pactum societati appositum ex quo inaequalitas sequitur, non valere, tenent Accursius & Azo in dicta leg. si non fuerint. & ibi Doctor. quorum opinionem sequuti testantur Communem esse Corneus column. 1. & ibi Purpurat. col. 2. in l. si pascenda. C. de pact. Soci. consil. 265. col. vlt. lib. 2. idem Corn. consi. 112. & consil. 320. lib. 4. idem fateatur Fulgo. in dicta l. si non fuerint. in prin. scribens, Azonis sententiam communiter receptam esse, quod saepissime Corneus profitetur, sicuti commemorat Aymon consi. 173. nu. 1. Et licet Philippus Dec. in d. l. pascenda. col. 2. ab Azone dissentiat, asserit tamen eius opinionem Communem esse, idem inibi Decio respondens existimat Curtius Iunior. col. 1. probat eandem opinionem Abb. consil. 78. lib. 1. Hinc primo apparet, tunc pactionem hanc de diuidendis inter socios lucris proportionibus, & partibus dissimilibus, & inaequalibus valere, cum in ipsam societatem imparia socij contulerint, quia vnus maiorem quam alter partem in eam intulit, quod praecitati authores passim & frequentissime fatentur. & sensit gloss. in dicto §. de illa. probaturque in dict. l. si non fuerint. vbi glo. Nec enim aequum est, aequalem habere partem eum, qui minus quam alter socius in societatem deduxerit, quod & Aristo. scribit, lib. 3. Politic. capi. 6. qua in re sit satis, hanc illationem frequentissimo omnium consensu probatam esse, & praeter alios notat Corne. optime consi. 196. lib. 3. Secundo constat verus intellectus, veraque & propria interpretatio ad tex. in d. l. si non fuerint. in princ. & in dicto §. de illa. ad gloss. in d. l. si pascend. verb. Portionibus. quibus probatur, pacto fieri posse, vt inter socios distributio fiat pro proportionibus inaequalibus. id enim verum est, viri boni arbitrio, cum vnus ex socijs maiorem partem, vel sortis, vel industriae in societatem contulerit, quod expressim probatur in d. §. si non fuerint. & est omnium Communis sententia. Tertio ex hoc dubia redditur responsio Philippi Cornei in consilio 187. lib. 3. col. 3. versi. nec obstat. quo in loco censet, valere iure optimo eam pactionem, qua cautum inter socios sit, vt qui ex eis minorem portionem in societatem contulit, aequalem habeat lucri partem cum his, qui maiorem impenderunt, quasi reproba sit pactio inter socios paria conferentes de inaequali portionum diuisione, non sic ea, qua agitur, vt imparia conferentes parem habeant lucri partem. Ego profecto non video iustam discriminis rationem, imo ex ipso Iurisconsulto in d. l. si non fuerint. censeo, vtranque pactionem iniquam fore, cum vtrobique contra legem societatis non aequa sit lucri diuisio, nec congruens partibus in societatem deductis, atque ita aduersus Corneum tenet Purpur. in d. l. si pascenda. nu. 31. licet Aymon d. consil. 173. videatur Cornei responsum admittere. Quarto hinc scribit Roma. consi. 168. vlti. dubio, contracta inter duos parem pecuniam conferentes societate, quorum alter operam dederit negociationi, esse omnino arbitrio boni viri maiorem lucri partem huic, quam socio quiescenti adsignandam iuxta aestimationem operarum, laboris & industriae, quod deducit ex dict. l. si non fuerint. idem adnotarunt post Roman. Gerard. a Petra Sancta. sing 68. Purpurat. in d. l si pascenda. num. 14. & Iason in l. illud. num. 8. C. de collat. Quinto infertur, posse defendi opinionem eorum, qui asseuerant, in societate omnium bonorum praesentium & futurorum nihil referre ad eius aequitatem, quod alter ex socijs plura bona in societatem deduxerit, maiorique praeditus sit industria. Nam etsi, vt fieri solet, ex aequis portionibus finita societate sit facienda diuisio, omniaque & adquisita & adquirenda pariter diuidantur & communia sint: iusta tamen censetur societas ob spem illam, ex qua etiam si socio pauperiori ingens patrimonium obuenerit, id erit commune vtrique. Sic sane visum est Corneo consil. 310. lib. 4. col. 4. versic. Nec obstat. & consi. 187. lib. 3. col. pen. Soci. cons. 160. lib 2. colum. 7. versi. ex quib. Deci. in consi. 66. colum. penul. & consi. 68. col. 2. & Purpurato. in d. l. si pascenda. num. 38. facit tex. in l. 3 §. 1. ff. pro socio. optimus tex. in l. Socius pro filia. ff. eodem. quo in loco traditur: an ex bonis societatis omnium bonorum contracte, sit dos danda filiae alterius ex socijs, & id explicant eleganter Decius in dictis duobus responsis. Corneus consilio 52. libro tertio. Socinus consilio 211. libro secundo post Bald. in l. si patruus. C. commu. vtri. iudic. numero 10. Sexto poterit ex his perpendi, sitne vera interpretatio, quam ad dict. §. de illa. tradidere Panorm. in d. c. per vestras. colum. 2. idem in consil. 77. libro 1. & Anani. in dicto c. vltim. de vsuris. nu. 7. dum arbitrantur, pactionem illam a Iustinia no probatam, qua actum sit inter socios, quod lucrum commune sit, damnum vero ad alterum pertineat, tunc procedere, cum societas contrahitur inter duos, quorum vnus pecuniam, alter industriam exhibet in societatem, & is qui industriae & laboris operam daturus est ab altero stipulatur, se liberum fore a periculo, & damno pecuniae in societatem collatae, lucri vero aeque participem. At si conferens pecuniam id ab altero stipuletur, & in pactum deducat, illicitam esse eam pactionem opinantur, alienamque a mente & ratione Iustiniani & iurisconsulti. Fateor equidem, hunc sensum maxime conuenire Iustiniano & iurisconsulto, & tamen quia quandoque bonus vir arbitrabitur, posse absque vlla iniquitate pactum hoc fieri in fauorem & vtilitatem eius, qui pecuniam in societatem contulerit: tertiam hac in quaestione proponam, non inutilem assertionem. Tertia conclusio. Potest licite dari pecunia alteri, vt per eum adhibita industria quaestuaria ars ex[art. 4]erceatur, ita contracta societate, quod pecunia salua sit, eiusque periculum ad mercatorem pertinet, lucrum tamen, quod alioqui aequis portionib. commune foret, maiori ex parte ad subeuntem pecuniae periculum spectet, quasi ea pars lucri, quae dimidiam excedit, iustum sit arbitrio boni viri precium subeundi periculi. Quod probatur. Nam contractus societatis separatim initus iustissimus est. Et similiter contractus is, quo agitur, vt pro periculo pecuniae, certa iusta merces detur ei, qui eam promittit saluam fore: sicuti paulo post manifeste ostendemus: igitur nihil impedit, quin & hi duo contractus licite simul fieri possint. hanc conclusionem asserunt Ioan. Maior in 4. distinct. 15. quaestio. 48. & sequenti. & Syluest. verb. Societas. 1. quaest. 2. quibus suffragantur Ioan. Lupi. in dicto cap. per vestras. 6. notab. §. 12. numer. 8. Petrus Perusinus in tractat. de duobus fratrib. 4. par. quaestio. 1. Purpurat. in dicta l. si pascenda. nume. 37. existimantes, posse societatem ita coiri ex vnius pecunia & industria alterius, vt pecunia salua sit: lucrum vero commune, vbi alterius industria non aequiualet pecuniae, nec iuxta societatis aequitatem alter socius, qui industria vtitur, dignus est dimidia lucri parte, sed tertia forsan aut quarta. Et ideo constituitur illi dimidia lucri pars in precium suscepti periculi ipsius pecuniae, & sortis ab altero in societatem collatae, atque ita posse intelligi text. in dicto §. de illa. & in dicta l. si non fuerint. Ioan. Lupi. & alij censent, quibus addendus est Caieta lib. 16. responsionum cap. 11. qui opinatur, hanc tertiam conclusionem procedere, vbi hi duo contractus, societatis quidem & periculi suscepti, fuerint ex interuallo initi & constituti. quod si vnico actu & contextu fiant, eam pactionem iniquam esse, ex eo, quod contractus societatis falsae, & veri mutui sub vsuris iniquis tractetur. Sed tamen quidquid ipse dixerit, mihi magis placet contraria sententia, quam secundum conclusionem tertiam veram esse existimo. Nihil etenim refert, fiant hi duo contractus, simul, an ex interuallo modo fraus omnis absit. Quam ob rem vt obiter & illud, quod ad periculi suscepti conuentionem attinet, explicemus, tractandum erit de foenore traiectitiae pecuniae. Constat sane ex iuris Caesarei responsis & constitutionibus, licuisse nauticum foenus exerceri, eo quidem pacto, vt qui mutuat aliteri mille aureos vltra mare vehendos, aliquid praeter sor[art. 5]tem ipsam accipiat in precium suscepti periculi, promittit enim eam pecuniam saluam fore, & si perierit, eam se non petiturum: sicuti probatur in l. 1. l. nihil interest. l. Periculi. ff. de nau. foenor. l. 1. & 2. C. eod. titu. in hac etenim specie quod vltra sortem accipitur, non datur ratione mutui, nec propter vsum pecuniae, nec propter nudum interesse interusurij temporis, sed propter aliam iustissimam causam, nempe periculi contra naturam mutui spectantis ad creditorem. Et praeterea valet pactum cum tertio a mercatore factum: quod si pecunia, aut merces aliae saluae venerint ad portum, habebit is certam summam in precium periculi suscepti: si vero perierint, tenebitur emendare damnum. l. in naue Saupheli. & ibi Pau. Castr. ff. locat. Alexand. in l. a Titio. colum. 1. ff. de verb oblig. Iason in l. illa stipulatio. in princ. eod. titulo. Lauren. a Rodulphis in c. consuluit. 3. par. quaestio. 3. Ioan. Ananias. in capit. vltim. de vsuris. quaest. 13. Ioan. Lupi in dicto capitul. per vestras. 6. notab §. 9. num. 5. Si pactum istud cum tertio fieri potest: ergo & cum creditore, modo absit fraus. Itaque nauticum foenus ratione suscepti periculi a creditore licitum esse, asserunt Iac. Butr. in l. 1. C. de nautico foeno. Bald. in l. 1. colum. 4. C. de summa trinitat. Conrad. de contractib. quaestio. 39. conclus. 1. Florentin. 2 par. tit. 1. cap. 7. §. 21. Thomas in tracta. de vsuris. quaest. 9. Iacob. Almain. in 4. senten. distinct. 15. & inibi Gabriel quaestione 11. column. 8. & Ioan. Maior q. 31. column. vltim. Et Syluest. verb. vsura. 1. §. 35. Angel. eod. verb. §. 37. Caieta. verb. vsura. exterior. versicul. duodecimus casus. Pulchre Caro lus Molinaeus de contract. quaestione 3. qui idem esse censet, vbi creditor aliud mutuatae pecunie periculum recipit quam traiectitium & marinum: ob eandem rationem: post Bald. in dicta l. periculi. & in rubric. C. de naut. foeno. Paul. in l. 1. C. eod. tit. Et Angel. verb. vsura. 1. quaest. 38. ad finem. Quibus obijcitur textus insignis in cap. vltim. de vsur. Nauiganti, inquit Gregorius Nonus, vel eunti ad nundinas certam mutuans pecuniae quantitatem, eo quod suscipit in se periculum recepturus aliquid vltra sortem, vsurarius est censendus. Hac siquidem responsione visum est, quibusdam praecedentem euerti conclusionem ita vrgenter & valide, vt nulli vnquam licitum sit refragari, ob authoritatem Summi Pontificis rem hanc summo decreto definientis. Haec vero obiectio tollitur varijs huius decretalis interpretationibus. Primum equidem Romani Pontificis responsum obtinet, vbi deficit probabile dubium & periculum, cuius causa iuste aliquid recipiatur: imo vani periculi susceptio praetexitur, vt hoc colore quaesito, creditor, qui nullum iustum damni metum habet, nec periculum aliquod vere subit, certus sit de conuento vltra sortem lucro. Sic sane existimat intelligendum esse tex. in dict. c. Nauiganti. Car. Mol. d. q. 4. idem tradit Adria. in tract. de vsuris. c. occurrunt ad primum. quibus ipse non assentior, quippe qui videam maxima imminere nauigantib. pericula, & res, que per maria transuehuntur, plurib. subiacere incommodis. Cuius quidem fortunae & periculi meminit Summus Pontifex in d. c. vlt. ideo aliter est ea difficultas excutienda. Secundo tex. in d. c. vlt. eum sensum habet, vt censeri debeat vsurarius is, qui nauiganti, vel eunti ad nundinas mutuat pecuniam eo pacto & conditione, qua cautum sit, contractum suscipiendi periculi cum eo fieri debere: alioqui non mutuaturus, quasi in hac specie ratione mutui & periculi simul aliquid vltra sortem capiatur: siquidem ratione mutui cogitur alter cum creditore de suscipiendo periculo sub certa mercede conuenire, haec vero conuentio vltra sortem deducitur in pactum, & ob id vsuraria est datio mutui, alioqui licita foret iudicanda mutui datio, quae libere fit, & tamen debitor cum creditore conuenit, sponte de periculo mutuatae pecuniae suscipiendo certa constituta mercede. in hunc equidem modum dictam decretalem accipiunt & intelligunt Florent. d. §. 21. Conrad. d. q. 39. Ioan. Maior dicta q. 31. Syluest. & Caietan. in locis paulo ante adductis. atque hic sensus vere proprius est, & frequentiori Theologorum iudicio probatus. Tertio tamen Adrianus in 4. senten. in tract. de vsur. ca. occurrunt. aliter existimat hanc controuersiam definiendam fore: scribit etenim, non esse vsurariam mutui dationem eo pacto factam, quod contractus suscipiendi periculi ipsius pecuniae certo precio fiat cum ipso mutuante: aliter non mutuaturo: modo iustum sit precium periculi suscepti. Quam ob rem intelligit Responsum Romani Pontificis in dicto capitul. vlti. eo casu, quo precium periculi suscepti est iniustum, & excedit iustam ipsius rei mercedem. Priori siquidem casu nihil vere vltra sortem accipitur: at in posteriori vltra sortem recipitur id, quod iustum precium excedit, & tandem causa mutui: igitur vsura praue committitur. Huius authoris opinio, quo ad priorem partem, nam posterior absque difficultate procedit, coadiuuatur ex eo, quod mutuans rustico mille eo pacto, vt secum conueniat de cultura agri iusta data mercede, alioqui non mutuaturus, vsurarius non est, quippe qui nihil vltra sortem recipiat, cum iustam operarum mercedem soluat operanti: secundum Bal. in l. Rogasti. §. si tibi. col. 2. ff. si cer. petat. Floren. 2. par. tit. 1. c. 7. §. 10. Ioan. Lupi in ca. per vestras. §. vlt. nu. 39. quo in loco similia adducit exempla, quibus accedit, quod Socin. adnotauit in l. si quis. ff. si si certum petatur. num. 12. scribens, contractum esse vsurarium: si quis domum conduxerit mutuans locari centum, & ob id minus iusta mercede constituta. sentit enim vsuram in hac specie non subesse, vbi ex hoc mutuo non foret iusta domus pensio diminuta. idem probatur ex alia eiusdem Adriani sententia, qui in tract. de vsur. super quartum sentent. cap. Sed dubium videtur. in fine, censet, nullum vsurae vitium committi, si quis alteri mille mutuauerit eo pacto expresso, vt debitor iusta solutam ercede ad eius molendinum proprium triticum molendum ferat, cum ex ea pactione nullum damnum debitori immineat, nec creditori lucrum aliquod accedat iusto ei precio soluto. Verum aduersus Adrianum, & ea, quae in comprobationem adducta sunt, instat ratio vrgentissima, ex qua constat, vsuram committi, si vltra sortem ex pacto debitor obligetur aliquid indebitum, & ad quod minime tenebatur agere. Est enim omnium consensu receptum, mutuantem centum, non posse in pactum deducere, quod debitor teneatur ei totidem mutuo dare cum petierit, nisi eo modo id debitor promittat, quo secluso pacto a iure cogitur creditori mutuare, quod & nos probauimus libro primo harum Resolutionum, capit. vltimo. & praeterea, quoties debitor ratione mutui vltra sortem obligatur ad aliquid, quod agere non tenebatur: vsura est gloss. Bartol. & communiter omnes in dicto §. si tibi. Et probatur ac colligitur ab vsurae definitione. ergo Adriani opinio procedere nequit, cum in ea specie & casibus modo adductis ratione mutui debitor cogatur id promittere, quod agere minime tenebatur. Item & illud hanc partem plurimum contra Adrianum probat, quod debitor cogitur amittere libertatem, quam iure habet cum alio, quam creditore paciscendi de periculo suscipiendo: frumentum ad aliud molendinum deferendi, alibi operas culturae impendere. Haec autem libertas precio aestimari arbitrio boni viri potest, nec id negari poterit. igitur aliquid vltra per creditorem mutuantem a debitore exigitur, quod est precij aestimatione dignum, alioqui frustra in pactum id deduceretur. Ex quibus Adriani rationibus satis aperte respondetur. Quam ob rem contrariam sententiam his omnibus, quae ab eodem Adriano, Baldo, Socino & alijs deduxi, probant, & tenent Ioan. Calderin. Anchara. Cardinalis, Abbas columna penultima. Ananias numero 18. in capitulo vltimo. de vsur. Laurent. a Rodulphis in capitul. consuluit. 2. parte. quaestion. 38. Caietanus 2. 2. quaestione 88. articu. 2. Florentin. dicto capitulo 7. §. 8. Conrad. de contractibus. quaestione 36. Ioan. a Medina de contract. & restituti. capit. de vsura restituenda. quorum opinio Communis est secundum Syluest. verb. vsura. 1. questio. 7. quibus sane diligenter inspectis ipse opinor, hanc vltimam sententiam veriorem esse, & ea ratione minime in iudicio exteriori, nec in interiori cogendum esse debitorem, pactiones, quarum modo meminimus, obseruare, propter earum iniquitatem. Quantum vero ad restitutionem attinet: aliquot sunt praecipue notanda. Primum creditorem omnino teneri, & cogendum fore, has pactiones debitori remittere, eamque ab earum obligatione eximere. Secundo, si creditor iam his fuerit vsus conditionibus, tenebitur debitori restituere, quodcunque damnum ei contigerit ex dictis conuentionibus. Tertium nullo damno dato debitori, nihilominus tenebitur creditor ei reddere, quantum boni viri arbitrio debitoris intersit, coactum fuisse causa mutui, praefatas pactiones inire, libertatemque cum alijs conueniendi sibi ablatam fuisse. Et haec quidem debitori, non pauperibus sunt restituenda: quemadmodum probat eleganter Ioannes a Medina, dicto capitulo de vsura restituenda. iustam autem periculi suscepti mercedem, & ea, quae ob pactiones praemissas creditor ratione operarum, vel causa iusti precij locationis, ac simili iure habuerit: non est etiam in interiori foro cogendus restituere: quia etsi inique pactum fecerit, exigens a debitore vltra sortem ea, quae ipse libere poterat alteri praestare, tamen ad restitutionem minime tenetur, cum ea acceperit creditor in iustam alterius rei compensationem, quod Adriano placet, & ante ipsum Conradus probat quaestione 39. versiculo. quarta conclusio. & Laurent. a Rodulphis secunda parte quaestio. 39. post Calderinum in dicto capit. vlt. Primo ex his apparet, etiam in ea specie contractus, quae vt vsuraria damnatur in d. c. vlt. non teneri mutuantem restituere, quod ratione periculi suscepti absque fraude acceperit, modo nihil vltra iustum precium periculi habuerit, quod maxime est adnotandum. Secundo constat, leges ciuiles nauticum foenus permittentes non esse Pontificia lege sublatas: imo & hodie vim & potestatem legum habere, iustasque censendas fore: tametsi eas Canonib. correctas esse asseuerent Hostiens. in summa. tit. de vsuris. §. in alijs autem. Doctores communiter vt in ibi fatetur Anani. column. 1. eos sequutus in dicto capitu. vlti. Sali. in Authent. adhaec. colum. 3. C. de vsur. Ioannes Faber in Rubri. C. de naut. foenore. Anch. in reg. peccati. q. 5. de regul. iuris. Guido Papae in tract. de contract. nu. 18. Nam & praeter alios authores, quorum paulo ante meminimus. & Ioannes Lupi dicto 6. notab. §. 9. n. 12. ad fin. nauticum foenus, etiam hodie iure canonico, minime prohiberi existimat. Tertio deducitur, Conradum virum alioqui doctissimum deceptum fuisse, dum q. 71. de contract. asserit, illicitam esse conuentionem, qua inter mercatorem & alium fit, vt is accepta certa periculi mercede, suscipiat onus, & periculum, mercium vehendarum vltra mare, quoties qui periculum suscipit nullam operam impensurus sit pro periculo effugiendo. Siquidem licitum est pactum istud suscipiendi periculi ob iustum illius precium, quamuis qui subit periculum nullum laborem, nullam operam impendat pro ipso euitando. Quarto hinc poterit discuti illa quaestio, an liceat fideiussori pacisci, aut stipulari mercedem alique pro ipsa fideiussione? Probatur etenim, id licere ra[art. 6]tione periculi, quod subit fideiubendo, cum forsan pro ipso debitore integram quantitatem ex proprio patrimonio soluet, quod passim contingit, & ideo vt iustum boni viri arbitrio periculi precium poterit fideiussor a debitore absque vlla ratione damni, nec lucri cessantis accipere. Nec ambiguum est, hunc contractum fideiussionis, incommodum & periculosum esse fideiubenti, qui se constituit debitorem pecuniae ab alio acceptae. Salomon equidem consilium dat, ne quis alterius fideiussor existat temere & inconsulte ita inquiens. Prouerb. capit. 17. stultus homo plaudit manibus suis, cum spoponderit pro amico suo. item cap. 22. Noli esse cum his, qui defigunt manus suas, & qui vades se offerunt pro debitis. Quamobrem iuste potest ob hoc periculum, cui quis submittitur, merces constitui, quod probatur expressim in l. hoc iure. §. Labeo. ff. de donatio. l. si remunerandi. §. Maurus. ff. mandat. notant in specie Laurent. a Rodulphis in dicto capitulo consuluit. parte 3. quaestio. 3. Florent. in dicto cap. 7. §. 45. Anani. in dicto c. vlt. num. 42. Deci. consil. 7. numer. 1. Bartol. Paul. Cast. & alij in dicta l. hoc iure. §. 1. Ioan. Lupi. in dicto c. per vestras. 6. notab. §. 9. num. 10. Angel. verb. fideiussor. ad finem. Ioannes a Medina de contractib. c. de vsura restituenda. col. 8. Conra. de contractib. q. 40. quorum opinio Communis est, quamuis consultius sit, ab hac pactione abstinere, & eam improbam esse contendat Carol. Molin. de vsuris. q. 31. qui legendus est ad elegantem huius quaestionis disputationem. Et praesertim quaest. 34. vbi probare nititur, licite posse creditorem a fideiussore aliquid accipere, vt eum liberet a fideiussoria obligatione, quoties dubia est exactio debitoris: alioqui si certa sit debitoris solutio, nec vllum immineat fideiussori periculum, minime liceret creditori, aliquid vltra sortem a fideiussore accipere in precium liberationis. Sic & ipse in praecedenti dubitatione communem sententiam non admitterem in eo casu, quo inspecta qualitate & conditione debitoris, nullum immineret periculum fideiussori, quasi tunc ea pactio fiat ficto & simulato periculo in fraudem vsurarum. nam vt creditor pro officio mutui nihil potest exigere a debitore, sic nec fideiussor pro officio fideiussionis: imo multo minus, quia minus officij impendit. Sed in fauorem communis sententiae illud accedit, quod licet in pignoribus pactum legis commissoriae illicitum sit, & improbatum inter debitorem & creditorem accipientem pignora. textus in capitulo significante. de pignor. l. 2. & vltim. C. de pactis pignor. l. 41. titulo 5. & l. 12. titul. 13. parte 5. tamen huius[art. 7]modi pactio etiam ipsi contractui pignoris statim apposita inter debitorem & fideiussorem valida est, & absque vlla criminis labe fit. text. optimus in l. vltim. ff. de contrahend. emption. ex quo hoc ipsum adnotarunt Bart. in l. quamuis. ff. de solut. Abb. in dicto capitulo significante. numero 6. Bartol. & Bal. ac Salicet. in dicta l. vltima. Antoni. Fanensis de pignoribus. 4. parte. numero 7. & est communis opinio, quemadmodum constat ex Carolo Molinaeo de contractibus. quaestione 52. nam & idem tenent Salicet. in l. 1. C. de pact pig. Paul. Castren. in dicta l. quamuis. & in l. Titius. ff. de pignora. actione. Fabianus in tracta. de emptio. & vendit. quaest. 7. colum. 3. potest ergo pro tutela periculi, quod fideiussor subit, ei licere pactum inire, quod creditori minime licuisset. Adhuc tamen considerandum est, hanc communem Doctorum sententiam vel falsam esse, vel quibusdam limitibus restringendam, ne fideiussores sub periculi suscepti titulo, illicitas & vsurarias pactiones creditoribus illicitas exerceant, quod manifeste probabitur, si iurisconsulti verba expendantur in dicta l. vlt. Titius, inquit Scaeuola, cum mutuos acciperet tot aureos sub vsuris, dedit pignori, siue hypothecae praedia, & fideiussorem Lucium, cui promisit, intra triennium proximum, se eum liberaturum, quod si id non fecerit die suprascripta, & soluerit debitum fideiussor creditori, iussit praedia empta esse, quae creditori obligauerat. Quaero, cum non sit liberatus Lucius fideiussor a Titio, an si soluerit creditori, empta haberet suprascripta praedia? Respondi, si non vt in causam obligationis, sed vt empta habeantur, sub conditione emptio facta est, & contractam esse obligationem. Hactenus iurisconsultus, ex quo nostrates immerito adnotarunt pactum legis commissoriae licere inter debitorem & fideiussorem: & id primum, quia res datae in pignus creditori, non fuerunt datae in pignus fideiussori, quod inibi euidenter constar, & ideo non potest quo ad fideiussorem proprie dici pactum legis commissoriae, nec illius meminit iurisconsultus, sed alterius conditionalis venditionis. Imo si in specie praedicta, res essent fideiussori datae in pignus pro indemnitatis cautela, non procederet pactum, de quo iurisconsultus tractauit in dicta l. vl. secundum Curtium iuniorem ibi numero 2. Bald. in cap. 1. colum. 1. de feud. dat. in vicem legis commissoriae. Alexan. Imol. in consilio 178. libro. 7. num. 7. Sed iuxta hanc interpretationem apparet, nullum esse discrimen inter creditorem & fideiussorem: nam & cum creditore mutuante pactum fieri potest: quod si debitum intra certam diem [art. 8]non fuerit solutum, res quaedam debitoris, que non extitit data in pignus, sit pro eadem quantitate empta ipsi creditori, secundum Baldum indicto cap. 1. colum. 2. & ibi Aluaro. Tiraquel. libro 2. de retract. in fine, numero 138. sensit Bartol. in dicta l. quamuis. numero 2. & ideo vt discrimen aliquod ex dicta l. vlt. inter creditorem & fideiussorem constituatur, ego potiorem esse causam existimo illorum, qui aduersus Baldum & Aluarotum opinantur, pactum istud non valere, quo conuentum sit inter creditorem & debitorem, quod si intra certum diem pecunia soluta non fuerit, domus quaedam nec pignori, nec hypothecae ob eam causam subiecta, empta sit pro eodem precio creditori, quod placuisse video Curtio iuniori in dicta l. vltima. column. 1. & Carolo Molinaeo de contractibus. quaestio. 52. numero 362. eadem etenim est ratio iniquitatis & captionis, siue res sit pignori data, siue non, quum vtroque casu creditor vltra sortem habeat rem minus iusto precio emptam. Et preterea licet deficiente hypotheca & pignore, non sit formale pactum legis commissoriae: est tamen simile & eiusdem rationis, & ob id aeque prohibitum. l. non dubium. C. de legibus. deinde non tantum formale pactum legis commissoriae prohibitum est, sed & illi simile l. prima. C. de pactis pignorum, vbi hoc satis probatur. Ex quibus tria deducuntur. Primum, quo ad prohibitionem pacti legis commissoriae, & quo ad eius iniquitatem non referre, sit res illa generaliter tantum, an specialiter hypothecae submissa, cum vtrobique eadem sit prohibitionis ratio secundum Stephanum Bertrandum consilio 97. libro 1. alias 4. & consilio 178. libro 3. Rogerius de Mota. in l. traditionibus. C. de pactis. numero. 53. Carol. dicta q. 52. num. 361. aduersus eundem Bertrandum, consilio 245. libro 1. col. 1. & Tiraq. in dicto 2. libr. de retract. in fine. numer. 139. Secundum item quo ad hanc prohibitionem, & eius propriam rationem nihil interesse constat, fiat pactum legis commissoriae directe, quod res maneat empta, an promissio rem ipsam in eum casum vendendi praemittatur, sicuti censent Carolus in dicta quaestio. 52. num. 359. 8. Tiraquellus dicto 2. libro in fine. numero 141. quo in loco hanc sententiam deducit a gloss. Bartol. & Baldo & alijs in dicta l. 1. C. de pact. pignor. Contra Bertrand. consilio 134. lib. 1. Tertio hac quaestione diligenter examinata, constituenda est iuxta praemissam interpretationem differentia inter creditorem & fideiussorem, vt saltem responsum Scaeuolae iurisconsulti in praxi obtinere valeat, quantum ad propriam eius speciem in fideiussore: tametsi quo ad creditorem propter causam & rationem mutuinon idem sit admittendum, quam ob rem alteram subijcio interpretationem iurisconsulti, quo res fiat apertior. Secundo, pactum illud inter debitorem & fideiussorem, de quo iurisconsultus tractat, ita est accipiendum, vt res empta sit iusto precio: nam tunc id licere videtur, cum nihil habeat fideiussor vltra sortem ipsam, ac nullum lucrum adqui rat. Sic etenim eum textum intel lexere Ioan. ab Imol. in dicto capitulo significante. num. 10. Isernia & Aluarot. colum. 2. in dicto capi. 1. de feudo. dat. in vicem legis commisso. Alexan. consilio 178. numero 9. libro 7. & Carol. Molinaeus. quaestio. 52. column. 3. quorum sententia proculdubio verior est, quam communis aliorum opinio, quae admittit pactum inter debitorem & fideiussorem, vt res maneat empta pro pecunia debita, etiamsi minor sit iusto rei precio, quod iniquissimum esse censeo, tametsi Imola & Carol. fateantur, ita praedictum tex. communi omnium consensu intelligi: Verum secundum Imolae & Alexand. & sequacium intellectum plane apparet, adhuc non esse differentiam inter creditorem & fideiussorem: siquidem & cum creditore pactum fieri potest legis commissoriae, ita quidem, vt res sit empta iusto precio, quemadmodum ex l. si fundus. §. vltimo. ff. de pignori. adnotarunt Abb. Imol. & Doctores in dicto capitulo significante. Doctor. in dicto §. vltimo. Bartol. in dicta l. quamuis. idem Bar. & ibi Salic. in l. 3. C. de pact. pigno. Caepola cautela 309. alias. 241. incipit. pactum pignoris. Andrae. Tiraquel. optime in dict. 2. libr. de retract. in fine. numero 136. Alexan. dicto consilio 378. Antoni. de Fano. in d. 4. part. num. 6. post alios, quos ipse allegat & Antoni. Rubeus consil. 134. Et est communis opinio, quae probatur iure Regio in dicta l. 41. titul. 5. & lege 12. titulo 13. parte 5. idem erit, si fiat pactum simpliciter, quod res pignori data, empta sit creditori, quia intelligitur iusto precio, vti Bartol. existimat in dicta l. si fundus. §. vltimo, quem alij paulo ante citati sequuntur, quibus in hoc vltimo dicta Regia l. 12. obstare videtur, dum in ea decisum est, pactum hoc in pignoribus nullum & illicitum esse, quando debitor conuenit cum creditore, vt si intra certum diem non soluerit, res data pignori sit creditoris pro quantitate mutuata, vel ei sit empta. Ecce quod lege Regia ad reprobationem pacti satis est conueniri, quod res sit empta, licet dictum non fuerit, pro ipsa pecunia mutuata, nec ea conuentio intelligitur pro iusto precio. Adhuc tamen poterit Regia lex congrue intelligi in hunc sane modum, vt vtraque pars accipiatur, quando pro debito & pecunia mutuata, res pignori data, vel datur in solutum, vel venditur creditori ea conditione, si intra certum diem pecunia mutuata soluta non fuerit. Quod si deturin solutum simpliciter, profecto data censetur pro ipsa pecunia mutuata, si vero simpliciter vendatur, ipse iuxta Communem Doctorum sententiam intelligerem, pro iusto precio venditionem fieri arbitrio boni viri aestimando, quo fit, communem sententiam Bart. & aliorum non improbari lege Regia. Caeterum Caro. Molin. in dicta quaestione 52. numer. 360. ab hac opinione communi, quam falsam esse contendit, ex eo discedit, quod mutuans nullum lucrum pacisci possit ratione mutui & propter officium mutuandi, etiam ratione dilatae solutionis, sed ius vendendi & adquirendi rem debitoris, etiam ob certum & iustum precium, est ipsi creditori lucrum considerabile. text. in l. si aequo. ff. de legatis 1. igitur pactum istud illicitum est, & vsurarium. Quae quidem ratio non conuincit, nec omnino probat communem sententiam falsam esse: siquidem ipse fatear, vsurariam esse eam pactionem, qua actum sit inter creditorem & debitorem, vt debitor teneatur ei vendere propriam rem, quam alioqui forsan non foret venditurus, etiam si iusti precij mentio fiat, vbi ea pactio fit ex causa mutui, & ob officium mutuandi, vltra solutionem sortis: at si ea pactio fiat ad cautiorem, certiorem & tutiorem creditae pecuniae solutionem, veluti iure iustissimae dationis in solutum: non video hic aliquam subesse vsuram, sed potius cautum esse indemnitati creditoris, quod omnino licitum est. Quamobrem, vt disputationem istam ab ipsis principijs inquiramus, obseruandum est, rationem prohibendi pactum legis commissoriae & ei similia, in eo tantum censeri, quod creditor sub conditione dilatae solutionis rem debitoris adquirat, aut emptam habeat minus iusto precio, ac tandem causa mutui lucrum percipiat: partem illam, scilicet quae precio iusto deficit: nam hanc rationem leges & earum interpretes passim obseruant & praemittunt in his locis, quae modo expressim adduximus. Pactum autem legis commissoriae hoc proprium habet, vt pignora cadant in commissum debito ad diem praefinitum non soluto, & dicitur lex commissoria, ad similitudinem commissorum emphyteuticorum & publicanorum, quorum meminit l. 2. C. de iure emphy. l. commissa. ff. de publi. & vectig. Hinc colligitur, aduersus communem sententiam, nullam debere, nec posse constitui differentiam in legis commissoriae pactione inter creditorem & fideiussorem: nam sicuti pactum istud prohibetur cum creditore, eodem iure & cum fideiussore fieri nequit, atque vt permissum est fideiussori, ita & creditori licitum erit: quemadmodum ex praenotatis apparet. Secundo infertur, licitum esse creditori pacisci cum debitore eo tempore, quo mutuum dat captis pignoribus: quod si intra certum diem pecunia soluta non fuerit, pignora empta sint ipsi creditori iusto precio, tunc arbitrio & iudicio boni viri definiendo. l. si fundus. §. vltim. ff. de pignoribus. Quod si prius quam precium istud aestimetur. resque adiudicata sit emptori, debitor mutuatam pecuniam obtulerit, etiam post diem solutioni praefinitum, moram purgabit, & impediet pignorum perfectam venditionem, sicuti docent Angel. in l. cum dominam. C. de pignoribus. Hippol. in sing. 468. Carol. Moli. dicta quaest. 52. num. 358. quod comprobari potest ex l. fundus. ff. de rescind. ven. l. si residuum. & l. si priusquam. C. de distract. pignor. Bald. in l. pactum vulgare. C. de pignor. actione. nam licet haec venditio sit conditionalis. text. in d. l. si fundus. §. vltim. & conditio iam euenerit, tamen consummata non est, donec precium aestimetur. l. vltim. C. de contrahen. emption. l. si merces. in princ. ff. locati. quamuis quadam proposita distinctione contrarium senserit Anto. Fanens. de pignor. 4. par. nu. 1. Tertio, hinc etiam probatur falsam esse Barto. & aliorum opinionem, qua communiter assertum est, pactum legis commissoriae etiam cum creditore initum, ex interuallo tamen validum esse, quod ad retinendam rem, & excipiendum: licet nullum fuerit, quo ad agendum. Haec etenim distinctio omnino falsa est, quia ratione eadem, qua nullum censetur pactum istud ab initio factum, prohibetur & damnatur factum ex interuallo: cum enim debitor minus iusto precio, nempe pro ipsa pecunia credita vendit pignus, aut rem aliam creditori sub conditione dilatae solutionis: vere causa mutui creditor consequitur vltra sortem id, quod iusto precio deficit, & ideo ab vsurarum crimine immunis esse non poterit. hoc ipsum probatur: siquidem negari non poterit, vsuram committi a creditore, qui ex interuallo receperit aliquid vltra sortem a debitore causa mutui, & iure dilatae solutionis: in hac vero specie pactum istud, ex quo vltra sortem accipitur, fit causa & ratione mutui: igitur id illicitum est. Et praeterea nullibi haec Doctorum distinctio probatur: cum in l. Titius. ff. de pign. act. quae passim a Doctorib. adducitur ad probationem communis erroris, minime tractatur de pacto legis commissoriae, sed de datione in solutum, quae fit a debitore creditori, & ea certo, ac iusto precio, vt inibi expressum est: non autem pro ipsa quantitate debita. Haec vero datio in solutum nullum habet vitium, ac iure fieri potest. l. eleganter. in fine princ. ff. de pig. actio. l. fi. praedium. & auth. hoc si debitor. C. de solutio. Ergo absque legis authoritate, haec differentia, quae fraudem non excludit, sed auget, fieri non debuit. Sic sane hanc tertiam illationem pulchre & eleganter defendit Carolus Molinaeus in dicta quaestione 52. numero 363. contra Barto. in l. quamuis. ff. de solut. Abb. numer. 6. & Doctor. ibi in dicto cap. significante. Alexand. consilio 178. numero 1. & consi. sequent. libro 7. Anton. Fanensem de pignorib. 4. part. numero 6. Guido. Papae. quaest. 6. Barto. Bald. & Salicet. & Paul. de Cast. in d. l. Titius. Ripam in l. nemo potest. nume. 14. ff. de leg. 1. & alios, quos refert Tiraquellus lib. 2. de retract. in praefatione. nume. 7. & in fine. numer. 134. quibus in locis dubitat de huius Communis sententiae veritate, existimans ex ea fraudem fieri prohibitioni legis & pacti commissorij, authoritatem sequutus Alberi. in l. 2. C. de pact. int. emp. & vend. versi. sed quid si emptor. & Cuma. consi. 148. qui censent, pacta ab initio prohibita in aliquo contractu, etiamsi ex interuallo fiant, adhuc habere fraudis suspicionem. Quarto & vltimo, quamuis in praxi fori exterioris, & interioris, apposito pacto legis commissoriae pro quantitate mutuata, cogendus sit creditor soluto debito pignus debitori reddere, etiamsi omnino constet, pignus ipsum iustissime non valere vltra quantitatem mutuatam. Fortassis verius est, quod in ea specie validum sit legis commissoriae pactum cessante ratione prohibitionis. Et sane procul dubio in eo casu creditor nihil tenetur restituere debitori in foro interiori nihil petenti, cum nihil vltra sortem ratione mutui perceperit, qua in re oportet diligenter rem istam perpendere, iustumque precium examinare, ne fraus, aut dolus sub imagine iusti precij lateat. # 3 ARGVMENT. CAP. III. De poenis contra usurarios iure pontificio, Regio, & Caesareo statutis. SVMMARIVM. -  1 Crimen vsurarum, an sit mere ecclesiasticum late discutitur. -  2 Vsurarius poenae infamiae punitur iure ciuili: & qua poena lege Regia sit puniendus. -  3 Clericus vsurarius qualiter iure Pontificio puniatur? -  4 Quis dicatur vsurarius manifestus ad interpretationem c. quanquam. de vsur. in 6. -  5 Testes singulares, an probent quem vsurarium esse? -  6 Cautio idonea quae sit? & an bona vsurarij sint hypothecae titulo obligata pro restitutione vsurarum? -  7 Haeredes vsurarij coguntur vsuras restituere, & inibi, an ex delicto defuncti haeres teneatur? -  8 Haeredes vsurarij non confecto inuentario, non tenentur ad vsuras restituendas vltra vires haereditarias. -  9 Testamentum vsurarij manifesti nullum est, nisi fiat seruata forma c. quanquam. & ibi traduntur hac in re aliquot interpretationes. CAP. III. OMNIVM consensu in eam a nostris itum est sententiam, vt existiment iuris vtriusque professores, vsurarum crimen mere ecclesiasticum esse, ita etenim opinantur gl. & omnes in cap. cum sit generale. de foro competent. & in c. 1. de offic. ordi. & in Clemen. dispendiosam. de iudic. Alex. consil. 29. nu. 6. lib. 4. Dec. consi. 170. Ias. consi. 153. lib. 4. col. vl. quorum opinionem Communem esse testatur praeter alios Alberic. in rubrica. C. de vsuris. nu. 3. Imo vsurarum causam esse quasi spiritualem asserit gloss. in c. ex literis. de iureiuran. His suffragantur text. in capitu. 1. & 2. & c. praeterea. de vsuris. vbi laici vsurarij a iudicibus ecclesiasticis puniuntur excommunicationis poena, qua quidem & alijs poenis etiam laici iure Pontificio ab hoc crimine coercentur. Quo fit, vt de vsurarum scelere minime valeat cognoscere iudex laicus, etiam inter seculares, quemadmodum nec de haeresis crimine, cum & id absque vlla controuersia mere ecclesiasticum sit. Hanc tandem opinionem & nos in Epitome de sponsalibus. 2. part. c. 8. §. vlt. nu. 3. probauimus, quoties quaestio iuris tractanda contigerit: nam vbi tantum facti quaestio inciderit, communiter receptum est, eius cognitionem posse iudici seculari iure competere, sicuti ex Bar. & alijs in l. Titia. ff. sol. matri. inibi explicuimus. Rursus alijs placuit, crimen istud vsurarum esse misti fori, & ideo laicum iudicem posse inter laicos causam istam iudicare, ecclesiasticum vero inter clericos, quod tenuerunt Saly. in l. eos. §. vlt. nu. 8. C. de vsur. Archid. in c. quid dicam. 14. q. 4. Gaspar Calderi. inter consilia Ancharani, responso 236. Barb. in d. c. cum sit generale. nu. 173. quibus minime citatis Carol. Molin. in tract. de contract. q. 10. animo in canonistas irato existimat, huius criminis cognitionem non minus ad iudicem laicum pertinere, quam homicidij, furti, similiumque delictorum, quae mere ecclesiastica minime censentur. Ego, vt libere quid sensero hac in controuersia pro feram, censeo vsurarum crimen non esse mere ecclesiasticum, & ideo eius cognitionem inter seculares & laicos, ad iudicem laicum posse pertinere, siue sit quaestio iuris, siue facti: eundemque iudicem rectissime hac de causa inter sibi subditos cogniturum. Quicquid Communis Doctorum traditio hactenus obseruauerit. Nam eam sententiam erroneam esse, nostramque iure verissimam, manifeste probatur. Primo, quod nullibi ius Pontificium vetuit, iudicem laicum hac de causa cognoscere, imo permisit iudicibus secularibus super vsuris iura dicere, iusque litigantibus reddere. ca. post miserabilem. de vsur. Quod si hoc crimen mere ecclesiasticum foret, profecto ius canonicum alicubi laicos iudices id tractare prohibuisset iuxta cap. tuam. de ord. cognit. c. 1. cap. lator. c. causam quae. in 2. qui filij sint legiti. c. inquisitionis. §. inhibemus. de haeret. in 6. Secundo, quia crimen istud nihil plus habet, quam homicidium, quam furtum, quam & similia scelera: quae in damnum, & iniuriam proximi perpetrantur, hoc etenim ita ad sensum patet, vt nulla indigeat probatione, & tamen praedicta crimina mere ecclesiastica non sunt, ergo nec istud. Tertio, ratione vrgentissima probatur, crimen siquidem vsurarum non ex alio mere ecclesiasticum dici potest, quam quod sit ab initio vetitum lege supernaturali, vel fuerit lege tantum Pontificia, aut naturali simul & Pontificia duntaxat prohibitum. nulla autem harum qualitatum crimini vsurarum aptari potest, igitur mere ecclesiasticum dici non debet. Primum, sane satis probatur, vsuras non esse lege supernaturali vetitas, cum id crimen non sit contra ea, quae per Deum, aut ecclesiam catholicam supernaturaliter sunt inducta, & reuelata, quale est crimen haereseos, crimen simoniae, quatenus committuntur contra ecclesiae sacramenta, & articulos fidei, grauissima a perniciosis hominibus haec ipsa delicta. Deinde vsuras sola lege Pontificia prohiberi falsum est omnino, sicuti. c. 1. huius libri ostendimus. nam & lege naturali prohibitae vere censentur. Sic & eas improbari iure tantum naturali, & pontificio, itidem non est admittendum, cum iure ciuili iuxta quorundam sententiam fuerint etiam improbatae, & absque vllo dubio certos quosdam limites excedentes vsurae iure Caesarum prohibentur. l. eos. C. de vsur. & penitus quacunque in quantitate iure Regio per Christiani orbis principes damnantur. ecce quo pacto dici non valeat, hoc vsurarum crimen mere ecclesiasticum esse. Deinde si dixeris satis esse, vt hoc crimen mere ecclesiasticum sit, lege naturali, & diuina prohibitum esse, eadem ratione oportet fateri, & homicidium mere ecclesiasticum crimen esse, cum hoc sit lege naturali, diuina Euangelica, & Pontificia prohibitum: idem dicendum foret de adulterio, de furto, & pluribus alijs, quae absque vlla controuersia mere ecclesiastica non sunt, nec talia dici debent, & praeterea quamuis gratis concedamus crimen vsurarum olim sola lege pontificia prohiberi coeptum, cum tamen & per leges ciuiles seculares postmodum, & nunc sit vetitum, non sequitur ex hoc, mere ecclesiasticum esse, cum & sacrilegia olim canonibus ecclesiasticis coeperint prohiberi, nec ideo sunt mere ecclesiastica, imo iudex laicus poterit de his cognoscere, quia etiam lege laica vetantur, secundum Abb. num. 31. & Communem in d. c. cum sit generale. Ex quibus probatur, sacrilegium, & similia crimina non esse mere ecclesiastica, sed simpliciter ecclesiastica, simpliciter, inquam, ex eo, quod & ratione iniuriae, locis, rebus, aut personis sacris illatae eorum cognitio valeat ad iudicem ecclesiasticum deferri, qua ratione possent dici ecclesiastica secundum quid, atque ita non mere ecclesiastica. His tandem praenotatis, quo antiquorum canonum crimen istud vsurarum, & eius cognitionem tractantium vera deducatur interpretatio, ipse opinor aliquot illationes adnotandas, & colligendas fore. Prima, olim eo tempore, quo vsurae vltra limites quosdam, & iure seculari prohibitae fuerunt vltra eosdem limites, inspectis rigore quodam iuris principijs, crimen mixti fori fuisse, & nunc esse, ita, vt laicus iudex inter laicos de eo cognosceret, ecclesiasticus vero inter clericos, quemadmodum de homicidio, de adulterio, de furto, & similibus: quae vtraque lege Pontificia, & seculari prohibentur, nec pontificia tantum ab initio prohibita fuere. Quod constat ex Abb. in d. c. cum sit generale. col. pen. quem sequuntur alij, asserentes, crimen vtraque lege prohibitum misti fori omnino esse. quorum sententiam ipse sequor, modo crimen prohibitum lege seculari, & pontificia simul non coeperit prohiberi lege tantum canonica, nam hoc ecclesiasticum est, non tamen mere, nec item crimen lege laica prohibitum fuerit ab initio lege supernaturali vetitum, vt haeresis, cum hoc sit mere ecclesiasticum. Haec vero latius hic tractare non vacat, presertim cum de his criminibus, quae mista sint, vel mere ecclesiastica, aut ecclesiastica, diligentissime tradiderit Martinus ab Azpilcueta in relect. c. nouit. de iudic. notab. 6. corollario 7. Secundo infertur, olim eo tempore, quo iure ciuili intra limites quosdam vsurae permissae fuerunt, crimen istud quatenus ad vsuras ita permissas pertinebat, mere ecclesiasticum fuisse, ita quidem, vt eius cognitio solius esset iudicis ecclesiastici, quia crimen hoc lege tantum naturali, diuina, & pontificia prohibebatur. Quamobrem ad hoc tempus referri possunt canones hi, qui quorundam iudicio crimen istud probant esse mere ecclesiasticum: atque hinc poterit perpendi, quam occasionem habuerint veterum canonum conditores, vt huius criminis cognitionem iudicibus ecclesiasticis vendicarent. Tertio apparet, hisce temporibus, quibus & legibus laicis vsurae indistincte vetantur, crimen istud esse censendum ex rigore quodam, & iuxta veram iuris cognitionem, misti fori, vt tandem inter laicos iudex secularis tantum de eo cognoscat, ecclesiasticus autem inter clericos, sicuti de homicidio, de adulterio, de furto, & similibus. Quarto, non est hac in re praetermittendum, ex iuris canonici decisionibus posse optime deduci, etiam hoc seculo iudices ecclesiasticos habere huius criminis aduersus laicos cognitionem, quemadmodum & iudices seculares eam habere diximus, quod & praxis obseruat, nec est ab vtilitate Reipublicae Christianae alienum, cum totannis post religionis Christianae institutionem leges seculares huius criminis coerctionem neglexerint, imo partim eius vsum probauerint: quo factum est, vt oportuerit, Romanos Pontifices pluribus canonibus aduersus vsurarios, & principes seculares eos aliqua ex parte defendentes statutis curam hanc puniendi hoc scelus subire, ab hocque initio obtentum iamdiu est, quod criminis huius punitio ad ecclesiasticos iudices, simul & ad seculares etiam contra laicos pertineat. Quasi crimen hoc, licet mere ecclesiasticum non sit, ecclesiasticum tamen dici vere possit ex eo, quod ab initio renascentis ecclesiae iura Pontificia hoc prohibuerint, legibus secularibus id permittentibus, imo probantibus. Vtcunque sit, etiamsi admittamus opinionem eorum, qui censent, vsurarum crimen mere ecclesiasticum esse, nihilominus scelus istud potest lege seculari poenis statutis puniri, quod ipse tradidi in Epitome de sponsalib. 2. part. c. 6. nu. 19. Imo exequutio instrumenti publici apud iudicem laicum ex lege Regia petita, non erit suspendenda ob exceptionem vsurarum, nisi ea probetur intra decem dies, quamuis iudex ecclesiasticus. coram quo debitor petierit contractum vsurarium pronunciari, iudicem laicum hac exequutione inhibuerit, aut eum requisierit, quod in ea supersedeat, sicuti & ipse adnotaui. 2. part. Epitomes, c. 8. §. 12. nu. 5. Punitur vsurarius iure ciuili poena infamiae. text. singular. in l. improbum foenus. C. ex quib. cau. infam. irroget. & in c. infames. 3. quaest. 7. §. por[art. 2]ro. Quae quidem infamia ipso iure irrogatur. gloss. Cynus, Alberic. & Salycet. post Azonem in Summa in d. l. improbum foenus. Panormit. num. 2. Anchar. & alij in c. inter dilectos. de excess. praela. quo in loco iure Pontificio fere probatur haec ipsa poena. idem adnotauit Matthesi. notab. 197. quorum opinionem arbitror Communem esse. Solet tamen controuerti, an hoc sit admittendum in his, qui exercent vsuras intra modum, & limites definitos Caesarum in l. eos. C. de vsuris. Nam text. in dicta leg. improbum. videtur eos tantum hac nota afficere, qui vsuras vltra limites legis ciuilis, id est, vltra centesimam exercent, cum aliae vsurae intra centesimas permissae forent. & ideo verisimile non est, legem Caesaream infamia eos affecisse, qui secundum eius permissionem, & eius authoritate foenori darent, & ita hanc opinionem probat glo. prima in d. l. improbum. quam sequitur Domin. consil. 77. col. penul. his adstipulatur, quod poenae statutae iure ciuili aduersus contrahentes incestas nuptias, referendae sunt ad eas nuptias, quae iure eodem ciuili ob consanguinitatem, & affinitatem erant tunc prohibitae, non ad eas, quae per easdem leges tunc permittebantur, tametsi iure canonico essent improbatae, secundum Ancha. consil. 391. Domi. consil. 71. Calderi. consil. vlt. de consangui. Deci. consil. 268. nu. 5. & Andr. Alciat. in c. cum contingat. de iureiur. num. 53. Quamobrem opinio gl. in d. l. improbum. satis probata quibusdam videtur. & Panormit. in dict. c. inter dilectos. numero 2. hac de vsuris quaestione proposita, eam indecisam dimisit, dubius valde circa eius veram resolutionem. Sed tamen contraria sententia est admittenda ex eo, quod cum leges ciuiles improbum foenus exercentes infamia affecerint, & iure naturali, ac Canonico indistincte quacunque in quantitate vsurae in maximam Reipublicae vtilitatem improbae sint, & prohibitae, satis est consonum, legislatores non abhorrere hanc huius criminis punitionem: leges etenim hac in re subseruiunt apud Christianos prohibitioni iuris Pontificij, quod iuxta naturalem institutionem vsuras maximis execratur prohibitionibus. Et ideo hanc vltimam opinionem elegerunt Guliel. de Cuneo, Petrus, Iacob. Butri. Cynus, Salyce. & alij in d. l. improbum. Mathesi. notab. 49. quorum sententiam Communem esse testantur Saly. in d. l. improbum. colu. 1. & Domi. d. consi. 77. col. pen. eandem probat Regia l. vltim. titu. 2. libro 8. ordina. non obstat glo. in d. l. improbum. quia communi omnium consensu reprobatur. nec item oberit, quod ex Anch. adduximus, cum id non esse verum, imo ex frequentiore Doctorum suffragio reprobatum esse, ostendimus in Epitome de spons. 2. par. c. 6. §. 8. nu. 18. Scribit tamen Salycet. in d. l. improbum. q. 3. nu. 4. vsurarium publicum etiam ante sententiam notatum esse, & affectum infamia facti, & infamia iuris, at vsurarium occultum nec iuris infamia affici, donec eius crimen detectum fuerit per sententiam. Cui suffragatur textus in d. l. improbum. dum exercentes improbum foenus infamia afficit, quasi exercitium eius criminis requirat, quod publice pateat. idem probat text. in d. c. inter dilectos. qui frequentem mutui dationem exigit, non alia ex causa, quam quod ad infamiam etiam iuris necessarium sit, delictum non esse omnino occultum. quod & ratione constat, quia infamia etiam iuris ex delicto nascitur text. in l. cognouimus. ff. de varijs, & extra. cognitio. sicut fama, & illaesae dignitatis status ex bonis moribus. Neutrum vero sine publica rerum notitia potest contingere. Hoc ipsum generaliter de quacunque infamia iuris ipso facto a lege irrogata censet Alfonsus a Castro libr. 2. de potest. leg. poenal. cap. vltim. in fine. iure Regio vsurarius ita punitur, vt pecuniae ab eo, sub vsuris mutuo datae debitori cedant, & adquirantur, & praeterea totidem nummos soluere damnatur, qui certis quibusdam modis eodem iure distribuuntur. Quod si vsurarius semel hac punitus poena, iterum in idem crimen inciderit, amittit dimidiam bonorum partem, & demum si ita semel, ac iterum penitus in eandem tertio labem inciderit, omnibus bonis totoque patrimonio mulctabitur, & id addicendum erit Regio fisco, atque accusatori, vel denunciatori, quemadmodum cautum est. l. 1. & vlt. tit. 2. lib. 8. ordin. Clericus vsurarius itidem infamis est ipso iure eodem pacto, quo laicus. text. secundum Abbatem inibi in dicto ca. inter dilectos. quod est in[art. 3]telligendum iuxta ea, quae de laicis paulo ante diximus ad interpretationem l. improbum foenus. C. ex quibus caus. infamia irroget. qua ratione repellitur clericus vsurarius ab obtinendo beneficio. gloss. in c. praeterea. de vsuris. quae probatur ex reg. infamibus. de regu. iur. in 6. tametsi episcopo permissum sit, hanc infamiae notam tollere, & abolere ab eo, qui iam poenituerit ad effectum obtinendi beneficia ecclesiastica, quod glo. communiter recepta adnotauit in d. c. praeterea. Imo & clericus vsurarius deponendus est officio & beneficio. text. insignis, vbi hoc notant Ioan. Andr. Abb. Et Rauenna. in c. 1. de vsur. Alex. Imol. in consil. 72. lib. 1. in princ. Quibus obijcitur decisio text. in d. c. praeterea. Ex qua clericus vsurarius arbitrio iudicis ad certum vsque tempus officio, & beneficio suspendendus est, non ab officio, nec beneficio deponendus. Quod ita intelligendum est, vt clericus vsurarius primo quidem suspensione punitus, & demum in eundem lapsus errorem foenerare perseuerans, deponendus sit ab officio, & beneficio, simpliciter vero vsurarius absque proterua contumacia suspensione tantum sit puniendus, sicuti placet Host. in Summa tit. de vsuris. §. vlti. versi. alia a iudice. & Io. episcopo Callagurrit. in Summa & pract. crim. c. 82. quibus verba text. in d. c. 1. dum dicit, vsurarum lucris insistat, adstipulantur. Nam & sisimilibus vtatur Romanus in d. ca. praeterea. ita scribens, qui si parere contempserit, si clerici sint, eos ab officio, beneficioque suspendas. non tamen ex eo constat, vsurarum crimen commissum aduersus interdictionem episcopi, clericum efficere in eodem delicto contumacem, & incorrigibilem. argu. eorum, quae notantur in c. cum non ab homine. de iudic. Quod vero diximus, episcopum posse dispensare cum clerico vsurario post poenitentiam, vt beneficia ecclesiastica obtineat, ne fortassis mirum cuiquam videatur, infamiam, quae ex vsura contrahitur, ab alio quam a principe tolli posse, vt Dominico visum est in dicto consilio 77. columna vltima. praeter alia poterit adnotatione quadam intelligi, quantum ad beneficia obtenta, nam his ob infamiam etiam iuris minime est priuatus, non quo ad obtinenda, quae infames adsequi non possunt absque Romani Pontificis indulgentia, hoc etenim gl. expressim obseruauit in dicto cap. inter dilectos. de excessib. praelat. Caeterum, circa huius criminis punitionem extat celebris constitutio, quae secunda est sub rubri. de vsuris. libro sexto, incipiens, quanquam. Ea siquidem vsurarij manifesti, etiamsi iusserint vsuras restitui, & criminis commissi poenituerint, non sunt tradendi ecclesiasticae sepulturae, imo & eorum testamenta sunt nulla ipso iure, nisi de vsuris ipsis fuerit, iuxta eorum facultates, vel post obitum plenarie satisfactum, aut illis, quibus facienda est restitutio, vel alijs eorum nomine, idonee de restitutione facienda sit cautum. Ad cuius constitutionis interpretationem aliquot ipse explicare aggrediar, reliqua ordinarijs eiusdem loci interpretibus missa facturus. Primum, oportet exponere, quis dicatur vsurarius [art. 4]manifestus, vt ei conueniat praedictae sanctionis poena. Et sane dubio procul manifestus est vsurarius, qui palam, & publice foeneratitiam artem ita exercet, vt ipsa operis, & patrati sceleris euidentia nullam excusationem habeat. cap. euidentia. de accusati. in quo omnes conuenire video. Est item & is manifestus vsurarius, qui crimen ipsum confessus est in iudicio. iure etenim ea confessio manifestum facit. textus in capitul. vltim. c. vestra. de cohabi. cleri. & mulie. ca. cum olim. de verborum significa. gloss. in hac specie in c. 1. verb. manifestos. de vsuris. in 6. quam Doctor. inibi sequuntur, & in capitu. quia in omnibus. eod. titu. Diciturque frequentissime id esse notorium iuris, quod apparet per confessionem in iudicio em issam. Et ideo manifestus vsurarius dicetur is, qui apud iudicem confitetur, se vsurarium esse, etiamsi simplex confessio sit, nec professus fuerit, se manifestum vsurarium esse, quemadmodum & in specie explicat Francus in d. c. 1. super d. gloss. manifestos. Et est de mente Docto. ibi Abb. Ananiae, & aliorum in d. c. quia in omnibus. Tertio, licet confessio extraiudicialis non efficiat quem manifestum vsurarium, cap. vltim. de cohabit. cleric. & mulier. si tamen ea facta fuerit coram sacerdote, & testibus publice, ita quidem, vt id in plurium notitiam deuenerit, erit quis ex ea consessione vsurarius manifestus. gloss. in d. c. quanquam. verbo. manifesti. quam ita intelligunt, & sequuntur Archidi. Domini & Fran. ibi. Abb. in consi. 2. col 1. lib. 2. Abb. idem & Anan. col. 5. in d. c. quia in omnibus. Bald. in l. 1. col. 4. C. de sacrosanct. eccle. Fel. in c. auditis. col. pen. de praescrip. quorum opinio Communis est, secundum Socin. in consi. 127. col. 2. lib. 3. Et profecto si eorum rationes consideremus, non refert, an fiat ea confessio extra iudicium coram sacerdote, vel notario, modo facta fuerit coram testibus ita palam, & publice, quod in plurium aures, cognitionem, & scientiam peruenerit. Nam & hi Doctor. ea ratione eorum sententiam probant, quod ore confitentis, crimen istud effectum sit manifestum. Quarto, etiam dicetur vsurarius manifestus, qui ob hoc crimen iam a iudice per sententiam damnatus fuerit, cum iudicis pronunciatio quid notorium efficiat. dicto c. vltim. de cohab. cleri. & muli. gloss. hac in specie communiter probata in dicto capitulo 1. de vsuris. in 6. iudex vero quempiam huius criminis damnare poterit, si is testibus legitimis conuictus fuerit: nec prius vsurarius hic manifestus dicetur, etiamsi testibus, aut alijs probationibus fuerit conuictus, quam a iudice sit per sententiam damnatus, quemadmodum Hostie. Abb. & alij explicarunt in c. cum in dioecesi. de vsur. Fred. consi. 64. Domin. consi. 59. Abb. consi. 2. lib. 2. & consi. 34. lib. 1. Iason consi. 78. nu. 3. lib. 3. & ideo licet glo. in d. c. 1. verb. manifestos. scripserit, posse iudicem quempiam per sententiam vsurarium declarare, & publicare, si is testibus, fama, aut alijs argumentis conuictus fuerit: Ea tamen est intelligenda in hunc sane sensum, vt ante sententiam non dicatur is vsurarius manifestus, atque ita sunt intelligendi plures, qui illius gloss. meminere, & praesertim Iason in leg. licet Imperator. ff. de legat. 1. colum. 2. Nam & hic sensus satis aperte ex ipsius glo. verbis, & ex his, qui eam sequuntur, deducitur, licet Abba. consil. 81. lib. 2. voluerit, per famam, & adminicula absque alia iudicis manifestatione censeri quem vsurarium manifestum. Nec id in dicto capit. cum in dioecesi. probatur. Sed tamen ex dict. gloss. colligitur, in criminalibus ad punitionem sufficere famam cum argumentis, quod procedit, vbi argumenta probarent plus quam semiplene, quemadmodum dict gloss. laudans, & exponens adnotauit Felin in c. veniens. in 1. de testibus. 4. colu. cum alioqui in his fama cum vno teste minime probet. glo. communiter recepta in dicto c. veniens. Et fortassis tutius erit, quod fama cum argumentis non probet, quoad poenam grauem, etiamsi sufficiat ad aliam mediocrem, seu mitiorem poenam infligendam, authore Domi. in d. cap. 1. quem Deci. sequitur in cap. 1. 4. colum. de appellati. In hac autem vsurarum causa non censentur legitimi testes, qui asserunt, ab accusato sub vsuris mutuatam pecuniam recepisse, cum & hi suspecti sint, vt asserunt Frederi. consil. 61. Roman. sing. 355. Abb. & Felin. in c. personas. de testib. Nec item testes singulares sunt admittendi ad huius criminis probationem, nempe cum vnus testis deponit, & testificatur de vno actu, alter de alio, sicuti docuerunt Abb. consi. 42. li[art. 5]bro 1. Alex. consi. 72. lib. 1. nu. 3. licet ex hac testificatione oriatur infamia facti aduersus vsurarium, quod Bal. scribit in l. 1. C. de testam. quest. 8. Et sane si cum hoc singularium testium testimonio adsint, & concurrant aliquot aliae coniecturae, scilicet, multitudo testificantium, aliaue praesumptio, tunc erit sufficiens testimonium testium singularium secundum Caro. Molin. in d. consi. 72. num. 3. sensit Alex. consi. 100. lib. 1. nu. 5. Imo episcopi constitutio nulla esset, & inualida, quae statueret, crimen vsurarum probari posse per testes singulares, cum ea sit iuri contraria, nec plane conueniens, nec equidem iusta, sicuti respondit Frederic. consilio 17. cui consensere Bald. consil. 276. lib. 4. Lanfranc. in repe. Clem. dispendiosam. de iudic. colum. vlti. Ioan. Baptista de S. Seuerino in l. omnes populi. ff. de iust. & iure. col. 46. Doctor. in dicto c. cum in dioecesi. vbi Abb. col. vlt. fatetur, hanc opinionem Communem esse. Verum, quoties ageretur generaliter aliquem esse vsurarium manifestum, aut simpliciter quem huius criminis infamia publice notatum esse, testes singulares sufficerent ad eum effectum, vt reus vsurarum manifestus censeatur, si testes testimonium perhibuerint eius qualitatis, quae manifestum vsurarium, aut publicum efficiat: quamuis in actibus particularibus singulares sint, nec eos legitime probauerint quantum ad sententiam, & iudicium de eodem actu singulari ferendum, ita plane Bald. censet in dicta l. 1. C. de testam. quaestio. 8. Angel. in disputatione, Astensis miles. Abb. consi. 81. lib. 2. Lanfr. in d. Clem. dispendiosam. col. antepen. versi. tertia conclusio. ex gloss. celebri in l. ob carmen. ff. de testibus. ad finem, que probat, testes singulares sufficere ad plenam probationem alicuius rei, quae a pluribus actibus generaliter deducitur, nempe ad probandum vsum possessionis, vsum iurisdictionis, quem infamem esse idem Alex. consi. 141. col. 2. lib. 1. & consi. 92. col. 4. lib. 5. Barto. eleganter in l. de quibus. nu. 24. ff. de legib. Caepola consil. ciuilium. 3. ad finem. Lanfran. in c. quoniam contra. de probat. §. testium. nu. 30. Areti. consil. 60. Bald. & Paul. in l. Lucius. ff. de his, qui notant. infamia. Docto. communiter in d. l. ob carmen. §. vlt. Soci. consi. 95. lib. 3. in fine. Aymon consi. 78. nume. 6. Quin & ipse Angel. in d. disputatione: Astensis miles. existimat ad hunc finem admittendos esse in testes aduersus vsurarium etiam eos, qui ab eodem dixerint mutuum sub vsuris accepisse, quique singulares sint in hoc testimonio, modo nullam ex eo vtilitatem consequantur. Hinc profecto colligitur, satis caute, & prouide lege Regia statutum esse, quod aduersus vsurarium, quoties actum fuerit de puniendo ob vsurarum crimen generaliter commissum admittentur testes singulares, quique testificentur ab eo sub vsuris mutuum accepisse, modo his testibus a iudice fides habeatur, non equidem solis, sed adiunctis alijs argumentis, & adminiculis, ex quibus simul & ex integritate morum, & vitae ipsorum testium iudex ipse sibi persuaserit, fidem his adhibendam fore, ac tunc nulla pars poenae in vsurarium statutae, & a iudice inflicte, cum pecuniaria sit, ad ipsos testes pertinebit. Hoc etenim sancitum est. l. 1. titulo 2. libro 8. ordinatio. Nec id mirum, cum ex opinione Angeli, tum ex eo, quod & testibus singularibus alioqui quacunque in re fides adhibenda est, si id iudici visum fuerit ex negocij, & personarum qualitatibus, quod explicant Paulus Castrensis in dicta l. Lucius. Caepola in dicto consilio tertio, in fine. Socinus consil. 262. columna 5. libro 2. Curtius Iunior consilio 106. columna prima. idem Paulus de Castro in l. admonendi. ff. de iureiur. col. 7. Aymon d. consi. 78. num. 7. Ex quibus Regij iudices admonendi sunt, vt caute Regia constitutione vtantur in praxi, quoties de puniendis vsurarijs apud ipsos tractetur: siquidem in poenam statutum est, quod vsurarius tot nummis, quod mutuo dedit reddere cogatur Regio fisco, & accusatori. Nam si de pluribus mutuis per testes singulares iuxta legem Regiam probatum fuerit: non omnino est vsurarius integram legis poenam soluere cogendus, sed mitiorem arbitrio iudicantis, nisi ipsi ex circumstantijs visum fuerit, quodlibet mutuum satis plene probatum esse, qua in re oportet iudicem omnia diligenti, & aequo iudicio perpendere. Tandem, quo prima haec cap. quanquam. interpretatio ad vnguem examinetur, ego existimo, praedictis modis quempiam manifestum vsurarium dici, aut eorum altero, si tractetur de poenis in capitul. quia in omnibus statutis, nempe vbi actum fuerit de non sepeliendis in loco sacro vsurarijs manifestis, qui in eo peccato, & crimine decesserint, & de non recipiendis eorum oblationibus, deque non admittendis vsurarijs, qui non poenituerint eius criminis, ad communionem Eucharistiae. in his etenim casibus sat erit, esse quem vsurarium manifestum, operis euidentia, confessione iudiciali, extraiudiciali, vel iudicis condemnatione, iuxta ea, quae modo explicuimus. atque in hunc modum accipiendus est text. in dicto c. cum in dioecesi. dum secundum Abb. & Communem probat, dici manifestum vsurarium eum, qui argumentis, alijsue probationibus a iudice huius criminis reus pronunciatus fuerit. cum ad hos effectus, ad hasque iuris poenas manifestus vsurarius dicaturis, qui de eo crimine conuictus fuerit, aut saltem statim valeat facilime conuinci. At si tractetur de poenis statutis in dict. ca. quanquam. contra vsurarios manifestos, etiamsi hi criminis, & peccati poenituerint, ac iusserint vsuras debitoribus restitui, ego manifestum vsurarium, quo ad has poenas eum tantum existimo, qui ita palam, & publice vsuras exercuit, vt ipsa criminis euidentia vlla tergiuersatione celari non possit, quod probatur ratione: siquidem non est verisimile, Romanum Pontificem tam graues poenas statuisse aduersus eum, qui semel mutuum dederit sub vsuris, licet id confessus fuerit publice in iudicio, vel extra iudicium, vel a iudice ex ea causa fuerit damnatus. Nec item in eum, qui secretim, & occulte vsurarios contractus pactus fuerit, quanuis demum eius criminis accusatus, vel confessione, vel probationibus alijs fuerit condemnatus, nam & in his casib. non posset iuste iudex hunc reum pronunciare esse manifestum vsurarium. Et licet sententia, aut confessio eum efficiat manifestum, non sufficit ea iudicis manifestatio ad poenas capi: quamquam cum inibi, vt par est, manifestatio facti, non iuris exigatur. idem probatur ex eo, quod in capit. 1. eiusdem tituli exercitium vsurarum manifestum requiratur, quo quidem deficiente legis poena deficere debet. Et praeter hec eadem sententia probatur authoritate Bartol. qui in l. 2. nu. 3. ff. de furtis. scribit, ad hoc, vt quis dicatur manifestus vsurarius, oportere quod is publice tabulam, & mensam paratam habeat ad mutuandum sub vsuris. l. palam. ff. de ritu nup. idem Bald. voluit in l. 1. C. de sacrosanct. eccle. col. 4. dum asseuerat, non sufficere ad hoc, vt quis sit vsurarius manifestus, quod probetur eum vsurarium esse, sed requiri probationem actuum publice, & palam gestorum super eiusdem criminis exercitio. idem Bald. in l. vnic. §. similique modo. in 2. numero quarto, dicens, vsurarium manifestum eum esse, qui palam, & in omnium conspectu, vel maioris partis vsuras exercet. Et quamuis idem Bal. inibi addiderit, etiam dici manifestum vsurarium, eum, qui confessus fuerit in iudicio, se vsurarium fuisse simpliciter, licet non manifestum, sunt ea verba sane intelligenda, vt idem Bal. docet ad effectum, vt deinceps post confessionem censeatur vsurarius manifestus, id est, manifestatus, & publicatus, non autem manifestus ratione manifesti exercitij, & negocij, quod vltimum requiritur ad poenas c. quanquam. Alioqui sequeretur eiusdem constitutionis poenis affici eum, qui semel, & occulte mutuum dederit sub vsuris, & tamen vocatus ad iudicium id confessus fuerit, quod ego prorsus alienum esse existimo a mente & intentione Romani Pontificis. Imo etiam si tractetur in dicto capitulo cum in dioecesi. de poenis statutis in capitul. quia in omnibus. requirit textus ille, quod probetur, accusatos seu delatos vsurarios esse manifestos. Ecce igitur quod non est satis, constare, eos non esse vsurarios, nisi etiam constiterit, esse vsurarios manifestos, & sic exigitur huius qualitatis probatio. Nec mihi placet, quod hac in re tradit Anto. Burgen. in c. ad nostram. de emptio. num. 28. scribens vsurarium manifestum eum esse, qui coram septem testibus dederit mutuum sub vsuris. Id enim non probatur iure, quo ad tractatum istum, quem explicare in cepimus: liceat tex. in l. haeredes palam, quantum ad alia id probet. Ex quib. communes hac in materia de vsurario manifesto traditiones, quo ad poenas cap. quanquam. non omnino procedunt, quarum secundam & quartam merito reprobauit Anton. Burgen in d. nu. 28. Quod si dixeris, non posse contingere, hanc qualitatem manifesti vsurarij probari per argumenta, sicuti permittit tex. in d. c. cum in dioecesi. respondebo libenter ad huius interpretationis defensionem, argumenta inibi appellari indubitata indicia, aliasque apertissimas & vrgentissimas probationes, quarum meminit l. vl. C. de probationi. Secundo, principaliter est adnotandum, ad effugiendas poenas capit. quanquam. cautionem idoneam fore necessariam, vt inibi decisum est, & [art. 6]ideo non sufficere simplicem cautionem, sed requiri pignoratitiam, vel fideiussoriam. gloss. communiter recepta in dicto capitulo quanquam. verb. idonee. & in capitul. ad nostram. de iureiur. vbi post alios Felin. gloss. & ibi late Iason in l. sancimus. C. de verb. signific. nec satis erit, hypothecam bonorum generalem, aut specialem ab vsurario constitui, quemadmodum adnotarunt in dicto capitul. quanquam. Ioan. Andr. Domin. Franc. & Doctor. quos sequitur Soci. consi. 127. colum. 4. libro 3. & Ananias in dicto c. cum tu. nume. 6. qua ratione oportune quaeritur, an bona vsurarij sint a iure tacite hypothecata pro vsurarum restitutione? Nam gl. in d. c. quanquam. verb. facultates. asserit, bona vsurarij esse tacite hypothecata pro restituendis vsuris. idem gloss. in c. tua nos. de vsuris. per tex. in c. cum tu. eo. ti. Qui tamen hanc conclusionem non probat, cum inibi statutum sit, quod bona empta ex pecunia vsuraria, si sint penes tertium lucratiuo & gratuito titulo, deficientibus alijs vsurarijs bonis, vendantur pro restituendis vsuris. Hoc tamen non ideo fit, quia illa bona sint hypothecae titulo subiecta: nam si ita esset, vendenda forent, etiam quando tertius ea possideet oneroso titulo, quod satis euidenter constat, sed venduntur ex quadam aequitate, deducta a iurisconsulto in l. si me & Titium. ff si cer. peta. & profecto benigna quadam interpretatione. Nihilominus gloss. sequuntur Lapus alleg. 74. & simpliciter quo ad omnia bona Bal. in l. exequutorem. colum. 1. C. de exequ. rei iud. & in l. vlti. C. de seruo pign. dat. manu. Alberi. in l. pro offic. C. de administ. tut. Ripa in l. Senatusconsulto. nume. 9. ff. qui caus. pig. tacite contra. Nam Lapus eam opinionem admittit, quo ad bona empta ex pecunia vsuraria, ea etenim esse hypothecae submissa a iure censet pro restituendis vsuris, quas creditor inique extorserat. tradit hac de re plura Ioan. Lupi. in rubr. de donatio. §. 65. nume. 23. Sed ad huius quaestionis certam resolutionem oportet praemittere, res adquisitas, & emptas ex pecunia vsuraria, ipsius ementis effici, & eidem adquiri argumento vrgentissimo text. in l. si ex ea. C. de rei vendicat. quo probatur, rem emptam etiam mala fide emptoris ex pecunia mea non esse meam, nec mihi debitam, sed ementis. idem tex. in l. qui aliena. C. si quis alter, vel sibi. l. quamuis ex ea. C. de pign. notat in specie Carol. Molinae. de contract quaestio. 83. numero 628. Imo vsurarius non tenetur debitori restituere rem, seu lucrum ex pecunia vsuraria adquisitum: tametsi pecuniam ipsam reddere teneatur, ita visum est Tho. 2. 2. q. 78. ar. 3. Gabrieli & alijs in 4. sent. distinct. 15. quaestio. 2. ibidem Maiori q. 38. Anchar. in reg. peccatum. col. 2. de reg. iur. in 6. Ioan. And. Domi. & Franc. in c. quanquam. col. 2. de vsur. in 6. Laurentio a Rodulphis in c. consuluit. quaestion 44. Abb. in capitu. vltim. ad finem. eo. tit. & Carol. d. q. 83. sat enim est, quod restituat id, in quo debitorem laesit, id est, vsuras. idem Syluest. verb. vsuras. 6. qu. 2. licet Bal. in l. 1. C. pro socio. quaest. 10. & Decius in l. certi condicti. §. vl. nu. 3. ff. si cer. pet. teneant, vsusurarium non tantum teneri ad restitutionem eius, quod vltra sortem a debitore acceperit, sed & cuius libet alterius rei, vel lucri, quod ex vsuraria pecunia adquisierit, quod minime verum est, nec iure probatur, atque ita Angel. in verb. vsura. 1. §. 55. expressim Bald. reprobat. Item, & illud est adnotandum, dominium rei adquisirae per vsuram non transferri in creditorem: vnde si is ex causa vsurarum extorserit a debitore equum, agrum, aliámue rem, non efficitur ex traditione illius dominus, quod in hac specie verum esse, censent diuus Tho 2. 2. q. 78. arti. 3. Alexand. de Hales. 3. parte. quaesti. 16. membro 4. & Altissiodorensis 3. par. q. de vsura. quos Ioan. Maior refert & sequitur in 4. distinct. 15. quaestio. 38. Bonauentura in 4. dist. 15. & ibi Ricard. q. 4. arti. 5. Caieta. in opusculo quaestionum sex. de vsura. c. 1. Sylu. verb. vsura 6. q. 1. dicens hanc opinionem esse apud Theologos & Canonistas communi omnium consensu receptam: eandem probat Ioan. a Medina in lib. de contractib. c. de vsura. §. in tertio argumento principali. quorum opinio efficaci ratione probatur: siquidem contractus vsurarius omnino nullus est iure naturali, Pontificio, diuino & ciuili saltem Regio: igitur ex eo dominium minime transit, etiam spontanea domini traditione, praesertim quod & in vsura ea traditio inuoluntaria est. hoc probatur in l. non dubium. C. de legib. Bar. in l. 1. §. si vir vxori. ff. de acquir. poss. cuius sententia a Doctorib. inibi recepta videtur. atque ita haec sola ratio sufficiens est ad huius Tho. & aliorum Theologorum opinionis probationem. Eandem sententiam admittunt Ioan. Andr. Lapus, Domi. Franc. & alij communiter in d. ca. quanquam. dum post Tho. asseuerant, vsurarium teneri ad restitutionem fructuum, quos percepit ex domo, vel vinea per vsuram adquisita, quia cos percepit ex re, quae aliena est, cuiusque alter est dominus. Et licet glos. in c. si quis vsuram. 14 q. 4. Henri. Gandauensis quod libet. 4 q. 27. Palud. in 4. dist. 15. q. 2. arti. 5. & Hadria. in tracta. de restit. §. ex his alia oritur quaestio. tenuerint, in vsurarium transire dominium rei vsurae causa adquisitae: prior tamen sententia verior est. Nec ei aduersatur authoritas diui Tho. in d. dist. 15. q. 2. art. 4. q. 2. quia inibi aliorum opinionem potius refert, quam probet, dum scribit: sicut in vsura accidit, in qua, vt quidam dicunt, dominium transfertur. His etenim verbis omnino non admittit, nec concedit, veram esse illorum, quos citat opinionem, quam & ex nostris sequitur Bald. in l. 1. C. de pignor. actio. num. 3. His equidem praenotatis, potius placet, bona ipsius vsurarij minime esse hypothecae titulo tacite a iure obligata pro vsurarum restitutione, cum nullibi haec hypotheca a iure inducta sit, nec alicubi appareat, eam statutam esse. & ideo Doct. communiter hanc sententiam probant in dict. c. quanquam. & in di. c. cum tu. & in c. tua nos. de vsur. idem asserit Caiet. in dicto c. 1. qui censet, priorem opinionem procedere, vbi eo tempore, quo bona vsurarij ad tertium deuenerunt, vsurarius ipse non habebat alias res, vnde posset debitoribus vsuras restituere, quod iure verum non est, cum vt diximus, nulla sit a iure in hoc casu hypotheca constituta. quam ob rem is qui oneroso titulo bona vsurarij habuit, non poterit conueniri, nec actione reali, nec personali ad vsurarum solutionem & restitutionem, etiam si eo tempore, quo illa bona adquisiuit, vsurarius alia non haberet, ex quibus posset vsuras reddere. Posset forsan Caieta. sententia obtinere, vt qui rem habuit ab vsurario etiam oneroso titulo, sciebat eo tempore, vsurarium esse obnoxium vsurarum restitutioni, nec aliunde posse eas reddere, quam ex illa re. In hac etenim specie satis admitti poterit, hunc tertium bonorum vsurarij possessorem cogendum fore, vel vsuras restituere, vel bona vsurarij debitoribus, a quibus vsurae extortae fuere, pro earum satisfactione tradere. Tertio inquirendum est, num haeredes vsurarij cogantur vsuras reddere? Et constat eos teneri ad vsurarum restitutionem. text. in capi. tua nos. de vsur. cap. in literis, de raptorib. capit. vltim. de sepultu. gloss. in dicto cap. quanquam. verb. facultates. idque communi omnium consensu receptum est. Et probatur in ea ratione, quod iure saltem canonico haeres teneatur ex delicto defuncti: etiam si ex eo crimine nihil ad eum peruenerit, sicuti Romanus Pontifex in dicto cap. vlt. ex pressim statuit: licet iure ciuili ex delicto defuncti haeres non teneatur, nisi ea ex parte, que ad eum peruenerit, vel in solidum, quoties lite contestata defunctus decesserit. l. 1. C. ex delict. defunct. Et ideo hoc discrimen inter ius canonicum & ciuile constituitur, vt iure Pontificio haeres teneatur ex delicto defuncti, non sic iure ciuili. gloss. in dicto cap. vltim. cuius opinio Communis est, quemad modum constat ex Henric. inibi, & testantur Anto. Burgens. in capitu. 1. de empt. colum. 4. Carol. Ruinus. consi. 20. lib. 4. & Roderi. Xuares allegat. 26. quam sequitur Ioan. Faber in §. poenales. Instit. de perpet. & tempor. actio. Haec vero differentia displicuit Panorm. in dicto capitu. vltim. qui existimat, ius Pontificium a ciuili minime dissentire, sed ideo iure canonico teneri haeredem ad satisfactionem damni & laesionis illatae per defunctum, quia tacite saltem ipse defunctus decedens cum signis contritionis promittit, & iniungit illius damni compensationem, ita quidem, quod haeres ratione huius tacitae promissionis, vel praecepti potius, quam ex delicto tenetur. idem repetit Abb. in d. c. in literis. facit glo. insignis in ca. a nobis. in magno. de senten. excom. in gloss. vltim. quae recepta ibidem ab Abb. & Fel. opinionem Panor. probat. dixit eandem glo. sing. Angel. verb. haeres. §. 4. mihi profecto non placet haec Panorm. sententia. cum ex dict. ca. tua nos. de vsuris. deduci possit, haeredes vsurarij teneri ad restitutionem vsurarum, etiam si is impoenitens decesserit, quod praeter alios deducit Bald. in l. 1. C. si ex delict. defunct. numer. 13. Nec oberit, si quis cum Panormitan. responderit, eam decisionem, in vsurarijs specialem esse, ideo quia vsurarius non tenetur ex delicto, sed ex quasi contractu, nempe condictione in debiti gloss. communiter approbata in capitul. Michael. de vsur. glo. in cap. episcopum. 16. q. 6. qua ratione Abb. & Anani. in d. c. tua nos. Bar. in l. 1. nume. 8. ff. de priuat. delict. Aretin. in rub. ff. de adqui rend. haeredit. colum. 3. censent, haeredes vsurarij teneri omnino ad vsurarum restitutionem, non ex delicto defuncti, sed ex contractu. Nam, vt ipse opinor, idem erit in haerede furis, in haerede incendiarij, in haerede raptoris. Hi siquidem tenebuntur ad damni illati satisfactionem, etiam si defunctus impoenitens decesserit, saltem in foro conscientiae & exteriori ecclesiastico, quod placuit Ioanni Fabro in dicto §. poenales. Aret. indicta rubric. de acquirend. haeredit. colum. 3. Hadria. quodlibet 12. articu. 1. nulla etenim ratio congrua differentie dari potest, inter vsurarium, furem & raptorem, quo ad illati damni emendationem, ad quam naturali iure omnes hi tenentur, non ex contractu, nec quasi contractu, sed ex causa illatae laesionis proximo. quod ita manifestum est, vt nulla indigeat probatione: praesertim id proclamante regul. peccatum. de regulis iuris in 6. Nec vllus erit mediocri eruditione praeditus, qui audeat haeredem furis iure Pontificio, aut in interiori foro defendere a reparatione damni illati proximo per furtum commissum ab eo, cuius haeres extitit, quam ob rem non est omnino recipienda Panormit. sententia. Quo fit, vt vel communis differentia inter ius Pontificium & ciuile obseruanda sit, vel quod forsan verius est, asseuerari poterit, etiam iure ciuili haeredem teneri ad satisfactionem damni illati ex delicto defuncti, actione rei persequutoria, quamuis nihil ex eo crimine ad haeredem peruenerit, nec lis fuerit a defuncto contestata, quemadmodum & in interiori iudicio ad id haeres tenetur. Nam & iura Caesarum, quibus statutum est, haeredem non posse ex delicto defuncti conueniri, intelligenda sunt, quo ad actionem poenalem, vt poenam criminis soluat, non autem quo ad damni illati persequutionem: actione etenim persequutoria rei & damni illati conueniri haeres propter crimen defuncti poterit adhuc in foro ciuili & seculari: sicuti noue & aduersus communem visum est Carol. Molinae. in ad ditionibus ad Decium in l. pupillum. §. in haeredes. ff. de regul. iuris. cui suffragatur text. singul. quem is non adducit in §. his autem verbis. Instit. de lege Aquil. quo in loco praemittit Iustinianus, actionem legis Aquilie poenalem esse, quia non solum tanti quisque damnatur, quantum damni dederit, sed aliquando longe pluris. Subdit deinde text. ideoque constat in haeredem eam actionem non transire, quae transi tura fuisset, si vltra damnum nunquam lis aestimaretur. Sic sane probatur, actionem ex delicto rei persequutoriam omnino in haeredem competere. idem probatur in l. si pro fure. ff. de condict. furti. & in §. vltimo. Instit. de obliga. quae ex quasi delict. nas. quibus apparet, aduersus furis haeredem dari condictionem furtiuam, etiam si res furto ablata perierit viuente fure, nec ad haeredem peruenerit. Et licet omnium consensu asseueretur, esse speciale quid in condictione furtiua, vt contra furis haeredem detur: ego non video congruam rationem differentiae inter damnum illatum furti crimine, & illatum incendio, rapina, similiue scelere, quantum ad ipsius damni reparationem. idem igitur erit in haerede vsurarij, in haerede furis, raptoris, incendiarij, depopulatoris agrorum, & similium. Illud vero obseruatione dignum censeo, an haeredes, qui ex delicto defuncti tenentur iuxta ea, quae modo diximus, teneantur etiam vltra vires haereditarias, si inuentarium non confecerint? [art. 8]& quibusdam placet, sat esse, haeredes etiam non confecto inuentario, conueniri posse iuxta vires haereditarias, ita quidem, vt vltra patrimonium defuncti in hac specie minime teneantur, cum praeter, ne dicam contra regulas iuris ex delicto defuncti conueniantur. Sic ad notarunt. Fre. consi. 21. Ioan. Andr. Domini. & Franc. in dicto ca. quanquam. super gloss. mandauerint. Henri. in capit. vltim. de sepult. Aretin. consil. 148. colum. vlt. Ananias in dicto c. tua nos. idem latius in capitul. in literis. de rapto. vbi nume. 7. hanc opinionem scribit Communem esse: idem testatur Caro. Ruynus consi. 20. libro 4. eandem veram esse censet in omnibus criminibus praeter vsuram Areti. in rubr. ff. de adquir. haeredit. colum. 3. at in vsura opinatur, haeredem, qui inuentarium non confecerit, in solidum vltra vires haereditarias omnino teneri. Quin & Panormit. aduersus vulgo receptam sententiam in d. capitulo in literis. in omnibus criminibus opinatur, haeredem non confecto inuentario vltia vires haereditarias teneri ad criminis & damni emendationem, ea ratione, quod haeres non teneatur ex delicto defuncti aliqua dispositione iuris specialis, sed ex tacito precepto testantis, qui poenitens decesserit. Quam rationem falsam esse paulo ante ostendimus, & ideo Panormit. opinio nequaquam poterit ea comprobari: fortius profecto persuaderi posset ex eo, quod haeredes teneantur non confecto inuentario in solidum ad soluenda debita defuncti: sicuti iure manifestum est, & damni illati proximo a defuncto restitutio inter vere debita computanda sit. Sed nihilominus communem sententiam ipse sequor, cum propter text. in dicto capitul. quanquam. & in dicto c. tua nos & in dicto capit. in literis. quibus haec satisfactio iniungitur haeredibus iuxta facultates defunctorum: tum propterea, quod in hisce casibus haeredes ex delicto defuncti potius, quam ex contractu conueniuntur, vnde oportet rigorem hunc aliqua aequitate temperari. Tametsi iuxta diligentem & exactam disputationem iustius defenderetur Abb. opinio, quam tenet Paul. Cast. in rub. ff. de adqu. haered. & ante omnes eam probauit gloss. in dicto cap. in literis. Quod vero Aret. in dicta rubri. adnotauit in vsuris opinionem Abb. defendens ob id, quod vsurarum restitutio descendat ex contractu, & peti possit condictione indebiti, refelli poterit, quia debitor scienter vsuras indebitas soluit, & ideo condictio indebiti quidquid alij dixerint, minime congruit secundum notata, in l. 1. ff. de condict. indeb. Et si dixeris, debitorem coactum iuramento, quandoque vsuras indebitas soluisse. c. debitores. de iureiur. tunc non magis competit ei condictio indebiti, quam soluenti in debitum per metum. Et deinde etiam si condictio indebiti hac in specie detur, ea est irregularis ac extraordinaria, potius ex delicto descendens, quam ex contractu, quemadmodum & saepissime contingit aliquid recipi indebitum quidem ob iuris diuini, vel humani prohibitionem ab eo, qui scienter soluit. Quarto, licet alioqui infames testari iure valeant, & eorum testamenta minime irrita sint propter infamiam iuris. l. eius qui. in fine ff. de test. l. 1. C. de secundis nupt. Bar. & Doct. communiter in l. is cui. §. si quis ob carmen. ff. de testam. Bald. in l. vlt. in fin. C. si a non comp. iudice. Et item quamuis iure veteri Pandectarum vsurarius manifestus posset condere testamentum. l. eius qui. in princ. ff. si cer. peta. vbi hoc in specie adnotarunt Alberi. Roma. & Ias. iure tamen Pon[art. 9]tificio vsurarij manifesti testamentum ipso iure nullum est. text. in dicto capitulo quanquam. ad finem. Imo non posset lex principis secularis statuere, quod vsurarij manifesti testamentum valeat, secundum Baldum in consilio 334. li. 2. nisi praemissa cautione, cuius mentio fit in dicto ca. quanquam. Quinto, idem erit in Codicillis: nam & hi facti ab ab vsurario manifesto nulli sunt, sicut & testamentum. glo. Ioan. And. Domin. & Franc. in d. capitul. quanquam. Franc. in rubr. de testam. in 6. num. 34. Ananias in capitu. quia in omnibus. de vsur. numer. 13. addit gloss. rationem, quia alioqui ea constitutio contra vsurarios manifestos condita, redderetur elusoria, si Codicilli ab eis facti valerent. Vnde eam gloss. commendant & laudant Fel. in c. translato. de constit. colum. vlt. Burgensis in c. ad nostram. colum. 3. de emptio. Barb. consilio 330. lib. 2. colum. 6. ex ea deducentes, constitutionem poenalem extendendam fore, ne reddatur inutilis, & frustretur passim excogitatis cautelis. Sexto, eadem prohibitio, & in donatione causa mortis obtinebit, iuxta resolutionem a nobis traditam in rubric. de testamen. tertia parte. numero 11. Septimo, circa eandem constitutionem controuertitur, quid dicendum sit in Iudaeo manifesto vsurario, an & eius testamentum irritum sit, non praestita cautione idonea de vsuris restituendis? Et Alexand. Imol. consi. 6. lib. 6. Aret. consilio 158. Socin. consi. 119. lib. 4. & consi. 70. lib. 1. Alciat. lib. 1. de verb. signific. colum. 21. existimant, poenas statutas in dicto ca. quanquam. nulla in parte Iudaeos afficere, duplici quidem ratione: primum quod Iudaeis non conueniant illius constitutionis verba, quibus de ecclesiastica sepultura, quae ad eos nihil attinet, tractatur, & ob id nec ipsa constitutio Iudaeos afficiat. ex gloss. in l. mancipia. C. de ser. fug. deinde quia Iudaei exempti videntur a legibus ecclesiasticis, cum hi extra ecclesiam sint. capi. gaudemus. de diuort. cap. omnis Christianus. 11. quaestio. 3. cap. multi. 2. quaest. 1. notatur in cap. 1. de constit. verum hac in controuersia ego verum esse censeo, quo ad prohibitionem testandi, & testamenti reprobationem Iudaeos dicta constitutione omnino ligari, sequutus Carol. Molin. in dicto Alex. consilio 6. & Deci. quamuis dubitantem. in d. ca. 1. de constit. in 2. lectu. num. 8. Nam quo ad testamentum, optime congruit etiam Iudaeis prohibitio a Romano Pontifice facta, ad coercendum vsurarum exercitium, & ideo licet quo ad alias poenas verba eis non conueniant, eadem lex non minus obtinebit, nisi cautio meliori modo & forma, qua possit, a Iudaeo praestita sit. Iudaei vero in prouincijs Christianorum habitantes, procul dubio principibus secularibus & ecclesiasticis subijciuntur, non quidem quo ad spirituales poenas, & ea, quae ad spiritualia pertineant, sed in his, quae ratione politica ad legis naturalis obseruationem & tutelam constituuntur, quod deducitur ex traditis in capitulo 1. de constit. glo. in c. saepe. 28. quaest. 1. Oldra. consil. 333. Deci. in dicto capitu. 1. numero 17. post Abbat. Card. & Felin. ibi eodem Decio in c. consuluit. in 3. de appellat. Corneo consilio 114. libro primo. Socin. consilio 119. lib. 4. quod alibi oportunius tractabitur. Octauo, non tantum obtinet capitul. quanquam. constitutio, aduersus manifestos vsurarios ex causa mutui, sed & contra eos, qui manifeste venditionis & emptionis titulo vsuras exercent. capitul. ad nostram. de emptio. capitul. in ciuitate. capitu. nauiganti. de vsur. notant in hac specie Abb. in dicto capitulo ad nostram. & ibi Antoni. Burgens. numero 7. idem Abb. consil. 22. lib. 1. Ias. in l. eius. qui in prouincia. 2. col. ff. si cert. pet. Nono, praetermittendum non est, testamentum factum non praestita canonica & solenni cautione nullum esse, non solum si fiat ab eo, qui eo tempore manifestus est vsurarius, sed & ab eo, qui manifeste foeneratitiam artem exercuerat, licet tempore testamenti improbam negociationem dimiserat: secundum Ang. in disputatione incipienti. Astensis miles, quaestio. 12. Anani. in d. c. quia in omnibus. numero 15. Feli. in ca. 1. de probatio. num. 19. & Socin. consi. 127. lib. 3. vbi scribit, hanc opinionem Communem esse. Decimo, quamuis manifestus vsurarius testamentum fecerit praestita canonis cautione, si tamen post testamentum etiam secrete vsurarum crimen commiserit, nullum erit testamentum, cum constet fictam fuisse poenitentiam, quod notant Angel. in dicta disputa. quaest. 13. Anani. in dict. cap. quia in omnibus. numero 15. Abb. consilio 1. lib. 2. Franc. in rub. de testam. numero 38. Frederi. consi. 7. Domini. post alios in dicto capit. quanquam. Bald. in l. exequutorem. C. de exeq. rei iud. num. 21. Vndecimo, si quis cum vsurarius non esset testamentum fecerit, ac demum post testamentum manifestus efficiatur vsurarius, irritum erit testamentum, cum eadem sit ratio in hac specie, quae in eo casu, quo tempore testamenti vsurarius manifestus erat: siquidem canon solennem cautionem indixit manifestis vsurarijs, vt vsurae palam extortae omnino restituerentur. atque ita hanc interpretationem adnotarunt Franc. in dicta rub. de testam. num. 37. Domini. in dict. c. quanquam. in fine. Cardi. & Imol. in Clem. 1. de sepulturis. Frederi. dicto consil. 7. Imol. in c. 2. de testam. num. 25. & probatur, quia ad vim testamenti oportet, testatorem posse testari tempore, quo testamentum condidit, & deinde mortis tempore. l. 1. §. si filius. ff. de legat. 3. atque ideo testamentum in proposita quaestione minime valebit, quidquid dixerint Ang. in dicta disputatione. q. 12. & Ananias in dict. c. quia in omnibus. nu. 14. versi. duodecimo. Duodecimo, hoc in tractatu ambigitur, quid dicendum sit, vbi vsurarius manifestus testamentum fecerit non praestita canonis cautione, an id testamentum vires assumat & confirmetur, si testator cautionem postea praestiterit? Et seclusa huiusce articuli disputatione, ego opinor, testamentum hoc validum effici, quia satis fit canonis constitutioni & eius prohibitioni, quod expressim tenuerunt glo. Ioan. And. Domini. & Franc. in dicto capitu. quanquam. post Anch. ibi. Franc. in dicta rub. de testam. nume. 38. Ana. in dicto c. quia in omnibus. numer. 12. Bartol. & Imol. in l. filio praeterito. colum. vl. ff. de iniust. rupt. Paul. Cast. consi. 292. lib. 2. & Imol. in cap. 2. num. 26. de testam. quorum opinio Communis est secundum Alexand. in l. Gallus. §. vlti. col. 2. ff. de libe. & posthum. quamuis contraria iure verior sit, vt testatur idem Alexand. dict. colum. 2. Bald. in l. exequutorem. num. 22. de exeq. rei iudic. & in l. posthumo. col. vlt. C. de bonor. poss. contra tabul. quo ad ecclesiasticam tamen sepulturam satis erit, cautionem post mortem vsurarij manifesti praestari ab eius haeredibus. gloss. inibi recepta in Clemen. 1. verb. vsurarios manifestos. de sepult. Decimotertio ad notandum est, testamenta manifestorum vsurariorum, ita nulla & irrita esse non praestita canonica cautione, vt nec legata ad pias causas in eis relicta debeantur. Bar. numero. 30. Bald. numero 6. in l. prima. C. de sacrosanct. ecclesi. Abb. in rubric. de testament. columna vltima. & Franc. in eadem rubr. libro 6. numero 35. ex eo, quod nulla sint haec testamenta ipso iure, nec quidquam in eis relictum peti iure valeat. Aequius tamen est, quo ad pia legata haec testamenta fauore pietatis valida censeri: modo testator poenitens scelerum, & cum contritionis signis decesserit, quod Dominico placet in dicto capitulo. quanquam. # 4 ARGVMENT. CAP. IIII. Traditur uera ratio decidendi ad l. curabit. C. de act. empt SVMMARIVM. -  1 Id, quod creditoris vere intersit, tam ratione lucri cessantis, quam damni emergentis licite ab eo exigitur absque vsurarum labe. & nu. 2. -  2 Altera ratio decidendi adducitur ad l. curabit. C. de actio. emptio. -  3 Examinatur Baldi opinio in l. 2. C. de vsur. an l. curabit. obtineat, vbi ab emptore nulli potuerunt fructus e re empta percipi? -  4 An dominij translatio impediat vsuras precij non soluti? -  5 Quid vbi traditio facta fuerit data dilatione ad precium soluendum? -  6 Etiam ab initio potest quantitas eius quod intererit, vel vsurarum, in pacto definiri. -  7 Fructus post venditionem percepti, an ad emptorem, an ad venditorem pertineant? -  8 Discut itur, an constitutio l. curabit. sit admittenda in pacto & promissione vendendi, tradunturque in hoc capite viginti intellectus ad eandem constitutionem. CAPVT IIII. CVRABIT, inquiunt Caesares, Praeses prouinciae compellere emptorem, qui nactus possessionem fructus percepit partem precij, quam penes se habet, cum vsuris restituere, quas & perceptorum fructuum ratio, & minoris aetatis fauor, licet nulla mora intercesserit, generauit. Hactenus constitutio, quae ex eo dubia censetur, quod contra iuris naturalis, diuini & humani rationem vsuras licitas esse statuerit. hoc autem cur ita obtinuerit explicandum [art. 1]est. Nam aliquid vltra ipsam sortem plerunque iure, iusteque recipitur, vbi id redditur ex causa interesse, damni emergentis, aut lucri cessantis. tex. in l. 3. §. vltim. ff. de eo quod cert. loco. l. at qui natura. §. non tantum. ff. de negot. gest. & l. socium. ff. pro socio. l. & in contraria. ff. de vsur. cap. peruenit. de fideiuss. cap. dilecti. de foro compet. notant Innoc. in ca. sacro. de senten. excom. gloss. in capit. conquestus. de vsur. vbi Panor. & Doct. glo. in dicta l. curabit. & in l. 1. C. de summa Trinita. & in l. 2. C. de vsur. & inibi Bart. & alij. Bald. Abb. Feli. post alios in capi. P. & G. de offic. deleg. idem Panorm. Feli. & Deci. in capi. cum venerabilis. de exceptio. Ioan. Lupi. in cap. per vestras. de donatio. 6. notab. Deci. consi. 116. & consil. 119. Aymon consi. 189. colum. vltima. ex Theologis diuus Thom. 2. 2. quaest. 62. artic. 4. & quaest. 78. artic. 2. vbi Caiet. Conrad. de contract. quaestione 30. Cardin. a Turre Cremat. in capitul. si res. 14. quaestione 6. versic. ad tertium. Syluest. verb. vsura. 1. quaestio. 19. Gabriel. in 4. senten. distinct. 15. quaestio. 11. articul. 1. notab. 2. & Ioan. Maior quaestion. 30. Angel. in Summa verb. vsura. 1. quaestio. 16. Florent. 2. parte. titul. 1. cap. 7. §. 19. tradit late Rebuffus in l. vnica. in princip. C. de sentent. quae pro eo, quod inter. optimus tex. in l. si commissa. ff. rem ratam haber. Sic tandem fit, vt in specie dicta l. curabit. venditor iuste recipiat vsuras precij non soluti, iuxta eam quantitatem, quam ex ipso precio statim praestito lucrari posset, vel secundum compensationem damni, quod habuit ob dilatam precij conuenti solutionem. Hec tamen ratio plerisque non placebit, consideratis conditionibus eius, quod vere interest, & verbis praedictae constitutionis, quemadmodum paulo post tractabitur. Et ideo alia ex causa Caesarum responsio poterit defendi, si rem istam diligentius examinantes obseruemus vsuras, quas venditor hoc casu per[art. 2]cipit, non esse vere vsuras, sed rei propriae persequutionem, quae deducitur ab aequitate iusticie commutatiuae, quae in aequalitate consistit, vt scribit. Arist. lib. 5. Ethi. c. 5. & ea versatur, quod quatenus vnus contrahentium implet, debet alter vicissim implere, aut implenti soluere lucrum implementi recepti, ne sequatur inaequalitas inter commutantes proprias res. Nam si emptor fructus percipit rei emptae nondum soluto precio, iustum est, vt precij vsuras vsque ad fructuum quantitatem soluat venditori, qui ei rem tradidit libere, cum eam tradere precio non soluto minime teneretur l. ex empto. in prin. ff. de act. emp. atque haec est ipsamet ratio, qua iustissime a Caesaribus statutum est id, quod in d. l. curabit. decisum extat, sicuti expressim adnotauit Ca. Mo. de contract. q. 74. n. 559. & probatur in eadem constitutione, dum inquit, quas vsuras perceptorum fructuum ratio, licet nulla mora intercesserit, generat. Item & in l. 2. C. de vsuris. ibi. Aequitatis ratione praestare emptor vsuras precij non soluti cogitur. pulcher text. in l. Iulianus. §. ex vendito. ff. de actio. emp. Nam cum re emptor fruatur, ait iurisconsul. aequissimum est, eum vsuras precij dependere. idem apparet in l. vltim. ff. de fundo do. Quibus accedit, vsuras lucratorias omni iure reprobas esse, vsuras autem recompensatorias omni iure admitti, quia dantur in compensationem eius, quod iuste competebat, & debitum erat eas recipienti, quodque ipse iustissime habiturus esset secundum Baldum, Paulum & Salicetum in dicta l. 2. Ananiam in capitul. 1. column. penultima. & in cap. conquestus. colum. 1. de vsur. Carolum Molinaeum in consuetudinib. Parisi. titu. 1. §. 1. gloss. 9. num. 20. & Hiero. Cagnolum in dict. l. curabit. 2. colum. Qua profecto ratione perpensa, & ad vnguem inspecta, plura deduci oportune possunt ad apertiorem huius constitutionis interpretationem, quorum aliquot summatim attingam, vt constet, quantum vtilitatis habeat vtriusque iuris decisionum ab origine rationum inquisitio. Primo deducitur, emptorem teneri ad vsuras precij non soluti, vsque ad quantitatem fructuum rei emptae, sibique traditae, etiam nulla praecedente mora regulari, etiam si venditor ex precio statim sibi soluto nihil lucraturus esset, quod probatur in dicta l. curabit. constatque ex posteriori ratione, & id praemittunt fere omnes, qui hanc materiam tractauere. Quod si Caesarum constitutio rationem deduceret ab eo, quod interest venditoris causa damni emergentis, aut lucri cessantis, contrarium foret respondendum: siquidem interesse peti non potest, nec eius ratio habetur, quo ad lucrum cessans, vbi qui illud habere vult, nihil lucraturus esset, aut lucrari minime erat solitus. textus in l. si sterilis. §. si per venditorem. ff. deact. empt. Abb. & Ana. in dicto ca. conquestus. Card. post Innocen. in dicto capit. sacro & vnanimi consensu omnes hi, quos modo nominatim citaui ad comprobationem gloss. in dicto c. conquestus. testaturque Iason in l. 3. §. vltimo. ff. de eo, quod certo loco. hanc sententiam communem esse, quam & text. inibi probat, sequuntur etiam Alex. consi. 52. n. 5. lib. 6. Soci. consi. 156. num. 9. lib. 2. Deci. consil. 3. num. 5. & consi. 322. Alexand. consi. 200. libro 6. numero. 3. insolita etenim petentibus lucra ratione eius, quod interest, peti non possunt. Deinde si ea constitutio propter interesse lucri cessantis, aut damni emergentis iusta foret, omnino esset eius ratio habenda post moram: nam si mora non interuenerit, minime cogitur quis id, quod interest, soluere. l. 2. §. si nauis. ff. ad legem Rhodiam de iactu. l. lecta. versic. non enim. ff. si cert. petat. l. in hac. in fine. ff. de condi. trit. Paul. Castr. in l. 3. §. nunc de officio. ff. de eo quod certo loco. traditur in l. si insulam. ff. de ver. obliga. & in l. vnica. C. de sent. quae pro eo, quod interest. Ex quibus in fertur, emptorem a die traditionis rei venditae teneri omnino, dum precium soluere differt, reddere venditori vsuras precij non soluti iuxta quantitatem fructuum ipsius rei, non autem secundum rationem eius, quod venditoris intersit ex causa damni sibi illati ob dilatam precij solutionem, cum ea ratione non teneretur emptor ad fructuum compensationem, sed ad damni illati restitutionem: quod quando que excederet ipsorum fructuum aestimationem, quando que minus esset. Sic & lucri cessantis aestimatio nequaquam in hoc casu debetur venditori, cum attenta eius industria fortasse esset maior, quam fructuum perceptorum valor. Et sane ipsa lex duntaxat inducit obligationem restituendi vsuras precij non soluti iuxta fructuum perceptorum quantitatem. Qua de re est locus celebris apud iurisconsultum in l. vlti. ff. de peri. & comm. rei vend. venditori, inquit iurisconsult. si emptor in precio soluendo moram fecerit, vsuras duntaxat praestabit, non omne omnino, quod venditor mora non facta consequi potuit, veluti si negociator fuit, & precio soluto ex mercibus plus, quam ex vsuris quaerere potuit. Hactenus ibi. Secundo eadem ratione opinor, emptorem teneri ob dilatam precij conuenti solutionem restituere, ac reddere venditori vsuras secundum aestimationem fructuum, quos venditor ipse percepisset e re vendita: non autem erit habenda ratio in hac aestimatione fructuum, quos percepit emptor, etiam si is vberiores, ac maiores fructus vere perceperit: quemadmodum adnotarunt Socin. in l. de diuisione. 4. notab. ff. solu. matri. & ibi Claudi. col. vlti. Hiero. Cagnol. in d. l. curabit. nu. 48. & Carol. Moli. d. q. 74. num. 541. facit pulchra decisio Bart. in l. ratio. §. 1. ff. de acti. empt. dicens, quod quando fructus petuntur, vt fructus, omnes percepti veniunt, etiam si tot non percepisset petitor. d. §. 1. at vbi fructus petuntur in compensationem eius, quod interest, tunc veniunt fructus, quos petitor percepisset. l. si fundum. ff. de verborum obligationib. Tertio, hinc etiam colligitur, emptorem differentem precij solutionem esse cogendum, restituere venditori aestimationem fructuum perceptorum ex re vendita. quanuis hi fructus excedant ob temporis qualitatem precij conuenti quantitatem: quod manifeste constat ex ratione dictae l. curabit. in specta mora irregulari, quae oritur ob id, quod a die traditionis rei venditae differt emptor precium soluere: & ideo eadem constitutio statuit, vsuras precij non soluti reddendas fore ipsi venditori iuxta quantitatem fructuum, quos venditor percepisset, re non tradita prius quam eam venditor tradere teneretur: nempe ante solutionem precij conuenti, sensit hoc ipsum Carol. d. q. 74. nu. 541. Quarto, hinc examinari commode poterit, quod Bald. scribit in l. 2. C. de vsur. asseuerans, vsuras precij non soluti a die traditionis rei venditae [art. 3]ab emptore, venditori deberi, etiam si emptor nullos ex re empta fructus perceperit, nec percipere potuerit, nec itidem venditor ipse percepisset, si rem ipsam nondum tradidisset. huic adstipulantur eum sequuti Paul. in d. l. curabit. Anchar. in regu. peccati venia. col. 8. de regul. iuris. Anani. in c. conquestus. 1. col. de vsur. Soci. consi. 88. li. 4. nu. 8. idem consi. 103. col. 1. eodem li. Maria. Soci. cons. 174. lib. 2. col. 5. Paul. Paris. consi. 60. li. 1. nu. 28. Quibus, ni fallor, aduersatur ratio vera decidendi, aliaque iura superius adducta ad confirmationem eius, quod in dicta l. curabit. decisum extat, nec video iuste posse comprobari Baldi sententiam: & ideo contrariam opinionem ipse veriorem esse censeo sequutus Sali. in d. l. 2. Maria. Socin. consi. 109. lib. 1. col. 2. Paul. Castrens. in l. Iulianus §. ex vendito. ff. de actio. empt. Cynum, Sali. & Paul. in l. in minorum. C. in quib. caus. restit. in integr. non est necessa. Alex. & Claudium in dicta l. de diuisione. col. vlti. Corneum consi. 59. li. 3. & consi. 145. li. 2. & Cag. in d. l. curabit. nu. 26. Quamobrem vsurae, quarum mentio fit, in d. l. curabit. non debentur, vbi venditor ipse re non tradita fructus ex ea non potuisset peripere. quod adeo verum est, vt etiam si venditor minor sit, adhuc in eo casu vsuras precij non soluti percipere minime iure valeat, cum vsurae alioqui reprobae, fauore minorum nullo pacto permittantur. c. super eo, de vsur. quam ampliationem ipse admittendam esse opinor contra Petr. Iacob. Butri Paul. & Sali. in d. l. in minorum. & Corn. consil. 59. col. 2. lib. tertio. Quinto, ex eadem radice discutiendum est quod plerique opinati sunt existimantes, vsuras in specie & casu d. l. curabit. minime deberi, nec [art. 4]licitas esse, quando venditor dominium rei venditae statim in emptorem transtulerit. Quasi id probetur in eadem constitutione ea ratione, quod venditor simpliciter rem venditam tradens, non videatur fidem habere de precio soluendo, & ideo dominium in emptorem translatum non est. §. venditae. Institu. de rerum diuisio. l. quod vendidi. ff. de contrahen. empt. tradit Paul. Castr. in d. l. Iulianus. §. offerri. ac ea ex causa constitutio permiserit, & sanxerit vsuras precij non soluti ab emptore venditori soluendas esse loco fructuum, qui ab emptore percepti fuerint, cum potius hi ad venditorem iure dominij nondum translati pertinerent, idem probatur in l. sicuti empti. §. vlt. ff. locati. vbi ex eo quod dominium venditor nondum transtulerit in emptorem, sed solum detentionem rei, potuit sibi pensionem locationis titulo stipulari, interim dum precium solutum non fuerit. quibus effectum est, vt statim traditione dominio in emptorem translato, locus non sit dictae l. curabit. responso, nec vsurae venditori ab emptore debeantur, tametsi precij solutionem is deferat: atque ita de iure responderunt Panor. con. 76. li. 2. dubio 2. idem consi. 66. lib. 1. Alexan. con. 119. 120. 121. lib. 4. & consi. 121. lib. 5. Caepola, cautela 125. Socinus consi. 176. libro 2. & con. 103. libro 4. & eodem libro consi. 88. Deci. consil. 119. nu. 4. versic. secundo non obstat. Sed contraria sententia iure verior est, qua quidem asseueratur, emptorem teneri ad vsuras precij non soluti a die traditionis iuxta fructuum aestimationem, etiam si venditor dominium rei per traditionem in emptorem transmiserit: hoc suadetur ex ratione decidendi, quam secundo loco aptauimus dictae l. curabit. cum secundum eam is, qui tradere rem venditam minime tenebatur ante precij conuenti solutionem, eam tradens, & dominium transferens dignior est, vt possit capere vsuras precij pro portione fructuum, quos e re ipsa percepisset traditione non facta, quam si simpliciter tradens dominium non transtulisset: plus enim iuris & commoditatis dat, qui dominium transfert, quam qui rem tradit dominio retento. huic opinioni suffragatur text. in dicta l. sicut emptio. §. vltim. quo in loco, etsi gloss. & Doct. contrarium opinentur, dominium fuit translatum in emptorem: quod apparet ex eo, quia locator, idemque venditor non obligatur, & liber est ab omni traditione, & patientia: nam si dominium sibi retinuisset ibi locator. teneretur ad praestandam patientiam fruendi, & ad faciendum, quod emptor, idemque conductor domo ipsa possit vti frui. l. si domum. cum l. seq. ff. loca. Et praeterea si venditor in specie dictae l. nec emptio. dominium sibi retinuisset, iniquum est, quod glos. communiter recepta inibi censet, re, scilicet, perempta, & extincta, adhuc emptorem teneri ad mercedis solutionem: quod est contra veram legem locationis. atque ita his rationibus hanc posteriorem sententiam tenet Carol. Molin. in d. q. 74. nu. 542. cuius opinio etsi vera sit propter rationem, cui innititur d. l. curabit. non tamen omnino probatur inductione text. in d. l. nec emptio. cum omnium interpretum sententia, quae dictat, ibidem a venditore non fuisse translatum dominium, ex eo facilime defenditur aduersus Carolum, quod locator non obligatur ad patientiam, nec ad faciendum, quod conductor possit vti frui: imo re extincta emptor teneatur soluere mercedem ratione periculi post perfectam venditionem emptori incumbentis. l. 1. & l. cum inter. C. de peric. & commo. rei vend. l. 23. tit. 5. part. 5. Sexto, ex his in controuersiam, & dubitationem adducitur eorum sententia, qui censent. tradita re vendita emptori a venditore data dilatione ad soluendum, habitaque precij fide, non fore locum Caesarum constitutioni, nec teneri emptorem ad vsuras precij non soluti, nec posse eas in conuentionem, & pactum a venditore deduci eo tempore, quo durat dilatio ab eo concessa. Quasi in hoc casu nulla sit in emptore mora regularis, nec irregularis, ex qua ipsa constitutio rationem habet. huius partis authores sunt Soci. cons. 176. lib. 2. col. vlt. Bart. Soci. consi. 103. in si. lib. 4. & consi. 130. eod. lib. Deci. consi. 119. col. pe. & num. 3. idem Soci. consi. 88. lib 4. Anton. Rube. consi. 88. Aymon consi. 189 casu. 3. quorum opin. ante alios probat gl. in d. c. conqustus. dum asserit, vsuras a venditore peti posse loco eius, quod interest, si precium conuentum ad terminum, & diem statutam solutum non fuerit: igitur precio soluto eo die, quo pactum est, vsurae licite peti non possunt. Ego sane non diffiteor, data dilatione per venditorem emptori ad solutionem precij illa pactione praemissa de dandis vsuris precij non soluti eo tempore, quo pactio dilationis durat, minime teneri emptorem ad vsuras precij non soluti, etiam ratione perceptorum fructuum, etiam ratione eius, quod intersit venditoris, quia ipse traditioni, & dilationi consensit: nec vlla est mora emptoris: proprioque consensu venditor renunciasse videtur constitutioni Caesareae. d. l. curabit. at non video, cur venditor non possit stipulari sibi vsuras, vel interesse data dilatione, & habita fide precij: quas consequi posset aequissime, si eam gratiam emptori non fecisset. Nec responsum Imperatorum rationem habet a mora regulari, vel irregulari, vt constat de priori expressim in d. l. curab. & de posteriori patet: quia si Caesares rationem habuissent traditionis factae non habita fide precij soluendi: minime tractarent de vsuris soluendis, sed de fructibus omnino venditori restituendis: cum ad eum, donec precium solutum sit, non ad emptorem pertineant: sicuti probatur in d. §. offerri. Sic tandem, posse venditorem die data emptori ad solutionem precij pacisci vsuras precij non soluti eo tempore, quo dies constituta expectatur: tenent Paul. Castr. in l. Iulianus. §. ex vendito. ff. de actioni. empt. Deci. in c. cum venerabilis. de exceptio. nu. 14. ad fi. idem consi. 111. col. vlt. Corn. consi. 113. lib. 3. col. vlti. Alcia. in l. si quis nec causam. co. 3. ff. si cer. pet Cagnol. in d. l. curabit, nu. 58. Carol. Moli. in consue. Paris. §. 1. gl. 9. nu. 17. & in tract. de contract. d. q. 74. num. 544. Ale. con. 121. li. 5. nu. 3. his accedit, quod cap. 1. huius li. 5. illatione ad intellectum capit. salubriter. de vsuris. adnotauimus, eam quidem decisionem seruandam fore, etiamsi gener dilationem dederit socero ad dotis promissae solutionem. Item & illud, quod maxima aequitate frequentiori calculo receptum est, scilicet, etiam ex causa mutui posse creditorem ab initio contractus pactum inire cum debitore de repetendo eo, quod creditoris, siue in damno siue in lucro intererit, pendente dilatione data ad mutui solutionem etiam ante moram. Iuste etenim potest quis stipulari, se indemnem seruari tam in lucro, quam in damno: & ideo hanc sententiam tenent Hostien. in cap. salubriter, & ibi Abb. nu. 3. idem Abb. col. penul. & Anan. nume. 16. in d. c. conquestus. Archid. in capit. vsura. 14. q. 3. Roma. consil. 517. col. 8. Alexand. consi. 228. lib. 2. Decius. in d. cap. cum venerabilis. nume. 14. & in d. consi. 111. Ioan. Lupi. in cap. per vestras. 6. notab. nume. 5. Florenti. 2. part. titul. 1. c. 7. §. 15. Caiet. 2. 2. q. 78. art. 2. Conrad. de contract. q. 30. Hadria. in 4. sent. in tract. de vsuris. cap. quia tactum est de interesse. eleganter Thom. d. q. 78. art. 2. ad primum. Carol. Moli. de contract. in princip. num. 34. & q. 74. numer. 500. dicens hanc opinionem communem esse: quam etiam sequuntur Scotus in 4. dist. 15. q. 2. art. 2. & ibi Gabriel Ang. verb. vsura. 1. §. 16. & Syluest. eodem verbo. §. 23. Ioan. a Medina de contractibus, cap. de vsuris. foli. 137. licet hanc pactionem in mutuo illicitam esse censeant Innocen. Ioan. Andr. Cald. q. 3. in capit. vltim. de vsur. & Laurent. a Rodulphis in ca. consuluit. de vsur. par. 2. q. 2. praesertim quo ad lucrum cessans: quod firmiter asserunt Anchar. consil. 376. & Aymon consi. 189. col. 3. Quibus equidem omissis communis opinio est obseruanda. Quod si vere constet, creditorem post moram deb itoris tantum damni passum, vel certum lucrum omisisse, absque dubio etiam in animae interiori iudicio tenetur debitor id ei resarcire, secundum Inno. in cap. 1. de vsur. Salyc. in l. 2. C. de vsur. Anchara. in d. consil. 376. 2. dubio. & plerique alij passim id docuere. Imo etiam ante moram teneri debitorem absque pacto, & conuentione interesse damni emergentis creditori in foro conscientiae restituere, asserunt Car. a Turre Cre. in Summa. 14. q. 3. & Rebuffus in l. vnica. C. de de sent. quae pro eo quod interest. in princ. nume. 24. Hoc tamen verum non est: cum debitor vltra sortem nihil teneatur red dere mutuanti, etiam ratione damni ex causa mutuationis interim ante moram incursi: sicuti nec donatarius tenetur donatori rependere damnum ei contingens propter donum: & ideo Carol. Molin. de contract. in princ. num. 33. a Turre Cremat. & Rebuffo dissentit. Septimo eadem inspecta radice, & ratione decisionis probatur, venditorem pacisci posse licite vsuras precij non soluti etiam data dilatione: non tantum in genere: sed & expressa ab initio contractus, & conuentionis certa quantitate: quae tamen verisimilis sit, & appareat conueniens ei, quae secundum leges, & iura iuste recipienda est in futurum. Nam licet id quod interest, possitiure in pactum deduci sub incerta quantitate, quae postmodum probanda sit: non autem de certa quantitate: quia ad est fraudis suspicio. l. cum quis decedens. §. Codicillis. & §. Titia. ff. de legat. 3. l. qui testamentum. ff. de probatio. notant in specie Bal. in l. rogastis. §. si tibi. ff. si cert. pet. & ibi Purpurat. num. 39. Ananias in ca. vlt. de vsur. nu. 62. Alberi. in l. 1. colu. penul. & ibi Bald. col. 4. C. de summa trinita. Decius consi. 116. & con. 119. Aymon consil. 189. col. vlt. Alexan. consi. 200. nu. 8. lib. 6. & alij frequentissime, quorum meminit eos sequutus Rebussus in d. l. vna. in glo. vlti. num. 34. nihilo minus si certa quantitas deducta fuerit in pactum, quae verisimilibus coniecturis conueniat quantitati, quae vere intersit: valebit profecto conuentio in vim probationis deductae ex verisimilibus coniecturis, quod tenent Bald. in d. §. si tibi. & inibi Purpurat. Deci. in d. c. cum venerabilis. num. 14. ad finem. Cagno. in d. l. curabit. nu. 59. Carol. Moli. de contract. in princ. nu. 35. Ioan. a Medina de contract. q. 38. & folio. 139. Quibus suffragatur id, quod. c. 1. huius lib. scripsimus ad intellect. c. salubriter. de vsur. num. 3. illatione 4. hoc ipsum in specie l. curabit. tenet Parisius consi. 60. lib. 1. num. 31. Octauo infertur, posse pactum fieri inter emptorem & venditorem re tradita, nulla data ad pre[art. 6]cium soluendum dilatione: vt donec emptor precium soluerit, is reddat venditori certam quantitatem, quae non excedat veras vsuras, & interesse precij non soluti: iuxta d. l. curabit. secundum Socin. consil. 176. col. vlt. & Barthol. Socin. consi. 88. col. penult. & consi. 103. colum. vlti. & consi. 130. li. 4. ac plures alij, quos refert, & sequitur Paul. Parisi. consil. 60. libro 1. col. penult. praesertim. num. 21. Imo posset quandoque pactio fieri de soluenda certa quantitate, que etiam excesserit fructuum aestimationem, & eorum interesse: modo fiat in vim annui reditus redimibilis, & cum pacto redimendi, in hunc sane modum: quod emptor constituat, se soluturum venditori certam annuam quantitatem, dum precium solutum non fuerit: iure & titulo annui reditus venditi super ipsa re empta, ad rationem vnius pro quartuordecim vel duodecim, vsque ad precij conuenti numerum: quod notandum est: nam vidi non semel hanc pactionem initam fuisse. Nono plane ex praenotatis colligitur: licite fieri pactum inter venditorem, & emptorem re tradita, & data die ad solutionem precij: vt emptor dilatione pendente habeat rem ipsam titulo locationis a venditore, ac soluat certam & moderatam pensionem: optimus text. in l. sicut emptio. §. vlt. ff. locati. quem ita interpretantur passim Doctores & presertim Abb. d. consi. 76. li. 1. Soc. vterque in dictis responsis. Dec. consi. 119. Alex. consi. 121. lib. 5. Et Parisi. d. consil. 60. col. penul. & vlti. ac num. 21. Decimo: quamuis hoc dubium quibusdam videri possit, opinor, venditorem tradito fundo, & data dilatione ad soluendum precium, licite accipere fundum ipsum in pignus ea pactione, vt non teneatur fructus in sortem computare: quod expressim adnotauit Carol. Molin. in d. quaestio. 74. nume. 545. aduersus Gabriel. in 4. sentent. dist. 15. q. 11. co. 17. qui hunc contractum illicitum esse censuit. Vndecimo ex his constat Panormit. consil. 5. li. 1. male consuluisse, dum respondit, contractum illicitum esse, si quis propriam rem in octo annos alteri pro certa pensione lo cauerit: ac demum eam conductori vendiderit alio contractu pro centum, quae fatetur recepisse: & tamen emptor in alio separato instrumento fateatur se precium debere venditori: quod soluere permittit ad octo annos, & interim mercedem, & pensiones locationis soluere. inquit etenim Panormit. venditorem debere in sortem computare pensiones illis octo annis sibi solutas: cum alioqui conuentio sit illicita ex eo, quod dominium transtulerit venditor in emptorem. Nam etsi Panormit. sequatur Socin. consi. 130. lib. 4. col. 1. eius responsum falsum est: nec potest vlla congrua ratione defendi: siquidem vere dominium translatum non est: & deinde quamuis translatum esse asseueremus: id parum refert ex his, quae diximus illat. 5. & 6. Duodecimo hinc deducitur, dictae l. curabit. decisionem procedere, & obtinere, etiamsi res tradita fuerit emptori absque fideiussoribus de euictione, quos emptori venditor promiserit: nam adhuc emptor ob dilatam solutionem precij tenebitur venditori soluere vsuras precij non soluti iuxta fructuum quantitatem: cum defectus fideiussoris de euictione, non impediat fructuum perceptionem: cuius ratione eadem constitutio statuta fuit: atque ita in specie tenent. Bal. & Paul. in l. 2. C. de vsur. Decius consi. 119. col. 2. vers. Sexto ad duci potest: & rursus col. vltim. Parisi. consil. 60. lib. 1. nu. 26. quorum opinio communis est, secundum Cagnolum. in d. l. curabit. col. 4. Decimotertio apparet, venditorem pro parte rem venditam tradentem, & contractum venditionis seruantem, licite & iuste posse petere vsuras precij pro illa parte non soluti secundum fructuum rationem. quod in hac specie adnotauit Carol. Moli. de contract. q. 74. nu. 556. & probabitur efficacius ex his, quae statim trademus ad l. vlti. §. vlti. ff. de fundo dot. Decimoquarto diligenter obseruata huius quaestionis ratione, & radice decisionis Caesareae, in fertur, non facta traditione rei, sed ipsam ad huc possidente venditore, non posse eum, qui fructus rei percepit, agere ad vsuras precij non soluti, nec vti constitutione imperatorum gl. in d. l. curabit. communiter recepta authore Cagnolo. inibi. nu. 49. notat idem Soci. consil. 109. li. 1. Nam si emptor ageret ad fructus, venditor posset vsuras petere: & similiter venditore agente ad vsuras, emptor fructus petere poterit. Quam ob rem nulla data mora non oportet controuersiam inter emptorem, & venditorem dari: quia pari iure vterque vtitur: illud etenim manifesti iuris est, quod fructus perceptiere vendita per venditorem post ipsam venditionem ante traditionem, ad venditorem pertinent: nisi percepti fuerint a tempore morae, id est, post diem, quo venditor rem emptori tradere tenetur: notant. Bal. in l. fructus. in fine. C. de act. emp. Doctor in l. Iulian. §. si fructibus ff. eo. titu. & est communis opinio secundum Aret. con. 160. vers. ad quintum. col. 6. Et ideo si emptor constituatur in mora, quia venditor ei obtulit rem, & eam is noluerit recipere, nec precium soluere, aget equissime venditor ad id, quod eius intererit, precium eo die solutum non fuisse: offeretque fructus ipsos emptori. Et fortasse maior erit estimatio eius, quod interest, quam ipsorum fructuum. eadem ratione venditore constituto in mora: quia oblato precio noluit rem ipsam emptori tradere, cum tradere teneretur, aget sane emptor aduersus venditorem ad fructus, quos ex re vendita percepit: & quos ipse emptor ex eo die percipere potuisset. Et forsan hoc in casu, cum venditor ex mora cogatur fructus restituere emptori: itidem & ipse emptor tenebitur precium conuentum reddere venditori: & praeterea si quod lucrum ex ipso precio perceperit: tametsi illud venditor non percepisset, quem admodum tradit Carol. Moli. d. q. 74. num. 555. Ex quibus obiter infertur intellect. ad l. fructus. C. de act. empt. paulo ante citatam, quo in loco cautum est: quod fructus post perfectam venditionem pertineant ad emptorem: id etenim non est ita simpliciter verum: sed obtinet, quando facta est rei traditio habita fide precij, vel post moram ipsius venditoris regularem, aut irregularem secundum Salyc. & Doct. Cagnol. in d. l. curabit. nu. 36. tametsi Bart. in. l. Lucius. ff. de actio. empt. hac in re contrarium sentiat, scribens, emptorem non posse petere rem cum fructibus a die, qua solui debuit, perceptis: sed posse petere rem & vsuras, quas pro precio iam venditori soluto, quodque ab altero mutuo acceperat soluerit, sicuti in dicta l. Lucius. probatur. Nam etsi verum sit ex causa eius, quod emptoris interest, eum posse petere vsuras, quas iuste pro precio alteri soluerit, non inde sequitur, non posse fructus rei venditae a die, qua tradenda erat, exigere: de quibus in dicta l. Lucius. non agitur, quia vel nulla percepti fuerant a venditore, nec percipi potuissent ab emptore: vel interesse vsurarum erat maioris aestimationis. Subinfertur item, falsam esse Pauli Castrensis opinionem, dum in d. l. Iulianus. §. ex vendito. is opinatur, nulla data mora nec ex parte emptoris, nec ex parte venditoris: emptorem posse petere ipsam rem cum fructibus perceptis a die contractus sibi tradi: modo offerat vsuras precij non soluti. Hoc etenim nec in d. l. fructus. probatur: nec iure verum est: siquidem fructus emptori non debentur, sed venditoris percipientis efficiuntur, & ei competunt ante moram regularem, & irregularem percepti: quod praeter proxime citatos Bald. probat in l. 1. C. de bonis mater. Fabianus etiam tract. de emptio. parte vj. membro 5. Nec istae vsurae precij non soluti iuste percipiuntur: nisi in compensationem fructuum, quos emptor e re empta perceperit eo tempore, quo precium ipse distulit soluere. d. l. curabit. Quam ob rem ipse Carol. Moli. d. q. 74. num. 554. relata Pauli opinione, eam omnino improbat. Decimo quinto ex praenotatis colligitur, emptorem, qui partem precij soluit re nondum sibi tradita, posse petere totam rem cum parte fructuum ex ea praeceptorum pro rata precij soluti, a die solutionis eidem tradi. textus optimus in l. vltima. §. vltimo. ff. de fundo dotali. Baldus in l. si traditio. questione vndecima. C. de actione empti. Bartolus in dicta l. Iulianus. §. offerri. Alexander consilio centesimo vigesimo primo. libro quarto. Cagnolus in dicta l. curabit. numero 40. Et est communis opinio sicuti fatetur eam sequutus Carol. Moli. d. q. 74. numero 557. Decimosexto obseruandum erit, rectissime defendi posse Baldi sententiam, qui in rubrica. C. de contrahenda emptione, questione decimaquinta scribit, procuratorem ex propria pecunia nomine domini ementem fundum, & eum possidentem pluribus annis non requisito domino, nec in mora constituto ad solutionem precij, teneri ipsi domino illum fundum cum fructibus perceptis restituere: & satis esse quod dominus precium soluat, id etenim probatur ex eo, quod dominus a die traditionis factae procuratori dominium rei habuerit & possessionem, & ob id fructus omnino ad eum pertinent: nec hic ratio constitutionis Caesareae de qua in dicta lege curabit, locum habet, quam ob rem Baldum sequuntur Cremensis in sing. 168. Ferrati. cautela. 54. Ias. in lege 2. §. 1. ff. si. cert. pet. col. vlti. & quamuis Alciat. in d. l. 2. §. vlti. & Carol. Molin. de contractibus. q. 86. defendere conentur, vsuras precij esse a domino procuratori debitas: id tamen falsum esse existimo: nisi ratione eius, quod procuratoris intersit, post moram precium ei a domino solutum non fuisse: quia precium illud habuit ab altero mutuo datum sub vsuris licitis & iustis, secundum Matthaeum Afflict. decisione Neapol. 91. Decimoseptimo, si radicem huius quaestionis, quae in d. l. curabit. definitur, consideremus, plane constat, & probabitur, eam decisionem etiam obtinere in pacto, & promissione ven[art. 8]dendi fundum facta, & constituta a venditore: siquidem is omnino tenebitur emptori, & cui vendere promisit, fructuum e re ipsa pereceptorum, aestimationem soluere: perceptorum inquam fructuum, a die soluti precij, quod eleganter adnotarunt Socin. consi. 170. lib. 2. col. penul. & finali. Paul. Parisi. con. 75. nu. 17. lib. 4. idem expressius, & latius consi. 60. li. 1. nu. 23. aequissimum etenim est, venditorem fructus reddere ex quo habuit ab eo, cui vendere promisit, precium rei in pactionem venditionis deductum, tametsi Philippus Decius con. 183. col. vlti. contrarium responderit existimans, fructuum aestimationem minime deberi emptori etiam soluenti precium: cum venditio nulla precesserit, sed tantum promissio vendendi rem ipsam: sicuti nec fructus ipsi debentur. Et profecto licet ex promissione vendendi & emendi ipse venditor non possit agere ad precium: authore Paulo Castr. consil. 93. col. 3. lib. 2. quia aliud est vendere, aliud promittere. l. in bonae fidei. §. si tamen. ff. de eo quod cert. loco. nec ex promissione vendendi, fructus post eam percepti debeantur ei, cui promissio facta fuerit secundum Alexa. consi. 73. col. 2. lib. 2. & consil. 13. col. 5. lib. 3. Decius in d. consi. 183. & plerique alij: tamen vbi in hac promissione precium fuerit nominatim definitum, & id solutum sit promittenti: aequius est ob euitandos circuitus idem in hac specie quod in vera venditione seruari. Nam & venditorem posse agere ad precium constitutum ex sola promissione emendi, ipse verius esse censeo: quod longius discuti poterit ex traditis ab Andr. Tiraq. li. 2. de retract. in fine a num. 25. vsquam ad sexagesimum. Decimo octauo huic proximae illationi ego censeo & aliam adiiciendam fore: qua opinor etiam esse admittendam l. curabit. responsionem: vbi inter venditorem, & emptorem promissio tantum vendendi & emendi fuerit facta: non equidem ipsa venditio: modo certum fuerit precium statutum, & venditor rem ipsam emptori, vti promiserat, tradiderit: quid enim obsecro aliam venditionem requirimus? nonne ex hac traditione facta huius promissionis causa satis censebitur venditio effectum sortita? ita quidem. Et ideo locus erit vsuris, quas d. lex curabit. admisit. quod sensere Socin. & Parisius precedenti illatione citati: dum scribunt d. l. curabit. etiam obtinere in promissione, & pacto de vendenda aliqua re: licet Alexan. in addit. ad Bart. in l. Iulianus. §. offerri. ff. de actio empt. idem consil. 73. libro 2. col. 2. Deci. in d. consil. 183. ad finem: tradiderint, emptorem non teneri ad vsuras precij non soluti iuxta decisionem l. curabit. vbi non praecessit venditio, sed pactum de vendendo. Decimonono erit non immerito adnotandum d. constitutionem l. curabit. eiusque responsum omnino admittendum fore non tantum in venditore, sed etiam in eius cessionario, cui ipse cesserit ius sibi competens ad exigendas vsuras precij non soluti: poterit enim is iure venditoris eas exigere iuxta limites hoc capipite passim traditos, secundum Matth. Afflic. deci. 91. Et Paul. Parisi. d. consil. 75. numero 17. lib. 4. Vicesimo apertissime conuincitur, Caesaream decisionem d. legis curabit. his adiunctis interpretationibus, quas hic adscripsimus, etiam iure Pontificio in foro ecclesiastico, & iudicio interiori animae obtinere, seclusa vsurarum prohibitarum fraude. Nam si ea constitutio iusta est, quod in principio ostendimus, nihil impedit & eam vbique vtroque in foro ad praxim deduci. # 5 ARGVMENT. CAP. V. Quid haec dictio Maioratus ex propria ui apud Hispanos contineat. SVMMARIA. -  1 Dictiones sunt interpretandae iuxta eum sensum, qui vulgari, & communi vsu, ac legum prouinciae significatione receptus sit. -  2 Qualiter dictio Maioratus, his regnis accipiatur? -  3 Bona Maioratus ad vnum tantum & indiuisa pertinent. -  4 Prohibitio alienationis ex causa maioratus facta, perpetua censetur: & inibi quid de fidei commissis. -  5 Maioratus & primogenij bona ex ipsa propria dictionis significatione masculis deferuntur exclusis foeminis. -  6 Traditur intellectus l. 45. Tauri: & an eadem constitutio obtineat in maioratibus absque Regia licentia institutis, item de possessione, quem nostrates ciuilissimam appellant. -  7 Intellectus l. 46. Tauri. -  8 Rursus traditur interpretatio l. 40. ex eisdem constitutionib. CAPVT V. Solet non infrequenter ambigi, quam interpretationem, quemúe sensum habeant testamenta, donationes aliique contractus, quibus bona quidam alicui deferuntur, vt ea obtineat iure, & titulo maioratus, & primogenij, non expressis aliis clausulis, nec conditionibus. Et sane illud hac in re est omnino considerandum, hanc dictionem, Maioratus, in quibuscunque dis[art. 1]positionibus ita intelligendam fore, vt secundum eam significationem, quae communi vsu, legibus & Prouinciae constitutionib. recepta sit, eius sensum interpretemur: in his etenim quae dubia sunt canon is est obseruandus, vt ea iuxta communem vsum, leges, & regionis statuta, ad praxim, & intelligentiam deducamus. Hoc probatur authoritate iurisconsulti in l. librorum. §. quod tamen Cassius. ff. de leg 3. vbi glo. notat Bart. in l. talis scriptura. ff. de leg. 1. in principio, vbi scriptum est, & frequentissimo omnium calculo receptum, communem vsum intelligendi & loquendi praeferendum esse propriae significationi. idem probatur in l. 3. §. vl. ff. de supellect. leg. l. non aliter. ff. de legat. 3. l. cum de lanionis. §. asinam. ff. de fundo instruct. l. vxori. in prin. ff. de legat. 3. c. ex literis. in 1. de sponsal. gl. in. ca. nonnulli. ver. vltra duas de rescript. tradunt Ias. in l. si auiae colu. vlt. C. de suc. edict. Rom. con. 179. col. 1. Bar. per tex. ibi in l. Labeo. ff. de sup. leg. idem Bar. in rub. ff. de noui oper. nun. & ibi Rom. Ale. & omnium latiss. Fran. Nicon. nu. 196. Fel. in prooemio Decret. 4. col. vers. modo his decursis. opt. Curti. Iunior. in con. 5. nu. 12. quod autem diximus esse verba intelligenda iuxta constitutiones & leges prouinciae asseruit, Bar. in l. si quid earum. ff. de legat. 3. in prin. & in l. si quis filiab. ff. de testa. tut. Bar. & omnes in l. omnes popul. in 3. q. Sextae q. Princ. ff. de iust. & iure. Ale. in con. 26. nu. 11. li. 3. quo in loco respondit, non probato communi vsu loquendi, communisque interpretationis sensu, omnino verba esse intelligenda secundum legum, & iurium significationem. addit & ipse Alex. testamenta, contractus, similesque hominum dispositiones vulgari sermone prolatas vel scriptas, esse interpretandas iuxta vulgarem significationem, quod Bal. scripserat in l. lege. vlt. col. C. de leg. haere. quibus equidem fit, vt si quis aliqua bona proprio testamen[art. 2]to vel donationem in Titium detulerit, ita quod ea obtineat & habeat titulo & iure maioratus, haec ipsa bona, & si alias conditiones institutor huius primogenij non adiecerit, naturam, proprietatem, & alios effectus habebunt, quos apud Hispanos, apud eam prouinciam bona primogeniorum & maioratuum ex consuetudine, moribus, legibus, & constitutionibus habere solent. Hoc etenim adeo est consonum voluntati instituentis primogenium, quod nihil ei refragari valeat: atque ideo possent plura ab hoc themate deduci, e quibus aliquot obiter, & breuiter attingam, vt constet, rem istam non inutiliter hoc in capite traditam fuisse. Primum, vbi constiterit, fundum, villam, vrbem aut castrum aliquod iure maioratus in aliquem deferri, hinc manifestum esse colligitur, eas res ad vnum tantum ex successoribus, & maiorem, ac indiuiduas absque vlla diuisione pertinere, [art. 3]sicuti in specie adnotarunt hac in q. Io. Lup. in rub. de donatio. int. vir. & vx. §. 69. numer. 21. & Rode. Xuares in q. de maioricatu. col. 5. quibus suffragatur quod scripsere Ang. cons. 281. & Areti. consi. 164. idem Roder. Xuares in l. quoniam in prioribus. C. de inof. testa. extensione 10. col. 20. asserentes, quod vbi ad vnum ex successoribus aliqua bona deferenda sunt, vt ea is habeat indiuidua, tunc ea deferuntur primogenito, & maiori iure primogenij & maioratus. Sic etenim qui voluerit, & statuerit, fundum Titianum deferendum fore post eius obitum Sempronio iure primogenij, & maioratus, voluisse omnino censendum est, si huius dictionis communem interpretationem accipiamus, quod fundus absque vlla diuisione post mortem Sempronij maiori & primogenito, vni tantum & absque vlla diuisione ex pluribus successoribus deferatur, & competat. Secundo ex his apparet, erroneum esse, ac manifestissimefalsum, quod in Io. Lup. in c. per vestras. de don. int. vir. & vxo. 3. notab. §. 26. col. vlt. opinatur existimans, ita condito testamento, vt pater aliquot bona legauerit filio suo maiori, hoc expressim addito, quod ea is habeat iure maioratus, mortuo filio maiore horum bonorum possessore, ea bona diuidenda esse inter eius haeredes & filios, aut saltem eorum aestimationem, si maior & primogenitus ea voluerit obtinere. Haec siquidem opinio apertissime refragatur voluntati testatoris, qui tacite, & sensim statuit, bona praedicta absque vlla diminutione, in solidum vni & maiori ex successoribus competere. Item contraria est communi huius prouinciae, & Hispaniarum interpretationi, ex qua ius maioratus hoc dictat, vt res eodem iure possessae, in vnum & maiorem omnino deferantur, absque vlla diminutione, siue hoc ius instituatur ex authoritate Regis, siue propria ipsarum legum concessione, atque ita Ioan. Lup. dubius quidem huius opinionis definitionem cogitandam reliquit. Tertio eadem ratione opinor, bona ita vinculo maioratus sub missa, sicuti modo proposuimus, nullis expressis propositionibus nec clausulis, non posse alienari, nec a 1. nec a 4. nec ab 8. successore: imo prohibitionem tacitam alienatio[art. 4]nis perpetuam esse, quod dictat ipsa testatoris mens, docet ipsa communis horum verborum interpretatio: quamuis idem Io. Lu. d. §. 26. nu. vlti. itidem satis dubius sentiat, hanc prohibitionem vltra primum successorem minime extendi: qua in re oportet expendere tex. in Auth. de resti. fideic. §. Nos igitur. colla. 9. a quo Accur. ver. voluisse, deduxit, prohibitionem alienationis extra familiam non egredi primum ex familia successorum: & ideo quamuis primus familie successor alienare non possit bona, alienari extra familiam prohibita, poterit nihilominus vlterior ex familia successor ea alienare: quemadmodum quidam opinantur. Ego vero primum ex d. §. nos igitur. & ex Accur. colligendum esse censeo, prohibitionem alienationis, factam filio, non censeri factam nepoti, quod inibi tenent Bart. Iac. de bel. vi. & Ang. idem Bar. in l. filiusfam. §. diui. q. 9. ff. de leg. 1. quam caeteri communiter sequuntur praesertim Ias. nu. 109. in 1. lect. in 2. nu. 146. & Ferd. Loazes, nu. 489. tradit Dec. consil. 377. col. 2. ex quib. constat, hanc opi. Commu. esse. Huius sane decis. rationem, etsi videam eam a iuris Caesarei interpretibus oscitanter omissam, esse censeo, quod in specie proposita in d. Nouel. constiutione testator filios haeredes instituit, eosque grauauit, vt si sine liberis decessissent, fratribus haereditatem & bona haereditaria restituerent, eaque causa alienationem bonorum prohibuerit: nam decedentibus filijs cum liberis, cessat omnino causa fideicommissi, & ob id alienationis prohibitio, quae in nepotibus filiorum filijs nequaquam obtinet. Quam ob rem non video, cur passim Nouellam constitutionem Doct. miris laudibus ad huius conclusionis probationem extollant, cum manifesta sit eius ratio. Causa igitur probationis non tantum in filijs, sed in nepotibus & pronepotibus adhuc vigente, ad eos prohibitio facta filijs etiam extenderetur, sicuti colligitur ex Bart. in l. pater filium. §. fundum. ff. de legat. 3. gl. in l. quoties ab omnib. C. de fideicom. Dec. consi. 182. col. 2. & consi. 23. col. 3. Iason in d. §. diui. lectione 2. num. 146. & q. 10. Ioanne Crotto, & Ferdinando Loazes, q. 9. Hinc apparet, quod fideicommissum foret iniunctum non solum filijs, sed & eorum liberis, nepotibus & pronepotibus, prohibitio alienationis facta filijs, etiam censeretur facta eorum filijs, nepotibus, & pronepotib. quibus & fideicommissum extat iniunctum a testatore. Secundum, quod ex dicto §. nos igitur. adnotari potest, illud vere asseuerat, nempe prohibitionem alienationis factam extra familiam, vt eadem bona perpetuo in familia maneant, & a familia possideantur, vltra quartam generationem effectum, & vim non habere, quasi visum fuerit Iustiniano, voluntatem testantis hac in prohibitione non perpetuam esse, sed tantum ad quatuor vsque generationes obtinere. text. sing. & ibi Docto. in dicto §. nos igitur. Alexand. & Iason in d. §. diui. quaestio. 11. 2. lectio. nume. 155. idem Ias. in l. voluntas. C. de fideicommiss. & est omnium concors sententia, quae tamen non erit admittenda, vbi testator prohibitionem hanc alienationis indixerit haeredibus, ea ratione adiecta, quod velit bona hereditaria perpetuo manere penes eius descendentes, aut posteros. Hoc etenim casu ex eius voluntate deducitur ob dictionum istarum vim, prohibitio, quae quartam, quintam & alias generationes egreditur, secundum Iacob. & Ange. in d. §. nos igitur. ex text. in l. vltim. C. de suis & legit. l. cognoscere. §. vlt. ff. de verb. signific. l. Iurisconsultus. §. parentes. ff. de gradib. & in Auth. de haeredib. ab intestat §. 1. idem notant Bart. in Auth. de restit. §. 1. Ias. in d. §. diui. 2. lect. nume. 155. & in prima lect nume. 113. & ibi Loazes nume. 493. Iason in l. vlt. numero 5. C. de haeredib. instit. Decius consilio 516. nume. 16. & consilio 635. & consilio 364. Socin. consil. 43. lib. 3. Didacus a Segura in l. filius. ff. de verb. oblig. num. 108. Roderic. Xuares in l. quoniam in prioribus. C. de inoff. test. in 3. limitatione legis Regiae. col. vltim. Alex. consil. 56. nume. 2. lib 1. quorum opinio absque dubio Communis est. Mihi vero sicuti perquam durum videtur, quod Iustinianus in d. §. nos igitur. respondit, & id aduersus testatoris mentem tacitam, tantum non expressam: ita isthaec doctorum interpretatio contraria omnino apparet Iustiniani ipsius responso, quo palam probatur, prohibitionem alienationis factam ex ea causa, vt res perpetuo maneat in familia, nec eam egrediatur, vtque de nomine testatoris minime exeat, non extendi, nec habere vim vltra quartam generationem. Video etenim testatorem prohibuisse alienationem rerum, quia volebat eas manere perpetuo in eius familia, & nomine: & ideo me hercle non possum percipere, qua ratione aliud dicendum sit eo casu, quo prohibuerit testator alienationem, eo quod perpetuo voluerit res alienari prohibitas, manere apud eius descendentes. Quod si dixeris, appellatione descendentium, plures generationes comprehendi, quam sub nomine & familia, lege obsecro iurisconsultum in l. Pronunciatio. §. iure enim proprio. ff. de verb. signifi. ita respondentem. Iure enim proprio Familiam dicimus plures personas, quae sunt sub vnius potestate, aut natura, aut iure subiecte, vtputa patrefamilias, matremfamilias, filiumfamilias, filiamfamilias, quique deinceps vicem illorum sequuntur, vt nepotes & neptes, & deinceps. Rursus idem Iurisconsultus scribit, sub familia contineri omnes, qui ab vltimi genitoris sanguine proficiscuntur, vt Familiam Iuliam intelligamus dici quasi a fonte quodam memoriae, omnes, qui a Iulio descendunt, a Iulio inquam primo eius nominis, quem vltimum Iurisconsultus appellat: quibus profecto responsis constat, proprie quoscunque descendentes familiae nomine contineri, etiamsi quintae vel sextae sint generationis. Nec iure probari potest, maiorem esse descendentium, quam familiae appellationem, praesertim quia & nominis appellatio eos omnes vltra sextum gradum continet qui ex eadem domo, agnatione & gente prodierunt. tex. in d. l. pronunciatio. §. communi iure. Nam & sub familia liberi continentur, quod nemo negat, & probatur in l. vlt. C. de verb. signi. & tamen liberum appellatione nepotes, pronepotes, abnepotes, & deinceps caeteri descendentes veniunt. l. liberorum. ff. de verbo signifi. vnde qui fatentur communem sequuti, prohibitionem alienationis ex eo factam, quod testator velit rem perpetuo in familia remanere, non habere vim vltra quartam generationem, itidem fateri iure coguntur aduersus communem, idem esse, si testator adiecerit eam causam prohibitioni, quod velit, rem manere perpetuo apud eius descendentes. Nec magis probatur in dicta l. vlti. C. de suis & leg. locisque similibus, appellatione descendentium plures gradus, quam appellatione familiae comprehendi. Sic & Paul. Castrens. in consilio 383. lib. 1. respondit, ad legatum familiae & relictum admittendos esse, quoscunque de familia, modo sint intra decimum gradum. Verum Iustiniani constitutionem in d. §. nos igitur. ipse minime seruandam fore reor, quoties aliquot coniecturis possimus percipere, testatorem eam prohibitionem perpetuam esse voluisse: & cum iuxta communem huius regni praxim, & vinculorum ac primogeniorum & fideicommissorum institutiones, atque instituentium voluntatem, ea voluntas satis manifesta sit. Sancitum est lege Taurina 27. hac in controuersia, vincula & prohibitiones perpetuas esse, nulla facta distinctione quartae, vel quintae generationis. Quin & hinc opinor Iustiniani constitutionem omnino ea lege sublatam esse, quod manifeste deducitur, cum sub distinctione inibi statutum sit, vincula, prohibitiones & fideicommissa, perpetua esse, & perpetuo valida, vel ad tempus a testatore definitum, nulla habita distinctione quartae, vel quintae generationis. Ex quibus verbis constat, non esse necessarium, vt vincula perpetuo durent, etiam vltra quintam generationem, quod id expressim testator declarauerit: sed satis esse prohibitiones, & vincula ab eo simpliciter instituta fuisse, modo non explicuerit, ad tempus ea duratura, & fore valida. Quarto ex his falsum esse videtur, quod voluit probare Rodericus Xuares in d. l. quoniam in prioribus. C. de in off. testa. in repetitione l. Regiae. 2. limit. col. vlti. scribens, instituto primogenio, expressa vocatione, ad res vinculo submissas, maioris & primogeniti, iniuncta tamen alienandi prohibitione filio, cui primo loco maioratum defert, non extendi prohibitionem hanc ad nepotes. ex glo. in d. §. nos igitur. cuius opinionem in hac specie procul dubio falsam esse censeo, propter mentem & voluntatem testatoris. Quinto hinc examinari poterit opinio eorum, qui censent, fideicommissum a testatore ita relictum familiae, vt deferatur gradatim proximiori masculo, esse intelligendum in his proximioribus, qui ad intestati successionem iure ciuili admittuntur, nempe intra decimum gradum tantum, non quidem remotioribus. Institut. de succes. cognat. §. penulti. l. vltim. C. vnde legit. notatur in l. 1. C. vnde vir & vxor. atque ita huius opinionis authores sunt Anchar. consil. 94. col. 2. Bald. consil. 334. lib. 3. Deci. eleganter. consilio 321. nume. 2. qui hanc sententiam alibi explicans, eam non esse admittendam censet, in domibus Regum, Marchionum, ducum & comitum, in quibus etiam vltra decimum gradum defertur successio proximioribus, sic ipse Deci. in consilio 85. col. 2. Curti. in tract. de feudis. 3. parte. §. successiue expedito. post Bald. Aluarot. & Mart. Laudens. in cap. 1. ad finem, de feudo March. secundum quos & feudi successio in descendentes primi vasalli etiam vltra decimum gradum transmittitur, cap. 1. §. 1. de nat. success. feudi. quod communiter receptum est. Idem ipse arbitror omnino dicendum in successionibus iure primogenij, & maioratus apud Hispanos ab aliquo testatore institutis: nam ex communi & recepta interpretatione, quae a iure Regio & voluntate testantis deducitur, tales successiones etiam deferuntur his, qui decimum gradum egrediuntur, quamuis testator ipse nullis expressis gradibus, nullis appositis nec adscriptis clausulis id tantum statuerit, bona nempe illa velle deferri Titio & eius liberis, ac descendentibus titulo & iure Maioratus. Quin & in casu, cuius Deci. Anchar. & alij meminerunt, eorum responsa minime esse obseruanda, aequissime defendi poterit, inspecta testatoris voluntate, simul & considerata hac communi horum fideicommissorum interpretatione. Sexto ex his definiri iure debet, quod vidi semel maxime controuersum iudicum, & aduocatorum non vulgari contentione. Petierat quidam bona quaedam post mortem alterius ex eo, quod ipse esset proximior defuncto cognatus masculus, & bona illa essent iam ab antiquis temporibus iure maioratus, & primogenij ad vnum tantum deuoluta, & eo titulo possessa, eumque titulum testibus & plurium annorum, quasi possessione probauit, ita quidem, vt licet constaret, ea [art. 5]bona absque vlla diuisione iure maioratus, ad eam familiam pertinere, non tamen apparebat, quibus conditionibus, & clausulis ipse maioratus a primo testatore esset institutus: econtrario siquidem instabat foemina quaedam, eiusdem cum masculo gradus & lineae, nempe actoris soror maior aetate & primogenita, quae petebat, maioratum sibi competere, iudicum sententia pronunciari. quaesitum & tractatum est, ana masculo minori foemina maior eiusdem gradus & lineae excludenda foret? pluribus denique rationibus probari iure poterit hac in controuersia, marem eiusdem gradus & lineae, quamuis minor sit & secundo genitus, praeferendum esse foemine maiori ac primogenite, sicuti apud Hispanos frequentissime obtentum est, in maioratibus & primogenijs expressim ita statui. Sed idem esse, vbi simpliciter res aliquot sint iure primogenij & maioratus posteris delatae, ostenditur sequentibus. Primum, hoc ipsum constat, quia vbi bona aliquot lege vel consuetudine deferuntur primo genito, ad ea non admittitur filia primogenita, excluso masculo postremo genito, imo is foemine praefertur, quod expressim adnotarunt Petrus Perticensis, & Iacob. ab Arenis in l. pater. §. quindecim. ff. de legat. 3. Bald. in l. in mutis. ff. de stat. homi. Idem Bald. in l. 1. ff. de Senato. Roma. consi. 98. Soci. cons. 90. li. 1. in fine. Ioan. Lupi. in rub. de donat. int. vir. & vxor. §. 69. nu. 24. Paul. Parisius consi. 72. nume. 80. lib. 4. Idem erit, si ex contractu bona primogenito deferantur, vel ex pactione causa matrimonij inita, vel ex donatione secundum Iacob. & Petrum in d. §. quindecim. Guidonem Papae q. 506. & singulari. 522. & Andrae. Tiraquell. lib. de primogenijs. q. 10. nu. 16. & 18. & q. 11. nu. 2. Secundo, haec pars iustior apparet ex eo, quod etiam seclusa proxima ratione communis, & omnium consensu recepta est apud nos ea interpretatio, vt maioratum, seu primo genium masculus secundo genitus obtineat, exclusa foemina primogenita, quod proximum est testatoris voluntati, praesertim cum & verba sint intelligenda iuxta communem, & vulgo receptam significationem. Tertio, eadem opinio potissimum instruitur a ratione, qua primogenia & maioratus liciti censentur, nam & si res ista dubia sit, quemadmodum longe lateque tradit praeter alios Andraeas Tiraquel. de primogenijs. quaest. 4. tractans de iustitia consuetudinis, deferentis bona primogenito, mihi semper placuit, institutiones maioratuum & primogeniorum licitas esse, atque itidem consuetudines & leges, quibus primogenitis bona omnia deferuntur: quod probaui in Epitome de matri. 2. part. capit. 8. §. 6. numero 5. idque magis communiter probatum est, sicuti constat ex citatis a Tiraquell. dicta quaestione 4. numero 13. Quibus accedit, quod Italiae statuta, quibus foeminae nequaquam succedunt extantibus masculis, non alia ratione iusta censentur, quam quod ex eis familiae conseruentur, néue diminutionem extenuato patrimonio ob paupertatem patiantur, quod facilime contingeret, si foeminis liceret parentum res & patrimonium ad exteram familiam secum ferre: hac etenim ratione haec statuta iusta censeri, tenent Cyn. in l. 1. C. de adulterijs. Bald. & Imol. in l. vlt. ff. de haered. instit. Alberic. in auth. itaque C. communi. de success. quos eam sententiam communem esse asseuerans, sequitur Albertus Brunus in tract. de statutis exclu. foe. ar. 3. colu. 2. Eadem siquidem ratione primogenia & maioratus licitos esse adserit Praepo. in cap. ius naturale. colu. 3. distinct. 1. cum ex maioratuum institutione patrimonia indiuisa, integra & illaesa penes familias maximo cum Reipublicae commodo conseruentur, quae alioqui per filiorum diuisiones attenuantur, ad nihilumque exinanita reducuntur, quod minime expedit nec familijs, nec ipsi Reipublicae: quae horum primogeniorum ratione, viros nobiles, ac diuites habet, promptiores quidem, vt ei in bello & pace subseruiant & ministrent. Nulli autem dubium est, quin familiae conseruentur, potius per masculos, quam per foeminas. l. pronunciatio. §. Familiae. ff. de verb. signif. l. Iurisconsultus. ff. de gradi. l. cum legitimae. ff. destatu homi. Igitur ad primogenia foeminae admittendae non sunt exclusis masculis secundo genitis. Quod vero diximus, Reipublicae expedire, familias diuites conseruari, & integras ad ipsius Reipub. ornamentum, etiam probatur in l. 1. §. denunciare. versi. publice. ff. de ventre inspicien. l. super statu. C. de quaestio. adnotauimus & nos in cap. Rainucius. de testa. in princ. nu. 23. & praeterea Ange. in §. sed haec quidem. Instit. de exhaere. lib. Georgius Natan in cap. quamuis pactum. col. 28. de pact. in 6. Quarto ad huius partis confirmationem argumentor. Nam quo pacto succeditur in regno & prouinciae capite, supremaque dignitate, eodem plane successio admittenda & constituenda est in inferioribus dignitatibus, primogenijs & maioratibus ipsius Regni & prouinciae, argum. capit. cum non liceat. de praescript. l. 1. §. cum vrbem. ff. de offi. praef. praet. vrbis. glo. in l. ex ea. ff. de postul. sed in Regia dignitate apud Hispanos masculus secundo genitus, prefertur foemine primogenitae, sicuti notissimum est, & probatur in l. 2. tit. 15. par. 2. Ergo idem erit in alijs inferioribus maioratibus, & primogenijs. Hac etenim argumentatione vtitur in specie Paul. Castr. in consi. 164. col. 1. lib. 2. incipit. In praesenti causa, quae vocatur Maioriae Hispalensis. Quinto, Feuda & maioratus similia sunt authoribus, Bal. in l. cum antiquioribus. colum. 6. C. de iure delib. Archidia. & Praep. in cap. quam periculosum. 7. q. 1. Socin. consilio 47. libro 3. numero 4. Paul. dicto consilio 164. Quorum hi duo posteriores hac similitudine & comparatione vtuntur expressim: alij vero sensim eam praemittere videntur: sed in feudis regulariter foemina excluditur, masculis admissis etiam remotioribus. capit. 1. §. hoc autem notandum. qui. feud. dare poss. igitur & in maioratibus idem erit obseruandum. Sexto alia item ratione id probatur: siquidem maioratus dignitas quaedam est, secundum Bald. in d. l. cum antiquioribus. colum. 6. Archid. & Praepo. in d. cap. quam periculosum. & Ioan. Cirier. de primogenitura: q. 1. quae defertur in gradu pari potius masculis, quam foeminis. Bal. in l. ex hoc iure. ff. de iusti. & iur. Abb. in cap. dilect. col. 3. de arbi. Paul. Paris. consil. 72. num. 70. lib. 4. quo in loco alios citat idem asseuerantes: nam in dignitatib. verius est, quod in pari gradu praeferatur masculus etiam minor ex multis, quae adducit Deci. in l. 2. ff. de regu. iur. num. 47. & notatur in l. 1. ff. de Senatoribus. Septimo ad idem probandum plurimum conducit, quod etiamsi feudum ex conuentione partium deferatur masculis & foeminis: Haec contentio hoc ordine est intelligenda, vt deficientibus masculis foeminae admittantur, non alias. textus in cap. 1. §. quin etiam Episcop. vel Abb. in lib. Feudo. vnde licet concedamus, Maioratum foeminis etiam deferri, id erit intelligendum masculis non extantibus, cum deudum, & Maioratus maxime sint similia, & pari iure censeantur, nisi vel ex conuentione, institutione, aut moribus regionis aliquod obtentum sit inter haec duo discrimen. His tandem effectum est, vt veram simplicis Maioratus conditionem ad iuris & prouinciae morum interpretationem deducamus. Rursus Septimo principaliter ex huius capit. prima adnotatione infertur, quod maioratus simpliciter constitutus nullis expressis clausulis, foeminae defertur non extante masculo eiusdem gradus, quamuis in remotiori masculus non deficiat: sic sane censent Bald. in dicta l. in multis. Petrus Perti. in dict. §. 15. Roma. dict. consil. 98. Ioan. Lupin. in dict. rubr. §. 69. numer. 24. Deci. in l. 3. ad finem, versi. 4. quaeritur. ff. de reg. iur. Guliel. Benedict. in cap. Rainucius. de testament. verb. in eod. testamento. in 1. numer. 173. Bald. consilio 275. lib. 2. col. 3. nu. 6. Curti. in tract. feudo. in 2. par. q. 1. limit. 15. Ex quibus dum Petri Perticensis opinionem sequuntur, ipse colligo, foeminam proximiorem ei, qui vltimo maioratum obtinuit, praeferendam fore masculo remotiori, & qui eiusdem lineae particeps non est simul & gradus: & ideo licet Andrae. Tiraq. in dict. q. 10. num. 23. de hac sententia Baldi dubitauerit, existimans, nunquam foeminam ad bona primogeniorum admittendam esse, etiam deficiente masculo: tamen haec opinio, quam in hac septima illatione probamus, verior est, ac magis consona testatoris, seu instituentis maioratum voluntati, & apud nos moribus ac consuetudine recepta, quo casu ipse Tiraq. non dubitat, eam admittendam fore. Quam ob rem ita tenendum erit, nisi expressim aliud cautum sit in prima primo geniorum institutione. Octauo hinc oritur vera interpretatio ad Regiam constitutionem, quae ex Taurinis legibus est quadragesima quinta, qua sancitum est, mortuo possessore maioratus, statim possessionem omnium rerum ad primogenium id pertinentium, transire absque aliqua vera, vel ficta apprehensione in ipsum proximiorem agnatum, cognatúmue, qui ex institutione maioratus vocatus iure censeatur: etiamsi possessio rerum ad maioratum pertinentium sit ab alio propria authoritate, vel ex traditione vltimi possessoris eo viuente occupata, atque inibi appellatur [art. 6]haec possessio legis authoritate translata, ciuilis & naturalis. Est etenim eadem constitutio admittenda, non tantum vbi ex maioratus institutione expressim constet, quis vocatus sit ad primogenium post obitum vltimi possessoris: sed & quoties nullae fuerint adiectae clausulae maioratui: imo is simpliciter fuerit institutus apposito bonorum vinculo iure primogenij. Nam & in hac specie possessio ratione legis Regiae translata censebitur in eum, qui iuxta superius adnotata ad id primogenium iure vocatus videbitur. Nec oberit, quod quibusdam visum est, Taurinam decisionem tantum obtinere in primogenijs constitutis authoritate & licentia Regis: non autem in his, quae absque Regia authoritate iure alioqui permittente priuatim statuta fuerint: quia & si solitum sit hac in re dubitari, & varias a diuersis tribunalibus pronunciari sententias, dubitaueritque Ioan. Lupi. in l. Tauri. 27. ad finem, frequentiori calculo in praxi receptum est, Taurinam constitutionem etiam obtinere in maioratibus propria authoritate iure permittente priuatim institutis. quod probatur primo, quia indistincte lex ipsa loquitur, non magis in maioratu instituto licentia Regis, quam priuata authoritate stabilito. Secundo ex eo, quod maioratus absque licentia principis institutus, proprie maioratus dicitur: nam maior succedit & primogenitus, quod est, vt ex propria significatione maioratus dici valeat, & tamen in quacunque materia propria significatio admittenda est, etiamsi sit odiosa, exorbitans, & iuris communis correctoria, l. cum lege. vbi Aretin. ff. de testam. Ergo ipsa lex 45. Tauri. & in hoc maioratu intelligenda erit. Deinde & tertio ex l. 41. & 44. Tauri apparet, instiututionem hanc primogenij absque regis licentia factam, maioratum dici, & statim in maioratibus statuitur. l. 45. Igitur signum maximum est, eius legis conditores eam decisionem intellexisse etiam in maioratibus, quorum leges proximiores meminerant. Quarto hanc opinionem probare conabor ab eadem constitutionis ratione, quae ea est, vt melius res vinculo maioratus submisse conseruentur per istam transmissionem: haec vero ratio adhuc militat in maioratibus absque Regia licentia institutis. Vnde ob eandem rationem par est, & in his eidem legi locum fore. Quarto hanc sententiam probo authoritate Roderici Xuares in allegat. 19. versic. praeterea omnia ista, quo in loco maximus ille apud Hispanos in forensibus controuersijs, alioqui vir insigni eruditione praeditus, hanc opinionem veriorem esse censet. Caeterum, quo ad ipsam legem Regiam oportet inquirere, an iuste potuerit statui, possessionem ciuilem & naturalem in successorem transferri, absque aliquo actu apprehensionis vero vel ficto? Nam Francis. Areti. in l. 1. nume. 23. ff. de acquir. possess. scribit, statuto, lege & consuetudine posse induci, vt possessio in successorem transeat: & item in haeredem, statim ipso iure. Quia id intelligitur per actum sit traditionis & apprehensionis ab ipsa lege inductum, quem & ipsa lex tacite fingit, licet expressim fictionem non induxit. At si statutum, vel lex statuerit, possessionem in haeredem transmitti sine aliquo actu vero vel ficto: tunc existimat Aretin. id a lege nec a principe fieri posse, cum sit aduersus ius naturale, quod requirit actum naturalem apprehensionis ad adquirendam possessionem. l. 1. in princi. & l. 3. ff. de acquirend. possess. l. ea quae ciuiliter. ff. de acquiren. rerum domi. Ex quo satis periclitatur Regia constitutio, qua statutum est, possessionem ciuilem & naturalem transferri absque aliquo actu apprehensionis. Sed & ante Aretinum idem asseuerat Bal. in l. 1. notab. 1. C. communi. de legat. quibus tamen refragantur idem Bal. in l. vlt. nu. 8. C. de sacros. eccle. Angel. Imol. & alij in l. qui vniuersas. §. item quod mari. ff. de acquiren. posses. Roman. in l. 1. in princip. numero 22. ff. eodem titu. Bertrachinus in tractat. de Episcopo. 3. lib. 1. part. nume. 78 quorum opinio Communis est secundum Ias. in dicta l. 1. numero 7. C. commu. delegatis. Claudium in l. 1. ff. de acquirend. possess. in princip. nume. 29. & Ripam inibi. nume. 37. qui constanter asserunt, posse lege, vel statuto induci, vt possessio in aliquem transferatur, absque actu vero vel ficto, & absque aliqua apprehensione. quin & idem Bald. in dict. l. 1. C. commu. de leg. 1. notab. fatetur hanc opinionem Communem esse, quam & verissimam debere censeri, ostendam manifestissime, & praesertim Aretinum omnino hallucinatum fuisse in hac controuersia. Quam ob rem illud erit praenotandum, iure naturali eo tempore, quo dominia rerum nondum fuere distincta, necessariam fuisse naturalem, & veram apprehensionem ad adquisitionem illarum rerum, quae eodem iure primo occupanti adijciebantur, sicuti probatur in d. l. 1. in princi. ff. de acquiren. posses. in §. fere. Instit. de rerum diuisio. ita quidem, vt eo tempore, & nunc in rebus communibus, quae in nullius bonis sunt, sed primo occupantis iure naturali fiunt, necessaria sit vera & naturalis apprehensio ipsarummet rerum. Ex hoc vero non sequitur, in rebus iam adquisitis, quarumque dominia distincta sunt, esse iure naturali necessarium actum apprehensionis ad adquirendam possessionem, cum nullibi id constet, imo humana lege fieri potest, vt possessio transmittatur ab vno in alterum, etiam absque vllo actu apprehensionis, quod manifestissime probatur: quia iure naturali ea transmissio prohibita non est, & ideo lege ciuili induci poterit, si ita visum fuerit legumlatoribus. Et praeterea quod a iure naturali deducitur in d. l. 1. in princ. & in l. 1. ff. de acqui. rerum domi. pertinet ad corporalem detentationem, quae, sicuti alibi dicetur, plurimum differt a possessione naturali & ciuili: corporalis etenim detentatio rei adquiri non potest aliter, quam per ipsam occupationem & actum corporis. Et ideo ab hac non recte infertur ad possessionis adquisitionem. Imo & si iure naturali, quo dominia rerum nondum erant distincta, res communes, & quae in nullius potestate erant, adquirebantur primo occupanti, non per hoc censetur eodem iure vetitum, aliam a lege humana induci formam adquisitionis, & plane cum id fuerit omissum a iure naturali, saltem non prohibitum, mihi dubium non est, posse lege humana ex causis Reipublicae vtilibus, & hominum conuictui commodis, statui, eas res, vtpote feras, & indomita animalia, fluminum & maris pisces, etiam sine occupatione in alicuius dominium & possessionem transferri, ac omnino transire. Denique quantum valeat Aretini distinctio, apparet satis euidenter ex eo, quod si iure naturali praecise ad possessionem adquirendam sit necessarius actus corporeus, vel apprehensio ipsius rei, nulla ratione defendi potest, quod ipse Aret. opinatur, admittens statutum & legem humanam, qua possessio alicui adquiratur per actum fictum, absque vero occupationis & apprehensionis actu. Nam si per legem naturalem actus corporis necessarius est, non potest per legem hominis is actus fingi, qui vere non praecesserit, cum ex ea fictione iuri naturali derogetur: cui quidem iuri naturali minime satis fit, nisi actus verus, ab eoque requisitus, ad hanc adquisitionem praecesserit, alioqui facilimum foret legibus humanis ea tollere, quae iure naturae sunt ad aliquid necessaria: constituta fictione iuris, quod, ni fallor, absurdum est, nec probari vllo pacto potest. Requiritur etenim lege nature domini consensus, vt res in alium, quo ad dominium transferatur. Possetne lex humana statuere fictione illius consensus praemissa aduersus veritatem dominium illius rei, absque vero consensu domini in aliquem transferri? minime profecto. Quod si dixeris, eam legem ex iusta causa constitui posse, ad interpretationem legis naturalis: ipse libenter respondeo, ex eadem iusta causa posse absque vlla fictione a lege idem fieri, & dominium in alium, sine domini consensu, transferri. Et praeterea aduersus Aretinum plures textus adduci possunt, & praesertim l. quod meo. ff. de ad quir. posses. l. clauibus. ff. de contrahen. empt. l. quisquis. C. de donationib. capit. 2. de consuet. l. 1. C. de donationib. Quibus expressim probatur, absque corporali apprehensione per actum fictum, aut per alium a lege vel consuetudine ad hunc effectum approbatum, possessionem adquiri alicuius rei etiam corporeae. Igitur constat, quandoque sine actu vero nec ficto, authoritate legis humanae possessionem rei apprehensam & adquisitam censeri. Dices forsan cum Aretino, in omnibus his casib. quorum dictae leges meminerint, actum praemitti ad possessionis adquisitionem, nempe, constitutum, traditionem clauium, reseruationem vsusfructus: & item illum, cuius in dicto cap. 2. de consuet. mentio fit. Et ideo non omnino his decisionibus improbari Aretini sententiam, hoc sane commentitium est, & futile: nam si a iure naturali actus occupationis, & corporalis ipsius rei apprehensionis necessarius est, nec huic legi humana constitutio derogare potest, constat plane, non esse has leges validas, cum actus in eis probati non pertineant ad corporalem rei apprehensionem & occupationem, nec per aliquem ex his actib. legi naturali satisfactum esse, vere dici poterit. Et sane sicuti ex iusta causa humana lex potest sancire ex his actibus fictis, & minime ad veram apprehensionem pertinentibus, possessionem rerum in aliquem transmitti, ita ex iustis itidem causis statuere, quod in aliquem transeat possessio naturalis, & ciuilis absque aliquo apprehensionis actu vero, nec ficto. Ex quibus Regia constitutio defenditur, item & Gallorum consuetudo, qua receptum est, possessionem defuncti in eius haeredem etiam extraneum transire, absque aliquo apprehensionis actu. meminere huius consuetudinis Bal. in l. vlti. C. de manumis. & plaerique alij, quos referunt Chassanae. in cons. Burg. rub. 7. §. 1. & Guliel. Bened. in c. Rainuci. verb. mortuo itaque Testatore. in 2. num. 72. Nico. Boerius in consuet. Bituricensibus. tit. de testam. §. 6. in gloss. 1. Bald in rub. de caus. poss. & propriet. col. 2. Faber in §. in Summa Inst. de interdict. Tiraq. de retract. libro 1. §. 26. numero 31. Aymon in consuetu. Aruerniae, titu. 12. artic. 1. extat & de hoc text. in consuet. Burdeg. tit. de test. §. 21. Est tamen circa has consuetudines & leges considerandum, ex eis minime impediri interdicta possessoria, quae a iure instituta sunt ad adipiscendam possessionem. Nam & possidentes authoritate legis absque actu apprehensionis, poterunt agere his interdictis ad adquirendam corporalem detentionem, quod visum est Bal. in Auth. defuncto. q. 3. C. ad Tertul. Alex. in consil. 37. li. 1. colu. 1. & in l. cum haeredes. in princi. ff. de acqui. poss. Deci. consi. 84. col. 1. Chassanae. & Boeri. vbi supra. & Parisi. consil. 41. numero 8. libr. 1. Idemque probatur ex Regio Caroli Caesaris decreto Madricij, dato anno millesimo, quingentesimo, quadragesimo tertio, die vicesima septima Februarij, quod typis excusum est anno quadragesimo quarto. Item & hic possessor sola legis authoritate poterit agere interdicto vti possidetis, retinendae possessionis causa. Ioan. Faber in § 1. Institut. de haered. qualit. & diff. idem in §. 1. Instit. de interdict. Guido Papae. q. 552 Chassanae. in d. §. 1. nume. 7. Et Boerius in dict. §. 6. glo. 1. quorum opinio Communis est. Sic & interdicto recuperandae hic possessor vti poterit, secundum Ioan. Fabrum in §. sui autem. numero 1. Instit. de haered. qua. & diffe. Guido. dicta quaestion. 552. Nicola. Boeri. in dicta glo. 1. Bald. in rubr. de caus. posses. col. 2. & ibi Ripam, num. 24. Deci. consi. 84. Gulielm. Benedictum in dict. verb. mortuo itaque testatore. l. 2. nume. 72. Socinum in l. rem quae nobis. 5. quaestione. ff. de adquiren. possess. Ripam in lib. 1. resp. cap. 1. nu. 85. & Chassanae. in dicto §. 1. vbi nume. 2. scribit, hanc opinionem seruari in regno Franciae, cui adstipulatur, quod & si haec possessio absque actu apprehensionis verae adquiratur, & peractum fictum: vera tamen possessio est, nec differt in effectu a ciuili & naturali possessione, secundum Alexand. & ibi Vincent. nume. 74. in l. 1. in princi. ff. de adquir. possess probat text. elegans in capi. contingit. vbi Bald. de dolo & contum. & text. in l. certe. ff. de precario. Bartol. in l. ab emptione, col. vlt. ff. de pactis. & alij plures, quos retulit, hanc opinionem dicens Communem esse, Tiraquell. de constituto. 2. part. ampliat. 1. vbi de eius veritate disputat. eam item probat pulcher text. in dicta l. 45. Tauri. quae hanc possessionem ita translatam appellat naturalem, & ciuilem. Et licet Bal. in dicta Authent. defuncto. quaestione 3. Abb. in cap. 2. de consuetu. Alexand. in consilio 37. numero 5. lib. 1. Idem consilio 83. lib. 2. Ias. in l. si sorori. C. de iure deliber. numer. 2. Ripa in l. 1. numero 37. de adquir. posses. teneant contrarium asserentes, ex hac possessionem minime competere interdictum recuperandae possessionis: & eorum opinionem sequuti testentur communem esse Alexan. in l. in suis. nu. 9. ff. de libe. & posthu. Alciat. de praesump. 3. part. numero 7. verior tamen videtur prior sententia, vbi post obitum defuncti alter quam haeres ingressus fuerit possessionem: non enim possumus negare, quin haeres, vel successor per hanc occupationem spoliatus fuerit possessione sibi authoritate legis adquisita. Nisi velis probare hanc possessionem minime transmitti, quoties statim post mortem possessoris alter quam eius haeres, actu possessionem rerum acceperit: quod Alexan. probat in dicto consil. 83. lib. 2. & Ias. in dicta l. si sorori. col. vlt. idem Ias. post Cumanum in l. Pomponius. §. quaesitam. ff. de adquir. posses. Soci. qui parum sibi constans in consil. 49. lib. 3. colum. 4. Baldum in dicta Authent. defuncto. sequitur: in cuius comprobationem adducit Ias. gl. in l. cum miles, verb. quasi. ff. ex quib. caus. maior. quam dicit ab aliis hac in re adductam non fuisse: & tamen eam in dicto consil. Bartho. Soci. adducit. Ea etenim probatur, continuationem possessionis defuncti in successorem quo ad effectum vsucapionis iure inductam, & fictam omnino impediri, si alter eam possessionem apprehenderit, priusquam successor eam actu adquisierit. Possessio, inquit Iabolenus, testatoris ita haeredi procedit, si medio tempore a nullo possessa est. l. possessio. ff. de vsucapio. l. Pomponius. in dict. §. quaesitum. interrumpitur etenim vsucapio per possessionem alterius quam testatoris, & haeredis. Nec hic quo ad vsucapionem tractamus: an statim mortuo testatore transeat in haeredem possessio: sed quod possessio testatoris, & ea, quae eo mortuo vacans fuerit accedat & adiungatur possessioni apprehensae, & vere adquisitae, & detentae per haeredem. dicta l. Pomponius. §. non autem. Et ideo possessio extranei intermedia hanc continuationem impedit. At in hac specie, quam modo expendimus, tantum agitur de continuatione possessionis testatoris, & defuncti in successorem, & haeredem: ita, vt ratione, & vi legis vere haeres possideat: quam ob rem etsi possessio per alium occupetur, negari nequit, quin illo momento temporis post obitum defuncti ante illam extranei apprehensionem haeres & successor possessionem adquisierit: quo fit, vt possessio nullo vnquam tempore vacua fuerit, atque ita is, qui eam non vacantem occupauit, plane haeredem, & successorem iure tunc possidentem expoliat: saltem si eum non admittat ad possessionem. Et tamen in casu dicti §. quaesitum. & dict. glo. in l. cum miles. vacua erat possessio eo tempore, quo per extraneum apprehensa fuit. Quam ob rem incongrue infertur ex ea decisione ad quaestionem istam, quam tractamus. Sic tandem Alexan. dubitat, an vera sit Cumani sententia in l. cum haeredes, in princ. ff. de adquir. posses. & mihi ea falsa videtur: idemque video probari aduersus Cuma. a Ferrono in consuet. Burdeg. dicto §. 21. vnde praxim, qua Galli vtuntur, iure probatissimam esse opinor. Presertim vbi lex possessionem interim ab alio occupatam, & apprehensam irritam esse censeat, sicuti Taurina lege fit, & in specie adnotauit Parisi. dicto consi. 41. num. 9. lib. 1. Quod si viuente testatore, aut praecessore, alius quam haeres & successor possessionem habuerit, eamque obtineat tempore mortis, tunc non esse locum statuto verissimum est: cum defunctus tempore mortis transmittere minime potuerit possessionem, quam non habebat, in haeredem, aut successorem: quod in hac quaestione asserit Guliel. Bened. in dict. verb. mortuo testatore. in ij. nume. 78. quamuis & Taurina constitutio etiam in hac specie statuerit, possessionem transmitti eo ipso in successorem maioratus. etiam si alter non vocatus ad primogenium viuente eius vero possessore, eam apprehenderit propria authoritate, vel ex consensu possessoris. Huic Regiae decisioni plurimum videtur adstipulari sententia Baldi, qui in l. cum antiquioribus. C. de iure deliberand. nume. 11. versic decimo, scribit: in feudis filium adhuc viuo patre inuestitum censeri, & possidere: & ob id in eum transire possessionem mortuo patre absque alia apprehensione, & inuestitura. idem notat Iason in l. quoties. C. de rei vendicat. num. 31. per text. in capt. 1. in fine de feudi cognit. quib. accedunt Ioannes Sainson in consuetud. Turo nensibus. titul. de homagiis. articul. 1. & Chassanae. in dicta rubr. 7. §. 1. numer. 6. Aluar. in capit. 1. §. si facta. Si controuers. fuerit int. dom. & agnat. & in ca. 1. quid sit inuestit. Sed haec opinio minime probatur in dicto capitulo primo, de feud. cognit. vt manifestum erit cuicunque, qui eius literam legerit: & licet gloss. inibi hoc senserit: ea tamen innititur opinio. glos. in l. in suis. ff. de liber. & posthum. & in dicta l. cum haeredes. quae asseuerant, in filium suum non tantum dominium, sed & possessionem mortuo patre transmitti, quod frequentissimo omnium consensu reprobatur. Et ideo iure communi Romanorum etiam in feudis dicendum est, mortuo patre non transire possessionem in filium, secundum Ias. in dicta l. si sorori. C. de iure deliberand. Gulielm. Benedict. in dict. verb. mortuo testatore. in secundo. numero 75. Zasium in tracta. de feudis. parte 6. capit. qualiter feud. constituantur. versicu. Secundum. idem praemittunt Massuerus in Practica. titul. de feudis. nume. 16. & quisquis is est, qui Parisiensis Parlamenti stylum concinnauit. rubr. de feudis. §. item de consuetudine. dum scribunt, ex generali consuetudine apud Gallos in successorem feudi, qui filius sit, aut proximior agnatus ab intestato, transire possessionem absque apprehensione generaliter: at in extraneum eam tantum transire contra eos, qui directum feudi dominium non habeant. Sic sane quod scribitur, filium patre viuente adhuc possidere: quemadmodum gloss. in dicto capit. 1. senserat, id accipiendum est in hunc sensum, vt propter spem illam certissimam consequendi res paternas, quasi dominus, & possessor dicatur. Eo dem item pacto possessor appellatur mortuo patre, etiam nondum apprehensa possessione, quia ratione dominij iura possessoris habet. argum. gloss. in l. assiduis. C. qui. pot. in pig. habent. verb. possidet. Hinc constat, Regiam, & Taurinam legem iuri communi, & antiquiori contrariam esse. Nam & ea ex Baldi decisione minime deduci potuit: cum falsa sit: nec item a lege Regia Partitarum: quemadmodum ipse probaui lib. 1. harum Resolutionum capitul. 14. in principio. Potuit tamen ex eo statui, quod apud Hispanos morib. & consuetudine receptum esset id, quod eadem constitutione sancitum est. Nono ex supra explicitis colligitur vera interpre[art. 7]tatio legis item Taurinae 46. qua constitutum est, aedificia, & meliorationes in rebus maioratus per ipsum possessorem facta, ita ad primogenij successorem pertinere, vt nec aestimationis partem teneatur is fratribus, matri, aliisúe cohaeredibus, aut vxori defuncti soluere. Hoc etenim etiam obtinet in eo patrimonio, quod iure primo geniturae, & maioratus delatum est, tametsi non fuerint in eius institutione expressa vincula, nec caeterae conditiones, quae solent expressim apponi: sed tantum constet de simplici primogenio: cum & vere hoc patrimonium ad maioratum pertineat, & ideo eius iura proculdubio habeat. Decimo ab eadem radice procedit legis 40. ex eisdem Taurinis sanctionibus intellectus. apparet siquidem aliquam rem, aliquod patrimonium iure primogeniturae, & maioratus cuidam [art. 8]familiae, cuidam genti deferri, nec tamen constat, quibus conditionibus, quibusue legibus facta fuerit huius maioratus institutio. Quaeritur an eo seruanda sit dicta constitutio, quae in successione maioratuum, & primogeniorum praeferendum esse censet nepotem minorem natu, filium tamen primogeniti viuo parente defuncti, ipsi patruo, qui maior natu est. Et sane ipse opinor in hac specie, & in hoc casu idem seruandum fore ex his, quae in initio huius capitis tradidimus, ipsa vero Regia decisio originem duxita l. 2. titul. 15. par. 2. quae in Regia dignitate nepotem patruo praeferendum esse statuit. Et generaliter in quocunque primogenio ita responderunt Oldra. con. 224. Albe. in prooemio. ff. §. discipuli. versi. decimo in ista materia. Paul. Castren. consil. 164. lib. 2. Anch. Card. & Abb. in capit. licet, de voto. Bald. consil. 386. lib. 2. qui hanc opinionem communem esse fatetur, sicuti & plures alij idem asseuerant, quorum meminit Andrae. Tiraquell. in li. de primogeniis. q. 40. num. 11. vbi. nu. 12. scribit, hanc sententiam consuetudine totius fere orbis Christiani receptam esse. idem fatentur Car. Mol. in Alexa. con. 4. lib. 4. Alciat. lib. 8. Parerg. cap. 15. Et Thomas Grammaticus decisio. 1. tradit & Ioan. Cirier lib 1. de primogenit. quaest. 25. & 26. Sed omnium latissime ex iuris vtriusque decisionibus, & earum interpretibus, atque ex Chronicis questionem istam inter patruum & nepotem disputauit Tiraquel. dicta quaest. 40. apud quem leges omnia fere, quae hac de re a veteribus tradita fuere. Sunt etenim & plures authores, qui pluribus rationibus, patruum esse nepoti praeferendum, probare conantur: quorum itidem opinionem sequuntur eam communem esse asserentes Alexand. in dicto consi. 4. num. 11. lib. 4. Deci. consilo 443. & Matthaeus Afflictus in Rubri. de succes. feudi. num. 88. lib. feudorum. quam Oldra. sibi contrarius probare videtur consil. 94. col. 5. Caeterum ea, quae in hoc capite ab vnica ratione deduximus, eodem iure admittenda sunt, vbi ex verbis alicuius sententiae in iudicio latae constaret, patrimonium aliquod iure maioratus familiae, nomini, aut alicui deferri. Nam & verba sententiae, qua pronunciatum fuerit, & bona titulo maioratus ad aliquem pertinere, omnino interpretanda sunt iuxta huius capitis resolutionem. Non enim inficior, iudicum sententias esse stricte interpretandas. l. 1. C. si plures vna sent. l. si iudex. ff. de his, qui sunt sui vel alie. iur. notant. Bartol. in l. Iulianus. nu. 5. ff. de condi. indeb. Deci. consi. 83. num. 4. optimus text. in l. diui. ff. de liberali caus. l. si a te. ff. de excep. rei iudic. idem Bart. in l. si expressim. 2. col. ff. de appel. Caepola in Rubr. ff. de verbor. signific. nume. 151. sed tamen, etiam in his, quae strictam habent interpretationem, admittenda est propria verborum significatio. text. elegans. vbi hoc adnotauit Aretin. in l. cum lege. ff. de testament. Calderi. consi. 1. de consang. & affinit. Decius in cap. cum ordinem. colum. 2. & in c. sedes. de res criptis. idem in l. 2. num. 59. & in l. factum. §. in poenalibus. num. 10. & in l. semper in obscuris. num. 11. ff. de regulis iuris. idem Decius optime in capit. at si clerici. §. 1. colum. vltim. de iudic. Angelus in l. vltima. colum. 2. ff. de constitut. Princip. Abb. in capit. ex parte. vltima. 2. notabili de decimis. # 6 ARGVMENT. CAP. VI. Quo pacto Princeps ualeat tollere, aut mutare testatoris uoluntatem quo ad fideicommissa, aut maioratus. SVMMARIVM. -  1 Maioratus conditionibus, & legibus licentia principis institutis, derogari poterit rescripto Principis. -  2 Princeps potest filium illegitimum, & spurium ad feudi successionem per priuilegium admittere. -  3 Foemina per Principis concessionem potest in feudum succedere. -  4 Fauorabilis est dispositio, per quam ad ius commune reducimur. -  5 Probatur efficaciter, non posse Principem derogare vltimis testatorum voluntatibus, si absque Principis authoritate testamenta facta fuerint. -  6 Dominium a priuato auferri per Principem non potest absque publica vtilitate. -  7 Testandi libertas iure naturali, & gentium permittitur, & cuilibet competit. -  8 Potestas absoluta quo pacto in Principe distinguatur ab ordinaria. -  9 Clausula ex certa scientia nihil operatur vbi in Principe potestas deficit. -  10 Res subiectae restitutioni etiam titulo Maioratus, an possint ob dotem alienari? & an Princeps valeat derogare voluntati testatoris, qui expressim prohibuit bona alienari ex causa dotis? CAPVT VI. MAioratibus, & primogeniis, quae frequenter in Hispania instituuntur, conditiones quaedam adiici untur, & leges, quibus ex consensu instituentium clerici religiosi, illegitimi, & foeminae a iure Maioratus excluduntur, vel patrui praeferuntur nepotibus. quaeritur, an Princeps valeat mortuo ipso testatore aliquam ex his legibus tollere, aut mutare? Et sane vbi primo genia instituta fuerint ex licentia Regis, eiusque authoritate aduersus iuris prohibitionem, cui Princeps ipse proprio priuilegio derogat: ipse opinor, Principem posse mutare leges, & conditiones his maioratibus appositas. Hoc probatur ex eo, quod Princeps priuilegium ab eo subdito concessum moderari, & tollere ac reuo care valet. tex. & ibi Innoc. in c. in nostra. de iniur. glos. in regu. decet. de regul. iuris. in 6. Abb. Cardin. Imol. Felin. & Deci. in ca. noui. de iudic. super glos. in ver. quicunque. Ang. in l. Antiochensium. ff. de priuileg. credi. Felin. inc. quae in ecclesiarum. de constit. nu. 48. Alexan. in con. 216. li. 2. nu. 18. Socin. con. 87. li. 3. art. 3. quorum sententia communi omnium iudicio recepta videtur: atque ideo maioratibus institutis, priuilegio, & licentia Regis poterit Rex derogare quo ad leges, clausulas, & conditiones, quib. instituta fuerunt. id vero fit a Principe ex consensu possidentis, & quoties ius alteri vere quaesitum, minime ex ea derogatione tollitur: iuxta ea, quae traduntur a Bart. & aliis in l. Gallus. §. & quid si tantum. ff. de libe. & posthu. qua in re oportet exacte Principis voluntatem perpendere. Quod si Maioratus fuerit legitime institutus absque priuilegio Regis, cum eius author libere potuerit propria bona in alios quibuscunque legibus & conditionibus transmittere, maior est tunc dubitatio, siquidem adhuc Principem posse eius leges & conditiones mutare, clausulisque, vel earum alicui derogare, probatur his rationibus. Prima. Constat etenim, testatoris voluntatem Principis authoritate posse mutari. tex. insignis in Clemen. quia contingit. de religios. domib. & in l. legatum. vbi Bartol. & Lancel. Deci. ff. de vsufruct. lega. l. legatam. ff. de admi. rerum ad ciuitatem perti. tradunt Cardi. & Imol. in dicta Clemen. quia contingit. Felin. in c. cum accessissent. de constitu. nume. 18. Princeps igitur derogare poterit legibus etiam priuatim a testatore adiectis institutioni maioratus. Secundo hoc idem probatur: nam Princeps potest derogare his, quae non sunt iure naturali, diuinoúe inducta, licet iure humano statuta fuerint. c. proposuit. de conces. praeben. glos. communiter recepta in l. vlti. C. si contra ius vel vtil. public. & in l. quoties. C. de preci. Imp. offer. traditur in c. quae in ecclesiarum. de constit. & in l. 1. ff. de constit. Princip. libera vero testandi facultas iure humano ciuili competit. l. 1. C. de sacrosanct. eccle. & in §. disponat. in Authent. de nuptiis. glo. in l. 1. ff. de acqui rer. domi. Bar. & alij in Rubri. ff. de acquir. haered. igitur Princeps poterit hanc libertatem testandi tollere, eique derogare. ad idem optimus tex. in l. testandi causa. C. de testamen. Tertio apparet, quod etiam in damnum, & praeiudicium alterius potest Princeps tollere ab aliquo impedimentum, & obicem, qui eum incapacem alicuius iuris efficit. text. est in l. quaeris. ff. de natalib. restit. & in Authen. quib. mod. natu. effic. legit. §. si quis vero non habens. Ergo si quis testatoris voluntate, & expressa lege incapax sit successionis in maioratum, & primogenium, nihil agit Princeps contra naturam, qui hunc capacem fecerit, tollendo obicem, qui illi ad eam successionem obstabat, vnde poterit Princeps testatoris legibus, & voluntati derogare. Quarto idem constat, quia etsi legibus publicis illegitimi, & spurij non possint parentibus succedere testatis, vel intestatis: Princeps tamen libere potest non obstantibus his legibus illegitimos, & spurios idoneos constituere, & capaces, vt capiant parentum, & cognatorum, agnatorumque haereditates, quod satis manifestum est, & probatur in d. §. si quis vero non habens. & in Authent. quib. mod. nat. effic. sui. §. illud tamen a nobis. collat. 7. & in capit. per venerabilem. qui filij sint legit. & notatur in d. §. & quid si tantum. Sic equidem eadem ratione Princeps supremus poterit capacem successionis, efficere eum, qui ex voluntate testatoris incapax eius esse videtur. Quinto in huius partis comprobationem iure optimo adduci poterit quod gl. celebris & inibi [art. 2]ab omnibus recepta adnotauit in ca. j. §. naturalis. si de feud. fuerit controuers. inter do. & agna. scribens. Principem posse illegitimum proprio rescripto legitimum efficere expressim ad feudum consequendum, licet alioqui naturalis illegitimus & rescripto Principis legitimatus non possit feudum habere, quod ipse probaui in Epitome de matrimoniis. 2. par. cap. 8. §. 2. num. 27. & §. 9. nume. 7. Et praeter alios idem respondit Curti. iunior. consil. 1. nume. 22. & 23. Hinc ergo deducitur, etiam ad maioratus, & primogenia posse Principem illegitimum filium, legitimum efficere, & is ea consequetur, tametsi primus institutor legitimos, & naturales vocauerit, eaque successione illegitimos excluserit. Sexto haec opinio fulcitur ex eo, quod eleganter probat Curtius iunior in dicto consil. 1. nume. 23. respondens, foeminam, & ab ea descenden[art. 3]tes, alioqui ad feudorum successionem iure feudorum, & eius constitutionibus in specie improbatos, & ab ea successione exclusos, posse Principis rescripto effici eiusdem iuris & successionis capaces, atque ita per Principem derogari posse decisioni tex. in ca. 1. §. hoc autem notandum qui feud. dare pos. c. 1. §. filia. de feudi. succes. c. 1. §. profecto. De lege Conradi, & aliis feudorum moribus, quibus receptum est, foeminas in feudis non succedere, etiam si vasallus pro se & heredibus suis inuestitus fuerit. qua de re latissime tradidere plurima Francis. Curtius. de feud. part. 3. q. 1. Iacobinus in glos. super verbo, & foeminis. & Zasius titul. de feudi suc. §. super secunda particula. quibus placet, frequentissimo omnium consensu & consuetudine posse induci, quod foemine in feudis cum masculis succedant, & in pari iure. quod probatur in c. 1. de feudi cogni. vbi scriptum est, feudalia decreta, & constitutiones secundum mores, & consuetudines fore accipiendas. quo fit, vt & Princeps idem possit iustissime efficere, foeminasque ad feuda admittere, cum & consuetudo aduersus iura, & leges feudorum hoc possit omnino permittere. Septimo his suffragatur altera eiusdem Curtij iunioris sententia, is etenim in dicto con. 1. num. 32. existimat, posse Principem supremum proprio rescripto foeminas ad feudum admittere etiam speciali priuilegio: quanuis ex ipso contractu feudali, ipsaque inuestitura appareat, legem esse dictam conuentioni, & contrahentium consensu expressam, qua foeminae ab illius feudi successione excluderentur. Nam eo authore eam legem poterit Princeps omnino tollere, & foeminas admittere, contra ipsorum contrahentium expressam pactionem. Hoc ipsum probatur ex eo, quod etiam si ex lege contractus, & inuestiturae ad feudum admittendi sint hi tantum, qui naturales, & legitimi fuerint: Princeps tamen poterit illegitimos, & spurios propria dispensatione & legitimatione efficere legitimos ad feudorum successionem. glos. in dict. ca. 1. §. naturalis. quam vbique Doct. probant. Hac igitur ratione motus ipse Curtius censet, posse Principem legibus contractui feudali appositis derogare. Vnde eadem profecto ratione in hac quaestione, quam tractamus, dicendum erit, posse testatoris voluntatem, leges, & conditiones ab eo fideicommissis adiectas, & maioratibus adscriptas, per ipsum Principem corrigi, & mutari. Octauo quia plerunque per hec Principum rescripta, & eorum derogationes, fideicommissa, & primogenia ad iuris decisiones, & earum statuta deducuntur, siquidem foeminae legibus ciuilibus & Regiis ad successionem alioqui admis[art. 4]sae simul cum masculis, perque testatorum voluntatis propriae elogia exclusae, atque a maribus distinctae, tandem Principis derogationibus admittuntur: apparet sane haec Principum rescripta valida fore. Nam ea, quae alioqui fieri non possunt, permittuntur, si per eum actum ad ius commune reditur. notat Bartol. in l. omnes populi. col. 11. versic. iuxta praedicta quero. ff. de iustit. & iure. l. 2. ff. de iniusto testamen. l. hac consultissima. §. si quis autem. C. de testament. Sic & in correctoriis licita est extensio, quando per eam redimus ad ius commune. glos. celebris in cap. statutum. de praebend. in 6. verb. numerandum. Antoni. & Abb. in cap. olim tibi. de verborum signific. in fine. per illum text. Soci. consil. 25. lib. 3. quo in loco meminit praedictae glos. quam commendarunt Areti. consil. 96. colum. 1. Barba. in cap. 2. nume. 49. de foro competen. Iason in l. si vnus §. pactus. ff. de pact. colum. 2. Felin. & Deci. colum. 3. in. capit. cum accessissent. de constitut. Rochus de consuetud. folio. paruo. 16. colum. 3. Curtius iunior consil. 26. col. 4. idem tradit consi. 1. num. 23. & praeceden. Deciu. in l. in omnibus. in 2. ff. de regul. iuris. & alij plures, quorum meminit Andraeas Tiraquel. in lib. de primogeniis. q 24. numero 6 quem legito. adducit etenim is author plura, quae huic rationi plurimum conuenire videntur. Princeps igitur etsi alias testatorum leges tollere non valeat: eas tamen, quae iuris decisiones mutauerint, poterit abrogare, cum per id rescriptum ius commune illaesum seruetur. Contrariam sententiam veriorem esse existimo, & profecto, ni fallor, Princeps minime potest testamentis priuatorum derogare, nec eorum leges, & conditiones tollere, nec mu[art. 5]tare, quod sequentibus rationibus, & authoritatibus probatur. Primo authoritate text. in l. si testamentum. C. de testament. inquit Caesar. iure factum sit, & haeres sit capax, authoritate rescripti nostri rescindi non oportet. Quod si dixeris in eo text. non probari, Principem minime posse testamentis derogare, sed non oportere id fieri, tunc rationibus statim traditis probabitur, inibi ex materia subiecta necessitatem constitui apud Principem, & dari, quae eum cogat, vt testamentis minime deroget. Secundo adest text. optimus in l. si donationem. C. de reuoc. donatio. Si donationem, inquit tex. rite fecisti, hanc authoritate rescripti nostri rescindi non oportet. ecce similia verba, ex quibus tamen deducitur, priuatorum dispositionibus Principem non derogare, nec quidem posse id facere. notat Decius in consil. 468. nu. 18. vbi dictam legem adducit. Tertio rationibus hanc opinionem veram esse ostendam. dominium etenim priuatim a Principe tolli non potest, nisi ex causa vtili Reipublicae. l. item si verberatum. §. 1. ff. de rei vendicat. l. venditor. §. si constat. ff. commun. [art. 6]praedio. Bartol. in l. vlt. C. si contra ius vel vtil. publi. Fortuni. eleganter in l. Gallus. §. & quid si tantum. ff. de liber. & posthu. col. 138. Dominium autem nihil aliud est, quam ius disponendi de re ipsa l. in re mandata. C. mandat. Bart. & Docto. in l. si quis vi. §. differentia. ff. de adquirend. possess. num. 4. Ergo princeps non potest tollere liberam testandi facultatem in rebus propriis priuato competentem: nec testamentum mutare: nec ipsius legibus derogare: nisi id ab eo fiat ad publicam vtilitatem: cum alioqui, si id liceret libere principi, tolleret ipse a priuatis rerum dominia, quod minime agere valet. Quarto his accedit, quod Tyberius Cesar Senatu tractante, an Trebianis legatam in opus noui Theatri pecuniam ad munitionem viae transferri concederetur, obtinere non potuit, quin rata voluntas legatoris esset, quemadmodum Suetonius scribit in Tyberio capit. 31. Maiori profecto ratione abstinere debent principes a mutuandis vltimis priuatorum voluntatibus in his, quae priuatae familiae, non Reipublicae relinquuntur. Quinto, licet solennitates testamentorum iure ciuili sint inductae & institutae, ipsa tamen libertas testandi hominibus iure gentium, & naturali competit. l. nec enim. §. deportati. ff. de mi[art. 7]lit. testam. l. milites. C. eod. titul. quibus probatur, militem iure gentium absque solennitatibus iuris ciuilis testantem, posse etiam deportatum libere instituere heredem, ad idem facit naturalis ratio, quae dictat, cui libet licitum esse & permissum, libere de propriis rebus disponere. Nam si iure gentium libera testandi facultas data est, ea & iure naturali competit. §. singulorum. Institut. de rerum diuisio. §. quod vero. Instit. de iure natur. gent. & ciuili. Imo & libertatem testandi esse iuris gentium, & naturalis asserunt Theophilus in §. ius autem ciuile, Institutio de iure naturali, gentium, & ciuili. Bartol. in l. interdum. nume. 7. ff. de condictio. indeb. Roma. Fulgosi. & Iason nume. 6. in l. si testamentum. C. de testament. Iason post alios in rubric. ff. de adquirend. haeredit. Viglius in §. Sed praedicta. Instit. de testamen. numero 4. Fortuni. in d. §. & quid si tantum. col. 133. quorum opinio communis est secundum Iasonem in d. l. interdum. num. 4. & Corneum in d. l. si testamentum. qui eam sequuntur. Ergo princeps tollere non poterit hanc liberam testandi facultatem, nec testamentorum leges, & conditiones, cum haec iure naturali & gentium permittente libere fiant. Sexto hanc sententiam, qua asserimus, principem non posse fideicommissorum leges, & clausulas mutare, nec priuatorum testamentis derogare, tenent expressim Archid. in cap. Episcopus. 88. dist. Mart. Laudensis in tract. de priuilegio. §. 22. Rom. Fulgos. & Corneus in d. l. si testamentum. Decius consil. 357. num. 5. & consil. 403. numero 14. & consil. 519. numero 5. & 557. & fatetur hanc opinionem communem esse Corneus. in d. l. si testamentum. Quod si princeps testamenti priuati leges, & clausulas mutare velit, non poterit id alioqui agere, quam si id fiat causa publicae, non priuatae vtilitatis, secundum Deci. in dictis responsis ex Bartol. in prooemio ff. eorum, & in l. vlt. co. 1. C. si contra ius vel vti. publi. Abb. & alij in c. quae in Ecclesiarum, de constit. Non oberunt huic assertioni ea, quae in contrarium primo loco adduximus: & primum plane tollitur ex eo, quod testatoris vltima voluntas alioqui modis omnibus seruanda. capit. vltimo voluntas 13. q. 2. poterit principis authoritate mutari in his, quae principis administrationi committuntur: nam si testator aliquid legauerit in opus id, aut in eam rem, quae principis distributioni & gubernationi subiacet: idem testator id legatum fecisse videtur eius conditionis, attenta materia subiecta: vt per principem proprio arbitrio posset libere commutari. Sic iurisconsultus in l. legatum ff. de admi. rerum ad ciuit. perti. scribit, legatum ciuitati ad certum publicum opus relictum authoritate principis in aliud opus posse expendi, quia opera publica ciuitatum, & ipsius Reipublicae, & legata ei relicta, administrationi principis commissa censentur, cum & is Reipublicae administrator sit. Eodem pacto Romanus Pontifex, vt probatur in d. cle. quia contingit, pecuniam legatam in vsus pios, ad beneficia & sacerdotia instituenda, ad pauperum alimenta, potest in alia opera itidem commutare, cum ipse Summus pontifex horum omnium sit legitimus ex Canonicis sanctionibus administrator, & rector. Vnde in omni, & qualibet donatione, que Ecclesiae fiat ad certum, & destinatum onus ministerij Ecclesiastici, excepta intelligitur authoritas Romani Pontificis, cui vt praesidi Reipublicae Christianae licet ex iusta causa dispensare vnicuique Ecclesiae, & membro, id quod alterius membri proprium sit, iuxta vtriusque membri necessitatem, opulentiam, & inopiam: nec per hoc offenditur donatoris, aut testatoris voluntas, quod obiter explicat Driedonius de libertate Christi. libro primo pagina. 206. & 209. Secunda prioris sententiae ratio tollitur, si animaduertamus, liberam testandi facultatem iure gentium hominibus competere, & ideo non posse tolli principis rescripto, nec eius authoritate, quemadmodum probatum est quinto posterioris sententiae fundamento. Tertio, non obstat, quod adduximus de potestate principis, ad tollendum quodcunque impedimentum, quo quis bona iure successionis capere impeditur, quia id procedit, quando illud impedimentum inducitur a iuris statutis, quibus potest princeps ipse derogare: cum sint humanae leges, quae submittuntur dispensationi principum. Non enim idem erit, vbi quis voluntate testatoris, qui libere potuit de propriis rebus disponere, succedere impediretur. Eadem equidem ratione tollitur quarta ratio: cum illegitimi, & spurij sint incapaces successionis ex prohibitione legis humanae quam princeps tollere potest. Quam ob rem in his maioratibus, & fideicommissis cautissime oportet rem istam tractare. Siquidem vbi ad primogenium vocantur legitimi & naturales, satis erit, vt illegitimi admittantur, quod hi rescripto principis efficiantur legitimi, & potissime si expressim ad successionem primogeniorum fuerint effecti legitimi, opinor etenim necessariam fore expressam legitimationem ad successionem primogeniorum, sicut & est necessaria ad feuda. Sed si maioratus institutor in specie prohibuerit successionem illegitimorum, & eodem pacto eorum qui rescripto principis fuerint effecti legitimi, tantum admittens eos, qui nati fuerint ex legitimo matrimonio, tunc minime admittentur legitimati per principem, etiamsi ea legitimatio facta fuerit expressim ad hunc maioratum cum derogatione clausulae, & legis a testatore datae, quod maxime notandum esse censeo. Et ne quis admodum aduersus principis potestatem existimet, iniquam nostram hanc sententiam: ab eo libenter quaeram, possitne princeps priuatum aliquem prohibere, ne de propriis rebus testetur sub legib. & conditionibus, quibus ei libitum fuerit? Respondebit is, principem hoc facere non posse, cum aliud iure responderi nequeat, fatebitur igitur idem, non posse post conditum testamentum, & morte testantis confirmatum, principem id tollere, aut eius legibus derogare. Quinta ratio facilime tollitur eodem modo, cum iure humano tantum, & per leges, quibus princeps potest derogare filij illegitimi impediantur succedere in feudis. Quod si ex conuentione contractus, vel ex testamento prohiberentur ad feuda admitti legitimati per principis rescriptum, tunc nequaquam prod esset principis legitimatio, etiam expresse tollens contractus, vel testamenti legem, vt admitterentur illegitimi. Sextum fundamentum ob eandem causam corruit: quia foeminae prohibentur succedere in feudis propter leges, & consuetudines feudorum, quae dispensatione, & rescripto principis tolli possunt, & tolluntur: at si foeminae prohibitae fuerint succedere testamento instituentis feudum, & maioratum, vel ex conuentione inuestiturae, non poterit princeps eas leges mutare, nec tollere. Septimum, quod ex Curtio pro priori sententia attulimus, minime obstat, quia id falsum est: sicuti modo probauimus, & deducitur id falsum esse ex his rationibus, quas ad posterioris opinionis probationem excussimus. Vltima ratio vrgeret sane, si per leges contractus, aut testamenti foret iuri communi derogatum, aliquaúe illata vis, aut iniuria. Sed cum testator iure permittente eas leges testamento, fideicommisso, & primogenio adscripserit, non video, cur princeps eam voluntatem vltimam possit mutare ex ea causa, quod velit dispositionem testantis reducere ad iuris communis regulas, quae tandem minime obtinent, nec obtinere debent, vbi testator aliter suo testamento decreuerit: alioqui fatendum esset, posse testamentarias dispositiones per principes reduci ad iuris communis decisiones, quod falsissimum est, quandoquidem testator eodem iure permittente libere potuit ita testari. Constat ergo hanc vltimam opinionem magis veram esse, & ideo admonendi sunt principes, ne testatorum vltimas voluntates in maioratibus instituendis mutent, tollantúe. nec item leges ipsas, quibus institutores primogeniorum donationibus, aut contractibus propria patrimonia posteris deferunt, nisi id fiat ex causa vtili reipublicae. Alioqui arbitror, non aeque iustitiam subditis ministrari, nec tutum esse principis spirituali saluti, eas derogationes testamentorum, & vltimarum voluntatum fieri. Imo, vt haec opinio manifestius probetur, aliquot ex ea deducam, ex quibus apparebit, dubitationem istam non recte a Doctoribus examinatam fuisse, presertim ab his, qui potestates principum, vltra quam deceat, facillime extendunt. Primum ex his deducitur, an sit verum, quod Paulus Castr. scripsit in d. l. si testamentum, existimans, principem ex potestate absoluta posse te[art. 8]stamentis & vltimis priuatorum voluntatibus derogare, licet non possit id facere potestate ordinaria? Nam haec potestatis absolutae vis nequaquam conuenit his, quae iure naturali, vel gentium sunt instituta, que proculdubio princeps tollere non potest, nec ordinaria, nec potestate absoluta. Iura siquidem naturalia immutabilia sunt, & ideo nemo vnquam dicet his principem posse derogare, etiam absoluta potestate, cum haec potestas non esset, sed tyrannis, quae longe ab esse debet a principibus, & ab his, qui de eorum imperio & potestate tractare conantur. Ius etenim naturale dictat, quemlibet propriae rei dominium habere, posseque libere de ea disponere, nisi ea dispositio ex causa Reipublicae, vel propter publicam vtilitatem ei interdicta sit. Quod si princeps absque publicae vtilitatis causa, dominium ab aliquo auferat, eíue interdicat rei proprie liberam dispositionem, nónne tyrannidem verius, quam principis leges & iura exercet? hoc profecto apertissimi iuris est. Quam ob rem Pauli de Castro sententia, nec iure probari potest, nec admittenda est in bene instituta Republica. Deinde haec ipsa distinctio potestatis ordinariae, & absolutae in humanis principibus falsissima est, & adeo absurda, vt mirer omnino, viros vtriusque Iuris peritissimos ea vsos fuisse, etiamsi praeter Paulum Castr. in d. l. si testamentum, ea plaerique vtantur, & maxime Antoni. in cap. constitutus. num. 21. de religio. domi. Bald. in l. 2. C. de seruit. & aqua. num. 40. Decius in capit. quae in ecclesiarum. de constit. nume. 24. & sequent. & in capit. vltim. de confirmatio. vtili. colum. vlti. Angel. in l. item si verberatum. §. 1. ff. de rei vendicatio. Hic etenim non agimus de his, quae per iniuriam & violentiam princeps facere potest, cum id non pertineat ad Iurisconsultos, nec in ea re conueniat nostra disputatio, ac potius belli duces & milites, quam viri literis, & eruditione praediti sint consulendi. At si nobis ea disputatio conuenit, quae tractat de his, quae iure absque iniuria princeps agere potest, abhorrere prorsus, & fugere tenemur absolutae potestatis mentionem, quod manifesta argumentatione ostenditur. Nam quod princeps, etiam derogando legibus humanis, iure naturali, diuino & humano, facere valet, id ad ordinariam principis potestatem pertinet: iure siquidem concessa potestas, ordinaria dicitur, non absoluta, cum nihil absolutum cuiquam, etiam principi iure sit permissum. Quod autem princeps agere nequit iure humano, diuino, nec naturali, id non ad potestatem principis, quae ex iure deducatur, sed ad tyrannidem, que ex iniuria oritur, pertinet. Et praeterea hoc ipsum constat ex definitione Bald. in d. l. 2. numero 40. dum inquit, plenitudo potestatis, quam absolutam ipse, & alij appellant, est arbitrij plenitudo nulli necessitati subiecta, nullisque publici iuris regulis limitata. Ex qua definitione colligitur, hanc absolutam principis potestatem ita libere ab arbitrio principis pendere, vt nulla ratione, nullis publici iuris regulis limitetur. Igitur princeps nulla rationis necessitate constrictus, libere poterit aduersus eiusdem rationis dictamen vti absoluta potestate. Hoc autem quam sit absurdum, ipsemet Bald. respondebit, cum in eadem l. 2. nu. 42. asseuerat, principem animal esse rationale, rationi subditum. Nobis ergo, qui de iure disputamus, quae sit in principe potestas, non licet, nec licebit, vnquam in principe constituere potestatem, quae eius libidine, & libera voluntate absque rectis rationis limitibus ducatur, quod sensit eleganter Fortun. in §. & quid si tantum. ff. de lib. & posth. col. 140. vers. dicebat Bald. Fortassis placebit quibusdam, qui vtuntur hac distinctione absolutae & ordinariae potestatis, eam dici absolutam potestatem, qua princeps aduersus humanas constitutiones dispensat, eisque derogat, nulla subsistente iusta causa. Nam licet princeps male faciat, & peccet has elargiendo dispensationes, actus tamen ex eis sequutus, validus est, iuxta tradita a nobis in Epitome de matrimonijs, cap. 6. §. 9. nume. 10. Adhuc tamen ea potestas ordinaria est in principe, qui derogare potest iuribus humanis, licet male princeps ea vtatur, cum nulla ex causa iusta leges humanas in priuati alicuius commodum tollat. Quam obrem nec ipse princeps apud Deum tutus erit, nec item is, qui ijs dispensationibus vsus fuerit. Secundo infertur ex praemissa resolutione, falsam esse alteram Pauli Castrensis sententiam in d. l. si testamentum. vbi asserit, posse principem derogare vltimis priuatorum voluntatibus, & [art. 9]testamentis, eamque derogationem valere, vbi rescripto apposita expressim fuerit clausula, ex certa scientia. Ego etenim considerandum esse censeo, omnem actum ab agentis potestate & voluntate pendere. c. cum super. de offi. deleg. l. nemo potest. ff. de legat. 1. adnotauit ex Boerio, Bald. in l. 1. numero 55. C. de sacrosanct. eccles. nihil etenim ad agendum prodest voluntas, si desit potestas, rursus nihil agitur ex potestate, si non adsit voluntas. Sic sane, si princeps non potest, etiamsi velit, tollere priuatorum testamenta, quid, obsecro, refert ipsius rescripto clausulam, ex certa scientia, adscriptam esse? cum ea possit maximos effectus habere in his, quae princeps agere valeat, in his autem, quae ab eo etiam sciente, & omnino volente fieri nequeunt, nihil ea clausula operabitur. Eadem ratione parum proderit, quod princeps in his testamentorum priuatorum derogationibus vtatur clausula, non obstantibus, vtcunque generaliter, aut specialiter concepta, etiamsi in specie expressum fuerit: non obstante l. si testamentum. C. de testament. quia cum in principe desit potestas derogandi testamentis, nihil agitur, etiamsi eidem legi nominatim derogetur. Tertio deducitur ex his, principem non posse testamentis, & vltimis priuatorum voluntatibus derogare, non tantum quo ad totam ipsius testantis voluntatem, sed nec quo ad eius partem. Quia hac in re idem est de parte, quod de toto, cum princeps non possit voluntatem priuatorum de proprijs rebus disponentium mutare. Mutatur autem vltima voluntas, etiamsi quo ad partem ei derogetur. Sicut nec princeps potest a priuato inuito auferre partem domus, partem praedij, in quibus is dominium habet. Nec enim negari poterit, quantum ad illam partem, tolli dominium a priuato inuito, quod etiam per principem fieri nequit. Atsi dixeris, principem posse iure naturali, vel gentium partim derogare, id certe falsum est, cum in ea parte, quam princeps tollit, ius idem naturale vim habeat, quae quidem vis a principe subuerti nequaquam potest. Sic sane nec leges priuatim appositae in contractibus, vel testamentis ab his, qui proprium dominium habent, non submittuntur libero principis arbitrio, cum & hae minime refragentur legib. in Reip. vtilitatem statutis. Nec principali huius quaestionis decisioni oberit, quod princeps iuri nondum quaesito alteri, derogare valet, secundum communem omnium resolutionem in d. §. & quid si tantum. Et ideo prius, quam ex hac derogatione alteri quo ad ius quaesitum praeiudicium fiat, nempe vbi ex legibus testamenti, vel contractus nondum fuerit alteri res quaesita, vel spe admodum probabili delata, principis rescriptum validum censeri debet. Haec siquidem ratio satis debilis est, cum semper ex hoc rescripto testatori verum dominium habenti, & eius voluntati omnino praeiudicetur. Quarto hinc quaeritur, quid si ex lege Regia, cui princeps derogare potuisset, aliquis filium tertia bonorum parte meliorauerit, legesque iure fideicommissi meliorationi adscripserit, vsus equidem iure ipso Regio omnibus communi absque principis priuilegio, an possit ipse princeps aliquam ex testatoris legibus tollere, eíue derogare? Quibusdam etenim id posse fieri, videbitur ex eo, quod testator vsus licentia legis Regiae & humanae, quam princeps tollere potest, fideicommissum scripserit, & ob id ea voluntas submittatur principis arbitrio. Adhuc tamen opinor, nec in hoc casu principem posse testatoris vltimam voluntatem mutare. Quia testator vsus iure sibi iam quaesito lege Regia ad vtilitatem Reipublice statuta, testamentum condidit eo pacto, quo potuisset iure naturali condere, nisi veteribus humanis itidem legibus prohibitus foret, quibus quidem legibus eo tempore, quo statutae fuerunt, Reipublice vtilibus, nouis constitutionibus derogatum est, & his testator vtitur, non priuilegio principis. Quo fit, vt maxima hac in controuersia sit differentia constituenda, an fideicommissum institutum fuerit peculiari principis priuilegio, iure prohibente, an ex beneficio ipsius legis etiam humanae. Nam priori casu princeps mutare poterit conditiones & leges ipsius fideicommissi, posteriori vero minime. Quia in prima specie ius adquisitum alteri ex priuilegio principis, potest ab eodem principe tolli, saltem vbi omnino ius quaesitum in specie alteri non fuerit. In secundo autem distinctionis casu non potest mutari testatoris voluntas, quae iure in vtilitatem publicam statuto semel stabilita sit. Princeps etenim licet possit reuocare humanam legem, non tamen nec vi reuocationis, nec dispensationis potest tollere effectus, iam ex ea ante reuocationem perfecte deductos, ex quibus ius alteri quaesitum sit, nisi id fiat ex causa vtili Republicae. Alioqui leges iustissimae, & ad communem vtilitatem latae, essent fallaces, deciperentque priuatos homines secundum eas propria testamenta, caeterosque actus constituentes, si ad libitum principis publicae leges cum his, que earum authoritate semel ordinata & stabilita fuerint, possent tolli & reuocari. Quod maxime aduersum est aequitati, iuri naturali, & Reipublicae administrationi, cui conuenit legum autoritatem sacrosanctam, & inuiolatam fore. Quinto, ex hac disputatione tractari commode poterit, quid dicendum sit de rescripto princi[art. 10]pis, quo frequenter conceditur, quod aliqua res vinculis, & conditionibus maioratus subiecta, & alienari prohibita ex causa fideicommisfi, etiam ratione dotis, nihilominus possit obligari, & hypothecae titulo submitti pro restituenda dote, quam ab vxore possessor maioratus, aut eius primogenitus acceperit, vel pro solutione dotis filiae, sorori aut nepti constitutae, & genero promissae? Solet enim princeps hoc ipsum concedere, deficientibus tamen bonis, quae libera sint a maioratus, & fideicommissi legib. Dubitatur etenim, an princeps iure hoc concedere valeat in derogationem priuatae voluntatis? Cuius quaestionis decisioni praemittam aliquot vulgo receptas interpretationes Auth. res quae. C. comm. de leg. qua decisum est, res fideicommisso subiectas, & quae ob id vinculum alienari non possunt, causa tamen donationis propter nuptias, dotísue, optime & iure alienari posse. Primum, illud equidem satis receptum est, & omnium consensu probatum, eam constitutionem obtinere, vbi alienatio fit ex causa dotis, donationisue propter nuptias in fauorem, et vtilitatem descendentium recta linea ab ipso primo testatore, qui fideicommissum instituit, quasi aliud omnino dicendum sit in extraneis ab ipso testatore, & in his, qui per transuersam lineam ei cognationis, aut agnationis iure attingunt, quod probatur in mente testantis, & ipsius legislatoris, quam sequuti ita eandem constitutionem intellexere inibi Bartolus, Baldus, columna 3. Paulus Castrensis & alij praesertim Iason numero 12. & Curtius Iunior numero 18. qui hanc sententiam explicant, & sentiunt communem esse, eandem sequuntur Aretinus. consilio 37. columna 2. Paulus & Docto. in l. mulier. §. cum proponeretur. ff. ad Trebelli. columna 1. Loazes in l. filius familias. §. diui. ff. de legatis 1. vbi numero 361. fatetur hanc opinionem Communem esse. Quidquid contrarium senserit glos. in auth. de restitut. & ea, que parit. §. Quam ob rem. verb. si non sufficeret. quam sequitur dicens singu. esse Bald. Nouell. de dote. 6. parte. priuil. 13. Secundo, hoc in tractatu obseruandum est, posse rem prohibitam alienari, dotis causa alteri, quam fideicommissario tradi, non tantum vbi tacita alienationis prohibitio praecesserit, sed etiam si expressim a testatore sit alienatio prohibita. Hoc etenim ob eandem rationem iure optimo deducitur a decisione textus in dicta Authentic. res quae. atque ita adnotarunt Bartol. in dicto §. diui. numero 10. quo in loco asserunt, eius opinionem communiter receptam esse Iason numero 59. Ripa numero 70. Ioannes Crottus columna 15. Loazes numero 341. Idem fatentur Iason in dicta authentic. res quae. nume. 24. & ibi nouiores. Eandem opinionem sequuntur Ioannes Lupi. in rubr. de donatio. §. 16. Baldus & Salycet. in l. voluntas. C. de fideicommis. Barto. & Salycet. in dict. auth. res quae. Curtius Senior consilio 27. dubio 1. Decius consilio 519. Alexand. consilio 56. lib. 1. Et licet quibusdam contrarium placuerit, haec tamen sententia, omissa longiori examinatione, verior est, & magis communis, sicuti & ipse Decius scribit, probaturque in l. a filia. ff. ad Trebellianum. & in d. §. cum proponeretur. Tertio, vt quibusdam visum est, eadem nouella constitutio minime obtinet, nec est admittenda, vbi testator expressim alienationem prohibuerit, etiam ratione & causa dotis. Nam tunc non posse rem alienari prohibitam in dotem dari, aut causa dotis alienari, propter expressam testatoris voluntatem, quae derogat tacitae & praesumptae, a qua rationem habuit dicta constitutio, responderunt Alexander in dicto consilio 56. numero 3. libro primo. Ambrosius Opizonius in dicto §. diui. super 2. quaestione. Bartolus, Ioannes Crottus columna. 18. Ferdinand. Loazes numero 360. inibi. Et Curtius lunior in dicta Authentica. res quae. numero 36. Roderic. Xuares in l. quoniam in prioribus. 2. limitatione. ad l. Regiam. colum. 16. versi. vtrum autem bona maioriae. C. de inoffici. testa. & Ioan. Lupi. in d. rubri. de donation. inter virum & vxorem. §. 16. numero 11. apud quem vidi ad hanc opinionem citatum Ambrosi. in dicto §. diui. qui tamen non ita in distincte, vt Alexander & alij huic opinioni subscribit, imo plane non potest inter eius authores iure connumerari. Tandem isthaec sententia potissimam rationem habet ex eo, quod constitutio, quae causa dotis alienationem permittit, a praesumpta testatoris voluntate deducitur. textus celebris in dicto §. quam ob rem. quae quidem cessat ob contrariam & expressam eiusdem testatoris voluntatem. Caeterum, Paul. Castren. ab omnibus praue citatus in consilio 80. libro 1. columna 2. incipienti: Quia per suprascriptum eximium consultorem. Cui subscribit Iason in dicta Authentica. res quae. columna vltima. contrariam sententiam probat, scribens, rem prohibitam alienari a testatore, posse nihilominus ex causa dotis omnino alienari, etiamsi expressim prohibitum sit, ne ex causa dotis alienetur. Quia testator non potest hanc prohibitionem addere in praeiudicium dotis, quam posteris & liberis iure constituere tenetur, si hi non habeant bona, ex quibus dotem habere possint l. a filia. ff. ad Trebelli. l. vltim. C. de dot. promiss. notatur in l. obligamur. ff. de actioni. & obligatio. Ego vero priorem opinionem veriorem esse omnino censeo. Nam pater, qui testamentum condit, & relictis legitimis portionibus ipsis silijs, quos grauare non potest, in his rebus, quae vltra legitimam portionem filiorum supersunt, libere potest quodcunque grauamen filijs iniungere, sicut & extraneis, quibus eadem bona poterat relinquere. Et ideo quemadmodum ex consensu omnium potuit in hoc casu testator prohibere extraneis alienationem ex causa dotis: ita & liberis proculdubio potest eadem fieri prohibitio. Nec tenetur auus, nec pater semel constituta filijs legitima portione, & ea data, eisdem vel eorum liberis dotem constituere. Vnde quod Paulus Castrensis scribit. procederet vtique, vbi ratione debitae portionis legitimae teneretur testator dotem dare filiabus, aut nepotibus, quod expressim notarunt Ioan. Crottus, Loazes, & Curtius in dictis locis, ac sensit optime Ioannes Lupin. in dicto §. 16. numero 14. versiculo. pater vero. Imo eadem expressa probatio, quod res subiecta restitutioni non alienetur, etiam ratione dotis, poterit apponi a testatore, & iniungi filijs, quo ad tertiam bonorum partem, quam vni ex eis praelegauerit, modo seruetur in fideicommissi forma decisio legis Regiae 27. Tauri. nec ad hanc scribendam prohibitionem opus erit priuilegio Regis. Quarto, non tantum res subiecta restitutioni poterit alienari titulo dotis constituendae, sed etiam ratione dotis per grauatum acceptae restituendae, & licet ea recepta fuerit post grauamen appositum, mortuoque ipso testatore, & vxore ipsa, quae dotem dederit, minime ignorante ipsius grauaminis constitutionem. Hoc probatur in dict. Auth. res quae. dum inibi expressum est, rem subiectam restitutioni posse alienari causa donationis propter nuptias, quae quidem datur pro tutiori solutione, & restitutione dotis, & pro dote consequenda, quemadmodum constat ex notatis in Authen. siue a me. C. ad Velleia. & in Authen. vt immobilia ante nuptias. §. si quis igitur. collat. 5. adnotauimus, & nos in Epitome 2. parte, de matrimonijs. cap. 3. §. 7. ad finem. Igitur, & pro restitutione dotis poterit alienatio permitti. Quam opinionem tenuerunt gloss. Bartolus & Doctor. in dict. Authent. res quae. Alexa. consi. 67. nume. 4. lib. 4. Ananias, & ibi Bologni. consilio 61. dubio 3. Barthol. Socin. consil. 23. lib. 3. colum. 1. Decius consilio 519. nume. 2. Rube. consil. 78. numero 1. Ioannes Crottus in dicto §. diui. fol. penul. vers. octauo quaeritur. Curti. Iunior in dict. Authen. res quae. nu. 11. & quamuis gl. & Bartol. indistincte hac in reloquantur, & Angel. in Auth. de restitut. & ea, quae parit. in princ. vlt. colu. Iason in dict. Auth. res quae. col. penul. Idem in consi. 231. num. 3. lib. 2. velint bona subiecta restitutioni minime posse alienari pro restituenda dote, quam filius, nepos, aut pronepos testatoris, acceperit post constitutum fideicommissum: nihilominus verior opinio videtur contraria, qua probatur, posse dicta bona pro dote restituenda alienari, etiam si dos accepta fuerit post fideicommissum, & mortuo testatore, sicuti asserunt Alex. & alij omnes, quos post ipsum modo citaui, ex quibus fatentur, hanc opinionem Communem esse Ana. Soc. Deci. & Rubeus, ac praeter eos post alios idem testatur, eandem opinionem sequutus Ludo. Gozad. cons. 97. nu. 10. sentiuntque hanc sententiam iure veram esse Barto. in dict. Authent. de resti. col. 3. versic. quaero pro declaratione. Et Paul. Castren. in consil. 80. lib. 1. hoc ipsum constat ex decisione Iustiniani in dict. Authent. de restitutioni, &c. Dum ibidem in §. Sancimus. responsum est, posse filium, vt filiam testatoris constituere dotem, & donationem propter nuptias ex bonis subiectis restitutioni. Vnde apparet, eam decisionem expressim tractare de dote constituenda post testamentum, & grauamen iam institutum, & ideo idem praemittitis tex. circa alienationem bonorum pro restituenda dote accepta, post ipsius fideicommissi ordinationem, etiam iam mortuo testatore, cum haec duo pari iure censeantur ab ipso Iustiniano. Idem etiam deducitur ex eo, quod Caesar ipse in prooemio ipsius Nouellae asseuerat, plaerunque mulieres dantes dotem ei, qui possidet bona subiecta restitutioni, ex ignorantia fideicommissi decipi. Igitur iam constitutum erat fideicommissum tempore, quo dantur dotes, quibus illa constitutio fauere vult. Praeterea ratio dictae Cesareae Nouellae ea videtur esse, quod ex praesumpta voluntate testantis appareat, testatorem voluisse fieri a successoribus, quos onere restitutionis grauauit, quod idem si viueret, facturus esset. l. cum seruus. versic. nam etsi viuus. ff. de condi. & demonstratio. dum dicit, Quod ipse viuus facturus sit, ab haeredibus suis fieri voluisse intelligitur. Sed ipse testator si viueret, ea bona voluisset pro restituenda dote filio tradita, obligari, iuxta notata per Bartol. in l. si cum dotem. §. transgrediamur. ff. solut. matrimon. Ex quibus apparet, veriorem & magis communem esse sententiam Alexand. Ananiae, & sequacium. Et quamuis Ioan. Crottus, Socin. & Curtius Iunior, hanc quaestionem tractantes inter alia praecipue considerent ignorantiam mulieris, tradentis dotem viro, qui fideicommissi iure tenebatur bona restituere, ne ex ignorantia fideicommissi decipiatur, idemque adnotauerint & collegerint a Nouella Iustiniani in d. Authen. de restitutionibus, ego opinor, ignorantiam mulieris non esse praecipuam, nec finalem rationem illius decisionis, sed, vt aiunt, impulsiuam, & simul cum alijs a Iustiniano consideratam: quod apparet ex eo, quia etiam data scientia mulieris tradentis dotem, poterit res subiecta restitutioni constitui pro donatione propter nuptias, per eum textum. Et tamen donatio propter nuptias tendit & ad hoc, vt bona donata sint obligata ad restitutionem dotis. Ratio etenim praecipua, & quae omnino Iustinianum mouit ad eam constitutionem edendam, deducitur a praesumpta voluntate testatoris, simul & a fauore dotis. Quam ob rem communem sententiam Alexand. & Ananiae etiam veram esse censeo, vbi dos tradita fuerit ab ea foemina, quae sciebat bona subiecta esse fideicommisso, & restitutioni. Quod sensit Ripa in dicto §. diui. numero septuagesimoseptimo. His denique praenotatis apparet, quando bona maioratus, & fideicommissi, vinculo subiecta, restitutioni possint alienari pro dote constituenda, vel vxori restituenda. Et plane vbi testator iure communi absque licentia & priuilegio principis potuit prohibere alienationem, etiam ex causa dotis soluendae, vel restituendae, quod contingit in his rebus, de quibus libere poterat testator disponere, & iure fideicommissi testari, non poterit princeps proprio rescripto huic voluntati, & expressae prohibitioni derogare, nec permittere, quod ea bona ex causa dotis alienentur, aut dotis restitutioni obligentur, quod probatur ex his, quae hoc capite tradidimus. Nec oberit, causam dotis esse fauore dignam, & id Reipublicae conuenire, cum id verum sit, modo non fiat praeiudicium alteri, qui dominium rerum iuste adquisierit: non enim conuenit Reipublicae, dotem constitui ex alterius patrimonio contra eius voluntatem, nisi in casibus a iure iam expressis, & eis similibus. Quod si habita a principe licentia testator, qui alioqui id agere non poterat, prohibuerit alienationem rerum etiam dotis causa, tunc princeps ei voluntati contrario rescripto, labente tempore derogare valebit, sicuti superius probatum est. Admoneo tamen, vtcunque sit, haec principum rescripta restringenda fore, & ita accipienda, vt strictam interpretationem habeant, ne passim & temere testatorum vltimae voluntates mutentur. Postremo, si quis res aliquot posteris iure maioratus obtinendas & possidendas reliquerit, nullis adiectis prohibitionibus, nec clausulis, fortassis quibusdam videbitur censeri, ab ipso testatore tacite prohibitam fuisse harum rerum alienationem, etiam ratione dotis, his quidem rationibus, quas praecedenti Capite adscripsimus: cum frequentissimo Hispaniae vsu obtentum sit, res maioratus, propter mentem testantium, nec dotis causa alienari posse, & quamuis id ab eis expressum minime fuerit, ob creberrimam, & expressim additam maioratibus prohibitionem hanc id persuaderi poterit, tamen quia dubia est opinio ista, censeo maturius fore cogitandum & legendum, quod ipse adnotaui in rub. de testament. 2. part. num. 14. # 7 ARGVMENT. CAP. VII. De annuis reditibus, an hi possint titulo emptionis in pecunia constitui. SVMMARIA. -  1 Census quid sit? & in dubio, an contractus iudicetur censualis, vel emphyteuticus, & de poena commissi. -  2 Annui reditus licite constituuntur, & inibi vtriusque partis rationes. -  3 Annui reditus ad vitam possunt constitui. -  4 Reditus annui an possint emi ad certum & definitum tempus, -  5 Late examinatur, an possint constitui annui reditus obligatione tantum personali, & an peremptis rebus, super quibus fuerit constitutus, perimatur reditus. -  6 Qualis sit hypotheca, quae deducitur ex constitutione annui reditus super aliqua re. -  7 Hypothecaria actio proponi poterit contra vnum ex pluribus plurium rerum possessoribus in solidum. -  8 Constituto reditu super pluribus rebus, an cuiuslibet earum possessor teneatur in solidum. CAPVT VII. ANNVI reditus, qui pecunia soluendi frequenter constituuntur, vulgo census appellari solent, idque adeo receptum est, vt non inutile sit, an ea vox his reditibus conueniat, breuiter inquirere. Census etenim is olim dicebatur, qui in bonis haberet, centum millia sestertium, quae quidem summa apud Hispanos vnus est coputus, is vero continet decicentum mille quadrantes. Huiusque significatio[art. 1]nis autor est praeter alios Asconius Paedianus 3. Ciceronis in Verrem actione. Est item census aestimatio patrimonij, vt annuum tributum soluatur, dictus a censendo, id est aestimando. l. vitia. & l. forma. ff. de censib. l. 2. & 3. C. de censi. lib. 12. l. census. ff. de probatio. l. de creation. C. de episco. aud. Hinc census etiam dicitur patrimonium ipsum. Iuuenalis, Protinus ad censum, de moribus vltima fiet quaestio. Ouidius in Fastis, Dat census honores, census amicitias. Vlpianus in l. cogi. ff. ad Treb. Censum autem, id est, aestimationem patrimonij primus instituit Seruius Tullus Romanorum rex, autore Liuio lib. 1. ab vrbe condit. Quandoque census pro tributo accipitur. tex. in l. 2. C. sine cens. vel reliq. idque adnotauit Valla in Raudens. & Matth. c. 22. scriptum est, Licet censum dari Caesari, an non? tametsi Zasius lib. 2. singu. intell. c. 3. existimet, eam significationem Latinam non esse, etiamsi frequentissimus sit eius vsus in eo sensu apud iuris Pontificij constitutiones, quibus census appellatur, quicquid alteri datur in signum & recognitionem subiectionis, iurisdictionis & imperij, aut dominij. Sic & census dicitur iure Pontificio contractus quidam, quo habens plenum rei dominium, eam alteri tradit, quo ad ipsum dominium vtile, & directum pro centum aureis, ea pactione, vt perpetuo ex ea re sibi decem aurei annui soluantur, quemadmodum notatur in c. constitutus. de relig. domib. Bart. in l. 1. §. 1. ff. de publica. Imola in ca. 2. ad audientiam. colu. 2. de reb. eccles. ex quib. constat differentia inter contractum census, & emphyteusis, siquidem emphyteusis contractus tunc dicitur, quando dominus rei, ipsam sub annua pensione, vel propter aliud precium, simul & recognitionis solutionem alteri tradit, quo ad vtile dominium, reseruato sibi dominio directo, quod probatur in l. 1. C. de iure emphyteut. vbi hoc explicat Iason numero 48. Idem Iason in Authent. qui rem. numero 10. C. de sacrosanct. eccles. post Oldrad. consil. 29. & Bartolus & Imol. vbi supra. quo fit, vt contractus census similis sit illi, quo agri vectigales constituuntur. l. 1. §. 1. ff. si ager vectigalis, vel emphyteut. peta. Ex hac vero differentia inter contractum census, & contractum emphyteusis deducitur, emphyteutam, cessantem soluere pensionem triennio priuatis, biennio ecclesiae iure suo cadere. l. 2. C. de iure emphyteu. cap. vltim. de locat. dict. Authenti. qui rem. non ita idem efficere contractum censualem. Nam & si mille annis census non soluatur, minime caditur a iure contractus. gloss. singul. in dicto capitul. constitutus. Imol. & Iason in locis paulo ante citatis. Abb. in capit. 1. columna 2. de in integrum restitut. Socin. consilio 167. lib. 2. idem Iason in l. 2. C. de iure emphyteut. num. 41. Hippo. singul. 95. Bartolus in dicto §. 1. quorum opinio communis est secundum Decium consilio 138. colu. 1. quamuis Bald. consilio 177. lib. 3. contrariam sententiam dixerit communem esse. Imo in eo dubio, quo licet constet de contractu, non tamen apparet, an is sit emphyteuticus, an censualis, praesumendus est contractus is censualis potius, quam emphyteuticus, quod eleganter censuit Alberi in dicta l. 2. & ibi Iason nume. 42. Socin. in dict. consilio 167. columna 2. Hippol. in dict. singul. 95. Deci. item in praefato responso 138. & Carolus Ruinus consilio 42. libro 1. numero 7. Solet tamen apponi censuali contractui ea conditio, vt non soluto censu biennio, aut triennio, ius ipsius contractus pereat, fiatque res ipsa commissa, eáque pactio seruari debet, cum praesertim lege Regia 68. Tauri. ita definitum fuerit. Praxis tamen, & forensis vsus apud suprema Regis tribunalia, eam legem contractus, etsi omnino expressa sit, tantum admittit, & probat, vbi census perpetuus constituitur absque redimendi pacto, & res, super qua constitutus est, ipsius erat, qui pensionem annuam sibi soluendam fore cauerit. Alioquin benigno quodam iure nunquam obtinet is, qui rem iure & ratione commissi, reddi sibi postulat, quod expressim iure fieri comprobat Matthae. de Afflict. decisione 80. Est etenim poena commissi odiosa, rigoremque habet, a quo aequissime fugitur. Nam etsi canonibus statutum sit, non esse admittendas constitutiones, quae ecclesijs damnum & laesionem inferant, capitu. 1. de consuetud. nihilominus procedit & obtinet ea consuetudo, qua inductum fuerit, emphyteutam ecclesiae non cadere emphyteusi, etiamsi soluere pensionem biennio, aut triennio omiserit, sicuti existimant Abb. in consilio 72. colu. 2. lib. 1. Deci. in d. capit. 1. de consuetudin. Rochus Curtius in capit. vlti. eodem titu. fol. paruo. 51. colu. 3. & Carol. Ruin. consil 4. lib. 1. Hinc tandem apparet, non proprie, nec ex recta dictionis significatione etiam, qua canones vtuntur, hos annuos reditus, qui vulgo super rebus alienis constituti emuntur, census appellari. Hos denique annuos reditus non posse licite emi, etiamsi constituantur ab his, qui verum rerum super quibus constituuntur, dominium habent, probatur his rationibus. Nam & hos census annuos reditus dici proprie, apparet ex tex. in Cle. exiui. §. cumque annui reditus. de verb. signif. & ibi Card. tradit late Andrae. Tiraq. lib. 1. de retract. §. 1. glo. 6. in princip. Primum, hanc emptionem annuorum redituum iniquam esse probatur, quia primus & proprius vsus pecuniae is est, vt per eam caeterae res ae[art. 2]stimentur, non vt ea sit sui ipsius aestimatio. l. 2. ff. de contrahen. empt. vbi Budae. l. 1. ff. de rerum permut. §. precium. & §. item precium. Institut. de emptio. Idem constat authoritate Aristot. lib. 1. Polit. cap. 6. & lib. 5. Ethicor. capit. 5. & Plinij, lib. 33. cap. 1. non enim congruit, decem aureos, alijs decem itidem aureis aestimari. Ergo non licet emere annuos reditus pecunia soluendos, & sic pecuniam alia pecunia estimare, & pecuniam pecunia emere, cum ex hoc vsus pecuniae peruertatur siquidem in hac specie non est pecunia medium commutationis alterius rei, Nam & eadem ratione vsura improbatur, quia pecunia pecuniam parit, sicuti primo huius libri capite ostendimus. Secundo, hoc idem constat. Nam & mutuum non tantum verum, sed & fictum, vsuram constituit & inducit cap. ad nostram. de emptione. cap. illo vos. de pigno. c. in ciuitate. de vsuris. at in hac emptione annui reditus constituti in pecunia, mutuum saltem fictu, & interpretatione quadam intercedit: siquidem in contractu mutui debitor tenetur reddere idem genere. l. 2. ff. si cert. pet. transit etenim pecunia in dominium recipientis, & eius est periculum. l. incendium. C. si cert. pet. Sic & in hoc contractu, quo annui reditus emuntur, debitor idem genere reddere tenetur, id est, pecuniam, eiusque dominium adquirit, & periculum eius subire cogitur. vsura vero hic subesse videtur ex eo, quod pecunia immediate fructum pecuniarium pro rata sortis & temporis parit, & quia debitores inopia pressi his reditibus constituendis operam dant, quemadmodum olim solebant vsum pecuniae vsuris redimere. Deinde habentes pecuniam ociosam hac aetate ob legum poenas, volentes foeneratitiam artem effugere, his emendis reditibus auare student, & in eorum emptionem pecuniam impendunt, commodius lucrum ex ea, quam ex vera vsura percipientes: vnde contractus hic profecto non potest, nisi magno cum animae & conscientiae discrimine in Republica Christiana permitti. Tertio hoc ipsum apparet: vsura etenim committitur, cum aliquid vltra sortem causa mutui recipitur, quod alibi docuimus: at in his contractibus, quibus reditus annui pecunia soluendi constituuntur, quique maximam habent cum mutui datione affinitatem, aliquid labente tempore vltra sortem ipsam in eodem genere recipitur: nam si quis emerit mille annuos aureos viginti millibus, annis equidem vigintiquinque sortem recipit, & vltra eam quinque millia. Ergo hic vsurae subest species, quae omnino im proba censeri debet. Quarto, hic contractus titulo, & nomine emptionis a quibusdam probatus, nihil commune habere videtur cum emptione, quae ex re, & precio constat l. 1. ff. de contrahen. emptio. §. precium. Instit. de emptio. l. vlt. C. de praed. decurion. lib. 10. in hoc autem contractu quamuis precium constituatur, non tamen adest res aliqua, quae eo precio vendatur. Fundus etenim, super quo constituitur census, minime venditur, nec constituentis persona, nec item ipsa annua pensio, cum pecunia sit, igitur emptionis titulus huic contractui adscriptus nequaquam eum defendere, aut probare poterit. Quinto authoritate doctissimorum virorum hi contractus improbantur, siquidem Saly. in Authen. ad haec. C. de vsur. ad fin. Henri. Gandauensis quodlibet. 8. q. 22. & Gregorius Ariminensis a Saly. nominatim citatus hanc redituum emptionem illicitam esse censent, & vsurario crimini admodum similem, quibus suffragantur plures rationes, quas disputandi gratia Conradus, & alij, quorum statim mentionem faciemus, expressim adducunt. Contrariam sane opinionem probare conabimur, vt manifestum sit, hos contractus modo in Christiana Republica frequentissimos, non omnino illicitos esse, nec statim impietatis, & vsurarij sceleris damnandos esse eos, qui pecuniam in horum redituum emptionem impenderint. Et primo constat, vsum fructum posse pecunia emi. l. necessario. §. vlti. ff. de peri. & com. rei vend. alijsq; titulis constitui. l. 3. ff. de vsufruct. §. vlt. In stit. de vsufru. ergo sic annuus reditus saltem in fructibus emi, & vendi potest. quod nemo vnquam ex doctis, & sapientibus negauit, vt inquit lo. Maior in 4 sent. dist. 15. q. 42. col. 1. probant late Conrad. de contract. q. 82. Ioan. a Medina de restitutione, c. de censibus. idem & in pecuniae reditu erit omnino dicendum, sicuti apertissime, & euidenter constat in domibus, & alijs rebus, quae reditum pecuniarium praestant, & prestare solent: in his etenim apparet ex sententia omnium, vsumfructum vel partem eius emi pecunia posse, is vero vsusfructus pecuniarius est. Et ideo satis vrgenter probatur, vsumfructum etiam in pecunia soluendum, pecunia emi posse. Quid ergo, obsecro, vetat, & pecuniarios reditus pecunia emi? Secundo, hos annuos reditus pecunia emi posse, etiam vt in pecunia soluantur, deducitur ex eo, quod annuus reditus est merx, & inter bona immobilia computatur a iure, tex. est sing. in Cle. exiui. §. cumque annui reditus. de verbo. signific. quem dixit inibi singul. esse Card. idem probatur in Auth. de alienand. aut permut. reb. eccle. in princ. versicu. vult enim. optimus text. in l. si quis inquilinos. ff. de leg. 1. in princ. l. iubemus. nulli. in princ. ibi. ciuiles annonas. C. de sacrosanct. ecclesi. l. hac edictali. §. his illud. C. de secund. nupt. late Alexan. & Iason in l. a Diuo Pio. §. vlt. 2. limit. ff. de re iudica. idem Alexan. in l. si constante. §. vlt. col. vl. ff. solut. matr. Alcia. in l. mouentium. ff. de verb. signifi. latius Andraeas Tiraquel. lib. 1. de retract. §. 1. glo. 6. nu. 4. Quod si hic reditus annuus, merx censetur, siue inter mobilia, siue immobilia computetur, id enim parum refert, emi pecunia procul dubio poterit. Tertio, eadem sententia probatur, quia ius percipiendi hos annuos, & pecuniarios reditus, aestimari potest pecunia, cum afferat realem possessori vtilitatem, igitur vendi, & emi iustissime potest. Quarto, omnium consensu receptum est, me posse titulo donationis constituere Titio super domo mea decem aureos annuos in perpetuum, aut temporarium reditum, & deinde Titium, eundem reditum pecunia vendere posse, quod & ipse Henricus Gandauensis fatetur, igitur quid vetat, me eosdem reditus posse modo constituere, ac pecunia vendere? nulla profecto ratio ad duci poterit, quae verum discrimen inter haec duo constituat. Quinto, haec pars instruitur authoritate Iustiniani in Auth. vt hi, qui obligat. se habe. perhib. res minor. §. quoniam. versicul. licebit. iuncta glo. inibi. ex quibus constat, licitum esse curatoribus, pecunijs minorum annuos reditus pecuniarios emere. idem probatur eiusdem Caesaris Nouella constitutione 160. quae, & si in vulgatis codicibus desideretur, refertur tamen inter Graecas, & Haloandri Nouellas: quo in loco manifeste hic contractus, tanquam licitus probatur, & distinguitur a contractu mutui, & vsurario. quam quidem constitutionem retulit Carol. Molin. in tractat. de contracti. q. 75. numero 586. Sexto, post variam, & satis controuersam veterum concertationem tandem haec sententia probatur constitutione prima a Martino Quinto condita, anno Millesimo quadringentesimo vicesimo tertio, & secunda a Calixto Tertio anno itidem Millesimo quadringentesimo quinquagesimo quinto statuta, quae quidem constitutiones habentur inter extrauagantes communes. titul. de emptione, & venditio. quarum meminere Conrad. de contract. q. 83. conclusi. 14. Rauenna in capitu. in ciuitate. de vsuris. Ioan. Maior in 4. senten. disti. 15. q. 42. Catalogus gloriae mundi, parte 12. considerat. 99. Fallentia 25. Tiraquell. libro primo. de retract. §. 1. in glo 6. numer. 15. Carol. Molinae de contract. q. 10. nume. 140. & Ioan. a Medina de restit. c. de censib. imo & ante has constitutiones eandem opinionem probarunt Innoc. & alij magis communiter in dicto cap. in ciuitate. Bald. in repe. l. iusiurandum. colum. 40. ff. de iureiur. Anchar. in disputatione incipienti, Antiquis, & Modernis temporib. & plerique alij, quos adducunt Tiraquel. in dict. gloss. 6. & Carolus de contract. in principio, numero 20. adducitque plures rationes Conrad. q. 79. Non oberunt huic decisioni ea, quae primo loco adduximus. Nam, vt primae rationi satisfaciamus, quamuis proprius vsus pecunie sit in hoc institutus, vt per eam reliquae res aestimentur, non, vt ea sit su ijpsius aestimatio, nihil impedit, quin ex secundo, & improprio vsu, pecunia sit suijpsius aestimatio, & cum alia pecunia commutetur. Sicuti & proprius, ac primus calcei vsus est ad pedem tegendum, improprius tamen & secundus erit ad eius cum alia re permutationem, nec illicitum erit pecuniam cum pecunia permutari, sicuti nec calceum cum gladio, secundum Aristot. lib. 1. Polit. c. 6. & 7. Tho. lib. 2. de regim. princ. c. 14. Caieta. in tract. de cambijs c. 5. & Syluest. verb. vsura. 4. q. 2. & 3. quo fit, vt licet in his reditibus emendis pecunia cum pecunia permutaretur, non inde colligi posset probatio efficax, qua cogeremur horum redituum emptionem damnare. Deinde nemo vnquam dubitabit, posse pecuniam auream cum argentea permutari, item & argenteam cum aerea, ergo & pecunia certae quantitatis vnica solutione data permutari poterit cum pecunia, quae minori summa, pluribus minoris summae solutionib. reddenda est, siquidem minores illae, & plures solutiones hac vnica maiori aestimantur. Et praeterea tollit ipsam primam rationem ea consideratio, qua constat, in his reditib. constituendis & emendis pecuniam non esse precium, nec suiipsius aestimationem, sed ius illud percipiendi annuam pensionem pecunia emitur, & illud ius precio aestimatur: sicut iurisdictio, ius percipiendi tributum, ius percipiendi fructus alicuius rei. Sic etenim hoc ius percipiendi annuam pensionem, & reditum annuum, quod formatum, & incorporeum est, pecunia emitur, & venditur: quod eleganter probat Caro. Mol. in d. tract. de contract. num. 20. Secunda ratio ex eo tollitur, quod in his contractibus, nec mutuum interueniat verum, nec interpretatiuum. Siquidem in mutuo cogitur quis sortem soluere, at in his contractibus venditor. qui reditum annuum constituit, nusquam cogitur sortem reddere. Item in mutuo sub vsuris est principalis obligatio ad sortem, & accessoria ad vsuras: in his vero contractibus est principalis obligatio ad annuam pensionem, non ad sortem, vt docet Carol. in d. tract. de contractib. q. 70. Nec in his contractib. quibus annui reditus etiam in pecunia constituuntur, vsura potest dari. Ea etenim adest, cum aliquid vltra sortem percipitur, & sic vsura praemittit sortis obligationem, hic vero nulla est obligatio ad sortem, quia illa perpetuo alienatur, & transit in recipientem, si ipse nolit redimere annuum reditum. quamobrem in hac specie nihil vltra sortem recipitur, sed loco sortis perpetuo abalienatae redditur, quemadmodum tradit Carolus in dicto libro de contract. numero 19. cuius rationes maiori virtute hos contractus tutantur, & defendunt, quando annui reditus perpetuo constituuntur absque pacto redimendi, de quo inferius latius agemus. Nam tota horum contractuum improbatio, & vitia, quae eis obijciuntur, tendunt in eum finem, vt annui reditus cum pacto redimendi omnino a Republica Christiana reijciantur. Tertia prioris sententiae ratio minime obtinet, cum in his contractibus mutuum nequaquam intercedat, & ideo vsura maxime aliena sit ab emptione horum redituum, quemadmodum paulo ante osten dimus in proxima responsione. Quartum itidem non oberit fundamentum, quia in his emptionibus non emitur pecunia, nec annua pensio, sed ius percipiendi annuam pensionem, sicuti in primae rationis responsione probauimus. His igitur constat, licitam esse horum redituum emptionem, etiamsi in pecunia pensio annua soluenda sit. Caeterum, quo res ista manifestius ad praxim deducatur, obseruandum est, has constitutiones Romanorum Pontificum, qui contractus hos licitos esse decreuerunt, non tantum obtinere in reditibus antiquitus constitutis, nam hi vendi, & emi possunt absque aliqua dubitatione secundum Abbatem in disputatione incipienti, Augerio. vltimo dubio. sed etiam in his reditibus, qui modo tempore contractus nouiter constituuntur, quod in eisdem constitutionibus apertissime probatur, & tenent expressim magis communiter Doctores praesertim Conradus quaestione 79. conclusio. 8. Florent. 2. part. titulo primo capit. 8. §. 14. Ioannes a Medina de restitutione cap. de censibus. Carol. Mol. de contractib. in princi. nu. 20. & quaest. 62. & quaest. 68. quo in Ioco scribit, nihilominus esse maiorem fraudis suspicionem in emptione reditus nouiter constituendi, quam antiquitus iam constituti. Item & haec annui reditus pecunia soluendi emptio licita erit, etiamsi reditus ad vitam tantum ementis constituatur, eoque mortuo extinctus censeri debeat. Imo iustior est caeteris hic con[art. 3]tractus, propter in certitudinem lucri & damni. l. si ea lege. C. de vsuris. l. de fideico. C. de transacti.. notatur in l. si pater puellae. ff. de in offi. testa. mortuo siquidem emptore, non est reddenda sors ipsa, quae in precium data fuerit, atque ita hac & alijs rationib. hanc opinionem probant Conrad. de contract. q. 81. Abb. in dispu. 5. col. pen. Inno. & ibi Doctor. in dicto c. in ciuitate. Oldra. consil. 207. Florent. 2. part. titu. 1. c. 8. §. 11. Bald. consil. 292. lib. 5. & idem consilio 410. & consi. 18. libro 1. & consilio 154. lib. 2. Ioan. a Medina de restitut. capitu. de censu temporali. quorum opinio Communis est secundum Iaso. in l. 1. lectione. 1. num. 63. C. de summa Trinita. & Caro. Molin. de contract. quaest. 72. Nec in hac specie dubitandum est, tametsi hunc contractum illicitum esse censeat Henricus Gandauensis quodlibet. 1. quaest. 39. & quodlibet. 2. quaestio. 15 qui eum vsurarium esse asseuerat. quod iure probari non potest: cum vere contractus hic iustissimus sit, modo precio iusto emptio fiat, ita tamen quod propter deceptionem vltra dimidiam locus erit constitutioni. l. 2. C. de rescind. vendit. si vero deceptio intra dimidiam contigerit, in foro exteriori minime rescindetur contractus, nec ratione laesionis fiet compensatio, quod tradidere Ancha. in dicta disputatione, Antiquis, & Modernis temporibus. 1. casu. & Conrad. q. 81. conclusi. 2. ad finem. Alibi tamen tractabimus, quod sit iustum precium horum redituum, qui quotannis sunt pecunia soluendi, & ideo huic negocio modo supersedentes lectorem admonemus, caute legen dum responsum Philippi Decij, viri me hercle, ac omnium testimonio eruditiss imi. is etenim consilio 123. probare nititur, emptionem annui reditus ad vitam ementis, constituti, & pecunia soluendi, esse illicitam, & praesumi vsurariam ex coniecturis, vtiturque plurium Doctorum authoritate, quibus ipse consentio, modo non quibuslibet coniecturis, nec omnibus, & singulis, quae per Decium referuntur, locus sit ad vsure, & fraudis presumptionem inducendam, sed iudicis rectissimi, & prudentissimi arbitrio ea res omnino delegetur. Sunt & alij, qui hac de re tractantes opinantur, iuste, & sancte emi posse annuos reditus pecunia soluendos, ad certum, & definitum tempus, et[art. 4]iamsi reditus ipsi certi constituantur, nempe decem annui aurei ad annos quindecim. id etenim iure fieri posse absque vllo crimine, & vsurae vitio, quamuis tempore contractus reditus constituantur, tenent Conradus quaestione 79. conclusio. 3. 5. & 8. & quaestione 80. conclusi. 3. Carolus de contractibus quaestio. 71. & 67. & 68. & quaestione 62. qua in re notandum est, hunc contractum nullam habere fraudis suspicionem, vbi hoc tempore emptor ex varijs solutionibus nihil vltra precium datum, recepturus est. Quod si vltra precium conuentum emptor per particulares solutiones aliquid recepturus sit, tunc hic contractus dubitationem habet, & tamen non potest rigore iuris, & iustitiae reprobari, vt fatentur Conrad. dict. quaesti. 80. conclusi. 4. Carol. dict. quaestio. 62. & 71. Ioan. a Medina de restitution. c. de censu ad tempus determinatum. Nam cum venditor non teneatur, nec cogi possit sortem ipsam reddere, procul abest hic contractus a mutuo, & ab vsurae vitio: At si dixeris, venditorem pluribus solutionib., definito tempore separatim factis sortem reddere, & aliquid vltra eam, responsio est euidens ex eo, quod hic emitur certo precio ius illud percipiendi annuam pensionem decem, aut quindecim annis: & tantum valent centum aurei statim, & vnica solutione dati, quantum centum, & viginti, aut centum & triginta tredecim annis soluendi, aeque distributis quolibet anno solutionibus. Qua ratione non potest hic contractus manifesto vitio notari, tametsi consulendum sit, vt ab eo Christiani abstineant. Est etenim ad modum suspectus, ac sane tanto maiorem suspicionem habet, quanto citius, & breuiori tempore tota sors, & precium ipsum recipitur authore Carol. d. q. 71. Expedit tamen, omnem abesse fraudem, & lesionem in precio horum redituum, ad definitum tempus constitutorum, si in vsum admittantur, quod minime consulerem, imo hunc contractum a Republica relegandum, & abijciendum, fore vtile ad modum existimarem. Ex hoc vero nequaquam censeo, damnandum fore horum redituum emptorem, etiamsi per varias, & annuas solutiones aliquid vltra precium, quod dederit recepturus sit, modo id arbitrio boni viri intra limites iusti moderaminis contineatur. Nam si nihil posset percipi vltra precium, sequeretur, eodem precio emendum esse annuum reditum ad triginta annos, quo perpetuus, & item inde constat, eiusdem esse valoris annuum reditum temporarium, & ad certum tempus constitutum, cuius & perpetuus, vt patet in reditu temporario constituto ad viginti annos, qui si ad rationem vnius pro viginti foret emendus, eodem profecto precio posset emi perpetuus reditus. Verum in hoc, de reditibus annuis emendis tractatu, elegans ab omnibus iuris vtriusque diuini, & humani professoribus quaestio discutitur, quae tractat: an necessario hi reditus sint consti[art. 5]tuendi super certis fundis, aut rebus: alioqui sint prorsus illiciti, & eorum constitutio iniqua. Et sane plerisque visum est, hos contractus illicitos fore censendos, & eorum emptionem vsurariam, vel saltem huius criminis vitio suspectam, & ideo reprobandam fore, ex ipsis constitutionibus Romanorum Pontificum, a quibus traditur, hos annuos reditus super bonis aliquot constitui. & idem ratione probatur, cum alioqui iniquum esset, emptorem nullum subire rei emptae periculum, sed semper tutum esse, reditumque saluum fore, contra l. 1. C. de peric. & commo. rei vend. §. cum autem. Insti. de emptione. vnde oportet ad iustitiam huius contractus, quod reditus constituatur super bonis certis, ita vt peremptis illis perimatur & census, secundum Ioan. de Ligniano in cap. in ciuitate. de vsur. & in cap. vltim. quaest. 1. eodem titu. Aret. consi. 151. viso themate. colum. 3. Abb. in disputatio. 5. colum. vlti. Laurent. de Rodulphis in c. consuluit. 2. part. quaestio. 12. Angel. in Summa. verb. vsura. versic. 78. Chassan. in catalogo Gloriae mundi. par. 12. considerat. 99. Fallen. 25. eundem consil. 63. nu. 6. vbi sentit hanc sententiam Communem esse, cui suffragatur opinio Inno. qui in dicto c. in ciuitate. scribit, de his contractibus agens: illicitum esse, quod ille, qui dicitur emptor, constituat in se reditum, vel censum, quo se obliget ad reddendum in pecunia, vel in specie alia plus, quam acceperit. Quae quidem verba authore Card. col. 3. ibidem difficilem habent intellectum. Sed Petr. de Rauenna in eodem titu. Laurent. dicta qu. 12. & Syluest. verb. vsura. 2. §. 12. videntur ea aperire, dum existimant, illicitum esse contractum, quo quis constituat reditum annuum duodecim super re, quae octo tantum reddit, obligatione tamen praemissa, qua constituens rem ipsam promittit incolere pro illis duodecim ratione mercedis. Fit igitur, vt haec pactio illicita sit ex eo, quod pars reditus annui vere super re aliqua non constituitur. Imo tradit constanter Chassan. in d. Fallent. 25. idem in consuetud. Burg. rub. 11. §. 6. in princ. & consil. 63. num. 6. non posse hunc annuum reditum constitui, nec emi super omnibus bonis alicuius, & sic super rebus incertis, sed oportere, quod super rebus certis constituatur. adduxit huius sententiae authores Conrad. & Laurent. a Rodulphis, quorum prior q. 83. conclusi. 13. & posterior in dicto c. consuluit. 2. part. q. 13. contrarium expressim approbant, tenentes, sat esse ad iustitiam huius contractus, quod reditus constituatur super omnibus bonis alicuius, vel super rebus incertis, ita quod non sit necessaria certarum rerum nominatio. idem asserunt Ioann. a Ligniano in d. c. vlt. q. 1. & Carol. Moli. de contractib. in princip. nu. 22. Est igitur Communis omnium sententia, necessarium fore, vt hic contractus licitus sit, nec censeatur vsurarius, quod constituatur reditus super bonis, aut rebus aliquot, alioqui constitutis annuis reditib. super persona vendentis, illicitus erit contractus. idem tenent Lauren. d. 2. par. q. 11. 15. & 18. Floren. 2. par. tit. 1. c. 8. §. 10. Ego sane, & si videam frequentissimo omnium consensu in hanc sententiam itum esse, iure verius esse censeo, annuum reditum etiam pecunia soluendum, etiam cum pacto redimendi, constitui posse solum obligatione personali, absque generali, incerta, speciali, vel certa bonorum, vel rerum assignatione, & hypotheca. Nec sum primus huius opinionis, & sententiae author, siquidem in specie eam iam pridem ante nos probarunt Conrad. de contractib. quaesti. 74. & 75. pluribus adductis rationibus, & quaesti. 83. conclusi. 13. Carol. Molinae. de contracti. nume. 22. & apud Hispanos Ioannes a Medina vir insignis eruditionis in tracta. de restitutione. qu. de censib. colum. 5. penes quos latissima est, & omnium diligentissima huiusce conclusionis probatio. ipse nihilominus paucis eam veram esse ostendam. Primum etenim constat, iuste, & licite posse ita hunc annuum reditum constitui, & contractum horum redituum, ac pactionem fieri, vt reditus constituatur super certis bonis, quibus peremptis adhuc venditor teneatur reditum soluere, nec ea obligatio bonis, & rebus nominatis extinctis, alia est, nec esse potest, quam personalis, vt constat, igitur hic reditus super persona tantum constitui poterit: id vero, quod adsump simus ad hanc argumentationem probatur in eisdem Romanorum Pontificum constitutionibus, quarum priori versic. sed ad hoc. & posteriori, in versi. sed ijdem ementes. sentiunt ipsi legum latores, quod peremptis bonis, super quibus census fuerit constitutus, salua maneat obligatio ad annuum reditum, licet non possint venditores cogi ad solutionem sortis, & precij, quod datum fuit pro ipso iure percipiendi annuos reditus, etiam cum pacto redimendi. Nam si peremptis bonis, & rebus, foret itidem perempta obligatio soluendi annuu reditum, hoc express im Romani Pontifices explicuissent, sicuti de obligatione reddendi sortem in specie responderunt, vnde fit, vt haec emptio annuorum redituum possit ea conditione, & lege fieri, quod etiam peremptis bonis, nihilominus maneat venditor obligatus ad pensionis solutionem, idque in praxi plerunque tractatur. Secundo, eadem sententia comprobatur ea ratione, qua constat, posse quempiam gratis personali obligatione promittere alteri annuam pensionem pecunia soluendam, & eam super ipsius personam constituere, igitur idem efficere poterit propter pecuniam, constituto sibi, & soluto precio, cum nulla valeat, nec possit discriminis ratio congrua adsignari. Tertio, idem apparet, quia potest quis locare ob mercedem pecuniae operas suas. l. qui operas. & l. in operis. ff. locat. ergo & eas vendere potest, nec ex hoc libertatem vendit. Quarto, si contractum istum, de quo tractamus, diligenter examinamus, procul dubio deducemus ab eius radice, obligationem ad solutionem annui reditus precipuam esse personalem: fundum autem, vel rem ipsam, super qua reditus constituitur, accessorie adponi pro certiori, & saniori solutione, & ideo rem ipsam specialiter nominatam, iure pignoris, & hypothecae accedere. text. celebris in l. fundus quem. & ibi Bart. ff. de annuis legatis. cuius ipse memini in cap. Raynutius. de testam. §. 10. nume. 7. inde fit, vt principalis obligatio, quae personalis est, hic consideretur, non accessoria: & ideo etiam ipsa re perempta, & extincta, ad huc manet obligatio personalis ad annui reditus solutionem. optimus tex. in l. creditor, qui non idoneum. ff. si cert. peta. & in l. aduersus. vbi glo. Bar. & Bal. C. de actio. & oblig. ea etenim est natura pignoris, & hypothecae, vt etiamsi pignora perierint, debitor ipse teneatur aes alienum soluere, quod apertissimi iuris est, quamobrem, vbi hic annuus reditus titulo emptionis, & venditionis constituatur super re, vel fundo, qui non est ementis, sed vendentis, & reditum constituentis, quamuis minime expressum fuerit, quod perempta re, maneat obligatio personalis salua, nihilominus tacite id intelligendum est, saluaque manet obligatio personalis ad solutionem annui reditus super re perempta constituti, quod in hac specie tradit Carolus Molinae. in consuetudin. Parisi. titul. 1. §. 11. num. 15. quo in loco docet, aliud esse, quando reditus constituitur super certo praedio limitate ad illud, ita quod constituens, & eius haeredes non teneantur ad solutionem illius reditus, nisi ratione rei, & quandiu illam possideant, nam tunc perempta re, perimitur & ipse reditus, nec vlla adest personalis obligatio, quod est omnino, ac perpetuo hoc in tractatu considerandum. Haec vero hypotheca, quam huic obligationi personali de soluendo annuo reditu, appositam es[art. 6]se censemus, non omnino sequitur leges aliorum pignorum, & hypothecarum. Nam licet alioqui possessor tertius, qui nec contraxit, nec contrahenti haeres extitit, conuentus hypothecaria possit opponere, excussionis nondum actae exceptionem. Authent. hoc si debitor. C. de pignorib. cum alijs similibus. possessor tamen praedij, super quo annuus reditus fuerit constitutus, conueniri poterit ad eius solutionem, etiam nulla facta, nec praemissa excussione, quia haec reditus constitutio super aliquo praedio hypothecam inducit, fortiorem quidem omnib. alijs, quo ad hunc effectum absque praeiudicio priorum creditorum, cum videatur ius quoddam super ipso fundo constitui, tanquam onus ipsius fundi, quod transeat in quencunque eius possessorem, & ideo quilibet etiam singularis successor, qui fundum possideat, cogendus erit hunc reditum soluere, ac denuo praemissa obligatione emptorem ipsum recognoscere, vt dominum illius iuris percipiendi annuum reditum ex ea re, si cuti in specieadnotarunt Guido Papae quaestione 42. & q. 576. & Chassanae. in consuetudi. Burgun. Rub. 11. §. 6. in princi. num. 2. & in versic. aduerte. nu. 16. qui etsi hanc opinionem potius ad consuetudinem Galliae, quam ad ius comune referant, praemittunt tamen idem esse, vbi annui reditus constituuntur super aliquo fundo tanquam ius reale, & seruitutis adhaerentis eidem fundo, quemadmodum & apud Hispanos passim constitui solent. Sic sane quod diximus non esse necessariam excussionem, vt possessor fundi ad solutionem reditus conueniri possit, ab eadem radice procedit. & notat Chassan. d. §. 6. & Rub. 5. §. 2. nu. 33. Hincetiam deducitur, posse annui reditus emptorem si voluerit, omisso tertio fundi possessore agere ad annuum reditum aduersus ipsum constituentem, vel eius haeredes, & si ipsi non possideant rem, super qua reditus fuerit constitutus. quod iure, & consuetudine, ac ipsius contractus legibus palam constat. Hoc autem fieri non posset, nisi concederemus, & verum esset, hos reditus actione sola personali plerunque subsistere. Sed etsi haec sententia vera sit in eo, qui reditum vendidit, & constituit, & in eius haeredibus, in eo tamen, qui tertius possessor est, & ratione huius possessionis coactus fuerit recognoscere ipsum creditorem, titulumque nouum eidem facere, non idem erit. Nam hic tantum erit obligatus reditus soluere, dum fuerit eiusdem rei possessor: quod si res illa absque fraude possessoris, qui recognouerit, ad alium deuenerit, non poterit prior possessor ad solutionem reditus conueniri. Quia recognitio, personalis obligatio, & titulus nouus, non plus afficit quo ad substantiam obligationis ipsum recognoscentem, quam is antea virtute possessionis tenebatur. Interponitur etenim ea obligatio etiam personalis ex necessitate possessionis, & oneris adhaerentis rei possessae, & ideo est intelligenda solum in quantum necessitas ipsa postulat, cum non fiat animo inducendae nouae dispositionis, sed ad effectum, vt possit competere executionis ius contra ipsum recognoscentem, sicuti probare nititur Carol. Molinae. in consuetudi. Parisi. §. 11. numer. 19. cuius opinionem ipse intelligerem veram esse, nisi aliud expressim instrumento recognitionis probetur, siquidem id obseruandum erit, cum voluntate contrahentis adscriptum fuerit. Illud tamen erit obseruatione dignum, quod aduersus tertium possessorem habentem ius a debitore annui reditus habet locum ius exequutionis paratae, quo ad ipsa bona specialiter pro solutione constituta, si in contractu fuerit appositum pactum de non alienandis illis rebus, sicuti frequentissime apponitur. quod deducitur ex notatis a Roderico Xuares in repetitio. l. post rem. ff. de re iudica. post octauam ampliationem ad legem Regiam. Constat igitur, in his annuis reditibus constituendis non esse necessarium, quod constituantur hi reditus super bonis certis, nec incertis, imo posse personali tantum obligatione praemissa constitui, quamuis pauci reperientur emptores, qui eos emere velint aliter, quam super bonis, & rebus certis constitutos. vnde apparet, eam bonorum adsignationem, & appositionem potius fieri in vtilitatem creditoris, & ementis reditum, quam in commodum debitoris, qui reditum vendit, & constituit: & cum tanto iustior sit hic contractus, quanto facilior est, & minus grauis ipsi venditori, qui coactus necessitate, & inopia ita cum creditore contrahit, plane sequitur, non minori iure licere hos reditus constitui absque rerum, & bonorum obligatione, quam si eis nominatim huic iuri suppositis venditio reditus fiat, quod tradit Caro. Mol. de contract. nu. 22. Non obstant constitutiones Martini Quinti, & Calixti Romanorum Pontificum, quia in eis mentio fit horum contractuum iuxta Communem vsum contrahendi, nempe constitutis his reditibus super rebus, & bonis certis ad maiorem ementis tutelam, & indemnitatem, & vt is certiorem, & tutiorem habeat reditus solutionem, quam si in personam tantum agere posset. Nec tamen ex hoc inibi vetitum est, eosdem contractus fieri praemissa tantum personali obligatione. Quod item diximus in prioris sententiae probationem, facilime tollitur, cum emptor in his contractibus minime emat ipsas res, super quibus constituitur reditus, sed ius percipiendi annuum reditum, & illius iuris periculum ad eum pertinet. Nam si res perirent, aut non suppositis rebus, venditor moreretur absque haeredibus, & bonis, profecto ius omnino vanum esset, eiusque periculum satis ipsi emptori incumberet. Et praeterea si adhuc viuente venditore periret res, super qua fuit reditus constitutus, non posset cogi venditor reditum illum super alia re constituere, quemadmodum probat Carolus Molinae. de contractibus. 8. vnde satis periculi immineret venditori, & imminet, qui in personam saepissime agere cogetur. Deinde non est inconueniens, quod venditor rei venditae periculum subeat, modo pro hoc periculi onere subeundo aliquid vltra solitam aestimationem, quasi precium periculi recipiat. leg. periculi. ff. de naut. foenor. lege 1. C. eodem titulo. quod patet in venditione annui reditus certi, & perpetui iusto precio aestimati, siquidem & ad iusti pre. cij aestimationem considerandum erit, quod nullum emptori, vel paruum, aut leue periculum incumbit. Non oberit itidem, quod ex Innocen. authoritate asseuerare videntur Laurent. a Rodulphis, Petrus de Rauenna, & Syluest. paulo ante a nobis citati. Quia id falsum esse apparet ex his, quaemodo adduximus, cum personalis obligatio sufficiens sit ad annui reditus constitutionem. Et profecto Innocentius aliam mentem, aliumque sensum habet, diuersum equidem ab eo, quod praecitati Doctor. opinantur. Censet eten im iniquum esse contractum, quo diues aliquis habens domum, quotannis reddentem tantum quinque, eam vendit pro centum pauperi non habenti vnde precium soluat, constituenti tamen octo, aut decem super eadem domo annuatim soluenda, addita personali obligatione. Et adhuc ipse opinor sententiam Innocent. falsam esse, modo iustum precium annui reditus accedat, quo quidem intercedente non video quid iniquum in eo contractu fiat. venditur etenim domus ipsa iuste pro centum aureis, licet tantum quinque quotannis reddat ex locatione: emptor autem cum non possit precium hoc conuentum soluere, pro eodem precio constituit annuum reditum perpetuum, vel redimibilem iuste aequiualentem precio centum aureorum. vnde idem est, ac si venditor centum aureos, quos accepisset ab empto re in precium domus, statim tradat ipsi emptori in precium annui reditus constituendi. quamobrem si in precij aestimatione iniquitas absit, vterque contractus compendio fieri rectissime poterit, quod & alibi nos adnotauimus ad l. curabit. C. de actio. em. c. 4. huius lib. nu. 6. Quaeritur deinde, quid si annuus reditus decem aureorum constituatur super tribus praedijs, aut domibus, quae quidem ad plures, & tertios possessores deuenerint, qui nec contraxerunt cum emptore annui reditus, nec eius haeredes sint, qui illum vendiderit, an emptor possit in solidum a quolibet possessore exigere integrum annuum reditum, vel teneatur omnes possessores pro rata, vt aiunt, in iudicium vocare, nempe quemlibet pro tertia parte tantum, aut pro ea, quae attenta, & inspecta conditione cuiuslibet praedij, ipsum contingere potest annui reditus onere? qua in re oportet praenotare, creditorem, cui plures res fuerint iure hypothecae obligatae, posse aduersus quemlibet ex pluri[art. 7]bus earundem rerum possessoribus in solidum agere ad integram debiti solutionem, nec posse cogi contra omnes, actionem hypothecariam, aut contra eorum quemlibet pro rata deducere in iudicium. Hoc probat textus secundum glos. & Bartol. ibi in l. Moschis. ff. de iure fisci quo in loco hoc ipsum constat verum esse, etiamsi hi possessores non sint haeredes, nec successores illius, qui actione personali tenebatur. Idem Corneus consilio 135. libro 1. Ioan. Ferrariensis in practi. libello responsionis ad actionem hypothecariam. §. exceptionem. num. 24. Ias. in §. item si quis in fraudem. numero 128. Insti. de action. Antoni Fanensis de pignorib. primo membro. 8. partis prin. num. 50. quam sententiam iure veram esse censet Matthaeus Afflict. in constitution. Neapol. lib. 1. rub. 17. numero 26. quibus suffragatur, quod hypotheca est indiuidua. l. rem haereditariam. ff. de euict. l. pignoris. ff. de pignorib. Bald. in l. quamdiu. C. de distract. pignor. Et quod alioqui creditor cogeretur cum pluribus rerum possessoribus litigare, & a pluribus separatim particulares solutiones recipere, maximo cum discrimine, & grauissimis expensis. Contrarium tamen placuit Dyno in dicta l. Moschis. Ioann. Fabro in dicto §. item si quis in fraudem. numero 26. & Chassanaeo in consuetud. Burgund. rubric. 5. §. 2. numero 37. quam opinionem aequiorem esse, & ea ratione seruari in Regno Neapolitano testatur Matth. Afflict. in dicto numero 26. Nec omnino prior sententia probatur in dicta l. Moschis. imo fortassis haec posterior, cum inibi iurisconsultus responderit, contra omnem possessorem agendum esse: quae quidem responsio intelligi poterit, vt contra omnem possessorem pro re possessa, & eius ratione, ac pro eius parte agatur, & sic pro rata. dem de tex. in l. creditoris. ff. de distrac. pignor. l. 1. C. si vnus ex pluribus haered. creditor. vel debit. procedunt, quando debitor ipse possidet, vel aliquis ex eius haeredibus omnes res obligatas, aut aliquam earum. Nam eo casu hypothecaria actio competit in solidum pro re possessa per vnum ex haeredibus, nec fit diuisio quo ad hoc, sicut fieret quo ad actionem personalem, quod optime explicat Socin. in consilio 75. colum. penultim. lib. 1. Quam ob rem quibusdam visum est, pluribus possidentibus res hypothecae titulo obligatas, qui non sunt debitoris haeredes, non posse creditorem hypothecaria agere aduersus quemlibet eorum insolidum, sed oportere pro rata, vt aiunt, & parte possessa eos in iudicium vocare, quorum opinio profecto maximam aequitatem habet. Sed nihilominus prior sententia verior est, & omnino comprobatur authoritate iurisconsulti in dicta l. Moschis. Quia dictio omnis singularis numeri, cui libet in solidum actum tribuit. glo. Bart. & alij in dicta l. Moschis. Bartol. Imola & Doct. in l. hoc articulo. ff. de haeredit. instituen. Sic & Specul. titul. de obligat.o & solut. §. 1. num, 46. versicu. item debitor meus. eandem opinio[art. 8]nem elegit, quam ipse opinor magis Communem esse. Sed quia hypotheca, quae deducitur ex constitutione annui reditus super aliquo fundo, aliqua ex parte differt ab ordinarijs hypothecis, & praeterea quodam modo similis est contractui, qui iuxta formam iuris Pontificij census constituebatur, & modo constituitur ad imitationem fundi vectigalis, existimo, quod constituto annuo reditu decem aureorum super tribus fundis, ea constitutio in vim & virtutem constitutionis annui reditus non sit in solidum, sed pro parte cuilibet fundo iuxta eius qualitatem & quantitatem competenti intelligenda: vnde si haec tria praedia ad tres eorum singulares possessores deuenerint, quilibet pro aequa, & iusta parte annui reditus cogendus erit eum soluere, & agnitionem ac recognitionem facere, non equidem in solidum, secundum Guidonem Papae q. 432. Chassanae. in d. §. 2. nu. 35. Rupellanum in lib. 1. Forens. Insti. c. 10. ex tex. singu. in c. constitutus. de religio. domi. vbi Panormitan. num. 8 Anchar. numer. 13. huic sententiae plurimum suffragantur. Et ideo ad questionem propositam respondendum esse censeo, ratione & iure constitutionis annui reditus, non posse, nec ad recognitionem reditus, nec ad ipsius solutionem per creditorem cogi, nec in iudicium vocari tertium possessorem, nisi pro rata, & pro ea parte, quae distributione facta pertinere potest ad rem per eum possessam, non autem in solidum: quod praeter authoritatem Guidonis, Chassanaei & Rupellani ea ratione comprobatur, quia haec hypotheca deducta a constitutione reditus irregularis est. Et licet regularis esset propter equitatem, quam modo ad intellectum dictae l. Moschis. insinuauimus, isthaec opinio admittenda erit. Non inficior, opinionem istam dubiam esse, atque ideo in praxi apud Hispanos rarissime receptam fuisse: imo scio contrarium definitum iudicum sententia esse frequentissime. Nam & decisio c. constitutus. obtinet in censu & pensione constitutis super pluribus ecclesijs, quo casu materia subiecta exigit ex mentem contrahentium, quod quaelibet ecclesia pro parte onus illud sentiat, deinde illud habet locum in proprio censu, cuius vetera iura meminere. Sed tamen etiam in hoc redimibili, fortassis casus contingens, eiusque circunstantiae iudices persuadebunt, vt opinionem Guidonis sequantur. Quod si ad solutionem reditus agatur hypotheca ordinaria, quae solet apponi in genere erga alia bona constituentis reditum praeter illa, super quibus speciatim fuerit constitutus, tunc locus erit actioni in solidum aduersus quem libet tertium alicuius rei possessorem, iuxta Bartoli opinionem in dicta l. Moschis. Imo etsi ex pluribus constituentis reditum haeredib. vnus rem aliquam ex his, super quib. reditus fuit constitutus, possideat, pro rata tantum non in solidum conueniendus is erit ad recognitionem, & solutionem annui reditus. Cum non agatur eo casu hypothecaria actione simpliciter, sed ratione constitutionis & assignationis annui reditus super eadem re, quae facta videtur pro rata & distributiue, licet in hac specie aduersus constituentis haeredes contrarium censeat iure verius esse Rupellanus in dicto capit. 10. per l. 1. C. si vnus ex pluribus creditor. vel deb. haeredit. quae quidem obtinet, vbi ordinaria hypothecaria agitur: at nos hic tractamus de quadam hypotheca, quae non omnino similis est caeteris: sicuti superius adnotatum est. # 8 ARGVMENT. CAP. VIII. Pacti, quod de retrouendendo uulgo dicitur, propria uis & natura expenditur. SVMMARIVM. -  1 Ex pacto adiectionis in diem, vel legis commissoriae dominium transfertur absque noua traditione. -  2 Pactum retrouendendi, etiamsi fiat verbis directis, non inducit translationem dominij absque noua traditione. -  3 Intellectus. l. si cum venderet. ff. de pig. act. -  4 Pactum de retrouendendo, cum alioqui licitum sit, contractum tamen suspectum reddit. -  5 Quid de pacto retrouendendi dationi in solutum adiecto, vel emptioni annuorum redituum? -  6 Late discutitur interpretatio tex. in l. Regia 1. tit. 2. libr. 8. ordinat. -  7 Annui reditus, an emi possint ea lege, vt intra certum tempus liceat eos non postea redimere? -  8 Pactum quod venditori non liceat ante certum tempus rem redimere, an sit licitum? & quid in annuorum redituum emptione. CAPVT VIII. QVONIAM hac aetate in his constituendis annuis reditib. reuendendi pactio sepissime apponitur, oportune tractabitur, quam vim hec pactio in contractib. habeat, quo ad translationem dominij, & an ex pacto de retrouendendo praesumatur contractus vsurarius? Nam haec clausula, reuendendi, solet ita varie concipi & scribi, vt non leuis sit dubitatio, an transeat dominium rei venditae in primum venditorem statim, quod conditio vel tempus secundae venditionis euenerit, absque alia traditione. Qua ratione aliquot conclusiones explicabo, quo haec controuersia facilius dissolui possit. Prima conclusio, Ex pacto adiectionis in diem, vel legis commissoriae, transfertur dominium absque noua traditione, & ideo competit rei vendicatio. Subijciam ad faciliorem intellectum vtriusque pactionis exempla. Est etenim pactum legis commissoriae, cum ego Titio rem vendo centum aureis, & eam trado ea lege & conditione, vt si intra mensem precium non soluerit, res sit inempta. Pactum autem adiectionis in diem concipitur in hunc modum: vendo rem Titio, ita quidem, vt si intra mensem alius meliorem conditionem attulerit, aut precium addiderit, res sit inempta: adueniente siquidem conditione transit dominium absque traditione in priorem venditorem, qui legem contractui dixerit. textus optimus in l. si quis hac. ff. de rei vendicat. vbi in princ. traditur exemplum adiectionis in diem, & de pacto legis commissoriae. tex. in l. vlti. ff. de lege. commi. l. commissoriae. verb. vendicare. C. de pact. inter empt. & vendi. gloss. communiter recepta in l. traditionibus. C. de pact. Bald. Salice. & alij in l. ab emptione. ff. eod. Barto. & Paul. in l. in diem. ff. de aqua pluuial. arcend. idem Bartol. in l. 3. §. Marcellus. ff. de in diem adiectio. text. ad idem in l. si hominem. ff. de vsucap. & in l. si duobus. ff. de diuers. & temporis praescript. tradit Decius in consi 187. nu. 4. Ex quibus apparet, hanc opinionem Communem esse, quae plane procedit, non tantum in pacto concepto verbis legis commissoriae specialibus & expressis, sed & in eo, quod aequipollentibus verbis additum fuerit. Non enim verba, quae a iureconsultis legi commissoriae adscribuntur, de forma sunt, sed sufficiunt aequipollentia, vt sunt omnia, quae important contractus resolutionem ipso iure & directo, qualia sunt haec, habeatur contractus pro infecto, & illa verba, que exequutionem facti significant, & praemittunt resolutionem ipso facto. text. & ibi Bal. in l. vl. §. 1. ff. de rescin. vendi. sicuti constat, vbi actum fuerit, quod indefectum solutionis possit venditor sine iudicis ministerio rem ipsam adsumere, possidere, & frui propria authoritate, quod in specie adnotauit Carol. Mol. in consuet. Parisi. tit. 1. §. 23. num. 11. cuius sententia iudicio supremorum iudicum confirmata fuit, quemadmodum ipse Carolus testatur in Alexan. consilio 10. libro 1. Haec vero conclusio iure & frequenti omnium consensu admittitur, vbi pactio ista apponitur contractui venditionis statim, & vt aiunt, in continenti. Nam si ex interuallo adscripta, additáue fuerit, vtcunque fiat, etiam verbis directis, & proprijs legis commissoriae, vel adiectionis in diem concepta sit, non transfertur dominium in venditorem primum absque traditione. glo. celebris in dicta. l. ab emptione. verb. cogaris. quam inibi Doct. sequuntur Bal. Salic. & Deci. in dicta l. traditionibus. Paul. Castrens. in l. 1. ff. de donatio. Alex. & Areti. in l. qui absenti. §. 1. colum. 2. ff. de adquirend. poss. idem Alex. in l. 1. colum. 3. ff. de solut. mat. idem Alex. consi. 10. num. 7. lib. 1. & alij plures, quorum meminit Andrae. Tiraquel. lib. 2. de retract. §. 1. glo. 7. num. 4. & 5. Nec enim ex his pactis legis commissoriae, vel adiectionis in diem ipso iure resoluitur venditio, cum hae pactiones ex interuallo in conuentionem deducuntur. Quam ob rem oportet semper aduertere, & hac in re perpendere, an hec pacta in ipso contractu statim scripta & conuenta fuerint, an interuallo in pactionem adducta. Secundo, eadem conclusio plane vera esse censetur, quando pactio legis commissoriae, vel adiectionis in diem concipitur verbis directis: si vero verbis obliquis concepta fuerit, constat, non transferri dominium absque noua traditione, secundum gloss. insignem in l. 1. ff. de donat. & inibi Bar tol. & Paul. Castrens. idem Pau. l. 1. colum. 2. C. de pactis inter emptor. & vendi. Alexand. in l. Pomponius. §. praeterea. ff. de adquirend. poss. colum. vltim. Iason in d. l. ab emptione. nume. 7. & 8. Rube. consi. 58. numero 2. Curtius Senior consil. 12. Alexand. in dict. consil. 10. colum. 3. Bald. Salicet. & Paul. in dict. l. ab emptione. quorum opinio Communis est, sicuti fatetur Andrae. Tiraquel. in d. gloss. 7. numer. 17. & eam probat text. in l. 3. C. de pact. inter emptor. & vend. Qui ea lege, inquit Imperator Alexander, praedium vendidit, vt nisi precium reliquum intra certum tempus restitutum esset, ad se reuerteretur, si non precariam possessionem tradidit, rei vendicationem non habet, sed actionem ex vendito. Hactenus Imperator, ex quo apparet, verbum, reuertatur, esse obliquum, quemadmodum & verba hec, redeat, pertineat, atque his similia. Nec hanc communem sententiam in pacto legis commissoriae verbis obliquis concepto negare iuste possumus propter authoritatem text. in dicta l. 3. at in pacto adiectionis in diem, etiam si id verbis obliquis conceptum fuerit, eadem sententia periclitatur authoritate iurisconsulti in dicta l. si quis hac. ff. de rei vendicat. cuius verba subijciam ad apertiorem huius rei probationem. Si quis hac lege, inquit Vlpianus, emerit, vt si alius meliorem conditionem attulerit, recedatur ab emptione, post allatam conditionem iam non potest in rem actione vti. Sed etsi cui in diem addictus sit fundus, antequam addictio facta sit, vti in rem actione potest, postea non poterit. Haec iurisconsultus, qui expressim mentionem facit pactionis adiectionis in diem, & verbis obliquis conceptae, dum scriptum est, recedatur ab emptione, & tamen asseuerat, post allatam conditionem meliorem, dominium ipso iure ab emptore in venditorem transferri. Et idem in secunda parte responsi traditur, nec est vlla differentia inter primam & secundam partem, nisi quod in prima nulla dies adiecta fuit pacto: at in secunda, dies certa pacto fuit scripta. Quod si dixeris Bartolum sequutus in priori responsi parte, ea verba: postea non poterit, esse referenda ad emptorem, qui rei vendicatione vult agere contra venditorem, aut habentem causam ab eo, quia tunc & si emptor habeat rei vendicationem, repellitur tamen, & excluditur exceptione pacti. Haec profecto interpretatio maximam habet diuinationem, verbaque iurisconsulti satis singularia plurimum restringit: siquidem cum ea generalia sint, actionemque in rem emptori minime competere ir definite significent, Bartolus ea interpretatur ita dure, vt parum significasse iurisconsultum censeat. deinde si Bartol. interpretationem admittamus, falsum profecto videbitur, quod Accursius ibidem censuit scribens, in eadem iurisconsulti responsione probari, speciale esse, ex pacto legis commissoriae & adiectionis in diem, dominium transferri absque traditione in venditorem, quod post Accursium satis receptum est. Accursius autem hanc specialem assertionem tradit in eiusdem text. specie, scilicet, vbi concepta fuit pactio verbis obliquis: ergo saltem ex hoc apparebit authoritas gloss. aduersus communem sententiam. Praeterea in secunda parte text. sunt eadem verba, actionem in rem denegantia, quae in prima, & tamen constat, in ea parte emptori aduersus omnes actionem in rem negatam esse: igitur Bartoli expositio non admodum est iurisconsulto conueniens, etiam si dixeris in secunda parte verbis directis conceptam fuisse pactionem, cum hoc ex eo responso minime deducatur, nec constet, magis conceptum fuisse pactum verbis directis, quam obliquis: imo generalis est Vlpiani responsio. Quam ob rem ego censeo, satis dubiam fore opinionem Communem in pacto adiectionis in diem, nisi quis probare velit, verbum. hoc, recedatur ab emptione, esse directum. quod Bart. negat in d. l. si quis hac. & Salicet. in l. traditionibus. atque ibidem Claudius column. 2. C. de pact. Nec oberit text. in d. l. 3. C. de pactis inter empt. & vendit. quia tractat de pactione legis commissoriae, quae, & si in contractu venditionis permissa sit, non est admodum iusta, cum apponatur in poenam non soluti intra certum diem precij. Et ideo mirum non est, si ex eo pacto verbis obliquis concepto dominium absque noua traditione in venditorem minime transferatur. Secunda conclusio, pactum de retrouendendo, etiam si verbis directis fiat, non inducit translationem dominij absque traditione. Vnde fit, vt si dictum fuerit, quod oblato precio emptori a venditore res sit inempta, nihilominus opor[art. 2]tet traditionem accedere solutioni precij. Nam & cum speciale sit in pacto legis commissoriae, & adiectionis in diem, quod non requiratur traditio, inde deducitur, in pactione reuendendi non idem esse, imo traditionem exigi ad translationem dominij, sicuti tenuerunt Bart. in l. 1. numero 10. ff. de donatio. Bartol. & Salic. in l. si predium. C. de aedili. actioni. Are. in l. qui absenti. §. 1. ff. de adq. possess. Ias. in l. ab empti. col. 3. de pact. Corne. consil. 96. col. vlt. li. 1. Car. Ruinus consi. 32. num. 15. & 26. lib. 1. & cons. sequenti. Curtius Senior d. consi. 12. Angel. in l. si quis hac lege. in princ. ff. de rei vendic. Imola in c. illo vos. num. 16. de pignori. quorum opinionem sequitur, asseuerans eam communem esse Alexan. in consi. 10. lib. 1. num. 5. hanc etiam sequuntur Catellianus Cotta dictione Pactum. & alij per eum relati. quibus suffragatur tex. in dicta l. si praedium. C. de aedilit. actioni. Ratio item satis vrgens colligitur ex l. 2. C. de pact. inter emptorem & venditor. qua probatur, venditori ex pacto de retrouendendo actionem personalem competere: quam ob rem manifestum est, non transire dominium in venditorem, quia nemo actione personali agit ad rem propriam consequendam, nisi condictione furtiua. l. vltim. in fine. ff. vsufruc. quemadmo. caue. & in §. sic itaque. Insti. de actio. quin & hanc opinionem, quam diximus communem esse tenet Paul. Cast. consilio 306. quanquam longa. libr. 2. idem in l. si a te. C. de pact. inter emp. & venditor. Nam quod pactum de retrouendendo verbis obliquis appositum, non habeat hunc effectum, quod transferatur dominium in venditorem absque traditione, proculdubio ab omnibus frequentissimo omnium consensu receptum est, secundum Cumanum in l. 1. ff. de donatio. & ita a plerrisque probatum est, quos nominatim citat Andraeas Tiraquel. in dicto libro 2. de retract. §. 1. glos. 7. nume. 12. quo in loco diligenter hanc quaestionem tractat. Ego sane fateor, frequentiori doctorum sententia probatum esse, non transferri dominium in venditorem ex pacto de retrouendendo verbis obliquis concepto, eamque opinionem admitti a Paulo Cast. in dicta l. si a te. & ab omnibus his, quos in hac secunda conclusione citauimus, quod si pactum reuenditionis verbis directis fiat & conceptum fuerit, Bart. in d. l. 1. n. 10. & ijdem authores, quorum modo meminimus, paucis exceptis, itidem asseuerant, non transferri in venditorem ipso iure dominium, sed necessariam esse traditionem, eamque opinionem arbitror communem, aut saltem magis receptam esse. Nam Alexan. & alij, qui Bartoli opinionem communem esse censent, expressim & hanc communem fore fatentur. Nec tamen ea probatur in d. l. 2. C. de pact. int. empt. & ven. cum inibi tantum agatur de pacto retrouendendi iuxta communem formulam, quae obliqua est, concepto, non autem de formula legis commissoriae, vel adiectionis in diem, & sic de verbis directis. quod Accurs. ibidem sensit, qua ratione aptior est huic Doct. sententiae. tex. in d. l. si praedium. qui fortissimam exhibet huic opinioni probationem. Verum & in hac specie, quod pactum de retrouendendo verbis directis appositum inducat ipso iure dominij translationem absque traditione, iure probare nituntur, & constanter adserunt Paul. in dicta l. si a te. Cuma. in dicta l. 1. ff. de donatio. Curti. Senior in additione ad eius consil. 12. in fine. Paul. Castrensi. in l. qui absenti. §. 1. ff. de adq. poss. & ibi Alexan. nu. 7. idem in l. si ita quis. §. ea lege. num. 5. ff. de verbor. obligat. Cynus in l. 1. quaest. 1. C. de rebus alienis non alienand. Bald. in l. ea lege. numer. 7. C. de condicti. ob caus. & ibi Salicet. in 2. & vltima opposit. Rubeus consilio 146. columna 3. Deci. consil. 187. numero 4. Carolus Molineus in consuetud. Parisi. §. 23. numero 11. Nicolaus Boer. decisio. 182. numero 19. Iason consil. 211. libr. 2. numero 2. idem consilio 128. libro 4. nu. 4. vbi hanc opinionem asserit Communiorem esse. idem fatetur Tiraquel. in dicta gloss. 7. numero 15. eam sequutus. quibus adstipulatur textus insignis in l. voluntate. §. vltim. ff. quib. modis pign. vel hypo. solu. cui non potest congrue responderi. Et ideo haec iure opinio verior mihi videtur, non obstante l. si praedium. quia ibi actio redhibitoria datur emptori, resoluta emptione ad hoc, vt venditor cogatur rem accipere, & precium solutum reddere ipsi emptori. Nec adeo recepta est contraria sententia, quod omnino teneamur eam communem esse fateri: siquidem plures posteriorem hanc opinionem in specie asseuerant, & sentiunt Iacob. & Alber. in dicta l. traditionibus in fine. C. de pactis. & plerique alij: si eorum rectum sensum consideremus. Constat enim, resoluta venditione ipso iure, dominium, quod in emptorem translatum fuerat, in venditorem iterum transmitti absque traditione, quia per hanc resolutionem, quae ipso iure fit, omnia in pristinum statum redire, authore iurisconsulto in dicta l. voluntate. §. vltimo. Caeterum vtcunque sit, etiam si sequamur priorem & Bart. opinionem, illud omittendum non est, eam sententiam obtinere, quo ad dominium directum, & directam in rem actionem: siquidem vtile dominium, & vtilis in rem actio absque traditione competit venditori ex pacto reuendi[art. 3]tionis, etiam iuxta communem formulam oblique conceptum. textus singularis in l. si cum venderet. ff. de pignorat. actio. quo in loco Pau. de Castro hoc adnotauit. idem ex ea decisione colligunt & probant Ananias in capitul. conquestus. de vsur. colum. 3. Massuerus in praxi. titul. de retract. num. 4. Soci. consi. 80. libro 3. colum. 1. Burgen. in capitu. ad nostram. de emptio. & vendi. numer. 60. Deci. consil. 614. nume. 4. Anto. Rube. consil. 58. colum. 2. Tiraq. d. gl. 7. numer. 7. Rogerius a Mota in l. traditionib. C. de pact. nume. 54. Dicens, hanc opinionem Pauli Castren. magis communem esse, quam testatur in Parisiensi praetorio seruatam & receptam fuisse Chassanae. consilio 33. colum. 3 & item in ducatu Sabaudiae Hieronym. Cagnolus in l. 2. C. de pact. int. emp. & vendit. n. 84. eaque apud Pictones consuetudine admittitur, quam Tiraquel. refert. d. libro 2. §. 3. eandem opinionem sequitur Angel. Aret. in §. item si. num. 22. Instit. de exception. non obstat text. in dicta l. 2. quo probatur, actionem personalem dari venditori, quia non inconuenit, actionem personalem simul, & vtilem in rem alicui ob eandem causam competere, sicuti expressim probatur in d. l. si cum venderet. vbi datur actio in rem simul cum actione in factum. Verum Alexand. in d. consi. 10. lib. 1. Cur. Senior d. consi. 12. Iason in d. l. ab emptione. numero 8. Hieronymus Cagn. in dicta l. 2. nume. 82. & Aymon. consi. 12. nu. 7. ab hac Pauli Castrensis sententia recesserunt existimantes, etiam vtile dominium minime transferri, nec transmitti in venditorem ex pactione ista reuendendi, nec ei vtilem actionem in rem competere, conanturque respondere authoritati iurisconsulti in d. l. si cum venderet. dicentes, inibi ideo competere actionem in rem debitori, quia creditor non transtulit in emptorem dominium per venditionem pignoris, sed tantum ius ipsum pignoris. quod & Cumanus fatetur in l. 1. ff. de donatio. probatque Regia l. 48. titul. 13. par. 5. quae quidem responsio minime satisfacit, cum in eadem specie, cuius meminit iurisconsultus, dominium translatum fuerit in emptorem ex eo, quod distractio pignoris facta fuerit per creditorem consentiente debitore, quidum hunc consensum exhibuit, ius redimendi rem & reuenditionem sibi excepisse videtur, cum ratam habeat venditionem a creditore hoc ius in vtilitatem emptoris excipiente factam. At si dixeris, apud iurisconsultum non constare, nec de consensu, nec de ratihabitione debitoris: fatebor equidem id expressim inibi non significari, sed tamen colligi tacite, aut saltem dicendum erit, venditionem factam fuisse a creditore lege & iure permittentibus, & ideo translatum esse dominium in emptorem, quod omnino probatur in dicta l. voluntate. §. vltimo. quam ob rem mihi plurimum placet Paul. Castrensis sententia. Hinc apparet, quid dicendum sit in ea quaestione, qua quaeritur, vtrum venditor ratione pacti de retrouendendo possit, oblato, & consignato precio rem consequi a tertio possessore, qui haeres emptoris non sit? Nam qui Paulum Castrensem in dicta l. si cum venderet. sequuntur, necessario concedunt & fatentur, posse venditorem a quocunque possessore, etiam si is haeres emptoris non sit, rem petere vtili rei vendicatione, quibuscunque verbis concepta fuerit pactio, atque ita praeter alios Carolus Molinaeus in Alexan. consilio 10. scribit, quadam aequitate fieri, vt venditor habeat aduersus quemcunque possessorem actionem in factum in rem scriptam. Nec tamen me latet Alexandr. Imolensem, & eos, qui eidem subscripsere palam contrarium probare, negantes, actionem venditori ex eo pacto competere aduersus tertium possessorem, sed tantum personalem contra emptorem & eius haeredem. quod idem Paul. Castrensis sibi parum constans fatetur in dicto consilio 306. libr. 2. ad finem, & sensit in dicta l. si a te. C. de pact. inter empt. & vendit. atque itidem scio posse in acerrima disputatione responderi ad iurisconsulti responsum in dicta l. si cum venderet. Et nihilominus opinor Paul. de Cast. sententiam in pra xi recipiendam fore. cui adde Guido. Papae, consi. 49. Sed & si refellenda foret opinio Pauli, tunc in ea quaestione, quam modo tractamus, inquirendum erit, an verum sit, quod de pacto retrouendendi Paul. idem & alij opinantur, cum id fuerit verbis directis conceptum: nam qui censent, ex eo dominium transmitti in venditorem absque traditione statim oblato & consignato precio, facile, imo omnino concedunt, actionem in rem posse aduersum quencunque possessorem in iudicium deduci. Qui vero contrariam veriorem esse censent, negabunt plane, actionem aliquam venditori contra tertium possessorem, qui haeres emptoris non sit, competere. His sane explicitis constat, pactionem retrouendendi licitam omnino esse non tantum iure Caesarum. dicta l. 2. C. de pact. interempt. & vendi. vbi Angelus & Paul. Castrensi, Regia l. 42. titul. 5. part. 5. Sed & iure Pontificio, sicuti ab speciali argumentatione deducitur a text. in capit. ad nostram. de empt. vbi Ancha. Abb. et Imol. idem Ancha. consilio. 30. Et item in animae iudicio secundum Conradum. quaestio. 83. Alber. [art. 4]in dicta l. 2. Archi. in capitu. plerique. 14. q. 3. Et probatur Leuitici. capi. 25. cuncta regio, inquit dominus, possessionis vestrae sub redemptionis conditione vendetur, quod late tradit Andrae. Tirquell in lib. 2. de retract. in princi. quo in loco Latine appellat hoc pactum, retractum conuentionalem, aut pactionem reuendendi, tractat & idem Corasi. lib. 3. Miscel. c. 9. atque ideo admodum oportune dubitatur, quae fuerit ratio, vt a Romano Pontifice in d. c. ad nostram. ob pactionem istam contractus venditionis iudicetur praesumptione quadam vsurarius. quidam etenim censent, hanc praesumptionem non ex sola pactione reuendendi adsumi, sed ex tribus simul in venditionis contractu contigentib. pactione scilicet ista, modico precio, & ipsius emptoris consuetudine exercendi artem vsurariam. Nam haec tria necessario adiungi oportere, vt contractus praesumatur vsurarius, existimant Cynus & Salyc. in l. ab emptione. C. plus valer. quod agitur. Cardin. in clem. 1. §. vltim. q. 18. de vsuris. quam opinionem sequuntur asseuerantes, eam esse communem Alexand. consil. 109. colum. vltim. lib. 4. Caepola de simulat. contractuum. colum. 1. sexti casus. Corne. consilio 4. li. 1. Corasius libro 3. Miscell. capit. 9. Tiraq. li. 2. de retract. in praefatione nume. 5. idem asserit Antoni. Burgensis in dicto cap. ad nostram. de emptione. vbi Anch. & Cardin. eandem sententiam probant, quos & Deci. sequitur consilio 167. qui non audet asserere eam magis receptam esse, sed tamen id testatur pluribus citatis authoribus Hieronym. Cagnolus in dicta l. 2. C. de pact. inter empt. & vendit. col. 3. quib. adstipulatur, quod pactum reuendendi licitum omnino censetur, venditioque minori precio, & viliori fieri debet ad iusticiam commutationis, quam si libere absque redimendi pactione fieret: sicuti Panor. fatetur in dict. ca. ad nostram. colum. 2. & plures alij, quorum sententiam rationibus & authoritatib. probabimus hoc lib. c. x. igitur minime conuenit, contractum venditionis cum redimendi pactione, illicitum iudicare exprecij vilitate, & ex modico precio: cum id necessarium sit eidem contractui accedere, vt iusta existimetur venditio, quod est in hac disputatione omnino considerandum. Econtrario, quod sit satis ad praesumptionem vsurae, venditionem factam esse cum pacto redimendi vel reuendendi & viliori precio, probat text. iuxta quorundam interpretationem in dicto capitulo c. ad nostram. vbi Romanus Pontifex ex his duobus praesumit contractum esse vsurarium. idem ex eiusdem responsi authoritate scribit gloss. in capitulo conquestus. de vsurar. quam sequuntur inibi Panormitanus & Ananias. Antonius, Abbas, Barbatias & Burgensis numero 46. in dicto capitulo ad nostram. Albericus in l. tertia. C. plus valere, quod agitur. Alexand. in additionibus ad Barto. in l. Iulianus. §. idem Papinianus. ff. de actionib. emption. Matthae. Afflict. decisioni. Neap. 339. Imola. in capitulo illo vos. numero 18. de pignorib. Alexand. consilio 54. libro 6. quam & communiori sententia probatam esse testantur Panormita. consilio 76. libro 1. Ferrati. caut. 17. Chassanae. in consuetu. Burgun. rubr. 5. §. 1. numero 22. Thomas Gram. decisi. n. 29. Matthae. Afflict. in rubr. de feudo dat. in vicem legis commis. n. 105. Paul. Parisien. consilio. 55. nume. 29. & cons. 54. nu. 62. & alij plures per eum nominatim citati, quoru item sententiam in Praetorio Rotae seruatam saepe fuisse asserit, eam sequutus Cassador. decisio. 1. de vsur. Et in Neapolitano Senatu Matthae. Afflictus, ac Thomas Grammati. in praedictis decisionibus. Sed si exactius pensitemus Romani Pontificis responsum in dicto capitu. ad nostram. plane constabit, hanc Communem opinionem ea decisione minime probari. Nam praeter alia ibidem expressa, quae ad hanc rem induci possunt, apparet, emptorem mutuum a venditore petitum negasse, & ex ea causa coactum fuisse venditorem vrgente inopia, domosque & oliuas eidem vendidisse, apposita pactione pacti reuendendi, & viliori precio, quam ipsae res iusta aestimatione valerent. Vnde nimirum si ex his Romanus Pontifex praesumpserit, eum contractum in fraudem prohibitae vsurae gestum fuisse. Deinde alud in eam pactionem deductum fuit, quod maximam suspicionem fraudis iure optimo exhibet, nempe definitio illa, & restrictio temporis, quo res erat redimenda a creditore, aut iterum ab eo emenda. Conuentum etenim est, quod venditor ab emptore a septennio vsque ad nouennium posset rem ipsam oblato, vel reddito precio prioris venditionis, vt propriam rem titulo reuenditionis habere. Siquidem haec conuentio nimis est suspecta, quia emptor ipse certus est, in quemcumque euentum se habiturum praecipuos septem annorum fructus, quos vltra sortem percipit, quibus profecto rationibus satis compertum est, in praemissa Decretali, contractum vsurarium censeri, non ex his duabus conditionibus, quas ad hoc sufficere existimant gloss. Abb. & sequaces, sed & ex alijs coniecturis, quae efficacem vsurae praesumptionem inducunt, praesertim, quod in eiusdem Decretalis specie non ita simpliciter actum est pactum de retrouendendo, sed potius inter emptorem & venditorem conuentum est, quod si venditor precium reddidisset, aut obtulisset, res vendita illi restitueretur. Hoc autem pactum longe distat a pacto retrouendendi, atque maiorem habet vsurae suspicionem, cum potius naturae pignoris conueniat, cuius ea est natura, vt sine noua conuentione, oblato precio res pignorata debitori restituatur. l. si rem. §. omnis. ff. de pignor. action. Et ideo pactio ista, cuius Romanus Pontifex in dicto capitulo ad nostram. mentionem fecit, maiorem simulationem arguit, sicuti tradunt Corneus in dicto consil. 4. lib. 1. & Carol. Ruinus consi. 16. numero 11. libro 4. Imo eam pactionem contractui venditionis adiectam, vsurariam esse seclusis alijs coniecturis, scribit Hieronym. Paul. in Prouinciali & Practica Cancellariae, folio 24. cui in hoc minime consentio propter authoritatem Caesarum in dicta l. 2. C. de pactis inter emptorem & venditorem, & quia absque vlla labe & vitio si fraus absit, pactum id contratui venditionis accedere poterit. Sat igitur erit, hactenus insinuasse, non probari omnino in dicto capitulo ad nostram. duo tantum sufficere ad suspicionem, & praesumptionem vsure, nempe pactum retrouendendi, & precij modicitatem, quamuis plerisque ita visum fuerit. Caeterum ad saedandum hunc opinionum conflictum ipse opinor, hanc controuersiam, & eius definitionem delegandam esse arbitrio boni viri, ac iudicis discreti, qui ex variis coniecturis arbitretur, contractum vel iniquum esse, vel iusta ratione tolerandum, quod & Corneo visum est in d. consil. 4. lib. 1. quandoque etenim ex pactione retrouendendi, & modico precio absque alia presumptione iudex existimabit, contractum vsurarium, & illicitum esse, quandoque praeter haec duo & alia erunt exigenda ad vsurae, & fraudis suspicionem. Hoc vero iudicis arbitrium ex pluribus instrui poterit. Primum equidem si cum pactione retrouendendi contingat, valde modicum precium pro re ipsa dari, profecto maximum signum erit, eum contractum fraudis, & vsurae esse participem, absque eo quod probetur foenerandi consuetudo, sicuti Carol. Molinae. censet in tract. de contract. q. 56 & in Alex. consil. 54. lib. 6. Sic secundum eundem ab hoc contractu venditionis cum hac retrouendendi pactione, etiam si venditio facta sit vili precio, ab erit vsurae praesumptio, si emptor bona fide contraxerit, omnino ignarus huius grauissimae laesionis, quae ex modicitate precij venditori fuerit illata, cum enim emptor putauerit iusto precio emere, satis equum est, eum censeri fraudis, & deceptionis, ac vsurae in expertem. His accedit, quod contractus hic, si a rustico, aut muliere fiat, non adeo praesumendus erit vsurarius, quam si ab alio esset factus, secundum Bald. in l. cum allegas. & ibi Fulgosi. C. de vsur. Ias. in l. si quis id quod. notab. 5. ff. de iurisd. omni. iud. & in l. iuris ignorantia. col. 1. C. qui admitti. Tiraq. post alios in d. lib. 2. de retract. in prin. nu. 34. qui in eadem praefatione posuit aliquot coniecturas, ex quibus in hac pactione poterit vel augeri, vel minui presumptio vsure, idem & aliam tradit lib. 1. de retract. in praefatione. num. 37. Sed & an haec vsurae praesumptio, quae oritur ex huiusmodi pactionibus, operetur in datione in solutum, dubitari solet. Et placet quibusdam, [art. 5]non ita facile hanc suspicionem subesse huic dationi in solutum, quae fit ob causam necessariam, & in cuius actu non interuenit pecuniae numeratio, quae allicit, & inescat homines, vt in simplici venditione. & ideo in datione in solutum non esse fraudem nec vsuram ex pacto retrouendendi, etiam modico constituto precio, praesumendam, asserunt Fulgo. consi. 134. col. 2. Deci. con. 18. vers. nec obest quod datio. Cagnolus in l. 2. C. de pactis inter empt. & vendit. col. 3. 2 limitatione. quos Tiraquel. sequitur in d. lib. 2. de retract. in praefatione nume. 27. contrarium tenuerunt Angel. consil. 243. ad finem. Imola consil. 98. colum. vltim. & consi. 99. Barbat. con. 51. lib. 1. Cassador. decisione 2. de vsuris. Paul. Pari. consi. 54. nume. 62. & 69. quibus ego libenter accesserim, modo bonus vir arbitrium ex coniecturis variis huic suspicioni accommodet, atque omnia exactissime perpendat, & cuncta rimetur ad eliciendam contractus simulationem. Tandem ex praenotatis apparet, annuos reditus emi licite posse hac expressa pactione, vt venditori liceat eos redimere: atque ita constat, horum redituum venditioni iuste accedere posse pactionem retrouendendi, etiam si reditus in pecunia constituantur, quemadmodum expressim statutum est in dictis Romanorum Pontificum constitutionibus, & probant late Conrad. in tract. de contractib. q. 83. & Ioan. Maior in 4. sent. dist. 15. quaest. 43. qui asseuerat, hanc opinionem ab omnib. receptam esse. Nec emptio horum redituum ex eo illicita censeri debet, quod pactionem istam redimendi habuerit, modo iusto precio reditus constituantur, absitque omnis vsurae praesumptio. quod ita plane admissum est fere in toto orbe Christiano, vt iam non liceat rem hanc in dubium reuocare. Alfonsus vero vndecimus huius nominis Castellae Rex apud Complutum anno domini mille[art. 6]simo trecentesimo quadragesimo octauo lege edidit, quae prima est in vulgatis regiis ordinationibus tit. 2. lib. 8. qua sancitum est, contractum venditionis ex eo vsurarium censeri, quod fuerit appositum reuendendi pactum, aut rem venditam, redimendi precio intra certum tempus restituto, vel post certum diem, & non prius restituendo, modo actum sit, fructus rei venditae interim dum non redimitur ad emptorem pertinere. Hactenus ipsa legis summa, ex qua ego iuxta sensum apertiorem deduco, alterum ex duobus cum clausula de percipiendis praecipuis ab emptore fructibus, efficere contractum venditionis vsurarium, nempe vel pactum redimendi, aut retrouendendi intra certum diem restituto precio, vel ita conceptum, vt post certum tempus liceat venditori & non prius precium reddere, remque ipsam habere. Et ideo vendendum erit, an iure eadem Regia constitutio, quamlibet ex his pactionibus satis idoneam esse censuerit, vt venditionis contractus vsurarius sit iudicandus? Nam pactum redimendi, aut retrouendendi intra certum diem precio reddito licitum esse, plane constat, nec ea lex contractum iniquum facit, quod omnes fatentur, modo iustum rei precium venditioni accesserit. Est etenim in mera facultate venditoris, quandocunque voluerit intra tempus definitum, etiam in crastino die redimere. Et ideo ea pactio licita videtur esse: quamuis Regia lex ex ea contractum venditionis vsurarium esse statuerit. Vnde oportet inuestigare rationem, quare constitutio predicta ex hoc pacto velit, contractum venditionis vsurarium esse. Et vere nihil aliud ad hanc rem aptius excogitari potest, quam quod simul & cum hac pactione apposita fuerit clausula de percipiendis fructibus ab ipso emptore interim, dum res ipsa non redimitur. Hoc autem mirum fortasse videbitur, cum ea conditio propria sit pacti de retrouendendo, siquidem ante redemptionem emptor fructus omnino percipit sibi, nec eos tenetur in precium imputare. text. & ibi Doct. in l. 2. C. de pact. int. empto. & vendit. nisi dixerimus, conditionem a iure contractui etiam absque expressione conuenientem, si tamen ea expressa, & scripta fuerit, in contractibus praesertim suspectis, inducere fraudis praesumptionem, iuxta Baldi sententiam in l. 3. C. plus vale. quod agitur. versicul. quid si in instrumento, & Felini in capit. si cautio. nume. 70. de fide instrument. cum insolitae cautiones & clausulae simulationem & fraudem prae se ferant argumento gloss. in l. si quis sub conditione. ff. de condition. institution. vbi Bald. & Angel. idem Ang. in l. penultim. C. de euictioni. & Gerard. a Petra Sancta in singul. 77. Ex quo infero, in emptione annuorum redituum, quae proculdubio odiosa est, vt constat, & fatentur, ac probant Tiraquell. lib. 1. de retract. §. 1. gloss. 6. numero 16. & Carol. Molinae. de contractib. quae. 5. ad finem. sensit Innocen. in dicto capit. in ci[art. 7]uitate. de vsuris, & plerique alij, qui hunc contractum illicitum esse constanter asseuerarunt, non esse hanc pactionem admittendam: imo si fiat haec emptio annui reditus hac apposita pactione, vt venditori liceat intra tempus certum redimere reditum constitutum, postea vero maneat is perpetuus, tunc hac sublata pactione etiam post tempus licita erit, & permissa redemptio, quod probatur in dictis constitutionibus Martini Quinti, & Calixti, quibus hic contractus permittitur, modo libera maneat venditori redimendi facultas, nec ea per pactionem aliquam restringatur. & in specie ista adnotauit eleganter Carol. Molinae. in dicto libro de contractib. quaesti. 50. numero 352. tametsi Conrad. de contractibus quaest 83. conclusio. 8. & Ioan. a Medina de restitutione, capit. de censu redimibili. velint etiam hanc conditionem licite adscribi, & adiici posse annui reditus pecuniarij emptioni: modo iustum precium arbitrio boni viri constituatur. Qua in re oportet animaduertere, annuos reditus tanto maioris aestimationis esse, quanto magis ipsa redimendi libertas restricta fuerit, quod cum manifestae rationis sit, probatione minime indiget. Et probatur libertatem istam redimendi licite posse restringi, modo nulla adsit in precio fraus: nam si licet hunc reditum emere perpetuum absque vlla redimendi facultate, profecto iustius licebit eum emere, data libertate venditori illum redimendi intra certum tempus, cum vtilior sit hic contractus venditori, quam si reditus perpetuo alienatus fuerit. Nec oberunt Romanorum Pontificum constitutiones, quippe que licet probauerint emptionem annui reditus, cum libera redimendi facultate, non ex hoc reprobarunt eandem emptionem, cum ea facta fuerit apposita pactione redimendi reditum intra certum, & definitum tempus. Verum ex eo quod emptio ista annui reditus odiosa, & suspecta censetur, quemadmo dum proxime dictum est, mihi potius placet, hanc pactionem ab ea reiiciendam fore, posseque venditorem reditum redimere, etiam finito tempore per conuentionem restricto. Nec tamen censeo, ob eam pactionem esse contractum istum vsurarium, quia & si pactio illicita sit. eaque ex causa a contractu reiicienda, non ex hoc necessario colligitur, venditionem, seu emptionem istam vsurariam esse, poenisque vsurarum obnoxiam, licet contrarium falso quidam opinentur, praesertim authoritate Carol. qui in dict. quaest. 50. asseuerat, hunc contractum vsurarium esse, & omnino ac totum ipso iure vitiari. idem notant Guido Papae q. 516. & in tractatu de contractibus illicitis. numero 26. Florent. in tract. de vsuris. cap. 2. §. 13. nume. 25. esse autem illicitum tenet Syluest. verbo, vsur. in 2. 15. q. nisi dixeris hos authores intelligendos esse, quando libertas redimendi restringitur ab initio, vt est manifestum exemplum illud, de quo in versi. sequenti, atque ita Carol. ipse expressim se ipsum explicat, sicuti nos tradidimus obiter lib. 1. huius operis capit. 9. numero 9. idem ipse colligo ex Guidone & aliis modo citatis. Sic sane in hoc Granatensi Praetorio saepe pronunciatu est, pactionem istam a contractu reiiciendam fore, liberamque venditori competere annui reditus redemptionem post tempus etiam a contrahentibus redemptioni praefinitum, imo vidi semel concordi iudicum sententia decisum fuisse, ea pactione sublata venditionem ipsam semoto vitio validam esse. Superest tamen altera legis Regiae pars, quae pactionem aliam improbam, vsurariamque esse censet, nempe, cum venditio rei fiat ea lege, vt post certum tempus, non antea, restituto precio [art. 8]vendita res venditori reddatur, aut reuendatur, modo apposita sit clausula de fructibus interim ab emptore sibi percipiendis. Et profecto iure communi inspecto quibusdam visum est pactionem istam contractui venditionis appositam, quod non liceat venditori rem venditam redimere nisi post decem annos, absque alia suspicione, vsurariam esse, quasi emptor certus omnino per eam constituatur de lucro vltra fortem, de fructibus scilicet eo tempore, quo redimi vendita res non potest, sibi percipiendis, ita quidem opinantur Henri. in c. in ciuitate. ad finem de vsur. Bald. consi. 487. lib. 1. & consil. 114. libro 3. Guido Papae. in tract. de contract. numero 26. & in sing. 477. & in q. 516. Imol. consil. 25. quibus obstat text. in d. capit. ad nostram de emptio. & vendit. & in d. l. Regia. vbi ad praesumendam vsuram sola haec conditio non facit contractum vsurarium, imo & alia requiruntur ad vsuram praesumendam. quam ob rem non ex eo solum contractus vsurarius praesumitur, quod venditioni adiectum sit pactum, vt venditori liceat post decem annos, non prius, rem venditam oblato aut restituto precio redimere. quod tenuerunt Ioan. Faber. in l. vlt. C. de pacto pigno. Bald. in cap. 1. de feud. dato in vicem legis commissoriae. Caepola de simulat. contract. tractatu. 1. praesumptione 10. Ias. consil. 153. li. 4. Et Andraeas Tiraquell. lib. 2. de retractu. §. 1. glos. 2. nume. 66. & 68. quo in loco ad hanc rem alios adducit, insinuans, hanc opinionem communem esse, ac tandem num. 69. eleganter addit. pactum ita appositum, vt non liceat, nisi post aliquod tempus, redimere, facilius praesumptionem vsurae inducere, quam si simpliciter fuisset appositum sine praefinitione temporis. Qua ratione, & praeterea quia valde odiosa est annuorum redituum emptio, tum etiam quod emptor certus omnino sit ab initio contractus de lucro vltra sortem percipiendo, opinor hanc pactionem, quod annui reditus redimi non possint intra certum tempus, adeo nullam esse, vt ex ea, in hac annui reditus emptione apposita, totus contractus vitium habeat, & nullus omnino sit censendus, sicuti eruditissime probat Carol. Moli. de contract. q. 50. cui adstipulatur Romanorum Pontificum decisio in dictis constitutionibus, quae requirit, hanc redimendi facultatem statim post venditionem venditori competere. Nec mihi placet ad hanc quaestionem allegatio quae fit ex Fabro: suspicor etenim, imo constanter opinor, eum authorem corruptum esse Typographorum vitio, atque ita legendum: item non valet pactum, quod liceat redimere vsque ad tempus: dum tamen non excedat triginta annos, vt hic notatur. Sed quid si fuit iuramentum interpositum? dic non valere, veruntamen obstaret agenti exceptio. cap. significante. de pigno. & ibi per Innocen. hactenus Faber, qui de ea pactione agit, qua conuentum est, quod intra certum tempus liceat redimere, non post. Et inquit, eam non valere, nisi vel expresse, vel tacite restringatur ius redimendi intra triginta annos. Et quamuis Conrad. q. 83. conclusi. 8. ac Ioan. Medina de restitutione cap. de censu redimibili, col. penultim. probare fortissimis rationibus conentur, posse annuos reditus pecunia soluendos constitui cum eo pacto, vt post certum tempus, non prius liceat eos redimere, modo arbitrio boni viri haec restrictio libertatis redimendi, iusto precio compensetur: mihi tamen magis placet quod Carol. Molin. scripsit. At in venditionibus praediorum, & aliarum rerum mobilium, & immobilium, existimo pactum istud, quod non liceat intra certum tempus redimere rem venditam, nisi alia adsit coniectura, minime efficere contractum vsurarium, quamuis ex eo facilis sit praesumptio vsurae, atque ita Regia lex praeter hanc pactionem ad inducendam vsuram, & eius presumptionem exigit, quod venditioni apposita sit conditio de percipiendis ab emptore fructibus rei venditae, interim dum ea redempta non fuerit: quam quidem conditionem suspectam esse paulo ante probauimus, praesertim in his venditionibus, quae fiunt cum pacto redimendi, vel retrouendendi, vt vulgari dictione vtar. # 9 ARGVMENT. CAP. IX. De pacto redimendi, cum emptor uendere uoluerit: & de iusto annui reditus precio. SVMMARIVM. -  1 Resoluta venditione ex pacto, an fructus interim percepti sint emptoris, an venditoris. -  2 Intellectus cap. illo vos. de pignoribus. -  3 Pactum reuendendi ad voluntatem emptoris non semper efficit contractum vsurarium. -  4 Annui reditus non possunt licite constitui, cum pacto redimendi ad voluntatem primi emptoris. -  5 Quod sit iustum precium annui reditus perpetui. -  6 Intellectus. l. 3. §. item si reipublicae. ff. ad l. Falci. & de vsura centesima. -  7 Iustum precium annui reditus ad vitam constituti qualiter definiatur. -  8 Intellectus l. Haereditatum. ff. ad leg. Falcid. -  9 Intellectus l. cum Titio. ff. ad leg. Falcid. -  10 Legatum annuum ciuitati, vel ecclesiae relictum, an finiatur centum annis, & quid de annuo legato priuatis relicto. CAPVT IX. PRaeter ea, quae proximo capite explicuimus, erit itidem obseruandum, frequenter posse accidere, vt venditio fiat apposito pacto redimendi iuxta voluntatem emptoris, id est, cum primus emptor vendere voluerit. Et ob id oportune dubitatur, liceatne, hanc conuentionem omnino fieri. Nam Ioan. ab Imol. in cap. illo vos. de pigno. nu. 18. & Alex. consi. 54. col. 1. lib. 6. existimant, venditionis contractum non ex eo vsurarium censeri, aut praesumi, quod eam legem habeat, vt cum emptor rem vendere voluerit, primus venditor eam redito precio emere teneatur, non alias. Quam ob rem Imo. & Alex. praeter pactionem istam alia duo requirunt ad praesumptionem vsure, que in d. c. illo vos. referuntur, nempe, quod reuenditio fieri debeat maiori precio quam facta fuerit venditio, & clausulam de computandis fructibus in ipsum precium, sortemque praesumpti mutui. Haec etenim duo necessaria sunt secundum eiusdem, & magis communem Doct. interpretationem, & vsurarius contractus praesumatur. Sed huic sententiae obstat, quod vbi reuenditio in his contractibus commutatiuis confertur [art. 1]in voluntatem ipsius emptoris, fructus interim percepti non efficiuntur emptoris: imo sunt in sortem ipsam imputandi secundum Panormita. & Ioannem Andrae. in dict. c. illo vos. Conradum de Contractib. q. 84. conclus. 5. Anton. Burgen. in c. ad nostram. de emptio. & vendit. col. penult. Et Andream Tiraquel. in li. 2. de retract. §. 5. glo. 2. nu. 3. per l. quod si nolit. iuncta l. cum autem. §. penul. ff. de aedilit. edi. l. imperator. & l. quod dictum est. ff. de in diem adiectio. igitur clausa de compensandis fructib. in sortem principalem in specie dict. cap. illo vos. non est contra naturam contractus, cum inibi redemptio rei venditae collata fuerit in liberam voluntatem emptoris, & ideo nihil venditori imputandum erit, quod rem ipsam non redemerit, quia is eam redimere non poterat. Haec tamen obiectio pluribus profecto modis dissolui poterit. Nam & si opinio Ioan. Andr. & Panormit. receptior sit sicuti fatetur Ioan. Corasi. li. 3. Miscel. c. 9. falsa tamen videtur authoritate gloss. quae in verb. percepti probata per Cardinal. & Imol. in dict. capit. illo vos. scribit, in eo casu, cuius ibidem mentio fit, fructus ad emptorem pertinere ex natura contractus, nisi aliud actum fuerit. Nec sententiam Panormitan. probat tex. in dict. l. quod si nolit. & l. cum autem. §. cum redhiberetur. Quia res ibi redhibetur ex causa de praeterito, quae ineratiam a tempore venditionis, qua ratione fructus post causam ipsam percepti restituuntur. Quod placet Tiraquello in l. si vnquam. C. de reuocand. donationibus ver. reuertatur. nu. 232. vel quia venditor eo etiam casu tenetur redhibitoria, quo ignorauit. l. prima. §. causa. ff. de Aedilitio edict. atque ita Corasius in dict. cap. 9. respondit. Quin imo & idem Corasius atque Imol. ab eo non relatus in dict. capit. illo vos. nume. 16. hac in quaestione ita distinguendum fore existimant, vt quoties resolutio venditionis ipso iure fiat, fructus ab emptore percepti venditori restituantur: at si venditio aliter quam ipso iure dissoluatur, fructus interim ab emptore percepti apud eum maneant, sicque intelligendos esse censent text. paulo ante adductos. An vero ex pacto legis commissoriae, adiectionis in diem, aut retrouendendi fiat resolutio contractus, & venditionis ipso iure diximus capit. praecedenti. Vnde si vera est haec Imolae distinctio, plane deducitur iuxta eorum sententiam, qui asseuerant, pactum reuendendi verbis directis conceptum, ipso iure dissoluere priorem venditionem, fructus interim ab emptore perceptos, venditori restituendos esse, quod in specie adnotauit praeter alios Ioan. a Medina de restit. cap. de censu redimibili. §. esset dubium. Sic & contrarium respondebunt hi, quibus placet etiam ex pacto reuendendi verbis directis concepto, non fieri dissolutionem venditionis ipso iure, sicuti Imol. in dicto capit. illo vos. numero 16. expressim fatetur. ipso autem iure intelligo venditionem dissolui, quoties dominium absque traditione in priorem venditorem reuertitur. Verum si rem istam exactiori diligentia examinemus, satis manifeste apparebit, Imolae & Corasij distinctio nem minime posse iure probari. Siquidem vbi emptio pure facta sub conditione resoluitur, fructus medij temporis ante resolutionem percepti, vere ad emptorem pertinent. quod probatur authoritate iurisconsulti in l. 2. ff. de in diem adiectio. fit autem venditionis resolutio iure absque noua traditione, si pactio adiectionis in diem ita fuerit concepta, vt si intra mensem melior conditio allata sit, fundus sit ineptus, sicuti constat ex prima capitis praecedenti conclusione, & tamen his verbis emptio pure facta sub conditione resoluitur authore Vlpiano in l. prima. ff. de legat. commisso. Quo fit, vt licet venditio ipso iure resoluatur, nihilominus fructus ante resolutionem percepti emptoris efficiuntur, qui eos reddere non tenetur. Tandem his distinctionibus omissis iurisconsultorum hoc in tractatu responsa sequutus ita arbitror hanc controuersiam dirimi posse. Aut etenim venditio dissoluitur ex causa de praeterito, quae inerat iam a tempore venditionis, & tunc fructus ab emptore percepti venditori sunt restituendi. dicto §. cum redhiberetur. Aut dissoluitur venditio ratione pacti legis commissoriae, & proculdubio, vtcunque res sit, fructus sunt venditori restituendi quadam speciali ratione, quia nihil penes emptorem residere oportet ex re, in qua is fidem fefellerit, vt scribit Neratius iurisconsultus in l. lege fundo. ff. de lege commi. Vnde cum emptor aliquam partem precij dederit, fructus sibi omnino percipit iuxta eiusdem Neratij humaniorem sententiam ab Vlpiano receptam. in l. si fundus. ff. eod. quod si venditio alterius pacti causa dissoluta fuerit, tunc fructus ad emptorem pertinebunt. cum emptio pure contracta fuerit, eiusque resolutio in euentum alicuius conditionis collata, vt si quis fundum alteri vendiderit ea lege, quod si meliorem alter conditionem attulerit, is sit inemptus. at si venditio fuerit conditionalis ita lege dicta, vt perficiatur emptio, nisi melior conditio afferatur, tunc fructus interim percepti venditori sunt restituendi. tex. in dict. l. 2. & l. 4. ff. de in diem adiect. Vnde apposito pacto de retrouendendo in venditione pura, constat euidenter fruct. ad emptorem pertinere. l. 2. & ibi Bald. & Paul. Castre. C. de pact. interemp. & vendit. Hanc equidem distinctionem fere deduximus ex his, quae Andrae. Tiraquel. scrip sit in dicta l. si vnquam. verb. reuertatur. nu. 229. & sequentibus. nec refert, pactum retrouendendi in voluntatem venditoris, an emptoris, collatum fuerit, etiam refragante Panormitano. Adhuc tamen, etsi vera censeatur Panorm. sententia, nihilominus respondendum erit, in dicto [art. 2]capit. illo vos. contractum vsurarium praesumi ex adiectione illius conditionis, & legis: quod fructus in sortem imputentur. Nam licet ea conditio non foret contraria naturae ipsius contractus venditionis, & fructus sint venditori restituendi: est tamen propria pignoratitij contractus: & ob id cum aliis coniecturis vsurae praesumptionem inducit. hoc etenim pactum tanquam inusitatum & insolitum in contractibus venditionum, facit fraudem praesumi, etiam si cedat in damnum eius, contra quem est fraudis suspicio, vt eleganter scribit Bald. consi. 114. lib. 3. cui accedit Tiraquel. lib. 2. de retract. in princ. numero 32. cum & ob nimiam cautelam fraus etiam praesumatur, gl. in l. si quis sub conditione. ff. de cond. inst. non enim solent emptores sibi auferre ea, quae iure vendicare possunt, nisi vt fraudem maiorem liberalitatis velo contegant. l. cum de indebito. ff. de probatio. cap. super eod. de renunciat. Sed & tertio illud erit obseruandum: vt deprehendamus in specie dicti cap. illo vos. clausulam de computandis fructibus in sortem, additam fuisse aduersus contractus propriam legem: pactum retrouendendi in ea conuentione ita scriptum fuisse, vt intra duos priores annos reuenditio in emptoris voluntatem collata fuerit, ita demum, quod postquam emptor intra id tempus dixerit se velle reuendere, prior venditor annum habeat ad emendum, & precium offerendum. Constat etenim fructus tertij anni iure communi ad emptorem pertinere: cum per venditorem steterit, quominus rem eo anno ex pacto habuerit: atque ideo pactio de computandis ipsius tertij anni fructibus in sortem non inerat a iure & natura contractus, sed potius eius solitis conditionibus refragatur: quemadmodum considerat Anton. Burgens. in dicto ca. ad nostram. colum. penulti. de emptio. & venditi. Quod si velis constanter quarto loco omnia alia omittere, ac palam fateri, eas pactiones, quarum mentio fit in dicto c. illo vos. licitas esse: omnino dicendum erit, Summum Pontificem inea responsione suspicionem & praesumptionem vsure a qualitate, & persona emptoris, qui solitus erat vsuras exercere, non a contractus legibus habuisse, quod & Ioa. a Medina de restitutione scribit fol. 176. Ex quibus deducitur, pactum reuendendi omnino licitum esse, etiam si in voluntatem, arbitriumque emptoris reuenditio conferatur, & idem praeter Imol. Ale. & Ioan. a Medina, tenet Ioan. Maior. in 4. sent. dist. 15. q. 43. In hac denique difficilima quaestione ad eius perfectam examinationem distinguenda erit venditio rerum immobilium, aut mobilium, ab emptione annuorum redituum. Atque in priori [art. 3]specie plura sunt obseruatione digna. Primum quidem: pactum istud, ex quo reuenditio confertur in voluntatem emptoris, licitum est, nec praesumptionem vsurae inducit, nisi aliae accesserint coniecturae. text. insignis in dicto capit. illo vos. Imol. ibi. nume. 18. Alexand. in dicto consil. 54. lib. 6. Ioan. a Medina dicto libro de restitutione, capit. de censu redimibili, & probatur ratione. Quia sicuti res quaelibet perpetuo abalienari potest, & ita vendi, vt nullo pacto emptor eam teneatur reuendere, atque item ea pactione, vt quoties venditor eam velit redimere, emptor teneatur vendere, ita vt paria sint contrahentium iura, poterit venditor adstringi, & obligari ad emendum eam rem, quoties emptor eam reuendere voluerit, non enim video, quae sit congrua inter haec duo discriminis ratio. Item potest Titius obligari ad emendam rem aliquam, quae Sempronij sit, quoties is eam vendere voluerit, quod nemo negabit, igitur poterit idem obligari ad emendam rem, quam ipse Sempronio vendidit, cum Sempronius eam reuendere voluerit, modo iustum precium venditioni accedat: quo fit, vt si nulla adsit in precio iniquitas, possit venditor pactione obligari ad emendam rem ab eo venditam maiori precio quam ipse acceperit, quoties emptor eam vendere voluerit. Sunt etenim hic duae venditiones, vna quae actu fit: altera quae in pactum ad voluntatem emptoris confertur, & ad iustitiam contractus pertinet, quod vtraque venditio iusto precio fiat: potest tamen contingere, eandem rem tempore prioris emptionis iuste valere decem, & tempore posterioris venditionis omnino valere viginti, vnde nulla fit iniuria: imo aequa seruatur commutationis aestimatio, si maiori precio vendatur ex pacto res eadem ab emptore ipsi venditori, quam is ab emptore acceperit. idem apparet in dicto capit. illo vos. vbi non sufficit haec sola pactio absque aliis, ad inducendam suspicionem vsure. Secundo hic oportet adnotare, rem venditam non esse minoris aestimandam ob pactum reuendendi collatum in voluntatem emptoris, quam si absque vllo redimendi pacto venderetur, quod satis constat ex text. in dicto ca. illo vos. & asserunt Antoni. Burgensis in dicto capit ad nostram. numero 45. & Tiraquell. 2. libro de retract. nume. 26. imo pluris ea res aestimanda erit, cum id pactum in fauorem emptoris adiectum sit: eaque ratione venditio perpetua est quo ad venditorem & sine vlla pactione, quae in eius vtilitatem cedat, & praeterea pactum habet in damnum venditoris, & emptoris commodum, & ideo pluris ea res valet quam si simpliciter vendatur. Tertio ex praenotatis apparet, iuxta veram interpretationem capit. illo vos. tria fore necessaria, vt venditionis contractus praesumatur foeneratitius, quorum duo minime sufficiant: nempe pactum reuendendi collatum in emptoris voluntatem: Clausulam de computandis fructibus in sortem, & precium, item quod reuenditio maiori precio quam ipsa venditio fieri debeat. Haec enim tria secundum communem sententiam necessaria sunt: siue admittamus opinionem Panor. circa fructus interim perceptos venditori restituendos, siue teneamus in hac pactione redimendi ad voluntatem emptoris fructus ipsius emptoris esse. Quia & in hoc vltimo casu ea conuentio de computandis fructibus in sortem contraria est propriae contractus naturae, & ob id suspecta censetur. Quarto est & illud adnotandum, admissa Panorm. opinione, non ita facile praesumi vsuram in contractu venditionis ex pacto reuendendi ad voluntatem emptoris, vti praesumeretur, si ea pacto in arbitrium venditoris esset collata, cum minus certus sit emptor de lucro in priori specie, quam in posteriori. atque in hunc sensum poterit aliqua ex parte defendi Imolae & Alex. sententia. At si probemus apposita lege reuenditionis ad voluntatem emptoris fructus ipsius esse, proculdubio maior subest vsurae suspicio in ea pactione, quam si reuenditio in voluntatem venditoris conferatur, quod probat Carol. Molin. in dicta Alexand. con. 54. lib. 6. Verum in specie posteriori, in emptione scilicet, [art. 4]annui reditus ab his pactionibus & conuentionibus abstinendum est. Nam & eas, earumúe quamlibet suspectum efficere hunc contractum censeo, atque illicitum esse opinor: cum haec emptio annui reditus odiosa sit, tum etiam ob constitutiones Romanorum Pontificum, qui de hoc contractu tractauere. Sic sane non licet annuos reditus emere cum pacto redimendi ad voluntatem ipsius emptoris, ea si quidem pactio efficit, quod sors semel ab emptore data possit ab inuito debitore, venditoreque exigi, hoc vero est contra huius contractus naturalem conditionem, qua a mutuo & vsura distinguuntur, sicuti capite septimo huius libri probauimus: & praeterea aduersus ipsas constitutiones, quibus haec emptio annui reditus permittitur ea lege, vt sors semel data exigi ab inuito venditore non possit. qua ratione, & aliis hanc opinionem late probant Carol. Molin. de contractib. quaest. 55. & quaest. 50. Conrad. quaest 84. conclusi. quinta, quibus facilime accederent hi, qui voluerunt, venditionis contractum suspectum esse, si fiat cum pacto reuendendi ad voluntatem emptoris, aut si libera redimendi facultas alioqui venditori concessa, restringatur ita, vt non possit nisi post certum tempus redimere, quorum meminimus cap. preceden. nu. 8. Sic etiam si annui reditus redemptio conferatur in voluntatem venditoris hac tamen lege, vt maiori precio reditus redimendus sit, quam constitutus fuerit, contractus erit illicitus, quod probat text. in extrauagan. 1. de emptione. ibi pro eadem summa notant Conrad. quaesti. 84. conclus. 4. Carol. Molinae. de contract. quaest. 51. licet Ioan. a Medina in quaest. de censibus, hanc, & praecedentem conuentionem licitas esse censeat. Est & in hoc annuorum redituum tractatu illud potissime inquirendum, quod sit iustum annui reditus precium, cum Romanorum Pontificum constitutiones ad iustitiam huius contractus exigant iusti precij aestimationem? Et in reditibus perpetuis quibusdam placet, vi[art. 5]ginti pro vno iustum esse precium, ea ratione, quod iure communi iustum precium fundi sit, quantum viginti annorum fructus deductis expensis confecerit, glo. in Authent. perpetua. & Salyce. quaest. penulti C. de sacrosanct. eccles. Roma. consi. 423. Ias. in l. si fundum per fideicommissum. colum. 2. ff. de legat. 1. Guido Papae consil. 180. quorum opinio communis est secundum Tiraquel. lib. 1. de retract. §. 1. glo. 6. numero 19. & Carol. de contract. quaest. 5. numero 118. idem tenuerunt Angel. Fulgo. & Paul. de Castro in dicta Authent. perpetua. optimus text. in Authent. de alien. §. si vero alicuius. vbi res Ecclesiae dantur in emphyteusim pro ea pensione, quae in viginti annis faciat aestimationem ipsius rei. quasi ea sit iusta pensio, quae viginti annis conficit aestimationem fundi: & ea sit iusta fundi aestimatio, quae aequiualet viginti annorum pensionibus. Sed is text. non probat comunem sententiam, quippe qui tractat de concessione in emphyteusim temporalem rei Ecclesiasticae preciosae, paucorum tamen redituum. deinde eadem communis sententia text. habet satis contrarium in Authent. de alienat. & emphyteus. §. Sanctissimas. quo constat precium fundi taxari, vt aequiualet pensionibus quinquaginta annorum. id vero speciali quadam ratione institutum est in domibus vrbanis, quas Ecclesia Hierosolymis habebat eo tempore, quo valor vrbanorum praediorum maxime creuerat. Nihilominus opinio glo. & Doct. in dicta Authent. perpetua. omnino certa non est, possunt etenim causae aliquot concurrere, ex quibus fundorum precium varietur, vel propter periculum hostium, quos proximos habet, aut ob vicinum flumen, aliaue plura, quae notissima sunt text. insignis in l. 3. §. diui fratres. ff. de iure fisci. Non tamen omnino refellenda est communis omnium sententia, cum ea communi, & frequentissima hominum aestimatione etiam probata fuerit. Et licet annui reditus perpetui iusta aestimatio non sit similis praediorum aestimationi, que ex fructibus eorum deducitur, vere tamen negari non poterit, optimam esse rationem eijudicandi iustum precium reditus perpetui per similitudinem & proportionem iusti precij fundi, similem reditum communiter, deductis expensis ex fructibus, afferentis. l. si fundus. ff. de bonis eorum. in princip. l. fundum per fideicommissum. ff. de legat. 1. & ibi Ias. in l. si quis. C. de rescind. vendit. notat Carol. de contract. q. 35. nume. 267. Quandoque vero iustum precium annui reditus censetur esse, quantum ascendit cumulus pensionum quindecim annorum. l. si quis argentum. §. si autem donator. C. de donat. Ea tamen decisio specialis est fauore pauperis donatoris, vt inibi apparet, & ita eum text. interpretantur ibidem Petrus, Cynus & Alber. Iason in l. 2. §. mutui datio. ff. si cert. petat. colu. penulti. Idem in l. non amplius. §. cum bonorum. ff. de legat. prim. Gerard. singul. 34. Catellianus Cotta in memorabilibus, dictione, Solui non potest. Et Carol. in tractat. de contract. quaestio. 5. nume. 119. Rursus in Authent. de Ecclesia. titulis. §. sin autem. iustum precium annui reditus censetur, si pro vno annuo dentur trigintaquinque. Quin & in l. 3. §. item si Reipublicae. ff. ad leg. Falcidiam. vnus numus annuus aestimatur vigintiquinque, ad rationem trientis vsurae, quae vigintiquinque vnum consequitur anno quolibet. Item si Reipublicae, inquit Paulus, in annos singulos legatum sit, cum de lege [art. 6]Falcidia quaereretur, Marcellus putabat, tantum videri legatum, quantum sufficiat sorti ad vsuras trientes eius summae, quae legata est, colligendas. Hactenus Iurisconsultus, ad cuius interpretationem illud adnotandum est obiter, quod & alij ante nos diligentius & serius admonuerunt, nempe vsuram centesimam eam esse, quae centum mensibus sortem efficiat. Foeneratores etenim solebant olim vsuras quolibet mense accipere in ipsis quidem Calendis, vnde Calendarium appellabant librum, quo vsurarum ratio habebatur. l. nepoti. ff. de fundo instrument. l. qui filium. ff. de legat. 3. l. nomen. eodem titu. & idem deducitur ex lege, lecta. ff. si certum petatur. Vnde vsura centesima est, quolibet anno ad rationem duodecim pro centum, erit & vsura triens ad rationem quatuor pro centum, quadrans ad rationem trium numorum pro centum, quolibet item anno. Quam interpretationem in publicum aedidere Hermolaus in Plinium libro 14. capit. quarto in secundis castigationibus. Bartholom. Socin. in dicto §. item si Reipublicae. Alciatus libro tertio dispunct. capit. primo. Budaeus libro primo de asse. Leonardus Portius libro secundo de monetis. Theophilus in §. plus autem. Instit. de act. idem in §. sed quod principi. Institu. de iure natur. gent. & ciuili. Viglius in praefatione ad Theophilum Graecum, Anton. August. lib. secundo emendationum. c. 10. Carol. Mol. de contractibus, numero. 36. Constantin. Harmenopulus in Epitome iuris ciuilis. lib. 3. tit. de vsura. & Ioannes Graecus legum interpres, qui sub tempora iustiniani scripsit vtilia quaedam in ius ciuile glossemata, quae Viglius in dicta praefatione ad hanc rem adducit. Id plane deducitur ex Columella de Agricultura libr. 3. cap. 3. qui ex Latinis authoribus huius interpretationis testis est locupletissimus. Est igitur sensus Iurisconsulti in dicta l. 3. §. item si Reipublicae. quod si legata fuerit certa & annua quantitas, tantum legatum esse censetur, quantum si testator legasset, efficeret post annum ex trientibus vsuris quantitatem annuo legato parem. Hinc sane fit, Accursium & ei assentientes, omnino aberrasse, dum in l. eos. §. 1. C. de vsur. & in l. 1. ad finem. C. de his, quibus vt indig. & in Authen. de alienationibus & emphy. §. licentiam. verbo. centesimae. & glo. in cap. ea enim. 10. questio. 2. scribunt, vsuram centesimam eam esse, que quolibet anno sortem ipsam efficiat, eique aequiualeat. Quae quidem sententia prorsus est stolidissima, licet conetur eam defendere Catellianus Cotta in memorabilibus, dictione, vsurae trientes. Nam si vsura centesima quolibet anno sortem ipsa efficit, quis non videt, quam iniqua sit Caesarum constitutio, quae eam quandoque permisit, quamque aliena ab ipsorum imperatorum mente, qui & vsuras permiserint, non tamen ita immoderatas & crudeles permisissent? Et praeter haec iuxta Accursium & alios eius opinionis, vsura triens esset, quae quolibet anno tertiam centesimae partem penderet, redderetque, atque ideo centum nummi singulis annis redderent, ex triente vsura triginta tres. At ex hoc sequeretur in specie tradita per Iurisconsultum in dicto §. item si Reipublicae. legatum trigintatrium aureorum, qui annuo quolibet legatario essent soluendi, ad rationem legis Falcidiae, non esse pluris quam centum aureis estimandum, quod nulla ratione potest Iurisconsulti responso conuenire. Sic quod Bart. in dict. §. item si Reipublice. opinatur scribens, legatum annuum estimandum fore in ratione legis Falcidie, ad proportionem vnius pro triginta, itidem falsum esse constat ex his, quae modo tradidimus, & contrarium Iurisconsulti verbis, secundum earum veram & propriam significationem, quod aduersus Bartolum, Socinus dicto §. item si Reipublicae. Hermolaum sequutus, pluribus rationibus probat. Ex quibus colligitur, annuum reditum quandoque iusto precio aestimari, ad rationem vnius pro triginta quinque, quandoque ad rationem vigintiquinque, & ideo nihil certum hac in re a iure statutum esse apparet. Fit igitur, vt in his reditib. perpetuo constituendis, quantum ad iustam eorum aestimationem, necessario obseruanda sit prouinciae consuetudo, ipsaque communis hominum aestimatio, quae cuiuslibet rei iustum precium vere definire solet. l. precia rerum. ff. ad legem Falcidiae. sicuti Princeps & Respublica possunt taxare iustum cuiusque rei precium. l. 1. C. de episcop. audient. cap. 1. de empt. & vend. Ioannes Gerson libro de contract. considera. 5. & 19. atque in hac materia de censibus & annuis reditibus, Ioan. Franc. a Ripa libro 1. respon. cap. 19. & Carol. Molinae. de contract. quaestio. 5. Nec dubium est, horum redituum aestimationem ex pluribus posse iuste variari, potissimum ob ipsius rei, super qua constituuntur, maiorem aut minorem tutelam: admonendus tamen erit lector, non statim emptionem horum redituum vsurariam debere iudicari ex eo, quod minori precio, quam par, & aequum sit, fuerint constituti. Est etenim tunc iniquitas & iniustitia, quo ad commutationis aequabilitatem, non tamen dici poterit vsura. Quin & Laurentius a Rodulphis in tractat. de vsuris. secunda parte. quaestion. 12. quem sequitur Paul. Paris. consilio 60. nume. 29. lib. 1. tradit, iustum precium annui reditus perpetui esse, si pro centum constituantur annua sex, mihi tamen id non placet. Proxime quaeritur, quod sit iustum precium annui reditus ad vitam ementis constituti? Et Ol[art. 7]drad. consil. 207. probare videtur, iustum precium esse ad rationem vnius pro sex, quod non potest iure defendi, vtcunque etenim sit, regulariter precium istud non congruit iustae annui reditus, etiam ad vitam, aestimationi. Bald. vero consilio 292. lib. 5. iustam esse aestimationem censet, etiam ad vitam duorum, ad rationem vnius pro nouem. Rursus idem Bald. consilio 410. lib. 1. admittit precium vnius pro decem, ad vitam vnius hominis. Idem Bald. consilio 18. lib. 1. ad duorum hominum vitam existimat, iustum precium esse ad rationem vnius pro decem. Roman. item consilio 302. iustitiam precij annui reditus ad vitam viri & vxoris metitur ad proportionem vnius pro octo. Et Cuman. consilio 181. ad vitam patris & duorum filiorum iuuenum, decem opinatur iustum esse vnius annui precium. Quae omnia post Carol. Molin. libenter retuli, vt appareat, quam varie hac in re nostrates senserint, nihil certum definientes. Quamobrem iustum annui reditus precium ad vitam constituti, definiendum erit iuxta communem prouinciae aestimationem, si ea certa sit. Quod si ea nihil certum in hoc sanxerit, arbitrio boni viri precium iustum erit statuendum, perpensis aetate, valetudine ementis, aliísque pluribus, ex quibus iudicis animus colliget certam huius rei definitionem, quemadmodum tradidere Carol. de contractib. q. 72. & Ioan. a Medina de restitutione, cap. de censu ad vitam. Frequentissime vero hi annui reditus ad vitam ementis constituuntur ad rationem vnius pro octo. Sed fortassis quibusdam visum erit, hanc annui reditus ad vitam aestimationem fore constituendam, secundum elegantem Iurisconsulti tra[art. 8]ditionem in l. haereditatum. ff. ad legem Falcidiae. Nam & ea non tantum obtinet in legis Falcidie ratione, sed & in alijs quibuscunque controuersijs, vbi de aestimatione reditus ad vitam, aut de humanae vitae praesumptione, coniecturáque ad certum limitem reducenda tractatur. glos. celebris cum text. inibi in l. omnium. ff. de vsufruct. glos. in l. cum hi. §. modus. ff. de transact. verb. cum iuuene. quarum meminere eas sequuti Roderic. Xuares in l. quoniam in prioribus. C. de inoffi. testamen. ampliatione 3. & Ioannes Lupi. in Rubr. de donatio. §. 25. quo in loco Iurisconsulti responsum adducit ad interpretationem l. ex hac. ff. si quadrup. paupe. fecisse dicatur. Atque in specie ista de aestimatione reditus annui ad vitam, vtuntur ea responsione Paulus & Iason in l. si pater puellae. colum. vltim. C. de inoffic. testament. Sed quod distinctio Iurisconsulti in dicta l. haereditatum, tantum locum habeat in ratione legis Falcidie, non quidem in alijs questionibus, adnotarunt Imola, Alexand. & omnes in eadem l. hereditatum. Iaso. in l. eum qui ita. §. qui ita stipulatur. colum. 5. ff. de verb. obligat. Matthae. de Afflict. decis. Neapol. 34. & eleganter Carolus Molin. dict. quaestio. 72. quorum sententia ita quidem meo iudicio erit probanda, vt nihilominus liberum sit cuique, controuersiam aliquam tractanti discernere ex negotij qualitate, an eadem Iurisconsulti aetatum dinumeratio obseruanda sit extra casum legis Falcidiae. Nec enim omnibus negocijs poterit ea definitio conuenire ob disparem quaestionis, & rei contingentis rationem, quam circumspectissime iudex examinare debet, ne cuiquam fraus, aut iniuria ex ea computatione fiat. Caeterum, quod attinet ad hanc materiam annui reditus, minime poterit Iurisconsulti decisio in praxim deduci, siquidem ex ea sequeretur, annuum reditum ad vitam emptoris, qui minor sit viginti annis constitutum, eodem precio iuste aestimari, quo perpetuus aequissime aestimaretur, secundum Carol. Moli. de contract. dict. quaest. 72. Et fere in eadem specie hoc ipsum adnotauit Ioannes a Medina de restitu. cap. de censu ad vitam. col. 5. Haec vero aestimatio profecto vanissima est, nec vlla ratione defenditur. Sed ad l. ipsam. haereditatum. vt videamus, quando alijs possit aptari quaestionib. plurima sunt adnotatione digna. Primum, id responsum vulgo Venuleio adscribi, & ab Haloandro Iurisconsulto Maximo, at in Pandectis Florentinis in hunc sane modum legitur, AEmilius Macer libro secundo ad legem vicesimam haereditatum. Vnde ipsius legis caput incipit a dictione computationis, ex Antonio Augustino libro 1. Emendationum, cap. 4. Secundo est obseruandum in ratione legis Falcidiae, legatum annui reditus perpetui, eodem precio aestimari, quo aestimaretur, si eius venditio fieret. l. 3. §. item si Reipublicae. ff. ad legem Falcidie. Nec enim potest labente tempore huius annui reditus perpetui certa constare summa. Tertio admonendum est, quoties annui legati potest ab initio extra definiri quantitas ab haerede soluenda, tunc eius quantitatis rationem habendam, quo ad Falcidiae deductionem. Et ideo si testator ita legauerit, lego Titio decem annis proximis annua decem, si & haec haeredibus Titij soluenda sunt, ex centum Falcidia deducetur, quod probatur in l. cum Titio. ad fin. ff. ad legem Falcid. l. poenales. §. annua. ff. eod. Quarto ab eadem l. cum Titio. iuxta communem eius interpretationem deducitur, legatum annuum certae quantitatis, ad vitam legatarij relictum, tanti aestimandum fore, quo ad Falcidie deductionem, quanti reditus annuus eiusdem quantitatis ad vitam alicuius constitutus aestimaretur. Vnde si testator annua decem Sempronio ad eius vitam legauerit, ita erit facienda aestimatio, quo ad Falcidiae rationem, ac si is reditus annuus ad venditionem iusto precio estimandus foret. Responsum etenim Iurisconsulti in d. l. haereditatum. obtinet in legato alimentorum, vel vsusfructus, quod incertum est, diminutionemque & augmentum habere potest, sic quidem in alijs legatis certis, etiam ad vitam legatarij constitutis, eadem Iurisconsulti decisio admittenda non erit. Quinto licet in annuis legatis certis, vel incertis, posset quo ad Falcidiam certa definiri quantitas, si eius ratio differretur ad mortem vsque legatarij, data tamen per eum cauitone de Falcidia, soluenda ab eius haerede ex tota & integra summa percepta: haec tamen dilatio Iurisconsulto non placuit, imo statim voluit Falcidiae deductionem fieri, & ideo eam mediocrem humanae vitae presumptionem sequutus, regulam illam statuit ad Falcidie deductionem. Sextum, quod in hac quaestione erit animaduertendum, colligitur ab ipso Iurisconsulto, qui ad Falcidie iura, & eius rationem vsus est quadam humanae vitae praesumptione, qui nec restringat, nec ampliet ipsius vitae limites incertos. Non enim ambigitur, longioris vite limites quandoque iure praesumi, quam inibi fuerint a Iurisconsulto constituti, cum & is in infante, quolibétue puero, tantum praesumat triginta annorum vitam, que alioqui longior presumi solet. l. vlt. C. de sacros. eccl. tradidimus & nos lib. 2. huius operis. c. 7. nu. 6. Sed quantum ad deductionem Falci. modesta est Iurisconsulti consideratio. Haec vero ratio perpetuo obseruanda erit, cum semel ex ea Falcid. deductio facta fuerit, siquidem & hec constituta est ad certitudinem eius, quod alioqui incertum esse videbatur. Vnde non oportet ex his, quae postmodum euenerint, aut contigerint, eam Falcidiae rationem variari, si semel secundum eam inter heredem, & legatarium habita fuerit computatio. Hinc deducitur, an verum sit quod gl. in d. l. haereditatum. verb. triginta annorum, scripsit respondens, facta semel legis Falcidiae deductione, secundum iurisconsulti definitionem, rursus maiorem Falcid. deducendam esse, vel deductam, minuendam, si contigerit, legatorum minus vel plus viuere, quam ipse iurisconsultus in eo responso definierit, quam interpretationem probarunt inibi Bart. Albe. & alij magis communiter. Idem Imo. & Doct. in l. cum Titio. ff. eod. ti. nam haec Accur. sententia, etiamsi frequentiori Doct. calculo probata sit, mihi non placet, cum alioqui elegans iuriscon. responsio parum efficeret, ac facilime frustraretur, nihilque certum constitueret. Nec enim quod semel legitime factum est, retractari debet ex his, que postmodum acciderint. l. nec. n. ff. de iti. actuque pri. l. sancimus. C. de admi. tu. l. qui furere. & ibi Bart. ff. de testa. l. si quis alicui. ff. de acquir. haered. ex quib. in hac specie hanc opin. aduersus gl. veriorem esse censent Barrol. Caepo. consilio causarum ciuilium. 14. colu. vlti. & Aymon Sauillianus consil. 194. numero 6. quidquid idem Aymon responderit consil. 105. nume. 10. Rursus & ab eadem radice infertur, an probandum sit, quod idem Accursius adnotauit in eadem l. hereditatum. verb. computatio. quo in loco asseuerat, legatum vsusfructus Reipublicae relictum ad legis Falcidiae rationem ita aestimandum fore, vt tanti sit facienda estimatio, quanti ipse vsusfructus triginta annis reddere poterit, quemadmodum in d. l. haereditatum. expressum est, sic sane quod si intra triginta priores annos Respublica non perierit, iterum ex alijs triginta annis facienda sit legati aestimatio. Hanc sane opinionem falsam esse existimo, tametsi ab omnibus recepta sit. Vnde si vsusfructus Reipublicae relictus, semel ratione triginta annorum, quo ad Falcidiam aestimetur, quamuis vltra quinquaginta annos Respublica inconcussa & salua manserit, nulla erit iterum repetenda, quantum ad Falcidiae rationem aestimatio. Constat etenim, vsumfructum Reipublicae relictum vsque ad centum annos durare. l. an vsusfructus. ff. de vsufruct. l. 26. titu. 31. part. 3. Sed quia forsan Respublica peribit ante centum annos, ciuitasque perire poterit ob proditionem aratri inductione. l. si vsusfructus ciuitati. ff. quibus mod. vsusfruct. amittat. ex illa consuetudine quam circa euertendas vrbes tradidere Budaeus ibi, & Ludouic. Caelius libro 14. lect. Antiq. capit. 5. constitutum est, vt quo ad rationem legis Falcidie vsusfructus ciuitati, vel Reipublicae relictus, ex valore triginta annorum aestimaretur. Quae quidem aestimatio mutari non debet obid, quod lapsu temporis eidem Reipublicae euenerit. Hinc etiam facilius admittenda erit interpreta[art. 9]tio Angeli & Imole. & dicta l. cum Titio. quae probat, ex annuo legato ad vitam legatarij relicto, quo ad Falcidiam faciendam esse aestimationem tanti, quanti id legatum titulo annui reditus ad vitam constituti, vendi posset, & hoc quidem viuo legatario: at eo mortuo, rationem habendam fore eius quantitatis, quae legatario ab haerede singulis annis eius vitae soluta fuerit. Ita etenim Ang. & Imol. posteriorem legis partem accipiunt, vt ea intelligenda sit, vbi nulla facta fuerit, viuente legatario computatio: nam si ea semel facta est, ob longiorem aut breuiorem legatarij vitam, non est nec augenda, nec minuenda, & licet Paul. Cast. ac Vincentius Herculanus in d. l. cum Titio. contrarium teneant ex communi interpretatione. gl. & Doct. in d. l. haereditatum. dubitetque Alex. in d. l. cum Titio. Idem tamen Alex. in l. cum quo. colu. 2. scribit, non esse tutum recedere ab Angeli & Imolae sententia, presertim id verum est, quod Angel. existimat in specie d. l. cum Titio, vbi non fit computatio ex praesumptis vitae limitibus, sed ex vera, communi hominum iudicio, aestimatione. Et preterea constat adhuc, interpretationem Accursij ad d. l. haereditatum. falsam esse, licet Imol. eam receperit. Quod vero hoc in ipso Capite tradidimus ex l. 3. §. item si Reipublicae. deducentes, valorem annui reditus perpetui ad rationem vnius pro vi[art. 10]gintiquinque, incertum quibusdam videbitur attenta Bartol. sententia in l. Annua. §. a Titia. ff. de ann. legat. quo in loco Bartol. scribit, legatum annuum ciuitati, aut Reipublicae relictum, etiam in perpetuum, restringendum esse ad centum tantum annos, ea ratione quod legatum annuum, & vsusfructus paria iura habeat. l. in singulos. ff. de ann. legat. Sed vsusfructus legatum Reipublicae relictum, centum annis tantum durat. l. si vsusfructus municipibus. ff. de vsufruct. ergo legatum itidem annuum Reipublicae relictum etiam hoc expresso, quod perpetuo duret, centum annis finitur, idem Barto. respondit in d. l. si vsusfructus. quem sequuti sunt Alex. in l. 3. §. vlt. ff. ad l. Falcid. Idem Alex. consi. 60. lib. 1. Alex. idem col. 1. Vinc. Hercula. colum. 2. & Lancelo. Deci. in l. 2. ff. solut. matri. Anchar. & Barb. in vlti. col. in cap. vlti. de testament. Anani. consilio 39. Cardina. consil. 66. Bologni. in d. Ananiae consilio Catelli. Cotta in memorabilibus, dictione, Perpetuum, qui post Card. Alexandrum & Ananiam in dictis Responsis hanc opinionem testantur magis Communem esse, quibus obijciuntur plura. Et primum text. in l. Annuam. & l. annua. in sine. & l. cum quidam. ff. de ann. legat. quibus definitum est, legatum annuum Reipublice relictum, perpetuo deberi: quod si dixeris, perpetuo, esse intelligendum ad vsque centum annos, profecto ea interpretatio minime conueniet nec legislatoris, nec testatoris orationi, & verbis. Nam si legatum annuum priuato relictum a testatore sit, ita quidem, vt & eius heredib. debeatur, in infinitum & perpetuo durat, vltra centum annos. l. in annalibus, & ibi gl. C. de leg. idem erit fortiori ratione, si Reipublice annua decem legentur perpetuo, siquidem in his, quae ad priuatorum legata eis viuentib. debita, & morte eorum finitura pertinent, non ita plena & ampla fit interpretatio, sicuti in legatis temporalibus Reip. relictis. l. Haereditatum. ff. ad l. Falcid. Igitur legatum annuum Reipublicae relictum hoc expresso, vt perpetuum sit, non erit ad centum annos restringendum. Secundo, opinioni Bart. obstat text. in dict. l. haereditatum. versi. Sic denique. & in d. l. 3. §. item si Reipublicae. ff. ad l. Falcid. in quibus locis ad rationem legis Falcidiae legatum annuum Reipublicae relictum dissimili modo aestimatur, quam legatum vsusfructus. Nam legatum annuum aestimatur vsque ad quantitatem, quae eius ratione legatario vigintiquinque annis soluenda est: legatum vero vsusfructus, ita quidem aestimatur, ac si Respublica non amplius quam triginta annis duratura sit. Vnde constat, inter legatum annuum, & legatum vsusfructus Reipublice relictum, maximum esse discrimen, cum si legatum annuum Reipublicae relictum centum annis finiretur, eius fieret estimatio eo pacto, quo fit in legato vsusfructus, iuxta d. l. haereditatum, non ea ratione, qua fit in d. §. item si Reipublicae. Tertio, quamuis longissimum tempus vitae sit centum annorum. l. vltima. C. de sacrosanct. Ecclesi. Et quod in priuatis morte extinguitur, in Republica centum annis non vlterius duret. d. l. si vsusfructus. Et legatum annuum priuato relictum morte eius finiatur. l. 4. ff. de annu. legat. & l. si in singulos. ff. eod. titul. tamen id obtinet, vbi datur a iure tanta annui legati, & vsusfructus similitudo, vt nulla valeat differentiae ratio constitui. Fateor etenim, legatum annuum, & legatum vsusfructus paria esse, quo ad hoc, vt morte finiatur vtrunque: at dissimilia sunt, quantum ad reliquos extinctionis modos, cum etsi legatum vsusfructus Capitis diminutione pereat, non sic perit legatum annuum. d. l. si in singulos. quo fit, vt cum circa extinctionem ipsam, haec duo legata dispari iure tractentur, praeterquam quo ad mortis effectum, minime quo ad alia paria censeri debeant. Quarto, ne Bart. sequutus dixeris, quo ad extinctionem legatorum idem efficere in Republica centum annorum limites, quod in priuato mors ipsa. d. l. si vsusfructus. considerandum est, id procedere, nisi manifesta discriminis ratio detur inter vsumfructum, & annuum legatum: in vsufructu etenim legato Reipublicae, ideo statutum est, quod centum annis finiatur, ne proprietas apud haeredem sit inutilis, non sic est in legato annuo, cum proprietas bonorum testatoris omnino sit apud haeredem vtilis & integra, qua item ratione fit, vt si vsusfructus Titio, & eius haeredibus legetur, tantum is pertineat ad primum legatarij haeredem. l. Antiquitas. C. de vsufruct. at si annua decem legentur eidem Titio, & eius haeredibus, legatum haeredibus, & haeredum haeredibus debetur absque vlla temporis praefinitione. d. l. in annalibus. vbi Bald. & Salycet. & Doctor. latius Alexand. in l. Gallus. §. etiam. col. 3. ff. de lib. & posthu. Quinto illud etiam aduersus communem adducitur, quod annuum legatum potest absque vlla temporis praefinitione relinqui l. si cum praefitione. ff. quand. dies leg. cedat. Et per dictionem, perpetuo, quaelibet temporis definitio tollitur. l. part. §. vlt. ff. de doli except. l. eum debere columnam. ff. de seruit. vrba. praedio. in de sane deducitur, legatum annuum perpetuo relictum, nullum habere temporis limitem. Quam ob rem in hac controuersia ex praemissis primo infertur, legatum annuum Reipublicae, ciuitati, Ecclesiae, aut collegio perpetuo relictum, minime extingui centum annorum de cursu, sed vltra procedere, donec ipsa Respublica finiatur, quam sententiam contra Bartol. probant Barb. consil. 20. lib. 4. Iason in l. in annalibus. C. de legat. idem Iason in l. 2. nume. 1. & ibi Ripa nume. 3. ff. soluto matrimo. Barthol. Socin. in d. l. 3. §. item si Reipublicae. numero 6. ff. ad l. Falcid. Idem Iason in l. videamus. §. deferre. nume. 9. ff. de in lit. iur. eandem opinionem praemittunt omnes, qui Rogerium sequuntur, quorum mentionem statim faciemus. Secundo ex his deducitur, legatum vsusfructus etiam expressim perpetuo Reipublicae, vel ciuitati, aut Ecclesiae relictum, centum annis finiri, quod refragante Barb. in d. consil. 20. lib. 4. a praecitatis authoribus vnanimi consensu probatur, quamuis mihi non displiceat Barb. responsum in ea specie, de qua fui consultus. Tertio infertur, legatum annuum ciuitati, vel Ecclesiae relictum etiam simpliciter, minime finiri centum annis, imo perpetuum esse ita, vt maxime differat a legato vsusfructus, & vltra centum annos debeatur, secundum Roger. Accursium Alber. & Cuma. in l. Annuam. ff. de an. leg. Dynum in l. in singulos. in 2. ff. eod. tit. Ang. Cuma. & Soci. in d. §. item si Reipublicae. nu. 7. Panor. in c. vlt. ad finem. de testamen. Ripam in d. l. 2. nu. 3. Idem Alberi. in l. an vsusfructus. ff. de vsufruct. scribens, vidisse frequentissime in praxi hanc sententiam seruari, quae mihi verior videtur, licet contrariam expressim tenuerint hi, qui opinionem Bart. in d. l. si vsusfructus municipibus, a me proxime adductam sequuntur, & in specie Accursius, Bartol. & Lancelot. in eadem lege, si vsusfructus. Iacob de Rauenna in d. l. annuam. & ibi Lancelot. Deci. dicens, hanc opinionem Communem esse, quam & Imo. asserit in d. §. item si Reipublicae. Quarto hac in controuersia constat, legatum annuum simpliciter priuato relictum, eius morte finiri. l. 4. ff. de ann. legat. l. in singulos. ff. eo. l. cum Titio. ff. ad l. Falcid. idque in dubio verum est, quia legatum annuum censetur causa alimentorum relictum. l. cum hi. §. si in annos. ff. de transact. legatum vero ad alimenta haeredib. legatarij non debetur. l. si cum praefinitione. ff. quand. dies lega. cedat. Et deinde idem probatur ex eo, quod legatum annuum pro primo anno est purum, sequentibus vero conditionale. d. l. 4. conditionale autem legatum non transmittitur ante conditionis euentum ad haeredes. l. vnica. §. sin autem aliquid sub conditione. C. de caduc. tollend. Igitur legatum annuum in dubio non transmittitur ad haeredes, sed morte finitur. Idem apparet ex d. l. in annalibus. C. de legat. vbi Doct. tradunt hanc quaestionem & Alberic. in d. l. 4. Antoni. Rubeus consil. 23. Quinto secundum ea, quae proposita sunt satis aperte, colligitur id dicto §. item si Reipublicae. probari, annuum reditum, etiam perpetuum, iusto precio aestimari ad rationem vnius pro vigintiquinque. Quod si opinio Bartol. in d. l. si vsusfructus municipibus. quo ad legatum annuum admittatur, nil amplius probabitur in dicto §. item si Reipublicae, quam quod annuus reditus ad centum annos aestimandus erit ad precium vnius pro vigintiquinque. # 10 ARGVMENT. CAP. X. De iusto precio annui reditus redimibilis, & de ipso redimendi pacto. SVMMARIA. -  1 Pactum de retrouendendo pars precij censetur, ipsamque iustam aestimationem minuit. -  2 Annui reditus redimibiles, quo precio iuste constituantur? -  3 Interpretatio Regiae constitutionis, quae de his annuis reditibus tractat. -  4 Emphyteusis, cuius origo non apparet, an praesumatur perpetua, vel temporalis. -  5 Annuus reditus in dubio an sit iudicandus perpetuus, an redimibilis. CAPVT X. SVPEREST modo tractare, quod sit iustum precium annui reditus, qui ad vóluntatem primi venditoris redimendus est? Qua in re primitus erit constituendum iustum precium annui reditus perpetui, iuxta ea, que proximo Capite tradita fuerunt, & deinde adnotandum erit, pactum de retrouendendo diminuere iustum[art. 1] precium, quo res ipsa absque ea pactione aestimanda foret. Pactum etenim appositum in fauorem venditoris pars precij censetur. l. fundi partem. ff. de contra. emptio. Sic res minoris est aestimanda, cum venditur aliquo cum onere, sub aliáue conditione, quam si libere venderetur. textus. quem ad hoc notat Panormit. ibi in capit. cum Ioannes. de fid. instrument. Atque ita in hac specie pacti reuendendi, adnotarunt Abb. in capitu. in aliquibus. nume. 2. de decim. Idem Abbas & Doct. in cap. ad nostram. de emptio. Caiet. 2. 2. quaestio. 77. articul. 1. Carolus Molin. de contractib. quaest. 5. numero 116. l. 1. §. si haeres. ff. ad Trebellia. & inibi Socin. Iason & Ripa, omniumque latissime Andrae. Tiraquell. lib. 2. de retract. in praefatione, numero 20. Haec vero diminutio iusti precij ratione huius pacti, non temere facienda est, sed arbitrio boni viri, rectique ac discreti moderatoris. Quidam sane opinantur, non esse ob hanc pactionem diminuendam integram tertiam partem, sed paulo minus esse constituendam diminutionem, quod Soci. tradit in consil. 15. colum. vltima, libro primo. saltem vltra ipsam tertiam partem non erit admittenda diminutio iusti precij, sicut eleganter tradit ipse Carolus Molinae. d. q. 5. num. 117. & q. 35. numero 267. Quod si haec visa fuerit emptoribus annui reditus iniqua aestimatio, maximéque vtilis ipsis venditoribus, illud profecto certum erit, vtcunque vtamur benigna aestimatione, quod pactum redimendi hos annuos reditus, non potest iuste diminuere reditus perpetui precium vltra dimidiam eius partem, quod pulchre ostendit idem Carolus quaestionis quintae, numero centesimo decimoseptimo. & numero centesimo vigesimo. Ego vero hac in controuersia illud existimo iu[art. 2]stum annui reditus precium, etiamsi is constituatur adiecto redemptionis pacto, quod comuni prouinciae vsu taxatum & definitum fuerit, authore Guidone Papa. consilio 180. cuius sententia comprobatur ex his, quae tradidimus de annui reditus perpetui aestimatione. Scribit etenim Guido, iniquum esse precium annui reditus etiam redimibilis, quando id minus sit, quam ad rationem vnius pro viginti, quia ita hos reditus emi consuetum erat in Delphinali prouincia. Idem precium apud Germanos iustum & aequum censeri, vt minus iniquum iudicetur, testatur Conrad. de contract. quaestione 84. Et Vormaciensi statuto publice comprobatum esse, asserit Carolus Molin. dicta quaestione quinta. nume. 127. Sed & in aliquot Germaniae ciuitatibus itidem vsum receptum fuisse, vt annui reditus redimibiles constituantur, ad rationem vnius pro quindecim, testatur Conrad. dict. quaestion. 83. conclusio. secund. Idem apud Gallos olim seruatum esse scribit Carolus Molin. d. quaestio. 5. numero 125. Quin & Ioan. Andrae. in Speculo, titul. de vsur. prim. additione, censet, duodecim esse moderatum precium pro vno redimibili. Sic & nostra aetate apud Regia Gallorum tribunalia in praxi obtentum est, vt emptio annui reditus redimibilis, facta ad rationem vnius pro duodecim toleretur, si vero fiat ad rationem vnius pro decem, aut vndecim, reducatur ad precium vnius pro quindecim, si denique annuus reditus constitutus fuerit ad aestimationem vnius pro octo, aut nouem, minoríue precio quam decem, omnino illicitus, & reprobus contractus iudicetur, quemadmodum commemorant Andr. Tiraq. lib. 1. de retract. §. 1. gl. 6. nu. 19. Caro. Mol. de contract. quaest. 10. nu. 146. & quaestione quinta. nume. 122. Et Rupellanus libro 1. Institutio. Forensium, capit. 34. qui expressim asserit, quod si minoris quam decem solidorum annuus solidus ematur, reliquis solutis in sortem imputatis, sors ipsa redditur, perimiturque obligatio, tanquam si is contractus pignoratitius fuerit. Idem sane colligitur ex testimonio Tiraquell. & Caroli. Tria etenim hic adsunt, quae hoc ipsum fieri iustissime persuadent, modicum precium, pactum reuendendi, annui reditus pecuniarij emptio, quae suspicionem maximam vsurae inducunt. Nec locus erit electioni, quam constitutio l. 2. C. de rescindenda venditione, praebet decipienti re ipsa, quia ea decisio non est admittenda in contractibus vsurarijs, nec in suspectis, authore Baldo in rubrica. C. de vsur. in fine, cui accedit Carolus Molinaeus de contract. quaestione 14. caeterum apud Hispanos in prouincia Betica, & alijs, quae citra Tagum huic Granatensi praetorio, institutione Regia parent & subsunt, annui reditus redimibiles frequentissime constituuntur ad rationem decimae, eaque constitutio pluribus huius Senatus sententijs saepissime comprobatur, propter communem hominum aestimationem, quae tamen non admodum aequam habet compensationem. Et ideo mihi iustior semper visa fuit horum redituum redimibilium aestimatio, ad rationem duodecimae, vel quatuordecimae, qua Hispani vltra Tagum vtuntur frequentius: tametsi nec omnino damnauerim eam, quae ad decimae rationem constituitur. Est tamen apud nos non leuis controuersia, an lege Regia definitum sit iustum precium annui reditus in pecunia cum pacto redimendi constituti. Nam quidam censent, constitutum es[art. 3]se iustum precium huius annui reditus ad rationem vnius pro quatuordecim, idque deducere conantur a lege, quam Carolus Caesar, primus Hispaniarum Rex Madritio conuentu sanxit, Anno millesimo quingentesimo, tricesimo quarto. l. 127. vbi reditus annui constituti in frumento, vino, vel oleo, cum pacto redimendi in numarium reditum commutantur, tantique annua pecunia aestimatur, quanti decimaquarta pars precij illius praestationis valet, & sic ad rationem vnius pro quatuordecim, quod referendum est ad precium, quo empta fuit ab initio ea annua praestatio. Ergo iustum precium vnius annui nummi ad rationem quatuordecim definitur ea lege. idem probari videtur lege 10. inter eas, quae Toleti conditae fuerunt, anno quingentesimo tricesimonono, quae Madritiam legem extendit ad annuos reditus in alijs speciebus constitutos, & inquit libellus principi oblatus, ita oportere statui, ne quis consequatur pro quatuordecim vltra vnum, nec in gallinis, nec in alijs rebus: vnde constat, legislatoris intentionem eam fuisse, vt annui reditus iusto precio aestimentur ad rationem vnius pro quatuordecim. Alij vero arbitrantur, has Regias constitutiones minime definire certum precium, quo iuste annui reditus emantur: cum hae constitutiones tantum tractauerint de precio annui reditus redimibilis, quoties is semel in frumento, vino, oleo, alijsue similib. speciebus constitutus, in pecuniarium mutatur, non autem cum hi reditus ab initio in pecunia constituuntur, idque in specie adnotauit Ioan. a Medina de restitutio. c. de censibus. foli. 178. colu. 3. Cui interpretationi suffragantur duo, Primu, quod ex annua praestatione frumenti, vel olei, emptor huius reditus propter varium harum rerum valorem, facileque augmentum, creberrimam item annonae inopiam, plus perceperit, quam si tunc, cum contraxit, nummariam annuam pensionem emisset, quo fit, vt in compensationem, maius precium modo tempore commutationis pro nummaria praestatione constituatur, quam ab initio contractus constitueretur. Secundum, quod emptio annui reditus redimibilis, frumenti tamen, vel olei, aliarumue rerum similium, maxime suspecta sit, maioremque fraudis, & iniquitatis suspicionem habeat, quam si annua prestatio in pecunia soluenda empta fuerit, propterea, quod harum rerum precia in Republica frequentissime augentur, & variantur, nec potest certum precium, certaue aestimatio tempore emptionis fieri, & ideo aptior est ad excessum iusti precij, & ad deceptionem haec emptio, quam illa, quae de nummaria praestatione tractat. Et licet haec posterior ratio sufficiens non sit, vt omnino hic contractus damnetur, ea tamen persuasit huius reditus commutationem, lege Regia fieri. Sic & eadem ratione saepissime Parisiensis Senatus, Arrestis, & decretis, annuos reditus frumentarios cum pacto redimendi constitutos, in pecuniarios commutandos esse censuit, ad appreciationem vnius pro quindecim eius summae, quae data fuit pro ipso annuo frumenti reditu, electionem itidem tribuens debitori, vel soluendi frumenti reditum, aut pecuniariam pensionem ad aestimationem vnius pro quindecim, sicuti testantur Carolus Molinaeus de contractibus, quaestione 21. & Imbertus Rupellanus lib. 1. insti. Foren. c. 34. Sed & illud oportune quaeritur, quid dicendum sit, vbi constat, reditum annuum nummarium deberi alicui, & constitum ei fuisse: dubium tamen est, an is habeat eam legem, & conditionem, vt redimi possit, vel praesumendum sit, eum reditum perpetuum esse absque pacto de retrouendendo constitutum? Et sane in hac dubitatione cum hic contractus, quo annui reditus emuntur, apud veteres non fuerit admodum receptus, mirum cuiquam videri non debet, hanc quaestionem paucis in locis examinatam esse, adhuc vero eam deducemus ad veram, ni fallimur, resolutionem ex his, quae in similibus controuersijs decisa sunt. Nam circa contractum emphyteuticum, si de emphyteusi priuata per scripturam, aut praescriptionem appareat, ac du[art. 4]bitetur, sitne perpetua, an temporalis, in hoc dubio perpetua praesumitur secundum Angelum in Authentic. de non alienan. §. emphyteusim. Guliel. de Cuneo, & Angelum in l. qui luminibus. ff. de serui. vrba. praedio. idem Guliel. & Ang. prior, inquam, in l. cum notissimi. §. vltimo. posterior. in l. male agitur. C. de praescrip. triginta, vel quadragin. annor. Angel. in l. praetor. §. 1. ff. de edendo. Bald. colum. 2. & Iason numero 116. in l. secunda. C. de iure emphyteutic. Nisi consuetudo regionis aliud induxerit, quia iuxta eam dubij contractus erunt intelligendi. l. si fundus. ff. de euictionibus. lege, licet. in prima. C. locati. quibus similiter accedit textus in lege, vel vniuersorum. vbi gloss. ff. de pignoratitia actione. l. si tertius. §. recte. ff. de aqua pluuia arcend. gloss. in l. penult. C. de fideiuss. Sicuti & eadem interpretatio admittenda omnino est, quae deducitur ab ipsius contrahentis consuetudine, & vsu. quod probatur in dict. l. vel vniuersorum. & d. §. recte. imo haec prior est altera quae a regionis vsu deducitur, Authore Angelo in dict. l. 2. column. penultim. quem Iason inibi sequitur nume. 160. licet Angel. ipse sibi parum constans, probare conetur, adhuc in dubio praesumendum esse, quod emphyteusis priuati ad vitam tantum emphyteutae concessa sit, tametsi nec concedentis rem in emphyteusim, nec regionis Comunis vsus huic interpretationi suffragetur, iure etenim communi ita fore dubium contractum interpretandum non admodum vere Angelus opinatur. vnde aduersus ipsum frequentiori calculo probatur eiusdem Angeli opinio in d. §. emphyteusim. atque haec sunt intelligenda de emphyteusi, qua transfertur dominium vtile, cuius translationis ea est natura, vt perpetuo fiat, & facta censeatur. l. vltim. C. de legat. l. obligationum fere. §. placet. ff. de actioni. & obligatio. item & ea praesumptio, quae adsumitur iuxta priorem Angeli sententiam, in vtilitatem, & fauorem tendit eius, qui canonem, & annuam emphyteuticam praestationem soluit, cum is asserat, annuam praestationem perpetuam esse, sicuti fatetur, dominij vtilis translationem perpetuo in eo factam fuisse. Quid autem dicendum sit in emphyteusi ecclesiastica, tradidimus. 2. huius operis libro, capitu. 17. nume. 6. Superest igitur serio perpendere, an & eadem Communis sententia in reditu annuo obseruan[art. 5]da sit, quod apud me omnino dubium est, quia in hac annui reditus constitutione non tractatur de translatione vtilis dominij, quae cum in emphyteusi perpetua sit, aut praesumatur, quemadmodum modo explicuimus, itidem ipsam annuam praestationem perpetuam facit. deinde in hac quaestione annui reditus, agitur de praesumptione in damnum, & praeiudicium soluentis annuam prestationem adsumenda. His accedit, quod annui reditus nummarij emptio odiosa, & suspecta est, siquidem & olim pluribus visa fuerit illicita sicuti c. 6. ostendimus. Et ideo non omnino procedit argumentatio ab emphyteusi, de qua Communis omnium sententia agit, ad contractum istum annui & nummarij reditus. Quibus profecto adducor, vt in hac quaestione aliquot ad eius resolutionem prenotanda esse existimem. Primum, illud certum, & expeditum apud me est, quod annua pecuniaria praestatio constituta iure proprij census, nempe in fauorem eius, qui dominium rei transtulit in alterum, qui pensionem solueretenetur, & eam super eadem reconstituit, perpetua erit praesumenda, licet non appareat de hac qualitate, nec de constitutione huius reditus, sed tantum constet eam solui ex eo, quod res super qua constituta censetur, data fuerit a creditore debitori. Ex hoc etenim cum dominij translatio perpetua sit, erit & eodem iure perpetua censenda ipsa annua, ac nummaria pensio. quod authoritate Angeli, & aliorum, qui eius sententiam frequentissimo consensu sequuntur, probari commode, & iure potest. Secundo considerandum est, in dubio, vbi non apparet, an creditor debitori tradiderit rem, super qua reditus annuus constitutus censetur, praesumendum esse, ipsam rem creditoris fuisse, traditamque debitori cum eo onere annuae praestationis, presertim quoties ea annua praestatio census nomen habet. Est etenim huius dictionis haec propria significatio secundum canonicas sanctiones, sicuti traditum fuit huius lib. c. 7. nisi appareat aliquo pacto mentio precij, nam tunc censebitur annuus reditus pecunia constitutus, quia precij mentio emptionem, & venditionem arguit. l. 1. ff. de contrah. emp. §. precium. Inst. de emp. quod in specie ista probat Car. Mol. de contract. q. 20. nu. 213. Tertio, si minime deprehendi possit, quae sit annui reditus origo, & ex praemissis praesumendum sit, annuam praestationem pecunia constitutam fuisse, tunc ex frequentiori regionis vsu, & contrahentium consuetudine adsumenda erit coniectura ad definiendum, sitne ea annua praestatio perpetua, an redimibilis, idque ex Ange. in d. l. 2. distinctione deducitur. Quarto, quoties de iure annuae praestationis apparet, & eius origo, aut constitutio constat per scripturam, aut per testes, qui praesentes contractui fuerunt, nec tamen per scripturam, vel testes possit apparere, conuentum fuisse inter creditorem & debitorem, quod is reditus redimibilis esset, tunc praesumendum est, reditum esse perpetuum ea ratione, quod haec annui reditus constitutio, venditio & emptio sit, in quibus nunquam erit praesumenda pactio reuendendi, nisi ea probetur. l. 2. vbi Doctor. communiter. C. de pactis inter emptorem & vendito. Quod si precium huius annui reditus adeo modicum sit, vt attento constitutionis tempore admodum iniqua sit annui reditus perpetui aestimatio, fortassis & tunc praesumemus, annuum reditum redimibilem esse, etiamsi in scriptura constitutionis non fuerit pactio redimendi expressa, modo in ea dictum non sit, hanc annuam praestationem perpetuam constitui. Imo vbi precium annuae praestationis iniquum est, iuxta regionis & aliarum circumstantiarum conditiones ad perpetuam praestationem, magisque conueniens reditui redimibili, tunc erit & hic reditus iudicandus redimibilis, etiamsi pactum fuerit, eum perpetuum fore, authore Caro. Mol. de contractib. q. 5. nume. 128. propterea quod hi reditus odiosi sint, & vsurarum succedanei, atque omnino requiratur ad eorum tolerabilem vsum precij, & aestimationis iustitia, ne in vsurarum fraudem constituantur. Quinto, vbi annui reditus constitutio tantum ex diutina praestatione probetur, decem inquam, continuorum annorum, iuxta l. cum de in rem verso. ff. de vsuris. l. litibus. C. de agricol. & censit. lib. 11. quarum decisionum, & nos meminimus lib. 1. huius operis, cap. 17. nume. 3. modo ea praestatio annua ex titulo, & causa constituti reditus fiat, secundum Communem omnium traditionem, tunc sane praesumendum erit, reditum esse redimibilem, & sic quod leuius, & minus est praesumetur. l. semper in obscuris. ff. de reg. iur. l. nummis. l. qui concubinam. §. cum ita. ff. de legat. 3. c. ex parte, de censibus. Nisi praestatio annua facta fuerit ex causa reditus annui perpetui: nam si in prima, vel alia qualibet praestatione sit expressa causa reditus perpetui, ea praestatio in vim confessionis probat plene, donec error in contrarium probetur, cum & si facta fuerit extra iudicium, parte tamen praesente, & acceptante plene probat l. Publia. §. vlt. ff. depos. l. cum de indebi. §. vl. ff. de probat. l. generaliter. C. de non nume. pecun. ad idem tex. in l. plures apochis. C. de fide instrument. l. optimam. C. de contrahen. & commit. stipul. cum his. quae Dec. tradit in c. cum super. colum. 1. de off. deleg. & in consilio 665. & alijs, quae hanc vltimam distinctionem ad ducens scribit eleganter Caro. Molin. de contract. q. 20. num. 108. & nume. 212. Ex quibus ipse arbitror, iudicem hac de causa cogniturum debere omnino quamlibet qualitatem, legem, & contractus conditionem diligenter examinare, atque omnes coniecturas exacte rimari, quo facilius iudicare valeat, sit ne praesumenda annua praestatio perpetua, an temporalis, & redimibilis. # 11 ARGVMENT. CAP. XI. Quo tempore ex lege Regia possit retrahi res uendita sub annuo reditu redimibili. SVMMARIVM. -  1 Dies a lege datus ad retrahendum rem venditam sub conditione, currit ab euentu conditionis. -  2 Dies datus ad retractum, vbi venditio pure concepta fuerit, currit a die contractus, etiam ante traditionem, & precij solutionem. -  3 Alienatio dominij tantum vtilis non facit locum retractui. -  4 Venditio vsus fructus non efficit, vt proximior consanguineus possit eum retrahere. -  5 Respondetur quaestioni principali, & examinatur natura contractus, de quo hic agitur. -  6 Dilatio transtationis dominij donec precium soluatur, non facit contractum conditionalem. -  7 Proprietas vendita vsufructuario iure sanguinis absque ipso vsufructu retrahitur. -  8 Intellectus Regiae constitutionis 74. Tauri. CAPVT XI. TITIVS cum fundum haberet, ipsum Sempronio vendidit constituto centum aureorum precio, hac adiecta pactione, quod interim, dum centum aurei venditori non fuerint soluti, emptor decem annuos aureos super eodem fundo constitutos iure annui reditus redimibilis soluat: cui conuentioni accesserunt & alie contractus leges, quae solent adscribi his annuorum redituum venditionibus, presertim reseruatio dominij directi donec reditus redimatur, translato tantum vtili in emptorem. contingit tandem precium conuentum solui, ac annuam praestationem redimi biennio, aut anno iam elapso a tempore contractus, quaeritur, an intra nouem dies a redemptionis die possit proximior cognatus rem ipsam retrahere, cum a tempore contractus iam elapsi fuerint tres menses, vel anni, ac denique tempus ipsum lege Regia definitum. Sic & eadem questio proponitur, quoties fundus aliquis datus alteri fuerit pro decem annuis soluendis iure, & titulo census, redimibilibus: tamen ad rationem decimae, vidi semel in hoc Granatensi praetorio quaestionem istam varijs iudicum, & aduocatorum sententijs discussam, eam ob id vtrinque adductis rationib. examinabo, nihilominus quid mihi iure verius visum fuerit exponens, ea quidem protestatione, vt liberrime in contrariam iturus sim sententiam, vbi ex causae, & controuersiae allegationibus aliquid sese obtulerit, quod Palinodiam canere recto iustitiae tramite me ipsum cogat. Et sane locum fore retractui intra nouem dies a tempore redemptionis, quamuis a die venditionis transierit annus, probatur pluribus rationibus. Primum etenim constat, saltem quoad dominium directum, hanc venditionem conditionalem esse, siquidem dominium directum retentum a venditore non aliter in emptorem transferatur, quam si centum aureos precij conuenti sol[art. 1]uerit idem emptor, solutis itaque centum aureis dominium directum in emptorem ex venditione transit, non prius. l. qui haeredi. §. vltim. ff. de condit. & demonstra. l. qui absenti. §. 1. ff. de adquir. poss. l. ei, qui ita haereditatem. ff. de condit. Instit. cap. super eo. & ibi gloss. de condit. appo. l. haec venditio. ff. de contrahend. empt. Bart. in l. si is qui pro empto. quaest. 4. principali. ff. de vsucapi. Dies autem a lege ad retrahendum dati in contractibus conditionalibus, currunt a die euentus conditionis. tex. in l. Titius. §. procedit autem. ff. de excusa. tutor. tex. item insignis in l. 1. §. annuus. ff. quando de peculio acti. &c. e quo Gulielm. de Cuneo, & Alberic. in hac propria quaestione hoc ipsum adnotarunt. idem Alberi. in prima parte statuto. quaestion. 97. ad finem. Bald. in tracta. Protomi. columna 5. versicul. sed quaero. Matth. de Afflictis. in eodem tract. §. licet enim supra diximus. colu. antepenul. versi. sed an si vendita. optime Andrae. Tiraq. lib. 1. de retract. §. 1. gl. 10. nu. 45. Nec refert, traditionem rei venditae factam esse ante euentum conditionis: nam & ea traditio in dubio facta censetur sub eadem conditione, non pure, & simpliciter, sicuti ex Bart. deducitur in l. sub conditione. ff. de solutionibus. ad finem. cuius distinctio ad hanc rem omnino, & diligenter est adsumenda cum his, quae Tiraquel. adducit dicto §. 1. gl. 2. nu. 28. & haec quidem vera sunt, quamuis etiam in venditione conditionali, diem retractus currere a tempore contractus, non ab euentu conditionis senserit Guido Papae q. 257. Quod si venditio pure facta fuerit absque vlla conditione, tempus datum a lege ad retrahen dum iure sanguinis, currit a die venditionis, etiam ante precij [art. 2]solutionem, etiam prius, quam res tradita fuerit, nec enim computatur id tempus a die traditionis, secundum Signorol. consi. 81. col. 2. Alberi. in l. si filiusfamilias. §. cum fundum. ff. de verbo. oblig. versi. item facit ad alium. opt. tex. in l. sciendum. §. vlt. ff. de aedilit. edict. Montaluus idem notat in l. 13. titu. 10. libr. 3. Fori. quod item sensere Cynus, & Salycet. in l. contra. C. de inoffi. test. expressim hanc sententiam veriorem esse censet ipse Tiraq. d. §. 1. glos. 10. nu. 108. & nu. 111. contra Bal. in tract. protomis. colu. pen. versi. secundo, quia non constat. & in simili specie Matt. de Afflict. in eodem protom. tract. §. tota haec l. colum. 8. versi. sed ponamus. igitur ex his deducitur, in hac, quam tractamus, quaestione, diem datum a lege Regia ad retrahendam iure sanguinis rem a consanguineo venditam, non currere statim, sed ab eo die, quo per redemptionem census, res quo ad dominium vtile, & directum eueniente conditione transit in ipsum emptorem. Secundo, haec eadem sententia alia itidem argumentatione probatur. Proximior etenim agnatus in praedicta specie non est admittendus, nec iure admitti potest ad retractum ante consoli[art. 3]dationem dominij directi, & vtilis, quia vbi dominium tantum vtile transfertur in emptorem, & manet directum apud venditorem, non est locus retractui, quemadmodum patet in eo, qui dat propriam rem in emphyteusim, vel in locationem ad longum tempus, ea ratione, quod res non exeat de familia, nec de cognatione, imo finita emphyteusi, aut locatione, ad ipsam familiam omnino redit. quamobrem cessat ratio vltima, & finalis Regiae constitutionis, quae proximiori cognato permittit rem venditam a consanguineo intra nouem dies retrahere: sic sane in locatione ad longum tempus non esse retractum admittendum, asserunt Nico. Boer. in consuet. Bituricensib. rub. de retract. §. 1. versi. item non habet. Et Tiraq. lib. 1. de retract. §. 1. glos. 14. nu. 79. & sequentibus. cum ad ipsum locatorem finito locationis tempore res locata redire debeat. Eadem ratione quoties res datur in emphyteusim, non est locus retractui, quemadmodum adnotarunt Stephanus Bertran. consi. 7. lib. 1. & Tiraquel. lib. 1. de retract. §. 33. glo. vnica. nisi fiat contractus emphyteusis in fraudem legis, quod tradit Matth. de Afflict. decisione Neapolit. 72. vnde infertur, non esse lege Regia admittendum agnatum proximiorem ad retrahendam rem, quae fuerit alteri data ad perpetuum censum, quem redimere non liceat, cum ex communi contrahentium vsu in hoc contractu dominium directum maneat penes venditorem, vtili tantum in emptorem translato, quod proprium est emphyteusis, & ea ratione hic contractus, leges & iura contractus emphyteutici habet. imo & si facta conuentione in forma contractus emphyteutici, vel census perpetui, postmodum pactum sit, quod ea pensio perpetua redimatur pecunia, & redempta fuerit, non est locus retractui, modo fraus cesset, secundum Matthae. de Afflict. d. decisi. 72. num. 8. ita asseuerans in Regio praetorio Neapoli pronunciatum fuisse. Ego vero etsi videam, legem Regiam minime obtinere, vbi res fuerit data in emphyteusim ad pensionem perpetuam, vel iure census itidem perpetui, ita quidem, vt eiusdem rei dominium directum penes venditorem maneat, tamen quoties ea pensio ex pacto redimibilis est, non possum mihi persuadere, vtcunque ea redemptio contingere possit, quin & retractui locus sit, cum res auita, & patrimonialis ex ea causa ad exteros deueniat cognatis exclusis, quod Regiae constitutioni admodum est contrarium, & id statim apertius probabitur. Imo etiamsi receptum sit frequentissima omnium sententia, retractum iure sanguinis non posse competere proximiori cognato ad rem datam in emphyteusim, aut censum perpetuum, quod item explicuit Caro. Molin. in consuetu. Parisien. §. 23. quaestio. 16. & 17. profecto aequius est, & Regiae constitutioni admodum conueniens, quod proximus ad hunc retractum veniens, & cum eodem onere rem recipere volens omnino ad mittatur, praesertim cum haec datio in emphyteusim quaedam sit alienatio. l. vltima. C. de rebus alienis, non aliena. l. prima. ff. si ager vectigal. atque ita semotis consuetudinibus visum est Ferrono in consuetudin. Burdegalen. rub. de retractu. §. 25. Quod si iuxta receptam opinionem agnatus proximior non potest rem ratione translati vtilis dominij ante directi translationem perfectam retrahere, non currit ei tempus a lege datum ad retrahendum, cum sit is agere impeditus ex natura ipsius contractus emptionis, & venditionis. lege vltima. C. de annali exceptio. nec iure probari poterit, diem a lege datam ad retrahendum currere interim, dum ipse proximior agnatus, & si retrahere vellet, minime admitteretur, impediente ipsa natura contractus. Caeterum his, quae modo adduximus, accedit, quod nec retractui locus sit, vbi tantum vsusfructus rei patrimonialis venditus fuerit, cum in vsusfructus venditione ratio legis cesset, [art. 4]manente semper proprietate penes venditorem, & vsufructu extinguendo morte vsufructuarij, alijsque modis iure expressis, & item ea ratione, quod vsusfructus vere inter immobilia , fundos, & agros, de quibus Regia lex tractat, minime computetur. leg. 1. §. qui seruum. ff. ad Syllanium. l. qui falsus. §. vlti. in fine. ff. de iniur. atque in hac materia de retractu, ita expressim asserunt Alexander consil. 52. libro primo, numero 2. Andrae. Tiraquell. in libro primo de retractu. §. primo. gloss. septima, numero 54. & sequentibus contra Matthaeum de Afflictis in tractatu protomi. colum. decima, versicul. item quaero. & Chassanae. in consuetud. Burgun. Rubri. 10. §. primo. versi. aduerte. num. 14. Quibus sane fit, vt tempus lege Regia definitum ad retrahendam rem a consanguineo venditam in specie quaestionis propositae, currat a die redemptionis, quo consolidatur dominium directum cum vtili. Tertio, eandem sententiam probare, & instruere possumus ratione quadam, quae tacitae obiectioni respondet. Nam si quispiam dixerit, vtile dominium non posse retrahi post nouem dies, a die translationis eiusdem, licet directum possit iure sanguinis haberi ex retractu intra nouem dies a tempore quo reditus redemptus fuerit, annuaque praestatio extincta, dominiumque directum vtili adquisitum: quia dominium vtile non est retrahendum, nisi intra diem praefinitum, & computandum ab eiusdem dominij vtilis translatione, id profecto tollitur ex eo, quod dominium directum iure retractus adquisitum intra nouem dies ab annui reditus redemptione, vtile secum ratione consolidationis, & vt potentius trahit, siquidem haec dominia semel consolidata distingui non possunt, lege. si tibi. ff. quibus modis vsusfructus amittatur. leg. is cuius. ff. de lega. secund. & tunc dominium directum, quod potentius est, vtile consequitur societatis causa. vnde qui dominium directum iam vtili consolidatum retrahit, ipsum etiam vtile dominium simul cum directo habet omnino. Caeterum, contraria sententia, & quod in specie quaestionis propositae, nouem dies a lege dati ad retrahendam rem auitam seu patrimonialem, currant a die ipsius venditionis, pluribus poterit persuaderi. Primum etenim eius opinionis sum, vt existimem, praedictum contractum non esse contractum census, nec venditionis conditionalis, etiam [art. 5]quod ad dominium directum, sed esse potius contractum venditionis purae, ac simplicis traditionis, factae quidem fide habita precij, & sic titulo venditionis in hunc sane modum, vt interim dum precium soluitur emptor fructibus rei fruiturus soluat annuam praestationem, & reditum eius quantitatis, qui iuste constitui poterat pro precio ipsius rei, iam equidem conuento cum redimendi pactione, quam denique pactionem licitam esse probauimus authoritate l. curabit. C. de acti. emp. huius libri c. 4. nu. 6. Nec quicquam oberit, quod in hisce contractibus expressim venditor excipiat sibi, ac retineat dominium directum rei venditae, donec precium conuentum soluatur, nam haec clausula ab imperitia tabellionum contractuum naturam, & discrimina ignorantium processit. Etenim in hoc contractu, de quo agimus, reseruatio dominij directi quedam est hypotheca, non denique communis, sed eam qualitatem habens, vt super eo fundo iure cuiusdam seruitutis annuus reditus sit constitutus. hoc vero probatur apertissime, si quidem in hoc contractu dominium vtile, & directum, certo, iustoque precio aestimatur, idque precium statim soluitur, cum ad rationem vnius pro decem illico annuus reditus redimibilis super eo fundo constituatur, qui quidem reditus obtinet vim praesentis solutionis: nec vere dici poterit, habitam fuisse fidem precij, imo haec annuae praestationis obligatio, & promissio maiorem vtilitatem affert, quam praesens ipsa solutio venditori attulisset. Quod si haec venditio censeretur facta habita fide precij, adhuc & terminus ipse retrahendum a l. datus non a die solutionis precij, sed a die venditionis curreret. tex. insig. in l. 72. Tauri. cuius decisio iure Caesarum comprobatur, quia iam perfecta est venditio, quae fit habita fide precij, & quo ad effectum retractus, etiam ante dominij traditionem, dies contractus ipsius, non dies traditionis rei consideratur. Que quidem eo tendunt, vt inde manifestum sit, in quel. & themate huius capitis, terminum retractus a die ipsius venditionis non a die redemptionis annuae praestationis, currere. His profecto libenter addiderim, per venditionem annui reditus super re propria ipsius venditoris constituti, non transferri in emptorem, dominium directum, sed tantum hypothecam. iuxta l. fundus quem. ff. de annuis leg. & in specie notat Spec. ti. de loc. §. nunc aliqua. versi. 86. & ideo tunc retractui iure sanguinis locus non est, authore Ioan. Lupi. in l. 70. Tauri. nu. 27. Quod satis aperti iuris est, quando in ea venditione dominium directum in emptorem annui reditus non transfertur expressim, sed & si id in contractu adiectum sit, quod dominium directum in emptorem transferatur, adhuc opinor idem esse, cum ea translatio dominij directi potius fiat ad tutiorem annui reditus solutionem, & ratione hypothecae, quam veri dominij translationis: necenim vllum precium pro directo dominio datur, nec id venditur, sed tantum annuus reditus, qui iuste aestimatur super certo fundo, aliaue re constitutus. Atque ita censeo contractus istos fore interpretandos, ne passim concedamus tabellionib. conuentionum iura, verborum copia mutare. Secundo, in eiusdem opinionis confirmationem facit, quod etsi praemittamus, in hac specie contra[art. 6]ctus venditionem factam fuisse cum reseruatione dominij expressa, donec precium conuentum solutum fuerit, nihil ea clausula impedit, quin statim dies dati ad retrahendum, currant a die contractus, etiam nondum soluto precio, quia ea conditio naturalis est contractui. §. venditae. Inst. de rerum diui. notat Bal. in rub. C. de contrah. emp. q. 13. & in specie quo ad retractum ita adnotarunt Matth. de Affli. decis. Neapo. 338. & And. Tira. li. 1. de retract. §. 1. gl. 2. nu. 34. 35. & 37. nihil etenim pactum istud operatur, nec contractum conditionalem facit, cum id, quod expressum est, ipsius contractus naturae sit proprium. l. conditiones extrinsecus. ff. de condit. & demonstra. l. continuus. §. cum ita. l. interdum. ff. de verbo. oblig. vnde etiam si Tiraquellus huic contractui conditionis vim tribuere visus sit, vere tamen nullam conditionem habet, quae effectum contractus impediat, ipsaque venditio pura est, tametsi dominium translatum non fuerit. Sic denique constat, hanc dominij directi retentionem, donec precium conuentum solutum fuerit, minime mutare ipsius contractus potestatem. Tertio, haec ipsa opinio constat ea ratione, quod in hac specie contractus, statim fuit precium solutum ipso die contractus, cum loco precij fuerit constitutus annuus reditus, qui iuste cum redimendi pactione emi, & constitui poterat ex eo precio, quod conuentum est ad rei venditae aestimationem. Etenim fingitur vno actu, precium solutum fuisse venditori, & eundem venditorem id precium dedisse emptori pro annuo reditu redimibili. arg. l. certi conditio. §. si nummos. & §. vlti. cum l. seq. & l. singularia. ff. si certum pe. quo fit, vt omnino manifestum sit, hanc venditionem puram esse, & statim soluto precio peractam fuisse. Et ideo dies datus ad retrahendum ab ipsius contractus tempore currit, non a die redemptionis. Quarto, idem apparet, quia etsi dicamus, hunc contractum censualem esse, statim a die ipsius conuentionis non expectata redemptione, proximior consanguineus rem venditam retrahere potest ex eo quidem, quod census detur non sub pensione perpetua, sed sub redimibili. quod expressim scribit Tiraquel. de retract. libr. 1. §. 33. gloss. vnica. cui ratio elegans suffragatur, quam tradidit Matthae. de Afflict. in tracta. protomiseos. §. licet enim supra diximus. colum. 6. versi. sed quaero de quadam vtili quaestione. Nam secundum eum, si in hoc casu retractui locus non esset, fraus legi, & retractui fieret passim, ac facilime, siquidem emptor rem in censum accipiens a domino sub pacto redimibilis pensionis, clanculum precium solueret, pensionemque redimeret, & ea cautela consanguineos a iurere tractus excluderet. eandem sententiam veram esse censent Chassanae. in consuetud. Burgund. titu. de retract. §. Le vendeur. in princip. ac rursus Tiraquel. §. 1. glo. 2. nume. 35. Quod si a die conuentionis, & venditionis potest proximior agnatus in hac specie rem ipsam datam ad censum redimibilem iure retractus habere, nullo pacto vere dici poterit, a die redemptionis hunc terminum fore computandum. Quinta ratio ex praecedentibus colligitur, si consideremus in hac quaestione, & eius specie plures contractus sub vnius nomine contingere. vnus quidem est venditionis fundi pro centum aureis, qui purus est, ac perfectus. Alter vero constitutionis census, iuxta ipsius precij quantitatem ad rationem vnius pro decem cum pactore dimendi, & hic a priori distinguitur, cum in eo sit venditor is, qui in priori emptoris nomen habuit, nec refert, quod hi contractus fiant diuersis scripturis, vel vna, modo fiant statim, ac simul modico interuallo constituto. l. lecta. ff. si cer. pet. At si fiant diuersis scripturis hi contractus eodem tamen fere tempore absque interuallo, censet esse plures contractus Signorol. de Homodeis, consil. centesimo tricesimo nono. quo in loco existimat, diem datum a lege ad retrahendum, statim a tempore contractus currere. Sexto, eandem sententiam argumento sumpto ab absurdo euitando, in hunc modum probamus. Nam si retractus admitteretur intra nouem dies a tempore redemptionis annui reditus, pro eodem precio, quo res vendita fuit, sequeretur grauis iniuria, quae emptori fieret. Etenim ipse emptor, vt fundum, & rem immobilem haberet pro precio centum aureorum, constituit annuam praestationem redimibilem, & eam soluit tribus, vel quatuor annis ante redemptionem, & praeterea precium ipsum centum aureorum, & ideo si acceptis tantum centum aureis a proximiore consanguineo, rem ipsam reddere teneretur emptor, amitteret prorsus annuas praestationes, quas ante redemptionem annui reditus soluerat, quod procul dubio ab omni aequitate, & iure alienum est. fit igitur, vt retractus in eo contractu, de quo disputamus, vel admittendus non sit intra nouem dies a tempore redemptionis annui reditus, vel si admittatur, soluendum omnino, atque consignandum sit precium ipsum principale simul cum annuis praestationibus ante redemptionem solutis, quorum prius mihi potius arridet propter eas rationes, quas hoc loco adnotauimus. Septimo, vt haec ipsa opinio facilius persuaderi valeat, admonendum est, proprietatem alicuius rei vsufructuario venditam, iure consanguinitatis retrahi posse ex lege Regia absque ipso vsu[art. 7]fructu, qui quidem manebit penes ipsum emptorem, licet per venditionem sit proprietati consolidatus vsusfructus, secundum Cynum, Angel. & Paul. in l. si maritus. C. de in off. testa. & Tiraquel. lib. 1. de retract. §. 1. glo. 7. num. 64. optimus tex. in l. Dominus. in prin. ff. de vsufr. tandem ex hoc iure retractus proximior consanguineus minime euincet vsumfructum. quam ob rem in hac praesenti dubitatione etiam si locus esset retractui, tantum is obtineret, quo ad dominium directum, maneretque vtile penes ipsum primum emptorem, nec posset ab eo euinci iure consolidationis, atque ita cessaret, quod vltima ratione prioris opinionis probare conabamur. Quod si dixeris, etiam dominium vtile posse lege Regia a proximiore consanguineo retrahi: id quidem etiam si verum sit, procedit, vbi retractus intra nonem dies a trans latione dominij vtilis proponitur, non alias. Non me latet, maximum discrimen a quibusdam forsan constitui posse inter hunc contractum, quo res venditur reseruato dominio directo, donec precium soluatur, vel annua praestatio loco precij constituta redempta fuerit, & eum, quo vsufructuario proprietas venditur, cum in priori conuentione dominium vtile venditur, & transferatur statim respectu directi, ex ratione. l. 1. §. quae onerandae. ff. quarum rerum actio non detur, & ob id vnus contractus esse videatur, quo ad dominium vtile & directum. l. cum antiquitas. in principio. C. de testament. siquidem vtrunque simul in eandem conuentionem deducitur, licet translatio directi ex causa differatur. vnde apparet, venditorem tempore contractus ipsius, ex quo dominium in emptorem transmittitur, vtrunque dominium directum & vtile habuisse. At in posteriori contractu, eo tempore, quo proprietas per conuentionem venditur vsufructuario, ipse vsusfructus non pertinebat ad proprietarium: nimirum igitur si a consanguineo proximiore vsusfructus non possit retrahi, cum lege retractus id tantum retrahendum est, quod venditor tempore contractus habebat & vendidit, quod item probatur in l. a liberto ff. de bonis liber. & quia precium proprietatis tantum solutum fuit ex ea conuentione. l. cum in fundo. §. vxor. ff. de iure doti. Sed tamen vtcunque sit, licet teneamus, quod tutius est, in priore specie contractus dominium vtile simul & directum euinci posse iure retractus: id quidem obtinebit intra nouem dies a tempore contractus, non ab ipsa redemptione census computandos, cum ex ea conuentione, ex eo contractu pure facta sit venditio dominij vtilis & directi, tametsi translatio directi dominij sit dilata in diem redemptionis census & annui reditus. Sic denique ab hac septima ratione illud colligemus, contractum istum, de quo agimus, factum fuisse ad translationem vtriusque dominij vtilis & directi, preciumque ad aestimationem vtriusque constitutum esse, vt tandem vtrunque dominium retrahi possit lege Regia intra diem ab ea definitum, computandum sane ab ipso die contractus. Etenim vt ingenue fatear, verius esse censeo, quod in hoc casu dominium vtile, simul & directum retrahi valeant, atque ita non idem hic esse obseruandum, quod in venditione proprietatis vsufructuario factae, circa legem retractus ex Cyno, Angelo & Paul. Castren. adnotauimus. Octauo loco videbitur fortasse quibusdam, quaestionem istam decisam esse lege Regia, quaestio. 74. est inter Taurinas constitutiones, qua san[art. 8]citum est, habentem dominium directum, vel vtile tantum, ius retractus habere ita quidem, vt is praeferatur proximiori consanguineo, & tamen iuxta huius quaestionis speciem constat, emptorem soluentem censum redimibilem, annuamque praestationem, vtile saltem dominium habere ab initio contractus, atque ita de directo esse inter eum & cognatum venditoris quaestionem, ipso consanguineo proximiori petente iure retractus rem ipsam ratione venditi directi dominij per extinctionem & redemptionem annui reditus. Ergo proximior nequaquam poterit obtinere aduersus habentem iamdiu vtile rei dominium, cum is, si directum consanguineo venderetur, posset iure quidem id eodem precio retrahere. argument. l. vendicantem. ff. de euictio. Si vero dixeris legem Regiam 74. non procedere, vbi ex eodem contractu procedit alienatio directi simul & vtilis dominij, quasi tunc habens vtile dominium ex emptione spem habeat ob eundem contractum & directum consequendi, & ea ratione praeferendum fore proximiorem agnatum, ne alioqui fraus fiat legi, tunc sane respondebitur, hoc verum esse, modo terminus datus a lege currat, & computetur ab ipso contractus die, quo quidem facta est vtriusque dominij alienatio, licet directi translatio dilata sit in tempus redemptionis annui reditus, & sic in diem, quo vere ac omnino fit vltima solutio precij conuenti. Sed & si quis aduersus sextam rationem dixerit, annuas praestationes non inique exigi ab ipso emptore, inter im dum precium non fuerit soluum loco quidem fructuum, quos e re ipsa perceperit. argu. l. curabit. C. de act. emp. id profecto aequum est, quando annuae praestationes non excedunt fructuum aestimationem deductis expensis, & ideo, etiam si res retrahatur, non erunt a proximiori cognato annuae praestationes emptori reddendae: at si annui reditus ab emptore soluti fructuum aestimationem excesserint, iniquum erit, eum excessum a proximiori consanguineo retrahente rem ipsam venditam minime solui casu, quo retractui locus sit. Quibus tandem effectum est, vt isthaec posterior sententia aequior, iure verior & reipublicae magis conueniens ad tollendas iniurias, quae in commutationibus & contractibus accidere solent, omnino videatur. quam obrem ea meo iudicio potius, quam contraria in praxi seruabitur, nisi quandoque ex negocij qualitate visum fuerit iudicibus fraudem conuentioni subesse, eamque contigisse ad effugiendum retractum, qui iure sanguinis lege Regia permissus est: etenim tunc prior opinio potiores partes obtinebit. Non oberunt huic posteriori sententiae ea, quae in prioris confirmationem adducta fuere. Primum etenim cessat, quia in hoc contractu hec venditio, nec quo ad dominium vtile, nec quo ad directum conditionalis est, de vtili satis apparet, nec negari poterit: de directo autem probatur ex his, quae adnotauimus in prima, secunda & tertia, ac quinta & septima rationibus posterioris partis, quibus constanter probare conati sumus, nullam subesse huic conuentioni conditionem. Secundum minime item obstat, cum eius fundamenti ratio, etiam si vera sit, de quo inibi actum fuit, obtinet in re, quae datur in emphyteusim, vel censum ad rationem perpetuae pensionis, non vbi pensio ipsa ab initio contractus redimibilis sit. At in hac specie contractus, de quo disputatum est, pensio est redimibilis, & ea ratione censetur statim dominium vtrunque pure alienatum, quemadmodum in probatione secundae opinionis passim contendimus. Tertium, eadem ratione deficit, praesertim ex notatis in septima postremae partis ratione. Quia statim dominium directum per ipsam conuentionem alienatum est. # 12 ARGVMENT. CAP. XII. De donatione omnium bonorum, quae fit reseruato usufructu. SVMMARIVM. -  1 Pauli Castrensis sententia late examinatur, de donatione omnium bonorum reseruato vsufructu. -  2 Intellect. l. penult. §. vltim. ff. de pignor. circa pecuniam mutuo receptam, an ea veniat in generalem bonorum hypothecam? -  3 Reseruatio alicuius rei, quae fit in donatione omnium bonorum, qualis debeat esse? -  4 Donatio omnium bonorum praesentium tantum iure Regio minime valida est. Et inibi interpretatio l. 69. Tauri. CA.P. XII. DONATIO omnium bonorum praesentium & futurorum iure Caesarum adeo improbatur, vt quibusdam visum fuerit, eadem ratione donationem omnium bonorum praesentium tantum, minime valere, etiam si iuramenti religione sit ea donatio confirmata, de quibus nos scripsimus in rub. de testam. 2. par. nu. 3. & pluribus sequentib. Nunc sane tractabitur oportune, an omnium bonorum donatio, quae fit retento a donatore vsufructu, valida sit: hac etenim cautela vsusfructus retineri solet, vt ea donatio valeat. Quam equidem quaestionem tradens Paulus Castrensis in l. vltim. nu. 10. C. de pact. in ea est sententia, vt opinetur, donationem istam minime validam esse, eo, quod per eam tollatur libera testandi facultas, & fraus fiat legi prohibenti omnium bonorum donationem. Etenim donator de iure vsusfructus testari non valet, cum id morte finiatur: de ipsis [art. 1]similiter fructibus testari nequit, vbi donatio fit omnium etiam futurorum bonorum: siquidem tunc veniunt fructus e re donata percipiendi in ipsam donationem, quibus compertum est, donationem istam non valere. idem tenuerunt ipse Paulus consilio 75. numero 8. libro 2. Decius num. 32. Curti. Iunior num. 58. Purpurat. numero. 252. in dicta l. vltim. Deci. consi. 30. nu. 2. & consi. 251. num. 3. Philippus Corne. consil. 176. libro 2. colum. penul. Francisc. a Ripa libro 3. responsi. capit. 14. num. 3. Carol. Molinae. in additionibus ad consil. Alexan. 59. libro 5. litera b. Quorum ratio exacte & diligenter perpensa insinuat, hanc opinionem plane procedere, vbi donator simpliciter sibi retinet vsumfructum, quom admodum Ripa aduertit, ex hoc deducens, aliud esse, cum donator sibi reseruat non tantum vsumfructum, sed & fructus percipiendos e re donata, tunc etenim secundum eum donatio valebit, quia donator testari poterit de fructibus percipiendis ab eo viuente: idem expressim Purpurat. adnotauit in dicta l. vlti. numer. 253. sic & Curti. Iunior dicto numer. 58. & consil. 25. Pauli sententiam sequutus eam intelligit, vbi donator vsumfructum sibi ad vitam reseruauerit. His accedit, quod Bartol. in cons. 76. respondit scribens, ad hoc, vt omnium bonorum donatio valeat, non esse satis, a donatore vsumfructum, vt de eo in vita disponere possit, retineri, cum non habeat ex hac retentione liberam testandi facultatem, hoc ipsum sub ambiguo Roma. notat in l. stipulatio hoc modo concepta. num. 42. ff. de verbor. obligatio. quo in loco Alexand. numero 18. Iason numero 10. & Socin. consilio 126. colum. vltim. lib. 1. Bartoli opinionem in specie probant & sequuntur: atque item omnes, qui Pauli sententiam veriorem esse existimant, responsum Bar. facilius admittunt: etenim colligunt ex hoc, simplicem vsusfructus retentionem censeri factam de fructibus futuris, quoad dispositionem inter viuos, non quo ad testamentum: quam ob rem donatio omnium bonorum casu, quo a iure improbetur secundum eos, non censebitur valida ex simplici vsusfructus retentione, quemadmodum Paulus Castr. & hi, qui eum sequuntur, existimarunt, his sane rationibus prior haec opinio defenditur. Ex contrario, quod donatio omnium bonorum, etiam futurorum valeat: si donatarius sibi vsumfructum simpliciter reseruauerit, adserunt Alexand. numero 18. Iason colum. 7. in dicta l. stipulatio hoc modo concepta. Aretin. consil. 54. colum. 3. Iacobi. de Sancto Georgio in dict. l. vltim. num. 39. C. de pact. & inibi Andraeas Alciatus. Quibus adstipulatur, quod donator de fructibus percipiendis ratione vsusfructus testari poterit. Hos etenim donatarius minime habebit donationis titulo, nec in eam hi fructus veniunt, licet inter bona futura donatoris, numerentur. Siquidem restringitur omnium bonorum, etiam futurorum donatio, vt in eis fructibus, quos donator causa reseruati vsusfructus e re donata perceperit, locum non habeat. Nam res ipsa consentiente donatario alienata, & deinde redempta in bonorum futurorum donationem non reuertitur. sicuti deducitur ex l. vl. C. de remiss. pignor. quo in loco probatur, rem ab initio hypothecae obligatam & subiectam, semel tamen consentiente creditore alienatam, minime in eandem hypothecam redire, etiam si debitori iterum adquisita fuerit, quamuis hypotheca bona praesentia & futura complectatur. Sic & fructus semel a donatore excepti, ne in donationem, vt compertum est, ex eius mente, veniant, licet ab eo postmodum adquirantur, donatario minime obuenient, nec ad eum pertinebunt. quod item probatur in l. penul. §. vlt. ff. de pignorib. vbi iurisconsultus scribit, pecuniam a debitore mutuo acceptam, ab alio, quam [art. 2]creditore in hypothecam bonorum praesentium & futurorum venire, cum ipse debitor prius, quam pecuniam mutuo acceperit, pignori obligauit, quidquid in bonis haberet, habiturúsue esset: quasi secus sit in pecunia mutuo accepta per debitorem ab ipsomet creditore, cui ob eam causam hypotheca constituitur secundum Roma. in singul. 605. quidem ratione fit, vt licet donatio futurorum bonorum contineat fructus percipiendos per ipsum donatorem ex alia causa, non tamen continebit fructus percipiendos ex causa reseruationis factae in eodem donationis contractu. denique mihi illud satis probatum est, ob specialem donatoris exceptionem & reseruationem fructuum percipiendorum e re donata, ipsos fructus futuros minime in donationem ipsam venire, nec contrarium potest vlla iusta ratione defendi: id vero, quod ex Roma. adnotauimus ad d. l. pen. expressim tenuerunt Richard. Bald. & Albe. in l. obligatione generali. ff. de pignori. idem Alb. in d. §. vlt. & Antoni. Fanen. in tract. de hypoth. & pignorib. 2. par. membro 2. n. 12. quorum interpretatio communis est, eaque ratione constat, quia pecunia mutuo accepta ab eo creditore, cui obligatio hypothecaria fit, eo animo accipitur, vt ea libera sit ad negocia tractanda, & eorum expeditionem. vnde alienum est a mente debitoris, cuius voluntas necessaria est ad hypothecam, quod ea pecunia obligatione hypothecaria sit impedita. Item eadem Alexand. & aliorum opinio manifeste probatur ex eo, quod vsufructuarius, qualis donator est, fructus omnino sibi adquirit, & de eis testari potest, eosque ad haeredes transmittit, iuxta l. defuncta. ff. de vsufruct. cuius & nos meminimus libro primo huius operis capit. 15. num. 3. Ergo plane deducitur, fructus istos, qui expressim a donatione excipiuntur, non comprehendi sub futurorum bonorum appellatione. Imo & idem erit, vbi vsusfructus a donatore retinetur expressim ad eius vitam, cum ea conditio sit de natura vsusfructus, licet expressa non fuerit, & ideo nihil mutat vsusfructus proprias leges & conditiones. Ex quo colligitur, nihil referre ad veritatem & rationem decisionis Pauli Castrensis, quod vsusfructus reseruetur a donatore simpliciter, vel expressim ea adiecta clausula, qua & fructus percipiendos donator sibi excipiat: vtroque etenim casu, vel falsa, vel vera erit Pauli opinio aduersus Ripam & Purpur. Sic sane falsum est, quod Curti. Iunior opinatur scribens, eandem Pauli sententiam tunc obtinere, cum donator sibi reseruauit vsum fructum ad vitam. nam siue simpliciter reseruatio vsusfructus fiat, siue ad vitam, minime mutatur reseruationis ius. Et profecto mihi verior apparet opinio Alex. aduersus Paulum ob eas rationes, quas modo expressi. Verum adhuc obtinebit sententia Pauli tribus equidem casibus. Primo, quando reseruatio vsusfructus facta fuit a donatore, vt de eo possit [art. 3]donator in vita disponere, iuxta responsum Bartoli, quod ni fallor, frequentiori calculo receptum est. Nam & tunc per eam reseruationem expressim a donatore factam, ad eum effectum, vt de vsufructu possit inter viuos, & in eius vita disponere, ipse donator abdicat sibi potestatem testandi, etiam de fructibus percipiendis ex re donata. Quamobrem propter eam abdicationem locus est prohibitioni legis, quae vetuit, donationem omnium bonorum fieri, ne donator maneat priuatus libero iure testandi. Quo fit, vt merito in hac specie donatio improbetur. Secundo, Pauli sententia obtinebit, vbi vsusfructus in donationis contractu reseruatus, esset necessarius ad alimenta ipsius donatoris eius conditione inspecta. Nam tunc, cum nihil superesse possit ad exercendam a donatore testandi facultatem, optime deducitur, donationem nullam esse. Hoc probatur authoritate Aretini in dicto consilio. 54. colum. vltim. qui respondit, donationem omnium bonorum nullam esse, etiam sidonator aliquid reseruauerit pro alimentis: siquidem in ea specie omnino tollitur testandi libertas, quae sane ratio efficit, quod omnium bonorum donatio iure ipso nulla censeatur. Tertio, eadem ratione, & proculdubio fortiori, donatio omnium bonorum erit reprobanda, etiam reseruato vsufructu, si vsus fructus ita modicus sit, vt nec ad alimenta congrua donatoris sufficiat, sicuti donatio omnium bonorum nulla iudicatur, quoties id, quod a donatore referuatur, ita modicum est, quod vix ad alimenta sufficiat, vel testamentaria eiusdem rei dispositio elusoria, vana, & fere inutilis sit, adeo quidem, vt nemo sit, qui haereditatem adire velit secundum Paulum & Alexandrum numero 18. Claudi. colum. penultima. in dicta l. stipulatio hoc modo concepta. Purpura. in dicta l. vlt. num. 251. C. de pactis. Quibus accedit, quod, vt donatio omnium bonorum valida sit ex reseruatione alicuius partis bonorum, oportet eam reseruationem omnino liberam esse ad testandum, ita quidem, vt si testandi libertas diminuta sit, donatio nulla iudicetur. Etenim cum omnium bonorum donator centum sibi reseruauerit ad testandum & disponendum de eis pro anima, respondit Ripa libro tertio responsion. capit. 14. numero 4. donationem minime validam esse. Sic & Deci. consilio 203. & consilio 251. asseuerat, omnium bonorum donationem improbari, etiam si pars aliqua patrimonij fuerit reseruata, vt de ea donator in vita, vel in morte disponat, quasi sublata sit libera testandi facultas, si donator in vita de bonis reseruatis disposuerit. Ego vt ingenue fatear, quid in hac re sentio, non video qua ratione responsum hoc Philippi Decij defendi iure possit. Nam si donator sibi reseruasset ex omnium bonorum donatione simpliciter fundum aliquem mediocris aestimationis, non negaret Deci. donationem validam esse: & tamen dubium non est, nec esse vere poterit, donatorem posse in vita ipsius de hoc fundo disponere, & id vendere, ac consumere: nec ex hac consumptione donatio prior irrita fit, cum ex ea donatione non fuerit sublata libera testandi facultas, sed potius ex ipsa consumptione. quamobrem Ripa dubitauit de responso Decij, & id iustissime improbat Alciat. in dicta. l. vlti. C. de pact. ad finem. Eodem pacto ipsius Ripae sententia falsa videtur, quia per eam reseruationem non minuitur testandi libertas: etenim donator, qui reseruauit sibi centum aureos, vt pro anima disponeret, non cogitur praecise de eis pro anima testari, poteritque libere disponere, cum reseruatio ipsa facta fuerit in ipsius donatoris fauorem & vtilitatem, qua ratione per eam non restringitur libera disponendi facultas, quemadmodum Alciat. in d. l. vlt. censet, per tex. in l. donationes. §. species. ff. de donatio. Nec ita est accipienda retentio quorundam bonorum facta a donatore ad disponendum pro ipsius anima, vt intelligamus, ea bona in aliam causam expendi non posse, vel donatario adquiri, si aliter fiat eorum disponsitio, praesertim, quod etsi donator in vltima voluntate pro anima de eisdem bonis reseruatis disposuerit, mutari & reuocari poterit ea dispositio ad libitum testatoris: siquidem eius contemplatione facta fuerit, additaque donationi bonorum reseruatio. deinde ea interpretatio in dubio adsumenda est, quae ad subuertendum actum minime tendat. l. quoties. ff. de rebus dubijs. at si reseruationem praedictam praecisam fore censeamus, & ex ea tolli testandi liberam voluntatem interpretemur, inutilis, nullusque erit contractus ipse, quod a voluntate contrahentium satis abhorret, & ideo aequior ac benignior est sensus verborum obseruandus. Hinc etiam deducitur, Bartol. opinionem in dicto consilio 76. ambiguam esse: nam si reseruatio facta est in donatoris fauorem, vitae mentio non mutat eius liberam dispositionem, poteritque donator de bonis reseruatis testari, maxime quia verba illa, in vita disponere, etiam testamentariae dispositioni conueniunt, cum testamentum in vita testatoris fiat: tametsi effectum post eius mortem habeat. Quod si dixeris, eam clausulam, cuius Bartol. meminerit, donationi adiectam, eum habere sensum, quod de bonis reseruatis donator possit inter viuos absque testamento disponere, non autem in vltima voluntate, nec in aliam causam, quam in donatione expressam posse ea bona impendi, quod difficilime probabitur, nisi apertissime a mente donatoris deducatur, tunc fatebor vtique, per eam donationem sublatam fuisse liberam testandi facultatem, & ex ea causa donationem ipsam omnino nullam esse, qua in re verba contractus diligentissime sunt examinanda, ne quid contrarium donatoris voluntati praesumatur. Caeterum quae circa Pauli Castrensis sententiam adduximus, iure Cesareo, quod omnibus commune est, locum obtinent: at iure Regio in ea Hispaniarum parte, quae Castellanis legibus subdita est, quaestio praedicta maiorem ambi[art. 4]guitatem habere videtur, propter l. 69. Tauri. quia statutum est, donatorem omnium bonorum, etiam praesentium tantum nullam esse: etenim ante eam constitutionem iure ciuili Romanorum frequentiori omnium consensu receptum erat, donationem omnium bonorum praesentium tantum, validam esse, sicuti monstrauimus in Rubr. de testamen. 2. parte. notant Bart. & omnes in d. l. stipulatio hoc modo concepta. nu. 5. ff. de verb. obl. Deci. consi. 30. Et sane etiam stante Regia lege saepissime apud suprema huius regni tribunalia communis sententia aduersus Paulum Castrensem recepta videtur, cum his quidem interpretationib. quas paulo ante tradidimus: mihi tamen quoties lege Regia erit ius dicendum, potius applaudet Pauli opinio, quae etsi iure Caesarum iuste improbetur, Taurina vero constitutione potissimum probatur, quod pluribus rationibus verum esse ostendam, quo certior sit haec interpretatio. Primo siquidem constat, iure Regio donationem omnium bonorum praesentium tantum, nullam esse, atque adeo manifestissimi iuris erit, hanc donationem omnium bonorum vsufructu retento, esse nullam omnino, si probauero per eam omnia bona praesentia donari. id vero colligitur ex eo, quod donatio omnium bonorum iuxta communem intellectum ad praesentia omnia bona pertineat, ita equidem visum est Bartol. & alijs in dicta l. stipulatio hoc modo concepta. reseruatio autem vsusfructus non mutat hanc conditionem, quia fructus percipiendi ad futura bona pertinent, ipsum autem ius vsusfructus non potest inter praesentia bona donatoris censeri, cum vsusfructus pertinens ad donatorem tempore donationis, causalis sit, is vero, qui reseruatur formalis, qui constitui non potest, donec in donatarium transferatur dominium, & sic post donationem ipsam: igitur vsusfructus formalis, qui per donatorem reseruatur, non erat penes ipsum tempore donationis, atque ita ad bona eius praesentia minime tunc per inuisset. dices forsan, hanc rationem ideo debilem esse, quod statim vnico actu donatio fiat, & inter bona praesentia donatoris formalis vsusfructus constituatur, & idem retineatur. Et preterea per reseruationem vsusfructus non fit noua vsus fructus adquisitio, sed tantum mutatur qualitas eiusdem, cum ex causali mutetur & transeat in formalem. Causalis autem erat penes donatorem tempore donationis, ergo & formalis, quo ad substantiam rei, itidem apud eundem donatorem extabat ante donationem, saltem eius tempore, quamobrem prima haec ratio minus congrua apparet. Vnde secundo vrgentius considero, quod Doctores omnes, qui a Paulo Castrensi recesserunt, fatentur in hac specie donationis omnium bonorum retento vsufructu factae, donationem ipsam vere esse omnium praesentium bonorum, quippe qui censeant, ipsum ius vsusfructus nihil impedire, quin haec donatio omnium praesentium bonorum sit, quia de eo testari donator non valet: attamen defendunt hanc donationem ex eo, quod de fructibus futuris, qui causa vsusfructus reseruati fuerunt, testari donator possit: palam igitur fit, hanc donationem iure Regio nullam esse, cum sit omnium saltem praesentium bonorum donatio. Tertio, hanc ipsam sententiam Regiae legis mens plane probat: etenim ex eo Regia l. improbat omnium bonorum praesentium donationem, quod velit ad effectum validae donationis aliquid ex bonis praesentibus reseruari, de quo donator ipsomet tempore donationis testari valeat, quasi nolit lex tolli liberam testandi facultatem donatori, etiam si statim post donationem mortis periculum & discrimen sit subiturus. Quo fit, vt etiam si teneamus ius vsusfructus formalis esse de bonis praesentibus, non sufficiat eius reseruatio, quia id ius morte finitur, nec de eo testari donator posset: fructus autem percipiendi nihil ad effectum donationis valide pertinent, quamuis reseruentur, cum ea reseruatio iure Regio sufficiens non sit. Quarto, in eiusdem opinionis comprobationem facit, quod iure Regio duo requiruntur, vt omnium bonorum donatio valeat. Primum, reseruatio alicuius partis ex bonis praesentibus, quemadmodum dicta l. 69. satis expressum est. Secundum, exigitur, quod ea reseruatio fiat de re, quae cadat in testamentariam dispositionem donatoris. Nam & iure Caesarum secundum communem omnium sententiam in dicta l. stipulatio hoc modo concepta, id, quod reseruatur a donatore, vt donatio omnium bonorum valeat, oportet, vt eius conditionis sit, quod donator de eo testari valeat, ne tollatur libera testandi facultas. Alioqui vana, ac frustanea esset in hanc speciem reseruatio. Et profecto illud maxime iudicum animos persuadere debuisset, vt Pauli Castrensis opinionem in praxi saltem iure Regio reciperent, quod in his omnium bonorum donationibus vsusfructus reseruatio fit in manifestissimam legis fraudem. Aliquot praeter haec scitu digna in hac materia lector diligens obseruabit apud Iasonem in l. a Diuo Pio. §. in venditione. ff. de re iudicat. colum. 2. & in l. 1. §. si quis ita. numero 18. ff. de verbor. obligation. & consilio 169. libro quarto. Curtium Iuniorem consilio 15. & 25. Gozadinum consilio 87. Aymonem consilio 139. ad finem. praeter alia. quae & ipse adnotaui in Rubric. de testament. 2. parte. & adnotarunt Doctor. in dicta l. stipulatio hoc modo concepta. & in dicta l. vltim. C. de pact. Matthes. notab. 137. Et in ea quaestione, quam in dicto §. in venditione. Iason explicuit, omnino legendi sunt. idem Ias. consi. 65. 4. dubio. lib. 1. & cons. 194. idem in dicta l. stipulatio. colum. penultima. Deci. consilio 414. atque Andraeas Tiraquell. in l. si vnquam. C. de reuocan. donation. verbor. bona. num. 7. # 13 ARGVMENT. CAP. XIII. Quid consuetudo possit circa fructus beneficiorum absentibus conferendos. SVMMARIVM. -  1 Distributiones quotidianae an veniant appellatione fructuum beneficiorum. -  2 Distributiones quotidianae etiam ex consuetudine absentibus dari non debent. -  3 Residentia & personalis praesentia in ipso choro, differunt valde quo ad perceptionem fructuum. -  4 Lex improbans consuetudinem, an reprobare censeatur praeter itam tantum, vel futuram simul. -  5 Sublata consuetudine, an & immemorialis reuocata sit. -  6 Distributiones quotidianae simplices, & non duplices dantur habenti in eadem ecclesia duo beneficia. -  7 An absentium distributiones praesenti adcrescant. -  8 Infirmi qualiter excusentur a praesentia in choro, vt percipiant distributiones quotidianas, & quid de excommunicatis. -  9 Consuetudo an valeat excusare quem a residentia, vt is percipiat reditus principales beneficij. -  10 Clerici habentes beneficia ecclesiastica, qua poena cogantur horas Canonicas dicere. CAP. XIII. FRVCTVS beneficiorum ecclesiasticorum iure Pontificio bifariam considerantur. Quidam etenim in genere constituti sunt, vt ex titulo canonico, ac legitimo habenti beneficium competant & reddantur. Alij vero distributione quadam veluti diurnum & horarium stipendium his, qui quotidiano ministerio in celebrandis officijs diuinis subseruiunt ecclesiae, distribuuntur. Horum ratione tractari solet, an hi fructus ex consuetudine absentibus adquirantur, qua de re traditum est a iuris canonici professoribus, dubitationem istam in duas distinguendam esse partes, quarum prior de quotidianis distributionibus, posterior de alijs ecclesiasticorum beneficiorum reditib. tractabit. etenim quotidiane distributiones potissime differunt a reliquis beneficiorum rediti[art. 1]bus, imo appellatione fructuum beneficij ecclesiastici non veniunt quotidianae distributiones. text. optim. in c. vnico. de cleri. non resi. in 6. & in ca. vltim. §. in illis. de conces. praeb. eo. lib. idem pluribus rationibus & authoritatib. probari poterit, quae hoc in capite a me erunt adnotandae. Praesertim tamen illud ad monendum est, quod cum alioqui in impetratione beneficij, quae a Summo Pontifice fiat, valor eiusdem sit omnino exprimendus iuxta reg. Cancel. 21. & 60. ac 62. & tradita per Lud. Gomezi. in praefatione eiusdem reg. post gl. & Doct. in Cle. 1. de praeb. Fel. in c. cum causam. q. 3. col. de testib. eundem Ab. & Rip. nu. 76. in c. ad aures. de rescrip. Deci. consil. 156. Seluam. 3. par. de benef. q. 12. Old. consil. 216. qui an valoris vera mentio sit necessaria iure canonico seclusis cancellariae Apostolicae regulis, latissime inquirunt, & diligenter examinant: attamen satis erit, valorem Romano Pontifici significari secundum eorum aestimationem redituum, qui absque quotidianis distributionibus ex eodem beneficio percipiuntur: nec enim augent beneficij valorem distributiones quotidianae, nec id, quod pro anniuersarijs datur, cum haec ratione personalis operae & laboris dentur. arg. tex. l. cum duobus. §. si in coeundo. ff. pro soc. & in l. 1. 2. resp. ff. si mens. fal. mo. dix. ex quibus in hac specie hoc ipsum adnotarunt Oldra. consilio 118. Rota in antiquis 766. & in nouis 134. Anchar. in Clem. 1. de praeb. Ioan. Andr. in Specu. rubr. de concess. praeb. Barb. in capit. vlt. colum. antepen. de peculio. cleri. glo. in reg. cancell. 60. Feli. in dict. ca. ad aures. nu. 14. Philipp. Probus late in d. c. vnico. de cleri. non resid. n. 37. 52. & 57. Ripa lib. 1. resp. c. 5. Parisi. consi. 33. libro 4. col. 2. Ioan. Staphilaeus de literis grat. & iusticiae. fo. 29. col. 2. Gomezi. in tract. de expectatiuis. nu. 104. quorum opinio Communis est. & probatur e text. in d. ca. vnico. a quo & ipse aliam in distributionibus quotidianis conclusionem adnotaui in capitul. cum in officijs. de testamentis. nu. 4. Ad quaestionis igitur responsionem ex Bonifacij Octaui constitutione proponitur conclusio prima. Consuetudine induci non potest, quod [art. 2]distributiones quotidianae absentibus, & minime ministrantibus dentur. ita etenim statutum est in dicto ca. vnico de cleric. non resid. in 6. ex pluribus, quae Doct. inibi tradiderunt, nam harum distributionum ea est propria natura, vt his, qui vere intersunt diuinis officijs competant, non alijs, & ideo nec his debentur, qui ficte residere censentur, nempe canonicis iuxta iuris permissionem existentibus in episcopi seruitio & ministerio. c. de caetero. de cleri. non resid. item nec his, qui literis operam dantes in aliqua literarum, bonarumque artium, iuris diuini & humani Academia ad maiorem ecclesiarum vtilitatem ius ipsum diuinum, vel humanum Pontificium tamen profitentur: hi siquidem distributiones quotidianas non recipiunt: sicuti notatur in c. licet. de praeb. vbi glo. Ab. & Docto. quibus adstipulatur, quod habens a Romano Pontifice priuilegium, vt fructus beneficij etiam absens recipiat, non poterit distributiones quotidianas ex eo habere. tex. & ibi gl. communiter recepta in c. vlt. de rescrip. li. 6. glo. & ibidem Doct. in c. 2. de priuil. eo. lib. tradit idem Io. Staphil. de literis gratiae, & iusticiae. fol. 192. col. 1. etiam si dispensationis, & priuilegij authoritate speciali seruiatis ecclesiae per vicarium, nam in hac specie distributiones quotidianae nec absenti, quia personale ministerium ecclesiae non exhibet, nec vicario, quia is canonicus non est, minime debentur, authore Calder. con. 1. tit. de cleri. non resid. in quo verba principis priuilegium concedentis omnino sunt expendenda, ne quid aduersus eius concessionem fiat. Sic quamuis princeps proprio rescripto iubeat absenti reddi fructus beneficij, ac si is praesens esset: non ex hoc ei debentur distributiones quotidianae, gl. omnium consensu probata in d. c. vnico. de cleric. non resid. in 6. & inibi Probus num. 50. & idem erit, vbi princeps absenti permittat fructus recipere, & ei deberi statuat, ac si resideret ipse, adhuc enim ex hac indulgentia fructus beneficij distinctos a distributionib. percipiet: non ipsas distributiones quotidianas: quod adnotauit post alios Guiliel. Cassador. decisi. vnica. de cleric. non resident. Atque haec iure procedere videntur, licet. glo. contrarium sentiat in cap. cum dilectus. de cleric. non resident. Scribunt siquidem Antoni. & Deci. in capit. cum omnes. de constit. Domini. & Francus in d. ca. vnico. maximum esse discrimen inter residentiam, quae quidem dicitur, cum quis eo loco habitat, in quo ecclesia est, cuius beneficium habet, appellaturque ab aliis praesentia: & alia ex [art. 3]parte interessentiam: cum obtinens beneficium ipsis diuinis officiis celebrandis presens est, & ministerium eorum celebrationi, ac altari exhibet. gl. in d. cap. vnico. verb. affuerit. ex qua hi Doct. adnotarunt, iure Pontificio ad percipiendos, & adsequendos fructus beneficij solam residentiam absque ministerio personali, & praesentia in diuinorum officio celebratione sufficere, non sic ad obtinendas quotidianas distributiones, quas quis, nisi intersit diuinis officiis, habere non potest, hoc probatur argumento ab speciali in d. l. capit. vnico, secundum Domini. & Franc. ibi. verum priorem huius distinctionis partem falsam esse censent Hosti. in summa, tit. de cleri. non resident. §. 2. q. 27. Astensis lib. 6. tit. 34. Syluester, verb. residentia. in prin. Andraeas ab Exea in d. cap. cum omnes. numero 58. existimantes, nequaquam sufficere ad obtinendos beneficij reditus, etiam absque quotidianis distributionibus, ipsius clerici residentiam, nec praesentiam, habitationemúe in loco, vbi est ecclesia ipsa, sed oportere, quod ipse clericus habens beneficium seruiat ecclesiae, officia ecclesiastica exerceat, altari ministret, faciatque ipsemet ea, quae ad ecclesiae regimen & cultum necessaria sunt, quorum opinio in beneficio, cui imminet cura animarum probari videtur in c. conquerente. cap. relatum. cap. quia nonnulli. de cleric. non residentibus. Et profecto plurimum applaudet consideranti legis naturalis, & diuinae rationem, conciliorum sanctorumque patrum decreta: cum ex his appareat, decimas, caeterosque ecclesiasticos reditus non alia ratione, nec alio iure habentibus sacerdotia, beneficiaque ecclesiastica praestari, quam si & hi operas in ministerio ecclesiae impenderint, quae ab ipsis canonibus indictae, & institutae fuerint: quemadmodum ante nos diligentius, & doctius alij tradidere. Nec tamen inficior priorem sententiam non statim damnandam esse: modo sacerdotes, & alij clerici quibus beneficia collata fuerint, omni conatu, & opera curent praesentes quidem, quod ecclesiastica officia, ac reliqua munera, quae commode per alium expediri possunt, solenniter, diligenter, & absque vllo periculo ministrentur: ea vero, quae ipsorum propriam industriam exigunt, ipsimet tanquam operarij digni mercede, non per vicarium, sed proprio labore subeant, sic tandem fiet, vt cum praesentes sint, etiam vicarium habere possint, nec fraudent oues sibi commissas propria praesentia, & industria, ob quae stipendium a Christianis integrum accipiunt. His equidem, & aliis prima conclusio probatur preter authoritatem, quam habet ex Bonifacij Octaui constitutione. Haec vero aliquot interpretationes patitur ad eius apertiorem intellectum. Prima sane in hunc modum proponitur, vt tandem consuetudine effici non possit, quod quotidianae distributiones debeantur absentibus, qui non intersint diuinis officiis, nisi consuetudo id induxerit in eo casu, quo de iure dubium est, an absentibus distributiones quotidianae debeantur. Etenim si contigerit aliquis casus, in quo iure Pontificio scripto non sit expeditum, absentibus non deberi quotidianas distributiones: imo ex eodem iure sit ambiguum, an debeantur: poterit consuetudo legitime prescripta hanc ambiguitatem interpretari, & declarare: cum nihil nouum nec iuri contrarium aperte sit per eam inductum, secundum Bald. inter consilia Card. cons. 53. Decium. in d. c. cum omnes. 1. lect. col. 1. & Exeam ibi nu. 50. Rochum Curti. in. c. vlt. de consuet. fol. paruo. 15. col. 2. 3. notab. 3. limitatione. Qui autem sint casus, in quibus iure Pontificio controuersum sit: nec quidem expeditum, absentibus & his, qui diuinis officiis non fuerint praesentes, deberi quotidianas distributiones, deducitur ex notatis in d. c. vnico. Secunda praedictae constitutionis interpretatio eam quaestionem habet, num ea constitutio seruanda sit, vbi consuetudo fuerit post eandem constitutionem inducta, & legitime praescripta? Nam videtur ex ea constitutione, quae consuetudinem tollit, sublatam fuisse praeteritam consuetudinem, non futuram: cum constitutio re[art. 4]probans consuetudinem, praeteritam tantum, non futuram improbet, glo. in Clem. statutum. de elect. verbo, consuetudine. quam Imol. inibi sequitur, quamque dixere singularem esse Abb. in c. vlt. col. vlt. de consuet. idem consi. 7. col. 4. lib. 2. Bald. in l. vlt. C. de pact. pigno. Roma. sin. gu. 180. dixit ordinariam Iason in l. si mihi, & tibi. §. in legatis. 1. & 2. lectio. ff. de legat. 1. commendat Abb. in c. 2. nu. 7. de probatio. & in capit. in Lateranensi. col. 1. de praeb. notat Anchara. consil. 51. optimus text. in cap. 1. de constit. in vj. Quo in loco gl. contrariam sententiam probat in specie cap. vnici. de cleric. non residentibus existimans verb. expressae, non posse nouam induci consuetudinem, quoties ius ipsum consuetudini resistit: sicuti in d. cap. vnico. resistit. atque ita satis aperte secundum hanc partem intellexit glossa praedictam constitutionem, qua in re praenotare oportet aliquot conclusiones, ex quibus constet huius dubitationis congrua resolutio. Prima conclusio: Lex, vel Canon consuetudinem aliquam iniquam, & irrationabilem decernens, non tantum praeteritam, sed & futuram damnat, ita quidem, vt & futura consuetudo minime admittenda sit, quippe quae sententia legis appareat iniqua. capit. vlti. de consuetud. sensit hoc Innocent, in c. ex parte, vers. sed distingue. de consue. sensere item Domi. in cap. 1. col. vlti. de constit. in 6. & alij, quibus sequens propositio omnino placet. Secunda conclusio: consuetudo etiam futura procedere nequit aduersus canonem, vel legem, quam ipsam consuetudinem simpliciter reprobauerit, nam & eam sensim iudicat iniquam esse. ita sane censent Abb. in d. c. 2. nume. 7. de probationi. Domini. & Franc. in cap. 1. col. vlti. de constitut. in 6. Bartol. in l. vlti. ff. de legat. 2. Aretin. in l. 3. ff. de testament. Bald. in d. l. vlti. C. de pact. pignor. Andraeas Tiraquell. li. de retract. in praefatione. numero 18. & 19. idem tenent asseuerantes, hanc opinionem communem esse Felin. & Decius vterque numero 11. in d. cap. 2. de probatio. Rochus Curti. in d. cap. vltim. folio paruo. 52. colum. 4. Iason in l. de quibus. ff. de legibus, numero 55. Alexand. & Iason in l. si mihi, & tibi. §. in legatis, ad finem. ff. de legatis primo. Tertia conclusio: consuetudo ex noua causa potest induci contra legem derogantem etiam expressim futuris consuetudinibus, quod existimant Antoni. colum. 26. Abb. colum. vltim. Rochus Curtius folio 53. colum. 2. in dicto capitulo vltim. de consuetudine. Domini. in dicto capitulo 1. colum. vlti. Abb. numero 8. & Decius numero 11. in dicto cap. 2. de probatio. Quorum opinio communis est, ac vera quidam ex eo, quod noua causa tollit iniquitatem, que inesse videbatur ipsi consuetudini eo tempore, quo lex eam, vt iniquam reprobauit. Quarta conclusio: poterit simpliciter consuetudo constitui, & vires obtinere aduersus legem, quae licet consuetudinem reuocauerit, eique derogauerit. non tamen eam reprobat, damnat, nec reprehendit. etenim ex eo, quod lex quidquam statuerit non obstante consuetudine, cui expresse derogat, non eam reprobat, nec irrationabilem, aut iniquam esse iudicat, sed eam tollit, quemadmodum solent tolli veteres leges ex causis, quae iuxta temporis qualitatem, & rerum vicissitudinem iustae legislatoribus apparent: nec ex hoc leges antiquatae, iniquae censentur, imo poterunt iterum in praxim, & negociorum definitionem adduci, si reipublicae administratori placuerit. Non oberit, quod in legibus, & canonibus posterioribus mentio facta sit consuetudinis ad eius derogationem, cum ea mentio fiat ad effectum, vt constet, per leges has tolli consuetudinem, siquidem alioqui per legem generalem a principe statutam, non censentur sublatae consuetudines regulariter, quae ante ipsam legem vim consensu populi habebant. text. in capitulo primo. de constitut. in 6. vbi Domini. Franc. & Gomezi. numero 86. & pluribus sequentibus. Abb. in capitulo vltim. colum. final. & ibi Rochus, folio 55. columna tertia. de consuetudi. Bartol. in l. de quibus decem, opposit. nume. 5. & ibi Iason. ff. de legibus, nec huic sententiae praeiudicat iurisconsultus in l. 3. §. diuus. ff. de sepulc. violat. Quia quidquid praue inibi commentus sit Accursius, ea responsio procedit, vbi post legem principis generalem, fit municipalis constitutio, vel inducitur consuetudo propria alicuius ciuitatis, & ei peculiaris: iuxta quem sensum non probat iurisconsultus, per legem principis generalem tolli municipales constitutiones, & particulares locorum consuetudines, sed post legem principis generalem non posse contrariam municipalem legem statui, quod ad aliam quaestionem pertinet, quae huic loco minime conuenit. illud vero omittendum non est, ideo in dicto §. diuus. municipalem legem tolli, quia ea bonis moribus, quibus tunc ad reipublicae vtilitatem Ethnici vtebantur, aduersabatur, vel saltem ea lex iniqua erat inspectis principum prohibitionibus, quibus vetitum erat, intra vrbes ipsas, & ciuitates mortuos sepeliri. l. mortuorum. C. de religio. & sumpt. funerum l. secunda. tit. 13. part. prima. Hac denique resolutione quatuor his adsertioni[art. 5]bus proposita, deducitur primo intellectus, & examinatio glo. in Clemen. vlti. verb. quamuis. de reb. eccl. quam censet, per haec verba, & similia, sublata quacunque consuetudine, aut non obstante quacunque consuetudine, etiam immemorialem, vt hac interim dictione vtar, consuetudinem reuocatam, & sublatam censeri. idem glos. in Clement. prima, verb. quanticunque. de foro compet. quas Feli. sequitur in cap. dilecti. colum. tertia. de maiori. & obedien. Antoni. colum. tertia & Panormit. 3. notab. in capit. cum ex officij. de praescript. Ioan. Andr. & Abb. in cap. cum instantia. de censib. idem voluit Cardinal. in dicta Clement. vlti. vbi simpliciter absque dictione vniuersali per legem tollatur consuetudo. Contrarium tandem voluerunt, etiam apposita dictione vniuersali, Bald. in l. vnica. C. de anna. excep. colum. secunda. Bald. & Ange. in l. omnes. in fine. C. de praescript. 30. anno. Alexa. in l. nemo potest. colum. vltima. & ibi Ripa numero 115. ff. de legatis primo. Felin. in rub. de praescript. col. pen. Floria. in l. an vsusfructus. ff. de vsufr. per illum tex. Matth. Afflict. deci. 254. & alij citati per Tiraquel. li. 2. de retra. §. 1. glo. 2. numero 23. quibus suffragatur, quod licet seruitutes non habentes continuam possessionem non praescribantur. l. seruitutes praediorum. ff. de seruit. id tamen non intelligitur de praescriptione immemoriali l. hoc iure. §. ductus aque ff. de aq. quot. & aestiua. Etenim quamuis Cardin. sententia falsa sit, & adhuc dubia item appareat gl. in d. Clement. vnica. & in d. Clem. vlti. a plerisque recepta opinio, adnotandum tamen erit, vtranque Cardin. & glos. sententiam omnino veram esse, quoties consuetudo a lege, vt iniqua, & irrationabilis damnatur, ac reprobatur, nam tunc damnata eodem pacto censebitur quaeuis consuetudo, etiam immemorialis, centenariaque quod manifesta ratione constat, & colligitur ex Aretino in l. cum stipulatus sim a Proculo. colum. 3. ff. de verbor. obligat. Rocho in dicto folio 53 colum. 3. Felino in d. cap. cum ex officij. num. 13. & Tiraquell. d. glos. 2. num. 25. Ex quibus idem erit, si perpensa mente legis derogantis consuetudini, eadem ratio vere obtineat etiam in ea, quae processit a tempore, cuius initij nulla est hominum memoria. Secundo, hinc colligitur vera interpretatio text. in d. cap. vnico. de cle. non resi. in 6. vt denique per eam constitutionem, etiam futura tollatur consuetudo, cum ob iniquitatem, & abusum inibi consuetudo improbetur, quod expressim ad eandem constitutionem adnotauit Philippus Probus num. 40. Tertio, eadem ratione infertur, eam constitutionem intelligendam fore in generali consuetudine, non ea quae ex peculiari, & speciali causa in aliqua ecclesia inducta fuerit, ob iustam aliquam rationem, sicuti contingere poterit, si in ecclesia consuetum sit, quotidianas distributiones absentibus deberi, modo hi absint causa studij, vel ad breue tempus, secundum Decium numero 2. columna prima. & lectione 2. Andr. ab Exea numero 50. in dicto capitulo cum omnes. Sic & Quarto eadem constitutio minime seruanda erit, vbi post eam sanctionem ex consensu Romani Pontificis fuerit consuetudo inducta, quod distributiones quotidianae dentur absentibus a diuinis officiis. Panormitan. consilio 94. libro primo. & Andraeas ab Exea in d. capitulo cum omnes num 52. oportet tamen hanc consuetudinem aliqua ratione, & causa ab iniquitate defendi, cum alioqui iniqua esse videatur. Tertio, eadem constitutio, quae de distributionibus quotidianis tractat, ita erit intelligenda, vt simplices quotidianae distributiones, non du[art. 6]plices debeantur, & dentur ei, qui officiis diuinis interest & presens est ratione duorum officiorum, non enim magis praesens est is, qui simul archidiaconus, & canonicus est, quam is, qui tantum canonicatum habet. Et ideo sat erit, quod is simplices habeat distributiones, nempe vt Archidiaconus, vel vt canonicus, cum illae dentur ob personalem praesentiam, ita equidem voluit Antoni. in capitulo cum olim. de re iudicat. quem sequuntur Rochus Curti. in capitulo vltim. de consuet. folio paruo. 49. columna 4. & Ludoui. Gomezi. in tract. de expectatiuis. nume. 54. contrarium, imo quod is, qui simul canonicus, & Archidiaconus sit, obtinere debeat ob presentiam personalem duplices distributiones, eas, inquam, quae archidiacono tantum, & canonico tantum deberentur, tenent Ioan. Andraeas, Abb. & Feli. in d. cap. cum olim. Bald. & Card. ei suscribens cons. 53. pro quibus est text. elegans in l. Titia. §. qui Marco. ff. de anna. legat. vbi iurisconsultus scribit, quod si legentur libertis annua alimenta, & Marco centum, debebuntur Marco alimenta annua, & simul centum, si Marcus libertus sit: quam responsionem singularem esse asserit Bald. in capitulo cum in iure. de electionibus. tractatque de eius intellectu Bart. in l. quaesitum. §. penult. ff. de fundo instr. & idem probatur ex eo, quod potest quis duplici officio fungi, modo exercitium vnius alteri non contradicat, aut repugnet, vel alterius vsum non impediat. l. si consul. & ibi gloss. ff. de adoptio. l. fistulas. §. primo. ff. de contrahend. emptio l. tertia. ff. de ritu nuptiar. l. accipientis. ff. de aut. tut. l. quisquis. C. de postul. l. hac parte. C. de proxi. sacro. scri. li. 12. l. vlt. C. de assess. late post alios Deci. in capit. 3. de probat. Saltem priuilegio principis, etiam si ius obstet, id licitum esse constat, & ideo qui simul Archidiaconus, & canonicus est, in eadem ecclesia duplicem vocem in electionibus habet, vt Archidiaconus, inquam, & vt canonicus, textus in dicto capitu. cum olim. vbi Abbas, & Doctores post glossam inibi, & est communis opinio secundum Felinum ibidem. Quam ob rem quidquid dixerit Antonius, opinio Ioannis Andreae verior est. saltem cum Aretinus in dicto capite tertio, de probationib. dubiam esse censeat Ioannis Andreae sententiam, ea obtinebit, si per consuetudinem fuerit recepta iuxta primam dicti capitu. vnici interpretationem, idemque notant Bald. & Cardin. dicto consilio 53. Deci. in d. cap. cum omnes 1. lectio. colum. prima. Exea ibi numero 52. quamuis Rochus Curti. in d. ca. vlt. de consuetud. fol. 94. colum quarta teneat, adeo esse veram Anto. sententiam, quod nec contraria consuetudine possit admitti, quod ego falsum esse proculdubio opinor. Quarto quod de distributionibus quotidianis decisum est, ita quidem erit accipiendum, vt absentium partes, & quae eis, si praesentes forent, deberentur distributiones, non caeteris praesentibus, sed ipsi Ecclesiae competant, & ad eam [art. 7]pertineant, secundum eam distinctionem, qua passim Doctor. vtuntur, & ipse hic exponam. Nam si nullus ex Ecclesiae ministris intersit diuinis officiis, omnes quotidianae distributiones, quae eis forent dandae, si praesentes fuissent, ad Ecclesiam ipsam pertinent secundum Domi. & Francisc. post alios in dicto capitulo vnico, de cleri. non resident. in sexto. & Gulielm. Chassador. decisi. vnica eiusdem tituli. Quod si Canonici aliquot diuinis officiis intersint, alij vero absentes fuerint, tunc in quotidianis distributionibus receptum est, eas, quae absentibus, si praesentes forent, omnino competerent, praesentibus adcrescere. glos. in clement. vt hi, qui diuinis. de aetat & qualita. verbo, dimidia. in ipsis vero fructibus principalibus a quotidianis distributionibus distinctis, absentium partes in Ecclesiam ipsam conferuntur, & ei debentur, glos. in clementi. secunda. verb. suspensos. de vita & honestate clericorum. quas quidem glossarum opiniones, & distinctionem hanc vltimam sequuntur inibi Doctor. Francus post alios in capitu. vltimo, columna penultima, de rescript. libro sexto. & in dicto capitulo vnico, columna penultima & fina. glos. in Pragmati. Sanction. titul. de tenentib. capitulum tempore Missae. verbo, Neque. Felin. in capitulo Apostolicae numero 12. de exceptionibus. Est item text. pro vltimo distincti. membro in capitulo penultimo. & ibi Innocentius, Henricus, Abbas, & alij de cleric. non resident. Ex quibus constat, distinctionem hanc omnium consensu probatam esse, opinio tamen glos. in dicta clementi. vt hi, qui diuinis. obtinet, vbi statuto, vel consuetudine Ecclesiae certa quantitas est distribuenda inter eos, qui horis Canonicis, & diuinis officiis praesentes fuerint. Etenim tunc pars, quae absentibus ob praesentiam deberetur, potius praesentibus competit iure non decrescendi, quam adcrescendi: at si ita res instituta sit, vt cuilibet Canonico, qui praesens horis Canonicis fuerit, detur certa ac definita quantitas, eo casu portio absentis, non caeteris praesentibus dabitur, sed apud ipsam Ecclesiam manebit, hic siquidem locus non est iuri adcrescendi, quia praesenti certa debetur quantitas, absenti vero nulla, secundum Imolam, & alios in dicta Clementina, vt hi qui diuinis. glos. in dicta pragmatica Sanctione, verb. Neque. optimus textus in l. si Titio. ff. de legatis secundo. & praeterea hoc suadetur ex eo, quod in hac specie nulla est coniunctio inter Canonicos nec rei, nec verborum: & ideo expeditum est, ius adcrescendi non esse ad hanc redituum distributionem considerandum. Quod vero diximus, ad Ecclesiam pertinere eam portionem, quae absentibus, si praesentes fuissent, deberetur, tunc obtinet, cum ex patrimonio Ecclesiae, cui ministratur, dantur reditus, & quotidianae distributiones ipsis ministris, nulla facta diuisione redituum inter ipsam Ecclesiam, & eius ministros, quasi aliud dicendum sit, vbi patrimonium Ecclesiasticum in duas sit diuisum partes, quarum vna ipsius Ecclesiae, ad eius fabricam, vestes, aliaque ei necessaria, propria sit, altera vero administrorum victum, & laboris mercedem sit destinata. Nam si patrimonium, & distinctos reditus ministri habuerint, quidquid diximus in praemissa distinctione ad Ecclesiam pertinere, id vere cedit in patrimonium commune ipsorum ministrorum. Et sane, ni fallor, etiam in reditibus principalibus distinctis a distributionibus quotidianis, idem erit quod & in ipsis quotidianis distributionib. quoties certa redituum quantitas constituta sit, & destinata ad hoc, vt inter ipsos ministros diuidatur, etenim eo casu portio absentium, portiones praesentium, & personaliter ministrantium auget. Vnde in hac quaestione tantum est constituenda differentia seclusa glossarum & Doct. sententia in hoc, an sit ex reditibus Ecclesiae certa quantitas destinata ad ipsorum ministrorum victum, & laboris mercedem, vel sit statutum, vt cuilibet ministro detur certa annua praestatio. priori equidem casu siue in distributionibus quotidianis, siue in principalibus reditibus beneficiorum, absentium portiones praesentibus debentur, & adcrescunt, in posteriori vero absentium partes apud ipsam Ecclesiam manent, eique iure omnino debentur. Quinto ad praedictae constitutionis intellectum inquirendum est, an ministris Ecclesiae, qui morbo impediti personaliter ministrare non valent, [art. 8]quotidianae distributiones debeantur? Nam & Philippus Francus in dicto capite vnico, existimat, consuetudine fieri posse, vt quotidianae distributiones absentibus debeantur, atque ita intelligendum esse quod Romanus Pontifex in dicto capite vnico, a regula excepit, vt secus sit, vbi nulla de hoc adest consuetudo, quia censet, eo casu etiam infirmis quotidianas distributiones non deberi. ita ipse Franc. in §. qui vero. 1. & secunda columna. Ego contrariam sequutus opinionem existimo, iure communi scripto absque vlla consuetudine quotidianas distributiones clericis infirmis deberi. quod probatur in dicto capitulo vnico. vbi a regula, quam praemiserat Romanus Pontifex de distributionibus quotidianis minime dandis absentibus a diuinis officiis, excepit ipsos infirmos, qui morbo impediente non potuerunt diuinis officiis personaliter interesse. idem apparet ex l. arboribus. §. de illo. ff. de vsufructu. quo in loco glossa adnotauit, famulo infirmo salarium esse praestandum etiam eo tempore, quo aegrotus sit, quam opinionem tenuerunt Innocent. Ioan. Andrae. & Barbat. in capitulo tertio. de locat. numero 25. Domi. in dicto. §. qui vero. Hostien. & Speculat. citati per Aufreri. decisio. Thosolana. 268. quibus accedit textus in l. quarta. §. Stichus si haeredi. ff. de statu liberum. vbi conditio seruiendi certo tempore, censetur euenisse & contigisse, si eo tempore seruitium impendi non potuit morbo impediente, etiam si tempus sit numero dierum certum, & definitum, nec tamen certum in specie. optimus ad idem text. in l. 1. §. diuus. ff. de varia cogni. hanc tandem opinionem adserit esse communem Imol. in d. capit. 3. de locat. numero 10. Caeterum contrarium adnotarunt Franc. in d. §. qui vero. glo. in l. penultim. C. de cond. ob caus. & in d. l. 1. §. diuus. pro quibus est text. in l. si vno. §. item cum quidam. ff. locat. vbi qui locauit operas suas non recipit mercedem eius temporis, quo morbo impeditus eas praestare non potuit, morbo inquam, impeditus, vel alio casu fortuito. ad idem inducitur text. in l. si pecuniam. in princ. ff. de condi. caus. dat. cui conuenit Regia l. 44. titu. 14. part 5. quae expressim tractat de impedimento aegritudinis. Ex quibus tandem haec posterior sententia verior apparet secundum Imolam in d. capit. 3. de locat. numero 10. post Anto. & Anchar. ibi Bartol in d. §. diuus. & in dict. §. item cum quidam. & in l. operae. ff. de vsufructu legato. vbi Dinus. Oldradus, Iacobus Arenae, & Albericus idem tenent, idem Alberic. in d. §. Stichus, & in d. §. de illo. Aufreri. d. decisio. 268. Cardina. & Imol. in cap. 1. de cleric. aegrot. vbi Panormita. eandem opinionem sequutus fatetur, eam communem esse, quod itidem asseuerant Baptista de Sancto Seuerino in l. diem functo. ff. de off. ass. quaesti. 48. & Syluest. verb. Familia. §. 2. tenetur tamen dominus famulo aegrotanti, cibaria, & modicas, ac tenues expensas exhibere. Bartol. in l. si cum dotem. §. sin autem ff. solut. matri. & in l. in rebus. ff. commodat. Abb. in d. cap. 1. Aufreri. 8. Syluester in praecitatis locis. Non obstat. text. in d. §. de illo. quippe qui tantum probat, quod in seruo egrotante retineatur vsusfructus, licet is inutilis sit, quod parum ad nostram quaestionem attinet, deinde responsio iurisconsulti in d. §. Stychus. Specialis est fauore libertatis. Sicuti & in dicto. §. diuus. fauore, & peculiari priuilegio aduocatorum illud obtentum est propter excellentiam officij, & ingeniosam professionem. Item non oberit text. in d. c. vnico. ex quo distributiones quotidianae infirmis dantur, qui tamen non possunt personaliter Ecclesiae ministrare, nam in eo casu non tantum ob laborem personalem, sed & propter officium, & dignitatem debentur distributiones, aliique ecclesiastici reditus. Vnde ex ea decisione efficax argumentum sumi non poterit ad mercedem famulo infirmo praestandam. Sic 1. Regum capit. penult. Amalacita seruum dereliquit, quod is aegrotare coepisset. igitur licet famulo infirmo salarium minime debeatur, ministris tamen Ecclesiae, qui impediente morbo non possunt diuinis officiis interesse, quotidiane distributiones debitae sunt. Sexto hoc ipsum erit intelligendum, quando aegritudo fuit absentiae vera causa, cumis, qui modo aegrotat, solitus sit tempore rectae valetudinis officiis diuinis interesse. Quod si aegrotus minime consueuerit vsus integra valetudine horis canonicis interesse, nequaquam percipiet durante aegritudine quotidianas distributiones. Ioan. Andrae. Cardinal. & Abb. in cap. ad audientiam. De cleri. non resi. Ioan. And. Domi. Et Franc. in d. cap. vnico. & glo. in Pragmat. Sanctio. titu. quo tempore quisque debeat esse in choro. versicu. percipiunt. Corset. in singul. verb. infirmus. Abbas in capitu. plerumque. de rescriptis. Et Felin. dicens ita omnes tenere in capitu. Apostolicae. nu. 12. de exceptio. Septimo quotidianae distributiones non tantum simpliciter aegrotantibus debentur, sed etiam his, qui ex propria culpa in morbum inciderunt: etenim hi quamuis propria culpa sint impediti, hoc tamen impedimentum nec a iure, nec ab homine, sed ab ipso Deo illatum fuit, nec denique in id culpa aegrotantium praecessit, vt morbo non possint personaliter ministrare, quod constat ex his, quae a me adnotata fuerunt, huius operis lib. 2. cap. 16. nume. 9. tametsi Philippus Probus in d. cap. vnico. nume. 17. teneat, quotidianas distributiones minime dandas esse infirmis, & aegrotantibus, quibus ex propria eorum culpa morbus euenerit. Octauo, non tantum aegrotis debentur quotidianae distributiones: sed etiam & aliis, qui absunt a diuinis officiis, propter aliquam aliam vrgentem causam, & necessitatem, vel ob euidentem Ecclesiae vtilitatem, quod expressim statutum est in dicto capitulo vnico. in 2. eius parte. Circa cuius decisionem adsumenda est ea distinctio, an canonicus, vel habens ecclesiasticum beneficium absens sit a loco, vel oppido ipso, in quo ecclesia est, an praesens. Hoc etenim casu distributiones quotidianae omnino debentur his, qui vel morbo, aliaúe necessitate, aut eccles. vtilitate impediti sunt horis adesse canonicis, diuinisque officiis interesse, illo vero minime his debentur, nisi hoc consuetudine fuerit obtentum. text. in capitulo cum non deceat. de electi. in sexto. adiuncta interpretatione text. in dicto capit. vnico. §. primo secundum gloss. Ioan. Andrae. & Doctor. ibi praesertim Domini. cuius resolutionem sequitur Francis. a Ripa in tract. de peste. secunda parte. numero centesimo quadragesimo quinto. Nono hinc deducitur, quod absens a loco beneficij tempore pestis, licet fructus praecipuos, & principales percipiat, non tamen habebit quotidianas distributiones, nisi consuetudine obtentum sit, eas absenti ex iusta causa dari, quod in specie respondit Ripa in d. 2. part. num. 145. Decimo eadem ratione verus intellectus constat ad id, quod scribit Cald. cons. 17. titu. de praeb. asseuerans, quod canonicus expulsus a ciuitate propter seditiones absque eius culpa a contrariae factionis hominibus, percipere debet distributiones quotidianas. quem secuti sunt Feli. in d. cap. cum omnes. nu. 22. & Philip pus Probus in d. cap. vnico. nume. 22. Etenim hoc verum est, vbi consuetudo definiuit, quod absentibus ex iusta causa dentur quotidianae distributiones. Vndecimo ex his colligitur, canonicum iniuste in carcerem inclusum in eodem oppido, etiam semota consuetudine percipere posse distributiones quotidianas, & eas ei debitas esse, cum is absque eius culpa in eodem loco existens, vbi Ecclesia est, impediatur adesse diuinis officiis, atque ita in hoc conueniunt omnes, quos ad sequentis illationis probationem citabo. Duo decimo hinc etiam deducitur, quid dicendum sit in eo, qui ob ex communicationem, qua irretitus est, non adsuit diuinis officiis. Nam inique excommunicatus, fructus & reditus beneficij, quod durante excommunicatione eidem fuerunt denegati, omnino repetit. glos. in ca. super causa 2. q. 5. glo. in cap. pastoralis. §. verum. de appellat. & inibi Abb. Imol. Doct. communiter quemadmodum Deci. testatur eandem sententiam tenent Domi. in cap. contumaces. 50. dist. & Feli. in d. cap. Apostolicae. num. 12. iuste vero excommunicatus hos fructus, & reditus amittit, cum ei iustissime ob excommunicationem denegentur, glo. in l. inter quos. §. damni. ff. de damno inf. glo. communiter recepta in dicto. §. verum Regia. l. 31. titul. 9. parte. 1. adeo sane, vt quamuis deposito, & suspenso a beneficio propter crimen, ex reditibus beneficij alimenta sint exhibenda, ne is cogatur mendicare grauatus inopia in opprobrium ordinis clericorum. glos. & Doct. in dicto §. verum. gloss. in verb. admiserant. in capit. cum Vintoniensis. de electio. Abb. in dicto cap. Apostolicae. columna 3. & Felinus ibi numero 9. qui idem intelligit, nisi clericus suspensus fuerit propter contumaciam, tamen excommunicato nihil ex reditibus Ecclesiae datur, etiam si is egenus, & pauper sit, cum possit resipiscens a contumacia, ac tandem ab excommunicatione immunis effici, quod frequentissimo omnium consensu receptum est post gloss. in dicto §. verum idem erit in eo, qui actu, & solenniter depositus sit, & ex authoratus militia sacerdotali, nam & huic minime exhibenda sunt alimenta ex Ecclesiae reditibus, authore Felino in capitulo ex parte, de accusatio. Caeterum inique excommunicatus tunc demum quotidianas distributiones exigere poterit, cum tempore ipso excommunicationis praesens fuerit in loco, vbi beneficium habebat, eratque solitus diuinis officiis ante excommunicationis impedimentum adesse, secundum Felinum in d. capit. Apostolicae. nume. 12. quamuis Domini. in d. capit. contumaces. teneat contrarium, cuius opinio vera est in eo, qui ante excommunicationem non consueuerat diuinis officiis adesse. Etenim is nequauqam habebit quotidianas distributiones eius temporis, quo inique fuerit excommunicatus. obiter tamen illud non pretermittam, quod iniuste excommunicatus, etsi non possit percipere, nec percipiat reditus beneficij, nec distributiones quotidianas, tenetur tamen horas canonicas priuatim, & occulte dicere ratione beneficij. glos. in capit. presbyterum. 28. distinctio. & ibi Doctor. Cardinal. in Clemen 1. 6. oppositio. de regularib. Hieronym. Gigas de pensionibus quaest. 64. Deci. in capit. intelleximus. numero 5. de iudic. Abb. & Doctor. in capitu. 2. de cleric. excommunic. ministra. Ioan. de Ligniano in clemen. dignum. quaestio. 3. de celebra. Miss. Albertus de Ferrariis in tract. de horis canonic. quaest. 12. & 13. & idem est omnino dicendum ratione ordinis sacri in clerico deposito, vel suspenso, aut excommunicato secundum eosdem, etiam si quis fuerit solenniter, & actu degradatus. Syluest. verb. degradatio. quaestio. 8. nam licet depositus & priuatus beneficio non teneatur ratione beneficij horas canonicas dicere, vt explicat Cardinal. in §. 1. 91. distinct. artic. 8. tamen ratione ordinis sacri, si quem habet, manet is clericus addictus obligationi has priuatas canonicas horas dicendi. Nec eum excusat, quod reditus Ecclesiasticos non percipiat, cum id eius culpa contigerit, & per Ecclesiam minime steterit, quin ipsi reditus eidem clerico beneficium obtinenti darentur, quod ita post alios explicat Palud. in 4. distinct. quaest 5. articul. 1. columna 2. licet contrarium adnotauerit Briardus post Andriani quodlibet q. 4. propo. 5. Sic & licet Ecclesiasticum beneficium admodum tenue sit, nihilominus tenetur, qui id obtinet, & accepit, horarium hoc officium etiam priuatim dicere, quod adnotarunt glo. ibi. communiter recepta in ca. 1. de celebra. miss. vbi tex. idem probat. glo. apertior in ca. clericus victum. & inibi Doct. 91. distinct. Cardin. in clem. 1. de celebra. Miss. Albertus de Ferrar. in tract. de horis Canonic. q. 8. glo. in Prag. Sanct. tit. qualiter horae Canonicae sint dicendae. verb. teneantur. Martinus ab Azpilcueta, quem praeceptorem habuisse Salmanticae, semper in maximam duxi meae foelicitatis partem in cap. quando. de consecra. dist. 1. notab. 7. num. 27. imo & excommunicatum, qui Ecclesiae ac beneficij reditus minime percipit, teneri ad solutionem pensionis & subsidij, quod Episcopo, aut Romano Pontifici charitatis gratia soluendum est, tenet expressim Hierony. Gigas in d. quaest. 64. & id praenotare videntur Bart. Alber. Ange. & Paul. Castr. in l. inter quos. §. damni. ff. de damno infect. contra glos. ibi quam Bal. sequitur in l. vlt. colum. 1. C. de bonis authorit. iudi. possid. atque praeter eum eiusdem gloss. sententiam probat Cuma. ibidem ad hoc inducens text. in cap. quia diuersitatem. de concess. praeb. quo in loco Panormit. scribit nu. 11. quod vbi non ipsa culpa, sed poena culpae est causa proxima, & immediata impedimenti, minime imputatur ei, qui culpam contraxit. Ad idem optima glo. in reg. imputari. de reg. iur. in 6. Sic sane culpa, que excommunicationem praecessit, non est immediata causa impedimenti, quo excommunicatus impeditur fructus Ecclesiae percipere, & ex eis onera subire, sed ipsamet excommunicatio, quae quidem culpa non est, sed poena culpe. Vnde verior apparet opinio gloss. Bald. Cuma. & Abb. quam Bar. & aliorum, qui contrarium probare conati sunt. Decimotertio illud est omnino considerandum, quod diligenter examinata ratione constitutionis in dict. capit. vnico. de cleric. non resid. in 6. apertissime deducitur, nempe consuetudinem vtcunque legitime inductam, qua obtentum sit, canonicas distributiones quotidianas debere consequi, si initio celebrationis diuinorum officiorum, canonicarum horarum adfuerint, licet statim a choro & Ecclesia exierint ad alia quidem negocia diuertentes, vel esse iniquam, vel fore intelligendam, cum canonicus ab horis canonicis & choro discesserit ex aliqua causa, quae licet omnino iusta non sit, honestam aliquam occupationem inducat, ita quidem, ne temere ad ocium, forsan ad illicita canonici diuertant. quod colligo ex Palude in quarta distinctione decimaquinta, quaestione quinta. conclusione 9. Posterior huius capitis pars in eo statu controuersiam habet, an consuetudo efficere valeat, quod canonici & alij Ecclesiastica beneficia obtinentes, possint iuste fructus principales, & vere reditus beneficiorum absentes ab eis [art. 9]recipere, & profecto glo. in capitu. cum omnes. & ea vltima de constitut. gloss. in dict. capit. vnico. & item alia in capit. vltim. verb. fructibus. de rescript. in 6. Et in capi. Gratia. eodem libro, & in capi. dudum. in 2. de electio. expressim asserunt, posse authoritate consuetudinis reditus beneficij ab absentibus percipi: quam quidem opinionem adeo veram esse censuit Innocent. in cap. ex tuae. De cleric. non resident. versicu. item oportet. vt existimet, eam consuetudinem excusare a residentia & ministerio Ecclesiae exhibendo etiam per vicarium, siquidem & consuetudo potest inducere, quod absentes a beneficijs, & Ecclesijs earum reditus percipiant, quamuis nec per vicarios seruiant altaris ministerio: quod verum est in beneficijs simplicibus, quibus animarum cura non incumbit, modo Ecclesia non patiatur defectum in ministerio. Tunc etenim consuetudo ista, quae immunem redderet clericum, habentem beneficium a ministerio etiam per vicarium praestando, nequaquam iure procederet, quippe quae esset Ecclesijs admodum grauis & damnosa. tex. in cap. 1. de consuet. atque ita in hac specie scribunt Host. Abb. Fel. & Deci. in dict. cap. cum omnes. Ioan. de Selua in tract. de benefic. 4. part. quaest. z. Caeterum in Sacerdotijs & beneficijs, quibus animarum cura imminet, Ioan. Imolensis, prout a quibusdam citatur, in capit. vlti. de rescript. in 6. censet itidem valere consuetudinem, quae permittat, absentem opera vicarij Ecclesiae ministrantem, reditus Ecclesiasticos habere, & consequi. hanc sententiam nec falsam, nec omnino veram esse, audet asserere Deci. in d. cap. cum omnes. tametsi eam defendere conetur inibi Andraeas ab Exea, nu. 18. At ipse eam existimo falsam esse sequutus Panormit. in cap. extirpande. §. quia vero. col. 16. de praebend. Domin. Archid. & Praeposit. in capit. sacerdotibus. 31. distinct. Domi. in capit. vlti. de rescript. in 6. super glo. fructibus. Felin in d. cap. cum omnes. nume. 33. & Seluam de beneficio. d. q. 2. Quibus suffragatur, quod episcopi, alijque inferiores prelati, & pastores iure diuino tenentur ad personalem residentiam, cum ex iure diuino teneantur pascere gregem sibi commissum. Nam & decimae dantur a Christianis ipsis sacerdotib. vt eis spiritualia ministrent, & sint in hac Domini vin ea operarij digni mercede. Matth. & Lucae capit. 10. quod minime eis conueniet, si per vicarios eas operas exhibuerint, ac potius ipsi vicarij erunt operarij, quibus Domini nostri Iesu Christi verbum conueniat. Et praeterea personae industria in his eligitur, quod apertissimum est: qui igitur fieri potest, vt is, cuius ad negocium arduum eligitur industria, alterum substituat? Quibus equidem rationibus & alijs iure firmioribus probant, hanc personalem residentiam iure diuino institutam esse, Caietan. 2. 2. q. 185. artic. 5. Ioan. Driedonis de libert. Christi. pagina 204. omnium diligentissime, eruditione, pietate Christianisque moribus insignis vir Bartholomae. a Miranda in ea controuersia, quam de hac re apud Tridentinum habuit, cui aduersus Ambrosium Catharinum subscripsit Dominicus a Soto, vir omnium censura & iudicio in Schola Theologica admodum illustris in calce eius operis, cui titulum fecit de natura & Gratia. Quod si iure diuino necessaria est residentia praelatorum, & aliorum inferiorum pastorum personalis industria, & opera, non video qua ratione consuetudo valeat ab ea obligatione quenquam immunem reddere, nec excusare. Etenim consuetudo contra ius diuinum nullam potestatem habet, iuxta communem omnium resolutionem in cap. vlt. & cap. quanto. de consuetud. cum legi diuinae consuetudo hominum vsu inducta, minime possit derogare. Nec tamen inficior, aliquot ex causis posse Episcopos, ac sacerdotes, quibus commissa fuerit animarum cura, quandoque ab ecclesijs abesse, & a locis, in quibus ipsae Ecclesiae sunt constitutae. Fateor enim posse Ecclesiae pastorem iustissime excusari a residentia, aliquot casibus deductis ex legis diuinae interpretatione, quae tandem interpretatio declaret, tunc legem diuinam minime obligare Ecclesiarum praelatos ad residentiam. Hi vero casus cautissime sunt expendendi, atque ita quidem, quod nec legi diuinae, quae obligationem residendi induxit, fraus fiat. Nec hi praelati statim damnentur ex eo, quod ab Episcopatibus & Ecclesijs, ob communem Reipublicae vtilitatem, aut Ecclesiae propriae commodum absentes operam dant expediendis negocijs, quae ita commode per alios expediri non possunt. Vtcunque tamen sit, illud certissimum est, clericos non residentes in Ecclesijs, quibus praesunt, aut in quibus beneficia Ecclesiastica obtinent, te[art. 10]neri omnino ad dicendas priuatim preces horarias a Romano Pontifice & Ecclesia, praelatísue institutas, alioqui hi tenebuntur restituere fructus beneficij, quos perceperunt eo tempore, quo a dicendis precibus canonicis cessarunt, quod notant Calderic. in cap. 1. de celebr. Miss. Domini. in cap. vltim. de rescript. in 6. 1. notab. quorum opinio verior est secundum Deci. in d. cap. cum omnes. 2. lectione. colum. 2. & Adrian. in 4. sentent. in tractat. de restit. in quaest. an clericus teneatur restituere, quidquid vltra victum de reditibus beneficij consumpserit. versic. pro responsione. Ripam in l. vlti. quaestion. 66. C. de reuocan. donat. Idem probat Angel. versic. Hore canonicae. §. 11. eandem opinionem censet tutiorem esse glo. in Pragmati. Sanctione. tit. qualiter horae canonicae sint dicendae. col. 2. & licet contrariam sententiam, quod non teneantur hi clerici ad fructuum restitutionem, probare conantur Abb. & Cardinal. in dicto cap. 1. Praeposi. in summa. 44. distinctione. Syluest. verb. clericus. 4. quaest. 23. & Felin. in cap. postulasti. nume. 7. de rescriptis. post alios, quorum opinio Communis est: Synodus tamen Lateranensis sub Iulio secundo, sessione 9. priorem opinionem proprio decreto comprobauit, modo clericus beneficium sex mensibus iam obtinuerit. Huius Decreti meminere Ioan. Bernard. Praesul Callagurritanus in pract. criminali, cap. 49. & Martinus Azpilcueta in cap. quando. de consecrat. dist. 1. notab. 7. nume. 31. habeturque Canon iste expressim inter acta concilij Lateranensis dicta sessione nona. Quamuis Carol. Molinae. in consuetudin. Parisien. titu. primo. §. 30. num. 35. asseuerat, non constare, nec apparere, ita statutum fuisse in Lateranensi Synodo, nec id moribus receptum esse, imo nequaquam conuenire Reipublicae, quod ita statuatur, ne laqueus inijciatur multitudini. # 14 ARGVMENT. CAP. XIIII. Traditur breuis interpretatio l. inuitum. C. de contrahen. emptio. SVMMARIA. -  1 Exponens publice res proprias venditioni, cogitur eas iusto precio vendere. -  2 Meretrix publica, an sit cogenda quemlibet admittere, & de violentia ei illata, -  3 Cogitur quis vendere proprias res, quae ad victum pertinent, quoties Respublica grauatur annonae inopia. -  4 Intellect. l. 2. C. de patrib. qui filios distr. & quo nam pacto possit pater filium vendere. -  5 Intellect. ad text. in cap. 1. de emptio. quod peregrinis res ad victum necessariae iusto precio vendantur, & an eleemosyna sit in praeeepto, item et an cogatur, quis eam pauperibus exhibere. -  6 Ciues an praeferantur exteris in emptione frumenti, tempore publicae inopiae. -  7 Fauore religionis ad ecclesiam constituendam, vel ampliandam, cogitur quis rem propriam vendere iusto precio. -  8 Fauore vtilitatis publicae cogendus est priuatus res proprias iusto precio vendere. CAPVT XIIII. REGVLA iuris est, ea profecto aequissima, qua definitum extat, neminem inuitum cogendum fore propriam rem vendere. l. inuitum. C. de contrahenda emptio. l. nec emere. C. de iure deliberan. l. inuitos. C. locat. l. nec ab initio. C. de nupt. l. dudum. C. de contrahenda emptio. Regia l. 3. tit. 5. part. 5. excipiuntur tamen casus quidam, quibus cogitur quis vendere iusto precio, quos tradidere gl. & Docto. in d. l. inuitum. glos. & ibi Alber. & Iason in dict. l. nec emere. gloss. in dict. Regia l. 3. Romanus in l. 2. num. 7. ff. soluto matrim. Matthae. Afflict. in prooemio constitut. Neapolit. q. 3. Bald. & Angel. in l. si pendentes. §. si quid cloacarij. ff. de vsufruct. Felin. in cap. 1. vltim. notab. de Iudeis. Burgensis in cap. 1. col. 5. de emptione & vendit. Roman. singul. 777. Anton. Rube. consilio 91. Ioannes Igneus in dicta l. dudum. numero 78. Arnold. Ferronus in consuetu. Burdegalen. tit. 8. §. 10. col. 3. Hippolyt. in l. 1. §. quidam deponere. ff. de quaestionib. explicat Andraeas Tiraquell. libro 1. de retract. in Praefatione, nume. 15. & in §. 3. gl. 3. nu. 1. post gl. optimam in l. Iulianus. §. idem Celsus. ff. de actionibus empt. e quibus aliquot compendio quodam attingam ad huius questionis cognitionem, illud equidem praefatus, quod vbi quis etiam ratione vtilitatis publicae cogendus est vendere propriam rem, ea venditio fieri debet iusto precio, quemadmodum ipse probaui lib. 2. huius operis, cap. 3. nume. 5. Primus sane casus, quo quis rem propriam vendere cogendus erit, tunc constituitur, cum is rem [art. 1]ipsam venalem exposuerit publice, & ea pertineat ad victum & vestitum hominum: etenim aequum est tunc, ac Reipublicae conueniens, etiam cessante eius rei inopia, quod publicus venditor cogatur iusto precio vendere res, quas venditioni exposuit text. secundum Abb. & Burgens. columna 5. in dict. cap. 1. de empt. text. item vbi Bartol. Bald. & Doct. in l. 1. C. de episc. audien. gloss. in l. non enim. ff. rer. amota. Hippol. in dicto §. quidam deponere. nume. 6. Dyn. & Bartol. in dicta l. non enim. & licet Ias. in dicta l. nec emere. contrarium notauerit, tamen in his, quae pertinent ad victum, procedit prior sententia secundum Alberi. in dict. l. non enim. post alios huius opinionis authores, quorum opinio communis est, & probatur multis, quae passim ad exemplum huius conclusionis adnotantur, praesertim text. in l. prouidendum. C. de postulando. gloss. l. 1. §. ait Praetor. verb. habebunt. ff. eod. Quibus expressim traditur, aduocatos, qui aduocationis officium publice susceperint, cogendos esse per iudicem praestare auxilium & operas, ac patrocinium litigantibus, modo eis congrua salaria & stipendia ministrentur: notant idem Fulgos. Bald. Salycet. & Paulus Castrens. in l. inuitus. C. de procurat. l. nec quidquam. §. aduocatos. ff. de offic. procons. cap. 1. de offic. iudic. Quod si aduocatus iudici praecipienti hac in re parere noluerit, poterit iudex ad certum tempus aduocationis officium ei interdicere. text. in dicta l. prouidendum. quem commendat Roman. singul. 259. optimus ad idem text. in l. 1. §. cura carnis. ff. de offic. praefect. vrb. & in l. moris. §. sunt autem. ff. de poenis. Regia. l. 4. & 5. tit. 9. lib. 2. de ordin. quo fit, vt falsa sit interpretatio, gloss. in d. cap. 1. vbi scribit, olim potuisse cogi aduocatos litigantibus patrocinium exhibere, quia aduocatis salaria publicis expensis praestabantur, at hac aetate id fieri iuste non posse, cum a Republica publicum stipendium aduocati non habeant. Etenim haec opinio commentitia est, siquidem olim aduocatis non fuere constituta ex publico salaria, sed officio iudicis iusta merces laboris a litigantibus exigebatur. l. properandum. §. proculdubio. C. de iudi. vel pacto inito inter aduocatum & clientulum iuxta formam text. in l. 1. §. in honorarijs. ff. de varijs & extra. cognit. & ea. quae traduntur in huius regni Pragmaticis sanctionibus, folio 29. Bartol. & Ias. in l. sumptus. ff. de pact. & in l. si qui. C. de postul. cogitur tandem aduocatus praestare operas & patrocinium ad iustitiam in Republica assequendam, quia munus aduocationis publicae accepit, atque ita praxis apud Regia Tribunalia, hanc sententiam frequentissime admittit & probat. Sic & caupo, ac stabularius, qui semel id officium suscepit, cogitur hospites recipere. Bartol. in l. 1. ff. furti aduers. naut. & in l. 1. §. 1. ff. naut. caupo. & stabul. & in dicto §. cura carnis. quem Deci. sequitur alia ad id similia adducens in l. inuitus. ff. de regu. iur. addit tamen i[art. 2]dem esse in meretrice, quae si publico lupanari se exhibuerit, & prostituerit, cogenda erit quemcunque ob iustam mercedem admittere. Cuius opinioni adstipulatur text. in l. item apud Labeonem. §. si quis virgines. ff. de iniur. vbi probatur, meretrici non dari actionem iniuriarum aduersus eum, qui eam causa libidinis interpellauerit. Secundo adducitur textus in l. verum. in 2. & in l. qui iniuriae. ff. de furt. quibus responsis constat, non teneri actione furti eum, qui ostium domus meretricis causa libidinis fregerit, etiamsi ex ea fractione furtum ab alijs fuerit commissum. Tertio Decio suffragatur gloss. in l. vnica. C. de rapt. virgi. & in §. item lex Iulian. Institut. de public. Iudic. quae in specie adnotauit, raptum, & vim illatam meretrici non puniri poenis a iure aduersus raptores statutis, quod post alios tradit Hippolyt. in dicta l. vnica. numero 19. & in singulari 150. Ego sane hanc opinionem Decij erroneam esse, & minime probabilem censeo. Nam licet mere. trix publice meretricium fuerit professa, cogi non poterit, corpus proprium ad coitum inuita alicui exhibere: tametsi alijs id commune fecerit. Deinde meretrix non tenetur quenquam ad coitum admittere, quod probatissimum est, cum non teneatur mortale crimen cum quolibet committere, ergo consequens est, non posse eam inuitam compelli ad coitum, carnaléue commercium cum quolibet habendum. Quod adeo certum esse mihi constat, vt eins latiorem probationem minime necessariam fore existimem. Quin & hanc posteriorem sententiam satis aperte tenuerunt Zasius in summa. ff. veteris rubric. si seruit. vendicet. Andraeas Isernia & Matthae. de Afflict. in constitut. Neapolitan. rubric. 20. de violentia meretricibus illata, existimantes hi duo, Iurisconsultos a naturali ratione defecisse, cum contrarium responderint, etenim Isernia, & Afflict. certissimum habuere, quod Iurisconsulti impunitam fecerint violentiam causa libidinis meretricibus publicis illatam. Id vero alienum esse a Iurisconsultis, ostendam manifeste, si respondero eorum authoritatibus, quos primo adduximus. Siquidem licet meretrix causa libidinis interpellata & impetita, actione iniuriarum agere nequeat, ob vilem meretricis aestimationem, non ex hoc sequitur, impune ei iniuriam fieri: nam qui vim ei fecerit, iniuriámue intulerit extra ordinem puniendus erit, atque ita accipiendum est responsum Iurisconsulti in dicto §. si quis virgines. praesertim quia Iurisconsultus tractat de interpellatione meretrici facta libidinis causa, quae interpellatio honestis foeminis iniuriam irrogaret, non sic meretricibus. Eodem pacto intelligendum erit, quod responsum est in dicta l. verum. Etenim qui libidinis causa meretricis ostium fregerit, & ex ea fractione furtum ab alijs commissum fuerit, furti non tenebitur, quia voluntas & animus delicta distinguunt, damnum tamen alia actione cogendus erit meretrici restituere. Bart. in dicta l. verum. Ange. in l. nunquam plura. vltim. colum. ff. de priuat. delict. Deci. in cap. nam concupiscentiam. de constitut. Vnde obiter conuincitur error Hippolyt. qui in dicta l. vnica. numer. 34. leui profecto ratione censet, posse res meretricis ab ea impune, absque furti vitio & culpa iuste auferri. Sic quamuis violentia meretrici illata, vel meretricis raptus non puniatur poena constitutionis vnicae. C. de rapt. virgin. eo quod ipsa corpus vulgauerit: tamen extraordinaria poena omnino puniendus erit, qui etiam libidinis causa vim meretrici intulerit, eamque inuitam cognouerit, quod tenent Bald. in l. vlti. ff. de rerum diuisi. & Matthesil. notab. 102. Quam ob rem Neapolitana constitutio poena mortis puniendos esse statuit eos, qui vim meretricibus fecerint. Ea vero grauis est poena, tametsi aequissimum sit, ab hac, & similibus iniurijs homines arceri. Secundus casus, quo quis vendere propriam rem cogitur, a publica necessitate & inopia pendet. Cum etsi quis merces venales non exposuerit, nec eas publicae venditioni obtulerit: nihilo[art. 3]minus ad earum venditionem cogendus est, vbi Respublica annonae inopia premitur, & quidem iusto precio a principe vel magistratibus definito, ne quis libere res necessarias hominum alimentis quo cunque precio, grauissimo quidem ob rei penuriam vendat. Hoc colligitur ex l. 1. C. de episc. aud. vbi Bartol. & Doctor. communiter Panormit. & alij in capit. 1. de emption. & vendit. optimus text. in l. 2. ff. de nundinis & in simili text. in l. 1. C. vt nemi. liceat in empt. speci. lib. 10. Bartol. in l. annonam. ff. de ex traordinari, crimini. Lucas de Penna eleganter in l. 1. C. de quibus muneri, nemi. liceat se excus. verb. tempus. Ias. in l. 1. 2. col. ff. de legi. Matthae. de Afflict. 3. quaest. in prooemio const. Neapolit. Bald. & Angel. in dicto §. Si quid Cloacarij. per text. ibi Felin. in capit. 1. de Iudaeis, glos. in dicta l. 3. titu. 5. part. 5. Oportet autem hanc rem caute a magistratibus perpendi, vt tandem hac coactione & precij definitione tunc vtantur, cum Respublica penuriam, & inopiam rerum ad hominum victum & alimenta pertinentium patiatur: itidem praecauentes, ne maior inopia sequatur, mercibus ab his, qui eas habent, absconditis. Quod si quis post definitionem precij a Republica, & eius magistratibus iuste, & ex causa constitutam, merces maiori precio vendiderit, tenebitur plane in conscientiae iudicio, id quod vltra precium definitum acceperit, emptori restituere, & in foro exteriori per iudicem venditoris cogendus erit id restituere: imo & puniendus est poena quadam iudicantis arbitrio, veluti legis transgressor & contemptor, minime hac in specie considerata responsione Caesarum in l. 2. C. de rescindend. vendit. quae hic locum non habet. Huc pertinet insignis constitutio in l. 2. C. de patrib. qui filios distrax. qua [art. 4]permittitur parentibus, ob inopiam & egestatem filios vendere. Idem Regia l. 7. & 8. titul. 17. part. 4. nec id omnino alienum est a paterna pietate: siquidem Nehemiae capit. 5. Populus fame oppressus, inquit, filij nostri, & filiae nostrae multae sunt nimis, accipiamus pro precio eorum frumentum, & comedamus & viuamus, Eademque Caesarum lex multis comprobari potest, quae eleganter simul & docte tradit Andre. Tiraquell. libro 1. de retract. §. 26. numero 14. e quibus & alijs, quae circa interpretationem dicte l. 2. varijs in locis traduntur, aliquot eligere constitui, quo perfectius eadem constitutio intelligatur. Primum etenim controuersum est, quid sibi velit dictio, sanguinolentos, in eadem lege expressa: nam Accursius dictionem istam ad patrem referendam esse censet, vt pater sanguinolentus sit, qui filios sine iusta causa vendiderit, sanguine, inquam, & capitaliter puniendus. Idem Alberic. in dictionario. Alij dictionem eandem ad filios referunt, e quibus Alber. in dicta l. 2. filios sanguinolentos interpretatur, id est, a patre venundatos, quia eorum sanguine alantur parentes, vel quia cor parentum sanguinolentum fiat per famem, vel quia pater vendendo filium eum occidat seruili quidem conditione, quae morti similis est. Azo autem & Petrus Perticensis in rub. C. de infantib. exposit. filios sanguinolentos esse censent eos, qui a parentibus exponuntur, quia parentes sint sanguine, & capitaliter puniendi. At Cynus & Salyce. in dicta l. 2. quasi Accursij interpretatio minime conueniens sit, eo quod lex ipsa tractet de parentib. qui iuste, & lege permittente vendunt filios, patrem sanguinolentum inibi ob id dictum fuisse existimant, quod sanguis contradicat necessitati famis, quae venditioni causam dat. Caeterum Alciat. lib. 2. de verb. signific. colum. 48. & Tiraquell. dicto num. 14. has interpretationes commentitias esse opinati, arbitrantur in dicta l. 2. filios dici sanguinolentos, id est, infantes recens natos, & adhuc sanguineo menstruo madentes, idque probant ex rubrica, cui Codicis libro 8. titulus est. De infantibus expositis liberis & seruis, & de his, qui sanguinolentos nutriendos acceperint. Huic conuenit in Codice Theodosiano lib. 5. tit. 7. l. 1. quae hos sanguinolentos appellat recens natos, de expositis agens. Sic & eodem lib. 5. tit. 8. titulus est. De his, qui sanguinolentos emptos, vel nutriendos acceperint, qui duo tituli, vt dixi, in Iustiniani Codice vnica rubrica continentur, tandem in Theodosiano Codice dicti tit. 8. est l. 1. quae ita inquit. Si quis a sanguine quempiam eiusmodi comparauerit, & c. Eius item interpres inquit. Si qui infantem a sanguine emerit. ex quibus manifestum fit, inibi dici sanguinolentos infantes recens natos. interpres autem Codicis Theodosiani, quia id a pluris ignoratur, fuit Anianus authore Tiraquello in l. Si vnquam. C. de reuo. dona. verb. libertis. nume. 32. quod & mihi compertum est ex interpretationib. ipsius Codicis, que separatim absque ipsis Theodosij constitutionib. fuere apud Germanos typis excusae per Theodoricum Alustensem, anno M. D. 17. quarum initio, & limini adscripta est authoritas Decretalis Alarici Regis Gothorum, cuius praecepto Anianus ipse vir spectabilis, e legibus Codicis Theodosiani, librum illum interpretationum segregatim aedidit, quem quidem librum, non ipsum integrum Theodosij Codicem opinor habuisse Gratianum, qui dum ex Theodosiano Codice, aureo Decretorum libro, legem aliquam interserere profitetur, non ipsam Theodosij legem, sed Aniani interpretationem refert & scribit, quod ex varijs Decretorum locis constat, praesertim in capit. iudex criminosum. 2. quaest. 1. quo in loco omissa eleganti Constantini Caesaris constitutione Gratianus summam Aniani retulit. Sic & in cap. quoties post auditam causam. 2. quest. 6. ex eodem libro Codicis Theodosiani, tit. penul. Sententiarum Pauli Iurisconsulti, simul interpretationem Aniani, veluti Pauli sententiam, & eius verba interserit idem Gratianus, apud quem dum legitur sequendae audientie, legendum est, secundae audientiae: item dum legitur, possessionis, scribendum erit, Pensiones. Idem actum est in eadem quest 6. cap. propter. cum quatuor proximis capitib. quae transcripta fuere a Codice Theodosiano, lib. 5. titu. 35. & seq. Sententiarum Pauli. Quod si Gratianus integrum Theodosij Codicem habuit, non video, qua ratione vir diligentissimus, Aniani glossemata ipsis Caesarum legibus pretulerit. Forsan ea culpa non Gratiano, sed Iuoni Carnotensi adscribenda est, qui ante Gratianum easdem Aniani interpretationes Decretis admiscuit. Ad sanguinolentos rediens, non improbo Alciati & Tiraquelli sententiam, sed nec omnino damno eam lectionem, qua in d. l. 2. pater coactus fame filios vendens sanguinolentus significatur. Nam licet haec venditio ratione quadam speciali licita sit: generalibus tamen naturae legibus sanguinolentam parentum impietatem ostendit. Nec inficior, ita licere parentibus filios adultos iam, non tantum recens natos, vt sanguinolentos infantes vendere, eadem siquidem omnino ratio est in his omnib. nempe dira ipsa fames. Secundo eadem l. 2. non tantum in venditione, sed & in pígnoris datione admittenda est: poterit etenim pater fame oppressus filios pignori ex ea causa dare, etiam inuitos. gloss. communiter recepta in dicta l. 2. Regia l. 7. & 8. tit. 17. part. 4. item. l. 3. & l. 7. tit. 13. par. 5. Bald. in l. in suis. ff. de liber. & posthum. Tertio etiamsi liceat patri filium pignori dare, & vendere ob famis necessitatem: non tamen id patri licebit ob aliam vtcunque similem causam, quod Accursius censetin d. l. 2. Dyn. in reg. in argumentum. de reg. iur. in 6. Alciat. post alios in dict. libr. 2. de verbo. signific. columna 48. ex hoc asseuerans, non licere patri etiam principi filium inuitum obsidem hosti dare, etiam vt se redimat. Quarto quod in dicta l. 2. statutum est, minime procedit in filio clerico: hunc etenim pater vendere non potest, si sit in sacris filius hic constitutus, secundum Hostien. Ioan. Andrae. & communem in capit. indecorum. de aetat. & qualit. Hippol. singul. 101. & Gerard. a Petra sancta in singulari vltimo. Quinto ad eiusdem l. 2. interpretationem est animaduertendum, quod filius a patre venditus, vrgente dira fame, poterit cogere ipsum patrem, vt eum redimat & liberet, si pater feliciorem nactus fuerit fortunam. Hoc sane deducitur a ratione dict. l. 2. & in specie idem adnotarunt Bald. in cap. ex rescripto. de iureiur. Feli. in cap. cum dilecta. de rescript. versic. octauo fallit. & Hippo. in l. vnic. C. de rapt. virgi. nu. 23. probat tex. in c. quod pro necessitate. 1. q. 1. Dec. in reg. quae propter. ff. de regu. iur. Denique haec adduximus, vt comprobaremus, equissime quem cogi rem propriam vendere, ob imminentem penuriam annonae, & mercium, & sic ob necessitatem. Cuius ratione multa in iure permittuntur, & licent, quae Doctor. adnotarunt in capitu. si quis. de furt. vbi text. elegans. Roma. in §. de viro. 54. Fallentia. ff. soluto matrimo. Iason in l. principalibus. ff. si certum petat. Felin. in capit. querelam. de iureiur. Hippoly. in l. 1. §. praeterea. ff. de question. numero 116. & denique plures relati per Tiraquell. dicto §. 26. lib. 1. de retract. gloss. 1. numero 18. Sed his omnibus oportune addidero, hac de [art. 5]causa cogendos fore diuites, eleemosynam pauperibus erogare etiam coactione iudicis exterioris, & in foro iudiciali in casibus, quibus quis eleemosynam facere tenetur iure diuino & naturali, modo haec coactio iudicis officio fiat, non iure actionis. gloss. in capit. sicut. verb. Esurientium. 47. distinctio. ita intellecta a iuris vtriusque professoribus, praesertim Panormitan. in capit. cum causam. de electione, colu. vltim. Anania in dicto cap. si quis propter necessitatem. col. fin. de furt. Felin. in cap. 1. colum. vlti. 1. distinct. Abb. & ibi Antonio Burgensi, qui similes allegat in capit. 1. de emptione. Est nanque similis gl. in cap. domino Sancto. verb. necessitate. 50. distinct. & in cap. exigunt. 1 questio. 7. Alberic. idem notat in dictione. Eleemosyna, Speculat. titu. de instrument. edit. §. nunc aliqua. nume. 66. Felin. in capit. 1. de offic. iudic. & in cap. si qui testium. de testib. Carolo Moli. de contract. quaestio. 2. nume. 73. & 74. Etenim quoties quis tenetur eleemosynam erogare, id contingit ex legali debito, authore Thoma 2. 2. quaestion. 118. artic. 4. ad secundum. Igitur compelli poterit diues officio iudicis, & magistratus pauperibus distribuere, quae ratione iustitiae ad commune bonum pertinentis, pauperibus elargiri tenebatur, cum ea retinens, & dare recusans omnino violet iustitiam ipsam, quae ad communem vtilitatem ipsum debitorem constituit, quod pulchre docet Caieta. dicto artic. 4. & Dominic. a Soto deliberationis in causa pauperum, cap. 4. ratione secund. Vnde glos. in dicto capit. 1. de emptione. quae de admonitione hac in reloquitur, ad coactionem erit trahenda & deducenda, quoties contigerit casus, in quo quis sub mortalis peccati culpa teneatur eleemosynam facere. Hoc sane duabus tantum conclusionibus exponemus. Prima conclusio, tenetur quis sub mortali peccato, existenti in extrema necessitate eleemosynam exhibere etiam ex bonis, que ei necessaria sunt ad statum, quem habet, modo ipse his non indigeat ad naturalem, & propriam necessitatem subleuandam. Haec probatur in cap. pasce fame morientem. 86. distinct. & praeterea, quia illa extrema proximorum, & priuatorum necessitas praefertur necessitati, quam alter habet pro suo statu & conditione sustinendis: ergo diues existenti in extrema necessitate tenetur elargiri ea, quae ei necessaria non sunt secundum naturam quamuis pro eius statu eis itidem indigeat. Deinde extrema necessitas pauperis facit bona diuitum communia esse, dicto cap. si quis propter necessitatem. Consequens igitur fit, qui diues teneatur bona illa communia pauperib. distribuere ad commune bonum, quod quidem in hunc finem tendit, vt arbitrio boni & discreti viri maioribus necessitatibus occurratur. Huic opinioni eam probantes accessere Durand. in 4 sent. dist. 15. q. 6. & ibi diuus Thomas. q. 2. artic. 1. ad quartam quaestionem. & Paludanus quaest. 3. artic. 2. Ioan. Maior ibi, quest. 7. versic. circa tertiam conclusionem. Cardin. a Turre Cremata in cap. singulis. nume. 6. 86. distinct. Conrad. de contract. quaestione 19. conclusione 3. Syluest. verb. eleemosyna. §. 1. & 1. q. 1. Almayn. in Vesperia, conclusione 1. Corol. 4. idem sentit Thomas 2. 2. q. 118. articul. 4. ad secundum, vbi scribit, ex debito legali teneri quem ad eleemosynam altero ex duobus casibus, vel propter extremam alterius necessitatem, vel sibi superfluunt bona. Repetit ipse Thom. 2. 2. q. 32. articulo 6. dum a regula per eum proposita, quod eleemosyna non sit ex praecepto, quo ad bona necessaria pro cuiusque statu & dignitate, excipit casum extremae necessitatis, eandem sententiam veriorem, ac magis receptam esse, opinatur Ioan. a Medina in tracta. de eleemosyna. c. de necessitate dandi eleemosynam. idem sensit Caieta. dicto articu. 6. tametsi contrariam sententiam conentur probare, et veram esse contendant idem Caieta. in summa, verb. eleemosyna. Flor. secunda parte, titu. 1. cap. 24. §. 5. Abb. in capit. si vero. columna penultim. de iureiur. quibus adstipulantur, vt quibusdam visum est, ipsius diui Thomae scripta in dicta q. 32. articul. 5. & 6. quorum sensum eruditissime explicat idem Caietan. in opusculo de praecepto eleemosynae, priorem sententiam omnino sequutus. Vnde ex his inferuntur duo, quorum alterum nullam habet controuersiam. Primum, preceptam fuisse a Deo eleemosynam erga patientes extremam necessitatem ex bonis, qua vltra naturae & status necessitatem alicui superfluunt, atque hoc praeceptum sub mortalis culpae reatu institutum esse. Secundum, etsi dubium sit, dedu citur tamen, eleemosynam preceptam esse sub mortali crimine in casu extreme necessitatis etiam ex bonis, quae ad statum cuiusque necessaria sunt, modo ea supersint his, quae ad naturalem necessitatem subleuandam requiruntur. Secunda conclusio, tenetur quis ex precepto non solum extreme in digentibus, sed & alijs pauperibus penuria, & egestate oppressis eleemosynam facere ex his, quae pro suo statu abundantius habet, alioquin mortalis peccati reus erit. Hoc probatur ex eo, quod iuxta verba Domini, Lucae cap. 3. iubetur quis absque vlla mentione extremae necessitatis, si habeat duas tunicas, vnam non habenti dare, & bona sua cum pauperibus communicare, quo se a gehenna ignis liberum asserat. Etenim satis est ad eleemosyne preceptum alterum ex duob. vel extrema necessitas accipientis, vel abundantia bonorum vltra status necessitatem quo ad ipsum dantem. Quamobrem hanc opinionem tenuerunt Thomas in 4. sentent. d. artic. 1. ad quartam quaestionem. & in 2. 2. dicta q. 118. articul. 4. Richard. & Paluda. in 4. distinct. 15. q. 3. Turre Cremata in dicto ca. in singulis. numero 6. conclusione 5. Syluest. dict. quaesti. 1. Felin. in c. 1. ad finem. 1. distinct. Latius & eleganter Caietan. in dicto tractat. de eleemosyna. vbi magnis rationibus contendit, hanc sententiam vbique deduci a verbis diui Thomae. idem adnotauit Domini. a Soto, in causa pauperum, capit. 8. & licet contrarium visum fuerit Alexandro Halensi 4. parte. quaestione 113. Gersoni parte 2. Alphabeto 32. litera O. Panormitano in dicto capitul. si vero. Gabrieli, & Maiori in 4. sentent. distinct. 15. q. 7. Caietano in tractatu de indulgent. quaestio. 3. qui censent, extra necessitatem extremam nullum esse praeceptum obligationis ad mortale crimen de danda eleemosyna, etiamsi quis habeat bona minime sibi necessaria pro suo statu, & dignitate. Sic & Durand. dicta quaestione 6. Florent. dict. c. 24. §. 4. & Conradus dict. quaestione 19. conclusione 6. non audent nec priori, nec huic posteriori sententiae accedere, existimantes probabile esse vtrunque, non tamen certum: nihilominus tutior est Diui Thomae, & sequacium opinio, saltem vbi contigerit grauis, & maxima necessitas, etiam si ea extrema non sit, nec itidem Communis, ita quidem data Communi necessitate, & inopia, quae maxima non sit, nec extrema, erit locus opinioni Alexandri Halensis, & eorum, qui ipsum sequuntur: at si inopia, & egestas grauis sit ac maxima, paulo quidem minor quam extrema, tunc admittendum est, quod priorem partem sequuti adnotauere, sicuti censet Ioannes a Medina in dicto capitulo de necessitate dandi eleemosynam. Vtcunque res se habeat, quantum ad coactionem exterioris iudicis officio incumbentem, & ab eo peragendam, arbitror ipse tunc ei locum fore, cum adsit extrema pauperum necessitas & inopia, habeantque diuites bona sibi praeter naturae, status, ac dignitatis necessitatem superflua, quod omnino erit considerandum. Huius tandem publicae pietatis ratione statutum est, quod eodem precio merces & res victui necessariae peregrinis & hospitibus exteris vendantur, quo publice in colis vendi solent, idque munus, ac huius solicitudinis cura Episcopis, iudicibusque ecclesiasticis delegatur, & committitur a iure ipso. textus est in capitulo primo, de emptione & venditione. vbi Cardinal. & alij. textus idem in lege prima. C. de Episcop. audient. quo probatur, eandem curam Episcopis incumbere, vt diligenter caueant, ne & ipsis incolis res ad victum necessariae carius quam aequum sit, vendantur. Nam & si mihi compertum sit, id munus etiam ad seculares iudices pertinere. lege prima. §. cura carnis. ff. de offici. praefect. vrb. iure tamen ob pietatis causam idem ecclesiasticis iudicibus commissum est, quemadmodum simili, & fere eadem ratione iudex ecclesiasticus poterit punire laicum, qui merces mistas alia cum specie ignorante emptore vendiderit, authore Panormitano, quem Burgensis ibi sequitur in dicto capitulo 1. de emptione. quod & Romanus scripsit in singu. 526. Imo consuetudo vtcunque sit legitimo tempore inducta, minime valebit hanc coertionem, iusque istud seculares ob hanc causam puniendi, a iudice ecclesiastico tollere, quasi ea sit in perniciem Reipublicae, sicuti frequentissimo omnium consensu adnotatur in dicto capitulo primo, maxime per Hostien. Ioan. Andrae. Cardinal. Abb. & Barbat. quorum opinio Communis est teste Nicolao Boetio decisi. 69. num. 21. qui testatur, in Regno Franciae contrarium omnino seruari ex generali consuetudine, quae curam istam iudicibus tantum secularibus detulit, abrogata Episcoporum, & iudicum ecclesiasticorum in hac parte iurisdictione, quam consuetudinem validam esse tenuit gloss. in capitu. primo: cuius opinio mihi verissima videtur, cum haec iurisdictio, quae Episcopis iure humano competebat, contraria lege humana, atque itidem consuetudine tolli possit. Nec vlla ex hoc constat iniquitas, nec Reipublicae vlla imminet pernicies, nec tandem quicquam irrationabile hinc oritur, modo magistratus seculares solerti cura, & diligentia huic negocio incumbant, ac intendant. Hoc item apud Hispanos obtentum est, legibusque Regijs satis huic malo medetur, vrbiumque Praetores, & Decuriones non oscitanter earum poenas exequuntur, minime consentientes hanc curam a iudicibus ecclesiasticis impendi. Ab eiusdem publicae inopiae causa rursus deducitur ratio eius, quod Bartol. quandam sententiam inducentes practici saepissime in iudicium deducunt, nempe quod tempore, quo adest an[art. 6]nonae caritas, & publica inopia, cogendi sunt ciues frumentum ex agris illius ciuitatis collectum, ciuibus, & oppidanis vendere potius quam exteris, iusto tamen precio, saltem eo, quod ab exteris in conuentionem deductum fuerit, si iam emptio praecesserit: etenim secundum eos poterunt ciues hoc frumentum iam exteris venditum, eodem precio accipere inuitis emptoribus, & venditoribus. allegatur ad hoc textus in lege 1. C. de metallarijs. libro vndecimo, quo in loco Bartolus primus omnium, & deinde Angel. Platea, & Lucas de Penna adnotarunt, colonum volentem vendere fructus, quos ex agro conducto sibi perceperit, cogendum esse eos vendere domino fundi potius quam alteri, iusto quidem precio, atque ita dominum fundi locatorem ius praelationis habere in emendis fructibus e re locata perceptis, idem quoque tenent Roma. in l. 2. numero 7. ff. solu. matr. Iason in l. vlt. nume. 11. C. de iure emphyteu. Mattheus Afflictus in prooemio constitutionum Neapolit. quaesti. 3. ad finem. Felin. in capi. 1. de Iudae. Anto. Burg. in cap. 1. de emptione. numer. 18. Andraeas Tiraquellus in lib. 1. de retractu. §. 1. gloss. 18. num. 2. quorum opinio Communis est. Caeterum quo rem istam facilius expediam, primum admonendum esse opinor, opinionem Bar. etsi ea receptissima sit, falsam omnino esse, nec iure probari. regulariter etenim nemo cogendus est vni potius quam alteri vendere. l. dudum. C. de contrahend. empti. nec Bartol. opinionem probat text. in d. l. 1. C. de metallar. quippe qui in metallis, & in fisco obtineat speciali quodam fauore fisci, & metallorum, vt ea penes principem sint, non penes priuatos, ea igitur ratione metallarij a principe obtinentes ius fodiendi metalla, & ea expurgandi, coguntur metalla iusto precio principi vendere: eam autem constitutionem ad priuatos deducere, vt coloni cogantur domino fundi fructus ex fundo causa conductionis perceptos vendere, durum est, ab omnique ratione prorsus alienum. Nam etsi Emphyteuta ipsius rei meliorationes vendere voluerit, tunc cogendus est domino eas vendere, modo is soluat tantum precium, quantum ab extraneo detur. text. in l. vltim. C. de iure emphy. quod si id speciale est in re emphyteutica, & in meliorationibus eiusdem rei, profecto non idem obtinebit in fructibus ab eadem re perceptis, quos colonus ipse, aut emphyteuta libere poterunt cui voluerint vendere: quamobrem mihi, nisi aliunde id probatum fuerit, satis compertum est, dominum fundi locati non habere iure dominij praelationem in emptione fructuum ab eodem fundo perceptorum, nec quicquam refert quod colonus partiarius sit, & l. Reg. 55. ti. 5. par. 5. & l. 74. & 75. Tauri permittant socio ius retractus, cum alter socius partem propriam vendiderit, nam id obtinet in re communi pro indiuiso, secus etenim vbi res est communis diuisis tamen, & signatis partibus, nam eo casu non est locus praelationi nec retractui. legito tamen Capitium decisi. Neapol. 42. Secundo, etiamsi Bartoli opinio admittenda sit, quod negamus, ita erit intelligenda, vt tantum precium dominus fundi teneatur pro fructib. dare, quantum ab alio reperitur, quamuis id iustum excedat. textus optimus in dicta l. vltim. C. de iure emphyteut. vbi Salycetus & Ias. versicu. septimo principaliter. Oldrad. consil. 34. probat idem text. in ca. potuit. de locatio. & in l. penultim. & vltim. C. de locat. praedior. ciui. libro 11. Bar. in l. cotem. §. agri. ff. de publica. Ioan. Andr. in speculo, titu. de emptio. §. nunc dicendum. in secund. versi. sed pone statutum. Andr. Tiraque. d. §. 1. glo. 18. numero 4. & in hac specio Matth. de Afflict. dict. quaestio. 3. Nec contrarium ex Bartolo in dict. l. 1. commode deduci potest, quia dum is praemittit, iusto precio colonum cogendum esse vendere domino potius quam alij, plane intelligit, iustum precium ab alijs dari, & ideo non negat, venditionem fieri debere eo precio, quod ab alijs datur, vel recipitur, si id iustum excedat. Etenim quamuis precium iustum semper in his commutationibus obseruandum sit, regulariter tamen humana lex non rescindit contractum, nec eum impedit, in quo precium intra dimidiam iusti precij limites excedat legem iustitiae commutatiuae. l. 2. C. de rescin. vend. Tertio, mihi probatissimum est, quod vbi Respublica inopia, & penuria annonae grauatur, possint habentes frumentum omnino cogi id ciuibus potius quam exteris vendere, ad inopiam & egestatem subleuandam, atque ita praeferendos esse ciues, oppidanos, ipsasque vrbes exteris in emptione frumenti collecti exagris ipsarum vrbium. quod probatur primo, quia ex causa publicae inopiae cogitur quis rem propriam iusto precio vendere, quemadmodum paulo ante dicebamus. Magistratus autem cuilibet prouinciae praefectus potius eius prouinciae quam alterius curam habere debet, sicuti manifestum est, igitur ciues compelli poterunt frumentum tempore publicae necessitatis in foro publico exhibere, & vendere ipsius oppidanis potius quam exteris. Deinde hoc constat charitatis ordine, qua plus tenetur quis, ac prius subuenire, quibus sanguine aut alia necessitudine coniungitur, teste diuo Paulo ad Galatas, c. 6. dum tempus, inquit, habemus, operemur bonum ad omnes, maxime autem ad domesticos fidei. consequitur ergo, tempore necessitatis habentem frumentum teneri quidem id potius ciuibus, cum quibus ei est communis patria, subuenire & vendere quam exteris. Praesertim quod tenetur quis patriae oppressae fame, alioue malo totis viribus opem ferre, potius quam alteri ciuitati, cum patriae plurimum debeatur. His accedit Canon quintus Turonensis concilij sub Pelagio primo in haec verba, vt vnaquaeque ciuitas pauperes, & egenos incolas alimentis congruentibus pascat secundum vires, vt tam vicini presbyteri, quam ciues omnes suum pauperem pascant, quo fiet, vt ipsi pauperes per ciuitates alienas non fatigentur. Quibus equidem verbis constat, primum subueniendum esse pauperibus eius ciuitatis, & Reipublicae, in qua quisque educatus, institutusque fuerit, deinde exteris. Postremo nemo vnquam dubitare poterit, omnibus prouinciae ciuitatibus inopia & penuria laborantibus, quo ad vniuscuiusque famem subleuandam, aequissimum esse, & rationi consentaneum, quod frumentum ex vnius vrbis agris collectum primum eidem vrbi distribuatur ad alendos ciues, qui agros illos coluere, & colunt, ipsius ciuitatis onera subeunt, eamque defendunt, ac tutantur. Ex quibus quod in praxi hactenus obtinuit, satis iure & ratione defenditur, quanuis id nequaquam probetur in d. l. 1. C. de metallar. cum ea speciale fisci priuilegium contineat in metallis, nec ad eius rationem sit necessaria publica penuria, nec inopia, multo minus probatur ex Bar. adnotatione, siquidem ea falsa est, quod iam ostendimus, & si vera esset, obtineret in domino fundi erga colonum: at ciuitas domina non est agrorum eo sensu, vt ab ea coloni eos acceperint. Quarto, praemissa hac sententia, quam diximus in praxi obtinuisse, non est praeter mittendum eam tunc obtinere, cum ciuitas ipsa, apud quam frumentum extat e proprijs agris collectum, statim, vel paulo post venditionem cum exteris conuentam intra breue tempus boni viri arbitrio, iure praelationis frumentum ipsum velit emere, ac de emptione ipsa contestetur. Etenim tunc praeferendi sunt ciues exteris dato eodem precio, quod exteri constituerant. At si ciues hoc iure praelationis ex interuallo post venditionem primum vti velint ob annone inopiam, opinor ciues fore admittendos, & exteris praeferendos, modo precium eo tempore iustum communi hominum aestimatione exteris soluendum offerant, etiamsi id sit maius, quam quod exteris pro frumento dederant: apparet etenim tunc eiusdem precij, quod primo datum est, rationem habendam esse, cum intra breue tempus, aut aliud a lege hac in specie definitum, iure praelationis a primo emptore res empta retrahitur: nam eo casu emptor secundus, qui praefertur primo, eius locum obtinet, & ideo precium ab eo solutum soluere tenetur, ac satis est, quod id soluatur, siquidem non est haec posterior emptio a priori distincta, sed tantum loco prioris emptoris alter iure praelationis substituitur. Quod si ex interuallo aliqua speciali causa emptor alteri vendere rem emptam cogatur, quemadmodum in hac specie, quam tractamus, statutum est iure publicae vtilitatis, tunc soluendum est iustum precium, & Communis aestimatio debetur, non autem id tantum precium, quo res empta fuerit. Quia haec emptio posterior a priori distinguitur, quandoquidem ius praelationis vel statim post primam venditionem, aut intra modicum tempus arbitrio boni viri admittendum est, nisi aliud a lege fuerit definitum: & ideo ex interuallo ratione publicae vtilitatis cogitur exterus emptor ciuibus vendere ad eorum subleuandam inopiam, ne frumentum ex eiusdem ciuitatis territorio, & agris collectum, pereuntibus fame ciuibus in exterorum alimenta a prouincia extrahatur. Haec igitur venditio est a priori distincta atque ea ratione fieri debet iusto precio iuxta tempus, quo ipsa posterior venditio fit, quod colligitur ex Francisco de Ripa. in l. 1. col. vlt. ff. de priuileg. credit. Hactenus de secundo casu, quo quis propriam rem vendere cogitur. Est tertius casus, quo quis vendere omnino compellitur proprium agrum, domumue fauore religionis, cum ea sit necessaria ad constructionem, vel ampliationem alicuius monasterij, nam tunc dominus ipsius domus cogitur eam vendere propter publicam vtilitatem, quae ex [art. 7]religionis fauore constat. l. 1. ff. de iustitia & iure. §. huius studij. huic sententiae adstipulatur primo text. in l. locum. ff. de vsufructu. Sed interdum, in quit Vlpianus, & solus proprietatis dominus locum religiosum facere potest. Finge enim eum testatorem inferre, cum non posset tam oportune vbi sepeliretur. Hactenus Iurisconsultus, aperte insinuans, fauore religionis absque consensu vsufructuarij posse, & cum eius damno locum religiosum fieri, ergo eiusdem religionis fauore soluto iusto precio, poterit domus priuata ab aliquo inuito auferri, vt monasterium aedificetur, aut iam aedificatum amplietur. Secundo idem probatur in l. 2 §. si vsumfructum. ff. de relig. & sumptib. funer. vbi idem Vlpianus eandem sententiam repetit, & explicat. Tertio, ad idem plurimum facit text. in d. l. 2. §. locum. qui huc tendit, quod absque consensu habentis in fundo seruitutem, & eo inuito locus effici poterit religiosus. Quarto idem constat ex l. si quis sepulchrum, in princi. ff. de religiosis & sumptib. funer. Si quis sepulchrum, inquit Iurisconsultus, habeat, viam autem ad sepulchrum non habeat, & a vicino ire prohibeatur, Imperator Antonius cum patre rescripsit, iter ad sepulchrum peti precario, & concedi solere, vt quoties non debetur, impetretur ab eo, qui fundum adiunctum habet. Praeses etiam compellere debet iusto precio iter ei praestari, ita tamen, vt iudex etiam de opportunitate loci prospiciat, ne vicinus magnum patiatur detrimentum. Haec Iurisconsultus. Quinto, eadem opinio fundamentum habet a leg 1. C. de commun. seruo manumiss. qua cautum est, fauore libertatis cogendum esse quemlibet, partem quam habet in seruo vendere: ex quo textu Bald. ibi ad finem adnotauit, testatore iubente Ecclesiam constitui in loco communi, socium cogendum esse insto precio partem vendere. Sequitur Baldum Felinus in capitulo primo de Iudae. Iason in l. nec emere. C. de iure delib. Quibus sane fit, vt frequentissimo omnium consensu receptum sit, dominium agri, vel domus cogendum fore eam vendere iusto precio fauore religionis, vt Ecclesia, vel monasterium in ea domo construantur, aut iam constructum ex ea amplietur, quam opinionem expressim tenuerunt Bald. & Ange. in lege 1. ff. solut. matrim. Florian. in d. l. si quis sepulchrum. & in dicto §. locum. Felin. in c. omnes. penultim. colum. 1. distinct. Bartho. Caepol. titu. de seruitu. vrb. praedio. capit. 82. de sepulchro. asseuerans ita se ipsum obtinuisse Veronae. idem Matthae. de Afflict. in prooemio constitut. Neapolitan. quaest. 3. numer. 10. dicens, sic pronunciatum fuisse in Praetorio Regis Neapoli in fauorem monasterij diui Hierony mi. idem ante alios probauit, & obtinuit Gulielmus de Cuneo, in l. decernimus. C. de episco. & cler. Sexto eandem sententiam confirmat text. in l. si locus. §. cum via publica. ff. quemadmod. seruitut. amitt. cum via, inquit, publica vel flu[art. 8]minis impetu, vel ruina amissa est, vicinus proximus viam praestare debet. cuius responso freti omnes Doctores passim scribunt, cogendum fore quempiam rem propriam vendere, cum ea ad publicam vtilitatem necessaria fuerit, optimus textus in le. 2. §. sunt qui putant. ff. ne quid in loco publico. Alber. & Iason in d. l. nec emere. Hipp. in d. §. quidam deponere. Fabianus in tractat. de emptio. 1. parte 3. quaestio. versi. decimonono. Antoni. Rubeus in dict. consil. 92. & fere omnes, quorum memini prima huius Capitis pagina. idque etiam non soluto precio, nec titulo emptionis, sed iure publicae vtilitatis in specie viae publicae permissum esse, docet Accursius in d. §. cum via publica, vt tandem res priuatorum ad vtilitatem publicam ab eis inuitis tolli possint absque precij solutione. Hoc tamen falsum esse constat, cum etsi ob vtilitatem publicam priuati cogi possint proprias res tradere, id fieri debet soluta eis iusta ipsarum rerum aestimatione, quod & nos obiter probauimus huius operis libro secundo, capitu. 3. num. 5. Sed & idem apparet ex textu in l. serui qui monetarios. & gloss. in l. vltim. C. quibus ex caus. serui pro praemio libert. accipiunt. & Bald. in d. l. serui Iasone in l. Barbarius. numero 36. ff. de offici. praeto. post alios inibi. Et Decius in capitu. 1. de probatio. numero 46. Iason in l. vltim. C. si contraius vel vtilit. publi. Rochus Curtius in cap. vltim. de consuetudi. folio paruo. 46. columna tertia. vbi inquit, hanc opinionem Communem esse, quae probatur in leg. venditor. §. si constat. ff. commun. praedio. & l. 2. titul. 1. part. 2. lege 31. titulo 18. parte 3. notat Rodericus Xuares allegat. 10. colum. 2. citatur ad hoc gloss. in d. l. Barbarius. quae tamen iuxta literam mei Codicis contrarium asserit, tametsi glo. in dicto §. cum via publica. priorem sententiam, quam ex ea adnotauimus consuetudini non iuri scripto tribuat. opinionem item Communem in hac re tenuerunt Matthae. de Afflict. in prooemio constitutio. Neapolitan. quaestione quarta. numer. 7. Abb. in capitu. dilecti filij. 2. colum. de arbitris. Archidiacon. in capit. per principalem. 9. quaestione tertia. Felinus in capi. quae in Ecclesiarum. numer. 28. de constitut. Septimo, eadem opinio, quam hactenus in fauorem Ecclesiarum, & monasteriorum proposuimus, alia itidem ratione confirmatur. Nam & si licitum sit cuilibet proprium aedificium altius tollere. l. altius. C. de seruitu. l. vltim. §. penultim. ff. de seruitu. l. Proculus. ff. de damno infect. l. cum eo. l. imperatores. ff. de seruit. vrba. praed. l. nullus. & l. domum. ff. de reg. iur. tamen iure prohibitum est, priuatum aedificium ita altius attolli, vt ex eo videri possint religiosi aut religiosae intra proprias domos religiose habitantes, sicuti placuit Salyceto. post Petrum & Cynum in d. l. altius. quasi fauore religionis priuatus vti non possit iure suo, quod habet ad tollendum altius domum suam, aperiendas fenestras, & lumina, quae prospectui fuerint opportuna. Hactenus probare conati sumus, domos & agros priuatorum ab eis inuitis auferri posse titulo emptionis iusto precio soluto, vbi id conueniat locis sacris construendis, aut ampliandis. Siquidem non tantum id permissum censetur ad ampliationem monasterij iam constructi, sed & idem obtinet in fauorem monasterij, aut Ecclesiae construendae, quod probatur authoritate Imolae in capi. Apostolicae, de donation. secunda columna. qui ex eo tex. notat, non minus, imo magis fauendum esse Ecclesijs aedificandis, & construendis, quam iam constructis, ex eo, quod per ecclesiarum, & monasteriorum nouam erectionem augetur diuini cultus honor, & cura, atque ita expressim in hac quaestione censet dicendum esse Bartol. Caepola in dicto capitulo de sepulchro. Caeterum si controuersiam istam maturius, ac diligentius exquiramus, plane compertum erit, non ita praecise opinionem istam admittendam esse, aduersus quam extat iuris regula, quae seruanda est diligentissime, interim dum non ostenditur ab ea quidquam exceptum esse. Quamobrem videndum erit, an alicubi probatum sit in iure, quod quis cogatur vendere propriam domum, aut agrum ad constructionem Ecclesiae, vel monasterij, ad eiusue ampliationem. Etenim hoc non probatur in dicta le. locum. ff. de vsufruct. & in d. l. 2. §. si vsumfructum. ff. de relig. & sump. funerum. cum inibi priuatus minime fauore religionis compellatur ius suum, aut rem propriam vendere, imo eam omnino retinet, nec ab eo inuito dominium aufertur: id vero tantum constitutum est, vt vsusfructuarius, qui a testatore habuit vsumfructum, cogatur consentire, & permittere haeredem proprietarium corpus testatoris in fundum inferre, ac ei inibi sepulchrum constituere, si commode alibi sepeliri non poterat testator ipse, cui remunerationis titulo hoc beneficium vsufructuarius impendete tenetur, ex hoc autem non amittit ius vsusfructus, nec id vendere cogitur, nam idem apud ipsum manet. Deinde Iurisconsulti responsum obtinet ex eo etiam, quod proprietarius habens dominium directum in re, eam religiosam titulo sepulchri facere potest inuito vsufructuario ad sepeliendum eum, qui vsumfructum legauerit, cum alibi ita opportune sepulchro locus non est, ita quidem hoc & fauore sepulchrorum, ac religionis, & quia fit in vtilitatem habentis in re dominium directum & eius, qui vsumfructum legato reliquit, permissum fuit. Et ad huc vsufructuarius actionem habet ad recipiendum id, quod propter id sepulchrum minutus sit vsusfructus. textus est in l. vltim. ff. de religio. & sump. funerum. em Communis sententia minime probatur in dicta l. 2. §. locum. ff. de relig. nam praeter verba, quae paulo ante ex Iurisconsulto retulimus, sunt & sequentia expendenda. locum, inquit, qui seruit nemo religiosum facit, nisi consentiat is, cui seruitus debeatur, sed si non minus commode per alium locum seruiture vti potest, non videtur seruitutis impediendae causa id fieri, & ideo religiosus fit. Hactenus Vlpianus, a quo deduci non potest, fauore religionis cogendum esse quempiam proprium ius, quod habet: sed id tantum ex eo responso colligitur, fauore religionis cogendum esse eum, qui in aliqua re ius habet, consentire, vt is locus religiosus fiat, vbi nullum ex hoc praeiudicium is patiatur, quippe qui ita commode vti potest iure, quod habet, ac si locus religiosus non foret. Vnde Baldus Nouell. in tractatu de dote. 8. parte priuilegi. 27. adnotauit post Bartolum in dict. §. locum. & in l. 2. ff. solu. mat. quod fauore religionis, & piae causae cogitur quis facere quod alteri prodest, & sibi non nocet. quod mirum non est, nam & absque religionis fauore fortassis idem erit, quemadmodum Baldus Nouell. explicat, & Doctor. tradiderunt in d. l. 2. opportuniusque alibi tractabitur. ic nec Iurisconsulti locus in dicta lege, si quis sepulchrum. conuincit, vt Communem teneamus sententiam, etenim ibi tractatur de re priuati omnino necessaria ad vsum sepulchri, nempe de itinere, sine quo nullus esset sepulchri vsus. Ex quo non licet in ferri, nec potest colligi, idem esse quo ad sepulchri constructionem, vel eius ampliorem aedificationem. Nam licet a Iurisconsulto responsum sit, cogendum esse priuatum, viam, aut iter vendere vicino ad sepulchri vsum necessariam, ita quidem, vt nullus posset esse sepulchri vsus absque illo itinere, nequaquam profecto ipse Iurisconsultus idem respondisset, si ab eo quaereretur, an posset habens agrum cogi eum vendere alteri ad sepulchri constructionem, nouamque erectionem, vel adiam constructi ampliationem. Quo fit, vt minime probetur Communis sententia in d. l. si quis sepulchrum. Quin & ipsa Iurisconsulti responsio eum plane sensum habet, quod praeses compellat priuatum iter vendere vicino ad sepulchrum, quia ipsa itineris venditio non est domino fundi ad modum damnosa, nec ei affert maximum detrimentum, cum adhuc praestito itinere fundus apud ipsum dominum maneat; & ideo iudex admonetur, vt prospiciat, ne vicinus magnum patiatur detrimentum, quasi Vlpianus velit, minime cogendum fore vicinum ad venditionem etiam iusto precio paciscendam, vbi magnum ex hoc ei inferatur detrimentum quo ad propriam rem. maximum autem infertur damnum procul dubio, si totam ipsam rem adhuc soluto iusto precio cogatur amittere, igitur, non inconcinne, nec quidem falso locus hic Iurisconsulti a probatione communis sententiae exterminabitur. Rursus quod attinet ad quintam communis opinionis probationem ex lege prima. C. de commun. seruo manumi. facilime tollitur, si consideremus, id statutum esse fauore libertatis in re communi. habens etenim seruum communem, quem vult manumittere, ac libertate donare, poterit compellere socium, vt iusto precio soluto partem; quam in seruo habet, vendat, quo seruus ipse integram libertatem consequatur, idque iudex prouinciae prospiciet diligenti cura, & solicitudine. text. in dicta lege prima: cui conuenit Regia lex secunda, titulo 22. parte quarta. Vnde Iason l. seruis. C. de legat. scribit, quod si habens seruum communem leget eidem seruo partem suam, socij itidem cogentur iusto precio recepto seruum ipsum liberare. Nam dominus seruum ipsum eidem seruo legans, libertatem ei legare videtur. text. insignis secundum Angel. Paul. & alios in l. Senatus. §. vltim. ff. de legat. primo. Igitur speciale est in d. l. 1. fauore liber tatis, vbi res est cum altero communis, vt cogatur socius partem vendere, non erit denique idem, vbi res alicuius est propria, nulla eius parte ad alterum pertinente. Sic & quod Bal. in d. l. 1. scripsit, eadem ratione procedit, & similibus iuris decisionibus fulciri poterit, nempe. l. 2. C. de com. rer. alienat. quae fisco priuilegium dedit, vt is possit rem communem cum priuato vendere inuito socio. tex. opti. in l. 1. & 2. C. de venditio. rer. fiscalium, libro decim. vbi Accursius Barto. in l. vltim. C. si contra ius vel vtilitat. public. Panormitanus in c. penu. de re iudic. numer. 13. Fel. in c. quae in Ecclesiarum. de constitut. nume. 51. Hippo. in l. prima. §. cum quidam deponere. ff. de quaestionib. quibus suffragatur tex. sing. in l. fi. C. de debit ciuilib. lib. 11. quo probatur, debitorem ciuitatis, qui partem rei pro satis faciendo aere alieno ipsi ciuitati alienauerit, cogendum fore, & aliam partem ipsi ciuitati iusto precio vendere, quod & Barto. inibi adnotauit. Sexta ratio poterit refelli distinguendo necessitatem publicam ab vtilitate, ita quidem, vt cum necessitas publica exegerit priuatum agrum, priuatam domum, & aedificium nem pe ad viam publicam, quae necessaria est, tunc cogatur dominus agri iusto precio eum vendere, sicuti probat tex. in d. §. cum via publica. At si tractemus de publica vtilitate, quae tamen necessitatem morali quadam ratione minime praemittat, non video quo iure priuandus quis sit re propria, & quidem inuitus. Sic sane quod in d. 6. fundamento tradidimus, non simplicem Reipublicae vtilitatem requirit, sed vere exigit publicam vtilitatem, quae moraliter necessitatem insinuet, & habeat. quod deducitur ex his, qui quaestionem istam tractauere, & ex tex. in l. si quando. in 1. & l. aedificia. & l. turres. C. de oper. pub. quanuis Roma. in sing. 710. nimis extendat decisionem d. l. aedificia. ad maiorem pulchritudinem ciuitatis. qua in re iudicis arbitrium plurimum efficiet, varijs circunstantijs temporis, loci, & rei ad amussim consideratis. Vltima prioris sententiae argumentatio ex eo corruit, quod frequentissimo omnium consensu ita id accipiendum sit, vt quoties quis prope monasteria aedificans, aliquid construxerit, quod sibi minime prosit, Ecclesie vero, aut monasterio noceat, prohibendus sit id aedificium altius tollere, cum praesumatur facere ad alterius iniuriam, grauamen, & aemulationem. Et id etiam erga priuatos erit obseruandum, quemadmodum constat ex Cyno. Petro, & Saly. in d. l. altius. Angelo & Paulo in l. cum eo. ff. de seruit. vrb. praedio. Iasone in l. ex hoc iure. col. 2. ff. de iust. & iur. Barthol. Caepo. de serui. vrb. praed. c. 39. de solo & area. Dec. in l. nullus. & in l. domum. ff. de regu. iur. Hipp. in sing. 154. quibus adde l. pen. tit. vlt. par. 3. opt. tex. in l. opus nouum. vbi glo. Alberic. & Bar. ff. de ope. pub. gl. in l. Quicunque castellorum. C. de fundis limitrophis. libr. 11. tametsi inibi & in d. l. opus. tractetur de aedificijs, quae fiunt in graue damnum, ac periculum Respublicae. Imo & Alber. in d. l. altius. non admittit fauore religionis Cyni opin. quae tamen admittenda est iuxta sensum, quem modo explicuimus. Et fortassis propter publicam vtilitatem, quae a religiosis domibus procedit, erit locus Cyni sententiae, quoties ex nouo aedificio grauissimum imminet domui religiosae praeiudicium, tametsi non fiat ad aemulationem. His tandem explicitis ad huius quaestionis resolutionem primum opinor, posse principem compellere priuatum, domum propriam vendere ad constructionem Ecclesie, aut monasterij, vel ad iam constructi ampliationem, esseque iustam causam, vt princeps iuri priuatorum deroget, quod ea domus vtilis sit ad ecclesiam construendam, vel ampliandam in Religionis, & Reipublicae vtilitatem. Hoc probat text. in l. item si verberatum. §. vlti. ff. de rei vendicat. & in d. §. si constat. alioqui absque iusta causa non posset princeps, etiam dato iusto precio ab inuitis auferre propriarum rerum dominia, quod alibi tractauimus. Secundo, mihi videtur, non tantum principem, sed & quemcunque iudicem inferiorem posse compellere priuatum dominum agri, vel domus, eam vendere iusto precio, quoties ea fuerit necessaria ad constructionem Ecclesiae paroecialis, aut Ecclesiae Episcopalis. Nam cum istae Ecclesiae moraliter praecise sint necessariae ad sacramentorum administrationem, item & ad cultum diuinum, qui ordinarie celebratur ad religionis Christianae eruditionem, & instructionem, idem omnino erit, vbi domus priuata necessaria est ad ampliationem harum Ecclesiarum, modo ea ampliatio sit, vt dixi, necessaria morali quadam necessitate. optimus textus in argumentum huius conclusionis in capitu. ad audientiam. in 1. de Ecclesia. aedificand. atque hoc ipsum probatur ex dict. §. cum via publica. & ex alijs iuris Caesarei locis, quae in probationem prioris sententiae prima, & sexta rationibus adducebam. Tertio, si priuata domus, priuatusue ager iusto precio oblato petatur ad constructionem Ecclesie, quae etsi valde vtilis sit, non est tamen praecise moraliter necessaria, aut ad ampliationem Ecclesiae iam olim constructae, quae quidem ampliatio, & si vtilis valde sit ad plurium monachorum habitationem, atque vt plures ad officia diuina e plebe admittantur, poterit nihilominus ecclesia absque ea ampliatione Reipublicae Christianae, & cultui religionis seruire, opinor in his casib. non posse authoritate iudicis inferioris absque decreto principis priuatum dominio rei propriae inuitum priuari, etiamsi precium iustum ipsius rei offeratur, quod apparet ex d. l. inuitum. C. de contrah. empt. & ex his, quae modo diximus, dum rationibus prioris sententiae respondimus. Vltimo, hac in controuersia non diffiteor, aequissime iudicem facturum, qui vsus frequentissima Doctorum sententia, coegerit quempiam ad venditionem propriae rei, agri, domus, aut fundi, quoties is fuerit vtilis ad ecclesiae constructionem, vel ampliationem, si attentis circumstantijs, quae discreti iudicis arbitrio sunt examinandae, nullum, aut sane paruum detrimentum ex hac venditione priuato inferatur. Etenim in hac specie non negauerim, iustissime in praxi admitu posse priorem opinionem, quae communis est. atque vt ita respondeam moueor his, quae in disputatione & examine huius questionis, tradidimus, praesertim in responsione ad vltimam rationem. & l. 2. §. locum. ff. de relig. & sumpt. funerum. tametsi solum de vtilitate, non de praecisa necessitate in ea venditione agatur. # 15 ARGVMENT. CAP. XV. De precarij reuocatione, an & ea libere permissa sit. SVMMARIVM. -  1 Precarium simpliciter constitutum, morte concedentis non extinguitur, donec ab haerede reuocetur. -  2 Intellectus ad text. in capitul. Sigratiose. de rescriptis. in sexto. -  3 Precarium expressim constitutum donec reuocatum fuerit, non exp. rat morte concedentis. -  4 Precarium constitutum expressim ad voluntatem concedentis, ipsius morte ipso iure finitur. -  5 Expenditur iurisconsulti responsum in l. Lucius. ff. de donatio. -  6 Precarium non potest statim absque causa reuocari. -  7 Quod discrimen sit inter precarium & commodatum? -  8 An commodatarius, qui vtitur re commodata ad aliud, quam quod sibi fuerat commodata, teneatur furti actione? CAPVT XV. PRECARIVM est, quod precibus petenti vtendum conceditur tandiu, quandiu is, qui concessit, patitur, authore Vlpiano in l. 1. ff. de precario. Ex quo constat regula iuris Caesarei & Pontificij. nam & idem Grego. Nonus respondit in c. vl de preca. qua definitum est, precarium libere voluntate con cedentis reuocari posse. l. 2. §. 1. ff. de precar. adeo vt non valeat pactum contrarium. l. cum precario. ff. de preca. cuius ipse mentionem feci in Epitome de Spons. 2. par. c. 3. §. 1. explicat Bar. in l. vbi ita donatur. ff. de dona. cau. mor. & Deci. in consi. 293. col. vltim. Sed quaestionis est, an morte concedentis precarium reuocatum esse videatur: nam [art. 1]iurisconsultus in dicta l. cum precario. §. vltim. & in l. quaesitum. §. quod a Titio. ff. eo. plane respondet, precarium morte concedentis minime finiri, sed ad eius haeredem transire, absque noua haeredis concessione: sicuti & idem not. glo. & Doc. in d. c. vl. de preca. quod profecto verissimum est secundum Pau. Cast. in l. Lucius. ff. de dona. qui expressim scribit, haeredem posse precarium datum a defuncto libere reuocare, vt in ea l. Lucius. apparet: non tamen ex hoc sequi, quod sit necessaria noua heredis precarij concessio siquidem ea necessaria non est, sed manet ipsum precarium datum a defuncto, donec haeres eius id reuocauerit, etiam si Accurs. in d. §. quod a Titio. perperam contrarium existimauerit, non recte intelligens, quid iurisconsultus inibi responderit: atque haec est frequentissima omnium sententia, quam etiam tenuerunt Pau. in l. Attilius. ff. de dona. vbi. gl. Bart. in l. centesimis. §. vl. col. 3. Alex. col. vl. & Ias. col. 5. ff. de verb. obl. Tiraq. de constituto. 2. par. 12. amplia. cui accedit, quod praesumendum sit, morientem in eadem durare, ac perseuerare voluntate, quam decedens habuit. c. maiores. de baptis. Huic vero conclusioni obstat tex. elegans in c. si gratiose. de rescrip. in 6. quo expressum est, actum, qui voluntate agentis libere reuocari potest, morte ipsius itidem reuocatum censeri, cum voluntas morte cesset. l. 4. ff. locat. Iocatio, inquit Pomponius, precariíue rogatio ita facta, quoad is, qui eam locasset, dedissétue, vellet, morte eius, qui locauit, aut dedit, tollitur. Sic etenim indulgentia Romani pontificis, qua is dispensatione quadam concedit Titio, vt beneficia ecclesiastica, quae alioqui absque principis licentia minime poterat possidere, haberet vtique, ac retineret vsque ad ipsius Romani Pontificis voluntatis beneplacitum, per obitum concedentis omnino extinguitur, authore Bonifacio Octauo in d. cap. si gratiose. Quo in loco eleganter distinguitur voluntas hominis eam dignitatem obtinentis a voluntate ipsius sedis Apostolicae, & sic dignitatis, vt priori casu morte finiatur ipsa concessio: posteriori vero adhuc mortuo concedente vim integram habeat, dum a successore minime fuerit reuocata. in quo adnotandum est, an referat, indulgentiam ipsam, eiusque vires conferri in voluntatem Romani Pontificis, vel Papae, non expresso proprio eius nomine, an vero eius proprio nomine expressim apposito. Etenim vbi proprium nomen expressum fuerit, omnes conueniunt, obitu Romani Pontificis priuilegium extingui. At si gratia concessa fuerit ad voluntatem Romani Pontificis, ita simpliciter, vt nec nominis proprij, nec sedis Apostolicae mentio facta fuerit: tunc equidem Bal. Lapus & Domi. in dicto c. si gratiose, scribunt, obitu concedentis nequaquam extingui ipsam gratiam, quia facta fuerit ad voluntatem dignitatis Pontificalis, cum eius nomen expressum fuerit c. quoniam. Abb. de off. deleg. quibus accedere videtur Feli. in c. ex literis. de consti. nu. 9 asseuerans, satis esse nomine officij actum expeditum fuisse, vt voluntas, in quam collatus fuit, minime expiret more agentis. Contrarium deducitur a gl. in d. c. si gratiose. ver. suae. quam sequuntur inibi Archid. Ioan. de Fant. & Anch. ex quib. expressim colligit Franc. co 3. priuilegium, gratiámue concessam a Summo Pontifice ita quidem, vt ad voluntatem Romani Pontificis perseueret, morte concedentis finitam censeri. quae quidem interpretatio plurimum probatur in dicto c. si gratiose. dum in eo distinguitur concessio facta ad voluntatem sedis Apostolicae ab ea, quae facta fuerit a Romano Pontifice ad sue, nempe Romani Pontificis voluntatis beneplacitum. Non me latet, quaestionem istam ambiguam esse, & tamen opinor, ex ipsa materia subiecta prius, quam ex nomine proprio, vel appellatiuo definiendum fore, an actus dignitati, vel personae tribuendus sit, secundum ea, quae ipse tractaui in cap. requisisti. de testam. deinde & illud censeo in proposita controuersia, oportere omnino, vel ex re ipsa, vel ex verbis concessionis examinare & perpendere, num actus ipse in voluntatem eius, qui Summum presulatum obtinet, an in voluntatem sedis Apostolicae collatus fuerit. Quod si id constare ex his nequeat, tunc arbitror quo ad ea, que voluntati committuntur, indubio distinguendum esse nomen dignitatis abstractae, a nomine, quod obtinenti dignitatem etiam eius ratione tribuitur, vt tandem aliud sit ipsius sedis Apostolicae nomen, aliud vero sit, quod eam obtinenti etiam ratione pontificatus congruit, nempe, Papa, Summus, Pontifex, Romanus Pontifex, & his similima. Nam cum voluntas magis proprie personae obtinenti dignitatem, quam dignitati ipsi incorporeae conueniat, par est, & rationi consonum, quod actus collatus in voluntatem Romani Pontificis, ad voluntatem eius, qui tunc Pontificatum obtinet, & actum egit, referatur potius, quam ad voluntatem sedis Apostolicae. Nec refert quidquam quo ad istum tractatum, quod actus fiat nomine dignitatis, siquidem priuilegium concessum a Romano Pontifice, ipsi dignitati tribuitur, & conceditur eius nomine, cum a priuato eam dignitatem minime obtinenti, concedi non valeat. Et tamen iuxta priorem partem text. in dicto capi. si gratiose. morte concedentis expirat. Hinc deducitur, opinionem Philippi Franci veriorem esse, quam & ipse colligo ex Philippo Decio in capitulo sedes. de rescript. in princ. ita etenim scribit: Quod hic dicitur de sede Apostolica, idem esset in Summo Pontifice, de quo in effectu tex. hic intelligitur, alias tamen differentia constituitur, vt est tex. in capitu. si gratiose. de rescriptis in 6. Hactenus Decius, qui manifestissime quo ad interpretationem c. si gratiose. discrimen constituit inter Summum Pontificem & sedem Apostolicam. Quam ob rem in hac specie, quam tractamus, idem erit dicendum, si actus ipse, aut gratia ipsa concessa a Romano Pontifice, ad voluntatem Papae relata fuerit: nam morte concedentis expirabit, secundum Franc. in dicto c. si gratiose. columna tertia. Fit igitur, vt quod in voluntatem agentis confertur, ipsius obitu finitum esse videatur, & ideo precarium, cuius vis a iure voluntati concedentis tribuitur, morte eius reuocatum esse censendum sit, quod est contra tex. in dicto capi. vltim. & in dicta l. cum precario. §. vltim. Denique ad huius [art. 3]obiectionis perfectam resolutionem omnino distinguendi sunt duo casus. Primus, quando actus simpliciter validus est, eam tamen a iure habet conditionem, vt libere valeat ab agente reuocari, vel ea conditio expressim actui addita fuerit, quod is valeat & obtineat, donec reuocatus fuerit. Etenim in hac specie morte non extinguitur actus, nec reuocatus censetur. nam per obitum concedentis reuocatio minime censetur facta, nec subintelligitur tex. elegans in capi. si delegatus. §. 1. de offic. delega. in 6. idem inquit Romanus Pontifex, poteris, quando tibi vices etiam sub ea forma commisit, donec eas duceret reuocandas. Nam talis commissio, per quam censetur etiam sententiae prolatio, nisi antea fuerit reuocata, committi, nequaquam morte committentis expirat, ex quo res integra non existit. Haec sunt tex. verba. idem notant Barto. in l. & quia. alias. l. more. ff. de iuris. omnium iudic. ad finem. Deci. in l. 3. ff. de regul. iuris. idem in capi. Relatum. de offic. delegat. idem in consilio 108. Sic equidem delegatio causae & iurisdictionis valida quidem simpliciter est, eamque conditionem habet, quod libere a delegante reuocari possit. l. iudicium soluitur. ff. de iudic. non censetur tamen morte delegantis reuocata. Ex quo infertur, iurisdictionem alicui a principe, alióue iudice commissam hac expressa lege, donec eam delegans reuocauerit, minime reuocatam esse morte dele gantis, quod probat tex. in dicto capitulo si delegatus. tenent Bartol. & alij proxime citati. idem Bartol. in dicta l. centesimis. §. vltimo. numero 10. ff. de verbor. obliga. & ibi Alexand. & Iason super eadem quaestio. Bartol. idem Deci. in dicta l. more. numero 60. requiritur enim ad reuocationem noua voluntas, quae in moriente minime praesumitur, & ideo per mortem non constituitur actus prioris reuocatio, atque ita haec est communis omnium sententia secundum Decium in dicta l. 3. ff. de regu. iu. sensit eam Innoc. in cap. licet vndique de offic. delega. hoc ipsum tenent Domini. & alij in dicto cap. si delegatus. Hinc etiam constat, exilij poenam sententia iudicis alicui indictam, donec iudex eam reuocauerit, hac equidem expressa lege, morte iudicis nequaquam reuocatam censeri, nec finitam esse, quemadmodum voluere Bald. in l. vlt. 6. quaestio. & ibi Salic. 10. quest. C. de contrahen. empt. Alexan. vltim. colum. & Iason num. 14. in dicta l. centesimis. §. vltim. qui aduersus Bartol. ibi hanc asseuerant esse communem sententiam, quae a praemissa regula manifeste deducitur & probatur in l. 4. in prin. ff. de manumiss. vindic. item ex his apparet, ea ratione precarium morte concedentis non extingui, quod id ab initio validum & firmum sit, nec aliter finiatur, quam reuocatione eius, qui concessit. l. 2. in §. 1. cum alijs. ff. de precar. quae quidem reuocatio obitu concedentis minime contingit. Secundus casus in hac controuersia constituitur, quando actus a lege, vel ab homine eam habet conditionem, vt is obtineat, maneat, ac perseueret ad libitum & voluntatem agentis, vel donec ipse voluerit, tunc sane, cum voluntas morte extinguatur, ipsius concedentis obitu actus perit & finitur. l. 4. ff. locat. tex. in d. c. si gratiose. Bar. eleganter. in d. l. centesimis. §. vlti. col. 3. & ibi Alex. & Iason idem Bartol. in dicta l. more. & ibi Deci. ac denique hiomnes, quos ad praecedentis regulae probationem citaui. item Pau. Castren. in dicta l. Lucius. ff. de donat. Panorm. in capitul. vltim. de precar. vbi idem caeteri Doctor. permittunt. & Deci. explicat in l. contractus. numero 13. ff. de regul. iur. probans & primi casus decisionem: nec oberit huic communi sententiae tex. in dicto capitu. maiores. quo probatur secundum quorundam interpretationem, voluntatem morte non extingui, nec finiri: imo semper durare, donec mutetur. Quia in dicto cap. maiores. §. vltim. ad finem tantum probatur, amentes & furiosos in eadem voluntate perseuerare, quam habebant eo tempore, quo furoreos oppressit. tex. celebris in l. si is, qui animo. vbi glos. & Doct. ff. de adqui. poss. non tamen ex hoc sequitur, quod per mortem ea voluntas non cesset: siquidem omnino morte cessat voluntas, tametsi non cesset nec furore, nec amentia, nec somno, aut ebrietate. l. nunquam. §. si ser. ff. de vsuca. ex quo plura inferuntur. Primum, vera interpretatio ad tex. in d. c. si delegatus. §. 1. vt licet de legatio ea lege facta, donec delegans commissionem, vicariamque potestatem reuocauerit, obitu delegantis non expiret, nec censeatur reuocata, & ideo si mors contigerit, re non integra, possit delegatus vti iurisdictione, tamen mortuo delegante re integra prius, quam delegatus vti coeperit iurisdictione sibi commissa, tunc iurisdictionis delegatio extinguitur, non iure reuocationis, quae minime per mortem euenit, sed causa cessantis voluntatis, quae quidem cessatio voluntatis morte delegantis contingens, sufficiens est ad hoc, quod commissio iurisdictionis itidem cesset re integra, quod probat tex. in eodem c. si delegatus. adnotauit Carol. Moli. ad Deci. in regu. 3. ff. de regu. iur. tametsi Deci. ipse dubitauerit in d. l. more. num. 62. Secundo, hinc etiam deducitur, falsum esse quod gl. scribit in d. c. si delegatus. ver. morte. dum iuxta quorundam sententiam respondet, commissionem iurisdictionis factam expressim ad voluntatem delegantis, re non integra, minime extingui morte ipsius delegantis: quod iure non probatur, imo eam delegationem morte delegantis finiri constat, atque ita censet eadem gl. in vlt. parte, quam sequuntur Ioan. And. Domi. Franc. & Doct. ibi. Tertio, ex his colligitur, concessionem, quae alioqui libere reuocari & mutari possit, factam tamen ea lege, vt maneat, valida sit, ac perseueret ad voluntatem concedentis, eo denique post diutinum furorem mortuo omnino extingui, & cessare: tametsi ante obitum etiam per furorem minime finita fuerit. hoc probatur ex ea interpretatione, quam aptauimus. capit. maiores. §. vlt. de baptis. & l. si is qui animo. ff. de adquir. poss. qua inter mortem & furorem discrimen illud constituimus, vt licet morte cesset voluntas, non sic furore. Quarto, patet ex frequentissima omnium resolutione, precarium ita expressim constitutum, vt ad voluntatem concedentis eo alter vtatur, morte concedentis finitum esse & extingui absque ali qua haeredis reuocatione, quod notant Abb. numero 6. in dicto capit. vltim. de precar. Paul. Castrens. in dicta l. Lucius. Deci. in dicta l. contractus. nume. 13. idem praemittunt omnes, qui praemissas conclusiones tradidere. Barto. excepto. nam is subobscure loquitur. Quibus obijcitur tex. in l. 1. ff. de precar. quo in loco iurisconsultus asserit, precarium manere firmum quandiu patitur, qui concessit: hoc ipsum probatur in dicto c. vltim. patientia autem idem est, quod voluntas, quae per mortem concedentis cessat: igitur falsum est, quod diximus, simplex precarium morte concedentis non extingui, vel expressim datum ad voluntatem concedentis, etiam post mortem manet, donec ab haeredibus reuocetur, vtrunque vero receptissimae omnium sententiae refragatur. Quam ob rem iurisconsulti verba in d. l. 1. ita sunt interpretanda, vt eum sensum habeant, quandiu patitur, qui concessit, id est, quandiu qui concessit illud non reuocauerit, nec poenituerit, ex eodem iurisconsulto in l. 2. §. 1. ff. de precario. Etenim iurisconsultus patientiam appellat illam voluntatem, tacitumque consensum, qui constat ex eo, quod non contradicitur. l. qui patitur. ff. mandat. Nam licet inter consensum & contradictionem sit medium quoddam, nempe taciturnitas, vel patientia. l. 1. §. scientiam. ff. de tributo. Et ideo quoties consensus expressus lege requiratur, non sufficiet taciturnitas, nec patientia: secundum Innocent. & Doctor. praesertim Felin. column 2. in capitul. Nónne. de praesumptio. atque idem erit, vbi ab statutis, quae strictam habent interpretationem, consensus simpliciter exigatur, siquidem expressus erit necessarius, quod ex eisdem Doctoribus colligitur, traduntque Bald. Imol. Alex. & alij in l. 2 §. voluntatem. ff. solut. matrimo. vbi Francisc. a Ripa colum. 1. scribit, hanc opinionem Communem esse. Attamen iam semel constituto precario, ad eius vim & effectum, vt denique maneat, sufficiet voluntas illa tacita, quae ex patientia dum constituens illud non reuocauerit, deducitur, atque ita sunt intelligendi. tex. in d. c. nónne. & in reg. is qui tacet. & in reg. qui tacet. de reg. iu. in 6. Quam ob rem in specie ista, quam examinamus, ego discrimen constituo, an lex ipsa dicat, precarium manere firmum ad voluntatem concedentis, & donec ipse voluerit, an id expressim a concedente additum concessioni fuerit, vt priori casu precarium morte concedentis minime finitum sit, posteriori vero absque vlla reuocatione haeredis, sola morte constituentis pereat. Adhuc aduersus communem sententiam opponitur iurisconsulti responsum elegans in dicta l. Lucius Titius, inquit Sceuola, episto lam talem [art. 5]misit. ille illi salutem. Hospitio illo, quam diu volueris, vtaris in superioribus diaetis omnib. gratuito, idque te ex voluntate mea facere, hac epistola notum tibi facio. Quaero, an haeredes eius habitatione eum prohibere possint? Respondit, secundum ea, quae proponerentur, haeredes eius posse mutare voluntatem, vides igitur, lector optime, precarium. nam de eo tractat iurisconsultus iuxta communem interpretationem, constitutum expressim ad voluntatem concedentis, & tamen iurisconsultum praemittere, id etiam post mortem manere, donec ab haeredibus fuerit reuocatum, esseque necessariam haeredum reuocationem. Quidam sane censent, Scaeuolae responsum de donatione accipiendum esse, quia id positum fuerit sub Rubrica de donationibus, quod mihi non placet, cum donatio perfecta reuocari non valeat: at si dixeris in ea specie reuocari potuisse, vel ex eo, quod collata fuerit eius vis in voluntatem donantis, vt ad eius voluntatem firma maneret, non tollitur ex hoc difficultas, siquidem adhuc constat ex Scaeuola, precarium, vel donationem, cuius vis & vsus ad voluntatem concedentis fuerit collatus, ipsius morte non extingui. Quam ob rem ego censeo, illa verba, ex voluntate, non significare idem quod illa, ad meam voluntatem, vel quatenus mea voluntas tulerit, sed simpliciter consensum donantis & concedentis ostendere, & manifestum facere. Quod & Alciato visum est in l. 2. ff. si cert. petat. verb. commodatum. tametsi is contendat dict. l. Lucius. in donatione, non in precario esse accipiendam. Fit igitur secundum hunc sensum, vt in dicta l. Lucius. nihil probetur contrarium communi Doctorum opinioni. Fortassis quibusdam placebit, omissa hac omnium sententia, precarium etiam expressim ad voluntatem concedentis constitutum, eius morte minime perire, nec extingui, donec ab haeredibus reuocetur, & hi quidem ad huius rei probationem ea verba, ad voluntatem meam, & illa, qua tenus mea voluntas tulerit, speciali quadam ratione perpensa precarij propria natura, interpretabuntur, id est, donec reuocauero. Et ideo ex l. 1. & 2. ff. de precario. probata hac interpretatione dicendum erit, precarium siue simpliciter, siue ad voluntatem concedentis constitutum, morte ipsius concedentis nequaquam extingui, donec ab haeredibus reuocetur. Nam & Bartol. in dicta l. centesimis. §. vltimo. numero 10. tractans quaestionem illam, qua quaeritur de intellectu sententiae iudicis mirtentis aliquem in exilium ad eius voluntatem, inducit argumentum ex precarij natura, quasi velit, precarium morte minime extingui, etiam si expressim concessum sit ad voluntatem constituentis. Rursus idem Bartol. in l. Attilius. ff. de donationibus. in principio sensit in dicta l. Lucius. precarium constitutum fuisse ad voluntatem concedentis expressim ea lege apposita, citatque tex. in l. 4. ff. locati. quae voluntatem morte extingui probat. etenim insinuat Bartol. in dicta l. Lucius. sola morte constituentis precarium finiri absque haeredis reuocatione: quod omnino aduersatur iurisconsulto, & omnium interpretum iudicio, cum inibi permissum sit haeredibus, mutare voluntatem concedentis precarium: vnde plane constat, ante hanc mutationem precarium etiam mortuo constituente, manere, & validum fore, quemadmodum responsum est in l. quaesitum. §. primo. ff. de precar. quem textum Alberic. & alij in dicta l. Attilius. citant ad intellectum dictae l. Lucius. Sed nihilominus tutior est ea sententia, quae frequentiori calculo ab eo text. deducitur. Hactenus ostendimus, precarium nec morte concedentis absque haeredis reuocatione extingui, nec manente precij natura irreuocabile posse [art. 6]fieri. Nunc illud erit obseruandum, quod etiam si precarium libere reuocari possit, ea tamen reuocatio non potest statim, & ita prompte fieri, vt prorsus omni vsu & commodo priuet illum, cui precarium concessum est, imo potius eum damno afficiat. obstat etenim tunc exceptio doli aduersus reuocantem. ea siquidem concessio beneficium est, quo iuuari debet accipiens non decipi. l. in commodato. §. cum autem. ff. commodato. & sic aliquod spacium vtendi & reddendi rem precario concessum, inest arbitrio iudicis, qui ex causa iusta statim eam reuocationem permissam esse censebit. quod in specie voluerunt Panormitan. in dicto capitulo vltimo de precar. numero 13. Alexand. in l. si poenam. ff. de verbor. obligationib. Iason in §. sequens. Instit. de actionib. numero 25. Francisc. Purpurat. in l. 2. in princip. numero 28. & ibi Curtius Iunior numero 19. ff. si certum peta. & Carol. Molinae. de contract. quaestion. 83. numero 630. argument. eius, quod Bartolus tradit in dicta l. si poenam. scribens, mutuum praestitum alicui nullo definito tempore, non posse statim peti, sed post tempus arbitrio boni viri aestimandum. Hanc Panorm. sententiam aequissimam esse opinor, & iure probari, quamuis contrarium tenuerunt Barbat. in dicto cap. vltim. Deci. in l. in omnibus. in 1. & in l. contractus. numero 9. ff. de regu. iur. & Alciat. in l. 2. ff. si cert. petat. verb. commodatum. Operaeprecium tamen erit, vt & praenotata matu[art. 7]rius intelligantur, inquirere, quod discrimen sit inter precarium & commodatum. Nam Bartol. in l. in commodato. §. sicut. ff. commod. scribit, commodatum fieri ad certum vsum & tempus, atque id eo non posse intempestiue ante finitum tempus reuocari, quia esset decipere, & damno afficere commodatarium. dicto §. sicut. cap. vnico. §. contra. de commodato. at precarium autem non fit ad certum vsum, nec ad certum tempus, & ea ratione libere posse reuocari. Quae quidem ratio non placet Panormitan. in dicto capi. vltim. cum & quandoque precarium constituatur ad tempus certum, & sic ad determinatum vsum, & potest nihilominus ante finitum tempus reuocari. l. in rebus. & in l. cum precario aliquid datur. ff. de precar. qua ratione idem Panor. & Imol. in d. c. vlt. aliam differentiam inter precarium & commodatum constituunt, quod commodatum detur ad certum, ac determinatum vsum, qui quidem vsus expresse, vel tacite habet tempus itidem certum, intra quod reuocari non potest, ita sane colligitur ex l. 2. C. commodat. & dict. §. sicut. glo. ibi. & in d. l. 2. vbi Cynus & omnes. Panormitan. in dict. c. vltim. colum. vlt. de precario. Ias. in §. sequens. num. 20. de actio. Alberi. in d. l. Attilius. Precarium autem detur ad vsum indefinitum & indeterminatum, ita quidem, vt licet detur ad certum vsum, is tamen indeterminatus & incertus censeatur ex eo, quod nec tacite, nec expressim habeat tempus certum. Quam ob rem reuocari libere potest, secundum eosdem, quod probatur in dicta l. Lucius. iuxta communem eius interpretationem. Sensit hanc differentiam Bart. communiter receptus in l. 2. in princ. ff. si cert. peta. Bald. item in l. 2. C. commod. & Constantinus Hamenopulus libr. vltim. Epitomes iuris ciuilis. titu. 2. super l. contractus. ff. de regul. iur. Haec igitur discriminis ratio tendit ad hoc, vt in dubio quid precarium, quid commodatum sit cognoscamus, at vbi ex verbis & mente contrahentium appareat quid agere velint, tunc ea, quae contra substantiam illius actus apposita fuerint, actu ipso manente valido reijciuntur, nec ex his mutatur ipse contractus, nisi eam mutationem commode patiantur verba contractus, & ipsorum contrahentium mens, quod deducitur ex Bartol. in l. vbi ita donatur. ff. de donatio. causa mort. cuius ipse latius memini in rubric. de testamen. secunda parte. numero 11. atque eadem ratione erit aptanda interpretatio iurisconsulto in d. l. cum precario. par. 1. cuius mentionem fecimus in principio huius capitis. Adeo quidem commodatum ad certum & destinatum vsum fit, vt si quis re commodata vtatur ad aliud, quam quod sibi commodata fuerit, vel [art. 8]certi, ac praescripti vsus limites excesserit, furtum commisisse dicatur. l. qui iumenta. ff. de furtis. §. furtum autem. Insti. de obligatio. quae ex delict. nascuntur. Sicuti & qui vtitur re deposita contra voluntatem deponentis, furtum committit. l. qui furtum. ff. de condict. furt. l. 3. C. deposit. idem in eo, qui vtitur pignore absque domini voluntate. l. si pignore. ff. de furt. imo & damnatus hac ratione, & ex hac causa, efficitur infamis. l. qui depositum. C. deposi. Panormitan. per textum ibi in c. 1. de deposit. scribit etenim Valerius maximus libro 8. capi. 2. quendam furti damnatum fuisse, quod equo, cuius vsus vsque Aritiam commodatus fuerat, vlteriore eius cliuo vectus esset. idem iurisconsultus respondit in l. si vt certo. §. sed interdum. versi cu. quin imo. ff. commodati. Quin imo & qui aliter re commodata vtitur, non solum commodati, verum furti quoque tenetur. his accedit Regial. 20. ti. 13. par. 5. quae vt creditor pignore vti possit, exigit, quod ex eo vsu res deterior minime efficiatur, & consensum debitoris tradit & Catelli. Cotta, dictione, Furtum. idem probatur in l. prima. §. si rem. in secundo. ff. deposit. & l. tertia. C. eodem titu. quas decisiones late expendit Carol. Molinae. de contract. quaestio. 83. Haec vero iudicia, quibus quis damnatus fuerit furti, eo, quod commodatum iumentum aliorsum duxerit, quam quo vtendum acceperat, vel rem depositam, aut commodatam vendiderit, eáue vsus fuerit ad aliud, quam acceperit, veluti seuera & nimis grauia retulit Valerius Maximus in dicto ca. 2. & post eum Aulus Gellius libro 7. noctium Atticar. cap. 15. Quam ob rem Ioannes Faber in l. 1. C. de pignor. actio. censet, hac in controuersia actionem furti minime locum obtinere, si commodatarius, aut creditor, aut depositarius vtatur re commodata, pignore, vel deposito eo vsu, cui proprie res ipsa destinatur, & ad quem dominus ipse his rebus vti solebat. Hoc potissimum deducitur a praesumpta voluntate domini. Nam vt Fabri sententiam explicemus: ego arbitror, quod si creditor vtatur re pignori data, eo quidem vsu, quo vti solebat dominus ipse, nec res ipsa effecta fuerit deterior ex eo vsu, minime teneri ea ratione creditorem, nec furti, nec alia actione. At si ex hoc vsu facta sit res deterior, sitque vsus ipsi rei conueniens, nem pe cum ipsa ad illum ex propria natura destinata fuerit, vel communi, ac frequentiori ipsius domini consuetudine, tunc creditor, aut depositarius tenebitur ad illud detrimentum, actione quidem ex contractu, non ex delicto: praesumitur etenim ex his causis attenta Fabri opinione, dominum permissurum, & id non fuisse factum eo inuito, quod sensit glo. in dicto §. sed interdum. sensit dict. Regia l. 20. in principio. verum si ex vsu ipsius rei, & attentis alijs circunstanijs colligamus, creditorem, commodatarium, aut depositarium vsum fuisse re deposita, commodata, vel pignore inuito domino, scilicet, eo non permissuro, locus erit actioni furti, iuxta eas iurisconsultorum decisiones, quas paulo ante adduximus. Et tamen adhuc in hac specie censeo, iudicem omnino debere iudicium, & eius seueritatem, ac rigorem temperare, ita quidem, vt absque laesione, & damno ipsius domini poenam huius criminis benignitate quadam molliat, mitemque efficiat, cum etsi furtum hic commissum esse constet, id tamen non omnino inhonestum est, nec computari debet inter ea furta, quae legibus & reipublicae institutis praua & perniciosa censentur, & ideo molli quadam poena furtum hoc puniendum est, quod sensit Philipp. Corne. consi. 274. lib. 3. versic. & potissime. Sic sane vel ipsa iudicis sententia ex hac causa damnatus erit ab infamia liberandus, aut saltem etsi hoc a iudice omissum fuerit, eius sententia erit in eum modum accipienda, vt minime iudicetur in famis, qui per eam furti hac ratione condemnatus fuerit. eodem pacto iudicis recti arbitrio relinquendum erit, sitne locus in hac specie septupli poenae, quae in his regnis plerunque indicitur furibus. Etenim inspectis circunstantijs personarum, rerum, loci & temporis a septuplo iudex abstinebit, cum de hoc iudicio tractauerit. # 16 ARGVMENT. CAP. XVI. Possessio beneficii ecclesíastici quonam pacto iure adquiri possit. SVMMARIVM. -  1 Collatio canonica absque corporali possessione, ius perfectum tribuit post acceptationem. & inibi intellect. ca. si tibi absenti. de praeb. in 6. -  2 Collatio beneficij potest fieri ea conditione, si vacat. -  3 Acceptatio illius, cui collatum est beneficium, omnino necessaria est, vt illi adquiratur. -  4 Acceptatio non potest fieri per procuratorem absque speciali mandato, & quid de laico & excommunicato? -  5 Acceptatio facta ab eo, qui mandatum non habuit, rata haberi potest, modo ratihabitio fiat intra tempus datum ad acceptandum. -  6 Habens canonicam collationem potest administrare propria authoritate ante apprehensionem possessionis. -  7 An possit quis propria authoritate capere possessionem beneficij? & intellect. l. si quis in tantum. & l. vl. C. vnde vi. -  8 Ad quem pertine at traditio possessionis corporalis in beneficijs? -  9 Possessio beneficij apprehendi potest per procuratorem habentem mandatum generale. -  10 Possessio beneficij qualiter adquiratur? & an per inuestituram tradatur? item an possit in conspectu beneficij apprehendi? & numero sequenti. -  11 Intellectus l. clauibus. ff. de contrahenda emptione. -  12 Traditio instrumenti, an inducat adquisitionem possessionis. & inibi intellect. l. 1. C. de dona. l. item Partitarum & Taurinae constitutionis. -  13 Possessio beneficij apprehensa in ipsa ecclesia, a qua titulum & nomen beneficium habet, transfert etiam possessionem omnium rerum ad beneficium pertinentium. CAP. XVI. BENEFICIORVM ecclesiasticorum vera adquisitio bifariam consideratur: primum etenim quo ad ipsius tituli ius: deinde quantum ad possessionis propriam adquisitionem: siquidem constat, posse quem beneficij ius & titulum habere, qui tamen eius possessionem adhuc minime nactus fuerit, quippe qui eam nondum apprehenderit. Quantum ad primam partem attinet, receptissimum est, sola canonica collatione absque traditione pos[art. 1]sessionis, eiusque apprehensione ius in ecclesiastico beneficio adquiri, ipsamque collationem ius ei retribuere. text. optimus in capitul. vltim. & ibi Anchar. Domi. & Francus. de concess. praeb. lib. 6. glo. communiter approbata in cap. penul. verb. collatio. de praeben. in 6. Dyn. in regu. 1. num. 8. & in regu. qui prior. de regul. iur. Ias. in l. quoties. colum. 3. C. de rei ven. requiritur tamen acceptatio illius, qui collationem sibi canonice factam habet. tex. est in cap. si tibi absenti. de praebend. in 6. a quo satis expressim colligitur, solam collationem beneficij absque possessionis apprehensione, ius in re, & perfectum tribuere, postquam ille, cui collatum fuerit beneficium, eam ratam habuerit: etenim ex hoc proprium ipsius dicitur beneficium. Addit praeterea Summus Pontifex, etiam ante acceptationem istam, eum qui beneficium contulerit absenti, vel praesenti, minime posse eam collationem reuocare, nec beneficium hoc alteri conferre, quod speciali quadam ratione procedit: nam & si is, qui absenti causa donationis mittit rem aliquam, possit poenitere ante absentis acceptationem l. 2. §. sed & si quis donaturus. & l. absenti. ff. de donationi. id verum est in libera donatione, & quia donator minime tenetur donare: non sic idem erit in eo, qui ratione officij conferre beneficia tenetur, etenim semel facta collatione, functus est officio suo. l. iud ex. ff. de re iudic. Quam ob rem etiam ante acceptationem poenitere non poterit secundum Panormit. in capit. accedens. colum. 1. de praeb. eundem in capitulo publicato. col. 3. de electio. & consil. 11. lib. 2. Bartol. Paul. & Imol. in dicta l. absenti. qui hanc differentiam constituunt inter donationem, & beneficiorum ecclesiasticorum collationem, quae in conferendo ad liberalitatem non pertinet, licet possit videri collatio ista, donatio quaedam impropria respectu illius, cui fit, cum ei non teneatur praecise praelatus beneficium concedere, iuxta glos. & ibi Doct. in cap. relatum. de praebend. glos. in §. ex his. 23. quaest. 6. Abb. in ca. tuis. nume. 4. de praebend. Deci. in capit. cum accessissent col. 1. de constit. Abb. in cap. vltimo, de donatio. Franc. de Ripa in l. vlti. quaest. 48. C. de reuo. donatio. Imo hoc ipsum obtinet, siue praesenti fiat collatio, siue absenti text. in dicto capit. si tibi absenti. siue fiat ignoranti, quod probatur in cap. gratia. de rescript. in 6. adeo quidem, quod si exequutor Apostolicus conferat beneficium alicui ea conditione expressa, si vacat, collatio tenet, ex eaque adquiritur beneficium, modo id vere vacauerit tempore collationis, quamuis vterque conferens, & is, cui collatum fuerit, ignorauerint ipsam vacationem, secundum Ioan. Andrae. Ioan. Mona. & Probum post alios in dicto capit. si tibi absenti. Bald. in l. 3. colum. vlti. C. de sentent. quae sine certa quan[art. 2]titate profertur, nec quidquam impedit ipsam collationem conditio illa, si vacat, siquidem quamuis ab inferioribus electio fieri non possit sub ea conditione, si vacat, glo. in capit. 2. de electionib. in 6. versic. incerta. collatio tamen valet ita facta, & fieri potest. Domi. in dicto capit. 2. Lapus allegatione 6. Feli. in cap. cum contingat colum. penult. de officio delegat. Ioan. a Selua de beneficio. 3. par. quaest. 20. Ludouic. Gomezi. in regul. de verisimili notitia obitus. quaest. 1. in princip. etiam si Deci. in l. actus. colum. vlt. ff. de regu. iur. hanc differentiam improbet, existimans, collationem istam hac conditione factam nullam esse, cum in ducat incertitudinem quandam. Nam in electione loquitur text. in d. cap. 2. qui certitudinem in electionibus requirit, quem commendat Felin. in capit. cum ex officij. col. penult. de praescriptio. atque ita Ludo. Gomezi in dicta reg. testatur, hanc distinctionem, & differentiam communi omnium consensu receptam esse. Ipse vero Romanus Pontifex dubio procul potest beneficiorum collationibus conditionalibus vti. glo. 3. in cap. si gratiose. de rescript. in 6. quam dixit sing. Fel. in cap. vlt. colum. 3. de iudic. notat Abb. in cap. si constiterit. num. 2. de accusatio. explicat Martin. Azpilcueta vir doctissimus in cap. si quando. de rescript. colum. 3. & 4. & hoc quidem etiam quo ad propriam, & veram conditionem apertissimi iuris est, illa etenim conditio, si vacat, vera conditio non est, cum actum minime suspendat l. institutio talis. ff. de condit. instit. l. itaque. ff. si certum petatur. Doct. praesertim Soci. Iason. & Deci. l. cum ad praesens. ff. eod. gloss. singul. in l. si sic. §. 1. ff. de legat. 1. Est igitur acceptatio necessaria, vt sola canonica collatione beneficium ecclesiasticum fiat acceptantis, absque possessionis apprehensione. Quo fit, vt si Romanus Pontifex beneficium [art. 3]eius collationi reseruatum alicui contulerit, & is ante acceptationem mortem obierit, adhuc maneat reseruatio salua, & integra, nec beneficium vacet obitu illius, qui eius collationem nondum acceperat. Sic beneficium vacans in curia Romana collatum alicui, qui ante eius acceptationem extra curiam moriatur, adhuc vacat in curia, non per mortem illius, cui collatum fuit, quod expressim tenent Oldrad. consil. 57. Collectar. in capit. ecclesia vestra. nume. 10. de sortileg. Domi. in cap. 2. de praeb. in 6. col. vlt. Speculat. & Ioan. Andr. in rubr. de actione. & petitio. §. penult. Ludou. Gomezi. in regul. de triennali poss. quaest. 30. num. 2. cum alioqui collato beneficio reseruato, & eius acceptatione facta, reseruatio expiret, etiam ante apprehensionem possessionis, secundum eosdem. & Innoc. in capit. 1. & in cap. ex parte. de concess. praeb. Oldrad. consil. 136. quorum opinio communis est teste Ludoui. Gomezi. in dicta quae. 30. idem tenet Lapus allegatio. 127. Calderi. consil. 10. tit. de praeben. Domi. con. 93. Eadem ratione per mortem illius, cuius aliqua ex causa beneficia sunt Romano Pontifici reseruata, minime vacabit beneficium eidem collatum, si eam collationem nondum acceptauerat, quod notat Domi. in dicto capit. 2. de praeb. in 6. colum. vltim. Gomezi in regul. de familiarib. Cardin. quaest. 24. Haec autem acceptatio beneficij fieri poterit non tantum ab ipso, cui collatum fuerit beneficium, sed & ab alio eius nomine, modo is habeat speciale mandatum. gloss. in dicto capitul. si tibi [art. 4]absenti. quam Doct. inibi probant. & sequuntur idem gloss. in Clement. vnica. de concess. praeb. verb. praesenti. Rota antiqua. 323. Archid. & Ioan. Andrae. in cap. ne captandae. de conces. praeb. in 6. Ioa. Staphylae. de literis grat. & iust. pag. 96. sat tamen erit mandatum speciale ad acceptandum beneficia ecclesiastica, licet speciatim aliquod beneficium minime fuerit nominatum, sicuti notant Ioan. Andr. Abb. & Imola in cap accedens. de praebend. Nicola. Milis, verb. Procurator. col. 7. Doct. communiter in dicto capit. si tibi absenti. Nec poterit collator beneficij poenitere, quod manifestissimum est. meminit etiam Felin. in cap. nonnulli. §. sunt & alij. numero 46. glossae in dicto cap. si tibi, dum ea in verb. habuerit. tractat de hoc speciali mandato. imo & speciale mandatum ad acceptanda beneficia, sufficiens est ad acceptandum illud, cui animarum cura incumbat, authore Imol. in dicto. cap. accedens. 3. col. quem sequitur Staphilaeus in dicto tract. de literis gra. & iust. fol. 50. col. 2 Mandatum autem generale nequaquam sufficiet ad hanc acceptationem, quamuis concessum sit cum libera administratione, quemadmodum placet Felino in dicto. nume. 46. & Rotae antiquae. 535. illud profecto hac in quaestione obseruandum erit, hoc mandatum speciale ad acceptandum beneficia ecclesiastica, etiam laico concedi iure posse, secundum Ioan. Andrae. & Abb. in dicto. cap. accedens. Staphilaeum dicta pag. 96. cum ea acceptatio nihil aliud sit quam declaratio voluntatis, quae a quocunque fieri potest. Nam etsi beneficium conferri excommunicato non possit. cap. postulasti. de cleri. excommunic. ministr. nihilominus excommunicatus collationem beneficij factam sibi ante excommunicationem ratam habere poterit, & acceptare. Rota in nouis. 195. & in antiquis. 126. & in antiquioribus, vltima, titul. de sentent. excommunic. Cardin. con. 103. Rursus Rota antiq. 720. Rebuffus in concordatis, titul. de excom. non euit. Ludouic. Gomezi. in tract. expectatiuarum numero. 60. quamuis contrariam sententiam in hac specie veriorem esse censeant Cardin. in dicto cap. postulasti. & Alciat. eo non citato in ca. 1. de iudic. nu. 12. quorum opinio ex eo corruit, quod acceptatio nihil iuris tribuat in ipso beneficio, sed tantum declaret consensum illius, cui beneficium collatum fuit, qui quidem consensus necessarius est. text. in cap. nisi cum pridem. colum. penult. de renunciat. Ego vero non diffiteor, imo iure certissimum esse censeo, ministerio laici posse illum, cui facta fuerit collatio beneficij, eam acceptare. At idem esse in excommunicato, vt is beneficium ante excommunicationem sibi collatum acceptare possit, mihi, vt ingenue fatear, dubium videtur. nam licet ex collatione ius in beneficio detur, id tamen non adquiritur, donec acceptatio fiat, text. est in dicto capitulo. si tibi absenti in princ. vnde tempore acceptationis adquisitio iuris spiritualis fit, quae excommunicato minime potest conuenire: qua ratione & si opinio Rotae magis communis sit, vt fatetur Marti. Azpilcueta in cap. si quando. col. 31. de rescrip. mihi profecto non omnino placet. Nisi quispiam dixerit, acceptationem beneficij factam ab excommunicato validam esse, & efficacem quo ad voluntatis, & consensus declarationem, non tamen quo ad iuris adquisitionem, ita quidem, vt beneficium ipsum minime adquiratur ratione huius acceptationis, donec excommunicatio absolutione extincta fuerit, tunc etiam absque noua acceptatione prorsus adquiri. Quod probari potest authoritate decisionis Rotae in antiquis. 33. quae licet premittat, habentem literas ad beneficia vacatura posse, etiam si excommunicatus sit, acceptare beneficium vacans, & sub eius literis comprehensum, asserit tamen collationem ex vi huius acceptationis fieri non posse, donec is absolutus sit ab excommunicatione. Ad eandem rationem expedenda erit decisio Rotae in nouis 195. quae agens de intellectu text. in capit. vltimo de consuetud. in 6. tradit eam optionem cuius inibi mentio fit, ab excommunicato fieri posse, est etenim id iure verum quantum ad effectum simplicis declarationis, non autem, vt ex ea collatio fiat, nec ius adquiratur. Caeterum, si quis nomine absentis, cui est colatum beneficium, eam collationem acceptauerit absque mandato, sequuta postmodum ratihabitione, beneficium a die acceptationis adquisitum censetur. reg. ratihabitionem, de regulis [art. 5]iur. Nam & in his, quae mandatum speciale exigunt, rati habitio locum obtinet, & admittenda est. text. optimus in capit. vltim. de iureiur. in 6. quem praeter alios ad hoc citat. Angel. in l. nec filius. C. de reb. credit. text item in l. quod si de speciali. ff. de minori. notant. Bald. in l. si maritus. C. mand. Alexand. consil. 78. lib. 5. Fel. in cap. sicut in 2. de simonia. vlt. col. Ias. in l. si quia mihi bona. §. iussum. num. 36. ff. de adquir. haeredit. Deci. in l. semper qui non prohibet, ff. de regul. iur. num. 7. idem consi. 281. quorum opinio dubio pro cul communis est, ac iure verior, quamuis Panorm. in d. c. accedens. 2. col. teneat. tantum a die ratihabitionis ius adquiri non a die acceptationis, citat gl. in c. quam sit, de elect. in 6. quae mihi hoc non probat. tametsi ea singularis sit, dum censet, ratihabitionem omnino fieri debere intra terminum datum ad acceptandum, quam gl. ad hoc adnotarunt Doct. ibi. Fel. in dict. §. sunt & alij. nu. 45. & Rochus Curtius de iure patro. verb. honorificum, num. 26. probat tex. elegans in l. bonorum. ff. rem rat. hab. quem expendit late Deci. in dicta l. semper qui non prohibet. vnde ad secundam partem tex. in d. c. si tibi absenti. cum praelatus beneficium absenti conferens ei diem ad acceptationem constituerit, oportet acceptationem fieri, vel factam ab alio ratam haberi intra eum diem, vt beneficium ab eo, cui collatum est, adquiratur, alio qui collator poterit id beneficium alteri conferre, sicuti in eadem constitutione satis in specie probatur. Et tamen acceptatio, vel ratihabitio facta post diem a Praelato constitutum, proderit ad beneficij adquisitionem, modo res integra sit, quia Praelatus tempore huius acceptationis, vel ratihabitionis nondum beneficium hoc alteri contulerat. quod in specie asseuerat iure verissimum esse Francus in dicto cap. si tibi absenti. post alios ibi. Hactenus probauimus ex dicto ca. si tibi absenti. sola collatione ius adquiri in beneficio absque corporali apprehensione possessionis. idem notant Panor. in cap. cum autem. & cap. suggestum. de iure patrona. Innocen. & alij in capi. inter caetera. de praebend. ex quibus text. in dicto cap. cum autem. & alij, qui tractant de praelatione in obtinendis beneficiis, & praesertim tex. in c. quod autem. de iure patro. quo in loco expressum est, in beneficiis potiorem esse eum, qui primo possessionem habuerit, sunt intelligendi omnino de possessione, id est, de canonica institutione, cum plane iure probatissimum sit, in his, que pertinent ad beneficia ecclesiastica, non esse praeferendum eum, qui primo corporalem nactus fuerit possessionem, sed eum, qui prius canonicam collationem habuerit, quemadmodum post Dinum in regu. qui prior. de regul. iuris. adnotarunt omnes in dicto capitulo si tibi absenti. quorum opinio communis est. Quod si habens collationem cano[art. 6]nicam absque possessione administrare velit, poterit id facere optimo iure, modo alius non sit in possessione beneficij, tunc etenim si administraret, spoliaret propria authoritate possessorem, sicuti censet Abb. in c. transmissam. col. 3. de elect. per text. ibi. atque idem tenent Innoc. & Doct. ibidem Aufrerius, & Capella Tholosana 443. Nicolaus Milis, verbo, possessio. versic. possessio beneficij. idem Panor. in cap. cum super. de causa possessi. & propri. Dominic. & Francus in capit. eum. qui. de praeb. in 6. Frede. consil. 234. Ripa in cap. saepe num. 69. de restit. spolia. optimus text. in c. auaritiae, de electio. in 6. quam opinionem fatentur communem esse Ioan. de Selua. in tract. de beneficio. 2. par. q. 15. Francis. de Ripa in libro 2. respon. capit. 31. Rochus Curti. de iure patrona. verb. ius. quae. 5. Rebuffus in tract. de pacificis possessi. nu. 234. & 251. Lambert. in tractatu. de iure patro. 3 parte 2. lib. quaestio. 11. artic. 6. Et probatur huius sententiae prior pars in dicto c. transmissam. posterior vero in d. c. eum qui. quo decisum est, etiam habentes canonicum titulum in beneficio, quod ab alio possideatur, non posse propria authoritate possidentem expellere, nec possessionem beneficij illius apprehendere, ea quidem apposita poena, vt sint ipso iure priuati ipsius beneficij titulo, si contrarium fecerint. quam decisionem praeter alios explicat optime Ripa in capit. saepe de restitutione spoliato. numero 68. cui adde Rotam in nouis. 16. Est tamen necessaria corporalis possessio etiam in beneficiis, nec sufficit verus, & canonicus titulus, etiam cum administratione ad agendum interdicto, vnde vi, vt spoliatus ante omnia restituatur, quod satis iure compertum est, & in specie post alios adnotauit Abbas in dicto capitu. cum super. colum. 4. item & ad alios plures effectus, quos possessio vera, & corporalis inducit. Secunda igitur huius capitis pars in eo versabitur, an propria authoritate is, qui collationem habet, absque praelati licentia possit corporalem possessionem apprehendere, & quo pacto ea possessio adquiri valeat. Nam quibusdam visum est, habentem canonicum titulum non posse propria authoritate possessionem beneficij [art. 7]apprehendere absque iudicis licentia, ita tandem tenuerunt Dinus in regula prima, de regulis iuris, in 6. versiculo. & hoc ostenditur necessario. Anchara. in regula, sine possessione colum. 20. de regulis iuris. Archidiaco. in cap. eum. qui. de praebend. in 6. Chosmas in Pragmatica sanctione Gallicana titul. de pacificis possesso. verbo, violentus. eamque opinionem probare conantur iuribus, & decisionibus, quibus vetitum extat vtroque iure, quenquam etiam rei propriae possessionem capere absque iudicis authoritate, & praesertim tex. in dicto cap. eum qui. verum quia haec sententia non ita plane probatur, & fere communi omnium iudicio receptum sit, ante apprehensionem corporalis possessionis posse habentem iustum titulum, & canonicum, nemine possidente, propria authoritate ministrare ipsi beneficio, & eius curam habere, atque exercere, sicuti paulo ante adnotauimus, operaeprecium erit, quaestionem istam propositis aliquot casibus distinguere. Primus etenim casus tunc constituitur, cum praelatus, qui beneficium contulit, quique potuisset corporalem possessionem tradere, non tantum simpliciter beneficium contulit, sed & ipsum, cui contulerat, aliquo signo inuestiuit, nempe pileo: nam in hac specie existimo, tacite datam fuisse licentiam a Praelato, accipiendi possessionem vacuam propria authoritate absque alio iudicis decreto. quod Abbas tenet in capitulo authoritate. de institutionibus. Romanus singula. 136. Lambertin. de iure patronat. 3. parte. 2. lib. quae. 11. in princ. sensit Innoc. in cap. 2. de consuetud. quanuis Dinus in regula prima de regulis iuris, in 6. numero 16. contrarium sentiat. Cuius opinio posset obtinere, vbi Praelatus, qui contulit beneficium, non habebat potestatem tradendi corporalem possessionem, eo equidem iure ad alium, vel consuetudine, vel canonicis sanctionibus pertinenti. aut saltem Dini sententia vera erit, quando possessio vacans non est, sed ab alio obtinetur: etenim non videtur rationi consonum, quod Praelatus per inuestituram dederit licentiam inuestito alterum spoliandi. cap. eum qui. de praebend. in 6. Opinioni autem Abbatis suffragatur Azonis decisio in Summa, C. de adquir. posses. a quo Socin. in l. 3. in princ. nume. 24. colligit, traditionem clauium factam extra conspectum rei, operari licentiam, & facultatem capiendi possessionem propria authoritate. Secundus casus proponitur in eo, qui collationem canonicam beneficij absque inuestitura solenni obtinuit, isque apprehendat propria authorita te possessionem vacuam, an puniendus sit, vel punitus censeatur poena dicti cap. eum qui. Et proculdubio ea constitutio in hac specie minime loquitur, sed tunc demum, cum habens canonicum titulum possessorem beneficij propria authoritate expulerit, & possessione priuauerit, quod ex ipso tex. communi omnium sententia deducitur, poteritque haec interpretatio comprobari authoritate glo. in l. vlt. verbo per ignorantiam. C. vnde vi. quae communiter recepta scribit. poenam illius constitutionis nequaquam admittendam esse aduersus eum, qui propriam rem, & eam vacuam a nemine quidem possessam occupauerit, modo statim probet dominium, quam opinionem communem esse testatur Alexander in l. naturaliter. §. nihil. ff. de adquirenda possessione, sequitur eam itidem communem esse asseuerans Ripa in capit. saepe numero 65. de restitutione spoliato. eandem tenet dicens communem Bald. in l. vlt. C. de edicto diui Adriani tollend. quaest. 5. nume. 42. His praeterea suffragatur glos. in l. non est dubium. C. de legat quae censet, legatarium occupantem rem sibi legatam etiam post aditam hereditatem, prius tamen, quam possessio fuerit ab haerede apprehensa, minime amittere ius, quod habet in eadem re, tametsi haeres possit possessionem, interdicto quorum legatorum, summario iudicio consequi. l. 1. C. quorum legat. quam distinctionem sequuntur Doct. praesertim Iason inibi. Deci. con. 243. Alexand. & Iaso. in l. si stipulatione. ff. de adquirend. possess. atque ita erit intelligenda gloss. in cap. vltimo. de succe. ab intesta. quae vult, legatarium propria authoritate occupantem rem sibi legatam haereditate iacente, non amittere ius, quod in ea re habet. Addit tamen ipsa gloss. poenam l. si quis in tantam. C. vnde vi. non obtinere in eo, qui occupat res haereditatis icantis, idem tenet gloss. in l. vltim. C. vnde vi. verb. per ignorantiam. quam sequuntur ibi Doct. communiter, vt fatetur eam sequutus Ripa in c. saepe. de restitu. spol. num. 58. hoc ipsum probans, etiam post aditam haereditatem nondum apprehensa possessione per haeredem, quod etiam tenuerunt Alberic. & Salic. in d. l. vltima contra Azonem in Summa. C. vnde vi. & Bart in dicta. l. vlt. nume. 10. mihi vero si iuxta praedictas constitutiones pronunciandum foret, potius placuerit sententia Petri, Oldr. & Alber. qui in dicta l. vltima existimarunt, eiusdem legis poenas etiam obtinere aduersus occupantem propria authoritate res hereditatis iacentis. quasi ipsamet haereditas representet defuncti, & domini personam, & saltem quo ad hunc effectum dominium habeat, quod in specie lege Regia statutum est li. 3. ord. tit. 14. li. 1. obseruandum tamen est harum legum, & similium rigorem, nempe l. si quis in tantam, C. vnde vi. cui conueniunt l. 11. titul. 13. partic. 5. l. 2. titul. 14. lib 3. ordin. communi totius Christiani orbis vsu, & praxi antiquatum esse. quemadmodum constat, & testantur Specul. titul. de restitutione spoliato. §. 1. versi. item quidam. & Guliel. Benedict. in cap. Rainutius. de testamen. verb. si absque liberis. 2. nume. 184. Oportet tamen prius, quam hunc secundum casum aggrediamur, parum per immorari circa interpretationem text. in d. c. eum qui. §. vlti. de praeb. in 6. Siquidem ea constitutione cautum est, violentos beneficiorum ecclesiasticorum occupatores, omnino in poenam ipso iure priuari beneficiis, quae per violentiam occupauerint, etiam si canonicum titulum in eis habuerint. Etenim tunc dicitur ad hunc effectum violenta occupatio, cum inuitis possessoribus, & eis contradicentibus capta fuerit beneficiorum possessio, licet possessores non fuerint conati resistere, secundum Lapum alleg. 127. Dominicum, Francum, & Probum in dicto c. eum qui. §. vltimo. Innocen. in c. cum nostris. de concess. praeben. in glos. credimus. & Oldra. consil. 319. col. 1. l. si quis. ff. ne vis fiat ei. Quod si quis lite controuersa sententiam obtinuerit aduersus possessorem beneficij, ac literas ad eius exequutionem, quas exequutoriales vulgus ita appellat, poterit propria authoritate, non tamen inuito, nec renitente possessore, possessionem beneficij capere, praesertim quia hodie solet in eisdem literis potestas haec capiendi possessionem propria authoritate concedi, quod tradunt Rota in nouis 417. & Feli. in c. de caetero. colum. vltima. de re iudica. modo apprehensio possessionis fiat absque violentia, ne locum habeat poena dicti capit. eum qui. §. vltimo. vt paulo ante dicebam. Stylus autem, & praxis Romanae curiae iure attentatorum reuocat possessionem propria authoritate apprehensam, vel etiam obtentam authoritate exequutoris electi, nisi ante eius apprehensionem fuerint ipsae literae ostensae, & denunciatae, atque intimatae victo possessori, huius praxis meminere Felin. in capitulo ad probandum num. 6. de re iudic. expressius, & in hac specio Guliel. Cassiod. decisi. 6. titulo de causa possessio. & propriet. Ludo. Gomezi. in regul. de subrog. collitig. q. 4. & in regu. de annali poss. quaestion. 44. & in regul. de trienna. q. 27. ex quib. constat, non adeo firmum, & stabilem esse hunc stylum, quin quandoque contrarium obtentum, & pronunciatum fuerit. Illud praetermittendum non est, occupantem propria authoritate beneficium, cuius canonicum titulum habet, ab alio tamen possessum, nequaquam esse, nec dici posse intrusum, tametsi violentus dici iure possit, si per vim possessionem apprehenderit, quod plurimum refert. pleraque enim iure Pontificio quo ad intrusos statuta sunt, quam in violentis possessoribus non ita obtinent. Et probatur haec sententia ex eo, quod intrusus is vere sit, qui accepit, vel retinet beneficium ecclesiasticum sciens, nullum ius perfectum quidem sibi in eo competere: colligitur haec intrusi descriptio, definitioúe ex capit. eum qui. parte prima, de praeb. in 6. c. cum iam dudum. de praeben. Nicolao Milis ver. intrusus. Domi. in ca. propter. 19. distin. Decio. con. 121. col. penul. & vlt. & Felino in ca. in nostra. Corol. 2. de rescrip. Ludo Gomezi. in reg. de triennali poss. quaest. 47. constat preterea conclusio praemissa, quia etiam violentus beneficij occupator absque titulo canonico, intrusus non est, quamuis violentus sit, cum non accupauerit beneficium sciens, se non habere ius in eo, potuit enim illud per vim occupare, & absque titulo, existimans titulum canonicum habere, quod expressim tenent. Domi. & Fran. in d. c. eum qui. Ludouic. Gomezi. in reg. de triennali pos. quae. 11. in prin. & licet Nicolao Milis, verbo, intrusus non dicitur, asserat contrarium in hoc vltimo, erit intelligenda eius opinio, vbi occupatio facta fuerit ab eo, qui sciebat sibi titulum deficere, tandem id ex his apparet, quod habens canonicum titulum, etiamsi propria authoritate, & per vim possessionem apprehenderit expulso possessore, non dicetur intrusus, tametsi dici possit violentus possessor, quamuis Ludo. Gomezi. in regul. de trien. posses. q. 48. hunc esse intrusum iure communi, & ad iuris Pontificij effectus asserat, cum priorem opinionem probauerint Domi. in d. ca. eum qui. & ibi Franc. ac Milis in verb. intrusus videtur, quorum sententia praemissis rationib. comprobatur. Imo nec erit intrusus, qui beneficium sibi competens titulo canonico, iam per vim ab eo occupatum retineat sciens, ipso iure per eam occupationem ius amisisse proprium ex decisio. d. ca. eum qui. §. vltimo. quod ipse tradidi in Epitome de Sponsal. 2. part. c. 6. §. 8. num. 8. Tertius casus ex praecedentibus deducitur, & in eo quaeritur, an aliqua poena puniendus sit, qui habens canonicum titul. propria tamen authoritate apprehenderit possessionem beneficij, quae quidem possessio a nemine obtinebatur, & an possit iure haec apprehensio fieri? Et sane communis videtur sententia, quod ea apprehensio fieri iure possit, & nulla sit poena digna, quam opinionem admiserunt omnes, quos post Panormitanum in c. transmissam. de electione. hoc ipso capite citauimus. vers. Hactenus, eamque probant ex eodem capit. transmissam, quo decisum est, post confirmationem, quam titulum tribuit, posse confirmatum administrare, & officium dignitatis exercere, cui respondet Anchara. in d. reg. sine possessione. id verum esse, modo authoritate iudicis apprehensa fuerit possessio corporalis, quod probatur in capi. ad haec. §. in quadam. de offic. Archidia. dum ibidem scribitur, ad Archidiaconi officium pertinere, mittere in corporalem beneficiorum possessionem institutos ab episcopo. idem in cap. vt nostrum. eod. titu. [art. 8]Regia l. 4. titu. 6. part. 1. Hostiens. in Summa de officio. Archidiacon. §. quid sit eius officium. Panormitan. in capit. dudum. de electionibus. in 2. idem Panormi. in capi. 2. de exces. praelat. & in con. 21. li. 1. Deciu. in c. super eo. col. vlti. de offic. delegat. Et quamuis in c. licet episcopus. de praebend. in 6. responsum sit, ad episcopum pertinere missionem in beneficiorum possessionem, ea responsio poterit varie intelligi, non equidem de ipsa missione in possessionem corporalem, sed de sententia, aut decreto, quo episcopus pronunciat, institutum in possessionem mittendum fore, vel de ipsa corporalis possessionis traditione, cum Archidiaconus absens fuerit, secundum Dominic. in d. cap. licet. Potest & tertio intelligi ea deci. vt procedat de consuetudine, que hodie obtinet aduersus Archidiaconos: nam per eam ipsi hoc ius amiserunt. Quarto, cum possessio beneficiorum ab aliis obtineatur, tunc ad episcopum non ad Archidiaconum iure pertinebit corporalis possessionis traditio, quod plane deducitur ex d. ca. licet episcopus. Vltimo, si tractetur de tradenda ecclesia in proprietatem, & iurisdictionem, vel subiectionem, non in titulum beneficij, huius possessionis corporalis traditio ad episcopum, non ad Archidiaconum spectat. text. vbi adnotauit Abb. in c. Pastoralis. de priuileg. Quod si iuris Pontificij sanctiones ita serio statuerunt officium, & munus tradendi beneficiorum corporalem possessionem, apparet, iustiorem esse hac in controuersia Dini, Archid. Anchar. & Chosmae opinionem, qua obtentum est, institutum canonice non posse propria authoritate apprehendere beneficij possessionem, etiam quae vacua sit. Ex quo sequitur, praelatum posse eius arbitrio punire eum, qui possessionem ad huc vacuam beneficij propria authoritate apprehenderit, poena quidem non admodum graui propter authoritatem communis sententiae. quam id per missum esse censuit. At si quis canonicum habens titulum propria authoritate beneficij vacuam possessionem apprehenderit, opinor nihilominus, eam possessionem iustae, & verae possessionis effectus habituram: cum ob communem sententiam, tum ex eo, quod etsi possessor male fecerit, non requirens iudicis licentiam, canonico tamen titulo, & iusto possidet. Nec obstat, quod solet adduci ex Aegidio a Bellamera cons. 10. col. 19. vers. tertia ratio principalis, a quo Francis. a Ripa in ca. saepe de restit. spoliat. nu. 69. colligit, Rote auditores passim obseruare, & pronunciare, quod nemini etiam canonicum titulum habenti liceat possessionem propria authoritate occupare, & tamen adducit Aegidius, hanc possessionem ita obtentam, non habere effectus iuris, nec interdictum vnde vi. Nam, vt ipse arbitror, Aegidius refert, auditores Rotae saepissime in possessione beneficiorum obtinenda, exigere eius apprehensionem praemissam fuisse ex institutione & collatione praelati, & superioris, non tamen tractat de licentia, & authoritate praelati ad apprehensionem corporalem possessi. sed de titulo possessionis, citat tex. in ca. ex frequentib. de instit. & in c. 1. de reg. iur. in 6. ac tandem scribit, spoliatum beneficio, vt obtineat in interdicto vnde vi, debere iudicio Rotae ostendere titulum, & institutionem beneficij. quod tradit gl. in Clemen. vnica. de caus. possessio. & propriet. saltem quantum ad quandam possessionis iustificationem ex titulo apparenti, quem coloratum vulgus appellat, de quo hic agendum modo non est. Possessio autem beneficij apprehendi, & adquiri potest ab ipso instituto, vel ab eius procuratore habente mandatum speciale, quod manifesti iuris est non ita per procuratorem habentem mandatum generale. glo. in verbo, habueris. in d. cap. si tibi absenti. quam ad hoc asserit ordi[art. 9]nariam Imola in l. 1. §. per procuratorem. ff. de adquir. pos. commendat idem Imola in l. qui mihi donatum. ff. de donatio. tenent eandem sententiam Domi. in d. cap. si tibi. Felin. in cap. nonnulli. §. sunt & alij. num. 46. citatur ad idem Innocenti. in cap. accedens. de praeb. Contrarium tamen probatur, quia possessio per procuratorem habentem mandatum generale adquiritur omnino, glo. communiter recepta in d. §. per procuratorem. Bartol. in d. l. qui mihi donatum. nec in beneficiis quidquam impedit idem esse, cum possessio nihil iuris tribuat, eaque ad factum pertineat. Et deinde glo. in d. capit. si tibi absenti. verbo, habueris. non exigit mandatum speciale ad adquirendam, vel apprehendendam possessionem beneficij, sed ad acceptationem ipsius, quae quidem acceptatio plurimum iuris tribuit ei, cui collatum est beneficium, atque ita gloss. interpretantur Aret. & Hercul. num. 14. in d. §. per procuratorem. ideo dicendum erit, possessionem, quae post acceptationem beneficij tantum ad factum pertinet, adquiri posse per procuratorem habentem mandatum generale, eam vero possessionem, que loco acceptationis fiat, ac tribuat ius in beneficio, non posse apprehendi per procuratorem non habentem mandatum speciale: sicuti explicat Rotae in nouis. 290. & post eam Anto. & Imol. in d. cap. accedens. Francus in dicto capitulo si tibi absenti. Areti. & Vinc. Hercul. in dict. §. per procuratorem. numero 14. Rebuffus in concordatis, Rub. de forma mandati Apostolici. in glo. vel alterius pro eo. Corporalis inductio, traditioúe requiritur ad apprehensionem, & adquisitionem possessionis beneficiorum. cap. vt nostrum. cap. ad haec. §. in quadam de offic. archidia. adeo quidem, vt non sufficiat inuestitura cum traditione anuli, aut pilei ad adquisitionem possessionis. glos. communiter recepta in cap. authoritate. de institut. quod proculdubio verum est, cum inuestitu[art. 10]ra facta fuerit nulla praecedente collatione beneficij, nec eius institutione: etenim in eo casu ipsa inuestitura collatio est, & simplicis institutionis vicem habet. secundum eandem glos. & Compostel. ac Ioan. Andr. in cap. transmissam. de electio. Abb. in d. cap. authoritate. Oldrad. consil. 143. Lambertin. de iure patron. 2. libro part. 1. quaest. 1. art. 12. nu. 21. & 3. part. eiusdem lib. quaest. 11. col. 3. Abb. in cap. 2. col. penult. de consuetud. Seluam in tracta. de benefic. 3. part. quaestio. 10. Rebuffum in tractat. de pacif. poss. num. 10. & 21. modo fiat ab eo, qui conferre beneficium poterat, sicuti ab omnibus expressim probatum est. Imo & si is, qui habet ius conferendi beneficium nulla praecedente institutione, eiusdem beneficij corporalem possessionem tradiderit, censetur eidem beneficium conferre, & eum instituere: nam ad hanc traditionem necessaria omnino est collatio, & ideo ex antecedenti necessario praemissa tacite subintelligitur, quod tradidere Rota in nouis. 441. Roma. con. 337. Feli. in cap. cum aliquibus. ad finem. de re iud. Et poterit colligi a ratione glos. in d. capit. authoritate. idem sequutus Rotam tenet Lambertinus in dicta quaestione 11. num. 6. Quod si praecedente canonica institutione, facta fuerit inuestitura per anuli traditionem ab eo, qui possessionem corporalem tradero poterat, adhuc ex hoc non adquiritur possessio corporalis, sicuti sentit gloss. in dicto capitul. authoritate. & in ca. ex ore. de his, quae fiunt a maiori part. cap. & in ca. accedens de praebe. Dinus in regul. prima, numero 6. de regulis iuris. Abb. in dicto capitulo. authoritate. Ioan. Andrae. in dicto capitulo transmissam. & ibi Abb. Alexand. in l. 3. numero 15. ff. de adquirend. possessio. Iason in l. quoties. C. de rei vendicat numero 31. Lambertinus in dicta quaestio. 11. numero 5. est etenim necessaria corporalis apprehensio, & traditio. Haec vero inuestitura post collationem factam per anuli solennem traditionem operatur confirmationem illius iuris, quod per collationem translatum fuerat: nam confirmatio fit per aliquem actum, cum institutio solo verbo facta fuerit, quemadmodum explicant Dinus in dicta regula prima, nu. 9. & num. 18. & Lambertinus post alios in dicta quaestione 11. & in dicto articulo 12. habet praeterea haec inuestitura alium effectum, & eum satis singularem, cuius paulo ante meminimus hoc capite, versic. primus etenim casus. Sed si praelatus, aut is, qui habet custodiam ecclesiae vacantis, & tradere corporalem possessionem potest, in conspectu ipsius beneficij per inuestituram, traditionem anuli, alióue modo possessionem instituto tradiderit, tunc sane possessio corporalis adquisita censetur ex l. quod meo. §. si venditorem. ff. de adquir. posses. quod verum est nemine beneficium possidente, sicuti adnotarunt Ioannes Andraeas, & Compost. in dicto capit. transmissam. Panormitanus in capit. 2. numero 20. de consuetud. Rota in antiquis. 153. & 302. Abb. & Felin. in capit. cum aliquibus. de re iudic. Abb. in d. cap. authoritate. Alexan. Iason & Lambertinus in praecitatis locis: nam iure ordinario praelatus habet custodiam ecclesiae vacantis. capit. cum vos. & ibi gloss. de offic. ord. vnde constat, possessionem beneficij absque apprehensione corporali adquiri, quando in conspectu beneficij vacantis traditio possessionis aliquo actu & signo fit per eum, qui vel possidebat beneficium, vel eius custodiam habebat, poteratque possessionem eius corporalem tradere. Atque hoc ipsum probatur ad exemplum eius, quod iure Caesareo traditum est de adquisitione possessionis per traditionem clauium. l. clauibus. ff. de contrahend. emptio. debet siquidem, quo ad hunc effectum clauium traditio fieri in conspectu i[art. 11]psius rei, cuius claues traduntur secundum Bartol. in l. 1. nume. 18. ff. de acquirend. possessione. cuius opinionem contra Alexand. ibi defendit Iason numero 91. & Ripa nume 57. dicens, hanc sententiam communem esse. cui suffragatur Iurisconsultus in d. l. clauibus. dum dixit: apud horrea. idem tenet Panormit. in cap. secundo de consuetud. numero 2. Alberi. in dicto §. si iusserim. colu. prima. & Imol. col. 2. post Ant. atque item Barb. col. antepe. in dicto cap. 3. & Socin. in l. 3. nume. 24. ff. de adquir. possess. Et praeterea oportet, tradentem claues, possessionem rei habere, quod notant Oldrad. consi. 209. Alberi. in l. prima. §. si iusserim colum. vlti. ff. de adquirend. posses. Ripa in dicta l. prima. in princip. numero 59. Rota in nouis. 168. Socin. consil. 131. colum. 3. libro primo. Andrae. Tiraq. de constituto. 3. part. limit. 2. numer. 3. quorum sententia itidem communi omnium consensu ex eadem l. clauibus. recepta videtur. Hinc infertur, non esse maximum discrimen inter traditionem possessionis, que clauibus fit, et eam, quae per anuli dationem, vel inuestituram. imo nullum profecto discrimen constitui debet. Vtroque etenim casu traditio fit per actum corporeum, & in conspectu rei, & per eum, qui possessionem rei habet, vel eius custodiam, nemine possidente. quamuis Dynus in d. regula prima. quaestione 3. inquirat rationem differentiae inter has duas traditiones, praemittens, per inuestituram non adquiri possessionem beneficiorum ecclesiasticorum, & ideo videns in alijs rebus eam adquiri traditione clauium, conatur rationem differentiae constituere inter inuestituram et traditionem clauium. Nam si Dinus cogitasset, per inuestituram in conspectu beneficij factam, eius possessionem adquiri iuxta communem omnium sententiam: atque item considerasset, traditionem clauium non inducere adquisitionem possessionis, nisi ea facta fuerit in conspectu rei, statim deprehen disset, non esse admodum necessariam rationem differentiae inter haec duo, quae plurimum similia videntur. Caeterum Andraeas Tiraq. vir variae & indefessae lectionis, deque iuris vtriusque censura bene meritissimus, in libello de iure constituti. 2. part. ampli. 3. aduersus Bartol. existimat, ad interpretationem d. l. clauibus. minime fore necessarium, quod clauium traditio fiat in conspectu rei, quae clauibus clauditur. Citat ad hoc Imo. Paul. de Cast. Alex. Ias. & Claudi. in d. l. 1. in princ. qui, vt ipse censet, Barto. sententiam improbant, & praeterea Deci. cons. 56. num. 2. item adducit Cyn. Ang. & Salyc. in l. 1. C. de donat. & Alex. in l. 3. in princ. nu. 13. ff. de adqui. pos. qui expressim tenent, traditionem instrumenti, quo continetur ius donatoris, operari rei donatae, & eius possessionis adquisitionem, etiam si ea traditio a donante donatario facta fuerit extra rei conspectum. Ego equidem fateor, Philippum Deci. in d. consil. obiter post Alex. in dict. l. 1. tenuisse, per traditionem clauium possessionem transferri et adquiri, etiamsi non fiat traditio in conspectu rei. At negauerim omnino, Paulum Castrensem, Imolam, Iasonem & Claudi. eiusdem sententiae fuisse, imo in specie dictae l. clauibus. Iason nume. 91. & Claudi. num. 39. contra Alexand. asserunt, traditionem clauium factam fuisse, & fieri debere in conspectu horreorum, ad hunc effectum, vt merces intra horrea existentes, & inclusae transeant in possessionem emptoris, licet non videantur, nec in conspectu sint. Reprobant tamen Paul. Imo. Alex. & Ias. & Clau. opinionem glo. verb. primi. Bartol. Cuman. & Roman. qui existimarunt, ex traditione clauium horreorum non aliter transferri in emptorem mercium possessionem, quam si emptor sciuerit, qua in parte horreorum sint merces: quae quidem interpretatio merito refellitur, cum & falsa sit, nec Iurisconsulto conueniat. Quo fit, confusam fuisse a Tiraquello Doctorum allegationem. Ex quibus tandem deducitur, tunc esse necessariam clauium traditionem in conspectu rei, cum agitur de adquirenda possessione rerum, quae intra rem illam clauibus clausam continentur, non autem ad adquirendam ipsius rei, quae in conspectu est, possessionem, nempe domus, alteriúsue fundi. nam & possessio tunc adquiritur per traditionem verbalem illius, qui eam possidebat, in conspectu ipsius rei factam. l. prima. §. si iusserim. & leg. quod meo. §. si venditorem. Qua ratione, dum nostrates scribunt, per inuestituram factam a praelato in conspectu beneficij, possessionem adquiri, eorum opinio ita accipienda est, vt possessio adquiratur, siue fiat inuestitura dato, traditoque anulo, aut pileo, alióue signo corporali, siue fiat possessionis verbalis traditio absque actu corporis, quod est omnino semper hac in quaestione obseruandum. Id vero, quod Tiraquellus adduxit ad l. primam. C. de donatio. mihi profecto placet, itaque opinor, in specie illius constitutionis non fore necessarium conspectum ipsius rei, quod & Ac[art. 12]cursius ibi in secund. parte gloss. tenuit. tametsi contrarium dixerit in principio, idque Bald. ibi, & Andrae. Isernia in capit. primo. in princ. quid sit inuestitu. probauerint: priorem etiam interpretationem Cyni, & aliorum sequitur in eadem l. prima. Alberic. sentiens eam communem esse quam & Azo probat in rubr. C. de donatio. columna vltim. & est ratio, quia tradens instrumentum, in quo continetur ius ei competens ad rem donatam, vel venditam, illud ius tradere videtur, & ex eo possessionem illius rei, quod etiam tractarunt Docto. post gloss. in c. sane. de renunciat. maxime Card. Anto. & Bald. idem Anto. in cap. veniens. 2. col. eo. titu. Anto. Abb. & Imol. in c. ecclesia, in 2. vt lite pendent. Alex. Iacob. & Iason in l. 2. ff. de pact. Sic & in Regia constitutione 17. Tauri, expressum est, meliorationem a patre filio factam irreuocabilem effici, si coram notario instrumentum, seu scripturam meliorationis pater filio tradiderit: etenim is effectus obtinebit, etiamsi traditio fiat extra conspectum rerum, quae sub melioratione fuerint comprehensae. Ex ea vero lege quibusdam videtur, & ex l. 8. tit. 30. part. 3. que similis est dictae l. primae. C. de donationibus. eam possessionis adquisitionem donatario fieri non tantum, si tradatur a donatore instrumentum continens iura, & titulum rei donate, sed etiam ei traditum fuerit ipsius donationis instrumentum, quod est contra Guliel. de Cuneo in l. licet. C. de adquir. possessio. Imolam & Alexand. in l. 3. in princip. numero 11. ff. eod. titu. Bald. in l. ab emptione. 3. colum. ff. de pact. quorum opinio Communis est, & d. l. 1. intelligit in traditione instrumenti, quod ius tradentis, & titulum rei donatae continet, expressim aliud esse significans in traditione instrumenti ipsius donationis, vel venditionis, quod iure Caesareo apertissimi iuris esse censeo. At iure Regio hoc falsum apparet, propter Regias constitutiones, quibus, vt quidam existimant, statutum est, possessionem rei donatae adquiri omnino donatario per traditionem instrumenti donationis. Et tamen si haec sententia admittenda est, oportet eam in praxi recipere eo casu, quo traditio instrumenti facta fuerit donatario, praesente tabellione, quemadmodum Taurina constitutio dictat. Id vero nec iure communi, nec Partitarum lege necessarium vnquam fuit. ipse profecto maxime dubius sum de hac opinione, quippe qui videam, ex dicta l. 1. C. de donat. manifeste deduci, eam constitutionem non in instrumento donationis, sed in instrumento, quod titulum, & ius ipsius rei competens donatori continet, esse prorsus intelligendam. Regia vero constitutio, quae Taurina est, tantum probat, meliorationem filio a patre factam, reuocari non posse, si eiusdem donationis instrumentum coram notario ab ipso patre meliorante filio meliorato traditum fuerit. Ex quo minime consequitur, eadem lege necessario probari, per eam traditionem possessionem rerum, quae in meliorationem veniunt, filio adquisitam fuisse, cum & absque traditione possessionis per eam legem ex alijs causis donatio meliorationis irreuocabilis censeatur, & ipsa traditio instrumenti, vt causa distincta a traditione & adquisitione possessionis proponatur. Deinde Partitarum lex ita poterit accipi & intelligi, vt ex ea deducamus, donatario adquiri rei donatae possessionem per traditionem a donatore factam instrumenti, ex quo donator ipse illius rei ius habuit, vel si id confectum non fuerit, aut amissum, perditúmue sit, vel ipse donator illud velit retinere, aliud denuo fiat eiusdem iuris, quo contineatur donatoris titulus, & id per donatorem donatario tradatur. Sic sane praemissa lex eam interpretationem habebit, quae minus ius vetus, communésue assertiones laedat. Non haec scripsi, vt statim id omnibus persuadere velim, nec contumaci disputatione tutari: libere enim in contrariam iuerim sententiam, vbi maturius cogitanti aliud verius appareat. Adquiritur item possessio beneficij per traditionem factam extra eius conspectum, quoties propter pestem, aliámue iustam causam non est tutus accessus ad beneficium ipsum, nec ad ecclesiam, nec ad eius aspectum, secundum Alberi. in l. 1. §. si iusserim. ff. de adquirend. possess. Abb. & Felin. in cap. cum aliquibus. de re iudic. Ripam, qui hanc asseuerat communem esse in tractat. de peste. 2. parte. priuileg. 19. contract. optimus text. in l. si finita. §. illud. ff. de damno infecto. l. cum vnus. §. vlt. & l. quamuis. ff. de bonis auto. iudic. possid. c. contingit. de dolo, & contu. quibus probatur, exequutorem iudicis iubentis aliquem mitti in possessionem alicuius rei, posse eandem possessionem tradere, vel in conspectu rei, vel extra ipsum conspectum, si non est tutus ad ipsam rem accessus ob potentiam, occupationem & vires alterius, modo aduersus illum lata fuerit sententia iuris ordine seruato, cum alioqui possessione, quam habet, priuari non possit, sicuti explicant praeter alios Abb. & Fel. in d. c. cum aliquibus. Rota in Antiquis. 717. Ripa in d. priuilegio 19. sensit Bart in l. 1. ff. de adquirend. poss colu. penult. numer. 23. vers. quaero quid si exequutor. Verum, illud est hac in controuersia adnotandum, capta possessione corporali beneficij, aut dignitatis in ipsa ecclesia, cuius titulum & nomen dignitas habet, censeri apprehensam & captam possessionem omnium rerum ad beneficium, [art. 13]vel dignitatem pertinentium, secundum Bart. & Aret. in l. cum haeredes. ff. de adquirend. possessio. in princip. Anch. in regu. sine possessione. colu. 18. de regul. iur. Abb. in cap. cum super. col. 4. de caus. poss. & propriet. Bertachi. de episcopo. 3. lib. 1. part. quaest. 56. & Lambert. de iure patrona. secundo libro. 3. part. quaestione 11. art. 9. nam ecclesia licet pastore vacet, possidet tamen omnia bona ad dignitatem pertinentia, authore Innocent. in capit. ex parte. de arbit. & in d. c. cum super. idem in c. cum in officijs. de testam. Barto. & alij in l. prima. §. vlt. ff. de adquiren. poss. optimus textus in l. iubemus. in fi. C. de sacros. eccl. & in l. raptores. C. de epis. & cleri. Non tamen sufficit accipere, nec apprehendere possessionem corporalem, vnius rei ex pluribus, quae ipsius beneficij, vel dignitatis sunt, etiam si nomine aliarum rerum apprehendatur possessio, vt & reliquarum possessio adquisita censeatur, quod colligitur ex d. l. cum haeredes. & his, quae inibi traduntur, & in specie tenent Dynus in reg. 1. de reg. iur. quaestio. 4. Anchar. in d. reg. sine possessione. colum. 19. Abb. in dicto c. cum aliquibus. de re iud. 2. col. Io. Andrae. & Franc. in d. reg. 1. licet contrarium tenuerint Innoc. in cap. in literis. de rest. spol. & Rota noua. 277. in quo cauendum est a Nicolao Boerio, qui in additionibus ad Dynum, dicta quaest. 4. falso plures authores retulit ad huius opinionis examen. # 17 ARGVMENT. CAP. XVII. Euictionis materia ad Gregorianae constitutionis interpretationem expenditur. SVMMARIA. -  1 Emptor rei alienae scienter, quamque scit venditoris non esse, ea euicta poterit ad precium agere. -  2 Intellect. ad tex. in l. emptorem. §. vlt. ff. de actio. empt. & in l. qui libertatis. ff. de euictio. -  3 Venditori, etiam scienti denuncianda est litis quaestio, & quidem solenniter. -  4 Ecclesia an constituat debitorem in mora sine interpellatione? & inibi intell. cap. potuit. de locato. -  5 Iuramentum appositum venditioni efficit, vt venditori scienti non sit necessario denuncianda litis quaestio. -  6 Venditor tenebitur de euictione, etiam non denunciata lite, modo emptor probet iustitiam euincentis -  7 Venditor promittens euictionem quocunque casu, & modo fuerit res euicta, tenebitur de euictione, etiam in casibus, quibus alioqui non teneretur. -  8 Quo tempore fieri debeat denunciatio litis motae? -  9 Emptoris contumacia quando priuet eum iure, & actione euictionis? -  10 Sententia contra emptorem lata per imprudentiam iudicis, non nocet venditori. CAPVT XVII. SI vendita res legitime fuerit euicta, regulariter aduersus venditorem de euictione datur emptori actio, vt precium restituatur cum omnib. damnis, cumque omni eo, quod emptoris intersit, rem venditam euictam non fuisse. l. non dubitatur. l. si cum q. C. de euict. l. tenetur. §. si tibi iter. & §. vlti. ff. de actio. empt. l. venditor. & l. euicta re. ff. de euictio. Frequentissime tamen haec reg. fallit: nam 40. casus, in quibus emptor non potest agere de euictione, commemorat Matth. de Afflict. in rub. quibus mod. feud. amit. §. rursus, si fidel. nu. 16. quorum praecipuos compendio quodam eleganti explicat Greg. Nonus c. vlt. de empt. Si venditori, inquit, post institutum contra se iudicium, quis omiserit, vt rem venditam sibi defenderet, nunciare, vel contumaciter abfuit tempore sententiae promulgatae, seu per iniuriam sententia lata fuit, de euictione iuxta legitimas sanctiones agere non valebit. cui constitutioni conuenit Regia l. 36. titul. 5. part. 5. eius autem examini libenter praemittam, emptorem rei alienae, quam tempore contractus scit alienam esse, non ipsius venditoris, nec ab eo vendi posse, habere nihilomi[art. 1]nus, si euictio sequuta fuerit, aduersus venditorem actionem ad repetendum precium, quod dederit, licet non habeat ordinariam de euictione actionem ad damna, ad rei euictae aestimationem, nec in id, quod eius interest, propter malam fidem, & scientiam rei alienae. quod Areti. adnotauit asseuerans, communi omnium iudicio receptum esse in l. si aliquam rem. ff. de adq. poss. nu. 5. cui adstipulatur primo text. in l. vlti. §. vlti. C. com. de lega. qui secundum receptam interpretationem probat, emptorem, qui fundum subiectum restitutioni, vel fidei commisso scienter emerit, & meliorauerit, illo euicto habere actionem tantummodo ad precium, non ad meliorationes, nec ad duplam, etiamsi eius praecesserit stipulatio. Ea vero constitutio, vt & hoc obiter a moneam, procedit & obtinet inter emptorem & venditorem: non autem loquitur inter emptorem, & euincentem. Non enim excludit emptorem a consequutione & recuperatione meliorationum respectu euincentis, ad quem meliorationes perueniunt sine causa, imo poterit emptor eas meliorationes retinere, aut deducere, vel repetere secundum dicstinctionem, quae in impensis factis a male fidei possessore, vel in re subiecta restitutioni, traditur in l. domos. ff. de legat. 1. l. in fundo. ff. de rei vend. l. domum. C. eodem titu. l. si in area. ff. de condict. in d. atque ita in specie notat Carol. Molinae. in consuetu. Paris. tit. 1. §. 1. glo. 5. num. 76. Constat igitur, non impedire malam fidem emptoris, quin precium datum venditori repeti possit, si res fuerit euicta. ad idem secundo facit text. insignis in l. emptorem. §. vlt. vers. ibidem ait. ff. de actionib. [art. 2]empt. Ex quo palam deducitur, etiam in contractu venditionis ea lege dicta, quod venditor quocunque casu nihil euictionis nomine praestare teneatur, posse adhuc emptorem re euicta ad precium agere. quod glo. verb. conuentionibus. Pau. de Castro, & Doct. ibi tenuerunt, & Bald. in l. 1. col. vlti. C. de peri. & commo. rei vendit. quod sane verum est, vbi in genere euictio excipitur: at si ita conuentum sit, vt venditor non teneatur de euictione, si res empta euicta fuerit a Titio, vel ex causa libertatis, secus erit, quia nec ad precium agere poterit emptor, quemadmodum voluerunt gl. Fulgo. Angelus, Salyc. & Bald. in l. qui libertatis. ff. de euictionibus. Ludouic. Roman. in singul. 382. Paulus Castrensis in dicta l. emptorem. §. vlti. Bald. & Salycet. in l. 1. C. de peric. & comm. rei vend. colum. vlti. Hippol. in singul. 656. Anton. Burgens. in capit. vlti. nume. 15. de empt. & vend. Matth. de Afflict. in d. §. rursus. numero 32. & Angel. Aretin. in §. actionum. numero 22. Institut. de actionib. ea ratione, quod vbi in genere venditor exceperit, se nolle obligari, nec teneri de euictione, non poterit emptor certus esse de causa euictionis, nec de iure, quod alteri ad rem venditam competere poterat: vnde aequum non est, nec iure consonum, quod tunc precium amittat. Quod si in specie certa euictionis causa excipiatur, tunc culpae emptoris tribuendum est, si prius quam emit non adhibuit diligentiam, quae necessaria erat ad inquirendam & inuestigandam euictionis certitudinem, & ea ratione nec precium petere poterit re euicta, sicuti Bal. scribit in dicta l. qui libertatis. quo in loco Odofredus hanc sententiam probat, quoties in specie titulum & causam euictionis venditor exceperit, ita quidem, vt non sufficiat ad precium amittendum exceptio causae alicuius generaliter expressae, nempe libertatis, nisi & in specie excipiatur causae & tituli nomen, scilicet, libertatis ex titulo testamenti Sempronij. Ego non diffiteor, hanc opinionem Accursij communem esse, eam tamen censeo satis dubiam, & omnino, vt libere loquar, falsam esse. Primum etenim ea sententia non probatur in dicta l. qui libertatis. quod apertissime constat. Deinde iniquum est, quod apud venditorem maneat precium rei venditae, cuius ipse nec dominium, nec vllum ius habuit, nec ratione commutationis in emptorem transtulit, idque iustitiae commutatiuae refragatur, nec licet venditorem locupletari cum emptoris iactura. Praeterea quod venditor teneatur, & cogendus sit precium restituere praeter illius aequitatis rationem, cuius meminit Iurisconsultus in l. si me & Titium. ff. si cert. petat. l. nam hoc natura. ff. de condi. inde. l. plane. §. sed benignius. ff. de petitio. haered. probatur, quia vel precium istud pertinet ad venditorem, potestque ab eo retineri iure venditionis, & contractus commutationis rei & precij, vel causa donationis saltem praesumptae, aut in poenam emptoris rem alienam scienter & mala fide ementis, nulla harum causarum in hac specie sufficiens est, igitur precium inique a venditore retinetur, & iustissime est emptori reddendum. Prima quidem causa manifeste deficit eo, quod cum res vendita fuerit aliena, & ab emptore euicta, nec transierit in eius dominium iure commutationis, venditor eo titulo precium habere nequit. Secunda causa satis debilis est, cum donatio minime sit praesumenda, vbi alia tractatur causa, scilicet commutatio rei & precij. Tertia item non probatur iure, nec enim sequitur, consensu emptoris fuit excepta specialis euictionis causa, ergo emptor sciuit rem alienam esse, & habuit malam fidem. potuit sane cogitasse, & existimasse, nihil periculi sibi ex euictionis causa, quae excepta fuit, imminere, & idem consensit exceptioni minime ex alijs causis venditorem liberans ab euictionis obligatione. Erit tandem satis, venditorem ratione illius causae exceptae, immunem fore ab actione euictionis, quo ad damna rei estimationem, & eius, quod intererit emptoris, absque eo, quod etiam liber is sit a redditione precij, cum id nulla ex causa apud se retineat. & tamen tenebitur euictionis actione omnino in id, quod interest rem euictam non fuisse, si ex alia causa fuerit ab emptore iuste ablata & euicta. Huius sententiae aduersus communem authorem adduco Alberi. qui vnico verbo. in dicta l. qui libertas, eam tribuit glo. ibidem. Forsan equidem in aliquot Codicibus ita fuit scripta Accursij interpretatio, vt hanc potius, quam priorem opinionem probaret. Nam & Fulgosi. in eadem l. qui libertatis, aegre tulit, quod quibusdam visum fuerit, Accursium posteriorem sententiam tenuisse, sic & Odofredus primam opinionem Ioanni non Accursio adscribit. Ad eam quaestionem, a qua digressus sum, rediens, etiam existimo, Aretinum errasse, cum & eius opinio, nec communis sit, nec vera. Constat namque, emptorem rei alienae cum mala fide, & certa rei alienae scientia non posse de euictione etiam ad precium agere, id probat text. expressus in l. si fundum. C. de euictioni. notant Iason & alij in l. vlt. §. vlt. C. commu. de leg. Ioan. Lupi. in rub. de donat. §. 65. nume. 53. optimus text. in l. 21. tit. 8. part. 5. facit tex. in l. si fratres. C. commu. vtri. iudic. de eius tamen intellectu omnino legendi sunt Barto. Bald. & Doctor. ibidem. non obstat tex. in d. l. vlti. §. vlt. C. com. de legat. quia in ea constitutione non fuit empta res aliena simpliciter, sed res venditoris subiecta tamen restitutioni & fideicommisso, & nihilominus duo inibi statuuntur specialia. Primum, quod emens eam rem scienter agere possit ad precium, etiam nulla apposita stipulatione. Secundum, quod etiamsi apponatur promissio & stipulatio euictionis, non possit emptor re euicta agere de euictione, nisi ad precium tantum, quemadmodum Docto. in eo. §. vlt. tradiderunt. Item non obest tex. in d. l. emptore. §. vlt. nam ibi emptor non habuit malam fidem, nec scientiam rei alienae, etiamsi consenserit legi dictae a venditore, qui ita conuentionem inierit, vt de euictione minime teneretur. Atque ita hanc quaestionem definiunt Doct. ibi. Bald. & alij in l. si familiae. col. 2. C. famil. hercis. Deducitur tandem ex Gregoriana constitutione primus casus, quo non tenetur venditor de euictione, scilicet cum emptor litem sibi motam eidem venditori, vt eum defenderet, minime denunciauerit. Idem probatur in l. 1. C. de peri. & com. rei vend. l. emptor. C. de euictio. Regia l. 36. tit. 5. part. 5. quae quidem conclusio aliquot habet interpretationes, quarum praecipuas breuiter attingam. Primo sane hoc procedit & obtinet, etiamsi venditor sciuerit, litem fuisse motam emptori super re vendita, nam adhuc, vt ipse teneatur de [art. 3]euictione, erit necessaria denunciatio. Etenim cum denunciatio exigitur solum ad scientiam simplicem, non est ea necessaria, nec oportet vt scienti fiat. reg. eum qui certus. de reg. iur. at vbi denunciatio requiritur, non ad simplicem scientiam, sed vt sciens aliquid faciat, tunc semper necessarium est, quod etiam scienti denunciatio fiat. l. denunciasse. §. quid ergo. ff. de adulte. qua ratione Barto. ibi in specie euictionis hanc opinionem tenet. Idem Bart. in l. non solum. §. morte. nume. 52. ff. de noui oper. nunci. Abb. & alij in dicto cap. vlt. quorum sententiam sequuntur dicentes, eam esse Communem. Felin. in capit. cum M. num. 65. Ripa num. 166. de constitu. Dec. cons. 74. col. 2. Anto. Burgens. in d. cap. vlt. col. 3. & nouiores in d. §. morte. Secundo non sufficit denunciatio simplex, imo & ea fieri debet cum pro testatione & requisitione venditori praemissa, vt liti motae adsistat, causamque defendat tex. opti. in d. cap. vlt. & in d. l. 1. C. de per. & com. rei vend. gl. vlt. in cle. causam. de electio. & ibi Abb. Bart. in d. §. morte. nume. 51. & ibi Roma. nu. 11. idem Bart. in d. l. denunciasse. §. 1. notat Alciat. in l. detestatio. col. 13. ff. de verb. signific. & est communis opinio. secundum Felin. in d. capit. cum M. nume. 64. & ibi Ripam nume. 165. Anto. Rube. in d. §. morte. num. 677. & Burgens. in dict. cap. vlt. colum. 3. quae probatur expressim alia & sequenti huius quaestionis interpretatione. Tertio adhuc non sufficit scientia venditoris, imo nec denunciatio simplex, nec solennis cum requisitione, sed requiritur, quod ea denunciatio fiat venditori cum ipsius libelli & citationis testimonio, vt ipse venditor ex publica fide instruatur ad eius defensionem, hoc deducitur a gloss. in dict. clemen. causam. de elect. quem sequuntur inibi Cardin. & Doctor. Felin. in capit. cum contingat. de rescript. conclusio. 6. Barto. in d. §. morte. nume. 48. & ibi Alex. nume. 42. & Iason nume. 38. post Roman. nume. 12. Felin. in d. cap. cum M. nume. 63. & Ripa nume. 163. ex quibus, & his, qui ab eis citantur apparet, hanc opinionem magis communem esse, & ideo seruandam fore in praxi, tametsi Imola in d. cap. vlt. & ibi Barbat. quos quidam alij sequuntur, contenderint, non esse praecise necessariam, etiam simplicem denunciationem, quoties ipse venditor sciuerit litem motam fuisse emptori, quod sensit Accursius in d. l. emptor. C. de euictioni. quo in loco Doctor. priorem sententiam sequuntur. Ego vero etiamsi tertiam hanc conclusionem veram esse contendam, non tamen omnino admitto secundam interpretationem, imo censeo sufficere, solennem denunciationem ab emptore cum publico propositae actionis testimonio, factam venditori, etiamsi expressim is requisitus non fuerit, vt emptorem defendat. quod tenent Bald. & Saly. in l. 1. C. de per. & com. rei ven. Ias. in d. §. morte. nu. 39. & ibi Alex. num. 45. Anto. Burg. in d. cap. vlt. nume. 4. Quarto illud maxime controuersum est, an praedicta denunciatio sit necessaria, cum emptor aut minor est, aut ecclesia. Nam in minore con[art. 4]stat, eam necessariam non esse, imo satis esse, vt venditor teneatur de euictione, quod ipse venditor sciat litem minori motam fuisse, cum minor absque interpellatione constituat debitorem in mora. textus in l. in minorum. C. in quibus casibus in integ. non est restit. necess. idem in Ecclesia dicendum esse quibusdam placuit ex eo, quod minor, & Ecclesia aequiparentur a iure. cap. 1. capit. auditis. & ibi glo. verb. minoris. de in integ. restitu. glo. in l. Respublica. verb. solet. & ibi Bartol. C. ex quibus caus. maior. idem constat, authoritate gloss. in §. ex maleficijs. verb. in iudicium. de actionibus, quam sequuntur ibi Iason nume. 31. & Gomezi. num. 49. post Nicola. Neapolita. quaest. 17. Ioan. Fabrum, & Angel. Aretin. ibi & Roma. singul. 116. ex ea adnotantes, fauore Ecclesiae, sicut & minorum constitui debitorem in mora absque interpellatione. Idem tenent Imola in cap. breui. de iureiurand. Alexand. in l. quod te mihi. col. 3. ff. si cert. pet. nume. 8. Mathesil. notab. 44. Bald. in l. 1. C. de peric. & commo. rei vend. Purpur. in d. l. quod te mihi. numer. 95. Roma. in dicto §. morte numero 10. & ibi Rubeus nume. 711. Roman. in l. si ex legati causa. numero 9. ff. de verbo. oblig. & ibi Aretin. nume. 6. Didac. a Segura. num. 89. Bald. in Authen. hoc amplius. 3. columna. C. de fideicom. numer. 16. & ibi Iason columna 3. atque ita in hac specie de euictione tenent, Ecclesiam posse agere aduersus venditorem, qui sciuit litem motam fuisse, si res euicta fuerit, etiam absque vlla denunciatione. Bald. in d. l. 1. C. de peri. & commo. rei vendit. Roman. nume. 10. & Rubeus numero 711. in d §. morte. quorum opinio palam probatur ex d. gl. in §. ex maleficijs. quae communi omnium consensu recepta videtur. Sed contrariam sententiam in hac proposita quaestione probarunt Barb. & Antoni. Burg. in d. cap. vlti. de emptio. nume. 9. qui praesertim conantur euertere conclusionem, quam deduximus a gloss. in dicto §. ex maleficijs. Primo per text. in cap. breui. de iureiur. qui insinuat, necessariam fore interpellationem, vt Ecclesiae debitor constituatur in mora. Secundo adducitur tex. in cap. potuit. de locat. vbi praemittitur, non potuisse constitui in mora Ecclesiae emphyteutam sine interpellatione, nisi contractus & pensionis solutio diem certum constitutum haberet. Deinde & tertio Ant. Burg. censet gl. in d. §. ex maleficijs. veram esse quo ad ea, que in testamentis Ecclesiae relinquuntur, hócque probat authoritate Bald. in l. 1. C. de sacrosanct. Eccles. in repe. nu. 47. & Feli. in cap. licet. Hely. de Simo. num. 4. Quae quidem minime obstant communi omnium sententiae. Nam licet Romanus Pontifex in d. cap. breui. ex facto, quod ita contigit, meminerit interpellationis, non ex hoc censet, eam fuisse necessariam, imo etiam absque interpellatione saltem ratione iuramenti, foret debitor in specie illius tex. constitutus in mora, secundum Ioan. Andrae. Abb. Imol. & alios ibi, quoties ex tacita lege conuentionis, & eius natura compertum esset debitori, Ecclesiam eius auxilio, quod is praestare promiserat, indigere. quem intellectum ad illum tex. etiam probarunt Ias. in l. quod te mihi. nu. 22. & ibi Purp. nu. 97. ff. si cer. pet. Aret. in d. l. si ex legati causa. nu. 6. idem consi. 150. col. 4. & in l. ita stipulatus. col. 8. ff. de verb. oblig. & est communis opinio, secundum Dec. in d. l. quod te. nu. 11. atque ita iuxta praemissam interpretationem illa decisio non oberit priori sententiae. Multo minus praeiudicat text. in d. cap. potuit. ex quo solum colligitur, emphyteutam Ecclesiae non aliter in mora constitui, quam si per biennium cessauerit a solutione pensionis. Nec tamen ex hoc necessario infertur, nunquam Ecclesiae debitores in mora constitui, nisi per interpellationem, aut per lapsum dici, hoc etenim non sequitur ex primo. Nam requiritur biennij transcursus, quia is dies ad poenam commissi, quae legalis est, a lege fuit constitutus. Vnde liberum erit, non obstante ea decisione, tractare, an non apposito die, committatur mora irregularis absque interpellatione in Ecclesiae fauorem, sicut item committitur in fauorem minorum. Item alia ratione non oberit tex. in d. c. potuit. quia in eo agitur de committenda poena in Ecclesiae commodum, non de committenda mora, quo ad soluendum Ecclesiae interesse. Siquidem Ecclesiae benignitate quadam satis est, quod exigat id, cuius interest, poenam autem non ita faciliter debet obtinere, nec petere, ca. suam. de poenis. tradidi ipse lib. 2. harum resolutionum, cap. 7. numer. 1. Et probatur in eodem capi. potuit. vbi datur locus purgationi morae, etiamsi dies, & poena apposita fuerint contractui, idque obtinet ea ratione, quod tractetur de poena, in fauorem Ecclesiae, a priuatis exigenda, cum Ecclesia benignitate vti debeat. Itaque asserunt eum text. intelligendum esse, vt in Ecclesiastica emphyteusi sit speciale, Ias. in l. 2. C. de iure emphyt. q. 29. nume. 80. Angel. & Imol. in l. si insulam. ff. de verb. oblig. vbi Ripa nume. 37. & 51. inquit, hanc opinionem Communem esse. Idem notat Imol. in d. cap. potuit. Hosti. in tit. de arbitris. §. qualiter constituatur. vers. Sed nunquid. Cum alio qui vbicunque est dies & poena, etiam a lege imposita, locus non sit purgationi morae, quemadmodum tenent Angel. Imol. Alex. & Claud. nume. 23. in dict. l. si insulam. sensit Bart. ibidem. 4. oppo. primae partis. vbi scribit ex l. 2. C. de iure emphy. non esse locum purgationi morae, & tamen inibi adest contractui poena legalis cum die itidem dato a lege. & quamuis Bald. in l. cum allegas. 6. oppos. C. de vsur. quem defendit Gomezi. in §. actionum. de actio. colu. 2. velit esse admittendam purgationem morae, vbi adsit dies & poena in contractibus bonae fidei, censeatque idem Bald. alibi, omnes contractus iure Pontificio esse bonae fidei, hócque nomine censendos fore, quia tamen apud me vtrunque maximam dubitationem habet, ac plane falsum sit, quod hoc in loco examinare non vacat, tradunt late Ias. in l. etsi post tres. col. vlti. ff. si quis caut. Idem Iason & Ripa numero 43. in dicta lege, si insulam. post Imolam & Alexand. ibidem: mihi verior ratio decidendi ad capit. potuit. apparet ea, quam communi sententia probatam esse diximus. Regia vero lex 28. titu. 8. part. 5. etiam in emphyteusi priuata, & in foro seculari admisit, ac recepit iuris Pontificij constitutionem. Addit tamen, moram purgari posse intra decem dies a lapsu biennij, aut triennij, quod tempus iure communi arbitrio iudicis definiendum erat, ex gloss. in dict. capit. potuit. quam sequuntur ibi Abb. & alij, ac Iason in dicta lege 2. quaestion. 30. Ex quibus falsum videtur, quod responderunt Bartholomaeus Caepola caut. 208. Deci. consilio 140. colum. 3. idem consil. 138. colum. 2. & Catellia. Cotta, dictione, Emphyteuta non soluendo. existimantes, moram ab emphyteuta etiam celeri satisfactione purgari non posse, vbi dominus statim ante purgationem morae protestetur adhuc absente emphyteuta, quod non vult, eum amplius habere emphyteusim illam, imo se ipsum omnino rem iure commissi aduocare. Est etenim dura nimis haec sententia, nec conueniens aequnati, qua hac in re iura ipsa vtuntur. Quoties autem dixi, non esse locum purgationi morae, vbi adest dies, & poena legalis, intelligo legalem poenam, non interesse, nam id vera poena non est, sed propriam poenam, que non sit contrahentium interesse. Fit igitur ex his, minime suffragari Barb. nec Antonio Burgensi tex. in d. c. potuit. Vltimo, parum vrget interpretatio Burgensis ad gloss. in dicto §. ex maleficijs. quia ea falsa est. Nam hac in re vltimae voluntates, & testamenta paria sunt contractibus bonae fidei. textus est indicta l in minorum. cuius praeter Docto. ibi meminere Barto. in l. si cum te. ff. de pact. colu. 1. & Iason in dicto §. actionum. num. 5. Vnde constat opinionem Baldi in d. l. 1. C. de peri. & com. rei venditae. in fauorem Ecclesiae admittendam esse, praesertim quod vbi venditor sciuerit litem motam fuisse Ecclesiae, eo ipso intelligit, Ecclesiam indigere eius auxilio ad defensionem litis, & ideo ex hoc venditor quodam iure specialire quisitus censetur, & vt liti adsistat tacite interpellatus. Quinto, sufficiens est simplex scientia venditoris, vt is conueniri possit euictionis actione, si ipse venditor iuramento praestito contractum venditionis inierit: hoc etenim ratione, & vi iuramenti effectum est, quod non sit necessaria de[art. 5]nunciatio, nec requiratur interpellatio ad constituendum debitorem in mora, quod in genere tenent Ioannes Andraeas & Abb. in dicto c. breui. Imol. ibidem & alij, quos citaui paulo ante in responsione ad tex. in dicto ca. breui. dum tenui, etiam absque interpellatione, illius Capitis responsionem obtinere. Et in hac specie, & materia euictionis hanc opinionem probant ex dicta ratione Alexand. in l. 2. §. voluntatem. colum. penul. ff. solu. matr. num. 16. Barb. in ca. vlt. de emp. & vendi. versicu. Quinto. & ibi Anton. Burgensis num. 11. Claudius in dict. §. morte. numer. 102. & ibi Antonius Rubeus numer. 687. Ioan. Lupi in cap. per vestras. de donat. inter vir. & vxor. §. vltim. nume. 31. Purpurat. in d. l. quod te mihi. numer. 92. & quamuis Alexan. in d. l. quod te. nume. 8. reprobet sententiam Ioan. Andrae. & aliorum in dicto cap. breui. ea tamen frequentiori omnium consensu recepta, maximam praebet huic opinioni authoritatem, vtidem Alex. fatetur in d. §. voluntatem. Nec quicquam oberit, quod iuramentum contractui apposirum ipsius contractus naturam, & legem sortitur, & obtinet. l. vlt. C. de non numera. pec. l. vltim. ff. de libe. causa. cap. quemadmodum. de iureiurand. & de natura huius contractus est, quod venditori sit denunciandum, litem motam fuisse emptori, vt is teneatur de euictione, sicuti probatum est. Nam & si sciam, naturale esse huic contractui, quod venditor teneatur de euictione, quod tamen denuncianda sit ei scienti litis quaestio, hoc non existimo esse naturale, nec proprium huius contractus, sed generale, & omnibus alijs conueniens ad morae constitutionem, atque item accidentale, nempe, vt hoc requiratur regulariter attento rei statu, & eius qualitatibus. Etenim non opinor, hanc denunciationem, quae scienti fieri debet, esse naturalem, quod colligo ex notatis per Bal. in l. 1. col. 1. C. commodat. licet interpellatio de natura cuiusque contractus sit ad constituendum in mora debitorem, quoties ipse debitor inscius est, atque ignorat creditoris necessitatem. At iuramentum sortitur naturam contractus, cui accedit, primordialem quidem non accidentalem, sicuti communiter receptum est ex gloss. in l. certi condictio. in princi. ff. si cer. pet. argu. l. item veniunt. §. cum praediximus. ff. de petit. haered. Bald. in c. vltim. colum. 3. de iureiuran. idem Bal. in l. vna. §. sed si non. C. de rei vxor. actio. ex quibus mihi placet, denunciationem non esse necessariam, quoties venditor sciuerit, litem motam fuisse emptori, & ipse venditor iuramento praestito in contractu venditionis promiserit in specie, se defensurum emptorem, si quaestio mota super re empta fuerit, sicuti praemittunt omnes, quibus haec sententia placuit. Alioqui si venditor simpliciter iuramentum praestiterit, iuraueritque in genere contractum ipsum venditionis, forsan erit necessaria denunciatio, ac tunc iuramentum hoc generale, contractus ipsius leges & conditiones habebit. quod est maturius considerandum, siquidem Alex. in d. l. quod te. nu. 8. omnino reprobat eam opin. qua assertum est, ratione iuramenti moram contrahi & committi absque interpellatione. Sexto, quamuis alias emptor iure ordinario agere non possit de euictione, aduersus venditorem, cui non denunciauerit litis quaestionem, nihil[art. 6]ominus eadem euictionis actio obtinebit, & poterit contra venditorem proponi, etiam non facta denunciatione, alijsque omissis solennitatibus, modo emptor ipse probet, iure ab eo rem euictam fuisse, onusque suscipiat probandi iustitiam euincentis, nullumque ius habuisse venditorem, quo posset rem illam vendere, hoc probatur in l. emptorem. in principi. ff. de acti. emption. vbi hanc sententiam tenent Fulgosius & Alberic. Baldus & Ange. in l. si cum quaestio. C. de euictio. Bar. Angel. & Paulus Castrensis in l. at qui natura. §. cum me absente. ff. de neg. gest. Roman. & Alexand. numero 46. in d. §. morte. Alexan. consi. 63. num. 12. libr. 6. Claud. in dicto §. morte. nume. 101. & ibi Rubeus nu. 735. Imola numer. 27. Barba. colum. 4 Antoni. Burgensis numer. 7. in dicto ca. vltim. de emptione. Iason in l. si domus. §. de euictione. ff. de legat. 1. colu. 2. Felin. in cap. cum olim. num. 11. & in cap. cum Bertholdus. nume. 24. dere iudicat. Matthae. de Affli. decisi. 49. Carol. Molin. in consuet. Parisiens. titul. 1. §. 44. colu. penul. & est Communis opinio, sicuti apparet ex his, quos modo citaui, quibus adstipulatur glo. in l. 2. verb. absens. C. de contrah. iud. tut. & quamuis gloss. in dicta l. emptorem. in princi. requirat denunciationem litis motae, vt venditor teneatur de euictione. etiamsi emptor agnouerit bonam fidem, nec vllum ius in re vendita competierit venditori. quam quidem glossam sequuntur Bartol. ibi, Alberic. in dicto §. cum me absente. Angelus Aretinus in §. vltimo, de emption. Decius consilio septuagesimoquarto, columna quarta, dicens, hanc opinionem Communem esse, idem fatetur Gratus consilio primo, numero quinquagesimoseptimo, libro primo, tamen prior sententia potior est, emptore adsumente onus probandi iustitiam euincentis: posterior autem procedit, cum emptor agnouit bonam fidem, eamque agnitionem allegat agens de euictione, non tamen probat iustitiam euincentis, vel tandem quo ad simplicem actionem de euictione obtinebit prima opinio, secunda vero quo ad duplam: non enim aget emptor ad eam, nisi prius denunciauerit solenniter litem motam venditori, etiamsi postea probet iustitiam euincentis, secundum Imolam in dicto c. vltim. nume. 28. qui non ita indistincte hoc tradit, sed eo casu, quo emptor non expectata sententia rem restituit agnoscens bonam fidem. textus optimus in l. habere licere. ff. de euictio. explicat Anton. Rub. in d. §. morte. num. 736. requiritur etenim sententia, vt ad duplam agi possit, quamuis ex Imol. quidam contrarium adnotauerint. & Fulgosi. in l. si ideo. ff. de euicti. hanc distinctionem probet dicens, actionem ad duplam praecise iure conditionis exigere semper denunciationem Sic sane iuxta priorem opinionem, emptor, qui sententia iudicis rem restituit, aget de euictione ad duplam, quamuis non denunciauerit litem venditori, si probet ius euincentis, iusteque sententiam latam fuisse, nec venditori vllum ius in ea re competere, quo fit, omnino falsum esse, quod scribit Aymon consilio 73. numero sexto, idem consilio 179. numero 6. existimans in hac quaestione, venditorem conuentum actione euictionis ab emptore, qui allegat non fuisse necessariam interpellationem, nec denunciationem, quia venditoris non intererat condemnandum fore, nisi venditor ipse ostendat, & probet, quod si fuisset interpellatus, potuisset seipsum defendere, itaque onus probandi incumbit venditori secundum eum, qui ad hoc citat Imolam in capitulo vltimo, de emptione & venditione. numer. 28. Alexand. in dicto §. morte, nume. 47. a quibus hoc ipsum adnotauit Anto. Burgensi. in dicto cap. vltim. numer. 6. qui eam opinionem optime improbat, siquidem emptor ipse, qui non denunciauit, probare omnino tenetur iustitiam euincentis, etiamsi venditor alleget, quod potuisset rem defendere, si ei denunciata fuisset lis. idem expressim notat Carolus Moli. in dicta Alexan. consil. 63. Nec Imol. aut Alexan. refragantur, qui tantum constituunt differentiam, an emptor agnouerit bonam fidem ante sententiam, vel post iudicis condemnationem. Priori namque casu etiamsi denunciauerit emptor litem venditori, tenebitur probare iustitiam euincentis: at si denunciatio praecesserit, & sequuta fuerit sententia, non incumbet onus probationis huius emptori. quod si de nunciatio praetermissa fuerit, & emptor litem ad sententiam vsque defenderit, tenebitur quidem venditor de euictione secundum Imol. si nihil allegauerit, nec ostenderit contra ius euincentis. ostendere autem venditor videtur aliquid contra ius euincentis eo ipso, quod emptorius euincentis minime probauerit, cum sit iuris praesumptio in fauorem venditoris, quod si ei fuisset denunciata lis, seipsum defenderet: atque ita sunt Imolae verba interpretanda, quod manifestissimum erit, si animaduertamus, eundem Imolam paulo ante palam tenuisse duo fore necessaria, vt emptor sit immunis ab onere probandi iustitiam euincentis, primum quod denunciet litem venditori, secundum quod ante sententiam non restituat rem venditam, imo iudicium ipsum expectet, quo cogatur rem petitori tradere: igitur ex Imola constat, incumbere emptori onus probandi iustitiam euincentis duobus casib. primo cum etiam denunciatione praemissa rem restituerit ante sententiam, secundo si & sententiam expectauerit, nec prius bonam fidem agnouerit, & tamen litem venditori non denunciauerit. eandem sent. quam hic probamus, tenuit Anton. Rube. in dicto §. morte. numero 739. licet ipse contrariam sicut & alij ex Imola & Alexandro deduxerit, & ea ratione ab eis discesserit. Septimo, dubium est, an venditore promittente de euictione quocunque modo res euincatur, teneatur ipse venditor de euictione, etiamsi non [art. 7]fuerit facta eidem litis motae denunciatio? Et profecto apparet ita respondendum fore, vt equidem venditor de euictione teneatur, & id probatur authoritate gloss. in lege. cum poena. ff. de arbit. quo in loco Accursius scribit, promissione de euictione in hunc modum facta, quod venditor de ea teneatur, quomodocunque res fuerit euicta, venditorem teneri etiam re euicta per sententiam arbitri, in quem sponte causam emptor compromisit, tametsi alioqui re euicta per sententiam arbitri etiam denunciatione facta legitime ipsi venditori, locus non est euictionis actioni. l. si dictum. §. si compromisero. ff. de euictioni. Regia lex 36. titu. 5. par. 5. eandem sententiam Accursij sequuntur Bal. ibi, Alexand. in l. filius a patre. §. vlti. ff. de libe. & posth. Deci. in rubri. de proba. num. 12. Aretin. in l. ex duobus. colu. 12. ff. de duobus reis. Alexan. consil. 4. lib. 3. Antoni. Burgensi. in dicto c. vltim. de emptio. nume. 14. Angel. Aretin. in §. vltim. de emptio. Bald. Imol. Alexan. & alij in l. si domus. §. de euictione. ff. de legat. 1. Gozadin. consil. 1. numer. 19. & consil. 14. numer. 22. & consil. 63. numer. 3. Tiraquel. qui alios citat libr. 1. de retract. §. vltim. in fine numer. 97. Socin. in l. quidam relegatus. ff. de rebus dub. numero 5. Curt. Iunior consil. 1. num. 2. quorum sententiam plane admitterem, vbi venditor absque denunciatione habuit scientiam motae litis, vt tandem tunc etiamsi emptor causam compromiserit, modo factum fuerit compromissum, vt arbitri secundum ius sententiam dicerent, venditor teneatur de euictione. Vnde idem esse censeo, quoties emptor per sententiam iudicis victus fuerit. hos etenim duos effectus operabitur generalis clausula, cuius meminit gloss. in d. l. cum poena. Et praeter haec non ita facile tribui debet tanta vis praedictae clausulae, quod statim damnandus sit venditor de euictione in omnibus casibus, quibus alioqui ea non apposita minime damnaretur. Nam & hae clausulae, & dictiones vniuersales limitantur, & restringuntur secundum naturam actus, cui attribuuntur. l. emancipati. & ibi Bartol. ff. de adopt. gl. in l. promittendo. verbo, conditionis. ff. de iure doti. optime Bald. in consil. 67. colu. 2. libr. 3. scribit & ad haec plura Tiraquel. lib. 1. de retract. §. 1. gloss. 7. nume. 26. sat etenim est his clausulis generalibus aliquem effectum tribuere, nec oportet eas ita extendere, quod iuri, & consensui contrahentium praeiudicium fiat. Hinc infertur, etiam adiecta dicta clausula, si res fuerit euicta per sententiam arbitratorum, & amicabilium, vt aiunt, compositorum, in quos emptor compromisit, venditorem non posse de euictione conueniri. Item deducitur, venditorem itidem minime teneri de euictione, quoties res fuerit euicta per sententiam iudicis, ipso venditore inscio, & ignorante, motam fuisse emptori litem, & controuersiam super re empta: quamuis conuentum sit in contractu venditionis, quod venditor teneatur de euictione quocunque modo fuerit res euicta, nam ea clausula intelligenda est, vbi nulla culpa emptori tribui possit euictionis sequutae. Quod si contendat quis, adhuc euictionis actioni locum in his casib. esse, saltem id obtinebit, quo ad precium rei venditae, non quo ad duplam, nec quo ad interesse. Octauo, non est satis, quod denuncietur litis quaestio ab emptore venditori, vt is teneatur de euictione, nisi ea denunciatio facta fuerit legitimo [art. 8]& congruo tempore, quo quidem adhuc venditor possit litem suscipere, & rem ipsam defendere, nempe ante litis contestationem, secundum Henricum post Specula. in dicto capitulo vltimo, column. 3. aut non nimis, iuxta sententiam tex. in l. si rem. §. vltim. citatus a glossa in dicto cap. vltim. id est, ante testium publicationem prioris instantiae, sicuti explicat Regia lex 32. & 36. titulo 5. parte 5. Vnde Ioannes Igneus in l. propter veneni. §. vltim. ff. ad Syllani. num. 18. credit esse veriorem opinionem, & tutiorem, quod isthaec denunciatio fiat ante conclusionem in causa. Addit tamen, apud iuris vtriusque interpretes magis receptum etiam in forensi examine hactenus fuisse, sufficere, denunciationem istam fieri etiam post sententiam in causa appellationis, modo eo tempore integra sint iura defensionis, possitque venditor seipsum & emptorem defendere, quemadmodum tradit gloss. in l. si rem. §. quolibet. ff. de euiction. Ioannes Andrae. Hostiensis Antoni. & Imola colum. 2. in dicto cap. vlt. Nono, venditor de euictione non tenetur, etiamsi fuerit sibi denunciata litis quaestio, si emptor litem prosequutus contumaciter abfuit tempo[art. 9]re sententiae. textus in dicto capit. vltim. & in l. si ideo. in princip. ff. de euictio. l. emptor. C. eodem titu. modo sententia lata fuerit contra emptorem propter eius contumaciam, & ex causa ipsius absentiae, quod ab eisdem legibus, & decisionibus attenta earum ratione deducitur, & probatur in lege 36. titulo 5. par. 5. quo fit, vt si emptor dum causa discutitur fuerit praesens in iudicio, defensionesque diligenter allegauerit, ac iuxta proprias vires litem fuerit prosequutus ad conclusionem vsque ipsius causae, licet tempore sententiae absens fuerit, & contumax, nihilominus erit locus actioni euictionis contra venditorem, quia & si emptor praesens foret, parum eius praesentia efficeret eo tempore, quo nihil ab eo in examine causae omissum fuit, quod eius commodo, & vtilitati cederet. Sic denique censent Bartolus in leg. si superatus. ff. de pignoribus numero 1. Salycet. in lege 1. C. de pericu. & commod. rei vendit. in fine. idem Salycet. in leg. emptor. C. de euiction. penultim. colum. Bald. in l. si ideo. ff. de euictionib. Abb. in cap. in causis. colum. vlt. & in c. penultim. num. 10. de re iudica. Felin. in capit. cum Bertholdus. numero 23. de re iudicat. qui hoc ipsum intelligit verum esse, nisi emptor ita fuisset verus contumax, vt propter eius contumaciam appellatio admittenda non sit iuxta resolutionem gloss. & Doctorum in Clementina vnica, de dolo & contuma. tenetur quidem emptor condemnatus ab ea sententia appellare, quoties venditor tempore sententiae absit a iudicio, & ipsa sententia est manifeste, aut euidenter apparet iniqua, quasi secus sit in dubio, dum ambiguum est, sitne sententia iusta, an iniqua, etenim eo casu appellare non tenetur emptor, licet venditor absit, quod Communi sententia receptum est ex gloss. vlti. Bartol. & alijs in §. Caia & tamen si appellauerit, tenetur appellationem ipsam prosequi secundum gloss. ita intelligentem Iurisconsulti responsum in l. Herennius. §. Caia. verb. venditore. de euictione. Salyce. in l. si procuratorem. §. si ignorantes. ff. mandat. Imo. in dicto capitu. vltim. colu. 4. Bartol. in l. propter veneni. §. vltim. ff. ad Syllani. Sed & si frequentiori Doctorum suffragio ita probatum, & obtentum sit, ego arbitror, emptorem condemnatum ad rei venditae restitutionem debere omnino appellare, etiam eo casu, quo dubium sit de iustitia sententiae: quia licet praesumendum sit pro sententia iudicis, ea tamen praesumptio coram iudice appellationis admittit probationem in contrarium, qua ratione, si venditor tempore sententiae praesens non sit in iudicio, tenebitur emptor appellare. hoc probatur in dicto §. Caia. vbi hoc expressim tenet Baldus, cui adstipulatur Regia lex 34. titulo 5. parte 5. quam opinionem existimo tutiorem, & veriorem esse, atque in foro admittendam fore. Imo etiam si ex actis processus appareat, sententiam iudicis aequam, & iustam esse, adhuc consulerem, & debere fieri censeo, quod ipse emptor appellet absente a iudicio venditore, forsan etenim in causa appellationis probabitur iustitia venditoris ex his testibus, & instrumentis, quae non fuere producta, vel non potuere produci in iudicio coram iudice prioris instantiae. leg. per hanc. C. de tempor. appellat. capitulo cum Ioannes. de fide instrument. quod si iudex sententiam iniquam pronunciauerit per eius imprudentiam, aut iniuriam, & iniquitatem, tunc procul dubio appellare debet emptor, etiam praesente venditore, alioqui ea sententia emptori, non venditori imputatur sicuti gloss. & Baldus in dicto §. Caia. existimarunt. Decimo, quamuis emptor litem denunciauerit venditori, agere non poterit de euictione re euicta per imprudentiam, errorem, aut iniquitatem iudicis. probat textus in l. si per impruden[art. 10]tiam. ff. de euictioni. & in dicto capitul. vltimo, cuius constitutionis ea est ratio, quod imprudentia, & iniuria iudicis, casus fortuiti censentur, capit. vnico. de noua forma fidelit. ibi, iniuste, vel fortuito casu. At fortuiti casus contingentes post contractum venditionis emptori non venditori nocent. l. 1. C. de pericul. & commo. rei vendi. §. cum autem. Inst. de emptio. Ex quo primo infertur, nihil referre, nec interesse quod in hac controuersia emptori mota lata fuerit sententia per imprudentiam, errorem, aut iniuriam iudicis contra ipsum emptorem, an contra venditorem, qui litem suscepit simul cum emptore. probat tex. in l. 2. §. solet. ff. de haereditate, vel actione vendita. versic. sin autem. notat in hac specie Ioan. Igneus in dicta l. propter veneni. §. vltimo, numero 2. & 4. quo quidem casu emptore absente appellare tenebitur venditor, ex quo litem suscepit. Secundo hinc deducitur, lata sententia inique per imprudentiam, aut iniuriam iudicis, adhuc venditorem teneri de euictione, si eius culpa sententia lata fuerit in euincentis fauorem, quia probationes & iura, quae venditor ad defensionem habebat, noluit, vel omisit exhibere, & in iudicio producere. gloss. in lege. exceptione. ff. de fideiussor. quam Doctores communiter approbant, secundum Ioannem Igneum in dicto §. vltim. numero 24. Sed in hac specie non dicitur sententia iniqua, imo potius erit iustissima, quippe quae lata fuerit iuxta allegata, & probata, quod Bartolus admonet in dicta lege exceptione. Diximus & nos in huius operis libr. 1. capitulo 1. qua ratione aptius est huius illationis exemplum, cum iudex sententiam iniquam tulerit ob inimicitiam venditoris, & vt ei inimico noceret. & ideo haec iniuria non imputatur, nec nocet emptori, sicuti post alios tenet Imola in dicto capitulo vltimo, columna 4. argumento tex. in leg. necessario. ff. de pericul. & commod. rei venditae. & l. si merces. §. culpae. ff. locat. atque eorum, quae tradit Bartol. in l. stipulatio ista. in princ. ff. de verborum obligat. Hoc tamen admittendum erit, si inimicitia orta fuerit ante contractam venditionem, etenim inimicitia post contractum contingens & eueniens, venditori non nocet, nec ei imputanda est iniuria, quae emptori fiat ab eius inimico, quemadmodum notant hac in quaestione Salycetus in lege vltim. C. de actio. empt. Roman. & Alexand. in dicta l. Stipulatio ista. in princ. Carol. Ruinus consi. 59. num. 14. lib. 4. optimus textus in l. Lucius. ff. de euictioni. Tertio apparet, venditorem ab euictione liberum esse re euicta per imprudentiam, errorem, aut iniuriam iudicis, etiam si sententia lata fuerit absque vlla emptoris culpa, etiamsi emptor in causae, & iuris defensionibus omnium fuerit diligentissimus, etenim adhuc euincitur res vendita casu fortuito, & ideo emptori non venditori imputatur. gloss. Barto. & Doctor. in dicta l. exceptione. Imol. Panormit. & alij in dicto cap. vlt. vbi Anto. Burg. numer. 14 post Imol. col. 4. fatetur, hanc sententiam Communem esse contra gloss. in dicta l. si per imprudentiam. Alia quidem circa interpretationem tex. in dicto capitul. vltimo. & praesertim circa euictionem rei vendit. quae fiat iure retractus. legito inibi Burgensem vltimo notabili. & Andraeam Tiraquellum libro 1. de retract. §. 1. gloss. 9. numer. 34. & §. vltim. in fine. nume. 97. & ibidem quaesti. 9. & §. 12 gloss. 1. nume. 6. # 18 ARGVMENT. CAP. XVIII. De creditore habente specialem simul & generalem hypothecam. SVMMARIVM. -  1 Res specialiter obligata sufficiens praesumitur ad debiti satis factionem. -  2 Prior creditor habens specialem, & generalem hypothecam, non potest in praeiudicium posterioris creditoris vti generali hypotheca, nisi prius fiat excussio in speciali. -  3 Dotalis hypotheca non est admittenda, nisi praemissa excussione, quam induxit text. in Auth. hoc si debitor. De pignoribus. -  4 Creditor, cui per sententiam iudicis est addictares, vt eam obtineat iure hypothecae, & pignoris, poterit iterum petere eiusdem rei iudicialem subhastationem. CAPVT XVIII. PRIOR creditor etsi pluribus vtroque iure priuilegijs munitus sit aduersus posteriores creditores, si tamen habeat specialem aliqua in re hypothecam, & item generalem in omnibus debitoris bonis, non poterit impedire posterioris creditoris hypothecam, quo ad alias res debitoris, praeter illam specialem, nec poterit aduersus posteriorem creditorem hypothecaria agere, nisi prius constet, rem illam speciali hypotheca sibi obligatam non sufficere ad prioris debiti solutionem, quem admodum sancitum est in lege 2. de pignorib. quem textum dicit non esse alibi Bald. in capit. 2. de officio legat. & Cremensis in singulari. 53. Quae quidem constitutio solet in praxim adeo frequenter incidere, vt non immerito hoc in loco exponenda sit aliquot explicitis interpretationibus. Primo, constat in hac specie, rem specialiter obli[art. 1]gatam praesumi sufficientem ad satisfacien dum priori creditori, nisi contrarium ab eo probatum fuerit, sicuti scribit glo. in d. l. 2. verb. redigere. quam sequuntur Sal. ibi 1. oppo. Ias. in prin. Inst. de actio. nu. 94. Paul. Parisi. consi. 50. nu. 28. lib. 1. & Anto. Fanensis 5. par. de pignori. membro 2. ad finem. Secundo, ad eiusdem constitutionis intellectum obseruandum erit, parum, aut nihil referre, sitne traditum pignus, vel non, priori, aut posteriori creditori, vtroque etenim casu obtinet, & admittenda est ea decisio secundum gloss. in dicta lege 2. in fine. Quam omnes interpretes inibi expressim, vel tacite probant, & idem suadet ratio, quae Caesarem ipsum legislatorem mouit, vt statueret, non fore admittendum priorem creditorem habentem generalem, & specialem hypothecam aduersus posteriorem creditorem, nec impedire eiusdem posterioris creditoris hypothecariam actionem, nisi prius constet, rem priori creditori speciali signo, & nomine obligatam non sufficere ad prioris debiti satisfactionem. hoc enim ea ratione constitutum est, quod specialis hypothecae prosequutio praetermitti non debeat in praeiudicium secundi creditoris, & ideo idem erit, siue debitor ipse, siue extraneus, siue prior, aut posterior creditor res generaliter priori hypothecae obligatas possideat, cum eadem sit vbique ratio, licet Fulg. in d. l. 2. teneat, non esse locum illi decisioni priore creditore possidente. Tertio, eadem constitutio procedit, & obtinet, etiam quando posterior creditor habet generalem tantum hypothecam, nedum specialem & generalem simul, nec specialem tantum. Eadem est enim ratio vtrobique, cum ipsa lex nolit, priorem creditorem habentem specialem hypothecam, ex qua valeat sibi satisfieri, posse vti generali hypotheca in praeiudicium secundi creditoris: ergo siue secundus creditor habeat generalem, siue specialem in ea re, a qua petit, & conatur excludere primum creditorem, iure obtinebit, quod notant Bartolus in secunda columna in dicta lege 2. Salycet. in l. qui generaliter. ff. qui potio. in pignori. habean. Paulus Parisius in dicto consili. 50. num. 34. Anto. Fanensis in dicto tracta. 8. part. membro 1. num. 20. versicu. temperando. tametsi gloss. in dicta l. 2. versic. accepisti. Bald. & Salyce. ibi. Soc. consi. 198. colum. 2. & vltima. libr. 2. senserint dicta l. 2. tantum obtinere, vbi secundus creditor haberet hypothecam specialem in ea re, ad quam agit, vel quam defendere vult a priori creditore. Quarto, adnotandum erit, eandem Caesaris responsionem procedere, siue prior creditor habeat primo specialem hypothecam, & postea generalem, siue primo loco generalem, & postea specialem: etenim nihil interest quo ad veram dicte leg. secund. rationem hic scripturae, & verborum ordo, cum ex eo non mutetur ipsa rei substantia, atque eam legem interpretantur Salycet. & Fulgosius ibi Antoni. Fanensis in dicto tracta. 5. parte, membro 2. numer. 51. & Parisi. in dicto consi. 50. numer. 38. quamuis Petrus a Bella Pertica & Alberic. in dict. l. 2. eam decisionem tantum admittendam esse censeant, cum primo loco scripta fuerit specialis hypotheca, & postmodum generalis, quasi haec secunda sit apposita tunc in subsidium primae, & sic hypothecae specialis. Vnde secundum eos non idem erit, quoties hypotheca generalis praemittitur, & specialis subsequitur, quod profecto parum refert. Quinto, animaduertendum est, dictam legem 2. admittendam esse, quoties prior creditor cum posteriori contendit ratione hypothecae, quasi secus sit, vbi prior creditor agit contra possessorem extraneum, & possessor velit eum excludere ab actione hypothecaria, ex eo, quod non egerit prius ad rem specialiter sibi obligatam, quae debiti satisfactioni erat sufficiens: nam in hac specie priori creditori non obstat possessoris extranei, qui creditor non est, nec ius pignoris habet exceptionis obiectio. Etenim dicta l. 2. statuta est in fauorem posteriorum creditorum, & ideo minime prodest extraneo possessori. atque ita tenuerunt Docto. communiter in d. l. 2. Socin. in d. consi. 198. & consi. 75. libr. 4. Paulus Parisius consi. 50. nume. 29. Anton. de Fano, de pigno. 5. par. membro 2. nu. 51. & par. 8. membro 1. num. 20. Sexto, a proximo intellectu deducitur, posse creditorem agere hypothecaria actione aduersus debitorem ipsum, vel aliquem ex eius haeredibus possi dentem quamlibet rem ex his, quae in generalem hypothecam veniunt, minime prius petita, nec discussa ea re, quae specialiter ei fuerat obligata, ac tandem poterit creditor eam actionem in iudicium deducere ad rem sub generali hypotheca comprehensam aduersus eius possessorem in solidum. l. creditoris. ff. de distrac. pignor. notat in hac specie hunc sextum intellectum Cato. Molinae. in consue. Parisi. tit. 1. §. 11. num. 13. Septimo, constat eandem constitutionem tunc procedere, cum prior creditor habebat hypothecam specialem, & generalem. Quod si is habuerit generalem tantum hypothecam, quam & posterior habebat, prior tamen sit ita amplior posteriori, vt res quasdam contineat, quae, vel quia iam tempore posterioris hypothecae, patrimonium debitoris exierant, vel ex alia causa non fuerint sub posteriori hypotheca comprehensae, nequaquam prior creditor poterit a posteriori repelli ex eo, quod prius non egerit ad res illas, que priori, non posteriori hypothecae submittuntur, etiamsi ex eis esset facilis debitae pecuniae satisfactio: siquidem non obstante hac exceptione liberum erit priori creditori agere hypothecaria ratione cuius libet rei, quae in priorem, & posteriorem hypothecam venerit. quod visum est Philippo Corneo cons. 247. lib. 1. column. penultim. cui subscribit Antoni. Fanensis dicto membro 2. parte 5. numer. 51. qua in re oportet iterum longius repetere veram rationem decidendi, quae aptari valeat dict. l. 2. Non enim ea constitutio rationem habet ex eo, quod generalis hypotheca videatur constituta in subsidium specialis, nam si ea ratio obtineret, omnino deficerent quartus, quintus, & sextus intellectus. Imo quod in dicta l. 2. sancitum est ex eo procedit, quod in damnum & praeiudicium secundi creditoris non est omittenda prioris creditoris specialis hypotheca cum generali concurrens. Beneficium enim istud conceditur a lege secundo creditori, vt possit primum excludere ab actione hypothecaria virtute generalis hypothecae proposita, non discussa prius speciali, quam etiam habebat hypotheca. Sic sane omnibus creditoribus consultum esse vult lex aequissima. Praeterea, si prior generalis hypotheca tantum in subsidium foret constituta, tunc sufficiente speciali ad debiti satisfactionem, haberet secundus creditor solus generalem in alijs rebus, nec diceretur in ea potior. l. qui generaliter. ff. qui pot. in pignor. hab. Item & pro Cornei responso adest ratio satis vrgens, siquidem prior creditor habens tantum generalem hypothecam, quae plures res comprehenderit, posset agere ad rem specialiter obligatam secundo creditori, & tamen praeter illam rem alias habet sibi obligatas, ita tandem adnotauit Salyc. in dict. l. 2. in princ. & idem sensere caeteri Doct. ibi. nam & creditor, qui generalem tantum hypothecam habet, libere potest agere actione hypothecaria aduersus quam libet rem debitoris sibi obligatam, penes quemcunque ea sit, & id quidem in solidum admittitur. l. Moschis. ff. de iure fisci. dicta l. creditoris. ff. de distract. pignor. quarum ipse memini hoc libro c. 7. num. 7. Octauo, in controuersiam deduci solet, sitne locus dictae leg. secund. quando prior creditor hypothecam habet ex causa dotis? & sane videtur eam decisionem in hoc casu non fore admitten[art. [3]]dam, imo vxorem posse agere hypothecaria pro dote, omissa speciali hypotheca, aduersus res comprehensas sub generali, etiamsi posterioribus creditoribus fuerint iure pignoris, & hypothecae obligatae. Nam & in hac dotali hypotheca non est necessaria excussio, quae alioquire quiritur authoritate text. in Authen. hoc si debitor. C. de pigno. sicuti tenuerunt Bal. Nouel. in tractat. de dote. 8. parte, priuileg. vlti. & Roma. in l. si constante. in princ. ff. solu. matr. super tertia parte Bar. 2. quaest. secundum quos hypotheca dotalis omnino admittitur, etiamsi nulla fiat discussio in ipso principali debitore, quod maxime conducit ad hanc quaestionem, quam modo tractamus. Sed nihilominus tenendum est, d. l. 2. etiam procedere, vbi prior creditor hypothecam habeat ex dotali causa, secundum Bald. ibi. & probatur, ac deducitur a vera ratione illius constitutionis. Praesertim, quod dotalis hypotheca non habet hac in re priuilegium aliquod, & ideo iure communi est censenda. Etenim Romani & Nouelli sententia, quamuis maximis rationibus in disputationis examine defendi posset, tandem falsa est & corruit, cum & discussio requisita in dicta Authent. hoc si debitor. necessaria omnino sit, & in hypotheca dotali secundum gloss. in l. vbi adhuc. verb. qui potiora iura. C. de iure dot. & ibi Cynus 11. quaest. ac Bald. & alij, praesertim Salicet. quaestione 12. Bartol. & Alexand. in dicta l. si constante. 2. q. 3. parte. quam sententiam communem esse fatentur Iason in dicta l. si constante. numero 201. & 108. Ioannes Crottus ibi, 1. & 2. lectu. super eadem quaestione Bartol. Ioannes Lupi. in capitu. per vestras. §. 34. Antoni. Fanensis in tractat. de pignoribus. 8. parte. membro 1. numero 23. qui eam diligenter examinat. Nec obstat ratio, quam in contrarium fortissimam esse censet Iason in dicta l. si constante. ex Salicet. in l. vltim. 4. notab. C. de iure dot. nam ad eam respondebitur ex his, quae tradidere Deci. in consilio 5. & consil. 301. Ripa in l. prima. ff. soluto matrimonio. numero 14. & 15. Antoni. Fanensis in dicto primo membro. numero 23. & 24. Sic sane constat, priorem creditorem habentem hypothecam generalem & specialem ex causa dotis, repelli posse a posteriori habente generalem, nisi prius facta fuerit excussio in re specialiter iure pignoris obligata: atque ita memoria teneo in lite satis controuersa propter magnitudinem rerum, de quibus agebatur, in hoc Regio Praetorio concordi iudicum suffragio semel & iterum pronunciatum fuisse. Imo licet Ioan. Lupi. in dicto §. 34. dubitet, an iure Pontificio admittenda sit Barto. opinio, cuius modo mentionem fecimus, an potius ob aequitatem locus sit Romani & Nouelli sententie, mihi profecto videtur adhuc in foro ecclesiastico & iure Canonico idem quod iure Caesareo seruandum fore, cum nulla hac in re inter vtrunque ius constituatur differentia. Nono est praeterea obseruandum, eandem l. 2. constitutionem procedere, etiam si prior creditor in re specialiter obligata, tantum habeat specialem hypothecam: in alijs vero rebus generalem. adhuc etenim prius est excussio praemittenda in re specialiter obligata, quam agere possit ad rem generali obligatione comprehensam in praeiudicium posteriorum creditorum. Siquidem satis est ad rationem dictae legis, quod prior creditor e re specialiter obligata possit consequi debitae pecuniae satis factionem. quam interpretationem ego deduco a Saliceto ibidem in vltimis verbis contra Petrum & Albericum in eadem l. 2. Socin. consilio 75. lib. quarto. ad finem. & Antonium Fanensem dicto membro secundo. numero quinquagesimoprimo. quorum sententia mihi non placet. Verum hoc in capite de actione tractamus hypothecaria, in qua iuxta vtriusque iuris regulas per sententiam iudicis creditori res obligata traditur, vt eam obtineat iure pignoris & hypo[art. 4]thecae, donec sibi debita pecunia fuerit soluta. at ipse creditor tradita sibi re, videns, quod iure tenetur fructus rei in sortem ipsam principalem imputare, & ea ratione cogitur particulares solutiones admittere, petit a iudice, vt diem constituat possessori ad pignoris solutionem, & decreto iudiciali permittat ipsius pignoris solennem venditionem, si intra diem res ipsa, vel a debitore, vel ab extraneo possessore, a quo eam per sententiam habuit, non fuerit solutione debiti a pignore liberata, quaeritur, an ea petitio iusta sit, & admittenda? nam quo ad exterum possessorem, a quo res actione hypothecaria euicta est, constat, eum minime teneri ad solutionem debiti, & ideo ipse non est in mora, quamuis pecuniam debitam vllo vnquam tempore non soluerit, nec pignus liberauerit. qua ratione cessant ea, quae a iure statuta sunt de vendendo pignore conuentionali, iudiciali & Praetorio. de conuentionali inquam in l. 1. & 2. C. de distract. pignor. l. vltim. C. de iure domi. impetr. Bartol. in l. vltim. ff. de distract. pignor. optim. text. in l. si pupillus. §. si pupillus. ff. de reb. eor. l. 2. C. de praed. mino. de iudiciali & Praetorio in l. a diuo Pio. §. in venditione. ff. de re iudica. vbi post alios Alexand. colum. 5. latius Antoni. Fanensis de pignoribus. 6. parte principali. membro 1. Sed nihilominus cum haec quaestio in praxim incidisset, vidi non semel eam ita definitam fuisse, vt dies certa constituta fuerit, intra quam liceat possessori, a quo res abducta fuit, solutione debitae quantitatis pignus, & sic rem ab eo euictam liberare, hoc addito, quod si intra eam diem non fuerit solutum, nec liberatum pignus, tunc solenni & iudiciali subhastatione vendatur ad satisfactionem creditoris. quod quidem pluribus probatur rationibus. Prima, ne creditor cogatur inuitus particulares solutiones recipere, quas quidem omnino recipere cogeretur computatione fructuum pignoris in ipsam sortem principalem. Et tamen iure apertissimum est, non fore creditorem cogendum, particulares solutiones recipere. l. tutor. §. Lucius. ff. de vsur. traditur per gl. Bar. Alex. & Ias. in l. quidem existimauerunt. ff. si cer. pe. nec iure probari potest, creditorem cogendum esse, pecuniam creditam ex fructibus pignoris habere, consequi. at si non posset rem sibi per sententiam iure pignoris traditam vendere: dubio procul cogeretur creditor, fructus pignoris loco pecuniae credite recipere. Secunda ratio hanc sententiam omnino probat: nam iudicis pronunciatio, quae creditori iubet rem tradi in pignus, nihil aliud agit, quam declarare, rem illam iure pignoris, & hypothecae ad creditorem pertinere, quod manifestum est: sed ius pignoris & hypothecae hoc habet a lege, vt vendi possit res ipsa data in pignus a creditore authoritate iudicis. l. 2. l. 3. l. creditor hypothecas. C. de distract. pignor. l. 41. titu. 13 part. 5. igitur si creditor posset absque hac declaratione vendere rem sibi in pignus a debitore obligatam: ita poterit vendere rem iure pignoris ei a iudice addictam, quodcunque id pignus sit, text. optimus hac in quaestione in l. vltim. titul. 26. parte tertia. Tertio, cum hic creditor rem euicerit a possessore, quid obsecro iuris habet is possessor in re, vt possit impedire pignoris venditionem? profecto nullum aliud ius habet, quam quod soluendo pecuniam creditori debitam potest rem ipsam ab eo euictam repetere. argumento l. 1. C. qui pot. in pignore haber. l. potior. §. vltimo. ff. eodem titul. text. in specie in l. mulier. eadem rubric. l. Paulus. §. vltim. ff. quibus modis pignus vel hypotheca solu. notant Bald. & Alexand. in l. si res obligata. ff. de legat. 1. Anton. Fanensis de pignoribus. 5. part. membro 3. numero 26. Ergo dum ipse possessor extraneus, a quo creditor rem iure pignoris euicit, non soluerit debitam pecuniam, non habebit ius impediendi pignoris venditionem, nec audiendus erit, etsi aduersus creditorem potentem pignoris subhastationem obiecerit, quod ex fructibus eiusdem pignoris paulatim creditam pecuniam habeat. Iudex vero in hac controuersia tempus constituet, intra quod res pignori & hypothecae data possit a creditore liberari, quoque elapso venditio solenniter fiat, arbitrarium quidem: cum nullibi in iure certum hac in re sit tempus definitum. l. 1. ff. de iure delibera & fere in hac quaestione tradunt Doctor. in l. cum proponas. C. de bonis aut. iudi. possid. & Anto. a Fano dicto membro primo. numer. 8. post Alexan. in d. §. in venditione. colum. 5. # 19 ARGVMENT. CAP. XIX. Adnotantur aliqua de bonis adquisitis matrimonio constante. SVMMARIVM. -  1 An ex titulo contractae societatis transeat dominium absquwe traditione, & quid de possessione? -  2 Quo pacto adquisita matrimonio constante adquirantur pro parte dimidia vxori quo ad dominium & possessionem? -  3 Intellectus Regiae & Taurinae constitutionis. l. 3. de dote data filiae a patre soluto matrimonio, an censeatur data de adquisitis matrimonio constante? -  4 Decurionatus & publica officia matrimonio constante adquisita, communicantur vxori quo ad aestimationem. -  5 Ius patronatus ecclesiasticum matrimonio constante a marito adquisitum communicatur vxori. -  6 Decurionatus & similia officia empta a patre filio imputantur in legitimam, & conferuntur quo ad aestimationem. CAP. XIX. CONTRACTA inter duos omnium bonorum societate, absque vlla traditione dominium omnium rerum, quae tempore contractus erant adquisitae communicatur. tex. in l. 1. §. vl. & l. 2. ff. pro socio. Regia l. 46. ti. 28. par. 3. facit l. 6. ti. 10. par. 5. traditur fre[art. 1]quentissimo omnium consensu in l. traditionibus. C. de pact. Quin & in eisdem rebus possessio absque traditione transfertur: sicuti censet gl. in 1. opinione in d. l. 2. & inibi Richar. Iacob. de Arenis. Raineri. Bar. & Alber. Idem Alberi. in l. sequen. Bald. & Fulg. in l. 1. eo. ti. quorum opinio communis est: in his tamen bonis, que post contractam societatem per alterum ex socijs adquiruntur, non adquiritur, nec dominium, nec possessio alteri socio: tametsi lege societatis sint inter eos diuidenda. tex. opt. in l. si quis societatem. ff. pro socio. quam differentiam expressim adnotauit Roderi. Xuares in l. 1. ti. de adquisitis matrim. constit. lib. 3. Fori. versi. quaeritur vlterius vtrum in mulierem. fol. 23. col. 1. & 2. Albe. in d. l. 1. §. vl. & Fulgo. ibi dum scribit, nihil esse impossibile respectu rerum praesentium. tametsi loco praesentium vitio excusoris, ac typographi, sit absentium. idem tenet Bald. satis in specie in ea. l. 1. §. 1. ex quibus, ni fallor, ita est accipienda sententia gloss. in d. l. 2. quam & authoritas Odofredi confirmat, qui in dicta l. prima. §. vlt. eadem distinctione vtitur, & his non citatur Andr. Tiraquel. idem tradit ita distinguens in tract. de constituto. 2. par. & ampliat. 30. num. 6. & 8. nam & si actus ineundae societatis habeat vim constituti, & idem respiciat bona praesentia & futura. l. 3. §. cum specialiter. ff. pro socio. ita tamen est interpretandus, vt bona praesentia & item futura nomine societatis quaesita vtrique socio quo ad dominium & possessionem quaerantur, bona vero futura quaesita nomine proprio communicanda sint, non tamen ipso iure absque traditione socio quaerantur, cuius nomine non fuere titulo emptionis, alioue habita. l. si societatem vniuersorum. l. si fratres. §. socium vniuersa. ff. pro socio: cum satis sit, actum ineundae societatis habere vim constituti, & fictae traditionis quo ad bona praesentia, ne dentur due fictiones alioqui, si actus societatis vim habeat taciti & ficti constituti, & demum bona futura quo ad eundem effectum contineat, quod est contra text. in l. prima. C. de dotis promisfion. vbi prohibitum est, plures in eadem re fictiones constitui. Sic tandem est intelligendus text. in dicta l. 2. quamuis. Ioan. Lupi. in rubric. de donationibus inter virum & vxorem. §. 66. numero 24. & Chassanae. 4. in consuetu. Burg. rubric. 4. §. 2. versic. sunt ergo. numero 6. ad notauerint ex gloss. in dicta l. 2. etiam adquisita per alterum ex socijs post contractam societatem communia ipso iure vtrique fore, quo ad dominium & possessionem. ad idem citat dicta gloss. Didacus a Segura in tract. de bonis lucra. consti. matrim. num. 44. quod quidem nec a gl. deduci vere potest, nec iure receptum est, nisi dixeris, id lege Regia probari titu. 28. l. 46. par. 3. quam adducit ad hanc quaestionem idem Ioannes Lupi. §. sexagesimoquinto, numero 11. ex qua nihil de possessione statuitur: licet expressim quo ad dominium probet, id vtrique socio adquiri in rebus adhuc post contractam societatem per alterum proprio nomine quaesitis. eandem vero constitutionem & de possessione intellexit Rodericus Xuares in dicta l. prima. versicul. Quaeritur vlterius. ad finem, & profecto ratione societatis ita intelligi aequum est, ex quibus quantum ad matrimonij societatem infertur. Primo, ex lege, aut consuetudine, quae inter virum [art. 2]& vxorem communia esse statuerit omnia bona, etiam quae tempore contractus vir & vxor obtinebant: dominium & possessionem vxori adquiri statim matrimonio contracto pro parte dimidia omnium rerum, quas maritus tempore contractus iure dominii possidebat. Secundo infertur, iure Caesareo inspecto, & stante lege, que adquisita matrimonio constante communia viro & vxori esse censeat, omnia bona, quae nomine societatis, & sic viri & vxoris fuerint empta, alióue titulo quaesita, quo ad partem dimidiam eorum, tam iure dominij, quam possessionis ad vxorem pertinere. Tertio deducitur in eadem specie, rem a marito constante matrimonio proprio nomine quaesitam, si leges Caesareas, & communem resolutionem sequamur, nec quo ad dominium, nec quo ad possessionem, etiam dimidiae partis vxori adquiri, licet inter eam & maritum res eadem sit iure communionis diuidenda & communicanda, quod expressim not. Anch. consil. 102. nu. 6. incip. Questio est talis, nec tamen per hoc licet marito libere res istas matrimonio constante, quaesitas, alienare, sed tunc demum cum id fecerit ex causa absque fraude & dolo iuxta leges Regias, ac municipales & consuetudines, quod tradit Io. Lupi. in d. §. 66. nu. 24. & 25. l. 4. ti. 4. libro 5. ord. & l. 205. inter Styli leges, & praeterea Bal. consi. 235. lib. 2. licet inibi sentiat contrarium eius, quod in hac tertia illatione asseuerauimus, & idem teneant Io. Lupi. Chassanae. Didacus a Segura & Rodericus Xuares. Quarto ex praemissis constat, iure Regio partitarum posse defendi sententiam Bal. in dicto consilio Ioan. Lupi. Chassanaei, Didaci a Segura, & Roder. Xuares in praecitatis locis scribentium, dominium rerum a marito adquisitarum matrimonio constante, in vxorem, quo ad partem dimidiam transferri absque aliqua traditione. Hoc etenim ad similitudinem societatis contracte poterit ex l. Regia 46. adnotari. quin & idem erit quantum ad possessionem: sicuti asserit Segura, & sensere Ioan. Lupi. Rodericus & Chassanaeus, dum ad hanc quaestionem adduxere gl. in dicta l. 2. ff. pro socio, quae in domino, & possessione loquitur. Nec oberit, quod lege Regia maritus potest alienare absque consensu vxoris res integras, adquisitas quidem per eum matrimonio constante, quarum dimidia pars vxori competit ratione communionis, quia haec communio inter virum & vxorem, quo ad adquisita matrimonio constante, non est proprie in actu, sed in habitu & credito: siquidem ipse maritus solus est actu dominus propter authoritatem administrationis & alienandi potestatem, quam habet non sane absolutam: cum absolute dominus non sit, sed tantum ad onus communionis, quae est inter ipsum & vxorem, aut saltem ex aliqua causa, quae praesumptionem doli & fraudis excludat, nec ea alienatio ei permittitur in vltima voluntate, sed tantum inter viuos: vnde haec communio soluto matrimonio, ipso iure exit in actum, & in veram, atque actualem dominij & possessionis societatem: sicuti eleganter explicat Carolus Molinaeus in consuetud. Parisiensi. §. 25. column. 1. ipsa vero matrimonio constante istaec communio, quo ad dominium & possessionem quodammodo est impropria & impedita, propter administrationem marito competentem, quae non est prorsus libera, sed quemadmodum dictum est, intra limites quosdam continetur, quos excedere & transgredi minime valet. Ex his plura deduci poterunt, quae hic libenter omittimus propter varias causarum species, & presertim ex eo, quod facilimum sit, post hanc resolutionem recte intellectam, & Regiis constitutionibus diligenter examinatis, multa adnotare, quae ad praxim vtilia sint quo ad alienationem adquisitorum, matrimonio constante marito permissam. Illud vero non est praetermittendum, quod ratione huius societatis & oneris ad eam spectantis Taurina constitutione statutum est. capit. 53. Dotem a solo marito constante matrimonio promissam, aut datam filiae & donationem propter nuptias filio constitutam, soluendas & deducendas esse, ex bonis adquisitis post contractum matrimonium, & lege Regia [art. 3]communibus, aut communicandis inter virum & vxorem parentes filiorum eorundem, quibus dos data fuerit. Quasi onus istud constituendi dotem & donationem propter nuptias filijs, pertineat ad onus ipsius societatis, saltem quo ad hunc effectum, vt data, vel promissa hoc titulo etiam a solo patre in dubio censeantur promissa & data ex bonis viro & vxori communibus, & ea ratione ex eis sunt soluenda, atque deducenda. idem alia ratione probatur: etenim onus istud constituen di dotem filiabus, & donationem propter nuptias filiis, contractum est matrimonio constante veluti debitum quoddam aeris alieni, quod satis manifestum est, & tamen debita omnia matrimonio constante contracta omnino soluenda sunt, & deducenda ex his, quae adquisita fuere tempore ipsius societatis coniugalis: quemadmodum cautum est l. decimaquarta. titulo 20. libro tertio. Fori. l. Styli. ducentesimaseptima. l. 59. Tauri. passimque id receptum est, & iure societatis maximam aequitatem habet, cum damna & commoda vtriusque socio communicentur. l. si non fuerint. §. Aristo. ff. pro socio. nam & apud Gallos idem moribus obtentum extat, sicuti constat ex Chassanaeo in consuetud. Burgundiae. rub. 4. §. 9. num. 1. & sequentib. atque ita hanc rationem esse, que locum fecit Taurinae constitutioni. 53. asserit & probat Ioan. Lupi. in rubri. de donationi. §. 66. num. 7. Ex quo infertur, quid dicendum sit, vbi pater soluto iam matrimonio filie dotem dederit, aut promiserit: an ea data censeatur, vel promissa ex bonis adquisitis constante matrimonio inter eum & vxorem defunctam matrem ipsius filiae, que nuptui traditur? etenim quibusdam visum est, eam dotem deducendam & soluendam fore de bonis ipsius patris, non de bonis adquisitis matrimonio constante. quod potissime probatur ex l. vltima. C. de dotis promis. & ex eadem Taurina constitutione, argumento sumpto a contrario sensu: dum dicit lex, durante matrimonio, quasi secus sit, cum eo soluto pater filiae, aut filio dotem, vel donationem propter nuptias dederit, aut promiserit. Etenim ea datio, aut promissio facta praesumitur de bonis ipsius patris, non de bonis filiorum. d. l. vltim. res autem matrimonio constante adquisitae, eo soluto statim quo ad partem dimidiam inter bona filiorum & haeredum vxoris connumerantur, atque ideo ex eis non debet censeri constituta dos. Contrarium tamen in praxi frequentiori iudicum suffragio receptum est, vt tandem si pater matrimonio soluto filio, aut filie eiusdem matrimonij donationem propter nuptias dederit, aut promiserit, dotémue constituerit, ea datio & constitutio facta praesumatur ex bonis illo matrimonio constante quaesitis, potius quidem quam ex bonis propriis ipsius patris. Quod probatur ab eadem ratione Regiae constitutionis, quae onus respexit ipsius societatis & communionis coniugalis. processit etenim onus hoc dotem constituendi filiabus, & donationem propter nuptias filijs ab ipso matrimonio, quo constante filij fuere progeniti. quamobrem etiam si his filiis dentur donationes & dotes matrimonio soluto, ea tamen datio quaedam est soluto debiti legalis contracti quidem matrimonio constante & eius causa. Caeterum hoc in contractu saepissime & illud que[art. 4]ritur, an decurionatus, publica munera, scribae & tabellionis officia, empta matrimonio constante a marito, sint communia lege Regia ipsi & vxori? Et profecto videtur, non esse haec officia vxori communicanda: primo quia vxor est incapax horum munerum, nec ea potest iure obtinere, nec in his Reipublicae seruire, quod manifeste constat: ergo horum officiorum partem habere non potest. Siquidem Regia lex, quae in hac re statuta est, & dictat, adquisita matrimonio constante communia esse viro & vxori, intelligenda est modo vxor capax sit adquisitionis & rei, quae fuerit a marito adquisita, iuxta l. primam, & ibi notata, C. de sacrosanct. Ecclesi. Deinde & secundo eadem opinio authoritate probatur. Nam & eam expressim asserit Gulielm. Benedictus vir non leuis authoritatis apud Gallos in his, quae ad forenses pertinent controuersias: is inquam in capite Rainuncius de testament. verbo. Et vxorem nomine Adelasiam. numero 787. ita hoc probat, vt etiam asseueret, nec vtilitatem, nec aestimationem horum officiorum & munerum communicandam fore ipsi vxori, nec ea mortua eius haeredibus. idem tenet Chassanae. in consuetud. Burgundiae. Rubric. quarta. §. secundo. versic. Additio ista consuetudo. nume. 5. quibus suffragatur, quod haec munera & officia publica empta a patre cuidam ex pluribus filijs, nec cum fratribus mortuo patre communicatur, nec imputatur in legitimam, etiam quo ad estimationem, sicuti visum est Nicolao de Vbaldis in tract. de succession. ab intestat. col. 10. & Gulielmo Benedicto in dicto c. Rainuncius. verb. duas habens filias. nume. 62. quia officia ista non transeunt in haeredes, nec vendi possunt absque licentia principis, qua ratione eorum venditio impossibilis censetur. l. apud Iulianum. §. si constat. ff. de legatis 1. Vnde deducitur, haec publica officia empta, aut matrimonio constante adquisita, per maritum minime fore communicanda vxori, etiam quo ad aestimationem eorum. Ego vero contrariam sententiam censeo iure veriorem esse in hunc sensum, vt decurionatus officium & similia, quae fuerint per virum matrimonio constante adquisita, quantum ad eorum iustam aestimationem vxori esse communia, & pro parte dimidia eidem competere. Hoc probatur ex eo, quod haec officia empta sint pecunia communi viri & vxoris, & ideo aequissimum est, ea quo ad aestimationem viro & vxori esse communia, alioqui liceret maritis mille fraudibus vti aduersus vxores ad effugiendam adquisitorum matrimonio constante communionem, quae veteribus huius regni moribus inducta fuit, pluribusque regijs constitutionibus matura, & praeuia deliberatione hactenus est stabilita. Non obstant, quae in prioris sententiae comprobationem adducta fuere, & adduci solent. Primum etenim nihil impedit posterioris opinionis praxim, quod isthaec officia publica indiuidua sint. Nam & in indiuiduis communio viri & vxoris locum obtinet: siquidem marito aedificante Ecclesiam matrimonio constante, [art. 5]& ex ea causa, aut alia adquirente ius patronatus Ecclesiastici, ius istud est etiam vxori commune, habetque in eo vxor partem indiuisam soluto matrimonio, iusque praesentandi, & idem in eius haeredes transmittit: sicuti censet Ioan. Lupi. in rubric. de donationibus inter virum & vxorem. §. sexagesimoprimo, numero 23. Et tamen ius hoc patronatus indiuiduum est. tex. in c. 1. de iure patronat. vbi gloss. & item glo. in capite, piae mentis. decimasexta quaestione septima. text. in l. quaedam mulier. ff. familiae herciscund. l. Carmelia pia. ff. de iure patron. Saltem quo ad substantiam: licet quo ad praesentandi ius & eius exercitium sit diuiduum, quemadmodum probatur in Clem. plures. de iure patron. tradunt Bald. in capite. Quanto. de iudiciis. Cardinal. in dict. clement. Plures. columna tertia. Rochus Curtius de iure patronat. verbo, ius quaestione 6. Sic & in aliis indiuiduis, quae vendi & aestimari possunt, vxor partem dimidiam habebit. Item non oberit, quod vxor capax non sit huius muneris publici: id etenim procedit, quo ad ipsum officium, non quo ad eiusdem officij aestimationem. Deinde cum facilime a principe soleat impetrari licentia vendendi haec publica munera, eorum venditio possibilis est censenda, quod in dicto §. si constat. satis probatur, quem ipse ita intelligendum esse ostendi in Epitome de sponsalibus. 2. parte. capit. 3. numero 8. Multo minus nocet posteriori sententiae, quod vltimo loco adducebam de his officijs non [art. 6]imputandis in legitimam, nec conferendis, quia illud falsum est respectu aestimationis iustae, quae quidem & in legitimam imputatur, & etiam confertur ex eo, quod isthaec officia soleant facili principis licentia vendi. Vnde licet Imperator in l. omni modo. §. imputari. C. de inoff. testament. responderit, haec & similia publica munera, & militias in legitimam esse imputandas, eo quod vendantur, & ea ratione sensim insinuet, munera & militias, quae minime vendantur, non fore in legitimam imputandas: attamen paria sunt, quod militiae vendantur, & vendi libere possint, & quod facili licentia principis vendi soleant. hoc sensere Bart. in l. prima. §. nec Castrense. ff. de collatio. bon. Bald. & Paulus Castrensis in dicto §. imputari. scribentes, officia publica & militias, quae ex communi vsu non venduntur, nec vendi possunt sine licentia principis, non esse imputandas, nec conferendas. Quasi hi Doctor. aliud forent responsuri de militijs, quae facili licentia principis vendi consueuerint, & in specie quod publica officia, quae vendi solent facili licentia principis, conferenda sint & imputanda, quo ad earum aestimationem, tenent Iason in l. illud. C. de collation. numero sexto. & Francisc. a Ripa. in l. in quartam. ff. ad l. Falcid. numer. 163. quibus tandem probatum erit, aestimationem decurionatus, similiumque munerum adquisitorum matrimonio constante per maritum communicandam esse omnino vxori. quod in hoc Regio pretorio sententia iudicum quandoque obtentum fuisse certo scio. # 20 ARGVMENT. CAP. XX. De meri & misti imperij, ac iurisdictionis delegatione. SVMMARIVM. -  1 Causa meri & misti imperij, an iure Pontificio possit delegari? -  2 Intellect. c. in Archiepiscopatu. de raptorib. -  3 Intellect. c. quod sedem. de off. ordi. & c. aqua. de consecr. Eccle. -  4 Episcopi & vrbium praetores, vicarios constituere possunt ad ciuilia & criminalia negocia. -  5 Intellect. c. vlt. de off. ordi. -  6 Voluntaria iurisdictio, an delegari valeat. -  7 Vicarius Episcopi, an possit conferre beneficia Ecclesiastica ex generali commissione? -  8 Iurisdictio voluntaria, an possit extra territorium exerceri? Et inibi intellectus capitu. statutum. de praeb. in sexto. -  9 Episcopi Romae habitantes non possunt in eadem vrbe beneficia Ecclesiastica conferre. -  10 Delegatus ad ea, quae principi reseruata sunt, non potest subdelegare. & num. 5. -  11 Delegatus legati Cardinalis a latere Romani Pontificis destinati, non potest subdelegare. CAP. XX. IN iurisdictionis delegandae tractatu plura tradi solent, quae summa contentione difficilem examinationem, ac disceptationem habent, e quibus ad quarundam decisionum faciliorem intellectum aliquot compendio quodam attingam, quae iuris Pontificij constitutionibus maxime conuenire videntur. quibus praemittendum est, quo nam modo distinguantur ea, quae sunt meri imperij ab his, quae misti esse censentur: & rursus quod discrimen sit inter haec, & ea, quae sunt simplicis iurisdictionis, qua in re non admodum contentiosus ero, etiam si videam satis dubias & difficiles esse Barto. definitiones, quia hae frequen[art. 1]tiori interpretum calculo receptae hactenus fuere in l. imperium. ff. de iurisdictio. omnium iudicum. & in ca. quod sedem. de offic. ordi. quo in loco Andrae. Alciat. 5. notab. post alios, quorum ipse meminit Paulus a Monte Pico, & iuniores quidam praesertim Longouallius in d. l. imperium. communes definitiones reprobare validis rationibus conantur, vere contendentes, merum Imperium, item mistum, & iurisdictionem simplicem a iurisconsulto congrue definiri in d. l. imperium. cui addenda est Regia l. decimaoctaua. ti. 4. par. 3. Horum sane controuersam disputationem missam facimus, illud tantum tractaturi, an sit in hac materia inter ius Pontificium & Caesareum aliquod discrimen. Nam, etiamsi concedamus ea, quae sunt misti Imperij, minime esse delegabilia, quod validissimis iurisconsultorum authoritatibus euertere contendunt Fulgo. in l. 1. ff. de off. eius cui est mandata iurisdict. Alciat. in d. c. quod sedem. nu. 69. Longouallius in d. l. imperium. fol. 45. §. venio ad tertium articulum, communem improbantes sententiam, qua iam diu obtentum est, non tantum ea, quae meri sunt imperij esse indelegabilia. d. l. 1. in princ. lege, nemo potest gladij. ff. de regu. iu. lege, solet. ff. de off. proconsul. & lega. in quo nulla fere est controuersia, sed & ea, quae sunt misti imperij, idque ex eadem l. 1. adnotatum est, & a Doctorib. ibi aduersus Fulgosium alijs rationib. & responsis maximo conatu defensum: attamen id verum est iure Caesareo: siquidem iure Canonico causae meri & misti imperij delegari possunt: vnde Archiepiscopi, Episcopi & alij iudices Ecclesiastici merum & mistum imperium habentes, poterunt illa alteri committere & delegare: sicuti asserunt gloss. in capitulo in Archiepiscopatu. de raptoribus. gloss. in dicto capite, quod sedem. item gloss. in capitulo peruenit nonagesimaquinta distinctione. quarum sententiam communem esse fatentur Panormitanus, Imola & Alciatus numero septuagesimosexto. in dict. quod sedem. & Iuniores in dicta l. prima. praesertim Curtius Iunior numero vicesimosexto. Alexand. Iason, Purpurat. numero 492. & Iacobus de Nigris columna decimatertia. Huic opinioni primum suffragatur [art. 2]tex. in dicto capitulo in Archiepiscopatu. vbi inferior a Principe & ordinarius iudex, qualis erat Rex Siciliae, causas criminales, quae ad merum imperium pertinebant, omnino delegauit. Sed profecto pluribus rationibus parum vrget ille textus. Etenim quamuis Rex Siciliae subditus sit Romano pontifici, Clem. Pastoralis. de re iud. Rex tamen & verus princeps est, habens ea omnia iura, quae principib. iure conueniunt, & eis speciali priuilegio reseruantur. agnoscit etenim Romanum pontificem iure feudi, & in recognitionem supreme potestatis, ipse nihilominus omnem & integram iurisdictionem in regno habet, & eam exercet & exequitur, nec tenetur appellationem admittere a proprijs eius sententijs, notat Bal. in titu. quae sint Regalia. c. 1. in fine colliguntur & alia, quae hunc intellectum manifestissime probant ex Matthaeo Afflict. quaest. secunda, & decimatertia praefationis constitutio. Neapolitanarum. Vnde sicut ipse Siciliae Rex potest alicui nobili merum imperium sibi competens in aliqua vrbe concedere, vt id perpetuo iure feudi habeat: ita poterit & meri imperij ac mixti causas delegare. Deinde ea delegatio, cuius meminit ille tex. fieri iure potuit, quemadmodum & inferior a Principe iudex ordinarius ex causa potest ea, quae sunt meri & mixti imperij delegare. l. 1. in prin. ff. de offi. eius. tex. in Auth. de collatori. §. ad haec. & in d. cap. quod sedem. Quae autem obsecro maior causa ad haec deleganda esse, aut contingere potest, quam quod Siciliae Rex minime valeat ipsemet ea expedire, quae pertinent ad animaduersionem scelerum, tot negocijs alioqui ad Reipublicae vtilitatem impeditus, & maxime quod in d. c. in Archiepiscopatu. causa illa iustissime per Regem fuit Episcopis delegata, quia quodammodo ad religionem pertinebat, & ideo per praelatos Ecclesiasticos poterat diligentius & vtilius examinari & expediri. Quibus tandem fit, nullo pacto posse opinionem communem deduci ex dicta constitutione & Romani Pontificis responso. Secundo eidem opinioni communi adstipulatur text. in cap. Aqua de consecratio. Ecclesi. vel alta. qui probat, ea quae sunt ordinis Episcopalis [art. 3]delegari posse, & tamen ea grauissima sunt, & ardua, atque ad merum vel mixtum imperium pertinentia, & specialiter episcopis ratione ordinis conceduntur, argu. l. primae in princip. ff. de officio eius. Sed & huic probationi facilime occurritur, si interpretemur, hanc delegationem fieri posse iusta causa, nempe ipso Episcopo absente, vel impedito, quod satis expressum est dicto capitulo. Quod sedem, sic sane itidem respondetur cap. suffraganeis. de electione. Forsan dices, ex hac responsione constare, sacros ordines, Episco porum consecrationes a delegatis Episcopis ministratas, cum nulla fuerit delegandi iusta causa, nullos esse, neque eum effectum, & vim habere, quam alio qui iure diuino, & humano essent habiturae, si a proprio Episcopo ministrarentur. quod perquam durum est. Nam & Hostiensis, quem caeteri sequuntur in dicto capitu. quod sedem. in distincte tenet, ea quae sunt ordinis fore delegabilia, etiam si delegans nullam habeat iustam delegandi causam. At si rem istam exacte pensitemus, non oberunt haec, quae modo diximus, ei opinioni, qua probatur, non posse delegari quae sunt ordinis, nisi delegatio ex iusta causa fiat, cum etsi Episcopus delegatus ea expedierit, & gesserit, eam vim ab eo gesta habebunt, quam habuissent, si absque delegatione forent expedita. Non me latet, Hostiensis sententiam frequentiori Doctorum calculo receptam esse, & posse defendi etiam refragante Alciato, speciali quadam ratione, siquidem ea, quae sunt ordinis delegati non possunt nisi alteri Episcopo, qui & ordinis potestatem absque vlla delegatione habeat, cui solum deficit non potestas ordinis, quae sufficiens est ad eam actionem, sed licentia, & permissio Episcopi proprij illius dioecesis, quia iuxta Canonicas sanctiones in honestum, & illicitum censetur, quenquam Episcopum exercere potestatem ordinis in ea dioecesi, quae sibi commissa non fuerit, & in eos, qui sibi subditi non sint. Quo fit, vt in hac specie non sit vera, nec propria ordinis delegatio. Quam ob rem in his, quae iure diuino ad solam potestatem ordinis pertinent, etsi iura Canonica ex causa punierint vtentem ea potestate in aliena dioecesi, & item ipsos, quibus ministratum est, vel suspensione oridnum, vel alia poena, nihilominus quod actum fuerit ex potestate ordinis, vim omnino habet. At in his, quae ex Institutione ecclesie ordinis potestati applicantur, non solum canones poterunt ministros, & eos, quibus ministratum est alia poena punire, sed & ipsosmet actus irritos facere, & habere. quod constat ex his, quae doctissimus Alfonsus a Castro diligenter scripsit lib. 2. de iusta haeret. punit. cap. 22. ita quidem mirum non erit, si iure Pontificio permissum sit etiam absque vllo iusto impedimento, ea quam sunt ordinis alteri ordinis potestatem habenti delegari, tametsi videam, quod Roma. Pontifex in d. c. quod sedem. causam iusti impedimenti exegerit ad hanc delegationem, eam vero ad honestatem quandam pertinere communis interpretatio censet. Tertio, ad ducitur in fauorem communis sententiae tex. in. c. vlt. ne cleri. vel mona. in 6. ex quo apparet, inferiorem a principe causas meri Imperij posse delegare. Sed id ex eo obtinet, quod episcopus habens merum Imperium non potest illud exercere in causis, quae sanguinis poenam requirunt. Impedit etenim ipse ecclesiasticus ordo. Quarto, citatur pro communi tex. in Cleme. 1. §. 1. de haeret. quo probatur, episcopum posse causas haeresis delegare, & alteri committere. Nam, vt inibi expressum est, haeretice causae inquisitores non possunt de ea cognoscere, nec eam tractare regulariter absque episcopo, vel eius vicario, aut delegato. Igitur delegari poterit causae haereseos cognitio, eiusque punitio. Huic tamen authoritati res pondent Fel. in d. c. quod sedem. & alij ibidem, esse speciale in causa haeresis fauore fidei. quod & Card. adnotauit in d. Clem. 1. §. 1. nam quod Alciat. in d. c. quod sedem. nu. 77. admonet, dicens tex. in d. §. 1. permittere cap. vacante sede, delegationem, non tamen episcopo, qui eius vicarium generalem debet causis illis haereseos examinandis praeficere, non admodum conuenit, cum idem tex. in fine mentionem faciat delegati ipsius episcop. & delegati capituli, sede vacante. Quinto, qui communem sententiam sequuntur, citant pro ea text. in c. licet. de off. vicar. & in c. cum episcopus. de off. ord. in 6. Quibus permissum est, episcopis per se, vel per alios iurisdictionem [art. 4]ciuilem, & criminalem exercere. His tamen respondetur, id obtinere in episcopis, qui pares censentur proconsulibus, qui olim a Senatu Romano mittebantur ad prouinciarum administrationem, & hi legatis delegabant iurisdictionem, merum, & mixtum Imperium. l. solent. ff. de offic. proconsul. quam quidem responsio minime congruit, cum ex dicta l. solent. constet manifeste, disparem esse delegationem factam a proconsule eius legato, ab ea quae per episco pos fit, iuxta text in dicto cap. licet, cum legatus pro consulis ex vi delegationis non posset causas meri Imperij definire per sententiam, tametsi eas posset examinare. dicta. l. solent, in princip. ideo verior est responsio, quod text. in dicto capi. licet. obtineat in officialibus, qui ab episcopis constituuntur, & hi vicarij appellantur. Nam & isti quadam conscientia & permissione iuris exercent mandatam sibi a praelatis iurisdictionem, & ideo episcopis tacite permissum censetur, iure canonico hos vicarios constituere, atque eis iurisdictionem demandare, vt eorum locum teneant, vicesque gerant, qua ratione dicuntur vicarij iudices ordinarij, & ordinariam habent iurisdictionem. glos. in c. secundo, de officio vicarij. libro sexto. & in capi. Romana in princip. verbo, generaliter. de appellat. in 6. & in capit. perlectis. 21. distinctio. Felin. in rubric. de offic. delegat numero 4. Alexand. numero 17. Iason numero secundo. in rubric. ff. de offic. eius, cui est mand. iurisdi. Matthae. Afflict. in constitut. Neapol. libro primo, rubri. 59. numero 11. Panormita. in cap. decernimus. numero 12. de iudic. & idem in c. si quis contra clericum. numero 35. de foro competen. in repetit. quorum opinio communis est, & profecto iure probatur, quicquid in contrarium scribat Alciat. in rubric. de offic. ordin. 5. iudicum specie. siquidem satis erit, vt vicarij habeant iurisdictionem ordinariam, quod generaliter, tacito consensu principis, legis, aut reipublicae ab episcopis constituantur, vt eorum vice, & loco iurisdictionem generaliter exerceant. Qua ratione idem erit dicendum in iudicibus secularibus, qui apud Hispanos a rectoribus ciuitatum delegantur, & eorum locum tenentes appellantur. Nam & hi ordinariam habent iurisdictionem, & eam exercent consensu principis, licet ab ipsis rectoribus, non a principe nominentur. habent etenim rectores ciuitatum apud nos ius istud constituendi vicarios, etiam absque vllo impedimento. Atque ita hos habere ordinariam iurisdictionem etiam iure ciuili asserit Paul. Castrensis in rub. ff. de offic. ass. & Curtius Iunior in rubr. ff. de offic. eius. numero 19. contra Alexandrum inibi, qui voluit, vicarios istos iure ciuili non habere ordinariam iurisdictionem. His tandem probatio communis sententiae refellitur, & ea ratione verior est opinio quorundam iuris vtriusque interpretum, qui existimarunt, nullam esse differentiam inter ius canonicum, & ciuile in delegatione meri, & mixti Imperij, imo probatissimi iuris esse, ita iure canonico ea, quae sunt meri, & mixti Imperij esse indelegabilia, sicut iure ciuili: quam sententiam aduersus communem tenuerunt Imola, Felinus, & Alciatus num. 76. in d. ca. quod sedem. Ananias in d. ca. in archiepiscopatu. Dec. in l. 1. col. 6. & ibi Iacob. de Nigris col. 13. ff. de offi. eius cui est mandat. iurisdict. sensit Inno. c. super quaestionum. de off. delegat. col 3. communis tamen sententia adeo obtinuit, vt difficilimum sit, eam in praxi refelli In hac vero. disputatione adhuc communi sententiae adstipulatur text. in capit. vlti. de off. ordin. in haec verba. His, quib. ex officio in certis casi[art. 5]bus competit, illos absoluere, qui pro violenta manuum iniectione incidunt in canonem sententiae promulgatae, licet aliis huiusmo di absolutionem committere, cum viderint expedire. Qua quidem constitutione probatur, ea quae iure specialis magistratibus conceduntur, a lege, vel rescripto principum delegari posse. Et tamen haec iure ciuili sunt indelegabilia text. in d. l. 1. ff. de offic. eius, cui est man d. Iuris. a qua & illud deducitur, meri & mixti Imperij causas non posse delegari. Igitur constat, ex his maximam differentiam constitui inter ius canonicum & ciuile, in harum causarum delegatione. idem manifestius apparet, si permittamus, iure Pontificio latam esse excommunicationis sententiam, cuius absolutio Romano Pontifici tantum competit, in eos, qui manus iniecerint violentas in clericos, capit. si quis suadente. 17. quaestio. 4. Quae tamen absolutio speciali quodam iure quandoque episcopis committitur. cap. mulieres. cap. de monialibus. c. peruenit. cap. quod de his. capit. vlt. de senten. excom. Quod si probauerimus communem sententiam, facilis erit interpretatio dict. text. in cap. vlt. de off. ord. cum iure Pontificio merum, & mixtum Imperium de legabilia sint. At si nullam in hoc differentiam inter ius canonicum, & ciuile admiserimus, superest adhuc difficultas, cur ea, quam speciali quodam iure, & nominatim lege, vel canone alicui tribuuntur, possunt delegari, & alteri committi, contra iurisconsulti responsum in d. l. 1. in princ. Et, vt simul elegantem iuris Pontificij constitutionem ab alijs obiectionib. tutemur, aduersus eam item opponitur text. in ca. vlt. §. vlt. de off. deleg. quo palam probatur, potestatem absoluendi, vel excommunicandi alicui datam, ab eo alteri delegari non posse. idem instituit ille text. de potestate praedicandi, dispensandi cum irregularib. iniungendi poenitentias. haec etenim demandari alteri non possunt. vnde Doct. in l. Imperium. ff. de iurisd. omni. iudic. ex eo capite adnotarunt, voluntariam iurisdictionem non posse delegari. gloss. in l. ab ea parte. ff. de probat. Felin. in dicto cap. quod sedem. num. 2. Bald. in l. 3. nume. 6. C. quando prouo. non est necess. Deinde & tertio obstat praedictae constitutioni, quod habens specialem commissionem a principe ad expediendum aliquid, quod sit principi reseruatum, non potest id alteri delegare secundum Bal. in cap. vlt. de offic. delegat. ex eo, quod negocium graue, & arduum sit, & ad id videatur electa industria delegati. idem notant. Barb. col. 3. in d. capit. vltim. de off. ord. Felin. in d. cap. quod sedes. col. 2. post Anto. & Imol. ibi. Alex. in l. 1. ff. de offic. eius. nu. 6. & ibi Ias. num. 28. quam opinionem sequuntur asserentes, eam esse communem Lancelot. Deci. col. 2. & Iacob. de Nigris col. 15. in ea l. 1. vnde habens potestatem legitimandi, creandi tabelliones, & dispensandi, non potest si delegatus sit, & ex commissione principis eam potestatem habeat, delegare. Et tamen in d. capit. vlti. habens potestatem absoluendi ab excommunicatione, cuius absolutio Papae reseruatur, optime poterit eam alteri delegare. Quibus tandem effectum est, vt difficilis sit interpretatio illius responsi. Et sane Bald. in d. ca. vlt. scribit, eum tex. procedere non in iurisdictione delegata, sed in ordinaria competenti alicui ex priuile. speciali, nam haec delegari poterit, sicut & ea, quae iure ordinario, & communi data est. sequitur eandem Baldi adnotationem Ias. in l. a Diuo Pio. 1. col. ff. de re iud. idem in l. a iudice in princ. C. de iudic. Ego vero non inficior, iurisdictionem ordinariam alicui datam priuilegio speciali, delegari posse, sicuti & ea delegatur, quae absque priuilegio iure communi ad aliquem pertineat. ambigo tamen, quae sit ratio cur in d. c. vlt. ea, quae iure speciali, & nominatim ordinario iudici lege, vel canone tribuuntur, delegari possint iurisconsulto refragante in dicta l. 1. ideo dici potest, delegationem, cuius Romanus Pontifex meminerit in d. capit. vlti. factam fuisse tantum quo ad quemdam actum, & nudum ministerium, nempe simplicem absolutionem. Quod quidem nudum ministerium absolutionis episcopus quoties viderit id expedire, delegare, & committere poterit, quemadmodum deducitur ex ratione text. in capit. super quaestionum. §. nos autem. de offic. delegat. atque ita iuxta hanc interpretationem nihil in ea constitutione decisum est, quod iurisconsulto in d. l. 1. refragetur. Secundo, illud fortassis non incongrue Pontificiae responsioni aptabitur, quod ea delegatio iure permissa fuerit in fauorem animae, & eius vtilitatem, ne periclitetur excommunicatione ligata, vnde ad faciliorem huius seruitutis libertatem, erit item liberum praelatis. absolutionem hanc alteri committere, sic etenim responderunt Lancelot. Deci. col. 2. & Curti. Iunior nume. 80. in dict. l. 1. ff. de offi. eius. Et praeterea ius hoc absoluendi excommunicatos propter clericorum percussionem, ego censeo episcopis competere, & aliis praelatis iure officij ordinario, & ita iure magistratus eoipso, quod quis episcopus, aut praelatus sit. Nam etsi huius excommunicationis absolutio sit Romano Pontifici reseruata propter grauem iniuriam clericorum ordini illatam, nihilominus iure Pontificio statuti sunt quidam casus, in quibus iustissimis rationibus ad reipublice vtilitatem, episcopis, & aliis praelatis ratione officij ordinarij, non quidem specialiter ob negocij pondus, imo quia tunc non ita conuenit criminis punitionem augeri, & extolli, permissum est, quod Christianis absolutionem ab hac excommunicatione ministrent. Etenim quod iurisconsultus scribit in dict. l. 1. tunc obtinet, cum propter causarum pondus, & grauitatem specialiter lege, senatus consulto, aut decreto principis negocia magistratibus committuntur, quae alioqui non suberant eorum cognitioni, nec examini. Et ideo causae meri Imperij, atque item misti, propter earum pondus specialiter committuntur iudicibus, nec ab eis delegari possunt: quae quidem ratio satis aliena est a responso Romani Pontificis in d. cap. vltim. cum inibi negocij qualitas efficiat facilem iuris canonici commissionem, qua prelati in absoluendis excommunicatis vtantur, & eiusdem absolutionis delegationem, quoties id visum prelatis aequum fuerit. Ex quib. mihi libuit aliquot inferre ad intellectum dict. c. vlt. Primum. deducitur eius conciliatio cum cap. vlt. §. vlt. de offic. deleg. siquidem text. ille procedit in eo, qui habet potestatem absoluendi ex commissione Romani Pontificis, ex commissione, inquam nudi ministerij, is etenim delegare nudum illud ministerium, a quo delectus fuit per Papam, minime potest. At in dict. capit. vltimo de offic. ordi. potestas absoluendi competit ex officio ratione dignitatis, siue illi dignitati hoc tributum sit iure communi, siue priuilegio. vnde subinfertur, potestatem exercendi nudum ministerium ex officio, aut dignitate adhuc iure priuilegij alicui competentem, delegari posse, quod adnotauerunt glos. Ioan. Andrae. Imol. Panormita. & alij in dict. capit. vlti. de offi. ord. Feli. in dict. ca. vltim. de offic. delegat. Secundo deducitur, potestatem absoluendi, & sic nudum hoc ministerium competente alicui ex simplici delegatione alteri mandari non posse. text. in dict. §. vltim. Deinde & tertio apparet, iudicem delegatum, cui non nudum ministerium, sed & iurisdictio commissa fuerit, posse absolutionem ab excommunicatione alteri delegare. glo. omnium consensu recepta in dict. c. vlt. de offic. ordi. quam sententiam admittunt Doct. in dict. §. vlt. de offic. delegat. Secundo infertur, iurisdictionem voluntariam competentem alicui ex commissione legis, Senatusconsulti, aut canonis, delegari posse, quod in dict. cap. vlt. satis probatur, quando haec vo[art. 6]luntaria iurisdictio non sit tanti momenti, quin per alium expediri valeat idem colligitur ex lege, apud proconsulem. ff. de manumi. vindic. quam ad hoc citat Bald. in l. 2. ff. de offic. procons. & lega. facit ad haec text. in ca. 2. & 3. de offic. Archipres. & in cap. 1. §. vlt. de temporib. ordi. in 6. quibus probatur, iurisdictionem voluntariam alicui lege datam posse alteri committi. Quod si voluntaria iurisdictio a principe data sit per rescriptum, ea alteri per delegatum committi non poterit. text. in dicto capit. vlti. §. vltim. cum delegatus ad nudum tantum ministerium, non possit id alteri demandare. atque ita difficultatem istam componit & explicat Longouallius in dict. l. Imperium. foli. 36. Nec quicquam oberit, quod voluntaria iurisdictio iure speciali, & priuilegio, quodam detur a iure alicui ratione dignitatis, aut officij. Etenim ex eo, quod ea potestas dignitati, vel officio perpetuo datur, iam ordinaria potius dicenda est. quam delegata Et ideo potestatis ordinariae iura habet, & sequitur, iuxta notata per Abb. Cardin. & Felin. in cap. licet. de offi. ordin. Bartol. Alexand. & Ias. in l. 3. ff. de offic. eius cui est mand. iur. Ergo iurisdictio voluntaria competens alicui, siue speciali iure, siue priuilegio, modo ratione officij, aut dignitatis perpetuo a canone, vel lege data sit, delegari poterit, nisi ea iurisdictio magni sit momenti. Nam ea ratione obtentum est, episcopum non posse potestatem conferendi beneficia committere alteri, quam eius vicario generali, gl. vlt. in cap. statutum. de praebend. in 6. & in capit. deliberatione. verbo, cuicunque. de offic. legat. eod. lib. Oldrad. consil. 77. Cardin. in ca. cum dilectus. 2. col. de consuetud. Abb. in cap. constitutus. nume. 5. & in cap. vltim. numero 6. de conces. praebend. Rota Antiqua 288. & 327. Ioan. de Selua in tract. de benefic. 2. par. q. 21. Et est communis sententia Doc. in d. ca statutum. & in ca. deliberatione, quod satis iuste obtinuit ex eo, quod collatio beneficiorum maximi sit momenti, & requirat sedulam, ac diligentissimam praelatorum examinationem, & curam. eandem sententiam asseruit gloss. quam ibi Domini. & Franc. sequuntur in capitulo vltimo, de offic. vicarij. quo in loco [art. 7]Romanus Pontifex perpendens rem hanc seriam esse, statuit, collationem beneficiorum minime censeri commissam ab episcopo vicario, quam generalem constituit, nisi expressim eius delegatio, & commissio fiat. sic nec eidem vicario vi, & ratione generalis commissionis non censetur data potestas inquirendi, corrigendi, aut puniendi subditorum excessus, nec priuandi quenquam ecclesiastico beneficio, officio, aut administratione. cap. licet. de offic. vicar. eod. lib. Haec siquidem grauiora sunt, & maiora, quam, vt in generalem delegationem veniant. Est igitur necessaria specialis commissio collationis ecclesiasticorum beneficiorum, nec continetur sub generali delegatione, quae per episcopum sit vicario totius dioecesis. Huic vero sententiae non obstat tex. in cap. ex frequentibus. de instit. Quia licet ibi expressum sit, vicarium generalem posse beneficia ecclesiastica conferre, habet tamen ea constitutio varias interpretationes, vt demum vicarius conferre possit beneficia, non quidem ex generali commissione exercendi iurisdictionem, sed vi, & ratione specialis delegationis, secundum Dinum in reg. 1. de regulis. iur. in 6. numero 14. quam interpretationem & Panor. sensit in dict. capit. ex frequentibus. Qui tamen subiungit aliam quam Imola, & Doct. probarunt, asseuerantes, illum text. tractare non de libera collatione beneficiorum, sed de institutione, quae fit ad patronorum praesentationem, quam vicarius generalis absque speciali commissione ministrare, & impartiri poterit, quod etiam tenuerunt gloss. in d. capit. ex frequentibus. verbo, officialium. Roman. singu. 601. gloss. in capit. vlt. de offi. vicarij. in 6. inibi communi omnium suffragio recepta, idem gloss. in capit. cum in illis. §. cum autem. de praeb. in 6. Selua de beneficio 2. parte quaestio. 14. eandem opinionem sequuntur dicentes eam communem esse Rochus Curti. in tract. de iure patrona. verb. competens, quaest. 31. & Lamberti. 2. lib. de iure patro. 3. par. q. 1. artic. 5. idem eam tenet dict. 2. part. quaest. 4. Quin & tertio poterit intelligi text. in dict. cap. ex frequentibus, de institutione, quae non confert titulum beneficij, sed habenti iam illum, vel vicario dat authoritatem administrandi animarum curam, iuxta text. in cap. 1. de capel. mona. in 6. nam vicarius episcopi generalis absque speciali commissione potest habenti beneficium, vel eius vicario authoritatem hanc exercendi animarum curam im partiri, secundum Imol. & communem in dict. capi. ex frequentibus. praecedens vero intellectus adsumi potest a tex. in capi. 1. de institut. lib. 6. vbi constat, vacante sede episcopali transire in capitulum, & collegium canonicorum, ius instituendi praesentatos a patronis, quamuis non possit capitulum vacante sede beneficia libera collatione conferre. Obiter vero ex his, quae diximus de iurisdictione voluntaria competenti alicui iure speciali, vel priuilegio, ratione tamen perpetue dignitatis, [art. 8]vel officij, quibus perpetuo ius hoc specialiter tributum sit a lege, vel canone, colligitur, quid dicendum sit de iurisdictione voluntaria competenti ex priuilegio, an ea possit extra territorium exerceri. Cui quaestioni praemittendum est, voluntariam iurisdictionem exerceri posse extra territorium. l. 2. ff. de offic. procons. gloss. & Doct. in cap. nouit. de offi. leg. & in cap. pen. eo. tit. Host. & alij in capit. quia diuersitatem. de conces. praeb. & in capit. post electionem. eod. tit. Bald. & Alber. in l. emancipati. ff. de adoptio. glo. & ibi post alios Iason in l. vltim. ff. de iuris. omnium iudic. vbi Hippo. nu. 7. & Deci. col. 1. testantur, hanc sententiam communem esse. vnde apparet, episcopum posse beneficia ecclesiastica conferre existenti in aliena dioecesi. gl. in dict. cap. nouit. Ioan. de Selua late in tract de benefic. 3. par. q. 40. & 63. Fatentur omnes, qui praecedentem conclusionem probarunt, & Ioan. Crott. in cap. vltim. de consti. in 6. Imo & ipsius episcopi vicarius habens potestatem conferendi beneficia, potest ea conferre extra propriam dioecesim, sicuti notant. glos. in cap. statutum. verb per seipsos. de praeben. in 6. Rota Antiquior de offic. vica. 5. Domi. in cap. vlt. & in c. licet. de off. vicar. in 6. glo. in pragm. sanct. tit. de collatio. §. & quia. ver. vicario. Rebuffus in tra. nominationum. q. 14. nu. 65. & 27. Selua de beneficijs. 2. part. q. 14. co. 3. Anton. Corset. in tracta. de excel. Regis. q. 80. Nicol. Boerius in decisio. 30. vbi scribit, ita sententia iudiciali obtentum fuisse, tametsi contrarium tenuerint Bal. in d. l. 2. ff. de offi. procons. Barb. in d. cap. nouit. nu. 17. & Franc. in cap. vltim. de offic. vicar. in 6. quorum opinio ex eo corruit, quod cum hec iurisdictio voluntaria sit, & possit extra territorium exerceri, nulla potest congrua ratio constitui, nec dari, quominus eiusdem vsus vicario episcopi etiam extra territorium sit licitus. Illud tamen est adnotatione dignum, quod si episcopus beneficium vacans alicui contulerit eo die extra dioecesim, quo eius vicarius alteri intra territorium contulit, praeferendus erit, habens titulum a praelato, etiamsi vicarius speciale mandatum habeat ad conferendum beneficium, secundum Calderic. consilio 2. de offic. vicar. & Caesarem Lamberti. de iure patro. 2. lib. 3. part. q. art. 3. Ex quibus & illud constat, an haec voluntaria iurisdictio, quae in conferendis beneficijs exercetur, possit per episcopos & praelatos intra curiam Romanam ad vsum & praxim deduci, ita quidem, vt inibi commorantes valeant beneficia, quorum collatio eis competit, conferre. Et sane posse id fieri, probatur ex communi omnium sententia, qua obtentum est, iurisdictionem [art. 9]voluntariam exerceri posse, extra territorium, atque ita in specie, praelatos quibus competit beneficiorum collatio, posse beneficia conferre, existentes in Romana curia, tenent Francis. Pauinus in tract. de potest. cap. se de vacan. q. 1. 2. par. col. 3. Praepo. in cap. qui in aliquo. col. vlt. 51. dist. Hierony. Paul. in pract. cancella. fol. 48. Rebuffus in tracta. nominat. q. 14. nume. 28. Ludouic. Gomez. in regu. de non iudican. iuxta formam suppli. q. 3. Probus in d. cap. statutum. numero 9. receptum tamen est secundum eosdem in praxi, quod episcopi non possint beneficia conferre, etiam ea, quae vacauerint extra curiam, dum ipsi praesente Summo Pontifice curiae adsint, imo oportet eos ad hunc collationis actum curiam exire. Idem asserit AEneas de Falconibus in tract. reseruatio. quaest. 4. principali. q. 10. quo in loco citat decisionem Rote in Antiquis, 573. quam & Pauinus adduxerat, quae praemittitiure ipso seclusa praxi, hanc voluntariam iurisdictionem posse exerceri in ipsa curia Romana praesente inibi Summo Pontifice. Dubitat tamen ipse AEneas existimans, iurisdictionem voluntariam minime posse exerceri in curia praesente ipso principe, ex l. 2. ff. de offic. procons. omnes, inquit Iurisconsultus, proconsules statim, quam vrbem egressi fuerint, habent iurisdictionem, non tamen contentiosam, sed voluntariam. Igitur intra vrbem nec voluntariam habent. Potuisset vrgentius adduci tex. in l. vlt. ff. eo. titu. vbi Proconsul vrbem ingressus deponit imperium. Cuius loci authoritate Fulgos. & Corasi. ibi adnotarunt, episcopos Romam ingressos, nec sacerdotia conferre posse. ad idem facit tex. in cap. nisi, de offi. leg. & in l. 4. §. si tam vicinum. ff. de damno infect. quo fit, ipsum Romanae curiae stylum non omnino aduersari his, quae iure communi statuta sunt. Illud profecto minime potest negari, episcopos, archiepiscopos, aliosque praelatos Romanam curiam habitantes, nequaquam posse admittere resignationes simplices, nec permutationes beneficiorum ecclesiasticorum, que sint proprie cuiusque dioecesis, cum ex hoc in curia Romana vacare dicantur, & eorum collatio palam ad Summum Pontificem pertineat, cap. 2. de praeb. in 6. Ab eadem radice deducitur, quod Alberic. scripsit in l. emancipari. ff. de adoptio. asseuerans, episcopum in aliena dioecesi posse subditis conferre primam ordinis ecclesiastici tonsuram. cui accessit Rebuffus in dicto tract. nominatio. quaest. 14. num. 29. Nam idem Alberi. in l. vlti. ff. de iurisd. omn. iudic. & Panorm. in cap. ex tuarum. nume. 11. de authorit. & vsu pallij. ex pressim tenuerunt, episcopum non posse in aliena dioecesi ordines conferre, etiam proprijs subditis. Etenim prior Alb. sententia obtinet in primae collatione tonsure, posterior vero in ministerio sacrorum ordinum, quae conferuntur ab episcopis celebrantibus diuina officia, indutis vestibus Pontificalibus: siquidem quamuis episcopus in aliena dioecesi iure valeat sacra missarum solennia vestibus Pontificijs celebrare. gloss. in Clem vlti. verb. etiam celebrare. & ibi Card. de priui. Abb. in cap. 1. col. 2. vt lit. pend. idem in c. antiqua. in fine. de priuil. Hostien. in cap vlt. de auth. & vsu pallij. glos. in pragmat. sanctione. tit. de spectaculis in ecclesia non edendis. verb. benedicunt, nequaquam tamen poterit simul & vestibus Pontificijs celebrare, & sacros ordines etiam subditis conferre absque dioecesani licentia, sicuti visum est gloss. in dicta Clement. vlti. Anto. & Panor. in cap. ex tuarum. nume. 11. & in dicto cap. vlt. de auth. & vsu pallij. Caeterum, vt quaestionem propositam absoluamus, quibusdam placet, praenotatam conclusionem veram esse in voluntaria iurisdictione competenti iure communi & ordinatio, & secus esse in voluntaria iurisdictione, quae quidem competat iure speciali, vel priuilegio, vt tandem hac nemo vti veleat extra territorium secundum Roma. in singu. 48. & Curt. Iunior. in dicta l. vlt. colum. 1. ff. de iurisd. em. iud. quam sententiam Roma. adnotauit ex cap. statutum. de praeb. in 6. quo decisum est, ecclesiastica beneficia, quae Romani Pontificis collationi, ex eo, quod in curia vacauerant, reseruata sunt, posse post mensem a die vacationis numerandum, si a Romano Pontifice collata non fuerint, per episcopos ipsos intra propriam dioecesim habitantes, non extra conferri. Mihi vero vt plurima egregie placent, quae Ludoui. Roman. vir quidem non vulgaris eruditionis in illo singularium conclusionum opere adnotauit: ita sane visum est, quandoque eundem authorem aliqua iurisconsultis, & Romanis Pontificibus, dum nimis propere festinaret, imposuisse, quae omnino aliena sunt a legislatorum iudicio & sensu, atque ita in praesentiarum ei contigisse suspicor, quippe qui censeam, eius adnotationem minime probari in d. cap. statutum. & deinde falsam fore, quod palam erit, si obseruemus, episcopum iure ordinario collatorem esse omnium beneficiorum, que sint proprie dioecesis. gl. & omnes in c. quanquam. verb. secus. de elect. in 6. traditur in cap. cum venerabilis. de except. l. 1. tit. 16. part. 1. Selua docet late. 2. part. de benef. quaest. 1. & quaest. 22. optimus textus in cap. nouit. & cap. quanto. de his quae fiunt a praelat. Haec vero ordinaria episco porum potestas, per reseruationes Romanorum Pontificum, vel canonum tollitur, & interim dum viget earum vis suspenditur, sicuti iure manifestum est. Quibus ad amussim consideratis, apparet in dicto capit. statutum. non probari Romani conclusionem. Quia in ea constitutione statutum est, beneficia vacantia in curia post mensem conferri posse a praelatis in propria quidem dioecesi, non in aliena, non ea ratione, quod iurisdictio voluntaria in hac specie competat iure speciali, & priuilegio, sed ad euitandas fraudes, quibus praelati vtebantur, constituentes procuratores, qui statim elapso mense in curia, vel loco proximo eidem beneficia conferrent, & Romanorum Pontificum collationes praeuenirent, quemadmodum gl. communiter recepta in dicto cap. statutum. verb. per seipsos. euidenter adnotauit. Et praeterea licet in specie d. cap. statutum. collatio benficiorum competeret praelatis iure speciali & priuilegio, potius foret priuilegium id extendendum, quam restringendum, quippe quod episcopis iure eis antiquitus competenti donaret. glo. in dicto cap. statutum. verb. numerandum. Praesertim quod, vt tertiam rationem constituamus, non competit eo casu episcopis collatio beneficiorum iure speciali, nec priuilegio, sed iure communi & ordinario cessante, & extincta reseruatione per lapsum mensis, vt in eo capite apertissime probatur. Quarto, idem text. iuxta communem interpretationem probat contrariam conclusionem, si quidem secundum omnes speciale inibi statuitur in beneficijs vacantibus in Curia, quod ea non possit episcopus conferre extra propriam dioecesim: consequitur ergo, in alijs casib. ius commune permittere episcopis collationem beneficiorum intra alienam dioecesim, modo ea ad ipsos pertineat. Deinde & quinto, si Romani opinio vera esset, Archidiaconi, Abbates, & similes praelati non possent conferre beneficia extra territorium, cum eis competat collatio iure speciali, quod falsum & absurdum est, praesertim quod hi territorium non habeant. Vltimo, Romani sententia maxime falsa foret in casu, quo episcopis & dignitatibus iure communi competeret collatio beneficiorum, ratione priuilegij dati ab ipsomet iure perpetuo ipsi dignitati, quia tunc ea collatio iam ordinaria est, & ratione dignitatis, vel officij competit. Quam ob rem id habet peculiare, vt omnino minime sequatur conditionem eius iurisdictionis, quae speciali hominis priuilegio personae datur, quod in d. c. vlt. de offic. ord. probatur. Tertio, principaliter apparet ex hac resolutione, [art. 10]Baldi sententiam, qua probare conati sumus, habentem potestatem delegatam a principe ad exercendum ea, quae principi specialiter sunt reseruata, nequaquam eam alteri posse committere, procedere in eo, cui haec potestas a principe data sit: nam is eam alteri delegare nequit, etiam quo ad quandam, & certam specialem subdelegationem, secundum omnes, tametsi Deci. in cap. 3. col. 3. de offic. deleg. Praeposit. in cap. per venerabilem. qui filij sint legit. §. quod autem. colum. 37. & Mart. Laud. in rep. l. 1. ff. de offic. eius cui est mandata iurisd. asseuerent, subdelegationem in hac specie fieri posse ad certam legitimationem, vel dispositionem, licet generalis subdelegatio fieri non possit. At si ex officio, aut dignitate habeat quis ius exercendi ea, quae principi supremo iure sunt reseruata, quamuis id contigerit causa priuilegij dati eidem dignitati, tunc existimo, eam potestatem delegari optimo iure posse. Et id deducitur a decisione text. in dicto cap. vlt. de offic. ordi. cum ista potestas iam ordinaria sit ex eo, quod ratione dignitatis competat perpetua ipsi, qui eam dignitatem obtinuit, eiusque in eadem legitimis successoribus, atque ita est intelligenda responsio text. in d. cap. vlti. Superest modo & hoc in loco, cum de delegatione causarum tractemus, duo componere Romanorum Pontificum responsa, quae maxime contraria videntur, nempe text in ca. cum Bertholdus. de re iud. & in cap. cum causam. de appell. Horum prius admittit subdelegationem eius, qui delegatus est ab inferiori ordinario, vel delegato iudice, qui quidem princeps non sit: posterius autem eam subdelegationem palam improbat, statuens regulam iuris, qua obtentum est, delegatum inferioris a principie non posse subdelegare. Idem expressim probat Regia l. 19. tit. 4. part. 3. notatur in l. a iudice. C. de iudic. & in cap. super quaestionum. §. si vero. de offic. deleg. Et sane receptum est, etiam post litis contestationem, delegatum inferioris a principe non posse subdelegare. glos. in dicto c. cum causam. quam Docto. ibi approbant omnium fere consensu, & in dicto §. si vero. Ias. post alios in dicta l. a iudice. Socin. in l. 1. ff. quis & a quo appellandum sit. col. 3. qua tandem supposita conclusione, quidam responderunt, text. in d. capit. cum Bertholdus. procedere in delegato legati Romani Pontificis: is etenim propter authoritatem dignitatis subdelegare poterit, ad exemplum legati proconsulis, qui subdelegare potest. l. legatus. ff. de offic. procons. vbi Iurisconsultus scribit, legatum proconsulis iudicem dare posse: ita etenim affirmatiue legendus est is locus, quod glo. ibidem innuit, atque ita absque negatione legi in Pandectis Florentinis affirmant Angelus Politianus lib. Miscellaneorum, cap. 78. Budaeus, Corasius & Eguinarius in dicta l. legatus. Anton. August. lib. 1. emendat. cap. 3. Nebrissensis in lexico iuris ciuilis. verb. non. & id palam apparet ex l. cum praetor. §. is quoque. ff. de iudic. is quoque, inquit Paulus, cui est mandata iurisdictio, iudicem dare potest, vt sunt legati proconsulum. Idcirco parem constituentes, legatum legati Romani Pontificis legato proconsulis existimarunt, eum posse subdelegare. Bald. in l. a iudice. C. de iudic. Angel. in dicta l. cum praetor. §. 1. Panormitan. in cap. cum Bertholdus. numer. 22. quorum opinionem asserit communem esse Felin. in dicto capit. super quaestionum. nume. 17. Sed haec interpretatio nec conuenit text. in dicto capit. cum Bertholdus, nec vera est. Primum etenim constat, lega[art. 11]tum Apostolicae sedis, cuius meminit tex. in d. cap. cum Bertholdus. non fuisse legatum de latere, de quo Bal. Ang. & Fel. praedictam constituere conclusionem. Vnde manifeste fallitur Brunellus, dum in tract. de legato. conclu. 10. tradit tex. in d. c. cum Bertholdus. procedere in legato de latere, atque inibi de eo tractari. Deinde falsum est, quod delegatus legati etiam de latere similis sit legato proconsulis. Qui quidem proconsulis legatus eius fere vicaria vtebatur potestate, quam etsi a proconsule acciperet, a lege tamen eam habebat ex nominatione proconsulis, & ideo iudex ordinarius dici potuit, sicuti de vicario episcopi superius adnotatum est. Idem profecto constat, siquidem legatus proconsulis constituebatur ad cognitionem omnium causarum in vniuersum totius prouinciae, atque ideo eiusdem legati officium inter alia Romanae Reipub. munera publica connumeratur, quo fit nimirum esse, quod is subdelegare possit: nam delegatus ad vniuersitatem causarum subdelegare potest vnam, aut alteram causam, secundum glos. in dicta l. legatus. & in dicto c. cum causam. & in dicto cap. super quaestionum. §. si vero. quas Doctor. communiter sequuntur. Ias. in l. a iudice. nume. 8. C. de iudic. Fel. in dicto cap. super quaestio. numero 17. fatentur eam communem esse opinionem. Purpur. in l. more. nu. 98. ff. de iurisdict. omni. iudi. & inibi Curt. Iunior nume. 67. licet ipse & Deci. in dicto cap. cum causam. de appell. conentur contrariam in hoc tutari sententiam, quod modo non disputo: sat etenim est, non esse parem delegatum legati etiam Cardinalis legato proconsulis, inter quos maximum vere discrimen est, & iure ipso palam constituitur. Est tamen ad interpretationem dictae l. legatus. obseruandum, quod regulariter maxima inest differentia inter haec duo, mandare iurisdictionem, & dare iudicem. Nam mandare iurisdictionem iudex dicitur, qui iurisdictionem suam omnem, vel speciem aliquam delegat, et generali causarum cognitioni aliquem praeponit ipsius loco: dare autem iudicem est, alicui vnam, aut alteram causam committere, aut delegare ex his quidem causis, quae suberant cognitioni delegantis, probaturque discrimen istud in l. 1. §. vlt. cum l. seq. ff. quis & a quo appel. sit. vbi Soci. hoc adnotauit col. 5. optimus text. in dicta l. cum praetor. §. 1. & in dicta l. legatus. glo. in l. 1. §. qui mandatam. ff. de offic. eius cui est mandat. iurisdict. l. a iudice. C. de iudic. l. saepe. in fin. & l. sequen. ff. de offic. praesid. Nec tamen inficior, quandoque ex subiecta materia verba supradicta confundi, quod apparet ex l. vlt. ad fin. C. vbi & apud quos. l. 1. in prin. ad fin. ff. de offic. eius. & l. placet. C. de iudic. Tandem fit, vt cum potissimum differat legatus proconsulis a delegato legati, etiam a latere Romani Pontificis destinati, nequaquam huic delegato legati liceat sub delegare: quemadmodum asseuerant Alberic. Paul. & Iason in dicta l. a iudice. Roman. in l. & quia. ff. de iurisdict. omnium iudicum. Collecta. in dicto capit. cum Bertholdus. Archid. Ioan. Andrae. Anchar. Dominicus & Francus in capitu. 2. de officio legati. in sexto. Decius in capitul. si pro debilitate. colu. 3. de officio delegat. vbi testatur, hac opinionem communem esse, atque dubio procul, quidquid Felin. dixerit, haec posterior sententia frequentiori Doctorum consensu recepta est, & iure verior: tametsi Alexander in l. more. ff. de iurisdictione omnium iudicum. numero 8. & Francus in dicto capitul. cum causam. quaestione 8. de appellationibus. Bald. & Angel. sequuti priorem existiment iure probatissimam esse. Qui bus minime patrocinatur textus in capitul. 2. de officio legat. nam licet ex eo pares censeantur proconsules, & legati Cardinales, non sic pares iudicandi sunt legati proconsulum, & delegati legatorum Cardinalium. Quamobrem aliter componenda sunt praedicta decretalium responsa. Et profecto quibusdam visum est, text. in dicto capitu. cum Bertholdus. ex eo procedere, quod delegatus inferioris a principe possit articulum causae, etsi non totam causam delegare. Scribit etenim Innocent. in dicto cap. cum Bertholdus. posse delegatum inferioris a Principe sub delegare articulum causae, qui tamen iurisdictionem non requirat, qualis est simplex examinatio testium: idem probant inibi Anchar. Henric. & Panormita. nume. 19. idem Anchara. in Clement. 1. numero 4. de officio deleg. quorum opinio Communis est secundum Felin. in dicto capi. cum Bertholdus num. 17. hic vero intellectus mihi non admodum placet, quippe qui non conueniat. capitul. cum Bertholdus. vbi delegatus non tantum subdelegauit articulum causae absque iurisdictionis exercitio, sed & totam ipsam causam, quod colligitur ex illis verbis: praefatis Abbatibus committentibus alijs vices suas, ipsi subdelegati testes super praedicto articulo receperunt, quibus dictus clericus vocem ad nos appellationis emisit, qua quidem oratione manifestum fit, delegatos articulum sibi commissum, & totum subdelegasse, alio qui subdelegatis appellandum foret ad delegantem, non ad Romanum Pontificem. Quod si haec vera sunt, quemadmodum apertissimi iuris esse censeo, ex capit. super quaestionum. §. porro. de officio delegati. certissimum erit, minime posse admitti praedictam interpretationem. Ideo forsan magis expeditum erit, subdelegationem, cuius mentio fit in dicto cap. cum Bertholdus. nullam fuisse, nec iure potuisse fieri, & tamen de hoc in ea decretali tractatum non est, vel ex eo, quod litigantes hanc disceptationem omiserint, aut tandem, quia iam ad curiam Romanam causa delata, parum intererat de hac re tractare, imo potius oportebat de iure & meritis, ac iustitia causae agere, quod gloss. in dict. capit. cum Bertholdus. & in dicto capit. cum causam. insinuat, ac sensit Cardinal. post alios in eodem capit. cum Bertholdus. FINIS. REGIAE LEGES QVAE PECVLIARI ALIQVA RATIONE IN HOC OPERE EXPLICANTVR, PRAETER ALIAS, QVAE PASSIM MVLTAE CITANTVR. -  -  LEX prima, de contestat. lib. 3. ordina. pag. 8 -  L. 38. titu. 28. par. 3. pag. 31 -  L. vltim. titu. vlt. par. 6. pagin. 37. num. 14 -  L. 2. titu. 6. par. 5. pag. 48. num. 9 -  L. 24. tit. 13. par. 3. pag. 69. nume. 5 -  L. 57. Tauri. pag. 71. num. 8 -  L. 1 titu. 9. lib. 8. Ordinam. pag. 88. versicul. 3 -  L. 7. titul. 4. par. 5. pag. 106. num. 5 -  L. 3. tit. 8. lib. 3 Ordinam. pag. 111. nume. 13 -  Leges Regiae de retractu iure sanguinis permisso declarantur. pag. 119. num. 8 -  L. Caroli Quinti de reditibus annuis. pag. 120. num. 11 -  L. 62. Tauri. pag. 154. num. 2. 3. & 4 -  L. 18. Tauri. pag. 154. num. 4 -  L. 9. titu. 5. lib. 3. Fori. pag. 155 -  L. 3. titu. 15. par. 5. pag. 172 -  L. 9. titu. 13. lib. 8. Ordinam. pag. 178 -  Leges de debitoribus non soluendo. p. 171. n. 5. & p. 312. & 313 -  L. 9. titu. 1. par. 5. pag. 191 -  L. 56. titu. 5. par. 5. pag. 193. num. 6 -  L. 50. Tauri. pag. 212. num. 7 -  L. 1. titu. 2. lib. 3. For. ibidem. -  L. 12. titu. penult. par. 7. pag. 222 -  L. 83. Tauri. pag. 233 -  Leges de conuicijs loquentes. pag. 246. & 92. num. 7 -  L. 4. & 5. tit. 8. lib. 3. Ordinam. pa. 249. & 250. nu. 1. & seq. -  L. 64. Tauri. ibidem. -  L. vlt. de ordine iudiciar. pag. 256. versic. 1. & pag. 259. nu. 6. -  L. 117. titu. 18. par. 7. pag. 268. num. 12 -  L. 32. titu. 11. par. 5. ibidem. -  L. 45. Tauri. pag. 358. num. 6. -  L. 46. Tauri. pag. 362. num. 7 -  L. 40. Tauri. ibidem. num. 8 -  L. 1. tit. 2. lib. 8. Ordinam. pag. 385. num. 6 -  L. 74 Tauri. pag. 386. num. 8 -  L. 69. Tauri. pag. 406. num. 4. in fine. -  L. 8. titu. 30. par. 3. pag. 440. num. 12 -  L 17. Tauri. ibidem. -  L. 53. Tauri. pag. 454. nu. 3. -  Loca iuris Communis, tam Caesarei, quam Pontificij, in hoc opere proprie explanata Ex Digestorum uoluminibus. -  L. illicitas. §. veritas. De officio procurat. & legat. pa. 4. n. 4 -  L. diem. §. si plures. De arbitris. pag. 17. num. 6 -  L. ad bestias. De poenis. pag. 235. num. 6 -  L. generali. §. vxori. De vsufru. legat. pag. 200. & deinceps. -  L. si sponsus. §. circa. De donationib. inter vir. & vxor. pagin. 200. num. 1 -  L. nam quod liquidae. §. vltim. De penu legat. pagin. 202. nu. 5 -  L. si quis ita legauerit. De aur. & argen. legat. pagin. 206. num. 10 -  L. pediculis. §. argento potorio. De aur. & argent. leg. pagin. 207 -  L. cum de lege. De probat. pag. 210. num. 4 -  L. qui duos. §. maritus. De reb. du. pa. 215. n. 3. & pa. 220. nu. 8 -  L. cum hic status. §. si ambo. De donat. inter vir. & vxorem. pag. 216. num. 5. & pag. 219 -  L. ex facto. §. si quis autem. Ad Trebell. pag. 217. num. 6 -  L. quod de pariter. De reb. dub. pag. 220. num. 8. -  L. idem est. de reb. dub. ibid. versic. 3 -  L. Qui duos. §. vltim. & l. cum pubere. & l. si mulier. eod. titul. pag. 220. vers. His obstare. -  L. Inter socerum. de pactis dotalib. ibidem. -  L. qui duos. §. si cum filio. De rebus dub. pag. 221. nu. 10 -  L. vltim. §. quaesitum. De condict. indeb. pag. 225. nu. 4 -  L. in causae. §. idem Pomponius. De minorib. pag. 183. nu. 2 -  L. vltim. De vsufruct. legat. pag. 178. num. 1 -  L. si sic. quemad. seruit. amitt. pag. 145. -  L. si contendat. de fideiuss. pag. 150. num. 1. & 2 -  L. Titiae. de condit. & dem. pagin. 157. nu. 9. versicul. sed an. -  L. non puto. De iure fisci. pagin. 123. num. 1. & sequent. -  L. si is qui. De iure fisci. pag. 124. num. 5 -  L. 2. de lib. & posthum. pag. 100 -  L si cum fundum. de pact. pag. 108. num. 8 -  L. si ego. in princip. De iure dot. pag. 113. num. 16 -  L. fructus. De rei vendicat. pag. 115. num. 1 -  L. vlt. §. vlt. De iur. fisci. pag. 116. num. 4 -  L. Iulianus. §. si fructibus. De act. emp. pa. 115. n. 1. et deinceps. -  L. patri pro filio De minorib. pag. 51. & seq. -  L. quod si nolit. §. si quid ita vaenierit. de aedilit. edict. pagin. 73. num. 4 -  L. quod si minor. §. Scaeuola. De minor. pag. 47. num. 7 -  L. fructus pendentes. De rei vendicat. pag. 28. num. 2. -  L. in causae. §. interdum. De minorib. pag. 29 -  L. qui scit. §. vlt. De vsur. pag. 31. num. 7 -  L. Qui mihi bona. de adquir. rer. domin. ibid. -  L. Sicut emptio. §. vl. Locat. pag. 349. & 351 -  L. si cum venderet. De pignorat. act. pag. 382. num. 3 -  L. 3. §. item si reip. ad legem Falcid. pag. 391. num. 6 -  L. Haereditatum. ad leg. Falcid. pag. 392. num. 8 -  L. cum Titio. Ad leg. Falcid. pa. 393. num. 9 -  L. penul. §. vlt. de pignoribus. pag. 405. num. 2 -  L. Lucius. de donat. pag. 430. num. 5 -  L. Clauibus. de contrah. empt. pag. 439. num. 11 -  L. emptorem. §. vlt. de act. empt. pag. 442. num. 2 -  L. qui libertatis. De euict. ibid. -  Ex Codice Iustiniani. -  L. quoties. De rei vendicat. pag. 298. num. 1. & seq. -  L. aedem. Locati. pag. 275. nu. 4 -  L. vlti. Arbitri. tutel. pag. 272. num. 4 -  Auth. nisi rogati. Ad Trebell. pag. 181. num. 7. & 8. & pag. 159. num. 11 -  L. diffamari. de ing. & manum. pag. 150. num. 1. 2. & 3 -  L. non satis. qui potior. in pigno. hab. pag. 125. numer. 7 -  L. quoties. De donat. quae sub modo. pag. 105. nume. 2. & pag. 109. numero. 9 -  L. 1. eod. tit. pag. 106. nume. 4. 5. 6 -  L. vti. de sacros. eccles. pag. 112. num. 14 -  L. 2. de pact. int. emp. pag 108. num. 7 -  L. 1. de famos. libell. pag. 91. vers. secundo. -  L. vlt. de reuocan. donat. pag. 92. num. 8 -  L. licet. qui potior. in pigno. hab. pag 57. num. 4. & pag. 64 -  L. vlt. de dot. caut. pag. 60. -  L. si cui. de non numerat. pecun. pagina. 62. versiculo quod praeterea. -  L. 2. de praed. & omn. reb. nauicul. pag. 67 -  L. si contra si quis ignor. rem minor. pag. 31 -  L. fructus. de act. empt. pag. 352. vers. ex quibus. -  L. curabit. de act. empt pag. 347 & seq. -  L. 2. de patrib. qui fil. distrax. pag. 418. num. 4 -  L. si quis in tantam. ex l. vlt. vnde vi. pag. 435. num. 7 -  L. 1. de donat. pag. 440. num. 12 -  Auth. quod si debitor. de pignorib. pag. 450. num. 3 -  L. 2. de rescind. vendit. pag. 183. cap. 3 -  L. inuitum. de contrah. empt. pag. 416. cap. 14 -  Ex Institutionibus. -  §. de illa. de societate. pag. 328. num. 2 -  Ex Authenticis. -  Auth. de restis. fideicomm. §. nos igitur. p. 356. ver. ex quibus. -  Ex Feudorum libro. -  Cap. 1. an agnat. vel fil. pag. 294. num. 4 -  Cap. 1 §. sed & quid delator. quae fuer. pr. caus. feud. amitt. pag. 92 -  Ex Decretalibus. -  Cap. 1. de arbit. pag. 17. num. 6 -  Cap. conquestus. De vsur. pag. 322. nu. 4 -  C. 1. de feud. ibi. -  C. 1. de Homicid. pag. 306 -  C. vlt. de immunit. Eccles. pag. 312. num. 15 -  C. salubriter. de vsur. pag. 318. nu. 3 -  C. 2. de poenis pag. 238. num. 10 -  C. nauiganti. de vsur. pag. 185. vers. coeterum. -  C. in ciuitate. eod. tit. ibid. -  C. ex rescripto. de iureiur. pag. 169 -  C. finem litibus. De dol. & contumac. pag. 173 -  C. Odoardus. de solution. pag. 174. nu. 9 -  C. prohibemus. de decim. pag 138 -  C. penultim. de priuileg. pag. 149. num. 14 -  C. 1. de emption. pag. 418. num. 4 -  C. illo vos. de pignorib. pag. 389. nu. 2 -  C. postulasti. de rescript. pag. 161 -  C. 1. de sacram. non iterand. pag. 79. num. 4 -  C. quando. de consuetud. pag. 77. & inde. -  C. ad quaestiones. de rer. permut. pag. 48. nu. 9 -  C. nonnulli. de rescript. pag. 51 -  C. constitutus. De in integ. rest. pag. 52. nu. 6 -  C. cum vniuersorum. De rer. permutat. pag. 45. vers. contrariam. & pag. 45 -  C. ad nostram. de reb. eccles. non alien. pag. 28. numero. 3. & pag. 32. num. 8 -  C. potuit. De locat. pag. 443. num. 4 -  C. in Archiepiscopatu. de rapt. pag. 456. nu. 2 -  C. quod sedem. de Offic. Ordinar. pag. 457. nu. 4 -  C. a qua. de consecrat. eccles. ibid. -  C. vltim. de offic. ordina. pag. 458. num. 5 -  C. vlti. de emption. pag. 441. cap. 17 -  Ex libro Sexto. -  C. Quanquam. de vsuris. pagina. 341. numer. 4. & pag. 346. -  C. 1. de Homicid pag. 307 nu. 10 -  C. vt commissi. § priuandi. de haereticis. pag. 226 -  C. Romana. §. in vniuersitatem. de sentent. excomm. pagina. 230. num. 9 -  C. accusatus. §. licet. de haeret. pag 266 -  C. ad agendum. de procur. fol. 49 -  C. 2. & cap. vlt. de offic. vicar. pag. 205. nu. 9 -  C. 1. de praescript. pa. 139. nu. 7 -  C. cui non de sacerdotali. de praeb. pag. 164. & seq. -  C. vlt. de iudic. pag. 47. nu. 8 -  C. vlt de for. compet. pag. 43. ad finem. -  C. si gratiose. de rescript. pag. 427. nu. 2 -  C. si tibi absenti. de praeb. pag. 436. nu. 1 -  C. statutum. de praeb. pag. 460. nu. 8 -  Ex Clementinis. -  Clem. 1. de caus. possess. & propriet. pag. 129. nu. 13 -  Clem. religiosus. de procurat. pag. 53 -  Ex Extrauagantibus. -  Extrauag. ambitiosae int. communes. de reb. ecclesi. non alienand. pag. 280. num. 4. & pag. 282. nu. 6 -  Ex Decretis. -  C. vlt. 14. q. 4. pag. 325. nu. 7 -  Canones qui quinquaginta passibus circum ecclesiam immunitatem definiunt. pag. 304. nu. 5 -  C. sine exceptione. 12. q 2. pag. 287. nu. 1 -  C. non imputantur. 1. quaestio. 4. pagin. 227. versic. Caeterum. -  C. vlt. 17. quaestio. 4. pag. 155. nu. 5 -  C. vlt. 14 q. vlt. pag. 35. nu. 12 -  Ex Sacris Bibliis. -  C. 23. Deuteronom. pag. 325. num 7. -  C. 20. Exod. pag. 224. versi. primum. -  C. 18. Exechiel. ibid. -  Canon 18. Apostolorum. pag. 133 INDEX RERVM MAXIME NOTABILIVM, QVAE PER HOC TOTVM OPVS TRACTANTVR. -  De litera A. -  ABORTIONIS coactae crimen grauissimum, & quomodo puniendum. pag. 308. num. 10 -  Absenti, an sicut quaeritur actio personalis ex pacto donatoris, sic etiam adquiratur dominium sine traditione. pag. 105. num. 3 -  Absentis ratihabitio necessaria est eo casu, quo ei actio quaeritur per alterum sine cessione. pag. 111. num. 12. & seq. -  Absenti regulariter non quaeritur per alterum actio. pa. 111. versic. quantum. -  Absenti, quando dicatur ius quaesitum. pag. 112. versic. quamobrem. num. 14. -  Absentium distributiones, an praesentibus accrescant. pagin. 412. num. 7 -  Absolutoria ab obseruatione iudicij, quam vim habeat. pa. 7. num. 8 -  Absolutus iudicio animae, potest eiusdem criminis in exteriori foro accusari. pag. 240. num 3 -  Absolutus iudicio inquisitionis vel denunciationis transactione, iuramentiue causa, an possit iterum accusari. pagin. 242. num. 5 -  Absolutus vel condemnatus, in foro ecclesiastico, si crimen est mixti fori, potest iterum apud secularem iudicem postulari. pag. 243. num. 6 -  Absolutus indulgentia Principis, iterum accusari eiusdem criminis non potest. pag. 240. num. 2 -  Absolutio a iuramento praestita ad effectum agendi, quam vim habeat. pag. 42. num. 6 -  Absolutio a iuramento, quando requirat citationem. pa. 40. num. 5 -  Absolutio a iuramento in contractu posito, quomodo sit petenda. pag. 40. vers. verum. -  Abstinentia a cibis, quando, quodque crimen sit. pag. 22. nu. 10 -  Acceptatio ratihabitioque absentis, quando sit necessaria ad acquirendam actionem. pag 110. num. 11 -  Acceptatio beneficij facta ab eo, qui mandatum non habuit, rata haberi potest, intra tempus datum ad acceptandum. p. 434 n. 5 -  Acceptatio eius cui est collatum beneficium, necessaria est. pag. 433. num. 3 -  Acceptatio beneficij non potest fieri per procuratorem sine speciali mandato, & quid de laico & excommunicato. ibidem. -  Acta iudicialia quam praesumptionem inducant. pag. 8. nu. 9 -  Actorum iudicialium scriptura, ad quid exigatur. pag. 9 -  Actus mediati & immediati ad mortem. pag. 21 -  Accusatus falso, an possit allegationem in suam defensionem omittere pag. 19 -  Actio in rem non continetur liberatione, quoquo modo concessa. pag. 269. num. 1 -  Actio ex l. 2. C. de rescind. vendit. an habeat locum contra tertium possessorem. pag. 189. num. 10 -  Actor vocatus ad iudicium ex l. diffamari. poterit eligere alterum ex duobus rei iudicibus. pag. 152. num. 6 -  Actione iniuriarum, an teneatur is, qui alteri verum crimen obiecerit. pag. 90. num. 6 -  Actio ex l. 2. C. de rescind. vendit. intra quod tempus sit proponenda. pag. 36. num. 13 -  Actio rescissoria non potest deduci in iudicium, nisi prius per officium iudicis habita restitutione. pag. 40 -  Addicti, qui. pag. 168 -  Adiectio in diem, vide Pactum. -  Aduersus tutorem non conficientem inuentarium, iuratur in litem propter praesumptum dolum. pagin. 273. numero 5. & 6. -  Aduersus fiscum indubio iudicandum est, vbi agit de poena exigenda pag. 123. num. 1 -  Aestimatores. pag. 17. 18 -  Aequalitas in puniendis criminibus, quae seruanda. pa. 234. 235 -  Aerarij pag. 127 -  Aera Caesaris quid, & quomodo ab eo fuerint anni computati ab Hispanis. pag. 94 -  Aequalitas in contractibus seruanda. pag. 348. num. 2 -  Agens contra conscientiam propriam, quomodo peccet. pagin. 1. num. 1. & pag. s. num. 6. -  Agens actione reali, an fateatur aduersarium possidere, vbi de eo iudicio quo quis plebeius arguitur. pag. 127. nu. 10 -  Agnita priuata scriptura quam vim habeat, & an praeiudicet tertio. pag. 253. ad finem. -  Alienatio rei prohibitae, ad liberandum a carcere possessorem facta, viuente eo sustinetur. pag. 286 -  Alienatio rerum ecclesiasticarum, etiam solenniter facta non valet, nisi causa iure permissa. pag. 287. num. 1. & 2 -  Alienata re ecclesiastica pro satisfaciendis debitis ecclesia probandum est, pecuniam in rem ecclesiae versam. pag. 288. num. 3. vide verb. ecclesiae. & verb. res ecclesiae. -  Alienandis rebus monasteriorum, regulariter non sufficit Abbatis authoritas. pag. 33. num. 9 -  Alienatio dominij tantum vtilis, non facit locum retractui. pag. 417 -  Αντιπεπονθός quid. pag. 232. num. 1. -  Annua, bima, trima die, quid significet. pag. 254 -  Annorum initia varia in computatione temporum. pag. 93. 94. num. 1. & 2. -  Ananiae opi. de conuitiante Cardinali examinatur. pagin. 89. num. 5 -  Ancharani opinio de haerede praescribente legatum. pag. 74 -  Angeli responsum de praescriptione iuris redimendi, verie intelligitur. pag. 75. num. 6. -  Annui reditus licite constituuntur. pag. 372. nu. 2. & plura de ijs toto eo capite. -  Annui reditus an emi possint ea lege, vt intra certum tempus liceat eos, non postea redimere. pag. 385. nu. 7. & seq. -  Annui reditus non possunt licite constitui, cum pacto redimendi ad voluntatem primi emptoris. pag. 390. nu. 4 -  Annui reditus tam ad vitam quam ad perpetui precium. pag. 390. nu. 5. & 392. nu. 7 -  Annui reditus redimibiles, quo precio iuste constituantur. pag. 396. nu. 2 -  Annuus reditus, in dubio an sit iudicandus perpetuus, an redimibilis. pag. 398. nu. 5 -  Appellarian possit ab eo iudice, qui vt vir bonus reductum ad se arbitrium de finit. pag. 257. nu. 3. & seq. -  Appellari potest a iudice, etiam vbi quid committitur eius arbitrio. pag. 257 nu. 5 -  Approbans testis personam, expresse vel tacite, non videtur in eius solius testimonium consensisse pag. 260 -  Ara misericordiae apud Athenienses. pag. 303 -  Artifici egregio an parcatur. pag. 235 num. 6 -  Arbitratorum iudicia licet paratam habeant executionem lege regia, non est tamen eis concessa iuris. pag. 256. nu. 2 -  Assassini qui pag 307 308. nu. 9. & 10 -  Assassini an gaude ant immunitate ecclesiarum. ibid. -  Asyla quid & vnde dicta. pag. 303 -  Ασυλία. ibid. -  Authoritas publica est consideranda. pag. 3. vers. quinto. -  Augustini locus. pag. 155. nu. 5 -  Augustini authoritas de Canonizatione sanctorum, intelligitur pag. 84. ver. quod autem. -  Aureorum aestimatio. pag. 87. nu. 3 -  De litera B. -  BAldi opinio de poenis relatiuis, examinatur. pag. 234. ad fi. -  Baldi opinio in l. 2. C. de vsur. excutitur. pag. 345. numer. 3. -  Bartoli locus in l. tutor qui repertorium. ff. de administrat. tutor. pag. 273. -  Bartoli opinio in l. 3. ff. de ann. lega. examinatur. pag. 254. num. 5 -  Bartoli verba in l. is potest. de acquir. haeredi. pag. 210. numer. 5 -  Bartoli dicta in l. si constante. solut matrim. tractantur latissime pag. 212. num. 8 -  Bernardus Diaz episcopus Calagurritanus. pag. 90 num. 5. -  Beneficij ecclesiastici possessio quomodo adquiratur. pagin. 432. & deinceps. -  Blasphemos ad se confugientes, an tueatur ecclesia. pag. 310 -  Blasphemus, qui poenitentiam egerit, an possit puniri, proposito statuto de pace cum offenso facta. pag. 241. 242 -  Bona, quae ex adquisitis matrimonio constante ad vxorem pertinent, non videntur publicata, publicatis mariti bonis. pag. 229 -  De litera C. -  CAptus iuste, & sub iuramento emissus, an teneatur redire, certus de verisimili mortis periculo. pa. 20. 23. -  Captus iuste an possit a carcere fugere, data facultate. pag. 21. 23. -  Captus iniuste an possit commentariensem fallere, vt effugiat. pag. 18. nu. 7 -  Captus iniuste, & praestito iuramento emissus, an teneatur redire, cum probabiliter iniustam damnationem timeat. p. 19 -  Captus inique & damnationem timens, tenetur fugere. pa. 19 -  Captus, qui ducitur per ecclesiam, an possit inde extrahi. pa. 310 nu. 13 -  Captus qui se exemit a familia iudicis, an possit abstrahi ab ecclesia. pag. 311 -  Captus qui carcerem effregerit, an ab ecclesia defendatur. pag. 311. vers. decimooctauo. -  Cadauer debitoris an possit ob debitum, insepultum detineri. pag. 175. nu. 10 -  Cadauera sepelienda, etiam hostium. ibid. -  Cadauera damnatorum, an possint insepulta abijci. p. 177. n. 11 -  Captus ab hostibus, an possit a domino fugere. pag. 22 -  Captus an possit fugere cum iniuria carceris & custodum. pag. 24. numer 12. & 13. & 14 -  Captus inique & condemnatus, aut condemnationem timens, an possit occidere custodes, vt euadat. pa. 24. nu. 13 -  Causae meri & mixti imperij an possint iure Pontificio delegari. pag. 456. num. 1 -  Causa impulsiua & finalis quid pag. 162. versic. contrariam. & pagina. 164 -  Causae impulsiuae taciturnitas non vitiat rescriptum. ibid. -  Canon quid pag. 96. nu. 4 -  Caroli magni simulatio. pag. 26. nu. 10 -  Cautio idonea quae. pag. 344. nu. 6 -  Cedens bonis, an teneatur cum ad pinguiorem fortunam peruenerit, aes alienum soluere pagina. 172. nu. 6 -  Census quid sit, & in dubio, an contractus iudicetur emphyteuticus vel censualis. pag. 371. nu. 1 -  Cessio bonorum quem effectum habeat, & qualiter fiat. pag. 171. num. 5 -  Cessio bonorum non habet locum in criminalibus. pag. 173 num. 8 -  Cessionis bonorum beneficio an renunciari possit. pag. 172. num. 7 -  Centum annos an praesumatur quis viuere. pag. 218 -  Chrisma an sit in confirmatione necessarium. pag. 79. nu 4 -  Christus quo anno natus. pag. 94 nu. 3 -  Cibis delicatioribus an debeat vti quis vitae proferendae gratia. pag. 22. numero. 10 -  Citatio an sit necessaria ad iuramentum, electionem, vel testimonium eius, qui a partibus vel iudice est electus. pa. 262. nu. 5 -  Cicatricis causa an quid peti possit. pag. 244 -  Cimonis Atheniensis pium factum. pa. 176 -  Ciues an praeferantur exteris in emptione specierum in publica inopia. pag. 421. num. 6 -  Ciuitas episcopum proprium occidens, quomodo puniatur. pag. 230 -  Claudij Caesaris iudicium pag. 26. nu. 16 -  Clausula, ex certa scientia, nihil operatur, vbi in principe potestas deficit. pag. 367. num. 9 -  Clericus vsurarius, qualiter iure Pontificio puniatur pag. 340 num. 3 -  Clericus quando tradendus curiae seculari. pag. 306 -  Clerici haeretici bona ad quem fiscum pertineant. pag. 239. num. 12 -  Clericus ob aes alienum capi non potest, nec bonis cedere. pagin. 174. num. 9 -  Clerici possunt praescriptione adquirere ius percipiendi decimas ex aliena parochia. pag. 139. num. 7 -  Clerici & Ecclesiae soluere decimas quodam modo tenentur. pag. 142 -  Clerici in patrimonialibus regulariter non habent priuilegium, bonis ecclesiarum concessum. pag. 39. num. 4 -  Clericus minor laesus in patrimonialibus a laico, non potest petere restitutionem coram iudice ecclesiastico. pag. 38. num. 3 -  Clericus actione iniuriarum agere contra laicum potest, coram iudice ecclesiastico. pag. 42. num. 8 -  Clerici patrimonium ad cuius titulum est sacris insignitus, an habeat priuilegium ecclesiasticorum bonorum. pag. 38. num. 3 -  Clerici habentes beneficia ecclesiastica, qua poena cogantur horas Canonicas dicere. pag. 416. num. 10 -  Collatio beneficij canonica absque corporali possessione, ius tribuit post acceptionem. pag. 433. num. 1 -  Collatio beneficij potest fieri in ea conditione, si vacat. pagin. 433. num. 2 -  Commissi poena. pag. 372 -  Commissoria lex, vide Pactum. -  Comburi viuus an debeat qui deliquit. pag. 248 -  Commodatarius qui vtitur re commodata ad aliud quam fuit commodata, an furti teneatur. pag. 431. num. 8 -  Concilium Lateranense. pag. 137. versiculo. & dubio procul. -  Condemnatus a iudice, vt reddat debitum foeminae, quam scit suam vxorem non esse, non tenetur stare sententiae. pag. 3. versiculo quinto. -  Condemnatus inique, an possit relinquere appellationem. pag. 18 -  Condemnatus ad restitutionem rei cum fructibus, an restituat eos, quos ex suis meliorationibus perceperit. pa. 68. num. 4 -  Condemnatus etiam iuste, vt fame moriatur, peccat mortaliter, si oblatos cibos non sumat. pag. 22. num. 10. -  Condemnatus ad mortem, potest sine peccato furcam ascendere. ibidem. -  Condemnatus ad mortem inique, tenetur, si potest, fugere. ibidem. -  Condemnatus, vt in carcere maneat, non potest fugere. pagin. 21 -  Condemnatus ad rem restituendam, etiam ad fructus videtur condemnatus. pag. 27. num. 1 -  Conductio ad longum tempus, transit in successorem, etiam singularem. pag. 274. num. 2 -  Confessio iudicialis, quomodo fieri possit. pag. 9 -  Confessio, quomodo faciat vsurarium manifestum. pag. 340. ver. est item. infra -  Confugientes ad sacerdotem eucharistiam portantem, an abduci inde possint. pag. 305. num. 6 -  Confugientes ad ecclesiam non debent abduci, etiam si grauia commiserint, si non est crimen exceptum. pag. 305. versic. septimo. -  Confugiens ad ecclesiam, qui ab ea extrahi non potest, ibi alligari, vinciriue non debet. pag. 314. num. 17 -  Confiteri peccata, an possit quis per scripturam. pagin. 263. versic. hinc obiter. -  Confirmationis sacramentum non potest ab alio, quam episcopo ministrari, etiam ex immemoriali praescriptione. pag. 86. num. 14 -  Confirmatio Τελετὴ vocata est ab Apostolis. pag. 78 -  Confirmationis minister est solus episcopus. pag. 80. & 81. num. 6 -  Confirmationis sacramentum, an sit praecise necessarium ad salutem, an ex ratione percepti. ibid. -  Confirmatio sacramentum est nouae legis. pagina 78. numero 2 -  Confessio dotis receptae non numeratae, quam vim habeat. pag. 77. vers. primum. -  Confessio dotis receptae emissa matrimonio constante, vbi praesumitur fraus donationis, an confirmetur iuramento. pag. 58 -  Confessio dotis receptae, quando inducat praesumptionem numerationis. pag. 60. nu. 6 -  Confessio dotis receptae ante matrimonium facta, censetur spe futurae numerationis. pag. 62. ver. est item -  Confessio dotis receptae, quando noceat creditoribus. pag. 64. num. 7 -  Conferre aut dimittere beneficium iure sanguinis, an sit illicitum & simoniacum. pag 45. num. 4 -  Conscientia quid. pag 1. num. 1 -  Conscientia non potest efficere, vt non sit peccatum, quod est. pag. 1. & 5 -  Conscientia quo ad se, iustitia vero quo ad alium, consideratur. pag. 4. vers. quinto. -  Conuictus testibus haereseos, an possit sine peccato crimen agnoscere. pag. 19. num. 8 -  Conuentus super mutuo, quod iam soluit, an possit falsum instrumentum producere, mutuumue negare. pagina 13. numero 3 -  Consulto & data opera occidens, an sit ab ecclesia abducendus pag 307. vers. in his profecto. -  Conuentus in solidum, partem quam debet, offerre tenetur. pag. 15 -  Consensu litigantium potest causae definitio vnius ex partibus, vel vnius testis testimonio committi. pagina 259. numero 1 -  Contractus nomen accipiunt a principali agentis intentione. pag. 194. num. 9 -  Consuetudo, an possit quem immunem reddere a solutione decimarum. pag. 140. num. 8 -  Consuetudine sublata, an & immemorialis sublata sit. pagina 410 411. num. 5 -  Contractus innominatus etiam factus in fauorem piae causae, poenitentiam re integra admittit. pag. 112. num. 15 -  Conuitium in Hispania quomodo puniatur. pagina 87. numero 2 -  Consuetudinis & praescriptionis differentia in mutatione decimarum. pag. 143. versic. decimo. -  Consueta adijci in conuentionibus, an censeantur expressa, si omissa fuerint. pagin. 119. num. 9 -  Consanguineus, an possit cum ratihabitionis cautione restitutionem petere. pag. 51. nu. 5 -  Consors eiusdem litis an possit sine speciali mandato petere in integrum restitutionem. pag. 52. num. 6 -  Constituto reditu super pluribus rebus, an cuiuslibet earum possessor teneatur insolidum. pag. 379. num. 8 -  Consuetudo an valeat excusare quem a residentia, vt is percipiat reditus beneficij principales. pag. 415. nu. 9 -  Creditori vnquam licuerit, habere in vinculis debitorem. pa. 168. num. 1 -  Creditoribus futuris, quando competat ius reuocandi ea, quae in fraudem facta sunt. pag. 64. num. 7 -  Creditores quando possint vti aduersus vxorem exceptione non numeratae dotis. pagin. 62. versicul. de creditoribus. & sequent. -  Creditor, cui per sententiam est addicta res, vt apud eum sit loco pignoris, potest petere iterum iudicialem subhastationem. pag. 451. num. 4 -  Creditor qui non potest a debitore suum consequi, licite furatur ab eo rem aeque valentem. pagina 26. versiculo. quarto. -  Creditor potest in mutuo a debitore stipulari, quod sua intererit, etiam intra dilationis dies. pag. 258 -  Crimina quo ad accusationem exteriorem, non tolluntur baptismo. pag. 242. num. 4 -  Crimina momentanea & successiua. pag. 248 -  Criminis eiusdem repe titio, ex interuallo vel eodem momento, an pluribus sit poenis punienda. pag. 245. num. 8 -  Crimen quando quis cogatur deferre. pag. 93 -  De litera D. -  DAmnum in societate contingens, quomodo intelligendum & computandum. pag. 329. 330 -  Damnatus etiam iniuste non potest iudicum scandalo resistere. pag. 24. num. 13 -  Debitor suspectus & fugitiuus extra ordinem capi potest. pag. 311. nume. 14 -  Debitores an possint ab ecclesijs abduci. ibid. -  Debitor capi non potest nisi bonorum excussione facta. pag. 169. num. 2 -  Debitor quomodo iure veteri potuit prehendi & haberi. p. 168. num. 1 -  Decimae quo iure institutae. pag. 134. num. 2 -  Decimae, quantum ad quotam partem iure humano sunt iustissime institutae. pag. 136. num. 4 -  Decimas percipiendi ius non est seruitus. pag. 145. nu. 11. vid. verb. Laici. -  Decurionatus & publica officia matrimonio constante adquisita, communicantur vxori quo ad aestimationem. pa. 454. num. 4 -  Decurionatus & alia officia empta a patre filio, imputantur in legitimam, quoad aestimationem & conferuntur. pag. 455. nu. 6 -  Delegatus ad ea, quae principi reseruata sunt, non potest subdelegare. pag. 458. nu. 5. & pag. 462. nu. 10 -  Delegatus legati cardinalis a latere Romani Pontificis destinati, non potest subdelegare pag. 463. num. 11 -  Delinquens in ecclesia, ab ea & alia quacunque potest extrahi. pag. 312. nu. 15 -  Delinquens spe veniae, ea est indignus. pag. 313. vers. vicesimosexto. -  Delinquens in ecclesia, an fiat ex hoc fori ecclesiastici. pa. 315 versic. tricesimoquarto. -  Depopulator nocturnus agrorum, vti immunitate ecclesiarum. non potest. pag. 311. versic. decimonono. -  Dictiones sunt intelligendae iuxta vulgarem sensum prouinciae de cuius lege agitur. pagina. 354. nu. 1 -  Dies datus a lege ad retrahendam rem venditam sub conditione currit a die conditionis expletae pag. 372. nu. 1. & nu. seq. de pura venditione. -  Diffamatis quod competat remedium. pagin. 150. numero 1. & sequent. -  Diffamans bis admoneri debet, vt perpetuo silentio condemnetur. ibid. nu. 2 -  Diffamationis inhibendae quis sit iudex. pag. 151. nume. 4 -  Diffamatio extraiudicialis sufficit, vt imploretur. l. diffamari. remedium. pag. 152. num. 6. 7. 8 -  Diffidati poena. pag. 309 -  Dilatio translationis dominij, donec soluatur precium, non facit contractum conditionalem. pag. 402. nu. 6 -  Dispensatio secunda cum mentione primae circa idem concessae, est facienda. pag. 167. nu. 8 -  Distributiones quotidianae, an veniant appellatione fructuum beneficiorum. pag 408. nu. 1 -  Distributiones quotidianae etiam ex consuetudine absentibus dari non debent. pag. 408. nu. 2. in fine. -  Distributiones quotidianae simplices, & non duplices dantur habenti in eadem ecclesia duo beneficia. pag. 411. num. 6. & plura eo capitulo de his traduntur. -  Diuina iudicia quando sint ab hominibus imitanda. pag. 223. versi. tertio. -  Dolus verus nunquam vi remissus, nisi expresse remittatur. pag. 272. ver. Primum. -  Dolus quando remitti possit, praeteritus vel futurus. pagina 272 -  Dolosus non habet optionem, an velit precium supplere, vel rem restituere. pag. 197. vers. quoties. -  Dominium a priuato auferri per principem non potest absque publica vtilitate. pag. 365. num. 6 -  Dominicus Sotus. pag. 2. nu. 2 -  Donator quando teneatur de euictione. pag. 274 -  Donationem non esse renunciationem laesionis vltra dimidiam. pag. 198 nu. 12 -  Donans eam quantitatem quae dimidiam vel excedit vel deficit, quando priuetur actione. l. 2. de resci. vendit. pag. 193. nu. 6 -  Donatio reuocatur & susceptis liberis, & quia inofficiosa, quidque intersit. pag. 160. nu. 12 -  Donatio facta filio quem tunc vnicum habebat pater, alijs postea susceptis, reuocatur ad legitimam. pag. 153. & 154 nu. 1. & 4 -  Donatio facta ecclesiae, liberis natis reuocatur ad legitimam. pag. 156. nu. 5. & pag. 159. nu. 11 -  Donationi perfectae in continenti potest adijci conditio vel modus, non ex interuallo. pag. 104 nu. 1 -  Donationi conditio pactumue potest apponi in fauorem tertij, cui ex hoc actio quaeritur. ibid. -  Donator an possit pactum appositum in fauorem tertij, reuocare. pag. 107. nu. 7. & seq. -  Donatio an reuocari possit ob veri criminis exprobrationem pag. 92. vers. decimo. -  Donatarius potest inuito donatore pactum appositum in fauorem tertij, seruare. pag. 109. num. 9 -  Donatio omnium bonorum praesentium tantum iure Regio minime valet. pag. 407. n. 4 -  Dotis causa, quam fisci fauorabilior est indubio. pagin. 124. num. 6. & pag. 26 -  Dotalis hypotheca prior etiam tacita, praefertur posteriori expressae etiam ob refectio nem redemptionemue competenti. pag 54 -  Dotalis hypotheca tacita vel expressa, quando prioribus praeferatur. pagin. 54 -  Dotalis hypotheca, an praeferatur creditoribus, qui cum marito inter instrumenta dotalia, & confessionem receptae dotis, contraxerunt. pag. 61. vers. caeterum. -  Dotalis hypotheca non est admittenda, nisi praemissa excussione, quam induxit Auth. hoc si debitor. pag. 450. nu. 3 -  De litera E. -  ECclesia obsideri non debet, ne confugis alimenta non subministrentur. pag. 314 -  Ecclesia non tuetur arma vetita ferentes, quoniam possint ijs a iudice laico priuari. pag. 315 -  Ecclesia, ecclesiasticisque personis vendentibus, habet locum. l. quoties. C. de rei vindic. pag. 300. num. 4 -  Ecclesia etiam non consecrata, habet immunitatem. pa. 304. num. 4 -  Ecclesiarum res, an possint hypothecae titulo obligari. pag. 283. num. 7 -  Ecclesiae res possunt dari pignori ob redimendos captiuos, & pauperes alendos. pag. 284. num. 8 -  Ecclesia, an constituat debitorem in mora, sine interpellatione. pag. 443. num. 4 -  Ecclesiarum bona, an alienari possint ad liberandos a carcere delinquentes. pagin. 285. num. 9. vid. res ecclesiae. & verb. alienatio. -  Ecclesia & praelatus fiscum habere dicuntur. pagin. 238. numero 11 -  Ecclesia, an sine traditione adquirat dominium ex pacto. l. quoties. C. de donat. quae sub mod. pag. 112. num. 14 -  Ecclesia in diuinis testimonijs interpretandis, errare nequit. pag. 78. num. 2 -  Ecclesiae authoritas sufficit in ijs, quae ad fidem pertinent. ibid. -  Ecclesia post quadriennium, restituitur ob enormissimam laesionem. pag. 33. num. 10 -  Ecclesia potest petere restitutionem contra laicum coram iudice ecclesiastico. pag. 38. num. 2 -  Electus a iudice, vel a litigante in testem, iurare debet, & ita testificari. pag. 261. num. 3 -  Electus sponte, vt quid sibi videatur exponat, iurare non tenetur. pag. 261. vers. tertia conclusio. -  Electus a iudice vel a litigante, legis aut iudicis praecepto, vt arbitrium suum exponat, iurare tenetur. pag. 261. num. 4 -  Eleazarus. pag. 22. vers. 9. -  Emendatum. c. iudicet. 3. q. 7. pag. 5. num. 6 -  Emendatus locus decreti capit. gloria episcopi. 12. quaest. 2. pag. 284 -  Emanuel a Costa. pag 36. & 29. num. 4 -  Enormis & modica laesio quae dicatur. pag. 34 -  Emptor secundus, de prima venditione certus, non potest vti. l. quoties. C. de rei vendic. pag. 300. num. 5 -  Emptori priori censetur in dubio res tradita. pag. 300. nu. 6 -  Emptor tenetur stare colono fisci. pag. 117. num. 5 -  Emptor, quando teneatur ad vsuras precij non soluti. pagin. 348. & sequent. -  Emptor, qui ex l. 2. de rescind. vendit. rem restituere elegit, an sit cogendus fructus etiam restituere. pag. 188. num. 9 -  Emptor alienae rei scienter, quamque scit venditoris non esse, ea euicta, potest agere ad precium. pag. 441. num. 1 -  Emptoris contumacia, quando priuet eum iure & actione euictionis. pag. 447. num. 9 -  Emphyteusis ecclesiastica. an transeat in haeredes extraneos, & egrediatur tertiam generationem. pag. 289. num. 5 -  Emphyteusis ecclesiastica, de cuius origine conditionibusue non constat, qualiter sit interpretanda pagina 290. numero 6 -  Emphyteusis simpliciter accepta, ad mares & foeminas defertur. pag. 291. num. 1 -  Emphyteusis, quando ad filios haeredes pertineat, quando ad alios. pag. 292. num. 3. & seq. -  Emphyteusis haereditaria, non competit instituto in re certa. pag. 295. num. 5 -  Emphyteusis, cuius origo non apparet, an praesumatur perpetua vel temporalis. pag. 397. num. 4 -  Episcopus, quomodo dispensare possit cum clerico vsurario. pag. 340 -  Episcopatus, qua ratione sit ordo. pag. 86. num. 15 -  Episcopus, an creari possit non presbyter. pagin. 86. num. 16 -  Episcopi & vrbium praetores, vicarios constituere possunt ad ciuilia & criminalia negocia. pag. 457. num. 4 -  Episcopi in vrbe Roma habitantes, non possunt in eadem vrbe beneficia conferre. pag. 461. num. 9 -  Error iuris, an bonam fidem efficiat. pag. 32. num. 8 -  Eutropius Eunuchus pag. 312 -  Excipiens non videtur fateri. pag. 12. num. 3 -  Exceptiones directe vel indirecte contrariae, admittendae non sunt pag 13 -  Exceptio debet esse ex comprehensis in regula. pagin. 202. num. 4. & 5 -  Exceptio quando ampliet vel restringat regulam. pag. 202. num. 4. & pag. 204. num. 1 -  Exceptio firmam regulam efficit in non exceptis. pag. 204. num. 6 -  Excellentia alicuius rei, quae priuilegia habeat. pag. 223. nu. 6 -  Excommunicatus, an fruatur ecclesiae immunitate. pag. 310. num. 11 -  Excommunicationis sententia, quare ferri non possit in vniuersitatem. pag. 230. num. 9 -  Excommunicatus, iterum potest excommunicari. pag. 247 -  Excommunicatus vtens auxilio legis, diffamari, an sit audiendus. pagin. 151. numer. 5. vbi de exceptione excommunicationis. -  Exponens publice res proprias venditioni cogitur eas iusto precio vendere. pag. 417. num. 1 -  Euictionis materia tractatur lib. 3. cap. 17 -  De litera F. -  FAcultatis quae sunt an tempore praescribantur. pag. 72. num. 2 -  Falsum an committat, qui veritatem interrogatus occultat. pag. 12. num. 3. & pag. 16 -  Fama est mere temporale bonum. pag. 20. -  Famae restitutionem potest quis gratis vel precio remittere. pag. 20 -  Famae restitutionem faciendam. pag. 89 -  Familiae nomen quatenus extenditur. pag. 356. & seq. -  Fauorabilis est dispositio per quam reducimur ad ius Commune. pag. 364. num. 4 -  Fautores & receptores haereticorum per sententiam obtentis beneficijs priuantur. pag. 226 -  Fauore religionis ad ecclesiam constituendam vel ampliandam cogitur quis rem propriam vendere. pag. 423. nu. 7 -  Fauore publicae vtilitatis, cogitur priuatus rem propriam vendere. pag. 424. num. 8 -  Feudum simpliciter acceptum, ad filios tantum & masculos pertinet. pag. 294. vbi multa de feudis. -  Feudum & emphyteusis, an semper aequiparentur. pag. 291. & 295 -  Feuda & maioratus comparantur. pagin. 358. vers. quinto. -  Fides quid. pag. 1. num. 1 -  Filij nepotesque haereticorum etiam illegitimi, poenis statutis afficiuntur. pag. 225. num. 3 -  Filij haereticorum an priuentur beneficijs, quae tempore commissi a patre criminis, obtinebant. pag. 225. num. 4 -  Filij haereticorum ante commissum crimen nati, an puniantur poenis statutis. pagin. 226. num. 5 -  Filius regis, an dicatur is, qui natus est ante regnum a patre obtentum. pag. 227. vers. tertio. -  Filius qualiter possit rem aduentitiam a patre alienatam, in vita vel post mortem patris, reuocare. pag. 69. num. 5 -  Filio familias aliquando praescriptio nocet. pag. 71. num. 8 -  Filius primogeniti mortui, praefertur patruo in successione regnorum & primogeniorum. pag. 362. num. 8 -  Fisci causa fauorabilis est. pag. 123. & deinceps. -  Fiscus, vbi de poena tractat praefertur delinquentis creditoribus ex delicto. pag. 126. num. 8 -  Fortunius Garsias. pag. 322 vers. caeterúm. -  Foeminae non debent pro debito pecuniario capi. pag. 170. n. 3 -  Foeminae, quomodo in feudis & maioratib. admittantur. pagin. 358. vers. septimo. -  Foemina proximior praefertur masculo remotiori. pag. 358. versic. rursus. -  Foemina per Principis rescriptum potest in feudum succedere. pag 364. num. 3 -  Foenus, vnde dictum. pag. 324 -  Fructus pendentes, quomodo pars rei esse dicantur. pag. 115. num. 1 -  Fructus beneficij ecclesiastici, qualiter diuidantur inter defuncti haeredem & successorem. pag. 129. num. 12 -  Fructus maioratus eius anni, quo possessor obierit, an pro rata diuidantur. pag. 121. num. 14 -  Fructus a bonae fidei possessore percepti, quos extantes restituere tenetur, triennio vsucapiuntur. pagin. 32. versicul. quarta. -  Fructus naturales & industriales qui. pag. 30. num. 6 -  Fructus dicuntur deductis impensis & iusta mercede laboris. pag. 28 num. 3 -  Fructus post venditionem percepti, ad emptoremne, an ad venditorem pertineant. pag. 352. num. 7 -  Fuga, quando praesumptionem criminis faciat. pag. 23 -  Fugiens a carcere, ostio aperto reperto, an sit puniendus. ibid. -  Fugiens ad Ecclesiam, quem iudex visu & cursu persequitur ab ea extrahi non potest. pag. 310. num. 12. vide verb. confugientes. -  Fugiens ad ecclesiam, an possit ab eius foribus abduci. pagin. 314. num. 18 -  Fundus quomodo significet vniuersitatem. pag. 99 -  Fundus emptus ex pecunia ad id mutuata, non est pignori pro eius solutione obligatus. pag. 55. num. 3 -  Fur simplex, an gaudeat priuilegio immunitatis ecclesiarum. pag. 311. vers. decimonono. -  Fur quirem alibi ablatam in ecclesia contrectauit, an possit ab ea abduci. pag. 313. vers. vicesimooctauo. -  Furtum, an iuste poena mortis puniatur. pag. 236. num. 7 -  Furtum triplex, vel vnum graue, quomodo puniatur. pagina 240. & 247 -  Furti variae poenae. pag. 237 -  Furtum an committatur in re minima. pag. 356. ver. quinte -  De litera G. -  GLos. c. satis peruersum. 56. distinct. pag. 226 -  Gloss. in c. cum homo 23. q. 5. pag. 230. num. 8 -  Gloss. in l. cum de lege. ff. de probat. pag. 210. nu. 4 -  Gloss. in c. cum essent. de simon. pag. 162. num. 3 -  Gloss. in c. consuluit, de vsur. ibid. -  Glos. in c. vnico. de cleric. non resid. in 6. pag. 163. num. 5 -  Glos. in l. assiduis. verb. datis. C. qui potio. in pig. hab. pa. 57. num. 4. & 63. & 64 nu. 6 -  Gloss. c. frater. 17. q. 4 pag. 312. num. 15 -  Gratia quando ex defectu vel falsitate causae deficiat. pagin 163. versic. his ita. -  Gratia a Pontifice impetrata ad beneficium simplex facta mentione curae animarum, an valeat. pag. 164. num. 6 -  Gratiani opiniones. pag. 228. in princip. -  De litera H. -  HAbens canonicam collationem, potest administrare propria authoritate, ante apprehensionem possessionis. pag. 435. num. 6 -  Haeredes, dictio, quomodo accipienda. pag. 292. num. 3 -  Haeredes filijue occisi, possunt agere ad aestimationem operaerum eius, & qua ratione. pag. 244 -  Haerede instituto & vsufructuario omnium bonorum dato, quis teneatur legata soluere. pag. 181. num. 7 -  Haeredes vsurarij coguntur vsuras reddere. pag. 344. nu. 7 -  Haeredes, an ex defuncti delicto teneantur. ibid. -  Haeredes, an non confecto inuentario, teneantur ex delicto defuncti, vltra vires haereditarias. pag. 345. num. 8 -  Haeres licet teneatur, dato vsufructuario omnium bonorum, soluere debita, soluet tamen ex ipsis bonis. pag. 181. nu. 6 -  Haeres donatoris non potest reuocare donationi pactum adiectum in fauorem tertij. pag. 114. num. 17 -  Haeresis vnde dicta. pag. 317 -  Haeresis an necessario requirat, eius assertorem esse Christianum. pag. 316. num. 2 -  Haereticus non defenditur ab ecclesia. pag. 310. num. 12 -  Haeretici ipso iure priuantur beneficijs obtentis. pag. 226 -  Haeretici quo iure comburantur. pag. 248. num. 10 -  Hidalguia, vide Nobiles & nobilitas infra. -  Hieronymi verba declarata. pag. 224. vers. primum. -  Homicida proditorius quis dicatur. pag. 306. vers. tandem. -  Homicida proditorius abduci potest ab ecclesia. pa. 305. n. 7 -  Homicidium similéue crimen, an iuste possit pecunia puniri. pag. 232. num. 1 & pag. 233. num. 2 -  Hospitalia an habeant immunitatem, quam ecclesiae. pa. 304. versic. 3. -  Hypotheca, quando alienationis appell. contineatur. pagina 283 num 7 -  Hypotheca generalis siue vniuersalis, tacita vel expressa, ad certum tamen locum restricta, non continet res venales. pag. 206. vers. quinta. -  Hypothe caria conuentus, nullis factis meliorationibus, an possit actori offerre veram rei aestimationem debito minorem. pag. 68 -  Hypothe cariae actionis formula & sententia. pag. 66. nu. 1. -  Hypothecaria conuentus si rem meliorauerit, an possit offerre actori precium rei non melioratae. pag. 66 num. 2 -  Hypothecaria actio proponi poterit contra vnum ex pluribus plurium rerum possessoribus insolidum. pag. 378. num. 7 -  De litera I. -  IGnorantia probatur proprio iuramento. pag. 240. vers. tertio. -  Immunitas ecclesiastica quid, & an differat a libertate. pag. 302. num. 1 -  Immunitas ecclesiastica, quo iure statuta. pagina 302. num. 2 -  Indefinita oratio quae. pag. 98. num. 1 -  Indictio quid, & quomodo computentur. vndeque ortae. pag. 96 nu. 4. & seq. -  Indictionis adiectio in instrumentis, non est necessaria praecise, & quid si differat ab anno Domini ibi posito. p. 97. n. 7 -  Indulgentia homicidij, sine mentione prioris indulgentiae impetrata, an vale at. pag. 166. num. 8 -  Indirecta probatio contra instrumentum quae. pag. 268. n. 12 -  Infamare seipsum, an sit aeque mortale ac proximum. p. 19. n. 8 -  Infamia iuris vnde descendat. pag. 339 -  Infamis infamia facti, licet sit inhabilis ad obtinenda beneficia, non priuatur obtentis. pag. 225 -  Infames testari possunt pag. 346. vers. quarto. -  Infidelis non potest iuuari immunitate ecclesiae. pag. 310 -  Infirmi qualiter excusentur a praesentia in choro, vt percipiant distributiones quotidianas. pag. 412. num. 8 -  Iniuriam inferens tenetur ad damna & impensas, & praeterea aliquid ratione iniuriae. pag. 244 vers. quarto. -  Iniuria ciuiliter & criminaliter punitur. pag. 245 -  Iniuriam inferens an teneatur veniam petere, ad honoris restitutionem. pag. 244. & seq. -  Iniuriae aestimatio quomodo fiat. pag. 245. & 260 -  Iniuria verbis facta, honoris praefatione non tollitur. p 87. n. 1 -  Iniqua conditio, non semper facit contractum vsurarium. pag 76. num. 9 -  Inquisitionis iudicium hodie frequentissimum. pag. 242 -  Institutus in re certa, non habet ius, nec nomen haeredis ad emphyteusim, feudúmue obtinendum. pag. 269 -  Instrumentum, quomodo & quando producendum sit in iudicio. pag. 5. num. 5 -  Instrumentum in iudicium non productum, non dicitur iudici notum. pag. 9 -  Instrumentum publicum, quot testibus improbetur. pa. 268. n. 12 -  Instrumentum non liquidam quantitatem continens, an habeat paratam executionem pagina. 250. num. 1 -  Instrumenta conditionalia, quomodo mandentur executioni. pag. 252. num. 2 -  Instrumentorum executio, quomodo fiat in regijs tribunalibus, vel reuocetur, vel temperetur. ibid. nu. 3 -  Instrumenta publica paratam habent executionem statutis & Regio iure. pag. 249. & 252. nu. 2 -  Instrumentum exhibere, iudice mandante, nolenti, denegatur ius ad iterum producendi pag. 150. num. 1. & 3 -  Interesse lucri cessantis & damni emergentis quod. pag. 318. 319. & 321 -  Interesse lucri cessantis aut damni emergentis, licite petitur. pag 348. num. 1. & 2 -  Interesse lucri cessantis, quando locum habeat. p. 348 ver. primo -  Interesse quomodo possit in pactum deduci. pag 351. versicul. septimo. -  Interesse etiam ab initio potest pacto definiri. pag. 352. vers. ex quibus. -  Interrogatus inique, & iuris ordine omisso poterit iudicem ambiguitate fallere, non mentiri. pag. 12. nu. 2 -  Interrogatus de centum, quorum quinquaginta tantum debet, an possit totam positionem negare. pag. 14. versic. secundo. & pag. 16 -  Interdicto ecclesiastico subijcitur ciuitas vel prouincia ob domini culpam. pag. 231. num. 10 -  Intestatum quem decessisse, quomodo probetur. pa. 210. nu. 5 -  Inuentarij confectio remitti tutori a testatore potest. pagin. 271. num. 4 -  Iudex, quomodo debeat acta iudiciorum sequi. pag. 1. & deinceps. -  Iudex ex coniecturis & praesumptionibus, potest non adhibere fidem testibus. pag. 3. ver. sexto. & pag. 6. num. 7 -  Iudex quid possit facere eo casu, quo scientia sua pugnat cum probationibus. pag. 3. num. 3. & pag. 10. vers. septimo. -  Iudex debet sententiam dicere ex actis contra suam scientiam. pa. 4 & 6 -  Iudex publica autoritate fungitur. pag. 4. vers. tertio. -  Iudici non licet innocentem occidere. pag. 2 vers quarto. -  Iudex ordinarius requisitus a delegato, vt sententiam exequatur, an omnino debeat exequi, etsi iniquam sciat. pag. 4. & pag. 10. num. 10 -  Iudex lata sententia functus est officio suo pag. 4 -  Iudex non potest sententiam dicere ex instrumento non producto in iudicium. pag. 5 -  Iudex contra scientiam suam iudicans ex actis, an mentiatur. pag. 5. & 6 -  Iudicem non posse iudicare contra conscientiam suam, quomodo intelligendum. ibid. -  Iudex non potest ex confessione sibi, vt priuato, non vt iudici facta, ius dicere. pag. 8 num. 9 -  Iudex non potest ex sua scientia iudicare contra probata, etiam in causis breuioribus. pag. 9 -  Iudaei an potuerint vllo tempore exercere vsuras erga alienigenas. pag. 325. num. 7 -  Iudaei vsurarij manifesti testamentum, an sit sine cautione nullum. pag 346. vers. septimo. -  Iudex laicus potest sine licentia episcopi abducere delinquentem ab ecclesia, eo casu, quo non habet locum immunitas. pag. 315. vers. tricesimoquarto. -  Iudex potest poenam lege statutam ex causa vel augere vel minuere. pag. 237. & 238. num. 8 -  Iudex ecclesiasticus, qualiter potest poenis pecuniarijs crimina punire. pagina 238. num. 9 -  Iudex appellatus, quibus in rebus sequi debeat leges eius fori a quo est appellatum. pag. 257. & 258 -  Iudex ad quem appellatum est a sententia reductionis, quomodo ius dicere debeat. pag. 258 -  Iudices seculares saepe admittunt actionem contra contractum iuratum, sine praecedente absolutione. pag. 42. num. 7 -  Iudex ecclesiasticus, qui de causa absolutionis cognouerit, quando potest ipsam principalem causam tractare. pagin. 42. num. 8 -  Iudex competens in causa praeparante, an sit competens in causa praeparata. pag. 43. ad finem. -  Iudex, an possit vti simulatione ad extorquendam veritatem. pag. 26. num. 16 -  Iudex, an possit reum condemnare ex confessione, quam impunitate proposita fecerit. pag. 27 -  Iudex, qui promissa impunitate, reum ab ecclesia discedere coegit, an teneatur hanc fidem seruare. ibid. -  Iuramentum appositum venditioni efficit, vt venditori scienti non sit necessario denuncianda litis quaestio. pag. 445. num. 5 -  Iuramenti vis, mendacium per se veniale, mortale efficit. pa. 2 -  Iuramentum non est seruandum, vbi sine iusta causa quis se exponeret verisimili mortis periculo. pag. 18 & 19 -  Iuramenti promissorij & assertorij differentia. pag. 19 -  Iura Pontificia praeferenda Caesareis in immunitatis materia. pag. 303. nu. 3. in fine. -  Iuramenti delatio in criminibus moribus non admittitur. pag. 242 -  Iuramentum non auget obligationem extrinsecus, nec supplet defectum consensus. pag. 269. vers. quinto. -  Iuramentum donatoris, impedit reuocationem pacti, seu conditionis adiectae donationi. pag. 110. num. 10 -  Iuramentum, an efficiat perpetuam actionem pag. 75 -  Iurisdictio voluntaria, an delegari valeat. pagin. 459. num. 6 -  Iurisdictio voluntaria, an possit extra territorium exerceri. pag. 460. num. 8 -  Iustitia quoad alium consideratur. pag. 5. ver. quinta. -  Ius patronatus ecclesiasticum, non potest transferri a patrono, qui non instituit, in praeiudicium vocatorum ex prima institutione. pag. 297. num. 10 -  Ius patronatus ecclesiae ab vno haeredum ex testamento aedificatae, ad cohaeredes etiam pertinet. pag. 298. ver. sexto. -  Ius patronatus ecclesiasticum adquisitum constanti matrimonio, communicatur vxori. pag. 455. num. 5 -  Ius patronatus ecclesiasticum ad haeredes etiam extraneos ex propria natura pertinet. pag. 296. num. 6 -  Ius patronatus ecclesiasticum, non transit in filium qui haeres non est pag 296. nu. 7 -  Ius patronatus ecclesiasticum transit in emptorem haereditatis, cum ea vniuersitate. pag. 269. num. 8 -  Ius patronatus ecclesiasticum, non transit in fideicommissarium, restituta haereditate pag. 296 -  Ius patronatus, non pertinet ad filium institutum in legitima, nec ea vendita, transit in emptorem. pag. 297. num. 9 -  Ius naturale vel diuinum, an possit tolli minuiue lege humana aut consuetudine. pag. 141 -  Ius sepulchri vendito fundo transit in emptorem. pagin. 99. ver. Hinc etiam. -  Ius offerendi precium ad redimendum, an mala fide vel certa scientia emptoris praescribatur. pag. 73. num. 5 -  Iustum precium perpetui reditus, qualiter definiatur. pagin. 390. nume. 5. & annui ad vitam constituti. & pagin. 392 num. 7 -  De litera L. -  LAEsio etiam intra dimidiam, in animae iudicio, donatio non praesumitur, estque restitutione sarcienda pagin. 196. num. 11 -  Laesione vltra dimidiam contingente, an sint res & precium alternatiue in obligatione. pag. 199. num. 14 -  Laesio vltra dimidiam iusti precij, quomodo deprehendenda. pag. 187. num. 8 -  Laesio enormissima, non continetur renunciatione etiam simplici & iurata. pag. 193. num. 5 -  Laici, an teneantur decimas deferre ad horren clericorum. pag. 142. vers. octauo. -  Laici, an possint eximi a soluendis decimis Rom. Pontificis priuilegio. pag. 144. num. 9 -  Laici, quando teneantur oblationes clericis dare. pag. 135 n. 3 -  Laicis non potest competere ius percipiendi decimas, nisi ex priuilegio. pag. 137. num. 5 -  Laici spoliati iure percipiendi decimas, an sint ante omnia restituendi. pag. 139. num. 6 -  Latro famosus qui dicatur. pag. 236. num. 7 -  Latro famosus, non fruitur templorum immunitate. pag. 311. ver. decimonono. -  Legatum ea conditione, si non nupserit, an liceat legatariae nubenti, in foro conscientiae accipere. pag. 158 num. 10 -  Legatis ducentis si nupserit, centum si religionem ingrediatur, an profitenti religionem ducenta debeantur. pa. 157. num. 9 -  Legitima filij ex bonis parentis, publicatis eius filij bonis non publicatur. pag. 229. vers. sic delinquente. -  Legitima est ius quoddam vniuersale. pag. 297. num. 9 -  Legitima filiorum, quae sit in hoc regno. pag. 154 -  Legitimatio inualida est, nisi fiat principi mentio liberorum. pag. 167. num. 9 -  Leges non receptae ab initio, vel postea desuetudine sublatae, non obligant. pag. 283. ver. 5 -  Legitimae probationes quae dicantur. pag 261. ver. Caeterum. -  Legatum omnium bonorum vel rerum testatoris, vt frumenti & similium, an venalia contineat. pagin. 200. 201. numero 1. 2. & 3 -  Legatum rerum omnium, quae domi vel in villa sunt ad venalia non extenditur. pag. 202. num. 3. & 4 -  Legatum annuum ciuitati relictum, vel ecclesiae, an centum annis finiatur, & quid in priuato. pag. 394. num. 10 -  Legis veteris praecepta, an cessauerint, possintue noua lege iterum statui. pag. 131. num. 1 -  Legis veteris praecepta varia. ibid. -  Leuca. pag. 305 -  Lex improbans consuetudinem, an reprobare censeatur praeteritam tantum, vel futuram simul. pag. 410. num. 4 -  Liber homo, an possit pignori dari. pag. 169 -  Liberatus ab administratione praeterita, an teneatur adid, quod actione reali vindicari potest. pag. 269. num. 1 -  Liberatione legata a reddendis rationibus, & actione praeteritae administrationis, an censeantur legata reliqua. pagin. 270. num. 2 -  Liberatio a reddendis rationibus, quid operetur. pa. 271. n. 3 -  Lite pendente inter fiscum & priuatum, nequaquam est priuatus possessione rei, de qua agitur, priuandus. pag. 126 -  Literae beneficia conferentes, sunt strictissime interpretandae pag. 166 -  Litiganti, an liceat mendacijs dolóue vti aduersas aduersarij dolum. pag. 11. num. 1. & pag. 12. num. 2 -  Locationis contractus, an admittat decisionem. l. Quoties. C. de rei vendicat. pag. 301. num. 8 -  Locatio ad longum tempus, an sit alienatio. pagina 279. & 280 -  Locatio facta vltra tempus permissum, an sit valida, saltem quo ad tempus iure concessum. pag. 280. num. 5 -  Locus contractus, si in eo reus inueniatur, est satis idoneus, vt ibi de restitutione tractetur. pag. 38. num. 1 -  Longum tempus quod sit. pag. 279. & 280 -  Lucri adquisitio, quae requirit alterum coniugem in matrimonio decessisse, habet locum vtroque simul pereunte. pagina 215. num. 3 -  Lucri resolutio, quae praemoriente altero ex duobus fit, si ij simul perierint, locum non habet. pag. 216. num. 4 -  Lucri adquisitio, quae requirit alterum ex duobus superuixisse, deficit ijs simul pereuntibus. pag 219. num. 7 -  Lustrum. pag. 97 -  De litera M. -  MAior summa, an includat minorem. pag. 14. & 16 -  Maiora crimina committentes, non continuo grauioribus poenis castigantur. pag. 226 -  Maioratus & feudum differunt. pag. 121. num. 14 -  Maioratus dignitas est. pag. 122. & 358. vers. sexto. -  Maioratus, an & qua ratione sunt liciti. pagin. 357. versicul. tertio. -  Maioratus conditionibus & legibus licentia principis institutis, derogari poterit principis rescripto. pagin. 363 numero 1 -  Maioratus bonorum possessio sine apprehensione quaeritur successori. pag. 357. num. 6 -  Maioratus, dictio, quomodo in his regnis accipienda. pagin. 354. num. 1. & 2 -  Maioratus bona ad vnum tantum & indiuisa pertinent. pagina 354. num. 3 -  Maioratus & primogenij bona ex propria significatione masculis deferuntur, exclusis foeminis. pag. 357. nume. 5. vid. verb. primogenij. & verb. prohibitio. -  Mandatum speciale ad iurandum de calumnia, quomodo requiratur. pag. 50 -  Mandatum cum clausula ratihabitionis, quam vim habeat. pag. 50. 51. num. 3. & 4 -  Mandatum morte mandantis expirat, & quid in mandato ad pias causas. pag. 113. num. 16 -  Manu altera carens, si puniendus sit lege, amputatione manus, an altera quam habet, sit priuandus. pag. 235. nume. 5 -  Martyribus licuit in carceribus manere tyrannorum. pag. 21. & 22 -  Martinus ab Azpilcueta. pag. 2. num. 2 -  Masculus secundogenitus, praefertur foeminae primogenitae in regni successione. pag. 357 -  Masculinum non comprehendit foemininum in contractibus. pag. 291 -  Mater ob debitum ex administratione tutelae contractum, non debet in carcerem duci. pag. 170. num. 3 -  Maxime, dictio. pag. 217 -  Medium, non debet esse contrarium fini. pag. 6. num. 7 -  Melchior Canus. pag. 78. num. 3 -  Meliorare potest auus vnum ex nepotibus ex filio vnico susceptis, etiam filio viuo. pag. 154. num. 4 -  Melioratio non potest vere fieri in vnico filio. pag. 153. num. 1 -  Meliorationes rei obligatae, an cedant obligationi pag. 66 -  Mendacium quid, & quando mortale, quando veniale crimen sit pag. 2. num. 2. & pag. 13 -  Meretrix publica, an cogatur quemlibet admittere, & de violentia ei illata. pag. 417. num. 2 -  Metu mortis vel tormentorum, potest quis sine peccato propriam prodere famam. pag. 20 -  Metu mortis vel tormentorum, an possit quis falsum crimen agnoscere. pag. 20 -  Miliaria. pag. 305 vers. olim. -  Milites, qui praelijs & periculo mortis se offerunt, non statim mortaliter peccant. pag. 22. vers. nono -  Milites pro pecuniario debito, in carcerem mitti non possunt. pag. 170. num. 4 -  Minores ordines, an sint sacramentum. pag. 82. num. 10 -  Minor, quomodo restituatur in integrum in causa matrimonij. pag. 47 -  Minor laesus in renunciatione beneficij, restituendus est, etiamsi sit beneficium alteri collatum. pag. 44. 45. num. 1. 2. 3 -  Minor in spiritualibus pro maiore habetur. pag. 44 -  Minor quandoque in integrum restituitur, etiam in lucro. pagina 44. num. 2 -  Minor laesus vltra dimidiam, an possit petere restitutionem omissa. l. 2 De rescind. vend. & quid referat. pag 35 -  Monasterium an sit ingredienti loco filij. pag. 156. num. 6 -  Moropetinus pag. 88. & 89 -  Morientis vulnerati assertio, an noceat vel prosit reo pagin. 264. num. 8 -  Mulier habet hypothecam tacitam, etiam quo ad parapherna & dona propter nuptias, sed non cum praelatione. pagina. 54 num. 1 -  Mutus, quomodo confiteri possit. pag. 263. ver. Hinc obiter. -  De litera N. -  NEgatiua, quomodo probari debeat. pag. 209. & 210. vers. Ex his. -  Negatiuum factum non potest esse notorium. pagin. 214. vers. Item de. -  Nobiles, an possint pro debito pecuniario capi. pagina 171 num. 4 -  Nobiles non sunt corporaliter puniendi, ex defectu bonorum. pag. 235 vers. octauo. -  Nobiles tormentis non subijciuntur. pagin. 534. num. 4. nec poenis ignominiosis. -  Nobiles in poenis pecuniarijs grauius, in corporalibus mitius puniuntur. ibid. num. 3 -  Nobilitatis lite pendente reus an sit cogendus tributa conferre, & honoribus nobilium abstinere. pag. 127. num. 11 -  Nobilitatis seu hidalguiae causae, quomodo circa possessionem & proprietatem tractentur. pag. 127. & 128. num. 11 -  Notarius alteri stipulari potest pag. 110. num. 11 -  Notoria facti permanentis & transeuntis. pagin. 214 -  De litera O. -  OBerimen laesae maiestatis diuinae & humanae, filij nepotesque poena afficiuntur. pag. 224. num. 2 -  Obligatio omnium bonorum, siue lanae & similium, non adiecta loci restrictione, vaenalia comprehendit. pag. 200. 201. num. 2. & 3 -  Oblatio. pag. 96. num. 4 -  Occidere seipsum etiam causa religionis nunquam licuit. pag. 22. vers. secundo. & vers. tertio. -  Occultum crimen non temere detegendum. pag. 91. versicul. sextum. -  Offerendi iuri an praescribatur. pag. 72. versicul. egregia. & pag. 73. num. 3 -  Omne quod non est ex fide, peccatum est. pag. 1. num. 1 -  Opem ferentes fugienti a carcere, quando delinquant. pagina 25 -  Oratio indefinita quae. pag. 98. num. 1 -  Oratio haec, lego omnes res meas, an sit generalis vel vniuersalis. pag. 98. num. 2 -  Oratio indefinita ex propria significatione, non aequipollet vniuersali. pag. 100. num. 5. & multa de hac oratione toto eo capite. -  De litera P. -  PActo adiectionis in diem, vel legis commissoriae, dominium transfertur sine noua traditione. pagin. 380. num. 1 -  Pactum, vt debitor non excussis bonis, in carcerem conijciatur, an valeat. pag. 172 -  Pactum retrouendendi, etiam si fiat verbis directis, non inducit translationem dominij sine traditione. pag. 382. num. 2 -  Pactum de retrouendendo, cum sit licitum, contractum tamen suspectum reddit. pag. 383. num. 4 -  Pactum, quod venditori non liceat ante certum tempus redimere, an sit licitum. pag. 386. num. 8 -  Pactum de retrouendendo pars precij censetur, ipsamque aestimationem minuit. pag. 395. num. 1 -  Pactum redimendi, an tollatur praescriptione. pagin. 75. numero. 7. 8 -  Pactum redimendi sine tempore appositum contractui, quod habeat tempus. pag. 72. num. 1 -  Palatium episcopi, an habeat ius immunitatis. pag. 305 -  Palmus. pag. 304 -  Pascha quo tempore celebretur. pag. 132 -  Pascendi ius, quanto tempore praescribatur. pag. 145. nu. 11 -  Pascendi seruitus, an sit realis vel personalis. pag. 146 -  Passus, quid spacij contine at. pag. 305 -  Pater, an per alienationem voluntariam rei aduentitiae, vsumfructum amittat, & filio quaeratur. pag. 70. num. 7 -  Pater, quomodo possit filium vendere. pag. 418. num. 4 -  Pater potest quandoque alienare rem aduentitiam filij famil. sine decreto. pag. 69. num. 6 -  Pater, an teneatur soluere poenam pecuniariam, qua filius est mulctatus. pag. 229. vers. hinc apparet. -  Pater, aliquando potest emphyteusim vni ex filijs legare. pag. 291. num. 2 -  Patronatus ius, an fundo vendito, in quo est ecclesia, transeat in emptorem. pag. 99. vers. Hinc etiam. -  Patronatus ius, an in venditione omnium bonorum includatur. pag. 99. num. 4. vid. verb. ius patronatus. -  Pauli Cast. opinio, de exequendis instrumentis. pag. 251. -  Pauli eiusdem opinio, de donatione omnium bonorum reseruato vsufructu. pag. 404. num. 1 -  Paupertas, an probetur eo ipso quod probatur, quem tot bona habere, non plura. pagin. 209. num. 3 -  Paupertatem vel diuitias allegans, tenetur ea probare. pagina 208. num. 2 -  Paupertas qualiter probetur. pag. 212. num. 8 -  Pauperis testimonium, an & quando admittatur. ibid. -  Paupertas culpa quaesita, an habeat priuilegia paupertatis. pag. 285 -  Pausanias Lacedaemonius. pag. 314 -  Peculium filij, an & quando publicetur ob crimen vel patris vel filij. pag. 229 -  Pecuniam vsu consumi, quomodo intelligendum. pag. 348 -  Pensiones rei venditae, an ad emptorem pertineant, quando tempore venditionis nondum dies solutionis cesserat. pagina 116. num. 3 -  Pensio ecclesiastica, pensionario defuncto, pro rata temporis debetur pag. 121. num. 13 -  Pensitationum genera. pag. 96. num. 4 -  Periurium etiam in re leuissima, mortale crimen est. pa. 2. n. 2 -  Periurus non est, qui interrogatus, an debeat centum, negat simpliciter, cum quinquaginta debeat. pag. 16 -  Periurium ex omissione & commissione. ibid. -  Personarum ratio est in poenis habenda. pagin. 235. versiculo septimo. -  Permutationes beneficiorum, an patiantur beneficium. l. 2. de rescind. vend. pag. 44. & 45 -  Petitorium, an in causis nobilitatis suspendi possit per possessorium, a reo vel ab actore deductum. pag. 128. numer. 12. & pag. 130 -  Petens intestati haereditatem tanquam proximus consanguineus, probat se esse proximiorem id asserendo. pag. 211. num. 6 -  Plura facta, quando plura crimina efficiant. pag. 245. num. 8 -  Poena apposita pro conseruanda pace, an possit remitti in praeiudicium fiscivel ecclesiae. pag. 115. num. 18 -  Poena carceris an imponi possit. pag. 25 -  Poena amputationis alicuius membri, & mortis in lege definita, an incipiendum a minore. pag. 248. num. 9 -  Poenitentiae sacramenti minister verus quis sit. pag. 83. nu. 12 -  Poenalis constitutio, quando sit extendenda. pag. 90 -  Poenitentia publica & solennis quae. pag. 241 -  Poenae pecuniariae, quomodo distribuendae a iudicibus Ecclesiasticis. pag. 238. versic. quartum -  Poena spiritalis quae sit. pag. 224. vers. quinta. -  Pontifex Maximus in ijs quae ad fidem pertinent errare nequit. pag. 83. num. 12. in fine. -  Pontifex Maximus, an debeat Cardinalium aut iurisperitorum consilium petere. pag. 84. num. 12 -  Pontifex Maximus in canonizatione sanctorum errare non potest. pag. 84 -  Pontifex Maximus, an & quando possit auferre ab episcopis potestatem administrandi ea sacramenta, quae sunt eis reseruata. pag. 81. num. 8 -  Possessio ciuilistima tractatur, an potuerit lege statui. pagina 358. & seq. -  Possessio beneficij Ecclesiastici, quo pacto adquiratur. pagina 432. cap. 16. per totum. -  Possessor, quando faciat fructus suos. pag. 30. versic. His sane. & sequent. -  Possidens rem ex contractu, quem scit posse rescindi, an habeat bonam fidem. pag. 29. num. 5 -  Postea, dictio. pag. 104. num. 1. in fine. -  Postmodum, dictio. pag. 266 -  Potestas absoluta, quo pacto in principe distinguatur ab ordinaria. pag. 367. nu. 8 -  Praescriptio & priuilegium differunt. pag. 139. ver. quarto. -  Praescriptio quid possit circa exemptionem a soluendis decimis, & quanti temporis sufficiat. pag. 144. num. 10 -  Praescriptio priuilegiumue de decimis percipiendis, aut non soluendis, an ad noualia extendatur. pa. 148. nu. 13 -  Praelatus, an teneatur stare locationi factae per praecessorem. pag 277. num. 6 -  Praescriptio triginta annorum, an tollatur his dictionibus, quandocunque, perpetuo, & similibus. pag. 73. num. 4 -  Praescriptio immemorialis, quando sit par priuilegio. pa. 86. nu. 14 -  Praelatus fiscum habet. pag. 238. num. 11 -  Praelatus, qui iurauit se non alienaturum res Ecclesiae, non est periurus, si eas locauerit etiam ad longum tempus. pagin. 279 -  Praesumptio iuris transfert in aduersarium onus probandi. pag. 208. num. 1 -  Praesumitur pro regula, nisi exceptio probetur. pagin. 257. num. 4 -  Praesumitur testem iuratum dixisse, si tabellio id scripserit. pag. 261. num. 2 -  Precarium simpliciter constitutum, morte concedentis non extinguitur, nisi ab haerede reuocetur. pag. 427. num. 1 -  Precarium ita constitutum donec reuocetur, non expirat morte concedentis. pag. 428. num. 3. & alia de precario eo capite toto. -  Precium iustum cuiusque rei latitudinem habet. pag. 183. num. 1 -  Precium iustum rei, non natura, sed communi aestimatione constituitur. pag. 184 -  Precibus, an sit significandum id, quod principem, etsi sciret, a concessione non auerteret. pag. 153. & 154. nu. 1. & 2 -  Primogenij successor potest petere ex causa, vt bona primogenij esse iudicentur. pag. 157. num. 8 -  Primogenijs, alijsque dispositionibus potest adijci conditio, ne presbyter, ne monachus sit. pag. 159. num. 11 -  Primipilus quis fuerit apud antiquos. pag. 125. num. 7 -  Princeps derogare potest conditionibus maioratus sua licentia constituti. pag. 363. num. 1 -  Princeps potest illegitimum legitimum efficere ad feudi successionem. pag. 364. num. 2 -  Princeps non potest derogare testatorum voluntatibus. pag. 363. num. 1. & 365. num. 5. & 12 -  Princeps transferat dominium sine traditione. pag. 299. nu. 3 -  Princeps potest ex sua licentia, contra acta & probata iudicare. pag. 7 -  Princeps Ecclesiasticus legem condendo potest poenam mortis inferre. pag. 309 -  Prior creditor habens specialem & generalem hypothecam, non potest in praeiudicium posterioris vti generali, nist excussa prius speciali. pag. 449. & deinceps. -  Probatio euidentissima, quae dicatur, pag. 213. & 214 -  Probatio admittitur contra eum, cuius iurati responsioni lege standum est. pag. 262 -  Probationibus paribus, pro fisco etiam actore est pronunciandum. pag. 124. num. 3 -  Procurator, cum libera potest potere in integrum restitutionem. pag. 50. num. 3 -  Prohibitio alienationis ex causa maioratus facta, perpetua censetur, & an idem in fideicommissis. pag. 355. num. 4 -  Promissio soluendae dotis non receptae, an iuramento confirmetur. pag. 59 -  Promissio vendendi vel emendi, an faciat locum. l. curabit. De act. empt. pag. 353. num. 8 -  Propositio singularis, vniuersalis, particularis & indefinita quae. pag. 98. num. 1 -  Proprietas vendita vsufructuario, iure sanguinis absque ipso vsufructu retrahitur. pag. 402. num. 7 -  Pubere & impubere simul mortuis, censetur pubes superuixisse. pag. 215. & 221 -  Punitus corporali poena pro pecuniaria, quam inopia non soluit, non tenetur etiamsi peruenerit ad pinguiorem fortunam. pag. 171. num. 6 -  Pupillaris substitutus non admittitur, nisi probet pupillum intra pupillarem aetatem decessisse. pag. 215. nu. 1. & pagina 217. num. 6 -  De litera Q. -  QVaesita matrimonio constante, quomodo diuidantur. pag. 452. c. 19. per totum. -  Qualis sit hypotheca, quae deducitur ex constitutione annui reditus super aliquare pag 377. num. 6 -  Quibus casibus ob alienam culpam quis recte puniatur. pagina 223. num. 1 -  Quilibet tenetur etiam non requisitus subuenire proximo. pag. 10. vers. septimo. -  Quod discrimen sit inter precarium & commodatum. pagina 431. num. 7 -  Quo tempore fieri debeat venditori litis motae denunciatio in materia euictionis. pag. 447. num. 8 -  De litera R. -  RAptores virginum, an gaudeant immunitate ecclesiae. pag. 307. & sequent. -  Ratio decidendi. l. curabit. C. de act. empt. pa. 348. n. 2 -  Rectoris hospitalis vel ciuitatis locationi, tenetur stare successor. pag. 278 -  Redimendi pactum. vide Pactum. -  Redituum annuorum redemptio fieri debet, non solum soluto precio, sed & reditibus decursis pro rata. pag. 119. nume. 10. vide annui. -  Reductio ad arbitrium boni viri, coram quo iudice petenda sit pag. 255. num. 1 -  Regula non est sufficiens in casibus non exceptis, ad correctionem iuris communis. pag. 204 -  Regula non extenditur ratione exceptionis ad ea, quae alioqui non contineret. pag. 205. num. 7 -  Reipublicae fauore & inopiae communis, precium taxari potest mercibus. pag. 185. num. 5 -  Reliquiae sanctorum sunt venerandae. pag. 85 -  Remissio debiti vel iuris competentis, donatio est quaedam. pag. 194. num. 8. & 12 -  Rem propriam ab alio occupatam, quando possit quis propria authoritate surripere. pag. 25. num. 15 -  Renunciatio beneficij ea conditione facta, vt alteri conferatur, sitne licita vel simoniaca. pag. 45. num. 5. in fine. -  Renunciatio beneficij facta absque praelati authoritate non valet pag. 46. num. 6 -  Renunciatio specialis, etiam in eodem contractu apposita, excludit deceptum vltra dimidiam. pag. 191. num. 3 -  Renunciationes in contractibus apponi solitae, an praesumantur ex consensu partium positae. pag. 192 -  Renunciatio deceptionis vltra dimidiam, an sit donatio, quae insinuationem requirat. pag. 193. num. 7 -  Renunciatio specialis est necessaria ad l. secundam. C. de rescin. vend. pag. 190. num. 1. -  Res specialiter obligata, sufficiens praesumitur ad debiti satis factionem. pag. 449. num. 1 -  Res subiectae restitutioni, etiam titulo maioratus, an possint ob dotem alienari. pag. 366. num. 10 -  Res Ecclesiae possunt dari in emphyteusim, solennitate moribus recepta pag. 288. num. 4 -  Res Ecclesiae iure veceri non poterant ad longum tempus alienari. pag. 278. num. 1 -  Res Ecclesiae ad vitam locari non possunt. pag. 280 num. 3 -  Res Ecclesiarum locari vltra triennium non possunt, etiam cum pacto de renouanda locatione. pag. 280. num. 4 -  Res Ecclesiarum ex quibus vnicus triennio fructas colligitur, possunt locari ad nouem annos. pag. 282. num. 6. vide Alienata, & Ecclesiae. -  Res empta ex pecunia vsuraria, fit ementis. pag. 343. versicu. Sed ad. -  Res ex causa vsurae tradita, non fit accipientis. pa. 343. ad finem. -  Reseruatio alicuius rei, quae fit in donatione omnium bonorum, qualis debeat esse. pag. 405. num. 3 -  Residentia & personalis praesentia in ipso choro differunt. pag. 409. num. 3 -  Resoluta venditione ex pacto, an fructus interim percepti sint emptoris, an venditoris. pag. 388. num. 1 -  Restitutio in integrum, quando detur minori contra tertium possessorem. pag. 47 -  Restitutio in integrum, quomodo facienda. pag. 27. num. 1 -  Restitutio in integrum, quando minoribus vel Ecclesijs pro minimo detur. pag. 34. num. 11 -  Restitutio intra quod tempus petenda sit. pag. 36 -  Restitutio quae potius ex gratia, quam rigore iuris fit, non fit cum fructibus. pag. 37. num. 15 -  Retractus rei venditae sub annuo reditu redimibili natura. pag. 399. cap. 11 -  Retrouendendi pactum. vide Pactum. -  Reus, actore non probante, an sit absoluendus definitiue, an obseruatione iudicij, & quid referat. pag. 7. num. 8. -  Reus, an possit vti pluribus defensionibus diuersis contrarij sue. pag. 12. & 13 -  De litera S. -  SAcerdos Ecclesiam adiens ob distributiones quotidianas, an sit simoniacus. pag. 163 -  Sacerdos simplex, an possit minores ordines, ex de legatione Rom. Pontific. conferre. pag. 82. num. 9 -  Sacerdos simplex, an ex Rom. Pontific. dispensatione possit confirmationem ministrare. pag. 81. num. 7. & 9 -  Sacerdos etiam solenniter degradatus conficit corpus Christi. pag. 81. num. 8 -  Sacramenta ab alio, quam a Christo institui non possunt. pagin. 78. num. 3. & 81. num. 7 -  Sacramenta paenitentiae & Eucharistiae, vnctionisue, an dentur vltimo supplicio afficiendis. pag. 176. num. 11 -  Scholastici non habent priuilegium, ne conueniantur vltra quam facere possunt pag. 174 -  Sciens iustum rei precium tempore contractus, non potest vti auxilio. l. 2. de rescind. vend. pag. 191. num. 2 -  Sciens verum rei precium & emens viliori ab ignorante, an sit cogendus in exteriore foro precium supplere. pag. 197 -  Scientia iusti valoris non praesumitur in decepto vltra dimidiam. pag. 191. num. 2 -  Scientia duplex haberi potest eiusdem rei. pag. 4 -  Scripturae duae eadem die factae si proponantur, prior praesumitur quae pro fisco est. pag. 123. nu. 2. & pa. 125. nu. 7 -  Scriptura ea in dubio praesumitur prior, quae dotis fauorem continet. pag. 124. num. 6 -  Scriptura priuata, quandoque habet ius executionis summariae. pag 253 -  Sententia quae mentionem facit instrumenti non extantis inter acta, an sit nulla. pag. 9 -  Sententia a qua non est appellatum, transit in rem iudicatam, etiam in criminalibus. pag. 10 -  Sententijs duabus contrarijs latis ab ordinarijs iudicibus, ea seruanda est, quae pro fisco lata est. pag. 124. num. 4. -  Seruire praelatis spe beneficij consequendi, an sit simonia. pagina 162. num. 3. & 4. in fine. -  Seruitutes discontinuae quanto tempore vsucapiantur. pagin. 145. num. 11 -  Seu, dictionis significatio. pag. 206. num. 10 -  Σεισ άχθεια. pag. 69 -  Sepultura negari non debet vltimo supplicio affectis. pa. 176 -  Sepultura ecclesiastica quibus denegetur. pag. 177. & seq. -  Si, dictio, non semper conditionem inducit. pag. 191 -  Simonia vera quae. pag 45. num. 4 -  Significatio propria in quacunque materia est sequenda. pagina 359. & 362 -  Singulis vniuersitatis attribuuntur actus & passiones, vt consistunt in facto. pag. 230. 231 -  Societas ita coiri potest, vt alter pecuniam, alter operam conferat, lucrum vero communicetur. pag. 328. num. 2 -  Societatis contractae titulo, an transeat dominium absque traditione, & an possessio. pag. 452. nu. 1 -  Solennitas necessaria in alienatione rerum ecclesiasticarum. pag. 286. num. 1. in fine. -  Solomonis consilium in puero diuidendo. pag. 26. num. 16 -  Solidorum aestimatio pag. 87. num. 3 -  Species, quando deroget generi. pag. 181 -  Statuto an possit quis ob alter ius culpam puniri. pagin. 228. num. 7 -  Statutum, vt viduae detur aliqua quantitas, dum dos soluitur, an sit licitum pag. 321. -  Statuto potest & consuetudine fieri, quod priuato consensu non potest. pag. 230 -  Stipulatio notarij, donatorisue, nomine absentis concepta, an impediat reuocationem pacti donationi adiecti. pag. 110. & 111. num. 11. & 13 -  Successor singularis, an teneatur stare colono vel inquilino, quorum ius exceptum est in contrahendo. pag. 274. n. 1 -  Successor etiam singularis, an possit expellere colonum, qui habet hypothecam. pag. 274. num. 3 -  Summa ab extremo numero speciem accipit. pag. 14. -  De litera T. -  TAbellioni, potius quam testi credendum est, quoties de eius dicto ambigitur. pa. 266. num. 10 -  Talionis poena vnde originem habuerit, & an hodie locum habeat. pag. 232. num. 1 -  Τελετὴ. pag. 78 -  Testandi libertas iure naturali permittitur, & cuilibet competit. pag. 365. num. 7 -  Testes singulares, an probent quem esse vsurarium. pag. 341. num. 5 -  Testis, an possit testificari per scripturam. pag. 262. num. 6 -  Teste contraria respondente, cui responsioni standum est. ibidem. -  Testimonium prius iudiciale, non tollitur per secundum contrarium extraiudiciale. pa. 264 -  Testis, quando dicatur se corrigere in continenti. pag. 265 -  Testis, periurium & infamia, tolluntur per tormenta. pagin. 266 -  Testium examinatio, quando committenda tabellionibus. pag. 266. num. 10 -  Theodosius Imperator ab Ambrosio increpatus, & eius clementia. pag. 224 -  Thomae verba in tractatu de decimis declarata. pagin. 147. num. 12 -  Thomae verba declarantur. pag. 21. & 22 -  Τόκος, dicitur Graece vsura, & cur. pag. 324 -  Tonsura prima, an sit ordo pag. 82. num. 10 -  Traditare emptori, & data dilatione ad soluendum, an habeat locum l. curabit. de act. empt. pag. 350. nume. 5 -  Traditio instrumenti, an inducat adquisitionem possessionis. pag. 440. num. 12 -  Tribus terminis solui. quid significet. pag. 254. num. 5 -  De litera V. -  VAlor iustus cuiusque rei qualiter per testes probetur. pag. 183. num. 3 -  Valor falsus beneficij in literis expressus, an eas vitiet. pag. 165. num. 7 -  Valor beneficiorum, quomodo exprimendus. pag. 165. versic. solet. -  Vasallus, quomodo ob accusationem domini priuetur feudo. pag. 92. 93 -  Vendere quis cogitur fauore reipublicae, & ob inopiam communem. pag. 185. num. 5 -  Vendere pecunia credita carius, quam vendidisset praesenti, quando liceat. pag. 183. & 185. num. 6 -  Vendens rem carius quam par est, scienti verum precium, an peccet. pag. 197 -  Vendita priori res cum pacto de non alienando & hypotheca, non transit in dominium secundi emptoris per traditionem. pag. 300. num. 7 -  Vendita duobus eademre, qui prior dominium sine traditione quaesierit, praefertur posteriori cui tradita realiter fuerit. pag. 299 num. 2 -  Venditor, qui rem ipsam possidet, praecise cogendus est ad traditionem pag 298. num. 1 -  Venditio vsusfructus non efficit, vt proximior consanguineus possit rem retrahere. pag. 400. num. 4. in fine. -  Venditori etiam scienti denuncianda est litis quaestio, idque solenniter. pag. 442. & alia de euictione toto eo capite. -  Verba apud Hispanos praecipui conuitij. pag. 87 -  Versio pecuniae in vtilitatem Ecclesiae vel ciuitatis, quomodo probetur. pag. 288 -  Vicarius episcopi, an possit conferre beneficia ex generali commissione pag. 460. num. 7 -  Viduae, quando debeantur alimenta ab haeredibus mariti. pagina 321 -  Viginti intellectus ad l. curabit. C. de act. empt. pagin. 348. versic. primo & seq. -  Vincens vincentem te, an semper vincat te. pag. 56 -  Viro & foemina simul extinctis, an praesumatur foemina praemortua. pag. 215. num. 2 -  Visitare quid in sacra scriptura significet. pag. 223 -  Voluntaria iurisdictio an delegari valeat. pag. 459. num. 6 -  Vbi res simul & pecunia cum re permutantur, an permutationis contractus sit, vel venditionis. pag. 195. num. 9 -  Vniuersitas cur excommunicari non possit. pag. 230. num. 9 -  Vniuersitas est ficta persona. ibidem. -  Vsurarij bona, an sint tacite obligata restitutioni vsurarum. pag. 343. num. 6 -  Vsurarius non tenetur restituere rem seu lucrum ex pecunia vsuraria quaesitum. pag. 344 -  Vsurarius, an teneatur conditione indebiti, vel ex delicto. pag. 345. 346 -  Vsurarij manifesti testamentum ipso iure nullum est, nisi fiat secundum cap. quanquam. de Vsur. lib. 6. pag. 346. nu. 9 -  Vsurae compensatoriae licitae sunt. pag. 348 -  Vsurarum crimen, an sit mere Ecclesiasticum. pag. 337. nu. 1 -  Vsurarum crimen iure ciuili punitur poena infamiae. pagin. 339 num. 2 -  Vsurarius manifestus quis. pag. 340. num. 4 -  Vsura quo iure prohibita sit. pag. 324. 325. num. 5. & 6 -  Vsura mentalis & exterior. pag. 317. vers. Vsura igitur. pag. ea. num 1 -  Vsus communis praefertur propriae significationi. pagin. 354. num. 1 -  Vsusfructus, quando per alienationem consolidetur. pag. 70. num. 7. -  Vsusfructus quanto tempore praescribatur. pag. 145 -  Vxor probare debet, arrhas sibi promissas decimam bonorum mariti partem non excedere. pag. 212 num. 7 -  Vxor, quo pacto teneatur stare locationi rerum dotalium a marito factae, vel e contrario. pag. 276. num. 5 FINIS. # 4 DIDACI COVARRVVIAS A LEYVA TOLETANI, VARIARVM EX IVRE PONTIFICIO, REGIO, ET CAEsareo Resolutionum, liber quartus. # 1 SVMMARIVM. -  1 Roma in tribus rusticas, & vrbanas trigintaquinque olim diuisa fuit. -  2 Titi Liuij locus ex Plinio, ac rursus Plinius ex Macrobio expenditur. -  3 Quae nomina Romanae tribus olim habuerint? -  4 Valerij Maximi, & T. Liuij historia quaedam tractatur obiter. -  5 Quae fuerit praero gatiua tribus. -  6 Athenae quot tribus habuerit: & earum nomina ex Graecis authoribus. -  7 Quod ius liberti apud Romanos ex manumissione habuerint, & de Latinis, ac dedititijs libertis. -  8 Liberti olim in tribu Romana censebantur: in eaque suffragium ferebant. -  9 Legatum tesserae explicatur. -  10 Quam vtilitatem liberto attulerit tribus legatum apud Scaeuolam. -  11 Ius Italicum quid sit apud Iurisconsultos. -  12 Intellectus ad leg. Titia Seio. & ad leg. mortuo boue. §. primo. ff. de legat. ij. -  13 Viri clarissimi qui dicantur. -  14 Haeres ex testamento ad factum obligatus, cogitur praecise facere. -  Quot, & quae fuerint olim Romae tribus, & Scaeuolae Iurisconsulti responsum de legato tribus, quo in sensu sit accipiendum. CAPVT I. PATRONVS liberto statim tribum emi petierat, libertus diu moram ab haerede patroni passus est, & decedens haeredem reliquit clarissimum virum. Quaesitum est, an tribus aestimatio haeredi eius debeatur? respondi, deberi. Idem quaesiit, an & commoda, & principales liberalitates, quas libertus ex eadem tribu vsque in diem mortis suae consequuturus fuisset, si ei ea tribus secundum voluntatem patroni sui tunc comparata esset, an vero vsurae aestimationis haeredi eius debeantur? respondi, quidquid ipse consequuturus esset, id ad haeredem suum transmittere. Haec Scaeuola libro xvij. digestorum. & capit. xxxv. de legat. iij. Et sane cum patronus voluerit, ipsius impensa eius libertum in aliquam tribum Romae adscribi: vnde multa commoda ex publicis largitionibus, & Caesarum libera litatibus consequuturus foret: nec haeres patroni hoc fuerit exequuturus, mortuusque sit libertus relicto haerede, qui vir clarissimus erat, & in tribu censebatur, minimeque indigeret emptione tribus: Accursius, & alij non satis intellexere, qui in hoc responso Scaeuola docuerit. Qua ratione, licet breuius posset compendio quodam huius loci interpretatio explicari, nos tamen conabimur de Romanis tribubus, aliquot hoc in loco adnotare, quo expeditius Iuriconsulti, & veteres historici, a quibus non raro mentio fit alicuius Romanae tribus, plane intelligi valeant. Fuere autem Romanae tribus numero triginta quinque, ex Cicerone contra Rullum, & Philippica. vj. & in iij. in Verrem actione, atque illic Asconio Paediano. T. Liuio lib. j. & lib. vj. item libro xxxiij. ac rursus libro v. decatis v. & Plutarcho in Gracchis. Siquidem Romanus + ager primum diuisus est sub Re[art. 1]ge Romulo in partes tres, quae tribus ea ratione app ellatae fuere, quod tres essent: Tatiensis, Ramnensis, & Luceres: auctore. M. Varrone libro iiij. de lingua Latina. idem scripsere Dionysius libro ij. de Antiquit. & Plutarchus in Romulo. Ex quibus & illud constat, quamlibet ex his partem in alias decem, quae curiae dicerentur, diuisam fuisse. Huic nominis rationi accedit, & Columella lib. v. cap. primo. quo in loco, inquit, sicuti tribus dictae primum a partibus populi tripartito diuisi, quae tamen nunc multiplicatae pristinum nomen possident. Idem Asconius obseruauit, qui tamen falso existimat, tribus Romanas a raptis Sabinis nomina accepisse: cum hoc non de tribubus, sed de curijs Liuius lib. j. scripserit, & ne hoc quidem placuerit Plutarcho in Romulo: sed & tribus a tributo dando nomen accepisse idem Liuius tradidit illud adiiciens, Romulum sane in triginta curias populum Romanum diuisisse, quod & Pomponius Iurisconsultus retulit in l. secunda. de origin. iur. vt obiter mirer, Festum & Budaeum scripsisse, Romae fuisse triginta quinque Tribus, quae & curiae dictae fuerint: cum Tribus a curia maxime differret, essetque curia apud Romanos decima Tribus pars ex Romuli diuisione, qui tres Tribus constituit, & earum quamlibet in decem curias diuisit, quas Graece dici φράτρας auctor est Dionysius in dicto lib. secundo, tametsi apud Graecos φράτρα tertia tribus pars esset: quod & Homeri interpres adnotauit Iliad. libro ix. Cicero tamen lib. ij. de officiis: quos Graeci δήμουσ, id est, vicos dixere, curias esse censet: ita enim de Cimone, qui a vico Lacia Lacia des dicebantur, scripsit: Theophrastus quidem scribit, Cimonem Athenis, etiam in suos curiales Laciadas hospitalem fuisse. Ita enim instituisse, vt omnia praeberentur, quicunque Laciades in villam suam diuertisset. Haec Cicero. ea fortassis ratione, quod ex Herodoto in Terpsichore olim quilibet Tribus Atheniensis ex decem vicis, qui δήμοι dicebantur, constaret: sicut & Romana ex curiis decem. Demum Seruius Tullius vrbem in quatuor Tribus diuisit, pagos autem rusticorum in triginta & vnam: quod idem Halicarnassaeus libro iiij. optime tradidit. asseuerans a locis quatuor vrbanas tribus dictas esse Palatinam, Suburranam, Collinam, & Esquillinam: quorum nominum M. Varro, Tit. Liuius, & alij meminere. Reliquas vero tribus praeter has quatuor vrbanas, extra Romam in pagis fuisse Marc. Varro sentire videtur adnotante Petro Victorio lib. xvj. Variar. [art. 2]lect. cap. xxiiij. sed & + Liuius libr. ix. inquit, Quintus Fabius simul concordiae causa, simul ne humilimorum in manu comitia essent, omnem forensem turbam excretam in quatuor tribus coniecit, vrbanasque eas appellauit. Haec Liuius, non quod tunc primum habuerint initium quatuor vrbanae Tribus, quae ex eodem authore lib. j. a Seru. Tullio fuerant institutae, sed quod reliquae Tribus essent rusticae, & laudatissimae eorum, qui rura colebant. quod Plinius libro xviij. cap. iij. probant dum inquit, iam distictio, honósque ciuitatis ipsius non aliunde erat. Rusticae Tribus laudatissimae eorum, qui rura haberent. Vrbane vero, in quas transferri ignominiae esset, desidiae probro. Itaque quatuor solae erant a partibus vrbium in quibus habitant. Suburrana, Palatina, Collina, Esquilina. Nundinis vrbem reuisitabant: & ideo comitia nundinis haberi non licebat, ne plebs rustica auocaretur. Haec Plinius, cuius locum obiter expendat lector ex Macrobio libro j. Satur. capit. xvj. fortassis enim legendum erit, Et ideo comitia nisi nundinis haberi non licebat, ne plebs rustica auocaretur. Etenim si comitia fieri possent internundinis, rustica plebs extra ordinem auocaretur. quod Plinius negat. Rursus ex eodem Macrobio forsan videbitur, nihil fore immutandum, ne rustici auocarentur a legibus recipiendis, quae trinundino dabantur, vtq; ipsis facultas foret componendi lites, aut denique transigendi. quod explicat Alex. ab Alexand. l. iiij. dier. genial. c. iij. Adhuc tamen lectioni, quam nos aduersus vulgo receptam obseruauimus patrocinantur ipse Macrobius, Halicarnass. libro vij. & Columela in praefatione de re rustica. Ex his vero, quae de tribubus Romanis adnotauimus, intelliges quae de censoribus scribit Liuius libro v. decad. v. Hoc, inquit, cum ita seruatum esset, negabat Claudius suffragij lationem iniussu populi censorem cuiquam homini, nedum ordini vniuerso adimere posse Neque enim si tribu mouere posset, quod sit nihil aliud, quam mutare iubere Tribum, ideo omnibus quinque, & triginta tribubus emouere posse, id est ciuitatem, libertatémque eripere, non vbi censeatur finire, sed censu excludere. Non me latet eundem Liuium lib. ij. memoriae prodidisse, consulibus Apul. Claudio, & Publ. Seruilio Romae Tribus vnam, & triginta factas fuisse: & libro vj. anno ferme tertio post Romam a Gallis captam tribus quatuor ex nouis ciuibus additas, eásque triginta quinque Tribuum numerum expleuisse. Potius tamen sequor Dionysium, ex quo a Seru. Tullio Romam in quatuor Tribus vrbanas, agrum vero Romanum in vnam, & triginta rusticas diuisum fuisse, superius adnotaui. Quod si quis sequi malit Liuij sententiam, non admodum refragabor, modo sit illud ex omnibus fere auctoribus constitutissimum, Romanam vrbem in quinque & triginta Tribus olim diuisam fuisse, quarum quatuor vrbanae, reliquae omnes rusticae censerentur, nec numerum maiorem vnquam apud probatae fidei auctores legi. Nam quod idem Liuius postquam lib. vj. dixerat, triginta quinque tribus eo tempore fuisse hoc numero expletas, lib. vij. duas. l. ix. duas. lib. x. duas. & Lucius Florus in epitome lib. ix. cluas Tribus additas esse commemorant, ipse inter pretare, has Tribus iam equidem veteres, ciuibus, & tribulibus auctas fuisse, vel ex rusticis pagis in vrbem translatas: alioqui plures essent Romae Tribus, quam trigintaquinque, quod Liuio, Ciceroni, & aliis probatissimis auctoribus admodum repugnat: tametsi Laelius Taurellus de militiis ex casu, existimet, vrbem Romam in Tribus diuisam esse, initio quidem vnam, & triginta, deinde & supra quadraginta ex secundo, & sexto, nec non septimo, nono, ac decimo Titi Liuij libris, cuius demum aetate ad quinque & tringinta redactae essent: vt primo eius lib. in actis Seruii Tullii Regis proditum est. Vbique etenim Liuius subindicat, Romam eius aetate & multo prius, nempe a tertio anno post vrbem captam a Gallis in trigintaquinque tribus tantum diuisam fuisse: quod ex libro xxxiij. constat. Nam. L. Furio Purpureone, & M. Claudio Marcello consulibus, bello Macedonico cum Philippo anno ab vrbe condita. D. LVIII. ea, inquit, Rogatio in Capitolio ad plebem lata est, omnes quinque & triginta Tribus vti rogatae iusserunt. Idem libro j. sensit, post expletum numerum Tribuum trigintaquinque, ad eius aetatem nullam in numero isto mutationem contigisse. Quod ex Cicerone, & Paediano itidem probatur. Sed & L. Florus libro ix. commemorat, tunc adiectas fuisse tribus Velinam, & Esquilinam: cum auctoribus Varrone, & Dionysio, multo ante initium habuerit Esquilina tribus. Qua ratione par est, has duas Tribus adiectas esse: non quod tunc initium habuerint, sed quod nouis fuerint ciuibus auctae: quo in sensu & quae Liuius post librum sextum scripsit accipienda fore existimaueram priusquam opus elegans Nicolai Gruchij de comitiis legissem: is etenim libro ij. validis profecto coniecturis censet, apud Liuium lib. ij. legendum esse: tribus vnam, & viginti rursus apud eundem li. vj. vigintiquinque, non triginta quinque, ex Dionysio libro vij. in M. Coriolani iudicio. qui asseuerat eo tempore vnam & viginti tribus tantum Romae fuisse. qua ratione obseruata omnia conuenire videntur, quae de tribuum numero a veteribus auctoribus traduntur, praeter Dionysii locum: etenim is auctor lib. iiij. Venonio accedit, qui vt ipse interpretor, scripserat, a Seruio Tullio agrum Romanum diuisum fuisse in vnam, & triginta tribus. Quibus quatuor vrbanae adiectae trigintaquinque tribus efficiunt. Censet enim Gruchius, vel sibi parum constare Dionysium, vellocum illum in numeris corruptum esse: atque ita emendandum, vt probet, a Seruio Tullio constitutas fuisse viginti tribus vrbanas, & rusticas: vel, vt, ipse opinor, agrum ab eo diuisum in sexdecim tribus: quibus adnumeratae vrbanae, & Claudia tribus efficiunt numerum vnius, & viginti. Sed etsi haec vera sunt apud Florum lib. xix. non est legendum: Esquilina, quia olim vetus etat ex vrbanis quatuor: sed Sapinia, vt censet Gruchius, vel Veturia, quod mihi magis arridet. Ex quibus lector expendere poterit, quid haec in re sit magis veritati consonum. Sunt etenim multa apud Liuium, Dionysium, ac Florum mutanda. Sed & Diodorus Siculus lib. xix. omnino sentit, & Falerinam, & Ofentinam tribus eo anno his, quae prius Romae erant, additas fuisse. [art. 3]Tribus vero Romanae + propria quaedam apud auctores nomina habuete, quae hoc in loco libentissime adscribam: existimans, illud obseruatione dignum esse, quod Asconius tradit ij. in Verrem actione. Moris, inquit fuit cum aliquis ciuis Romanus ostendendus esset, significaretur aut praenomine suo, aut a nomine, aut a cognomine, aut a cognatione, aut a tribu, in qua censebatur, aut a curia, aut a censura, aut si erat Senator, eques Romanus a curia sua. Sic alibi ait. L. Claudium Palatina. Hactenus Asconius. His adstipulatur, Quintilianus libro septimo. capit. quarto. Propria liberi, quae nemo habet nisi liber, praenomen, cognomen, nomen, Tribuum, habet haec addictus. His sane verbis Quintilianus fere idem cum Paediano tractat: quae longius ipse persequar, siquidem Alexander ab Alexandro libro primo dier. genial. capit. decimoseptimo, vir alioqui diligentissimus, non satis diligenter rem istam mihi indagasse videtur: qua ratione & Volaterranus notari poterit li. sexto capit. primo. Diligenter tamen rem istam expendisse mihi videtur Paulus Manutius in Ciceronis familiares epistolas: cuius adnotationes ingenue fateor, anno vno postquam haec scripseram me primum legisse. Aemilia tribus. Huius meminere Liuius libro octauo decad. iiij. & Cicero ad Atticum. epistol xxix. Basilicam habeo, non villam, frequentia Formianorum. At quam partem Basilicae? tribum Aemiliam, sed omitto vulgus. Aniensis Tribus cuius meminere. T. Liuius lib. vlt. decad. j. L. Florus in epitome. l. decimo. Cicero pro Plancio. & ais, inquit, prioribus comitiis Aniensem a Plotio. idem Cicero libro epistol. famil. viij. epistol. viij. L. Atteius. L. F. An. Capito. id est, ex Tribu Aniensi. rursus illic. L. Attilius. L. F. An. Capito, quo in loco misere se torquent Rutilius, & Camerarius. Extat inscriptio apud Vuolphangum Lazium. libro v. de Roma. repub. cap. xxij. cuius initium est. " M. VIBIVS. C. F. Aniensi. " Et capit. sequenti altera. " TER. EXOMNVS. TER. F. AN. VER. MIL. LEG. XVI. AN. XL. STIP. XVI. H. S. E. AVRELIVS. D. S. P. " Collina Tribus constat ex testimonio. M. Varronis li. quarto de lingua Latina. Plinij li. xviij. capitulo iij. Dionysij libro quarto. Roma. antiquit. L. Flori. in Epitome. l. xx. Cornelia Tribus. Cuius mentio extat apud Tit. Liuium l. viij. decad. iiij. & Marmoream inscriptionem. quae Mathelicae apud Italos legitur, eiusque mentio fit in eo libro, qui de inscriptionibus his Fuggerorum impensis typis est traditus. " C. ARIO. C. F. COR. CLEMENTI. MILITI. IX. COH. PRAE T. " Reliqua eiusdem inscriptionis missa facimus, ne praeter nostrum institutum in his plus aequo immoremur. Caius agitur Arius ciuis Romanus, significatur a praenomine, a nomine familiae, a patris praenomine, & a Tribu, atque cognomine, & aliis, quae quis poterit ex eadem inscriptione facilime adnotare, praesertim obseruabit, eum fuisse ex Tribu Cornelia. Claudia Tribus ex Liuio, qui lib. ij. de Ap. Claudio inquit, Nam Ap. Clausus, cui postea Appio Claudio fuit Romae cognomen, cum pacis ipse auctor a turbatoribus belli premeretur, nec par factioni esset, ab Regillo magna clientium comitatus manu Romam transfugit. His ciuitas data agerque trans Anienem, vetus Claudia Tribus, additis postea nouis tribulibus, qui ex eo agro venirent, appellata. Dionysius li. v. de eodem Claudio. Senatus, populusque ipsum in Patritios adlegit, partemque vrbis ei concessit quantam voluisset, vt domos sibi, & suis aedificaret: agrumque ei adiecere ex publico inter Fidenas, & Pincentiam, vt illum sorte inter suos diuideret, ex quibus postea tribus facta est, quae adhuc hac aetate Claudia vocatur. Haec Halicarnasseus. Virgilius l. vij. Aeneidos. "Ecce Sabinorum prisco de sanguine, Magnum Agmen agens Clausus, magnique ipse agminis instar. Claudia nunc a quo diffunditur, & tribus, & gens." Crustumina Tribus, aut Clustumina: nam & per l. legitur. Huius meminit Cicero in oratione pro Plancio. quid cum Crustumina? idem pro L. Cornelio Balbo. Obiectum est etiam, quod in Tribum Crustuminam peruenerit. Titus Liuius li. ij. decad. v. permissu, inquit omnium ita loquutus fertur S. Ligustinus Tribus Crustuminae. Ex eodem inscriptionum libro constat, Interamnae in platea extare marmoream inscriptionem, cuius hoc sit initium. " A. POMPEIO. L. F. CLV. " Esquilina Tribus ex Varrone libro quarto, de lingua Latina. Liuio libro quinto, decad. v. Dionysio libro quarto. Plinio l. xviij. cap. iij. L. Floro in Epitome lib. xix. & Sexto Pompeio. qui & plerumque aliarum meminit. Falerina Tribus apud Liuium l. ix. & duae Romae additae Tribus, Vfentina, & Falerina. idem Laelius Florus tradidit post Diodorum Siculum l. ix. sic apud Iosephum l. xiij. de antiquit. ca. xvij. C. Sempronij C. F. Falerina, mentio fit expressim apud Vuolphangum Lazium l. v. de Roman. repub. ca. x. extat inscriptio ex Neapoli, cuius est initium. " L. BONVS L. F. F. FAL. CELER. " Fabia Tribus. Ex Horatio l. j. Epist. vj. ad Numicium. "Hic multum in Fabia valet, ille Velina." Suetonius in Augusto ca. xl. Fabianis, & Scaptiensibus tribulibus suis die comitiorum, ne quid a quoquam candidato desiderarent, singula millia numum asse diuidebat. Extat apud Vuolphangum Lazium l. ix. de repub. Rom. cap. v. inscriptio quaedam ex austria, eius est initium. " C. IVLIVS. C. F. FAB. ANTIOCHVS. " Galeria Tribus, cuius meminit Plinius l. vij. cap. xlix. de vitae spaciis scribens. Vnus centum quadraginta. M. Mutius. M. F. Galeria, Foelix. Ita etenim legendum est, quamuis vulgo legatur Galerius. Huius Tribus frequentissima extat mentio in marmoreis inscriptionibus. Apud nouam Carthaginem. " GN. CORNELIVS. L. F. GAL. CINNA. II. VIR MVRVM LONG. P. CII. EX D. D. F. F. .I. Q. P. " Tarraconae in Hispania citeriori. " Q. CAECILIO GAL. RVFINO. Q. CAECILII. VALERIANI. F. SAGVNTINO OBLEGATIONEM. QVA GRATVITA APVD MAXIMVM PRINCIP. HADRIANVM AVG. ROMAE FVNCTVS EST. P. H. C. " Lemonia Tribus apud Ciceronem in oratione pro Plancio. Quid Plancio cum Lemonia? idem in Philipp. ix. & cum Serui. Sulpicius. Q. F. Lemonia Rufus ita de republica meritus sit. & apud Vuolphangum Lazium lib. sexto. de Rom. repub. capit. primo. extat inscriptio ex Auxino Italiae, cuius est initium. " L. PRAESENTINO LAEMP AETO. " Moetia Tribus, aut Maecia, siue Metia ex Cicerone ad Atticum Epist. lxxxiiij. l. quarto tribus, inquit, habet Pontinam, Velinam, Maetiam, pugnatur acriter. Liuius lib. octauo. Tribus propter hos addite Metia, & Scaptia. Est & Caraualli a Genua ad Mediolanum inscriptio, cuius initium tantum adscribam. " Q. ATTIO. T. F. MAEC. PRISCO. " Narniensis Tribus. cuius meminere Cicero in oratione contra Rullum. ab Otriculana vsque ad Narniensem nomina vestra proponat. Liuius lib. vj. & L. Florus in epitome, quibus in locis falso legitur Arniensis, pro Narniensis. Otriculana tribus apud Ciceronem in dicta oratione contra Rullum, ab Otriculana ad Narniensem. Ofentina Tribus, quae & Vfentina, & Oufentina. cuius meminere Liuius lib. ix. & L. Florus in epitome. Tribus duae additae Romae Vfantin. & Falerina, & Diodorus Siculus libro ix. Extat Marmorea inscriptio, cuius meminit Alciat. in Cornelium Tacitum lib. xvj. ex Agro Comensi. " L. CALPVRNIVS. L. F. OVF. FABATVS. " Item Comi in Aede sanctae Fidelis. " P. ATILII. P. F. OVF. SEPTITIANI. " Palatina Tribus: cuius M. Varro lib. iiij. Plinius lib. xviij. cap. iij. L. Florus in epitome lib. xx. Cicero iij. in Verrem actione. & Asconius Paedianus in ij. meminere. Extat inscriptio Tarrocanae. " C. MARIO. C. F. PAL. VERO GERVNDENSI. omnibus Honoribus functo Flam. Prou. Hispa. Citer. " Illic & altera. " L. NVMISSIO. L. F. PAL. MONTANO Tarraconen. Omnibus honoribus in repub. Sua functo Flam. P. H. C. " Papyria Tribus ex Sexto Pompeio, & Tit. Liuio libro octauo. Tribus omnes praeter Polliam antiquarunt legem. Polliae sententia fuit, puberes verberatos necari, coniuges, liberósque sub corona lege belli vaenire: memoriamque eius irae, Tusculanus in poenae tam atrocis auctores mansisse ad patrum aetatem constat, nec quenquam ex Pollia Tribu candidatum Papyriam ferre solitum. Haec Liuius. Sed & Marmorea inscriptio apud Astigim huius Tribus meminit. " T. DOMITIVS. T. F. PAP. CLEMENS. " Sed & aliae inscriptiones illic leguntur, in quibus huius Tribus mentio fit non semel. Pollia Tribus, + ex Liuio li. octauo pro[art. 4]xime citato, & Valerio Maximo li. nono. ca. x. qui de Tusculanis idem quod Liuius scribens, quam ob causam, inquit, Popilia Tribus, in qua plurimum postea Tusculani in ciuitatem recepti potuerunt, neminem vnquam candidatum Polliae Tribus fecit magistratum. ex quo loco duo libenter obseruabimus. Tit. Liuium Papyriae Tribus meminisse in ea re commemoranda, in qua Valerius Maximus Popiliae meminerit. Item Latinos, aliosque Italiae populos in ciuitatem Romanam receptos, in aliquam ex Romanis Tribubus adlectos, conscriptosque fuisse. Sic Formiani in Aemiliam Tribum ex Cicerone ad Atticum epistol. xxix. T. Liuio libro octauo. decad. iiij. quo in loco inquit rogatio perlata est, vt in Aemilia Tribu Formiani, & Fondani. in Cornelia Arpinates ferrent. Popilia Tribus apud Valeri. Maxim. in d. ca. x. & Ciceronem epist. viij. l. viij. epist. famil. " C. SCRIBONIVS. C. F. POP. CVRIO. " Pontina, siue Pomptina tribus ex Cicerone ad Atticum episto. lxxxiiij. Tribus habet Pontinam, Velinam, Maeciam. pugnatur acriter. Idem Cicero in d. Epist. viij. L. Iulius. L. F. Pomp. Liuius item lib. vij. Eodem anno duae Tribus Pontina, & Publicia additae. Extat & inscriptio in Saltu Mariano, quam, quia elegans est, integram subiiciam. " C. SVBERIVS. C. F. POMPT. CALENVS. QVI OCVLOS AB OCCIDENTE ITALIA AVERTENS CVM MVLTIS AMICIS TRANQVILLITATEM EXPECTANTI BVS HISPANIAM VENI: VBI SAEVISSIMO COORTO BELLO MORTEM CVM VITA COMMVTAVI. VOS FILII IN VIV. PARENT. PIENTISS. IN MORTVVM PIENTIORES PATERN. CINERES EX HISPAN. EXPORTATE, COMMVNI QVE SEPVLCH. CONDITE, QVO AVITIS CINERIBVS IMMIXTI SACRO GAVDEANT ANNIVERSARIO PARENTARI. " Publicia Tribus. cuius meminit Liuius l. vij. extat, & de ea marmorea inscriptio Romae, quae traditur a Marliano li. v. antiquit. Roma. cap. vj. quae quidem significat sepulchrum. C. Cestij septemuiri Epulonum, ad portam Hostiensem moenibus vrbis inclusa. " C. CESTIVS. L. F. POB. EPVLO. Pr. Tri. Pl. VII. Vir Epulonum. " Est & altera inscriptio Tergesti in Histria, cuius meminit Vvolphangus Lazius l. v. de Rom. rep. c. viij. " Q. PETRONIVS. C. F. PVB. MODESTVS. " Pupinia Tribus, ex Sexto Pompeio, & Alexandro ab Alexandris. Quirina Tribus apud Ciceronem lib. viij. epistol. famil. epist. viij. C. Septimius. T. F. Quirina idem Cicero in oratione pro P. Quintio inquit. L. Albius Sext. F. Quirina. quo in loco falso legitur Quirinas. Extat & Marmorea inscriptio Eborae in domo Lucij Resendij, cuius initium est. "L. VOCONIO. L. F. QVIR. PAVLO. Item Tarraconae. C. ATTILIO. C. F. QVIR. CRASSO Segontino omnibus honoribus in Rep. sua functo. Flam. Prou. Hisp. Citer. " Alorae in Agro Malacitano. " C. CAECILIO. Q. F. QVIR. BASSO Ex decreto municipij Mal. Valeria. Q. F. Macrina vxor honore contenta impensam remisit. " Romilia Tribus, aut Romilia ex M. Varrone l. iiij de lingua Lati. Cicer. ij. in Verrem actione. Ex eadem familia. Q. Verrem Romilia. Eodem contra Rullum. Respondit a Romilia Tribu se initium esse facturum. Huius & Asconius meminit in eadem Secunda in Verrem actione. Sabatina Tribus apud Liuium l. vj. & Sextum Pompeium. Scaptia Tribus: cuius meminere Suetonius in Augusto cap. xl. Liuius, & L. Florus l. viij. item Sextus Pompeius. Sergia Tribus ex Alexandro ab Alexandris, & Marmoreis inscriptionibus, quarum vna extat in Rupe Martensi Tuccitani municipij. " Q. IVLIVS. Q. F. T. N. SERG. CELSVS. " Aed. II. VIR Bis de suo dedit. Altera in eodem oppido. " L. IVLIO. L. F. SERG. C. Vlleoni II. Viro Col. Aug. Gem. " Stellatina Tribus ex Liuio lib. vj. & marmoreis inscriptionibus, quarum duae extant Vrbini, earumque initia subijciam. " C. VESINO. C. F. STEL. Vindici. C. CESTIO. C. F. STEL. Sabino. " Suburrana Tribus, cuius meminere M. Varro l. iiij. Sext. Pomp. Plinius l. xviij. ca. iij. Dionysius Halicar. l. iiij. & Lucius Forus in epitome l. xx. Hanc vero Tribum suburbanam appellauit Varro, quod ea sic olim dicta fuerit. Sed & idem censet a regione vrbis Succusa, dici Succusanam, atque ideo scribi tertia litora C. non B. quod Quintilianus explicat l. 1. c. xiij. scribens, Suburra, cum tribus literis notatur. C. tertiam ostendere, quo fit, vt his literis. Suc. Suburranam Tribum intelligamus. Extat inter vrbis Romae inscriptiones, & epigrammata inscriptio haec. " D. M. M. CAECILIO SP. F. SVC. RVFO SOLIARIO AB LVCO SEMELES EX TESTAMENTO EIVS CALVISIA ZOSIMA ET M. CAECILIVS CALIPPVS HAEREDES FECERVNT. " Terentina Tribus apud Ciceronem in oratione pro Plancio. non enim tribum Terentinam. Liuium lib. x. L. Florum in Epitome. Et rursus Ciceronem lib. viij. epistol. Famil. episto. viij. M. Oppius. M. F. Ter. id est, ex Tribu Terentina. Tromentina Tribus ex Sext. Pomp. & Titio Liuio lib. 6. apud quem corrupte legitur pomentina: sicut & apud L. Florum Promentina. Extat marmorea inscriptio apud Caietam. " L. ATTILIO L. F. TROM. " Volitina tribus ex Cicerone pro GN. Plancio. tu autem Laterensis quas tribus edidisti? Terentinam credo, aut Volitinam. " CN. NVMERIVS. CN. F. VOL. FRONTO. " Et alio lapide Veronae apud diuum Florianum. " C. LIGVRIVS. L. F. VOL. ASPER. " Extat integra inscriptio apud Rhenanum libro iij. de rebus Germ. Veientina tribus apud Ciceronem pro GN. Plancio. Quid, inquit, cum Veientina? Veturia tribus, quae & inter alias connumeratur ab Alexandro ab Alexandris, & Volaterrano. quin idem Alexand. libro iiij. dier. genial. cap. iij. scribit, prisci fuisse moris, vt Veturia tribus praerogatiuam haberet suffragiorum, vtque prius in suffragium iret pro suo candidato. Praerogatiuae enim sunt tri[art. 5]bus quae + primae suffragium ferunt ante iure vocatas: & hae tribus praerogatiuae, quos vellent consules dicebant fieri: secundae iure vocatae, quod in his sequente populo, vt saepe contingit praerogatiuarum voluntate iura omnia complerentur, auctore Asconio. ij. in Verrem actione. Praeterquam multa de praerogatiua Budaeus ad legem Iuliam de ambitu. Illud mihi verius videtur, tribus prerogatiuas sorte fuisse eductas ex Cicerone Plilip. ij. idémque ex Appiano in historia Gracchorum adnotauit Nicolaus Gruchius libro ij. de comitijs. Et Tarraconae. " L. GRAVIO ROMANO VIVIO TROM. SECVNDO, TRIB. LEG. III. AVG. FLAMINI PROV. HISP. CITER. L. AEMILIVS SATVRNINVS. " Velina Tribus, cuius meminerunt Cicero ad Atticum epist. lxxxiiij. tribus habet Pontinam, Velinam, Meciam. idem Cicero in Bruto. Prudens etiam T. Annius Velina. Horatius libro epistolarum ad Numicium. " Hic multum in Fabia valet: ille Velina. " Persius Satyra v. " Libertate opus est, non hac, qua quisque Velina Publius emeruit Scabiosum tesserula far. " Inscriptio item Marmorea Tarraconae. " L. AVFIDIO. Q. F. VELINA, SECVNDO PALMENSI OMNIBVS HONORIBVS IN REP. SVA FVNCTO FLAM. P. H. C. " & ex lapide, qui Venetiis est in aede. S. Vitalis. Et hae quidem fuerunt quinque & triginta tribus Romanae, in quas olim vrbs illa diuisa fuit, quas vel a conditoribus, vel a locis, a quibus duxere originem, nomina habuisse constat. Nec Plutarchus in Romulo scribit, eas nomina propria consequutas fuisse a Sabinis foeminis, quae raptae fuerunt. Tametsi Volaterranus id falso ex Plutarcho adnotauerit. Sapiniam vero tribum quidam inter Romanas censere videntur: & tamen Liuius lib. xxxi. & xxxiii. Vmbriam Italie regionem tribum Sapinam appellat. Quam ob rem locum illum lector expendet diligentius. Nam Paulus Manutius, & Nicolaus Gruchius huius meminere Veturiam omittentes. Sed & Cicero lib. xiii. epist. familia. epist. x. ac Iosephus li. xiii. de antiq. cap. xvii. Mentinae tribus mentionem fecerunt de Romanis ciuibus tractantes, & fortassis illa est vera tribus, quae omissis Sapinia, & Veturia numerum triginta quinque tribuum integrum efficit. Extant & inscriptiones quaedam de Mentina tribu: quarum & Paulus Manutius in Lexico meminit. Simili prope ratione + respublica Atheni[art. 6]ensis ciues habuit in tribus, quas Graeci φυλὰσ vocant diuisos. Ex multis etenim Atticae pagis, & oppidis vna vrbs Athenarum quasi conflata est a Theseo, qui Athenas ipsas ἄφυ appellauit, quasi nomen hoc omnibus vrbibus commune, illi per excellentiam quandam conueniret, auctore Plutarcho in Theseo: item Isocrate in Helenes Encomio, quibus & Thucydides adstipulari videtur li. 2. etiam si paulo aliter hoc ipsum scripserit. quod & Cicero libr. 2. de legibus commemorat: vt ille, inquit, Caro cum esset Tusculi natus in P. R. ciuitatem susceptus est, ita cum ortu Tusculanus esset, ciuitatem Romanam habuit, alteram loci patriam, alteram iuris, vt vestri Attici, priusquam Theseus eosdem migrare ex agris, & in Astu, quod appellatur, omnes se conferre iussit. Haec Cicero. Athenas siquidem, vt dixi, hoc nomen obtinuisse constat ex Isocrate in oratione de iugo. Lycurgo contra Leocratem, Aemilio Probo in Alcibia de, & Terentio in Eunucho. actu v. scena vj. inquit enim senex. an in Astu venit? aliud ex alio malum. Sic & Alexandria dicta est per ἐξοχὴν πόλης, & Roma, vrbs. Tribus vero Athenienses fuere decem numero, auctoribus Tito Liu. lib. 1. decad. 4. Plutarcho in Cimone. Xenophonte li. de reditibus. Vlpiano Demosthenis interprete in oratione contra Timocratem. Demosthene ipso in epitaphio. Pausania in Atticis, qui ab initio quatuor tantum Athenis tribus fuisse, sed post earum numerum ad decem auctum ex testimonio Herodoti in Terpsichore tradidit. Earum nomina haec sunt. Cecropis, Ereththeis, Aegeis, Pandionis, Acamanthis, Leontis, Oeneis, Hippothoontis, Antiochis, Aeantis, ex Demosthene, & aliis praesertim Pausania. Ex quo obseruandum erit, tribus Athenienses haec nomina a quibusdam priscis Heroibus accepisse, qui ex eo dicti fuere Eponymi, quod ab eis Atheniensium tribus nomina acceperint, quorumque statuae Athenis fuere prope quingentorum curiam, quos Latine cognominatores dicere poteris. Hoc praeter Pausaniam adnotauit Vlpianus asseuerans, hos Heroas omnes praeter Aiacem Salaminium Athenienses fuisse. Sunt & quidam. qui existiment, postea numerum istum auctum esse aliis duabus tribubus, nempe Antigoniade, & Demetriade: quod Plutarchus tradit in Demetrio, & Diodorus Siculus li. 20. Quaelibet autem tribus apud Athenienses in vicos, quos δήμουσ, appellabant, distinguebatur, sicuti ex Demosthene, Plutarcho, Stephano de vrbibus, & Suida facillime percipiet lector. Nam ciuis Atheniensis nomine proprio, & patris, atque vici nominabatur, vt inde cognosceretur, qua ex tribu, & cuius filius, & quod ciuis Atheniensis esset. id ipsum constat ex Demosthene in controuersia de nomine. Vicorum vero nomina hoc in loco minime adscribam exacte, ne longior sit, quam fortassis par est, nostra hec obseruatio: aliquot tamen ex Graecis auctoribus adducam, vt interim constet, Alexandrum ab Alexandris mire hallucinatum fuisse, dum vicos Athenienses, tribus esse censet, atque ideo numerum earum maiorem multo, quam a probatissimis auctoribus sit traditus, postea fuisse, falso crediderit. Demosthenes cum esset ciuis Atheniensis non semel his verbis significatur: Demosthenes Demosthenis. F. Peaniensis. Quibus cognoscitur, Demosthenem ciuem esse Atheniensem, Demosthenis filium, & ex tribu Pandionide, cuius erat vicus Paeanieus ex Suida, & eodem Demosthene in oratione contra Midiam. & in oratione De corona. Praetore, inquit, Mnesiphilo pridie Calendas Quintiles Pandioni de tribu presidente Demosthenes Demosthenis. F. Paeaniensis retulit. vnde apud Suidam, & Plutarchum errare videntur qui Latine scripserunt: Demosthenes Demosthenis. F. & Cleobule ex municipio Paeaniensi: cum potius vertere debuissent, ex vico Paeaniensi. Apud Laertium Plato Colyttensis dicitur a vico Athenarum Colytteo, qui tribus erat Hippothoontidos ex Demosthene in oratione de corona. quamuis Suidas, & Arpocration, hunc vicum tribus Aegeidos, & Lucianus in Timone tribus Erechtheidos esse subindicauerint. Apud Demosthenem in oratione contra Boeotum de nomine, Thoricius vicus tribuitur Acamanthidi tribui: Dic mihi Boeote, qua ratione nunc in Acamanthidem tribum transsatus es, & vicum Thoricium, & factus Mantiae filius, & portionem relictae ab eo haereditatis habes? Quo in loco rursus Hieronymus Vvolphius interpretatur municipium: cum Thoricius vicus sit ipsius vrbis Athenarum, non municipium. Plutarchus in Pericle: Pericles, inquit, ex tribu Acamanthide, vico autem Cholargensi. Apud eundem in Aristide, Aristides Lysimachi. F. ex tribu Antiochide, & vico Alopece. item in Themistocle. Themistocles Neoclis F. ex tribu Leontide, & vico Phreario. idem Plutarchus in Cimone scribit, Cimon Miltiadis F. ex tribu Oeneide, & vico Lacia. Vnde, dictus est Laciades. Et eadem ratione qui ex eodem vico erant, dicti sunt Laciadae a Cicerone libro secundo de Officiis, ex Theophrasto. Ex eodem Plutarcho constat, Phocionem Atheniensem fuisse ex vico Melita: & ideo tribus Cecropidos, auctoribus Suida, & Stephano, qui & Laciadarum meminit ex tribu Oeneide. apud Lucianum in meretricio dialogo Doride, Polemon miles Stiriensis dicitur. & tribus Pandione, siquidem Stiria vicus fuit eiusdem tribus, auctore Suida. Vicos vero nomina habuisse pas est a locis, a quibus originem duxere: qua ratione Phyle vicus tribus Oeneidos, auctore Suida, fortassis nomen habuit a Phyle castello ipsius Atticae munitissimo, cuius idem Suidas itidem meminit, meminere & Isocrates in oratione de pace. Demosthenes in oratione de corona. Aemilius Probus in Thrasybulo, Plutarchus in Demetrio, idem in Lysandro. & Xenophon in ii. Hellani corum. Decelia item vicus, qui auctore Stephano fuit tribus Hippothoontidis, nomen habuit a Decelia oppido ipsius Atticae, a quo & bellum Decelicum, de quo plerique auctores tractaueret praecaeteris Diodorus Siculus lib. xiii. Thucydides libro vii. & Plutarchus in Alcibiade. Hoc ipsum & de Sphetio, atque Agnusio, vicis tribus Acamanthidos auctore Suida, adnotari poterit, si ea, quae scribit Plutarchus in Theseo, vbi de Pallantidis agit, obseruauerimus. Nam & Strabo libro ix. memoriae tradit, Cecropem primum multitudinem Atheniensium in duodecim Atticae oppida habitanda digessisse, quae Theseus in vnam Athenarum ciuitatem denuo congregauit: atque illic horum oppidorum nomina commemorat, quae vicis Atheniensibus conuenire videntur, sicuti & quod paulo ante idem auctores retulit de numero Atheni ensium pagorum ad vicos potius, quam ad tribus pertinet, cum receptum sit Atheniensium vrbem, etiam Strabonis aetate decem tantum, aut duodecim tribus habuisse. idem quod Strabo de Theseo scripsit, tradit & Stephanus in libro de vrbibus ex Characis monumentis, nisi quod vndecim tantum oppida fuisse commemorat, quae in vnam Athenarum vrbem Theseus congregauit, illa ex hoc celebritate instituta, quae ab Atheniensibus Synoecia plurali numero dicitur. Verum ex Isocrate in Areopagitico illud plane deducitur, veteres Atheniensis Reipublicae institutores vrbem ipsam in tribus, regionem in vicos, aut pagos partitos fuisse, vt hinc liceat non temere obseruare, hos vicos, aut pagos certa constituta ratione ad ciuitatis tribus pertinuisse. idque Thucydides significare videtur libro secundo, quo in loco vici meminit, qui dicebatur Acharne: & Aristophanis interpres in Ranis scribens, Tithrasum vicum Atheniensem hoc nomen accepisse a Tithrante Pandionis filio, & in Aegeida tribum distributum fuisse. Idem & ex Herodoto in Terpsichore libenter ipse adnotauerim, dum is auctor meminit vicorum Atheniensium, qui dicti fuere Oenoe, & Hysiae. & ex eodem libro vltimo, vbi Deceliae mentionem facit. Sed & Iulius Pollux libro nono cap. j. vicos, qui δῆμοι Graece dicuntur, etiam extra vrbem constituit. Sic sane Hebraei habuerunt φυλὰσ, quas tribus. & δήμουσ, quas cognationes, & familias iusta quadam ratione dixere Latini interpretes numero 27. Praeter haec, & alia, quae ex varijs locis veterum scriptorum adduci poterant, constat etiam ex sacra historia, Haebraeorum gentem in duodecim tribus diuisam olim sacrosanctam prouinciam habitasse, atque tribum quamlibet vrbes, oppida & pagos distinctos habuisse. His sane praenotatis, quo facilius Iurisconsulti responsum interpretemur, Scolia quaedam illi diiciam, ex quibus lector eius intellectum, ac sensum commodius, ac diligentius, quam ex Accursio, Bartholo, Alberico, & alijs percipiet. Patronus, inquit Scaeuola, liberto. Serui + etenim quamuis manumitterentur a do[art. 7]minis non statim ciues Romani efficiebantur. Siquidem hi tantum cum libertate ciuitatem adquirebant, qui vindicta testamento, aut censu manumittebantur, reliqui vero & si liberi forent per manumissionem, ciues tamen Romani non erant. Vindicta vero manumittebantur apud Magistratum, censum vero ex eo, quod serui iussu dominorum nomen suum in censum vrbis Romae detulissent: testamento autem qui a Domino vltima eius voluntate in testamento, aut codicillis liberi esse iussi sunt. Hi simul cum libertate ciuitatem Romanam adsequebantur. Liberi autem didititij, id est, qui tempore seruitutis in aliquod vitium incidissent, cuius causa illud confessi notis in fronte, & stigmatis compuncti, vel in publica vincula coniecti, verberibúsve affecti, ac deinde gratia cum domino inita manumissi ab eo fuerint, hi nec ciues Romani per manumissionem efficiebantur, nec iure ordinario fieri poterant. Suetonius in Augusto capite xl. Seruos non contentus multis difficultatibus a libertate iusta remouisse. Quum & de numero, & de conditione, ac differentia eorum, qui manumitterentur, curiose cauisset, hoc quoque adiecit, ne vinctus vnquam, tortúsve quis vllo libertatis genere ciuitatem adipisceretur. Latini autem liberti, quorum melior & honestior fuit conditio, eodem modo ciuitatem non habebant, eam tamen habere poterant. Haec breuiter adnotauimus ex Caio primo titulo suarum institutionum. Theophilo institut. de libertinis. §. & dedititius. ex Iulio Paulo libro iiij. senten. tit. xj. Angelo Politiano cap. lxxxiiij. Miscell. Alciato libro 1. parerg. cap. xiiij. xv. & xvj. Zasio in l. ij. ff. de orig. iur. in verbo, vindicis. & Francisco Connano libro ij. Commentariorum cap. 4. & 6. Dicebantur & hi liberti Latinae conditionis liberti ex lege Iunia Norbana, quod Alciatus libro x. parerg. cap. vij. admonet, & constat ex Iustiniano in §. libertinorum. instit. de libert. & Boetio in Topicis. Latini tandem liberti, quibusque solenne manumissionis deerat, fiunt aut per epistolam, aut inter amicos, aut conuiuij adhibitione, id est cum seruus assidet mensae Domini: quod erat signum datae a domino libertatis. Libertis vero dedititiis & Latinis hoc commune erat, quod nec testamento capere, nec dare poterant: quia ciues Romani non erant. Quod in specie Caius probat in suis institutionibus lib. j. tit. de stat. homin. Et alij ex eo tradidere. Latinorum etenim, quorum melior conditio erant, nullae penitus erant legitimae successiones. Quia licet vt liberi vitam suam peragebant, attamen ipso vltimo spiritu simul vitam, atque libertatem amittebant, & quasi seruorum, eorum bona iure quodammodo peculij ex lege Iunia Norbana manumissores detinebant. §. sed neque. instit. de success. libert. Verum & ex his libertis, qui olim ciuitatem adsequebantur sola ipsa manumissione, reliquos ciues ingenuos priuilegiis, & honoribus non aequiparabant. Nam in postremam tribum reiecti, nullam habebant in suffragiis auctoritatem, quod raro accideret, vt ad eos vsque descendendum foret. Tullius Hostilius Rex, auctore Dionysio, libro 4. Libertos omnes + qui a domino manumissi [art. 8] fuissent, ciuitatem statim consequi, & in quatuor vrbanas tribus censeri, lege lata sanxit. Idque ad eius vsque aetatem obtinuisse, ipse Dionysius scribit. sed & Asconius in oratione pro Milone testis est, libertinos in quatuor vrbanis tribubus suffragium tulisse. Lucius Florus in epitome lib. 20. Libertini, inquit, in quatuor tribus redacti sunt, cum antea dispersi fuissent: Esquilinam, Palatinam, Suburranam, Collinam. Imo ex quatuor his vrbanis tribubus in vnam tantum coniecti libertini fuere: Esquilinamque sorte in atrio libertatis sunt consequuti, auctore Liuio libro v. decad. v. quamuis Vindicio illi, qui primus vindicta manumissus dicitur a populo Romano, ius datum fuerit, in qua vellet tribu suffragari, teste Plutarcho in Publicola, qui & idem ius omnibus libertis concessum esse ab Appio Claudio commemorat, nec tamen id obtinuisse Liuius sentit libro 9. decad. prim. quo in loco de libertinorum filiis Appij Claudij actionem, & conatum intelligit, quorum aui liberti fuissent, atque ex eo a libertis, & libertinis different, quod ingenui, licet humilimi forent, quippe qui auum, etsi libertum, liberum habuissent. Etenim libertini tunc dicebantur non ipsi liberti, sed eorum liberi ex Suetonio in Claudio capit. 24. Fortassis adiectio in Senatum ab Appio Claudio tentata de libertinorum filiis erit accipienda: diuisio vero in omnes tribus de libertinis, & de omnibus libertis, quod Plutarchus existimat. Ex quibus non omnino conuenit veteribus historicis quod Laelius Taurellus censet de militiis ex casu asseuerans, ipsos libortos tribuum ius nunquam habuisse, nec ipsorum filios, sed ingenuorum ex his, qui manumissi essent, procreatorum, qui tunc libertini dicebantur. Nam & libertinos libertorum filios, etiam si vetustissimam dictionis significationem sequamur, ex Tito Liuio, Lucio Floro, & Asconio, & adhuc ipsos libertos, qui vindicta, censu, vel testamento essent manumissi, ciuitatem Romanam, & ius tribuum consequutos fuisse ex Plutarcho, & Dionysio probauimus. At Iustinianus Imperator sublata in vniuersum Latina libertate constitutionem edidit, voluitque & his modis manumissos pro ciuibus haberi, nihilque in eos Dominicae potestatis residere, & idem de dedititiis obseruari mandauit in l. vnica. C. de deditit. libert. toll. & in authent. vt liberti de caetero aureo non indig. anul. & in l. vnica. C. de lati. lib. tol. & in §. vltimo institut. de libert. qui & in §. sed & dedititiorum asseuerat. hoc ipsum & a primis imperij Romani incunabulis institutum fuisse, vt ipse opinor, Tullij Hostilij Regis legem illam aequissimam subindicans. Sed & ante Iustinianum Constantinus Imperator seruis manumissis in ecclesia sub aspectu plebis, vel antistitum, ciuitatem Romanam datam censeri, lege lata stabiliuit, quae extat libro iiij. codicis Theodosiani tit. vij. & lib. j. codicis Iustiniani, tit. de his, qui in eccles. manumitt. cuius legis mentio fit a Sozomeno lib. j. eccles. histor. cap. ix. & Nicephoro libro vj. capit. xlvj. Tribum emi.) Vt verus, iustusque, ac legitimus ciuis Romanus fieret, cum liberti hoc ius ex manumissione omnino non consequerentur, nec fierent veri ciues Romani. Vnde oportebat ciuitatem Romanam impetrare a Republica, vel a principe, aut pecunia data in pretium obtinere. Nam & Romanae ciuitatis ius pecunia quaeri, & parari solitum, constat ex Actis Apostolorum cap. xxij. accedens enim tribunus dixit Paulo, Dic mihi, num tu ciuis Romanus es? at ille dixit, etiam. Et respondit tribunus, Ego multa summa ciuitatem istam comparaui. At Paulus ait, Ego vero & natus sum. Tribus autem legatum ad hoc pertinere, vt quis vere, & omnino ciuis Romanus fieret, tribumque Romanam ea ratione obtineret, in eaque censeretur, satis fit manifestum ex his, quae ad hoc Scaeuolae responsum superius adnotauimus. Qua ratione mera sunt deliramenta, que hoc in loco de tribu ab Accursio, & aliis traduntur. Veram tamen, ac genuinam interpretationem, tametsi breui quodam compendio tradidere Alciatus libro j. parerg. cap. decimosexto, & Laelius Taurellus de militiis ex casu ad Anton. Augustinum. Nam tribus apud Scaeuolam nec pro progenie seruorum, vt Accursius somniat, nec pro militia ad haeredem, praesertim clarissimum minime transmittenda: quod Cumanus diuinat, ac veteres quidam, & cum his Alberic. sensere, tametsi haec vltima interpretatio practicis sit commodior in argumentum, & huius responsi inductionem. Quod paulo post iterum admonebimus. Huic legato, de quo in hoc responso agi[art. 9]tur, simile videtur, & illud, + quo tesseram frumentariam emi legatario testator iusserit. cuius meminere Iurisconsulti in l. Titia Seio. in principio. & in l. mortuo boue. §. j. ff. de legatis secundo. & in l. sed etsi susceperit. §. si libertis. ff. de iudiciis. quibus in locis, licet alibi alia multa significet, tessera signum est frumentarium, quo exhibito frumentum a principe, vel Republica dabatur populo Romano, vel Symbolum ad accipiendas principum largitiones, quod ciuibus tantum Romanis dari Romae consueuit quandoque ad frumentum, quandoque ad pecuniam, aliquando ad vestem accipiendam. Qua ratione tessera pro iure percipiendi frumentum, & has largitiones publicas accipitur, quemadmodum Budaeus in dicta l. sed etsi susceperit. diligenter explicat ex Suetonio in Augusto cap. xl. Populi, inquit Romani censum vicatim egit, ac ne plebs frumentationum causa frequentius a negotiis auocaretur, ter in anno quaternum mensium tesseras dare destinauit. Sed desideranti consuetudinem veterem concessit rursus vt sui quisque mensis acciperet. Hec Suetonius. Tulerat sane Clodius legem Annonariam, teste Asconio Paediano, vt frumentum populo gratis daretur. Quibus probari poterit, nihil aliud esse tesserae frumentariae, aut tesserae emptionem, quam emptionem iuris percipiendi principales, & publicas largitiones, & sic ciuem vere Romanum per emptionem tribus, in qua Romae censeretur, fieri. Nec enim alibi, quam Romae, nec aliis, quam Romanis ciuibus, eiusdemque tribulibus eius vrbis, publicae largitiones donabantur. Idcirco emptio tribus, & emptio tessere mihi prope idem esse videntur. quod & Andraeas Alciatus sensit in dicto capit. xvj. lib. primo pararg. & post eum Anton. Vacca in l. foeminae. ff. de Senatorib. sed & Imperator in l. vlt. C. de frument. Alexand. li. xj. inquit, & tesserae designentur. Seruius item libro j. Georg. in illud: aut numeros impressit aceruis. Tesseras interpretatur, quibus frumentum numerus designatur. Nam numeros pro literis posuit, quibus numeri continentur. Caeterum illud libenter inquirere mini[art. 10]me cunctabor + qua ratione liberto in Scaeuolae responso opus fuerit, tribum emi? Nam vel hic libertus iusta fuit manumissione manumissus, testamento, censu, vel vindicta, & tunc ciuis erat ex ea manumissione Romanus, tribumque vt ciuis habeat, aut fuit libertus dedititius, vel Latinus, & hi cum ciues Romani non essent, testari non poterant, & tamen hic libertus testamentum fecit, haeredemque instituit. Vnde coniectare licebit, eum ciuem Romanum fuisse, atque ideo non Latinum libertum, nec dedititium: quod rursus Scaeuolae refragatur, qui sensit, legatum hoc vtile liberto futurum, vt ciuis Romanus fieret, eoque iure publicas, & principales largitiones consequeretur in tribum Romanam adlectus. Et preter haec alia deinde coniectura difficilem huius loci rationem efficit. Caius etenim libro j. institutionum titulo j. Latini, inquit, patronorum beneficio, id est, si iterum ab ipsis testamento, aut in ecclesia, aut ante consulem manumitterentur, ciuium Romanorum priuilegia consequuntur. Quod si auctore Caio, liberti Romani, id est, vindicta, censu, vel testamento manumissi, ciues erant Romani, & Latini liberti, si iterum a patrono, testamento, censu, vel vindicta manumitterentur, ciuium Romanorum priuilegia, vt ciues Romani consequebantur, quid obsecro patrono opus erat, liberto emptionem tribus legare, cum facillime ipso in testamento posset illum iterum iusta manumissione manumittere? Scribit etenim Plinius lib. vij. epistol. Fabato pro socero. Hic nunc proconsul prouinciam Baeticam per Ticinum est petiturus: spero, imo confido, facile me impetraturum, vt ex itinere deflectat ad te, si voles vindicta liberare, quos proxime inter amicos manumisisti. Hec Plinius. Qui mire consentit Caio asseuerans, patronum posse Latinum libertum iterum vindicta manumittere apud proconsulem vt hic libertus iusta manumissione ciuis Romanus fiat. Quam iterationem superuacuam esse, censet Iustinianus in authent. vt de caetero libert. aureo annulo non indig. Ego vero, illud omnino obseruandum esse censeo, tempore quidem Iustiniani iam ex multis temporibus dedititios libertos in desuetudinem abiisse, Latinorum vero nomen non admodum frequens fuisse, sicuti idem Imperator asseuerat in §. sed & dedititiorum. Institut. de liber. & in l. vnica. C. de dedit. libert. toll. ex Plinio etenim constat, eius aetate Latinam libertatem in vsu esse, vt & par sit, adhuc sub Scaeuola, Paulo, & Vlpiano eandem in vsu fuisse. Quo fit, vt omnino hoc responsum de libertis iusta manumissione manumissis, non de dedititiis, nec de Latinis sit intelligendum, cum hi testari non possent, illi vero, vt ciues Romani testamentum dubio procul facere potuerint. Quod si de libertis Romanis est accipienda Scaeuolae sententia, quid obsecro opus erat tribum liberto emi? vt is ciuis Romanus fieret, cum iam ex iusta manumissione eam ciuitatem, & idem ius esset consequutus. Laelius Taurellus his obiectionibus facillime responderet, Scaeuolam de liberto iusta manumissione manumisso respondisse, ac de eo qui testamentum facere poterat, cum ciuis Romanus esset: tribum tamen Romanam nondum haberet, in qua censeretur, principúmque, & Reipublicae largitates obtineret, ex eo, quod libertis etiam iusta manumissione manumissis, tribus Romana minime Romanorum legibus concessa foret, & ideo eam sibi emit, aut beneficio principis, vel Reipublicae adquiri oportebat. Nam de libertinis libertorum filiis ipse Taurellus intelliget quae Liuius, L. Florus, & Asconius memoriae prodidere. Atque ita verum est, hos auctores de Libertinis tractasse. & tamen Dionysius, ac Plutarchus de ipsis libertis scripsere, quae nos paulo ante retulimus, nisi Graecos auctores de Libertinis, id est de filiis libertorum velit quisquam intelligere, quod dictionis significationi refragatur, & Tito Liuio, qui libro quinto decad. v. liberti nos hac in re libertos etiam ipsos significare sensit dum inquit, Postremo eo descensum est, vt ex quatuor vrbanis tribubus vnam palam in atrio libertatis sortirentur, in quam omnes, qui seruitutem seruissent, coniicerent, Esquilinae sors exiit. in ea. T. Gracchus pronunciauit, libertinos omnes censeri, placere. Sed & libertinus frequentissimo Latinae linguae vsu libertum ipsum significat, & olim significauit: quod lib. iiij. Elegantiarum Valla probat cap. j. & Iustinianus inquit, Libertinus est, qui ex iusta seruitute manumissus est in prin. inst. de libertinis. & in prin. instit. de ingenuis. Caius item Iurisconsultus in l. libertini. ff. de stat. hom. Qua ratione omnino erit obseruandum, non omnes ciues Romanos eiusdem conditionis fuisse, nec ea iura, quae veri, & natura ciues Romani habuerunt, habuisse. quemadmodum Andr. Alciatus alio in tractatu diligentissime docet libr. ij. dispunct. cap. xxj. Ex quo ipse adnotauerim, Latinis olim, quod viciniores Romanis essent, indultum fuisse non tantum ius Latij veteris: nempe, vt in legione Romana militare possent, in eaque magistratus gerere, sed & ipsis in societatem adsumptis ius etiam adipiscendi honores in vrbe Romana, vtque cum Romanis tribubus suffragia ferrent. Vnde plerunque & ipsi Latini, magistratus eligebantur: & ea ex causa ius ciuitatis Romanae, non tantum ius Latij dicebantur habere, quod & Asconius Paedianus in oratione in L. Pisonem scripserat. Erantque ipsi Latini, sicuti Romani a vectigalibus multis, & tribu[art. 11]tis, capitationibusque immunes: + & hoc est ius Italicum, & ciuitatis Romanae, cuius Iurisconsulti plerunque meminere: quod & alia iura complectebatur, scilicet, vt ciuis hic Romanus flagris subiici ex delicto non posset. Actor cap. xxij. tametsi quandoque ius Romanae ciuitatis pluribus nationibus datum fuerit, honoris potius causa, & vt aliqua consequerentur commoda, non tamen ea omnia, quae veri, & natura ciues Romani obtinebant: quod explicat Vuolphangus Lazius de Repub. Rom. libro xij. cap. j. Nam licet Galli ciuitatem Romanam adepti forent, ius tamen adipiscendi honores, aliquandiu illis detractum fuit, donec Aulo Vitelio, & L. Vipsano Conss. Claudius Imperator vniuersae Galliae comate illud quoque indul sit, teste Cornelio Tacio libro xj. quam ob rem idem Alciatus Pij Antonini constitutionem, cuius meminere Iurisconsultus in l. in orbe Romano. ff. de statu hominum. & Iustinianus in authent. vt liberti de caetero anul. aur. non indigeat, & quia ciuitas Romana omnibus Romano Imperio subditis tributa est, ita intellexit, vt non censeatur omnibus his data immunitas a tributis, & vectigalibus, quae vere Romanis. & natura ciuibus competebat, etiam si alia multa iura sub ea concessione venierint. Suetonius in Augusto cap. xl. ciuitatem, inquit, Romanam parcissime dedit, & Liuiae pro quodam tributario Gallo roganti ciuitatem negauit, immunitatem obtulit affirmans, se facilius passurum fisco detrahi aliquid, quam ciuitatis Romanae vulgari honorem. Haec Suetonius. Ex quo constat, ius ciuitatis Romanae quo ad omnia eius priuilegia, commoda, & honores, parcissime dari solere. Eadem ratione, vt opinor, quamuis liberti ciuitatem Romanam fuerint ex iusta manumissione consequuti, non tamen ea omnia statim consequebantur, quae veris ciuibus Romanis competebant. Nam & ante Iustinianum liberti a principe ius impetrabant aureorum anulorum, & restitutionem natalium, quemadmodum apparet ex titulis de iure aureo. anulo & de natalibus restituendis. Licet hec Iustinianus in dicta Nouella in vniuersum libertis omnibus concesserit. Sic itidem existimo, libertos, etiam iusta manumissione manumissos, ex eaque ciues Romanos factos, ciuitatem quidem consequi ad plura profecto commoda, non tamen ad ea omnia, quae veris Romanis ciuibus, & ingenuis competebant, & ideo nec quemlibet libertum in tribu Romana censeri, nec eam habuisse ex sola manumissione, & iure ciuitatis Romanae: siquidem aetate Vlpiani, Scaeuolae, & Pauli Iurisconsultorum iam ex Pij Antonini constitutione omnes erant ciues Romani effecti quicunque in orbe Romano erant, & tamen apud hos Iurisconsultos legata vel tribus, vel tesserae, maximae vtilitatis censentur. Non enim omnes ciues Romani tribum habuerunt, non illi, qui ex beneficio Antonini Romanam ciuitatem obtinuerunt, nec alij, qui speciali beneficio principum, aut Reipublicae idem ius antea fuerant consequuti, sed tantum ciues vere Romani, vel qui praeter Romanae ciuitatis ius, etiam tribus a Caesaribus, vel a Republica impetrauerant. Igitur quod Liuius, Florus, & Asconius Dionysius, & Plutarchus scripsere de his libertis erit accipiendum, qui Romae a ciuibus Romanis manumittebantur, vt veri ciues Romani fierent, & in ea vrbe habitarent, in patriam ad habitationem minime redituri. Alioqui liberti in prouincijs a Romanis ciuibus manumissi, quamuis ciues Romani essent ex ea manumissione, & testari possent, tribum tamen Romanam minime adsequebantur, nisi vel emptione, vel beneficio Caesaris, aut Reipublicae eam obtinerent. Plinius libro x. Epistolarum, a Traiano ius Quiritum Latinis suis petit, idque a Caesare illi animo indulgentissimo concessum fuit, vt inde coniectare liceat, Latinos illos ciues Romanos vere factos fuisse. Fortassis libertis ante Caesarem Augustum manumissis tribus competebat cum Romana ciuitate: postea vero, ne maiestas Romanae ciuitatis libertis ad suffragia, & alia admissis pollueretur, illud obtentum fuit, ne liberti etiam Romae manumissi, & ciues Romani effecti in tribus Romanas admitterentur, nisi speciali quodam Caesaris, aut Reipublicae beneficio: quod ex Suetonio in Augusto cap. xl. deduci quodammodo poterit, quamuis nec hoc constanter asseuerare ausim. Libertus diu moram ab haerede passus est, & decedens haeredem reliquit.) Idem erit & si libertus nondum decessisset, habuisset tamen tribum Romanam, ex causa lucratiua, & ideo alia tri[art. 12]bu non indigeret + quod Paulus respondit in l. Titia Seio. in principio. ff. de legatis secundo. Etiam nullam ab haerede patroni moram passus ex eiusdem Pauli Iurisconsulti mente: & adnotauit illic Paulus Castrensis, atque senserunt alij. idem est, si ex causa onerosa libertus hunc tribum, aut tesseram habeat, quod omnes admittunt eadem ratione, vel maiori. l. plane. §. quod si rem. ff. de legatis primo. Sic sane idem respondendum foret, etiam si in vita testatoris eo ignorante tribum, vel tesseram legatarius habuisset, ex eleganti ratione iurisconsulti in l. mortuo. §. ff. de legat. ij. Si Titio, inquit Paulus, tessera frumentaria legata sit, & is decesserit, quidam putant, extingui legatum. Sed hoc non est verum. Nam cui tessera vel militia legatur, estimatio videtur legata. Est eadem ratio apud iurisconsultum in dicta l. Titia, inquit enim. Titia Seio tesseram frumentariam comparari voluit post diem tricesimum a morte ipsius. quaero, cum Seius viua testatrice tesseram frumentariam ex causa lucratiua habere coeperit, nec possit id, quod habet petere, an & actio competat? Paulus respondit, ei, de quo quaeritur, pretium tesserae praestandum, quoniam tale fideicommissum magis in quantitate quam in corpore consistat. Haec Iurisconsultus. Vnde apparet, nihil referre ad horum responsorum intellectum, quod testator legauerit tribum, aut tesseram, vel iusserit emi tribum, aut tesseram, licet Bartolus, Paulus, & alij in dicta l. Titia. hoc discrimen considerauerint, excepto Cumano, qui ab eis hac in opinione iure, & vere dissentit. deinde apparet Bartolum & alios, Cumanum excipio, falso, & maximo errore intelligere iurisconsultos in his responsis de legato frumenti, & certa eius mensura, vel de legato vasis, quo frumentum eius metimur. vtraque enim interpretatio nec rationem habet, nec digna est veteribus iurisconsultis: praeterquam quod secundum eam minime constarent sibi nostri interpretes, imo nec sibi constaret iurisconsultus, ex quo tot absurda deduci possent. Primum etenim sequeretur, legata certa frumenti quantitate ad mensuram certam, videri legatum, non frumentum, sed frumenti pretium, & aestimationem, cum alioqui in hac specie legatum videatur frumentum potius, quam eius aestimatio, quod probatur in l. ij. ff. de vino, tritico & oleo legat. Quod secus erit in tribu, vel tessera legata, quae necessario, & ex rei natura est ab haerede emenda, nec possit ea res a testatore, nec ab haerede praestari: atque ideo aestimatio legata videtur, siquidem aliter haberi non potest, quam si a principe, vel Republica emptione, aliáve ex causa adquiratur. Quae quidem tribus emi non potest, ac deinde legatario tradi, sed necessario simul emenda est ipsi legatario ad eius vtilitatem, eíque tradenda. Secundo sequeretur, legato frumento ad certam vsque mensuram, vel ipso vase, quo frumentum metitur, quidquam interesse, quod legatarius ante solutionem legati mortuus fuerit, vt alioqui putare potuissent, legatum extingui. Etenim nullus esset adeo stolidus, nedum iurisconsultus, qui in hac controuersia dubitaret, cum in dicta l. mortuo boue. §. j. Paulus scripserit, quosdam existimasse, morte legatarij extingui legatum: nam dubio procul ad haeredes transmitteretur. Tertio, si vera est Accursi: Bart. & aliorum interpretatio quae obsecro causa potuit mouere eundem Paulum iurisconsultum in dicta l. Titia. tessera per legatarium ex causa lucratiua adquisita, vt responderet, deberi estimationem? nónne potuit frumentum aliud ad eandem quantitatem, & mensuram in eodem genere dari legatario? nónne & aliud simile vas? Practicus ergo obseruabit diligentissime, haec iurisconsultorum responsa hodie quo ad eam militiam esse accipienda, quae emptione haberi possit, nec iure ordinario transmittitur ad haeredes, quaeque ab eodem duplex haberi nequeat. Haeredem reliquit clarissimum virum) Hic rursus cum Accursio, & aliis contendendum erit. Nam si legatum tribus eo modo, quo ipsi interpretantur, foret accipiendum, quid referret, reliquisset libertus haeredem clarissimum virum, an plebeium? cum vtrique idem ius competere posset, nec plus iuris, nec minus clarissimus haberet, quam plebeius? Sed & Laelius Taurellus ideo + clarissimi haeredis fa[art. 13]ctam mentionem censet, quod is nihil opus haberet tribu, nec eius emptione, atque ideo tribum consequi non posset. Vnde aestimatio praestanda erat ex dicta l. Titia Seio. Sed eadem ratio plane obtineret, si ciuem Romanum quemlibet libertus haeredem reliquisset, cum & is iure Romanae ciuitatis tribum haberet, in qua censeretur, nec ei opus esset, aliam sibi emi, possétque ea ratione iure proprio principum, & Reipublicae largitiones consequi, quae populo Romano tributim dari consueuerunt. Verum ipse in hoc responso clarissimum virum accipio quemlibet Romane vrbis Senatorem, siquidem Senatores Romani clarissimi aetate Scaeuolae iurisconsulti passim dicebantur: sicuti constat ex l. foeminae. ff. de Senatorib. l. speciosas. ff. de verborum significat. l. ij. C. de his, qui ven. aetat. impetr. l. custodias. ff. de public. iudic. adnotauit Andraeas Alciatus libro iij. dispunc. cap. iiij. & in dicta l. speciosas. Sed & praeter hos etiam dicebantur clarissimi qui Senatoria, Consularia, Proconsularia, aut Praetoria ornamenta ex beneficio principis meruerant. l. ij. C. de domestic. & protector. libro xij. l. j. C. de praep. & cubic. tradit Vuolphangus Lazius lib. ij. de Roma. Repub. cap. j. Dicebantur & olim clarissimi filij Senatorum, & clarissimorum. l. foeminae. ff. de Senatoribus. l. Senator. C. de dignit. libro xij. de quibus multa Anto. Vacca in rubr. de Senatoribus. qui in dicta l. foeminae. censet, hoc Sceuolae responsum ea ratione intelligendum, quod clarissimi forent incapaces quorundam legatorum, & praesertim huius legati, quo tribus eis emenda legaretur, fortassis ex eo, quamuis ipse hoc amplius non explicet, quod licet clarissimi Romanae tribum haberent ex Suetonio in Augusto cap. xl. suffragium tamen in eligendis magistratibus minime ferebant, nec ex Reipublicae, & principum largitione frumentarias tesseras, quae plebi Romane quolibet mense dabantur, poterant habere. Haec enim & his similia propria plebis erant: non Senatorij ordinis, nec clarissimorum, quibus minime conueniebat: imo esset illis probro, ac ignominiae, si cum plebeis aequarentur. Quanquam idem Suetonius in Domitiano cap. iiij. scripserit, dieque proximo omne genus rerum missilia sparsit, & quia pars maior inter popularia deciderat, quinquagenas tesseras in singulos cuneos Equestris, ac Senatorij ordinis pronunciauit. Hoc etenim ad missilia pertinet. Sic sane dubium erat apud Scaeuolam, an vir clarissimus haeres liberti consequi posset, vt illius haeres ea omnia, quae iure proprio minime habere potuisset, nec honeste habere poterat. Respondi deberi.) Tribus etenim legatorio eo iam mortuo emi non poterat, vt testator iusserat, quod Accursius, & plerique censent, ídque vere his rationibus, quas superius adduximus, nec liberti heres eo legato indigebat, imo nec poterat nisi quo ad aestimationem, illud obtinire, quia clarissimus erat. Quod si libertus haeredem reliquisset filium, qui commode posset tribum consequi, & voluntas testatoris aliqua ex causa minime refragaretur, haeredi foret emenda tribus, tametsi a iurisconsulto hoc in loco non tractetur, an sit soluenda aestimatio, vel ipsa tribus praecise emenda per haeredem patroni, cum emptio vtilis foret haeredi liberti, sed illud tantum in controuersiam incidit, an teneatur patroni heres ad estimationem, vbi tribus nec emi poterat, nec eius emptio vtilis erat haeredi liberti. Qua ratione Bar. fallitur, dum existimat + patroni haeredem ad [art. 14] factum ex legato teneri, & ideo post moram ad interesse, quia, vt inquit Cuman. solum deberetur tunc aestimatio tribus, non autem commoda, aliaeque liberalitates. l. si calendis. ff. de re iudicat. l. fundum. ff. de nouatio. & quia vere patroni heres, si libertus viueret, cogi posset praecise tribum emere, argumento deducto ex. l. fideicommissa. §. vlt. ff. de legat. iij. & ex his, quae traduntur in l. stipulationes non diuiduntur. ff. de verb. obligat. a Bart. Alex. & Iason num. 32. a quibus, & aliis frequentius receptum est, teneri quem ad factum praecise, nec liberari praestando interesse, siue, id quod interest, vbi ex vltima voluntate, & testatoris iussu tenetur facere. Commoda, & principales liberalitates.) Nempe tesseras frumentarias, numarias, missilia, aliasque reipublicae. & principum largitiones. Nam sicut tessera frumentaria symbolum erat plumbeum, aereum, aut ligneum, cui inscripta erat nota, qua summa frumenti significabatur, sic & tessera numaria idem symbolum erat cum nota summam accipiende pecuniae significante, quod ex multis Suetonij locis lector facilime poterit intelligere. Respondi, quid quid ipse consequuturus esset.) Nec tamen vsurae debentur aestimationis, cum sit satis aestimationem dari, & omnia illa commoda, quae, si statim mortuo testatore solutum esset legatum, vel empta fuisset tribus, legatarius consequuturus esset. idem enim est, ac si ab initio data foret tribus aestimatio, & ideo eius quantitatis vsurae non debentur, nec vt vsurae olim apud Ethnicos, nec apud Christianos ratione eius, quod interest. Siquidem soluta quantitate que debetur, vsurae ab eo die minime veniunt in condemnationem. # 2 SVMMARIVM. -  Iustiniani, & Celsi iurisconsulti responsa, de Hippocentauri stipulatione ex uariis authoribus examinantur: CAPVT II. IVstinianus lib. iij. Institutionum, tit. de inutilibus stipulat. inutilem esse docuit stipulationem, qua id promittitur, quod natura esse non potest. veluti si quis Hippocentaurum fuerit stipulatus, qui natura quidem esse non potest. Idem Celsus respondit in l. si ita stipulatus. ff. de verb. obligat. quibus Cicero adstipulatur, in lib. primo Tusculanarum num. 142. qui enim, inquit, satis viderit id, quod est luce clarius, animo, & corpore consumpto, totóque animante deleto, & facto interitu vniuerso, illud animal, quod fuerit, factum esse nihil, is plane perspiciet, iure Hippocentaurum, qui nunquam fuerit, & regem Agamennonem nihil interesse, nec pluris nunc facere. M. Camillum hoc ciuile bellum, quam illo viuo ego fecerim Romam captam. Idem Cicero lib. pri. de natura deorum. num. 145. Nam si tantummodo ad cogitationem valent, nec habent vllam soliditatem, nec eminentiam, quid interest, vtrum de Hippocentauro, an de eo cogitemus? Idem lib. ij. num. 7. Etenim videmus caeteras opiniones fictas, atque vanas diuturnitate extabuisse. Quis enim Hippocentaurum fuisse, aut chimaeram putat? Xenophon lib. iiij. de paedia Cyri, Chrisantam refert oratione quadam equites laudasse, maximeque admiratum fuisse, foelíxque existimasse Hippocentaurum animal, si id vsquam fuerit. Quo in loco sensit is autor, animal hoc natura esse non posse. Idem ex Galeno in lib. iij. cap. pri. de vsu partium probare conatur Andrae. Alciatus lib. ix. parerg. cap. xiij. diuus Augustinus lib. xviij. de ciuitate dei cap. xiij. de Centauris fabulam confictam fuisse scribit, quod equorum, hominúmque fuerit natura coniuncta. Hoc ipsum & Lucretius lib. v. de natura rerum ostendere videtur. " Sed neque Centauri fuerant, nec tempore in vllo Esse queunt duplici natura, & corpore bino. " Et rursus. " Ne forte ex homine, & veterino semine equorum. Confieri credas centauros posse, nec esse. " Sed hoc esse contra fidem historiae asseuerat Ioan. Corasius lib. v. Miscell. cap. ij. ex eo, quod Plinius Veronensis lib. vij. cap. iij. Claudium Caesarem scribat, memoriae prodidisse, Hippocentaurum in Thessalia natum. eodem die interiisse. Et nos, addit Plinius, principatu eius allatum illi ex Aegypto in melle vidimus. Diuus Hieronymus in vita Pauli eremitae author est, Antonium eremitam Hippocentaurum, & Satyrum in eremo vidisse. Nec plura his, inquit, conspicit hominem equo mixtum, cui opinio poetarum Hippocentauro vocabulum indidit. Quo viso salutaris impressione signi armat frontem: Et heus tu, inquit, quanam in parte seruus dei hic habitat? At ille barbarum nescio quid in frendens, & frangens potius verba, quam proloquens indicat iter. Et sic patentes campos volucri transmittens fuga ex oculis mirantis euanuit. Verum haec vtrum diabolus ad terrendum eum simulauerit, an vt solet, eremus monstruosorum animalium ferax, istam quoque gignat bestiam, incertum habemus. Stupens itaque Antonius, & de eo, quod viderat secum voluens, vlterius progreditur. Nec mora inter saxosam conuallem haud grandem homunculum videt aduncis naribus, fronte cornibus asperata, cuius extrema pars corporis in caprarum pedes desinebat. Infractúsque & hoc Antonius spectaculo scutum fidei, & loricam spei, vt bonus praeliator arripuit. Nihilominus memoratum animal, palmarum fructus eidem ad viaticum, quasi pacis obsides offerebat. Quo cognito gradum pressit Antonius, & quisnam esset interrogans, hoc ab eo responsum accepit, Mortalis ego sum, & vnus ex accolis eremi, quos vario delusa errore gentilitas, Faunos, Satyrósque, & incubos vocans colit, legatione fungor gregis mei, precamur vt pro nobis communem deum depreceris, quem pro salute mundi venisse cognouimus. Haec Hieronymus.) Sed & de Satyris Plutarchus in Silla scribit, prope Apoloniam captum a militibus Satyrum ad Syllam adductum, & quisnam esset per interpretes interrogatum, vix quidquam, quod intelligi posset, pronuntiasse, potiusque vocem asperam equi hinnitu, hircíque balatu per mixtam emisisse, ab ipsóque Sylla fuisse dimissum. Sed & Satyros esse idem Plutarchus in Numa, Plinius lib. vij. cap. ij. & lib. vj. cap. xxx. & lib. viij. capit. liiij. Mela, & Solinus, Philostratus in Appollonio lib. vj. & plerique tradidere. Sed haec, & quae Pausanias de Satyrorum insula in Atticis scribit, fabulosa esse existimo, hisque similia, quae Lucianus de veris narrationibus venuste quidem, & eleganter confixerit. Illud sane obseruandum erit, centauros prope Pelium Thessaliae montem habitantes primum equos aut subegisse, aut ad equitandum domuisse, autore Diodoro Siculo lib. v. Nam & Palephatus lib. pri. incredibilium scribit, Ixionem regem. cum tauri praeferoces Larissam, & eam Thessaliae regionem vastarent, praemium proposuisse his, qui tauros arcerent, iuuenésque e Mephele pago equos mansuefactos conscendisse, taurosque illos abegisse. Vnde dicti, fuere centauri, ἀπὸ το̃υ κευτᾶν το̃υς ταυρὸυσ, a pungendis quidem, & stimulandis tauris. Idem fere Seruius in illud Virgilij. lib. iij. Georgicorum. "Fraena Peletronij Lapithae, gytosque dedere." Ex his dicti Hippocentauri qui inter eos forent stimulandis, & pungendis equis praestantissimi, quique arte equitandi reliquos Centautos praecellerent. Etenim adnotauit Sophoclis interpres in Aiace, apud Graecos dictionem istam, Ιπποσ, in compositione magnum, & eximium significare. qua ratione ἱππομανῆ, hominem insanissimum, & maxime furentem, ἱπποτνώμονα, magno, & excelso praeditum animo, & ἱππόβινον eum, qui inexplebiliter venerem consectatur, frequentissime Greci interpretantur. vt inde par sit Hippocentauros dictos fuisse praeclaros, & eximios Centauros. Sophoclis interpreti praeter alios consentit Suidas. idem obseruat Aristophanis scholiastes in Nebulis & in Ranis. Aut sane dicti fuere Hippocentauri equites praestantissimi ἀπὸ το̃υ ἴππουσ κευτᾶν, id est ab stimulandis equis Quod apud Pindarum in Pythiis Hymno secundo adnotarunt scholiastae. Nam & illic Pindarus, centaurum natum fuisse fabulatur ex coniunctione Ixionis, cum nebula, quae Grece Nephele dicitur, Centaurum vero commistione Thessalicarum equarum genuisse animalia, quae paulo ante diximus a veteribus dici Hippocentauros. Interpes Apollonij Rhodij lib. pri. scribit, Saturnum transformatum in equum ex Philyra Oceani filia Chironem genuisse, qui ex eo dictus fuerit Hippocentaurus. Ceterum quod diuus Hieronymus scribit, quamuis & ipse hoc incertum esse existimet, potest commode daemonum illusionibus tribui. Nam & sancti viri cum tetris spiritibus congressum frequenter habuerunt. ab illísque diuersis imaginibus, ac multiplici specie prope sunt delusi. Quod passim veteres auctores tradidere, & ex iunioribus Alexander ab Alexandro lib. iiij. dier. geni. cap. xix. Sed & diuus Gregorius harum delusionum quandoque in suis dialogis meminit lib. iiij. cap. xxxvij. li. iij. cap. vij. & cap. xvj. # 3 SVMMARIVM. -  Praefectus calciatus apud iurisconsultum, quis sit intelligendus, & de militari calciamento. CAPVT III. PAulus lib. singulari de officio praef. vigil. cap. iij. de offi praef. vigil. sciendum est, inquit, praefectum vigilum per totam noctem vigilare debere, & coerrare calciatum cum hamis, & dolabris. vt curam adhibeant, omnes inquilinos admonere, ne negligentia aliqua incendij casus oriatur. Haec Paulus. Quid sint hamae ex Plinio, & Iuuenali docuit Andrae. Alcia tus in lib. iiij. & in l. ferri. ff. de verb. signif. Calciatum praefectum multi adnotarunt dici a iurisconsulto ex eo quod inter vestimenta militaria connumerentur & calciamenta apud Lampridium in Alexandro, & milites calciati apud eundem dicantur. Nos idem obseruauimus & ex Flauio Vopisco in Aureliani militari epistola ad vicarium suum, quam operae pretium me facturum existimo si adscripsero. Si vis tribunus esse, imo si vis viuere, manus militum contine. Nemo pullum alienum rapiat. Ouem nemo contingat. Vuam nullus auferat. Segetem nemo deterat. Oleum, sal, lignum nemo exigat, annona sua contentus sit. De praeda hostis, non de lachrymis prouincialium habeant. arma tersa sint, ferramenta samiata. Calciamenta fortia, vestis noua vestem veterem excludat. Stipendium in balteo, non in popina habeat. Torquem brachialem, & anulum apponat, equum saginarium suum defricet, captum animal non vendat, mulum centuriatum comiter curet. Alter alteri quasi seruus obsequatur. a medicis gratis curentur. Aruspicibus nihil dent, in hospitiis caste se agant, qui litem fecerit vapulet. Haec Aurelianus. apud quem fortia calciamenta, que fuerint, & qui fuerint calcei militares, nemo, quod ipse sciam hucusque adnotauit, tametsi id constet ex Iosepho, qui obiter hac de re lib. vij. cap. iij. de bello Iudaico, Iuliani militis insignem fortitudinem commemorans: calceos, inquit, habens creberrimis, atque acutis clauis, vt caeteri solent milites, fixos, dum strato saxeis crustis solo occurreret, labitur magnóque cum armorum sono deiectus in tergum fugientes reduxit. Ex quibus sane verbis intelliges quae dixerit fortia calciamenta Vopiscus. Eadem de Iuliano scribit Egesippus lib. v. de excidio Hierosolymitano cap. xxx. velut, inquit, hic Iulianus, qui tergo imminebat hostium dum alios perimit, & claustro coercet ipsa alacritate incautior, confixum clauis calcea mentum gerens, vsu militarium virorum: non considerauit polito lapide solum stratum, quod cauendum foret, sed quasi in campo praeliaretur securus labitur, & ingentem strage sua sonitum dedit. Hac forsan ratione Plautus in Captiuis dentes calceatos ioco dixit, quasi ferro munitos, vt & pedes militum calciati fortibus sane calciamentis. Ergasilus parasitus de conuiuio. " Nunquam istoc vinces me Aegio, ne postules, Cum calceatis dentibus veniam tamen. " Sic mulas calceare apud Suetonium in Vespasiano capit. xxiij. id est ferreis solis munire. Catullus ad Coloniam. " Et supinam animam graui derelinquere coene. Ferream vt soleam tenaci in voragine mulam. " Obiter tamen apud Vopiscum ferramenta samiata intelliges mucronata, & acuta ex Nonio Marcello, qui testis est, verbum hoc samiare apud veteres in hac significatione receptum fuisse. Apud Hieronymum in epistola de Origenis erroribus. Calciati pedes armati intelliguntur aduersus serpentes. # 4 SVMMARIVM. -  Adriani Caesaris rescriptum de muliere praegnante ab Aegyptiorum, et Graecorum legibus deductum fuisse. CAPVT IIII. PRaegnantis mulieris, quae damnata sit, corporis poenam differri quo ad pariat, & eadem ratione nec eam torquendam esse, respondit Vlpianus lib. xiiij. & xxvij. ad Sabinum, ídque ex rescripto Adriani ad Publium Marcellum in l. praegnantis. ff. de poenis. & in l. Imperator Adrianus. ff. de statu homi. cuius responsi quamplures interpretationes, & intellectus poterit lector deducere ex his, quae vtrobique á nostris tractantur, & a Guilielmo Benedicto in cap. Rainutius. in verb. & sobolem. num. 60. de testam. Hippol. Marsilio in l. j. in princip. num. 19. ff. de quaestionib. & in practica. §. nunc videndum. num. 46. Matthaeo de Afflict. in constitu. Neapol. titu. xxiij. nume. 11. Quibus illud nec temere addere libuit, quod Plutarchus de sera numinis vindicta scribit asseuerans, hoc a Grecis quibusdam legislatoribus ab Aegyptiaca lege transcriptum fuisse. Ita enim inquit, Aegyptiacam vero legem, quae grauidam donec pariat, in mortis carcere custodire iubet, nonne Graecorum quidam consulte vobis transcripsisse videntur? Sed & Aeliano authore, lib. v. de varia historia. Areopagitae cum foeminam quandam veneficij accusatam, conuictámque mortis poena damnare constituissent, non prius eam occiderunt, quam peperisset, ipsam matrem, quae crimen commiserat, & quae sola culpam contraxerat, punire volentes, infantem conceptum in vtero, omni culpa immunem ab eo mortis supplicio liberantes. Legis vero quae apud Romanos erat, meminit maxima cum laude Clemens Alexandrinus lib. ij. Stromatum. # 5 SVMMARIVM. -  1 Quid furca significauerit apud Latinos. -  2 Crucis supplicium an idem quod furea fuerit? -  3 Litera. T. supplicij nota. -  4 Crucis supplicium a Constantino Magno abrogatum. -  5 Crucis signum, & character olim salutationis nota, Hieroglyphica significatione, -  6 Furcarum erectio, capitalis, & criminalis iurisdictionis signum. -  An olim apud ueteres furcarum supplicium fuerit in usu, & de crucis patibulo. CAPVT V. FAmosos latrones in his locis, vbi grassati fuerint, furca figendos compluribus placuisse, testis est Calistratus Iurisconsultus libro sexto. de cognitionibus in l. capitalium. §. famosos. ff. de poenis. E cuius re[art. 1]sponso plerique adnotarunt + olim furcarum supplicium apud veteres fuisse frequentissimum. quorum opinioni suffragatur idem Calistratus eadem. l. capitalium in eius initio. Summum, inquit, supplicium esse videtur ad furcam damnatio. Vlpianus item in l. sacrilegij. ff. ad legem Iul. pecul. scribens, proconsules sacrilegos quosdam in furcam suspendisse. Eiusdem supplicij meminere Paulus in l. si quis aliquid. §. primo. ff. de poenis. Modestinus in l. tertio. §. is qui. ff. de re milit. Titus Liuius libro primo. lex, inquit, horrendi criminis erat. Duumuiri perduellionem iudicent. Si a duumuiris prouocauerit, prouocatione certato, si vincent, caput obnubito, infoelici arbore reste suspendito, verberato, vel intra pomoerium, vel extra pomoerium. Idem paulo inferius, eum sub furca vinctum inter verbera, & cruciatus videre potestis? Quo in loco infoelicem arborem furcam dixit, in qua quis ob crimen laqueo suspendebatur. Plinius vero libro decimo sexto, capitulo xxvj. quae dictae fuerint infoelices arbores explicat. Cicero in oratione pro C. Rabirio perduellionis reo. Namque haec tua, quae te hominem clementem, popularemque delectant. I. lictor, colliga manus, quae non modo huius libertatis, mansuetudinisque non sunt, sed ne Romuli quidem, aut Numae Pompilij, sed Tarquinij superbissimi, atque crudelissimi regis ista sunt cruciatus carmina, quae tu homo lenis, ac popularis libentissime commemoras. Caput obnubito, arbori infoelici suspendito. quae verba Quirites iam pridem in hac republica non solum tenebris vetustatis, verum etiam luce libertatis oppressa sunt. Haec Cicero. Sed & furcam veteres Latini appellarunt lignum curriculi, cui superfigebatur temo. Id dempto temone, seruorum, qui in familia deliquerant, humeris per vinciniam circumferendum imponebatur contumeliae causa, atque inde furciferi dicti autore Plutarcho in Martio Coriolano, Et in problematis Romanis capitulo lxx. quo in loco & illud adiicit, Graecos nominare lignum istud φαυρὸν Latinos furcam, cum in priori scripsisset a Graecis hoc lignum dici, φήριτμα, κὰι ὑποφάτην. Ex quo lector poterit intelligere quae Macrobius tradit lib. primo Saturnaliorum capitulo vndecimo & repetit Lactantius Firmianus libro secundo capitulo octauo, qui seruum sub furca ad supplicium duci dixit, quod Macrobius patibulo constrictum dixerat. Liuius libro secundo, eandem historiam scribens sub furca caesum dixit. ex quo & Dionysio libro septimo, & Plutarcho error est apud Macrobium in annis ab vrbe condita. Illud forsan placuit, furcam φαυρὸν dici, quasi furce + & crucis supplicium [art. 2] idem fuerint. At crucis affigebantur clauis nocentes, furca vero puniebantur laqueo suspensi, & id frequentius, licet non fuerit hoc discrimen exacte seruatum. Cicero libro quinto, de finibus. vbi de infoelici exitu Polycratis Samiorum tyranni disserit ita inquit, Ne tum quidem miser, cum ab Oroete praetore dare in crucem actus est. De quo Herodotus in Thalia scribit, ὀροὶ της ἀνεφάυρωσεν. Oroetes cruci affixit. Eusebius vero libro octauo, de praeparat. Euangelij capitulo xiiij. De eodem Polycrate tractans dixit, ὐπὸ μέγάλου βασι λέωσ έκoλὰξετο, κὰι προσηλο̃υτο. id est, a Magno Rege punitus est, & cruci affixus. Iustinus lib. xxij. de Bomilcare Poenorum duce. Hoc inquit, certa minis, discrimine tanta desperatio illata Poenis est, vt nisi in exercitu Agathoclis orta seditio esset, transiturus ad eum Bomilcar dux Poenorum cum exercitu fuerit. Ob quam noxam in medio foro a Poenis patibulo suffixus est, vt idem locus monimentum suppliciorum eius esset, qui ornamentum ante fuerat honorum. Sed Bomilcar magno animo crudelitatem ciuium tulit, adeo, vt de summa cruce, veluti de tribunali, in Poenorum scelera concionaretur, obiectans illis nunc Hannonem falsa affectati regni inuidia circumuentum, nunc Gisgonis innocentis exilium, nunc in Hamilcarem patruum suum tacita suffragia, quod Agathoclem socium illis facere, quam hostem maluerint. Haec cum in maxima populi concione vociferatus esset. expirauit. Hactenus Iustinus. De cruce Reguli Silius libro secundo. " Vidi cum robore pendens Hesperiam cruce sublimis spectabat ab alta. " Cicero vltima in Verrem actione, dum proclamat facinus indignum fuisse Gauium Romanum ciuem a Verre in crucem agi ita inquit, Quid enim attinuit, cum Mamertini more, atque instituto suo crucem fixissent post vrbem in via Pompeia, te iubere in ea parte figere, quae ad fretum spectaret, & hoc addere, quod negare nullo modo potes, quod omnibus audientibus dixisti palam, te idcirco illum locum deligere, vt ille, qui se ciuem Romanum esse diceret, ex cruce Italiam cernere ac domum suam prospicere posset? Itaque illa crux sola iudices post conditam Messanam illo in loco fixa est. Italiae conspectus ab isto delectus est, vt ille in dolore, cruciatuque moriens, perangusto freto diuisa seruitutis, ac libertatis iura cognosceret. Italia autem alumnum suum seruitutis ex tremo, summóque supplicio affixum videret. Haec Tullius. Huius Gauianae crucis meminit Lactantius libro quarto diuinarum institutionum capit. decimo octauo. vbi falso legitur Canniniana crux, cum potius sit ex Cicerone Gauiana. Liuius libro decimo. decad. iij. de profugis grauius, quam de fugitiuis consultum. Nominis Latini qui erant securi percussi, Romani in crucem sublati sunt. Tranquillus in Galba capitulo nono & tutorem, quod pupillum, cui substitutus haeres erat, veneno necasset, cruce affecit, Implorantique leges, & ciuem Romanum se testificanti, quasi solatio, & honore aliquo poenam leuaturus, mutari multoque praeter caeteras altiorem, & dealbatam statui crucem iussit. Idem in Domiciano capitulo deci. Item Hermogenem Tarsensem propter quasdam in historia figuras, librariis etiam qui eam descripserant crucifixis. Rursus capitulo vndecimo. Authorem summarum pridie quam crucifigeret in cubiculum vocauit, assidere in thoro iuxta coegit, securum, hilaremque dimisit, partibus etiam de coena dignatus est. Lucanus libro sexto. agens de Erichthone maga vtriusque supplicij mentionem fecit, illius inquam, quo laqueo furca suspensi praeclusu spiritu pereunt, & quo in crucem acti clauis affixi occiduntur. " Laqueum, nodosque nocentis Ore suo rupit, pendentia corpore carpsit, Abrasitque cruces, percussaque viscera nimbis Vulsit, & incoctas admisso sole medullas. Insertum manibus Chalybem, nigramque per artus, Stillantis tabi saniem, virusque coactum Sustulit, & neruo morsus retinente pependit. " Tranquillus in Caesare capitulo lxxiiij. sed & in vlciscendo natura lenissimus. Pirata, a quibus captus est, cum in deditionem redegisset, quoniam suffixurum se cruci ante iurauerat, iugulari prius iussit, deinde suffigi. Quod Plutarch. in Caesare dixit ἀνεφαίρωσεν. id est cruci affixit, & in Apophthegmatis verbo a clauis deducto προσήλᾳ eleganter significauit. Ex quibus locis apparet, crucis supplicium nimis crudele vel ex eo fuisse, quod foret lenta in eo mors. Diuus Augustinus super Ioannem tractatu. xxxj. supplicium, inquit, crucis ideo durius erat, quia diutius cruciabat, & omnes crucifixi longa morte necabantur. Idem tractatu xxxvj. pendentes enim in ligno crucifixi, clauis ad lignum pedibus, manibusque confixi producta morte necabantur. Non enim crucifigi hoc erat occidi, sed diu viuebatur in cruce, non quia longior vita eligebatur, sed quia mors ipsa protendebatur, ne dolor citius finiretur. Genes. capitulo xl. Ioseph respondit pistorum magistro, tria canistra tres adhuc dies sunt, post quos auferet Pharao caput tuum, ac suspendet te in cruce. Et rursus paulo post, alterum suspendit in patibulo, vt veritas coniectoris probaretur, & capitulo xlj. Ego enim redditus sum officio meo, & ille suspensus est in cruce. Deuterinomij capitulo xxj. quando peccauerit homo quod morte plectendum est, & adiudicatus morti appensus fuerit in patibulo, non permanebit cadauert eius in ligno, sed in eadem die sepelietur, quia maledictus a Deo est qui pendet in ligno. Iosue capitulo octauo. Regem quoque eius suspendit in patibulo vsque ad vesperam, & solis occasum, praecepitque Iosue, & deposuerunt cadauer eius de cruce. Extat & de Aman affixo cruci, quam parauerat Mardochaeo historia Hester capitulo quinto sexto, & septimo, Seneca libro primo Epistolarum septimum epi. Sed latrocinium fecit aliquis, quid ergo meruit? vt suspendatur. Ex quibus probatur, genus hoc supplicij, quo cruci nocentes affigebantur, & suspendebantur in ea, fuisse apud veteres frequentissimum, crucémque ipsam Graece dictam φαυρὸν. Idque euidentius erit ex Luciano in dialogo, cui titulus, iudicium vocalium. Qui finxerit eleganter, literam. T. vt furem, & aliena inuadentem, litera. S. ex multis dictionibus expulsa, dignam videri, quae in id ageretur supplicium, quod ipsius exprimeret figura, nempe crucem, quae quidem absque ipsius nocentis suspenso corpore, sit omnino literae. T. similis. Vt obiter adinoneam, nihil ad hanc rem pertinere, quod Ludouicus Caelius libro sexto, lect. Antiqu. capitulo octauo. adnotauit de litera longa, quae ad similitudinem. T. figuretur, quoniam, vt is inquit, qui pendet laqueo suspensus eam plane reddit imaginem suspendio si defuncto obtinente vicem lineae ex superiori parte in imum productae, trabis vero, vnde laqueus destinatur, transuersam elementi portionem fungere videatur. Nam vtcunque id sit, & adnotari possit ad Plautinos de litera longa sales, quod lector poterit facilius expendere, ad crucis imaginem, quae ex litera. T. a Luciano doctissime traditur, nihil opus est ipsius suspensi cadauere, cum & sine ipso + crux ipsa imaginem. T. [art. 3] referat graphice. Erat etenim hac ratione apud veteres Tau, atque ideo. T. Latinum supplicij nota, autore Quintiliano libro octauo, capitulo tertio. Sed & furcis nocentes affixos olim fuisse, subindicat Calistratus in dicto. §. famosos. Plinius item libro xxix. capitulo quarto. Eadem inquit, de causa supplicia annua canes pendunt inter Aedem iuuentutis, & Summani viui in furcas Sambucea arbore fixi. Vt tandem ratione communis, & frequentissimi supplicij possimus coniectare, quandoque crucem dictam supplicium illud, quo suspensi praecluso spiritu occidebantur, ac deinde furcam veteres quandoque appellasse crucem, cui affigebantur nocentes. Nam & Suidas scribit δίδυμον ξύλον. dici Latine furcam, cum illud dici etiam crux vere possit, cum sit vnum lignum alteri connexum. His adstipulatur quod cruces non vnius generis erant, sed aliter ab aliis fabricabantur, sunt etenim qui capite in terram conuerso suspendebant, alij per obscoena stipitem agunt, alij brachia patibulo explicuerunt, sicuti ex Seneca obseruauit Ludouicus Caelius in dicto capitulo octauo. tametsi ex propria verborum significatione illud sit verius, & frequentiori vsui conueniat magis, crucem dictam fuisse patibulum, cui nocentes expansis brachiis, & clauis affixi, occidebantur. Eusebius martyrium Petri apostoli enarrans li. tertio de ecclesia historia capitulo primo scribit, "ὅσ κὶ ἐπὶ τέλειὲν ρ̀όμῃ γενομενοσ ἀνεσκολοπίσθκ κατὰ κεφαλῆς, ὅυτωσ αὐτοσ αξιώς ας παθεῖν". id est, Petrus tandem Romae existens in crucem actus est, pedibus sursum versum sublatis, aut capite in terram verso, & in sublime pedibus eleuatis, ex Hieronymo in Catalogo scriptorum ecclesiast. Vel inuersis vestigiis cruci affixus ex Ambrosio, qui Egesippum e Graeco in Latinum transtulit libro tertio. de excidio Hierosolymitano capitulo secundo. Idque martyrij genus idem Petrus petierat, quod se indignum putaret, qui itidem vt magister suus recto corporis statu pateretur. quod sensit Eusebius, & palam exponit. Nicephorus libro secundo. capitulo xxxvj. idem Eusebius libro octauo. de historici ecclesiastici capitulo octauo. de martyribus agens inquit, "καὶ ἄλλοσ πάλιν ὰνασ κολσπισθέντεσ ὁιμὲν κ̀ατὰ τὸ σύνηθες τοῖσ κακο̃υργοισ, ὁιδὲ καὶ χειρόνοσ ἀνάπαλίν κάτω κάρα προσηλωθέντεσ, πηρούμενοιτε ξῶντεσ, είσότε καὶ επὶ ἀυτῶν ἰκρ́ιων λιμῶδιαφθαρεĩν", Quae Latinus Nicephori interpres libro septimo. capitulo octauo. ita Latine tractat. Et alij quidem eodem, quo malefici modo, supplicio affecti, alij autem inuersi, pedibus videlicet in sublime sublatis, vitam diu, graviterque traxerunt, donec in cruce ipsa ita suffixi fame perierunt. Graecis sane verba haec, ἀναφάυρὸω, προσηλόω, & ἀνασκολοπίξω, peculiaria sunt in ea significatione, qua Latini crucifigere, patibulo affigere dicunt. Herodianus l. v. historiae, "συκοφαν́ταίτε, κὶ δον̃δοι, ὅσοι δεσπότας κᾶτήγγέλλον ἀνεσκολοπήσθησαν". Calumniatores, & serui quicunque dominos denunciauerant, patibulo affixi fuerunt. Nam & autore Suida σκόλοψ, palus erat praeacutus, cui nocentes affigebantur, qua tandem dictione Christi crux fuit significata Apollinis Milesij responso, cuius meminit Lactantius Firmianus libro quarto capit. vigesimotertio. Sed & idem Suidas crucem, aut patibulum Graeci dici ἱκρίον, & inquit, ἱκρίῳ Ἰουδᾶιοι τόν σωτῆρα πρυσήλωσαν. Cruci saluatorem Iudaei affixerunt, Addit idem auctor. solemne fuisse apud Athenienses ex lege, vt Cenotaphijs, & sepulchris imaginariis eorum, qui in exilio, aliáue calamitate mortui forent extra patriam, nec Atheniensi in agro sepulti, crux apponeretur lignea insignum illius calamitatis. Quod de Thucydidis sepulchro quidam referunt, auctore Marcellino in eius vita. Ex quo Suidae locus fortassis vitio typographorum deprauatus, illustratur. Hinc obseruari poterit interpretatio legis, quae a Constantino ad Maximum. P. vrbis lata est de crimine laesae maiestatis libro nono Codicis Theodosiani titul. quinto. Cuius duae priores partes referuntur in Codice Iustiniani. l. tertia. C. ad legem Iul. maiesta. tertia, & vltima parte omissa. Cuius haec est decisio. In seruis quoque vel libertis, qui dominos, aut patronos accusare, aut deferre tentauerint, professio tam atrocis audaciae, statim in admissi ipsius exordio per sententiam iudicis comprimatur, ac denegata audientia patibulo adfigatur. P. P. Kalen. Ianua. Volusiano, & Anniano conss. Laquei vero supplicium quam sit, & fuerit ignominiosum, atque ideo nobiles minime eo plectendos fore, obiter ipse adnotaui libro secundo Variarum resolutionum capit. nono numero quarto. nisi famosi latrones, aut grassatores fuerint. Eadem ratione crucis poena ante Iesu Dei optimi maximi passionem vbique locorum infamis erat, & fuit quidem apud Gentiles adhuc post redemptoris mortem, quod Lactantius Firmianus libro quarto diui. Institu. capitulo xxvj. in hunc modum explicat, Dicat enim fortasse aliquis, cur si Deus fuerit. & mori voluit, non saltem aliquo honesto mortis genere affectus est? cur potissimum cruce? cur infami genere supplicij? Quod etiam homini libero, quamuis nocenti videatur indignum. Diuus Augustinus de verbis Domini secundum Mattheum sermone. decimo octauo. Si genus, inquit, mortis exhorrescit infirmitas, nihil illo tempore fuit ignominiosius, quam mors crucis. Non enim frustra commendans eius obedientiam Apostolus addidit dicens, Factus est obediens vsque ad mortem, mortem autem crucis. Sed quia ipse honoraturus erat fideles suos in fine huius seculi, prius honorauit crucem in hoc seculo, vt terrarum principes credentes in eum prohiberent aliquem nocentium crucifigi. Haec Augustinus, & his familia rursum sermone primo in feria sexta parasceues, & Chrysostomus super Paulum ad Philippenses capitulo secundo. quin & Iurisconsultus in l. liberorum. §. non solent. ff. de his qui not. infamia. inquit, non solent lugeri suspendiosi. Verum post Christi Iesu mortem adeo venerandum, tantaeque maiestatis fuit crucis patibulum, vt Diuus Petrus omnino recusauerit eodem modo, quo eius magister id subire supplicium: quemadmodum paulo ante ex histo[art. 4]ricis obseruauimus: + sed & Constantinus Magnus, qui signo, & vexillo crucis ferocissimos, potentissimosque hostes debellauit, & euertit, lege lata constituit, ne quis crucis supplicio, quod frequentissium tunc erat, puniretur: idque ob sanctissimae crucis venerationem: sicuti tradidere Cassiodorus libro primo, Historia tripart. capitulo decimo. Sozomenus libro primo ecclesi. histori. capitulo octauo. & Nicephorus libro septimo capitulo xlvj. Caeterum & ante Christi passionem crux, signumque crucis maximae fuit significationis. Nam & Ruffinus libro vndecimo histor. eccles. testatur, capitulo xxix. apud Aegyptios significatione Hieroglyphica vitam, & futuram saluationem significasse. Etenim cum [art. 5]Serapidis templum solo aequaretur, + Hieroglyphicae quae dicuntur formae, & characteres signo crucis persimiles apparuissent saxis incisae, earundem literarum interpretandarum periti characterem sub crucis forma vitam futuram significare dixerunt: auctoribus Socrate libro quinto, capitulo xvij. Sozomene libro septimo, capitulo xv. Nicephoro libro xxj. capitulo xxvj. & Suida in dictione. Ezech. c. ix. signum Tau, quod Graece, & Latine literarum. T. explicat, & praesignat, vt saluationis signum apponitur: quod illic Diuus Hieronymus, & Tertullianus libro aduersus Iudaeos capitulo de vastatione Israel. & libro tertio aduersus Marcionem adnotarunt. plura de crucis signo, Iustinus Martyr in oratione secunda pro Christianis. Quo in loco pagi. 31. versum illum Psalmi nonagesimiquinti: Dicite in gentibus, quia Dominus regnauit. ita legit, Laetamini in gentibus, Dominus post lignum, regalem potestatem habuit. Idem Iustinus in Dialogo cum Triphone pagi 57. legit, Dicite in nationibus, dominus a ligno regnauit. Quam lectionem agnoscit auctor ille, quisquis is est, qui hymnum dominicae passionis, quo ecclesia vtitur, scripsit, inquit enim, " Impleta sunt quae concinit Dauid fide lis carmine, Dicens in nationibus Regnauit a ligno Deus. " Quod obiter adnotari volui, quia locus hic insignis est, & non facile quis poterit locum signare, vbi Dauid dixerit, quod ecclesia ex eius ore prophetico canit. Siquidem Iustinus ipse testatur, verba illa: a ligno, fuisse detracta ab Hebraeis ex Psalmo, quod palam passionem Christi praediceret diuinus ille Psaltes. Sed & Faber Stapulensis in Psalmos asseuerat, in psalmodia Romana legi versiculum predicti Psalmi. Dicite in nationibus, regnauit a ligno Deus: tametsi existimet ipse, verba illa, a ligno, paraphrastice addita fuisse. [art. 6]Furcarum autem erectio + signum est, & id maximum criminialis, capitalisque iurisdictionis, quod satis probatur ex Iurisconsulto in dicto. §. famosos. & aliis plerisque locis, in quibus de furcarum supplicio Iurisconsulti meminere, idque Baldus censet in capitulo j. quid sit inuestitu. in feudis. nume. sex. quem sequitur Chassanaeus in consuetudinibus Burgundiae rubri. primo. §. octauo. idem repetit Bald. in l. a procuratore. C. mandati. Potest enim qui criminalem in aliquo loco habet iurisdictionem furcas erigere ad poenarum exequutionem, criminumque punitionem. Quin & id agere poterit, qui cognitionem habet harum causarum criminalium, simul & exequutionem, licet qui in eodem loco tantum cognitionem habet, earum erectionem prohibere velit, autore Oldrado cons. sexto. probatque Andreas Alciatus libro nono parerg. capitulo xxiiij. erectione furcarum iurisdictionis capitalis, & meri imperij quasi possessionem adquiri, & retineri. Quod passim in his controuersijs, quae de criminalis iurisdictionis vsu tractantur, obseruari diligentissime solet ab aduocatis, & iudicibus, qui ea de re sententiam sunt pronunciaturi. # 6 SVMMARIVM. -  An liceat conductoribus a conductis migrare domibus, ex eo quod tetris imaginibus, nocturnis illusionibus, & tumultibus inquietentur. CAPVT VI. POsse conductores, habitatoresque timoris causa migare, si iustus sit periculi timor quamuis periculum vere non fuerit, ab eius temporis mercede liberos, quo domum habitauerint, respondit Alphenus libro secundo digestorum l. habitatores. §. vltimo. ff. locat ex quo loco, & aliis huic similibus multa scribit Franciscus a Ripa in tract. de peste. parte secunda. numero xvij. Caeterum vidi semel, atque iterum in hoc Regio, & Granatensi praetorio controuersum, an hoc iurisconsulti responsum obtineret in his habitatoribus, qui ex eo migrauerint, quod euidentissimis ostentis, tetris imaginibus, assiduisque vmbrarum illusionibus, & nocturnis tumultibus, singulis noctibus, & quandoque diebus inquietentur. Vix poterant haec non fabulosa, aut commentitia a iudicibus censeri, nisi tot testibus integris, ac fide dignis forent plane probata, & ideo in eam itum est sententiam, vt liceret habitatoribus migrare liberos omnino ex eo die a mercedis solutione iuxta ipsius Alpheni sententiam. Sed & Romae aedes quasdam in hoc nomine ita infames fuisse, vt nemo illas incolere fuerit ausus vti rem notam, & vulgatam commemorat Alexander ab Alexandris libro quinto. dier. genialium capitulo xxiij. Diuus Gregorius libro tertio dialogus capitulo quarto. memoriae tradidit, Datium Mediolanensem episcopum, quum Corinthum accessisset domumque ad habitandum vix inueniret, essetque in ea vrbe domus multis iam annis habitatoribus vacua, & deserta, quod eiusdem loci incolae minime habitare in ea auderent propter daemonis illusiones, varia spectra, & quia illic diabolus habitaret, eam domum ingressum, intempestaque nocte, vocibus immensis, magnisque clamoribus leonum rugitus, balatus pecorum, sibilos serpentum, & porcorum grunitus imitantibus, vexatum daemonem illum diuinis vocibus adloquutum, tandem domo expulisse, eamque postmodum tuto, & absque illarum illusionem timore habitatam fuisse. Lucianus in Dialogo Philopseude ex enerratione Arignoti cuiusdam, licet eum inter mendacissimos connumerauerit, tradit, Corinthi domum quandam habuisse Eubatidem, in qua nemo auderet habitare ex ea causa, quod habitatores spectris quibusdam territi a demone quadam ita infestarentur, vt eam prae nimio timore, & periculo rursus ingredi non fuerint ausi, donec ipse Arignotus Pythagoricus Magicis & Aegyptiis quibusdam carminibus daemonem illum in locum quendam detruserit, a quo primum exierat Arignotum variis imaginibus, territare conatus, quandoque vt canis, nunc vt leo, vel taurus ipsum inuadens, quo quidem loco die sequenti defasso corpus hominis mortui repertum est, eoque alibi sepulto domus illa his illusionibus libera, tute deinde, ac quiete habitatores habuerit. Caeterum haec licet quandoque ac fortassis frequentius falsa sint, posse tamen contingere minime negauerim, quippe qui legerim apud plerosque auctores probatissimae fidei, daemones nihil operari secundum nature suae potentiam posse, quia & ipsa angelica creatura est quamuis sit proprio vitio maligna, nisi quod Deus permiserit, cuius iudicia occulta, sunt multa iniusta nulla, quod Diuus Aug. tract. in l. 18. de Ciuitate Dei. cap. xviij. Diuus Gregorius li. iij. dialog. ca. xxj. scribit adhaec S. Tho. j. par. q. cxiiij. art. j. quandoque daemones mitti a Deo ad puniendos homines, sicuti missas fuit Spiritus mendax ad puniendum Achab. iij. Reg. c. vlti. & id fieri secundum diuinam iustitiam propter peccata, tametsi daemon tunc puniat, territet, & infestet homines ex odio, & inuidia. Quanque vero ipsi daemones, vt idem Thomas tradit, non aequidem missi a Deo, sed permissione diuina, occulta sane nobis ratione homines tentant, frequenter instigando ad peccatum, aut ipsos teritant, & illudunt variis imaginibus, spectris, tetrisque figuris, atque innumeris illusionibus. Neque his tantum homines scelesti torquentur modis, sed & viri sanctitate vitae, & adhuc miraculis illustres. quod nos superius admonuimus ca. secundo. Non enim est apud Theologos controuersum, daemones hanc potestatem ex Dei permissione habere, ex Paulo ad Ephesios cap. sext. tractauere sententiarum Magister lib. secundo. distinctione lib. 11. Sanctus Thomas in dicta quaestione, 114. articul. quarto. text. optimus in capit. episcopi. 26. quaestione quinta. Auctor is, qui malleum maleficarum edidit, & aliiqui de veneficiis & sortilegiis scripsere, ac prae caeteris Franciscus a Victoria, qui Salmanticae miro omnium applausu publica lectione, & animi candore in maximam reipublicae Christianae vtilitatem Theologiam docuit, in relectione de Magia. Sed & Ethnici auctores ex archanis philosophie decretis hoc ipsum de daemonibus aduersus Aristotelem sensere quidem & quandoque palam ac manifesto professi sunt, sicuti ex eis erudite id probat Augustinus Eugubinus li. octauo. de perenni philosophia, a cap. vigesimosexto ad vltimum illius libri capit. Nec mirum hasce praestigias, spectra, & illusiones aliquot in locis, non in aliis contingere, atque ideo locis, non personis quandoque accedere, sunt enim ex occulto Dei iudicio, non equidem iudicanda ab hominibus, sed religiose, ac pie praecauenda. Scimus etenim Dei maximi permissione haec fieri: causam vero ne temere iudicemus, minime inquirimus. Tamesam Locrensium in Italia vrbem a genio quodam adeo vexatam fuisse constat, vt Temesenses, quo eam pestem effugerent, saepe patriam relinquere cogitauerint, donec responso Apollinis accepto, placare daemonem illum iussi sunt vnius virginis annua oblatione, quam in templo genio illi dicato deuouebant, tandem Euthymi cuiusdam animo, & fortitudine genius ille malus deuictus foedissima calamitate liberam vrbem illam relinquens ex agro excesserit. Causa vero ab historicis gentilibus ea traditur, quod Vlyssis socius, quem Strabo Politem, Pausanias Libantem appellant, virgine quadam per vnium violata, ab ipsis Temensensibus in poenam fuerit lapidibus obrutus, eiusque manes finem nullum saeuiendi in cuius sibet aetatis homines in eo agro fecerint, vnde natum prouerbium est, vt dicerent cauendum, ne Temeseus Genius immineret, cuius rei mentio fit a Pausania in Heliacorum posteriori. Aeliano libro octauo de varia histo. Strabone libro sexto & Leonico libro primo. de varia historia ca. xlij. Sed & Plinius libro septimo epistola ad Suram hac de re multa commemorat, praesertim scribit, Athenis domum quandam fuisse spatiosam, pestilentem tamen, & infamem, quod per silentium noctis, sonus ferri, strepitus vinculorum longius primo, deinde proximo reddebatur, mox apparebat Idolon, senex macie, & squalore confectus, promissa barba, horrenti capillo, qui cruribus compedes, manibus catenas gerebat, quatiebátque deinde inhabitantibus tristes, diraeque noctes per metum vigilabantur. Narrat deinde domum illam solitudine damnatam, totámque illi monstro relictam, proscriptam tamen, seu quis emere seu quis conducere ignarus tanti mali vellet, publice fuisse, & nihilominus Athenodorum philosophum, etsi suspecta vilitas pretij erat, omniaque domus vitia comperta haberet, eam conduxisse, noctisque silentio animo ad scribendum intento imaginem illam vidisse, miniméque ea territum, imo ab ea vocatum illam sequutum fuisse, donec in Aream domus dilapsa deseruit comitem. desertum philosophum signum loco posuisse, posteróque die Magistratum adijsse, defossoque eius mandato loco inuenta esse implicita, & inserta catenis ossa, quae corpus aeuo, terraque putrefactum nuda, & exesa reliquerat vinculis, quibus denique ossibus collectis, & publice sepultis domum postea rite conditis manibus, spectris illis, & terroribus caruisse. Haec Plinius. # 7 SVMMARIVM. -  De Nisibi urbe, & an ea dicta fuerit Antiochia a ueteribus auctoribus. CAPVT VII. ANdraeas Alciat. in librum Codicis vndecimum titul. de pascuis publi. & priuat. cum Antiochiae vrbis celebratissime meminisset, constanter ab his discedit, ac dissentit, qui Antiochiam dictam fuisse Nisibin quandoque existimarunt, cum Ammiani Marcellini testimonio libr. xiiij. constet, Nisibin vrbem maxime differre, ac distare ab Antiochia. Nos vero miramur, virum alioqui diligentissimum varia lectione, & iuris ciuilis disciplina illustrem non satis diligenter rem istam, qua obiter fortassis tractabat, expendisse. Scimus etenim Anthiochiam Syriae vrbem, quae Epidaphne dicitur, & Oronte fluuio adluitur, quaeque maxime celebris olim fuerit, atque adeo insignis, vt ab ea dicta sit Antiochena Syria aliam esse, ac procul distare a Nisibi vrbe, quae in Persarum confinibus sita erat: quaeque Migdonio fluuio secabatur, quod passim apud auctores poterit lector obseruare, praesertim Plinium libr. 5. cap. 21. Strabonem lib. 16. Cornelium Tacitum lib. decimoquinto. Iulium Capitolinum in Gordiano iuniore, & alios, quorum statim mentionem faciemus. Illud tamen est omnino adnotandum, Nisibin istam apud veteres etiam dictam fuisse Antiochiam, vt tandem minime errauerint, qui hoc verum esse existimarunt, quippe qui de Nisibi vrbe Migdoniae, non de Antiochia Syrie intellexerint. Quod si Antiochiam Syriae dictam fuisse Nisibin opinati sunt, quod ipse minime credam, manifesti erroris notari potuerunt, & iure. Sed Nisibin vrbem Migdoniae dictam fuisse Antiochiam probatur ex Plinio lib. 6. cap. 13. Strabone libr. decimosexto. Plutarcho in Lucullo, qui magnae vrbis meminit, quae a barbaris Nisibis, a Graecis Antiochia Migdonica dicta fuerit. Idem tradidere Theodoritus libr. 1. eccles. hist. cap. 7. idem libr. 2. cap. 30. Nicephorus libr. 8. cap. 14. & libr. 9. c. 28. rursus idem auctor libr. 14. c. 21. meminit & Polybius lib. 5. Antiochie, que in Migdonia erat. Tametsi Nicolaus Perottus eius interpres non satis eum locum intellexerit. Dicta vero fuit a Plinio Antiochia Syriae Epidaphne, a luco Daphnes, qui erat suburbanum ipsius Antiochie, locus quidam Apollini sacratus, vt scribit Iustinus lib. 16. & fere omnes qui de Antiochia scripsere. Erant & in eo spectatissime lauri. Quod Strabo in dict. libro decimosexto tradit & alij, quorum Alciatus meminit in libr. C. xj. titul. de cupressis. & eleganter Sozomenus libr. v. eccles. histo. cap. xix. & Nicephorus libr. x. c. xxviij. Apud quos illud est a Christiano, & pio lectore obseruandum, oraculum Apolinis tunc obmutuisse, nec responsa dedisse, quum Babylas martyr in eodem loco prope ipsum Daphnes suburbanum sepultus est, & dum eius reliquiae inibi manserunt. Idem memoriae tradidere Euagrius libro primo eccles. histo. cap. xvj. Suidas, & Diuus Chrysostomus libr. vno contra gentiles. Socrates libr. iij. cap. xviij. & Theodoritus libro tertio, cap. ix. & x. Hoc daphnes suburbanum amoenum, & ambitiosum appellat Ammianus Marcellinus libr. xix. Extat de hoc luco Arcadij Imperatoris lex prima. titul. de cupressis. libr. C. xj. Si quis, inquit, Daphnes luci in Syria, vel Perseidos in Aegypto arbores comparauit, quinque lib. auri nouerit esse mulctandum. Quo in loco Andreas Alciatus ex Sozomeno libr. sexto. conatur exponere, quae fuerint arbores Perseidos. Verum Sozomenus libr. quinto. capit. xxj. & Nicephorus libr. x. cap. xxxj. ita scripsere. Hermenopoli quoque Thebaidis arbor esse, quam Persaeam vocant, dicitur, multis morbis medicinam afferens, quando festuca, vel folium ex ea aegris applicatur. De qua illa adhuc fama apud Aegyptios obtinet, Dei genitricem vna cum Iosepho Herodem fugientem, ductu Iosephi Hermopolim venisse, & quam primum vrbis portam attigisset, arborem eam aduentum Christi ferre non potuisse, & quamuis procera admodum esset, ad solum ipsum tamen se demisisse, & Paradisi olim satorem adorauisse. Haec & alia de Perside arbore Sozomenus & Nicephorus. His addere libet, Eusebium in Chronico existimasse, Nisibin eam esse vrbem, que in sacris Bibliis dicatur, Niniue. At Hieronymus in adnotationibus Hebraicis in Genesim refragari videtur, quippe qui censeat, eam vrbem, quae Achad dicitur Genes. c. x. dicitur aetate Nisibin, atque distinctam esse ab vrbe Nino, quae Niniue dicta est in eodem capite decimo. # 8 SVMMARIVM. -  Qua in significatione apud Iurisconsultos, Ciceronem, Varronem, et alios accipiantur uerba haec, Dicis gratia. CAPVT VIII. EXtat Vlpiani responsum in l. j. §. excusantur. ff. ad senat. consult. Syllani. in haec verba, Excusantur serui qui auxilium tulere sine dolo malo. Nam si finxit quis auxilium ferre, vel dictis gratiam tulit nihil hoc commentum ei proderit. Hec Vlpianus ex vulgata lectione. Quid sit dictis gratiam ferre, nec Accursius, nec alij ibidem explicarunt, cum de mortis poena illic tractetur, oporteátque intelligere, quo in casu seruus non est liberandus a culpae suspicione, si de domini morte fuerit actum. Haec Ioannes Igneus, homo alioqui doctus ac diligens, id explicat, illud tantum obseruans, Vlpianum sensisse, quod non excusetur qui aliud dicto, aliud animo facit, ac gerit. Nos apud Vlpianum legendum fore censemus, dicis gratia, ex Pandectis Florentinis opera Lelij Taurellij in publicum emissis, & esse veterem dicendi modum opinamur, quo significatur, quid fieri per fictionem, ac simulationem, perfunctorie quidem, id est vt quis defungi suo munere videatur, tametsi vere minime fuerit eo functus. Olim etenim Salmanticae ab hinc fere quindecim annis illustri Ioanni Quignonio illius gymnasij praefecto, cum in quodam licentiae priuato examine propter raram apud auctores huius dictionis mentionem, esset de eius sensu controuersia, Varronis locum ostendi, qui lib. v. de lingua Latina, ita inquit, Dico, originem habet Graecam, & hinc dictator magister populi, quod is a consule debeat. Hinc antiqua illa dicitur in imo, & dicis causa, & addictus. haec Varro. Petrus Victorius lib. viij. variar. lect. ca. xxiiij. ex eodem Varrone ad hanc rem locum alterum citat, vt in optimo, fidelissimóque libro legitur his equidem verbis, Hoc nunc aliter fit, atque olim, quod augur consuli adest tunc, cum exercitus imperatur, ac praeit, quid eum dicere oporteat, consul auguri imperare solet, vt in licitum vocet, non accenso, aut praeconi, id incoeptum credo, cum non adesset accensus, & nihil intererat cui imperaret, & dicis causa fiebant quaedam neque item facta, neque item dicta. Hactenus Varro, licet in excusis omnibus libris locus hic libro quinto prope extremum aliter legatur. Hermanam vero lectionem constantius probasset Victorius, si eus loci meminisset, quem nos paulo ante ex eodem Varronis libro absque vlla emendatione adduximus. Cicero action. sexta. in Verrem. Attamen, inquit, vt posset dicere emisse, Artagatho imperat, vt aliquid illis, quorum argumentum fuerat, numorum dicis causa daret. Quem locum Laelio Tarellio de militijs ex casu, & Antonio Augustino lib. secundo emendat. cap. ij. debemus. quos sequutus est Ioan. Corasius libr. iiij. miscell. capit. viij. Ad eandem significationem adduci solet Arnobius libr. iiij. aduersus gentes, ita enim legitur in excuso Romae libro in Prooemio, An ita, vt assolet, dicis causa ex eo quod optamus, & volumus bona ista nobis contingere, superorum retuleritis in censum? Hec Arnobius cum dixisset, interrogare vos lubet, ipsoque ante omnia Romanos dominos rerum, ac principes, vtrúmne existimetis pietatem, concordiam, salutem, honorem, foelicitatem, virtutem, caeteráque huiusmodi nomina, quibus aras videmus a vobis cum magnificis exedificatas delubris vim habere diuinam coelique in regionibus degere? Idem Arnobius lib. iij. nisi forte dicetis, alias quidem inesse diis formas, & honoris, & dicis causa, species vos eis accommodauisse mortalium, quod maioris multo est contumeliae, quam erroris aliquid ignoratione fecisse. Sic sane ex Arnobio hoc adnotarunt idem Victorius, & ex eo Francis. Duarenus lib. j. dispunc. c. xlvij. idem Vlpianus sub tit. ex quib. caus. maiores. l. & qui data opera. inquit, qui maturius profectus est, vel dicis gratia coepit reipublicae causa ab esse, ita enim legendum cencet ipse Duarenus in l. iurisgentium. §. dolo malo. ff. de pactis. Tametsi vulgo, & adhuc in Pandectis Florentinis legatur, litis gratia, nullo fere congruo sensu. Caius vero iurisconsultus hac loquutione apertius vti videtur. in l. iiij. ff. commodat. Sepe, inquit, ad hoc commodantur pecuniae, vt dicis gratia munerationis loco intercedant. Sic enim legitur in Pandectis Florentinis, & vere quidem cum Iurisconsultus de imaginaria quadam muneratione tractauerit, cuius gratia pecuniae mox reddendae ostentationis causa commodantur. Quo in sensu vulgo illic legebatur, ditis gratia, nempe vt pecuniae fuerint numeratae ad diuitias ostentandas, & vt quis diues appareat, quemadmodum Accursius, Bart. & alij sensere. quanuis ea lectio displicuerit Alciat. qui lib. iiii. disp. c. xv. legit, dantis gratia, & a vulgo recepta lectione discedit, quia negat ditem in singulari numero pro diuite Latine accipi. Qua in re Ioan. Coras. lib. iiij. miscel. c. viij. et Stephanus Forcatulus in Necyomantia iuris Dialogo. vij. ab Alciato dissentiunt pluribus auctoribus ad id citatis. Sed & Liuius li. vj. decad. iii. inquit, libertatem imparem diti, ac pauperi. Tibullus lib. ij. elegia. v. " Illa saepe gregis ditis placitura magistro, Ad iuuenem festa est vecta puella die, " Caeterum Corasius prouerbialem hanc loquutionem apud Caium eo modo interpretatur, vt pecunia detur non animo contrahendi mutuum, licet numerationem creditor facere simulauerit, qui tradebat: sed eo consilio, vt qui accipit non ea vtatur, nisi ad pompam, vel ostentationem, nempe vt possit dici, eum diuitem esse. cui interpretationi suffragatur Vlpianus in l. si ego pecuniam. vers. idem est. ff. si cert. petat. atque ideo ipse Corasius admittere, & probare videtur potius lectionem istam, dicis gratia, quam eam, quae communis est, vel quae ab Alciat. recipitur. Sic & Taurellius, & Antonius Augustinus, dicis gratia, apud Caium legendum esse vere, & proprie existimarunt. Forcatulus autem opinatur, ditis gratia, intelligendum esse ad publicam, & manifestam demonstrationem ex Apuleio in lib. de philosophia, qui de re publica Platonis, & hanc quidem scribit, vt figmentum aliquod veritatis, exempli causa, per se compositam vult esse rempublicam. Sed & alia optima quidem, & satis iusta, & ipsa quidem specie, & ditis causa ciuitatis fabricata, non vt superior sine euidentia. ditis causa, pro eo, quod est cum euidentia, interpretatur. Ego vero apud Apuleium causa ditis ciuitatis, id est opulente, beatae, & foelicis intelligo, vt magis conueniat auctori sensus hic & interpretatio. Itidem Plinius ad idem adducitur lib. xxviij. c. ij. si pontifici accidat ditis causa epulanti, id est publice, & pro populo epulanti. Ipse rursus, & in hoc loco apud Plinium Pontificem ditis, id est Plutonis causa epulanti libentissime intelligerem. Quanuis Laelius Taurellius & P. Victorius apud Plinium dicis causa, legendum esse plane opinentur. Nos id incertum esse censemus. Origo autem huius prouerbij non potest alia expeditior, ni fallor reddi, quam quae ex Ciceronis oratione deducitur, vt dicere possit se emisse. & ideo, dicis causa, veteres intellexere, cum quid ficte, & simulate, aut causa seruandi veteres ritus potius factum fuerit, quam ex vero animo, aliquáve ex causa necessaria, vt dici possit factum fuisse, nec tamen vere, aut ex animo, aut aliqua ex causa necessaria factum sit. Cui equidem interpretationi mire conuenit ad originem loquutionis inuestigandam quod ex Flauio Sosipatro libr. 1. grammaticarum institutionum. P. Victorius tradit in d. c. xxiiij. cum enim is auctor doceret, quaedam nomina vnius tantum casus esse, exemplaque eorum proferret, in illis etiam, dicis ergo, posuit. Simili sane prouerbio Modestinus Graece vsus est in l. ij. ff. qui pet. tu. & in l. scire oportet. §. sufficit. ff. de exbus. tut. inquit etenim. "ὁσίασ καὶ ἀφοσιώσεοσ χάριν". Quae Latine sic transtulit Antonius August. Sufficit tamen intra tempus saltem adesse, & si postea inuitus causam omiserit, non erit praescriptioni obnoxius. Vnde si defunctorie adsit solum neque permaneat ad allegandum, post tempus in praescriptionem incidet. Defunctorie adesse est eo animo adesse, vt leui eo sistendi se actu, ansam se excusandi habeat, & vt dicere possit adfuisse. Sic & in d. l. ij. etenim mater expellitur a legitima filij haereditate, tanquam indigna ex eius bonis legitimam portionem consequi, cui tutorem quaerere neglexerit, neque solum si non petat, sed etsi quem petat defunctorie petat, vtpote eum, qui se potest excusare. Defunctorie petere dixit Modestinus ex Antoni. Augustini interpretatione, & Graece ὁσιας χάριν. Si leui petitione mater tutorem petierit vt petendi munere defungeretur, & dicis causa, vt possit dicere se petijsse. Ex Vlpiano in l. ij. §. non solum. ff. ad S. C. Tertu. & §. si mater. eadem l. ij. & ex l. vnica. C. qui numero tutel. se excusent. Budaeo in l. ex empto. §. emptorem. ff. de actionibus empti. Quo in loco ex latinis auctoribus docet, quid perfunctorie dici factum, aut defunctorie, quando fit languide, et remisse, non acri intentione, non ex animi promptitudine, sed quouis modo ea tantum gratia ne in cusetur ob rem neglectam, Tradit & ex Graecis eodem sensu accipi, ὁσίας ἔνεκα, & ἀφοσιώσεοσ χάριν. Idem repetit diligentius in commentariis lingue Grece pagina. 247. ex editione Ascensiana. His accedit, vt Victorius adnotauit, locus insignis apud Dionem libr. xxxvij. vbi de iudicio C. Rabirij perduellionis rei agit. Priscum siquidem morem ibidem exponit, vsque ad eum diem seruatum, ὁσίας ἔνεκα. Quae verba Leonicus sanctitatis causa interpretatur. Cum eadem ratione sint interpretanda apud Dionem, qua dicis causa apud alios auctores, & haec eadem apud Modestinum, vt intelligamus morem ac ritum illum veterem adhuc seruari, non quod sit necessarius, aut vtilis, sed religionis ergo, ad exactam caeremoniarum modo inutilium obseruationem. Dicis equidem gratia, vt dici possit veteres ritus, etiam absque vlla vtilitate, vel necessitate seruari non alia ratione, quam vt superstitiose seruetur. Qua ratione Latinus Modestini interpretes ante Antoni. Augusti. egregie fallitur, dum in d. l. ij. ὁσίας χάριν, Latine dixit, pietatis gratia, nullo, aut saltem ineptissimo sensu. Sicut & in Pandectis Holoandri, prauitatis gratia, falso itidem legitur. Quod idem Antoni. Augustinus diligentissime probat, & constat ex Graeco Modestini tractatu. libr. j. excusationum. & in Pandectis Florentinis. l. ij. ti. qui petant tuto. Eodem prope labitur errore Bulgarus, aut quisquis is est, qui Modestini tractatum de excusationibus tutorum barbare nobis interpretatus est, in l. scire oportet. §. sufficit. cum illius locutionis ἀφοσιώσεοσ χάριν, interpretationem omiserit, qua Modestinus vtitur lib. iiij. excusationum, quod apparet ex eisdem Florentinis Pandectis tit. de excusat. tutor. cap. xiij. ex quibus, quae nemo hactenus, quod ipse sciam, in vnum cognoscit locum, satis lector poterit intelligere, quae fuerit apud veteres auctores sensus germanus, ac verus huius prouerbij, dicis gratia. Quo & iurisconsulti vsi fuere, & simili prope modo Greci auctores ὁσίας χάριν, & ὁσίας ἔνεκα. Dionysius Alicarnas. lib. ij. "το̃υτο μέχριτῶν καθ' ἡμᾶσ χρόνών φυλάτΤουαι ρομαιοι, το̃υ χρόνουμνημεῖα τῆσ ὁιάς ἀυτῆβ ἔνεκα". Hoc ad nostram vsque aetatem Romani obseruant dicis causa, aut gratia ceremoniarum. Rursus idem auctor lib. iiij. de rege sacrorum scribit, nomen eius sacrum censeri, & obseruari ἔνεκα τῆσ ὁσίας. Obseruandae inquam religionis causa. Euripides in Iphigenia Taurica, sacrificium quoddam commemorat, in quo sanguis effunditur, vt vera hominis immolatio videatur caeremoniarum tantum obseruandarum gratia, gladio in hominem imminenti. " ἐπισχέτω ξίφοσ. δέρη πρὸσ ᾶν δροσ, ἆιματ', ἐξανυέτω ὁσίας ἔκατι δεᾶς. " # 9 SVMMARIVM. -  Quam originem hoc nomen, Sarraccnus, habuerit: & unde Arabes dicti fuerint Sarraceni, ad interpretationem regiae Partitarum Legis. CAPVT IX. INter eas leges, quas prudentissimus Rex Alfonsus, huius nominis decimus, opera doctissimorum virorum ex veteribus iurisconsultorum responsis, Caesarum rescriptis, iuris Pontificij canonibus, ac decretis, edere in publicam regni Castellani, cui praeerat, vtilitatem diligentissime curauit, opere septem partito, & vulgari lingua seruata Cestellani idiomatis maiestate, promulgato, extat lex j. titu. xxv. parti. vij. quae probat Sarracenos dictos fuisse a Sarra vxore libera Abrahae, quamuis ipsi non a Sarra, sed ab Agar ancilla originem duxerint. haec quum aliquando legissem vt ingenue fatear, existimaui absque aliquo idoneo auctore scripta fuisse, quippe qui viderem, peruersam admodum esse, hanc huius nominis rationem. Caeterum Sarracenos ab Agar originem habuisse, eiúsque gentis primum auctorem fuisse Ismaelem Agar ex Abraham filium, & ab eo Arabes, qui & Sarraceni generis exordium ducere, testis est Iosephus libr. j. Antiquit. cap. xx. Idem tradit Eusebius in chronico sub temporibus Abrahae, & eos appellari, ac dici scribit. Agarenos, & Ismaelitas. Diuus Hieronymus ad Dardanum Agarenorum meminit, quos inquit, nunc Sarrenos vocant. Sed & Sarracenorum meminit Socrates lib. iiij. hist. eccles. cap. xxxvj. quos eandem historiam tractantes apppellant Ismaelitas Theodoritus lib. iiij. cap. xxiij. & Sozomenus lib. vj. cap. xxxviij. vt plane hinc constet, Sarracenos dictos fuisse Agarenos & Ismaelitas ex eo, quod originem duxerint ab Ismaele, & Agar. Addit Iosepus moris apud eos fuisse, anno aetatis decimotertio circuncidi, quia & Ismael eo anno aetatis fuerit circuncisus. De ratione nominis eodem chronico Eusebij Matthaeus Palmerius Florentinus haec scribit, Mahumetus magnum se aeterni Dei prophetam dicens, multos Asiae, atque Africae populos commouit, quos noua religione imbuens, Sarracenos ex Dei praecepto vocari dicebat a Sarra legitima vxore Abrahae, quasi legitimos diuinae promissionis successores. Haec Palmerius. Diuus Hieronymus ante ipsum illud Esaie. c. xxj. explicans, auferetur omnis gloria Cedar: inquit, Ismaelitas debere intelligi liber generationis docet ex Ismaele Cedar, & Agarenos, qui peruerso nomine Sarraceni vocantur esse genitos. Sozomenus in d. libr. vj. c. xxxviij. haec diligentius, & apertius tractat. Porro, inquit, Sarracenorum gens primum cognomine ab Ismaele accepto, qui Abrahae filius fuit Ismaelite ab antiquis de primi eorum parentis appellatione vocati sunt. Vt autem maculam illegitimi ortus, & seruitutis nota, serua enim fuit mater illius Agar, a se amolirentur, Sarracenos se ipsos nominarunt, perinde atque a Sara Abrahae coniuge stirpem ducerent. Caeterum seriem generis inde trahentes eodem cum Iudaeis viuendi more vtuntur. Nam circuncisionem ita vt illi colunt, & a suillis carnibus abstinent, multaque preterea illorum instituta seruant. Quod si non ex omni parte iuxta illorum ritus viuunt, aut tempori id adscribendum est, aut finiti morum populorum, qui se eis immiscuere, confusioni. Que quidem verba ferme repetit Nicephorus lib. xj. eccle. hist. c. xlvij. Diuus Hierony mus super Ezechielem. c. xxv. Agarenos, inquit, & Ismaelitas, qui nunc Sarraceni appellantur, assumentes sibi falso nomen Sarae, quod scilicet de ingenua & domina videantur esse generati. Quo fit, vt & Partitarum lex auctores habeat non contemnendae auctoritatis ad probandam Sarracenorum originem, nominísque rationem. De origine vero minime controuertam, at de nominis ratione illud fortassis rem dubiam facit, quod si a Sara dicerentur, Sarani, non Sarraceni dicendi forent. Deinde Plinius lib. vj. c. xxviij. Sarracenorum gentem inter Arabes connumerat, & scribit Stephanus de vrbibus Graecus auctor, & is maxime fidei, Sarracenos dictos fuisse a Saraco vrbe Arabie. Idem commemorat Paul. Aemilius libr. vij. de Francorum historia. Quod magis arridet. Nam & Saracae vrbis in Arabia meminit Ptolomeus lib. vj. Geographie c. vij. et Ammianus Marcellinus libr. xxiij. ita scribit, & in Asia Albanos, mare Rubrum, et Scenitas Arabas, quos Sarracenos posteritas appellauit. His addere libet, Maranos, & Maranitas, Arabas esse Diodoro Siculo lib. iiij. & Straboni lib. vj. Erasmus super epistolam Hieronymi ad Chomatium scribit, Diuum Hieronymum in Haebraicis quaestionibus significare, Sarracenos ab Ismaele ortos, dictos a Sarram, quod Haebraica lingua sonat onagrum. Qua in re vir alioqui diligentissimus vel memoriae lapsu, vel nimis festina Diui Hieronymi lectione prorsus hallucinatur, cum a Hieronymo nihil de dictione Sarram scriptum fuerit. Ita enim scribit, Ismael interpretatur exaudito Dei. Hic erit, inquit scriptura, rusticus homo manus eius super omnes, & manus omnium super eum, & contra faciem fratrum suorum habitabit. pro rustico scriptum est in Hebraeo, Phere. quod interpretatur onager. Significat autem semen eius habitaturum in eremo, id est Sarracenos vagos incertísque sedibus, qui vniuersas gentes, quibus desertum ex latere iungitur, incursant, & impugnantur ab omnibus. Haec Hieronymus. # 10 SVMMARIVM. -  Quae fuerit apud ueteres Cretionum solennitas ex Vlpiano, & alijs auctoribus. CAPVT X. SCrupulosam nimis Cretionum solennitatem sublatam esse ab Imperatoribus Theodosio, & Valentiniano constat ex c. xvij C. de iur. deli. Quae vero fuerit Cretionum haec solennitas, Vlpianus iurisconsultus egregie tractat in institutionibus, tit. qui heredes institui possint. Ex testimonio viri summe docti Franc. Duareni lib. ij. dispu. c. xlj. Nam Vlpiani institutiones nondum nobis licuit videre. Cretio, inquit Vlpianus, est certorum dierum spacium, quod datur institutio haeredi ad deliberandum, vtrum expediat ei adire haereditatem, nec ne. Velut Titius heres esto. Cernitóque diebus centum proximis, quibus scieris poterisque: nisi ita creueris, ex haeres esto. Cernere est verba cretionis dicere, ad hunc modum, Cum me Meuius haeredem instituerit, eam haereditatem adeo, cernoque. Sine cretione haeres institutus, si constituerit, nolle se heredem esse, statim excluditur ab haereditate, & amplius eam adire non potest. Cum cretione vero heres institutus, sicut cernendo fit haeres, ita non aliter excluditur. quam si intra diem cretionis non creuerit. Ideóque etiam si constituerit, nolle se haeredem esse, tamen si supersint dies cretionis, poenitentia actus cernendo haeres fieri potest. Cretio autem vulgaris dicitur, aut continua. Vulgaris, in qua adiiciuntur haec verba quibus scieris, poterísque. Continua, in qua non adiiciuntur. Ei qui vulgarem cretionem habet dies illi dati computantur, quibus sciat, se haeredem esse, & potuit cernere. Ei vero, qui continuam habet cretionem, etiam illi dies computantur, quibus ignorauit, se haeredem institutum, aut sciuit quidem, sed non potuit cernere. Haeredes aut instituti dicuntur, aut substituti: instituti, qui primo gradu scripti sunt: substituti, qui secundo gradu. vel sequentibus heredes scripti sunt. Velut Titius haeres esto, cernitóque in diebus proximis centum, quibus scieris, poterisque, nisi ita creueris, exhaeres esto, tunc Meuius heres esto, cernitóque in diebus, & reliqua. Hec sunt Vlpiani verba. Quibus mire conueniunt quae Isidorus libr. v. etymolog. scribit. c. xxiiij. Cretio inquit, est certus dierum numerus, in quo institutus haeres aut adit haereditatem, aut finito tempore cretionis excluditur, nec liberum illi est vltra capiendae haereditatis. Cretio appellata est, quasi decretio, id est decernere, & constituere, vt puta, ille haeres mihi esto, additúrque, cernito intra dies tot. Adeundarum autem haereditatum centesimus statutus erat dies, quibus non est Cretio addita. Haec Isidorus, cuius loci meminit Andrae. Alciat. lib. iij. dispu. cap. vij. Hac ratione veteres cernere, haereditatem dicebant, pro adire haereditatem, auctore Festo Pompeio. Cicero in oratione de lege Agraria in Rullum. Quam haereditatem iam creuimus. idem lib. ix. episto. famil. epist. 14. ad Dolabellam. Ate autem peto, vt me hanc quasi falsam haereditatem aliene glorie sinas cernere. Vtitur & alibi sepe eadem dictione Cicero quemadmodum tradidere Budaeus in Pandectas ti. de origine iuris. & Alciatus in dict. c. vij. Duarenus item apud Ciceronem libr. 1. de oratore ita legit, De his credo rebus, inquit Crassus, vt in cretionibus scribi solet, de quibus sciam, poteroque. tametsi vulgo legatur in conditionibus. Sic & apud Plinium lib. 2. c. 21. vbi desyderibus agens ita scribit, an crescerent, mouerenturque, coelo in haereditate cunctis relicto, si quisquam qui rationem eam caperet, inuentus esset. Pintianus legendum censet, qui cretionem eam caperet, expuncta vulgata lectione. Sed & apud Varronem lib. 6. de lingua Latina locus extat hac de re atrocem in modum laniatus, genuo tamen candori restitutus ex Plauto, cura & diligentia Petri Victorij. lib. 7. varia. lectio. c. 1. apud Plautum, inquit Varro, in Cistellaria, vbi legitur, Cum ante hac te amaui, & mihi amicam esse creui, mea Gimnasium, valet constitui. Ita que haeres cum constituit se haeredem esse, dicitur cernere, & cum id fecerit creuisse. Haec Varro, qui & libr. 5. ita inquit, cerno dictum á creo, id est, a creando, creo ab eo, quod cum quid creatum est, tunc deníque videtur. Hinc fines capillorum descripti, quod finis videtur discrimen, & qui id testamento, id est facito videant te esse heredem. Itaque in creatione adhiberi iubent testes. Verum & hic locus, a nemine quod sciam, animaduersus, non minorem dilaniationem patitur. Ipse quidem ita legerem, Hinc fines capillorum discreti, quod finis videtur discrimen. Et quid in testamento dixerit, cernito, id est, facito videant te esse haeredem. Itaque in cretione adhiberi iubent testes. Sed & lib. 4. codicis Theodosiani titulus extat primus de cretione, vel bonorum possessione. & in l. 1. inquiunt Impe. Theodo. & Valentinianus. Et cum legitima successio non solum in matre, verum etiam in successoribus longius constitutis, non bonorum possessionis petitionem, non certionis solennitatem cogitur custodire, qualicunque contenta adite, vel adeundae hereditatis indicio, quanto magis pater talibus est vinculis exuendus? Que quidem verba plane poterunt ex superius traditis explicari, vt illa Plinij li. x. epistola de testamento Largi. Rogauit, inquit testamento, vt hereditatem suam adirem, cernerémque, ac deinde perceptis quinquaginta milibus nummum, reliquum omne Herac leotarum, & Theanorum ciuitatibus redderem. # 11 SVMMARIVM. -  Inscriptio quaedam apud Gratianum expenditur, ueraque eius lectio restituitur. CAPVT XI. GRatianus omnium, quos illa aetas tulit, vir diligentissimus, ex vniuersalis ecclesiae, prouinciarumque synodis, nec non ex Augustino, Hieronymo, Chrysostomo, & aliis aureum decretorum librum non vulgari industria concinnatum nobis relinquens, magnam iuris diuini, & humani professoribus vtilitatem adeo comparauit, vt plane qui eius lectionem vel omiserit, vel negligenter fuerit aggressus, multarum rerum cognitione priuatus, iure sit ex albo eorum delendus, qui iuris diuini, & humani professores censentur. Tot tamen scatet liber is mendis iniuria temporum, vt fit de re publica, ac re literaria benemeritissimus censendus, qui huic auctori emendando, ac corrigendo, totque maculis expurgando operam dederit. Nos equidem quandoque id facere constituimus, cuius laboris iudicium fortassis, & in his, quae publica iam fecimus, & quae dum vixerimus, typis tradentur, satis erit lectori cognitum, & tamen tercentum fere locis iam animaduersis, ac restitutis, supersedendum fore decreuimus, quod nobis fuerit compertum, Antonium Augustinum Romae, huic negotio egregiam adhuc operam impendisse prope ad vmbilicum. Cuius eruditioni, variaeque lectioni, ac diligentiae cedentes, vt par est minime veremur aliquot loca expendere, dum plura, difficilioraque ab aliis suo nitori restituta speramus. Extat apud Gratianum inscriptio quaedam 31. q. 2. c. de neptis his sane verbis. idem Sacratio Regi Aragonum. Cuititulo, vt & plerisque aliis parum fidendum esse censuit Ioannes Vasaeus, vir diligentissimus in chronicorum Hispaniae priori Tomo cap. xviij. & merito, cum ex Regibus Aragonum nullus nomen hoc vnquam habuerit, nec alicubi eius mentio fiat. Nos locum istum ita castigandum esse censemus. Item Sanctio Aragonum Regi. huiusque castigationis ea est non leuis ratio, quod Antonius Beuter canonicus Valentinus, res illius ciuitatis memorabiles sermone Hispano erudite, ac studiose describens, eiusdem historiae meminerit, cuius & a Gratiano merito fit, commemorans libro secundo, capit. octauo Sanctium Aragonum Regem strenuo cuidam militi, infimae tamen sortis homini, neptem vel ex fratre, vel ex sorore, vxorem iuramento praestito despondisse, ob insignem regi nauatam operam in rebus militaribus, quas rex ipse preclare gessit aduersus Christiani nominis hostes, qui tunc ex Arabum gente totam fere Hispaniam occupauerant. ea vero sponsalia omni conatu neptem repudiasse, idque contigisse scribit anno ferme a Iesu Christi Redemptoris nostri natiuitate. M. LXXXIIII. Qua de re consultus postea summus ecclesiae Pontifex Vrbanus secundus, qui promotus est ad summum Pontificatum, vt historici tradidere, Anno millesimo octuagesimo septimo, Sanctio Regi respondit, non esse cogendam eius neptem maritum accipere, in quem nec ipsa consensisset, nec consentire vellet. Qua ratione pontificia responsio adscribenda est Vrbano secundo, non Hormisdae Pontifici. Nam etiam si eiusdem questiones caput secundum Hormisdae Pontificis sit ad Eusebium Episcopum, id tamen responsum, quia ex Paleis est, deduci e medio debet, & c. iij. ad Sanctium Aragonum Regem destinatum adscribi debet Vrbano, cuius est caput illius quaestionis primum, idque ratio temporis maxime suadere videtur, siquidem Hormisda Pontifex summus ad eam fuerit dignitatem electus Anno domini quingentesimo decimoseptimo, quo tempore, & multo post quingentis fere annis nondum habuit initium Regum Aragonensium principatus. # 12 SVMMARIVM. -  Apud eundem Gratianum de Iuliano Caesare quaedam obseruatione digna adnotantur. CAPVT XII. VNdecima causa, & quaestione tertia inquit Gratianus. Item Ambrosius, Iulianus Imperator, quamuis esset apostata, habuit tamen sub se milites, quibuscum dicebat, Producite aciem pro defensione reipublicae, obediebant ei. Cum autem diceret eis, producite arma in Christianos, tunc cognoscebant Imperatorem coeli. Haec inquam Gratianus, nam apud diuum Ambrosium in his operibus, quae eius titulo modo extant, & publice typis traduntur, nondum potui locum istum deprehendere. Verum apud Gratianum illud est primum obseruandum, Iulianum Caesarem dictum fuisse apostatem ex eo, quod quum primum in Cappadocia non longe a Caesarea cum Gallo Caesare simul educatus, & institutus ita fuisset a praeceptoribus, vt non verbis modo, sed & factis studium, ardoremque in religione Christiana insigniter ostendisset, demum ariolorum consuetudine adductus, ac Libani sophistae, qui tunc Nicomediae ludum aperuerat, quam in vrbem translatus erat Iulianus iussu Imperatoris Constantij, clam libris comparatis, cum ad eum accedere ei foret interdictum, eundem sophistam diligenter imitatus pietatem Christianam primum abiecit, deinde a Maximo philosopho, non Bizantio, sed Ephesio, non mediocriter ad imperandi libidinem aliolorum sacris initiatus excitatur, & ad Christianismi odium producitur. Qua ratione in grauium rerum suspicionem, cum Constantio incidisset, capite tonso ad eam suspicionem tollendam monachus factus est, atque ita, quem antea re vera receperat, eum falso prae se tulit Christianismum, atque occulte philosophiae operam dedit, aperte autem in lectorem Nicomediae ordinem lectus, sacras publice legit literas, donec adhuc superstite Constantio, & eo mortuo imperio potitus, tam impudenter religionem Christianam abiurauerit, vt ipsum etiam pernegauerit Christum, ac repente simulationi quoque illi, qua Christianum se esse finxerat, nuncio remisso, daemonum templa frequentauerit sacrificans, simulque pontificem seipsum appellans Gentilium mysteria, ritus, & sacrificia, diesque festos paganorum agere permiserit. Haec sane constat ex Socrate libro tertio. hist. eccle. cap. primo. Theodorito lib. tertio. cap. secundo. Sozomeno libro quinto. capitulo ij. Nicephoro libro decimo, ca. j. ij. & iij. Cassiodoro in tripartita cap. j. ij. & iij. Sed & ipse Socrates libro tertio. cap. xiiij. Iulianum expressim apostatam appellat. Et quidem merito, cum & victimarum gentilium sanguine sacrum baptismi lauacrum sibi abluerit, atque se ipsum a misteriis ecclesiae exauctoratum excluserit. Quod idem auctores tradidere, praesertim Sozomenus libro quinto, cap. secundo. Chrysostomus lib. vno contra gentiles. Nicephorus, & Cassiodorus in praecitatis locis. Ex quibus intelliges quae diuus Ambrosius in oratione de obitu Theodosij Imperatoris de Iuliano ita scribit, Inde reliqui principes Christiani, praeter vnum Iulianum, qui sarutis suae auctorem reliquit, dum philosophiae se dedit errori, inde Gratianus, & Theodosius. haec Ambrosius. Sed & impius hic Iulianus eo furoris prouectus erat, vt Christum per contumeliam Galilaeum appellaret. Hoc etenim nomine Iesum Christum, & Christianos omnes ex conuicio quodam appellasse, auctores sunt in histor. eccles. Socrates lib. tertio, capit. ij. Theodoritus libro tertio, cap. viij. & c. xxj. Sozomenus lib. v. c. iiij. Cassiodorus intripartita li. vj. capitulo xliiij. & xlvij. Ruffinus libro decimo, histo. eccles. c. xxxv. Ioannes Chrysostomus li. vno, contra gentiles. Hieronymus in epistola ad Magnum oratorem, & Nicephorus libro. dec. capitulo iiij. & xx. Impietatis, & blasphemiae temerarius hic princeps tandem poenas dedit diuina vltione punitus, quippe qui in bello Persico prope Ctesiphontem vrbem, incertum an ab hoste, vel a suis fuerit occisus, & ore proprio diuinae maiestatis iudicium confessus dixerit, quum a vulnere caua manu sanguinem hausisset, atque eum in coelum, veluti Christum conspiciens, coniecisset, perinde, atque causam caedis suae in eum referret, calamitatis autorem intelligens, Vicisti Galilaee, vicisti, sicuti commemorant Theodoritus libro tertio. capitulo xxv. Cassiodorus in tripartita libro sexto. cap. xlvij. & Nicephorus lib. x. ca. xxxv. qui & illud refert, Iulianum iam moriturum, anima secedente a corpore, diuinius quodammodo quam pro hominum captu potuit, oculos intendisse ita, vt Christum viderit, & exclamasse, Saturare Nazarene. His equidem rationibus constat, iure dictum fuisse Iulia num apostatam quo nomine ignominiose eum appellauit Maris Chalcedonensis episcopus ex oculorum suffusione caecus manu a puero eo ductus, vbi Constantinopoli Fortunae in Basilica, in qua eius deae statua collocata fuerat, ipse Imperator sacrificaret, auctoribus Cassiodoro lib. sexto tripartit. capit. sexto. Socrate lib. tertio. cap. xii. Sozomeno lib. quinto. capit. 4. & Nicephoro lib. x. capit. xx. ex quibus apparet, Iulianum eidem episcopo respondisse, non tantum posse eum, quem ille coleret Galilaeum, vt caecitati eius mederetur. Cui episcopus magna cum dicendi libertate occurrens, gratias, inquit, ago seruatori meo Deo, qui vt visum amitterem curarit, ne impurissimum vultum tuum ad impietatem declinantem conspicerem. Verum & ante Iulianum imperatorem Christianos dictos vulgo fuisse a gentilibus Galilaeos deduci poterit ex Arriano de Epicteto lib. iiij. cap. septimo. Nam & Christus vocatus est Galilaeus Matthaei cap. xxvj. ex eo, quod frequenter versatus est in Galilaea. Ioan. c. iiij. aut propter Nazareth, & Capharnaum, in quibus habitabat. Lucae. 2. & 4. Secundo obseruandum erit, Iulianum Caesarem apostatam, & Parabatem, milites Christianos habuisse, qui pro imperij Romani maiestate sub eo militarunt, quos tamen dolo ad deorum gentilium sacrificia donatiuo ea de causa dato, pellicere tentauerit, vt accepto donatiuo simul & thus acciperent, idque adolorent ipsius Iuliani imagines ex veteri instituto, quibus Iouis, Martis, & Mercurij erant insuper depictae. Quo quidem dolo cognito poenitentes milites donatiuum imperatori restituunt, & Christianismum liberrime cum martyrij affectione profitentur, quos Imperator ita quidem commotus a caede abstinens exauctoratos ex aula imperiali exegit, cuius rei auctores sunt Sozomenus libro quinto. c. xvij. Cassiodorus lib. sexto tripart. c. xxx. & Nicephorus libro x. c. xxiij. Iuste vero posse Christianos milites, qui pagano principi subditi sunt eo imperante militare, modo bellum sit iustum, aut iustum praesumatur, quod in dubio ita est accipiendum. ex eodem capi. adnotarunt illic Domi. Praeposit. Cardin. sancti Sixti, Hugutio, & veteres quidam, quibus mire patrocinatur diuus Augustinus libro xxij. contra Faustum Manichaeum cap. lxxv. a Gratiano relatis in c. quid culpatur. xxiij. quaestione j. Cuius verba hoc in loco obiter subiiciam, quia penes Gratianum non plane, ac sincere leguntur. Cum ergo vir iustus, si forte sub rege, homine etiam sacrilego militet, recte possit illo iubente bellare, Ciuicae pacis ordinem seruans cui quod iubetur vel non esse contra Dei praeceptum certum est, vel vtrum sit, certum non est, vt fortasse reum Regem faciat iniquitas imperandi, innocentem autem militem ostendat ordo seruiendi. haec Augustinus. Ex quo & in specie idem probat Paris Puteus in tractatu de re militari lib. secundo, quaestione xj. quo in loco tractat, an Christiani possint licite milites infideles in eorum auxilium, vel vt sub eorum vexillo, & ducatu militent, stipendio conducere, & in bellum aduersus Christianos sibi hostes aduocare. Caeterum, Christianos frequenter, sub paganis imperatoribus olim militasse satis constabit lectori ex varia veterum historicorum lectione. Nam & Christiani milites sub Marco Aurelio Antonino merentes in summa siccitate, rerumque omnium extrema inopia genibus flexis, Dei opem implorantes, hostibus fulmina, M. vero Antonini militibus, & exercitui pluuiam precibus a Deo impetrarunt. Ex quo hostibus maxime territis, ipsis mirum in modum recreatis, bellum Marcomanicum Sarmatis, Vandalis, & Quadis extinctis, Pannonijsque liberatus confectum est: quemadmodum scripsere Tertullianus in Apologetico. capit. quinto. & in libro ad Scapulam. Eusebius lib. v. eccles. histor. cap. quinto. Paulus Orosius lib. septimo, capit. xv. & Nicephorus libro quarto. capit. xij. Extat & ipsius. M. Aurelii epistola post Iustini martyris orationem secundam pro Christianis, in qua ipsemet imperator, victoriam istam precibus Christianorum se obtinuisse fatetur. Cuius rei & profani historici, nempe Iulius Capitolinus, & Dion. Nicaeus in. M. Aurelio, & ex nostris Eutorpius meminere, miraculum hoc Christianorum precibus contigisse fere supprimentes, tametsi Dion. idem quod Eusebius tradiderit tribuens id legioni Melitinae, quo nomine & ab Eusebio Christianorum legio ista vocata est, ab vrbe Melitina in qua forsan stationem habuerat, cuius vrbis mentio fit a Nicephoro libro septimo capitulo septimo, sed & is author in dicto capit. iiij. commemorat post Eusebium, hanc legionem praerogatiua quadam apud principem in exercitu obtinuisse locum, & ab imperatore nomen κεραυνοβόλου, id est, fulminatricis habuisse. eiusdem nominis meminit & Dion in. M. Aurelio. tametsi constet, tempore Augusti ex Romanis legionibus vnam hoc idem nomen habuisse, quod Dion siue is idem est, siue alter memoriae tradidit in lib. lv. sub Maximiano imperatore militauit ex Christianis Thebanorum legio, quae a Thebis AEgyptiis missa fuerat, & cum Imperator in Sedunorum finibus iussisset, milites exercitus diis gentilium sacrificare, haec equidem legio a reliquo agmine discessit, ne impiis sacrificiis interesset, quod grauiter tulit Imperator, ipsisque militibus constanter respondentibus, se Christianos esse, & a talibus sacrificiis religione, a qua minime sibi esset discedendum, prohiberi, ira, adeoque in Christianos accensus, Theobanorum legionem poenas dare iubet decimo quoque milite trucidato, quam poenam semel, & iterum Christiani auctore Mauricio subire maluerunt, quam imperata facere. Postremo Maximiano non ferente Christianorum constantiam, vniuersi milites a reliquo exercitu illius imperio conciduntur. Erat etenim apud Romanos vetus militatis disciplinae institutum, vt quoties legio aliqua, vt militum multitudo deliquisset, praeter centuriones, signiferosque reliqui, decimo quoque ad supplicium sorte lecto, punirentur. Quod satis deducitur ex Liuio libro secundo, decad. j. Cicerone in oratione pro Aulo Cluentio, Dionysio Halicarnass. libro nono. Plutarcho in Crasso. Sozomeno libro quinto, eccle. hist. capitulo nono, & Nicephoro lib. x. ca. viij. Ex quibus constat quid apud veteres auctores sit, decimare milites, ac rursus dicimare populum, cuius punitionis iterum Plutarchus meminit in Marco Antonio. Poterit lector de hac Thebanorum legione. & eius martyrio his addere, quae scribit Vvolphangus Lazius libro quinto de Roma. rep. cap. viij. apud libro quarto, cap. viij. multa de suppliciis militaribus. Etenim Cornelius Tacitus lib. iij. & libro xviij. Appianus Alexandrinus libro secundo, belli ciuilis, decimationis militum meminere, sicuti & centesimationis Capitolinus in Macrino, ac rursus decimationis idem, & Frontinus in quarto, ac Polybius in libello, de castrametatione Romana. # 13 -  An uera sint quae de Anastasio secundo, Romanae ecclesiae Pontifice Gratianus tradit. CAPVT XIII. DEcimanona distinctione c. penultimo, haec Gratianus refert ex libro pontificiali. Anastasius secundus natione Romanus fuit temporibus Theodorici regis. Eodem tempore multi clerici se a communione ipsius abegerunt, eo quod communicasset sine consilio episcoporum, vel presbyterorum, & clericorum cunctae ecclesiae Catholicae diacono Thessalonicensi nomine Photino, qui communicauerat Acatio: & quia voluit occulte reuocare Acatium, & non potuit, nutu diuino percussus est. Hec Gratianus. Addit interpres. Quia dum assellaret emisit intestina. Sed & haec in Anastasio secundo Platina, & Volaterranus lib. xxij. tradidere, ex Gratiano, vel ex libro pontificiali. Idem Gratianus hoc repetit. j. q. j. cap. dictum. ex gestis Romanorum pontificum. Caeterum Albertus Pighius libro quarto, de eccles. hierarchia cap. octauo multam auersus Gratianum scandescit in iram, pioquidem animo, & feruentissimo in Apostolicae sedis maiestatem zelo, quippe qui omni conatu contendat, summos pontifices, qui post Petrum sedem illam obtinuere, a labe haeresie prorsus immunes fuisse. Nos missa modo facimus quae doctissimus ille vir de aliis pontificibus tractat, ea etenim nunc pertractare nostri non est instituti, hunc tantum Gratiani errorem ipsum sequuti conabimur plane, ac funditus euertere, lectorem admonentes, quod non semel fecimus, in his, quae ad fidem historiae pertinent, non esse omnino Gratiano credendum, imo alios auctores legendos fore, quorum sit fides apud viros doctos in hac re diu probata, & recepta. Etenim falsa esse quae de Anastasio pontifice Gratianus commemorat, primum ex eo constat, quod cum Foelix huius nominis tertius Romanae ecclesiae Pontifex Acatio Constantinopolitano praesuli condemnationis sententiam, qua dignitas ei abrogaretur misisset, ipseque Acatius mente, sensuque omni captus Papae nomen a sacro Albo exemisset, animo, & corpore vinctus, breui post communem omnibus ingressus est viam, mortemque obiit adhuc viuente Foelice. Quemadmodum obseruari poterit ex Euagrio libro tertio, cap. xviij. &c. xxiij. & Nicephoro libro xv. c. xvij. Atque ideo minime potuit Anastasius Acatium reuocare iam dudum rebus humanis exemptum. Siquidem Acatius vita functus est sub Foelice, cui successit Gelasius, & huic post annos sex Anastasius. Idem probatur ex eiusdem Anastasij ad Anastasium Caesarem epistola, quae prima est ex Anastasij secundi epistolis, quo in loco ipse pontifex asseuerat, Acatium dudum mortem obiisse. Deinde illud est obseruatione dignum. vt obiter adnotemus, Gratianum quandoque eos auctores, quos citat, praue intellexisse, nihil in epistola ad Caesarem, Anastasium pontificem in patrocinium Acatij scripsisse, cum omnibus viribus conatus fuerit, tam literis, quam nuntiis, vt eius nomen, & memoria a Catholica Christi ecclesia aboleretur, imperatori Acatij memoria defendenti multis rationib. ostendens, ob graues, intolerandosque excessus, & certa facinora iustissime damnatum eum fuisse a sede Apostolica. Quod apertissime deducitur ex epistola Anastasij ad Caesarem missa. cuius fragmentum idem Gratianus retulit in c. secundum ecclesiae, dist. xix. & in d. c. dictum. j. q. j. Sed & quod Gratianus in Anastasio notat, diuus Augustinus saepissime tractat vt pium, orthodoxum, & catholicum, Nec enim sacramentum aut baptismi, aut ordinis, nec ius dandi sacramenta quod ad characterem amittit haereticus, aut schismaticus. Ideo non licet a Catholico sacramentum vel baptismi, vel ordinis repeti, quamuis fuerit ab haeretico episcopo, vel sacerdote collatum. Qua ratione correcto haeresis, vel schismatis vitio, non est baptismus, vel ordo repetendus. Quemadmodum obtentum, ac receptum est ab ecclesia Catholica. Praesertim non erant infirma, nec irrita sacramenta, quae fidelis, & orthodoxus populus in vnione manens ecclesiae Catholicae acceperit a proprio Episcopo, nec haeretico, nec schismatico, sed qui ab alios excessus excommunicatus fuerat. Est igitur hec vera, & catholica sententia, qua probatur, non esse sacramentum ordinis, baptismi, & similia rependenda, licet data fuerint ab haereticis, & schismaticis, vbi ad ecclesiae vnionem redierint qui baptizati fuerunt, vel alia sacramenta ab haereticis accepere. Quod longius tractauere gl. & Cardin. sancti Sixti in d. c. secundum ecclesiae. Alfonsus a Castro lib. de heresibus. in verb. baptismus. haeresi quinta. tex. optimus in c. a quodam. de consecr. dist. iiij. tradit S. Thom. iij. part. q. lxvij. art. v. Thomas Vvaldensis de sacramen. c. iiij. v. vj. & seq. Magister sentent. in iiij. dist. v. vbi Thomas, q. ij. Ex quibus palam depraehenditur manifesta calumnia Gratiani, qui nescio cuius testimonio, ausus fuerit aduersus summum ecclesiae praesulem, eumque catholicum constanter asseuerare, contra Foelicis & Gelasij decreta, voluisse Anastasium, ad ecclesiam reuocare impium Acatium, qui iam dudum mortem obierat, & cuius memoriam ab ecclesia catholica deleri in eadem epistola Caesari persuadere conatur, manifesto iudicio, Foelicis sententiam, quae Acatium damnauerat, egregie laudans, tantum non propria subscriptione sequutus. Eodem sane iure mera sunt commenta, quae de punitione diuina ipse Gratianus non semel impie, ac temere videtur effutire, & quae Barbarus interpres adiecit, ex quibus Platina, & Volaterranus eandem fabulam, vt opinor, mutuo accepere. # 14 SVMMARIVM. -  1 Canonici libri, qui dicantur, & qua ratione nobis cognitum sit, eos esse Canonicos. -  2 Ecclesia non potest nouum articulum fidei constituere, nec item ipse Romanus Pontifex. -  3 Sapientia, & Ecclesiastieus canonici libri sunt, quamuis ea de re fuerit olim controuersum. -  4 Iob liber a quo fuerit scriptus, & Thobiae liber, an olim fuerit canonicus? -  5 Libri Esdrae, Hester, & Iudith, an fuerint apud Hebraeos canonici? -  6 De Persarum Regibus ex Metasthene, Philone, & Graecis historiographis ad Sacrae scripturae intelligentiam. -  7 De Machabaeorum libris. -  8 De Prophetarum libris, qui fuerint Canonici. -  9 Ordo librorum Noui Testamenti, & de quibus apud veteres Theologos fuerit olim dubitatum. -  10 De ecclesia Catholica, & quid hoc nomen signicet. -  11 Primatus Petri, & ecclesiae Romanae a Gelasio ex diuino elogio deducitur. -  12 Petri, & Pauli Apostolorum Martyrium. -  13 De quatuor Patriarcharum sedibus, & quo ordine fuerint olim connumeratae. -  In Gelasij Papae responsum obseruationes quaedam de Canonicis libris & Apocryphis. CAPVT XIIII. GElasius summus ecclesiae Pontifex huius nominis primus, ad eam dignitatem electus anno ferme. ccccxciiij. lxx. eruditissimis, & Catholicis Episcopis ad se vocatis, eorumque consultatione praeuia, de recipiendis, vel non recipiendis libris tractare Romae conatus ea, de re insigne decretum edidit, in eaque Synodo Christianam religionem profitentibus exhibuit, quo maxime scirent, quibus libris, quae ad fidem pertinerent probanda forent, & a quibus in his, quae de fide disputantur esset abstinendum. Extat id decretum integrum in primo conciliorum Tomo, & apud Burchardum Vvormatiensem Episcopum libro iij. capit. ccxvij. tametsi Gratianus eius. j. parte omissa idem. xv. dist. tradiderit. Nos ad eius interpretationem, cum & ea sit admodum vt illis, & necessaria iuris diuini, & humani studiosis, praenotandum esse censemus, scripturas, seu libros de rebus ecclesiastici tractantes in tria genera distingui. Primi etenim generis libri sunt qui Canonici censentur. Secundi generis sunt Agiographi. Tertij vero Apocryphi. Canonici libri dicuntur omnes scripturae, [art. 1]+ quas recipit ecclesia, vt publice legantur in aedificationem fidelium, & ex quibus sumatur efficax argumentum ad probandum ea, quae fidei sunt, & ad fidem pertinent, quibusque vti debemus ad haereses, earumque auctores expugnandos. Sunt etenim huius generis scripturae diuinae quidem, quas homines quidam Deo inspirante scripserunt, imo quas Deus ipse manibus hominum scripsit, nec eis magis quam Deo earum auctori refragari licet. Has canonicas appella mus non alia ratione, quam quod fuerint hae scripturae ab ecclesia probatae, & in canonem diuinarum scripturarum receptae, siquidem ecclesia iuxta sensum, quem statim exponemus, regula est firmissima, & constitutissima ad discernendum, ac diiudicandum, quae sit scriptura canonica, auctore Augustino libro vno, contra epistolam Manichaei. quae dicitur fundamenti. is enim inquit cap. v. Ego vero Euangelio non crederem, nisi me Catholicae ecclesiae commoueret auctoritas. idem fere tradit lib. xviij. contra Faustum capit. iiij. quibus verbis satis docet D. Augustinus, nullam scripturam esse authenticam, aut canonicam sine auctoritate ecclesiae, cuius membra fuere canonici scriptores. Nec aliunde potest quis scire scripturas esse diuinas, aut canonicas, quam ex ecclesia, quae traditionibus Apostolicis, magisterio spiritus sancti, eiusque lumine edocta decreuit, & professa est, canonicum est Euangelium Marci, qui Christum non vidit. nec tamen admisit Euangelium Nicodemi, qui Christum vidit, & audiuit, vt Ioannes cap. iij. testatur. atque haec vera esse multis rationibus, & ex veteribus auctoribus, probare conantur, & probant Io. Ecchius in Enchirid. cap. j. Drie donius de dogmatib. eccles. lib. j. c. j. & lib. iiij. cap. iiij. ex Irenaeo, & Augustino, Alfonsus a Castro lib. j. de haeresibus cap. v. Illud vero est in hac quaestione potissime obseruandum, proprie, ac simpliciter, nec Canonicam scripturam auctoritatem sumere ab ecclesia, nec ecclesiam a canonicis scripturis. Vtriusque etenim auctoritas est a Christo. cuius spiritu dictatae sunt scripturae, & efficax est ecclesia, atque ideo in hunc sensum opinor accipiendum esse quod modo asseuerauimus, nullam scilicet scripturam esse authenticam, aut canonicam sine auctoritate ecclesiae, vt intelligamus, penes ecclesiam Catholicam esse ius hoc declarandi, ac denunciandi, quae scripturae sint canonicae, authenticae, & diuinae, dictataeque a spiritu sancto. Vnde scriptura canonica testimonium est ecclesia ex spiritu sancto testificantis. Nec posset ecclesia dare auctoritatem, & vires diuinae scripturae, ei quidem scripturae, quae diuina non est. Hoc enim ex ecclesia habemus, vt sciamus, quae sit scriptura diuina, & tenemur eam scripturam diuinam censere quam ecclesia diuinam esse diffinierit. Quae tamen quamuis certo diffiniat, nec falli possit, sua diffinitione non efficit illam scripturam esse diuinam. Nam adeo illam diuinam esse professa est, quia vere diuina erat, quod si diuina scriptura non esset, ecclesia minime, diuinam esse pronunciaret. Comperto etenim ex testimonio ecclesiae, quae scripturae sunt Sacrae, & diuinae, ex se ipsis habent diuini, ac canonici libri, vt per omnia eis credere teneamur. Imo catholica, sanctaque Romana ecclesia diuinis scripturis non tantum testimonium exhibuit, testis, qui cogere non potest, officio functa, & testificata illas esse diuinas, sed & iudiciali auctoritate iudicauit illas debere recipi, idque fecit magisterio spiritus sancti, quo pollebat, per traditionem erudita. Sic pari ratione ecclesia, + vel Summus Pontifex[art. 2] non posset nouum articulum fidei constituere, aut efficere, aliquam assertionem esse Catholicam, quae antea Catholica non fuerit, quid manifesta ratione comprobant Alfonsus a Castro libro primo de haeresi. cap. viij. Ioan. Arboreus lib. quinto. Theosophiae. c. x. ex nostris Feli. in c. quae in ecclesiarum. de const. nu. xxiij. quamuis Abbas contrarium scripsit in c. cum Christus de haeret. cuius opinio, licet maximo conatu ab Alfonso de Castro, & Arboreo improbetur, fortassis eum sensum habuit ab auctore, quo vera possit censeri. Potest enim esse aliqua de fide assertio, quae & si catholica sit, tamen quia non constat manifeste ex sacra scriptura, nec est ab ecclesia diffinita, interim dum latet, non efficiat cum haereticum, qui contrariam asseuerauerit, donec ab ecclesia sit diffinitum, illam assertionem esse veram, & de fide. Solent enim esse plures in interpretatione sacrae scripturae opiniones, quarum nulla haeretica est, donec ecclesia diuino auxilio contrariam ex reconditis sacrae scripturae sensibus probauerit. Sic in c. damnamus. de summa trini. Abbas Ioachim non damnatur, nec censetur haereticus, licet eius dogma ex sacris scripturis ab ecclesia damnetur. Ecclesia vero, licet non possit facere, quod quaedam assertio sit haeresis, quae prius haeresis non erat, quid satis a praecitatis auctoribus probatur, potest tamen efficere, vt nobis per suam censuram pateat, illud esse haeresim, quod antea nos latebat, an merito haeresis dici posset. Qua ratione fit, vt vere possimus asseuerare, assertionem istam quae modo ab ecclesia antequam fidei Catholicae contraria improbatur, & haeresis censetur, ante diffinitionem ecclesie etiam haeresim fuisse, tametsi prius quam ecclesia hoc diffiniret eius opinionis assertores haeretici minime dicebantur: quia nos latebat, an esset ea opinio contraria fidei Catholice: modo vero post ecclesie diffinitionem haeretici dicentur quicunque eam sententiam probauerint, & receperint, non quod eorum opinio prius falsa non fuerit, catholicae fidei contraria, & haeresis, sed quia nomen hoc haereticorum infame quidem, & ad crimen istud grauissimum pertinens exigit profecto pertinaciam, & rebellionem quandam a catholicae ecclesiae diffinitionibus discedentem, quae vere dici non poterat eo tempore, quo dubium erat, nec ecclesia diffinierat, an ea opinio esset religioni & fidei contraria. Quod est hac in re semper, ac praesertim adnotandum. Denique cum ecclesia possit modo aliquam assertionem pronunciare, ad declarare catholicam esse, & ad fidem pertinere que & antea vera quidem erat, catholica, & ad fidem pertinens, latebat tamen nos hec de fide veritas propter varias opiniones, reconditumque, & arcanum sacrae scripturae sensum, atque ideo contrarium asseuerantes ante declarationem ecclesiae haeretici minime censebantur, dici poterit, penes ecclesiam esse potestatem istam, declarandi catholicam esse aliquam assertionem, & pronunciandi eam ad fidem pertinere ad eum effectum, vt post ecclesiae diffinitionem ea assertio ita manifeste sit de fide, vt plane haereticus pertinax sit censendus, qui contrariam sequutus ab ea discesserit, tametsi ante ecclesie diffinitionem licet verissima fuerit, & catholica ea assertio, propter dubiam eius rei, & controuersam disputationem haereticus iure dici non poterat qui contrariam probasset, & sequutus fuisset. Vnde ratione, & causa huius declarationis, ex qua hereticus post ecclesie diffinitionem censetur, qui prius non poterat huius criminis nomine notari, admitti poterit Abb. opinio in hoc sensu, vt ecclesia possit modo, & nouissime declarare aliquid esse de fide, & catholicum ad effectum, vt nihil ea de re controuersum sit absque heresis labe, quod tamen prius occultum erat, eaque ex causa non poterat haereticus censeri qui vel contrarium asseruisset, vel de ea re dubitasset. Sic sane D. Thom. 1. part. q. 32. art. 4. scribit, multa nunc censeri heretica quae prius hoc nomine minime notabantur, propterea quod nunc ex ecclesiae diffinitionibus magis manifestum sit ea esse contraria fidei, aut ex eis aliquid fidei contrarium necessario deduci. idem illic adnotauit Caiet. Hinc ab heresis labe, qua ex parte nomen hoc criminis grauissimi notam inurit, excusari solent plures Lactantij Firmiani, Origenis, & aliorum veterum errores. Nam quamuis vere tunc fuerint errores contra catholicam fidem, eorum auctores ab hereticorum nomine plerumque eximuntur, quod nondum eo tempore admodum manifesta erant que postea de fide Ecclesia catholica diffiniuit, & in publicum tradidit. Hinc denique poterit lector expendere, quo in sensu accipienda sint, que Card. a Turre Cremata scribit lib. 4. de ecclesia. c. 3. secunde partis. asseuerans, ecclesiam non posse efficere de propositione non heretica hereticam. Idem tradit Alfonsus a Castro in d. c. 8. & Albert. in rub. de hereti. q. 1. nu. 23. ecclesia etenim non potest in his que ad fidem pertinent, facere assertionem aliquam falsam modo esse, que prius vera fuerit, nec ex contrario. Erraret equidem, quod est ab ecclesia Catholica in rebus fidei omnino alienum. Potest tamen ecclesia efficere per eius in re olim ambigua, & controuersa diffinitionem, aliquam assertionem modo hereticam esse, & censeri, quae prius nec erat, nec censebatur heretica. quod Sanctus Thomas satis docet in dict. art. 4. Canonicos vero libros ex Gelasio iuxta literam ipsius decreti subijciam. Primum veteris testamenti, deinde Noui. Obiter tamen adnotabo, quae fuerit apud veteres ea de re controuersia, & quid de his libris, & alijs, qui canonici sunt, ab ecclesia catholica, a conciliis prouincialibus, a summis ecclesie Doctoribus sit ad concilium vsque Tridentinum diffinitum. Eisdem, & similibus vtar obseruationibus in explicandis reliquis Gelasiani decreti partibus, in quibus de Agiographis, & Apocryphis agitur libris. Ordo ueteris Testamenti. GEnesis liber vnus. Exodi liber vnus. Leuitici liber vnus. Numeri liber vnus. Deuteronomij liber vnus. Iesu Naue liber vnus. Iudicum liber vnus. Regum libri 4. Ruth liber vnus, Paralipomenon libri duo. Psalmorum liber vnus. Salomonis libri 5. Iob liber vnus. Thobiae liber vnus. Esdrae liber vnus. Hester liber vnus. Iudith liber vnus. Machabaeorum libri duo. Multa poterant hoc in loco adnotari, quaedam tamen ceteris praetermissis adscribam, siquidem lector reliqua facillime apud Driedonium lib. 1. de dognatib. eccles. c. 1. & sequentibus, obseruabit. Regum libri quatuor.) Hanc Regum historiam scripsisse Samuelem & alios Prophetas qui singulis temporibus vixerunt, testis est Athanasius in eo opere, quod de his libris canonicis scripsit. lib. 11. Psalmorum liber vnus Salomonis libri quinque.) Hec apud Burchardum. At in primo conciliorum Tomo in Decreto Gelasij legitur, Psalmorum centum quinquaginta liber vnus. Salomonis libri tres. Prouerbiorum. Ecclesiastes. Cantica Canticorum. Quibus satis apparet, olim [art. 3]controuersum fuisse + an Sapientiae, & Ecclesiastici libri fuerint a Salomone conscripti, & canonici. Nam praeter Gelasium Clemens summus ecclesiae Pontifex huius nominis primus in canonibus Apostolorum can. 84. tantum inter canonicos libros, tres priores nomine, ac titulo Salomonis recepit duorum posteriorum nulla mentione facta. Origenes in enarratione primi Psalmi numerum sacrorum librorum, qui ex veteri testamento in canonem fuere relati apud Hebraeos, & demum apud Ecclesiasticos enumerans eiusdem opinionis est auctore Eusebio lib. 6. eccles. histo. cap. 25. cui subscribit Nicephorus lib. 5. c. 16. concilium Laodicenum sub Liberio Papa celebratum Anno fere CCCLXIIII. prouinciale quidem, sed receptum, ac confirmatum in sexta generali Synodo admonens, qui sint libri canonici c. lix. tres tantum priores, qui Salomonis sunt connumerat, Sapientiam, & Ecclesiasticum omittit, quasi diffiniens, eos esse extra canonem quod Damascenus lib. 4. c. 18. Hieronymus in Prologo Geleato in libros Regum. & in epistola ad Chromatium, & Heliodorum, ac Ruffinus in expositione Symboli, palam asseuerant. Et praeter hos Gregorius Nazanzenus in eo carmine, quod de sacris libris scripsit. E contrario literae, quae a Burchardo ex Gelasio refertur, conuenit ecclesiae Catholicae auctoritas. Nam in concilio Florentino sub Eugenio quarto inter canonicos libros, Sapientia, & Ecclesiasticus recepti fuere his verbis. Psalmi Dauid Parabolae. Ecclesiastes. Cantica Canticorum. Sapientia. Ecclesiasticus. Sed & concilium Prouinciale Carthaginense, cui Diuus Augustinus interfuit, confirmatum in sexta Synodo c. 47. multo ante Florentinum, eosdem libros receperat. Psalterium, inquit, Dauid. Salomonis lib. 5. Quibus itidem verbis hos libros inter canonicos adnumerauit Innocentius Papa ad Exuperium Tolosanum Episcopum. Synodus item Tridentina sub Paulo Tertio idem probat. Etenim inter canonicos libros ab ea censentur Parabolae Salomonis. Ecclesiastes. Cantica Canticorum. Sapientia. Ecclesiasticus. Quibus manifeste apparet, non esse hac de re disputandum, nec controuertendum post ecclesiae catholicae apertissimam diffinitionem, cui est omnino accedendum. Nam & veteres Theologi, Origenes inquam, Clemens Alexandrinus, Chrysostomus, Ambrosius, Cyprianus, Hieronymus, Augustinus, & alij passim his libris, vt canonicis, vsi fuere, imo & plerunque titulo, & nomine Salomonis eorum meminerunt. Sed & D. Augusti. lib. 17. de ciuit Dei. cap. 20. & lib. 2. de doctri. Christia. cap. 8. testatur, eosdem libros in auctoritatem canonicorum receptos fuisse. idem asserit Isidorus lib. 7. Etymo. c. 1 quod diligenter tractat Ioan. Driedo. lib. 1. de dogmat. eccles. qui & illud inquirit, an hi libri fuerint a Salomone scripti. Siquidem constat ex prologo eiusdem operis, librum, qui Ecclesiasticus dicitur, scriptum fuisse a Iesu filio Sirach, & nepote Iesu. Imo par est & ex eodem prologo, & his, quae scribit Damascenus liber 4. c. 18. sensim deducitur Iesum Patrem Sirach librum illum Hebraice scripsisse, eius vero nepotem Iesum filium Sirach eundem in Graecam traduxisse linguam tempore Ptolomaei Euergetis Regis AEgypti, cuius auctor ipse nullam mentionem fecit cap. tamen vltimo meminit Simonis Magni Pontificis Oniae filij, cuius aetate apud AEgyptios regnabat Ptolomaeus, annis fere ducentis ante Christi natiuitatem. atque ideo de auctore huius libri vera nulla fuit olim controuersia, sicuti ex Damasceno, Hieronymo, Augustino, Isidoro, & aliis constat. De auctore autem libri, qui Sapientia inscribitur, maior fuit apud veteres disceptatio frequentiori tamen sententia receptum est, eius auctorem non fuisse Salomonem, sed Philonem Iudaeum, qui Graece id opus scripserit. Quod Hieronymus, & Isidorus ex aliorum assertione tradidere. Philonem vero hunc opinamur non esse illum cuius opera Graece, & Latine vulgo circunferuntur, quique post Christi passionem floruit. & scripsit, quamuis id falso existimauerit Ludo. Viues in Augustinum dict. capitu. 20. Nam praeterquam quod Eusebius, Hieronymus, & alij, qui omnium operum Philonis Iunioris meminere, hunc librum eidem minime adscripserint, vt patet ex Eusebio lib. ij. hist. eccle. cap. xviij. Nicephoro lib. ij. c. xvij. & Hieronymo de scriptor. eccles. Illud profecto maxime conuincit, Philonem Sapientiae auctorem, multo vetustiorem esse, quam Iunior Philon, quod Sapientiae liber inter propheticos, & veteris testamenti libros fuerit semper ab auctoribus ecclesiasticis, ab ipsa denique ecclesia Catholica post concilium Carthaginense Tertium connumeratus, vnde necessario fit, eum scriptum fuisse ante Christi aduentum. Cautius igitur Driedonius lib. 1. de dogmat. c. 2. part. 2. asseuerat, Philonem, qui auctor fuerit huius libri alium ab eo Philone fuisse, qui post Christi passionem Graece, & eleganter praeclara opera ediderit, fuisseque illum hoc vetustiorem fere ducentis annis. Nam & Philonis senioris, qui & de Hebreis scripserit, meminere a Iuniore eum distinguentes Iosephus de antiquitatibus, & Eusebius libr. 9. de praeparat. Euangelica. c. vlti. Quem & Hebraeum fuisse constat, vt tandem distinguamus duos Philones Hebraeos a Philone Byblio, cuius idem Eusebius meminit lib. 1. de praepar. Euange. c. 4. & praeter eum Suidas. De his autem libris nempe Sapientia, & Ecclesiastico D. August. in d. c. 8. scribit, de quadam similitudine Salomonis dici, & constantissima perhiberi, Iesum filium Sirach eos scripsisse. Id ipsum idem Augustinus repetit in d. c. 20. asseuerans, consuetudinem obtinuisse propter similitudinem, & affinitatem, vt hi duo libri Salomonis dicantur. Vterque enim propter eloquij similitudinem, & cognitionem rerum, quae a Salomone tractantur in Prouerbiis, frequentissime a veteribus Theologis, & quandoque in conciliis ecclesiae, titulo, & nomine Salomonis citantur. Quod lector facillime poterit obseruare apud Burchardum, & concilium Carthaginense Tertium, Origenem super epistolam ad Romanos praesertim cap. 8. Apud Cyprianum in epistola ad Rogatianum, qui titulo Salomonis citat librum Ecclesiastici. Idem fecit Chrysostomus cum alibi, tum in Homilia super c. 26. secundi Paralipo. de Ozia, & humilitate. quamuis Latinus interpres nomen mutuauerit. sic & Ambrosius in lib. de quatuor quaestionibus difficilibus, & super Psalmum. cxviij. librum Sapientiae Salomoni tribuit, idem fecit Lactantius liber. 4. c. 16. tametsi quod Driedo. lib. 1. c. vlti. ex lib. 4. Eusebij de histor. eccles. cap. 22. tradiderit, non probet, veteres auctores vere existimasse, librum Sapientiae a Salomone scriptum fuisse. Est enim Eusebij locus, quidquid Driedo. voluerit, intelligendus de Prouerbiis Salomonis, qui liber & Sapientia dictus est a veteribus Theologis. Ita sane scripsit Graece Eusebius libro quarto, capitulo 22. de Egesippo tractans: "ὀυ μόνοσ δέο̃υτοσ, ἀλλὰ κὶ ἐιρηναῖοσ κὶ πᾶσ ὁ τῶν ἀρχαίων χορὸς πανάρε τον σοφίαν τὰς σολομῶνοσ παροιμίας ἐκάλον". Verum non tantum hic, sed & Irenaeus, & omnis antiquorum chorus virtute omni refertam Sapientiam Prouerbia Salomonis vocat. sic fere Graeca vertenda sunt in Latinam linguam ex Nicephoro libr. 4. c. 7. cui interpretationi suffragatur, quod idem Eusebius scribit libr. 4. c. 26 vbi ex Melitonis epistola tradens libros canonicos veteris Testamenti, inquit, Psalmi Dauid, Salomonis Prouerbia, quae & Sapientia. Ecclesiastes. Cantica Canticorum. Iob. Prophetae, & reliqua. idem Nicephorus lib. 4. c. 10. vt obiter Graecus Eusebij codex ita sit intelligendus vbi c. 26. legitur "σολομῶνος παροιμίαι, ἡ σοφία". vt articulus praepositiuus adsumatur significanter ad interpretandum id, quod precessit. Salomonis inquam Prouerbia, quae & Sapientia. aut fortassis Episcopus ille Sardiensis, licet Ecclesiastici librum omiserit, Sapientiam tamen Salomoni tribuit. Etenim huic interpretationi Graeca litera minime aduersatur, imo accedit, etiam latino codice refragante. & praeterea non desunt ex veteribus qui idem scripserint. Sed obseruata Eusebij litera quae Grecis characteribus vulgo traditur alio in loco, eadem ratione & latinus Eusebij liber est emendandus. nam c. xxij. scribitur, Verum & hic ipse, & Irenaeus, & omnis antiquorum chorus librum, qui intitulatur Sapientia, Salomonis esse dixerunt, sicut & Prouerbia. Hec enim Latina traductio aliena est a Graeca lectione, & a vero auctoris sensu. non me latet, Eusebium lib. 8. De demonstratione Euangeli. c. 2. constanter asseuerasse, Iesum filium Sirach scripsisse, "τὴν καλουμένην πανάρετον σοφίαν". Sed ipse opinor de Ecclesiastaco locum illum fore intelligendum, nam illum scripsisse Iesum filium Sirach constat, fortassis & de Sapientia locus ille poterit intelligi, vt Eusebius velit, eam scriptam fuisse a Iesu filio Sirach, & habuisse nomen illud peculiare, quod in d. c. 22. ex veterum auctoritate adscripserat Salomonis Prouerbijs. Etenim idem Eusebius lib. 11. de prepa. Euan. c. 7. πανάρετον σοφίαν. Sapientiae librum intellexisse videtur, & eum Salomoni tribuit, vt constat ex c. 7. Sapientiae. Tu vero Christiane lector, illud constantissime tene, quod ecclesia catholica in precitatis Synodis, & canonibus diffiniuit. [art. 4]Iob liber vnus.) De hoc libro + nusquam fuit apud Hebraeos controuersum, nec apud Christianae religionis professores. Nam & ab innitio ecclesie in canonem fuit receptus. De auctore vero licet varie fuerint opiniones, illud est frequentiori iudicio probatum, librum istum, vel ab ipso Iob, vel ab amicis eius sermone Syro scriptum, a Moyse tandem in Hebream linguam traductum fuisse. Huic opinioni accessere Origenes in prologo, Isidorus li. 6. Etymolog. c. 2. August. Eugubinus in adnotationibus super Genes. c. 1. nec dissentit D. Gregorius, qui hac, & alijs opinionibus premissis vere scribit, satis esse quod credamus, hunc librum scriptum esse ab spiritu sancto. Illud tandem obiter adnotabimus, Iob virum sanctissimum genus duxisse ab Esau, & quintum ab Abraham fuisse. Siquidem Abraham genuit Isaac, Isaac genuit Esau, Esau Raguelem, Raguel Zaram, Zaram genuit Iob: quam deductionem probare conantur Origenes in prologo, Chrysostomus in homil. 2. de patientia Iob, qui eum appellat pronepotem proiecti, repudiatique Esau. idem Chrysostomus sermone in Iob, & Abraham. idem sentit in ho. 80. ad populum. His subscribere videtur D. Augustinus de ciuit. dei li. 18. c. 47. qui de Iob scribit, eum ex gente Idumaea genus ducere. Nam & Esau dictus est Edom. Genes. c. 25. & ab Edom Idumaea terra, auctoribus Iosepho lib. 2. c. 1. de antiq. & Augustino lib. 16. de ciuit. Dei c. 35. atque iterum Iosepho lib. 5. c. 3. & deducitur ex c. 11. 3. Regum. & c. 34. Esaie. ad hec accedit quod Eusebius lib. 9. de preparat. Euange. c. 4. refert, Aristean in Iudaica historia existimasse Iob filium fuisse Esau, & habitasse in Idumaeae, & Arabie finibus, in Ausitide terra. Sed & prologus libro Iob adscriptus apud Graecos, & Latinos, etiam tempore Hieronymi, & ante ipsum communique consensu receptus rem istam amplius aperit his verbis, Erat autem ipse filius quidem Zarae, de Esau filiis filius, de matre vero Bosra, ita vt sit quintus ab Abraham. Haec in eo argumento, licet Hieronymus super Iob, & in questionibus Hebraicis ab hac discesserit sententia existimans, Iob non ab Esau, nec ab Abraham, sed a Nachor fratre Abraham, & eius vxore Melcha sorore Sare, & Hus filio Nachor originem, ac genus duxisse. Nec accedit prologo, aut argumento, quod libro huic adscribitur ex eo, quod apud Hebreos non reperiatur. Eidem deductioni, ac Genealogiae accedit Philippus presbyter, qui paulo post Hieronymum scripsit super hunc Prophetam, cuius opinionem refert Lud. Viues in d. c. 47. Sed ipsius prologi auctoritate vt certa, & probatissima vtuntur Chrysostomus, Origenes, Augustinus, & preter eos Ambrosius lib. 2. de interpellatione, vt tandem non liceat contra stimulum calcitrare. Nam & Eusebius lib 1. de demonstra. Euangelica, Iob quintum ab Abraham fecit. Thobiae liber vnus.) Hic liber olim dubiae fuit auctoritatis ex eo, quod inter Canonicos apud Hebraeos minime fuerit numeratus, auctore Hieronymo in prologo Galeato in libros Regum. Et in prologo in opera Salomonis, fuit & hic liber omissus quasi ad Canonem non pertineret a beato Clemente in canonibus Apostolorum c. 84. & a concilio Laodiceno, cuius superius meminimus sub Liberio Papa celebrato. Sed & hunc librum omisere canonicos omnes veteris Testamenti numerantes Origenes, Damascenus, & Ruffinus, quorum paulo ante mentionem fecimus. Meliton etiam Sardiensis Episcopus apud Eusebium lib. 4. c. 26. & Nicephorum eiusdem lib. 4. eccles. histo. c. 10. Verum post concilium Carthaginense Tertium ecclesia, ecclesiasticique scriptores, librum istum canonicum esse minime dubitarunt, siquidem receptus est inter canonicos a Synodo Tertia Carthaginensi, a Synodo Florentina, atque item nuper a Tridentino concilio. Eundem inter canonicos D. Augustinus retulit li. 2. de doctri. Chris. c. 8. & Isidorus lib. 6. Etymo. c. 2. adducitur eius historia a Clemente Alexandrino lib. 1. Stromatum, & inter canonicos refertur ob Innocentio primo ad Exuperium Tolosanum Episcopum, vt tandem nihil sit hac de re controuertendum. Contigit autem Thobie historia, quod ex eadem apparet, in diebus Salmanasar, & Senacherib Assyriorum Regum, qui regnarunt temporibus Ezechiae regis Iudae. 4. reg. ca. 17. & 18. paulo post Romam conditam, ex Euse. in chronico. Esdrae liber vnus.) + Quamuis a Clemente in canonibus Apost. c. 84. fuerit hic liber omissus, attamen apud Hebreos olim, & apud Christianos absque vlla controuersia, conciliorum, & veterum Theologorum auctoritate in canonem fuit receptus, quod Origenes, Eusebius, Damascenus, Meliton, Innocentius primus, Hieronymus, Augustinus, Ruffinus, Isidorus, & alij palam vnanimi consensu testantur Duo vere sunt Esdrae libri apud Hebreos canonici in vnum volumen connexi Priorem scripsit ipse Esdras de rebus gestis prius quam ex Babylone in Hierusalem accederet Neemias, posteriorem Neemias scripsit de rebus eodem tempore gestis, & de aedificatione Hierusalem. ab Hebraeis hi duo libri in vnum volumen coarctantur, apud Graecos, & Latinos in duos libros distinguntur, quod Hierony. adnotauit in Epistola ad Paulinum, & in prologo in Esdram, & in praefatione in libros Regum. Dicitur autem & secundus liber Esdrae, quia continet res gestas sub Esdra, & Neemia. Ea vero, que in his libris traduntur, contigisse apparet, sub Artaxerxe, cuius anno vij. claruit in Babylone Esdras. Neemias vero anno xx. eiusdem quod deducitur ex c. vij. j. Esdrae secundi. Quis autem fuerit hic Artaxerxes controuertitur. Nam Iosephus lib. xj. antiq. Io. Zonaras in j. Annalium Tomo. & Caieta. super Esdram, existimant, fuisse Xerxem, qui fuit filius Darij, & pater Artaxerxis, qui dictus est Longimanus. hanc sane opinionem ratio temporum excludit, cum constet ex c. j. ij. & iij. atque vltimo Esdre secundi, illum Artaxerxem, cuius tempore fuerunt Esdras, & Neemias regnasse annis xxx. & denique pluribus. Xerxes vero ex fide historicorum omnium tantum xx. regnauit annis, aut saltem eius regnum ad xiij. annum non accessit. Io. Driedo. lib. j. de dogmat. eccle. c. ij. part. j. & lib. iij. c. v. part. iij. probare conatur, hanc historiam contigisse sub Dario Mnemone Magno Artaxerxe post olympiada xcj. & annum ab vrbe condita cccxxxviij. tunc enim regnare coepit Artaxerxes hic Mnemon, cuius vitam Grece Plutarchus scripsit. huic opinioni accedit, quod auctore Philone, Eliasis Sacerdos Magnus fuit sub Artaxerxe magno Mnemone, ídque in chronologia fatetur Io. Lucidus. Constat autem ex sacra scriptura, Esdram, & Neemiam vixisse ad annum vsque xiij. & vlteriores illius Artaxerxis, sub quo sacerdos fuit Eliasis. Esdrae ij. c. iij. Nam & Iosephus Neemiam sub sacerdotio Eliasis posuit. Verum, quia Philonis scripta dubia multis videntur, ea fortassis ratio temporum verior est, que ab Eusebio in chronico traditur. Is etenim hanc Esdrae historiam adscribit Artaxerxi, qui Longimanus dictus est. idem tradidere Iulius Africanus, & Eusebius lib. viij. de demonst. Euang. c. ij. Hierony. in Daniel. cap. ix. Beda & Contractus in Chronicis. Io. Lucidus lib. vij. de emendat. tempo. c. iij. qua in re illud erit omnino obseruandum, apud Philonem, Metasthenem, ac alios, haec nomina, Artaxerxes, Darius, Assuerus, & alia communia fuisse regibus Persarum, sicut Romanorum Imperatoribus, Cesar, Babylonijs regibus, Nabuchdonosor, Aegyptiorum principibus, Pharaones. id ipsum & quandoque ex sacris Biblijs deducitur, vt tandem multa hinc possint expedite intelligi, quae alioqui difficilia censeri solent. Hester liber 1.) Rursus & de hoc libro nulla apud Hebreos, & Christianos fuit vnquam controuersia, nam & ab omnibus fere auctoribus ecclesiasticis, & Synodis ecclesiae, de quibus paulo ante mentio facta est, item & a Clemente in canonibus Apostolorum. c. lxxxiiij. in canonem fuit receptus, atque ideo nihil opus est vt hoc in loco immoremur. Illud tamen erit obseruandum, quod in hoc libro narratur contigisse in diebus Assueri, vt patet Hester c. j. qui dictus est Magnus Artaxerxes Mnemon., auctoribus Eusebio, Beda, Hermano Contracto, Io. Lucido in chronicis, Iornande lib. de regnorum successione. & Driedo. de dogma. ec. lib. j. c. ij. part. j. & lib. iij. c. v. part. iij. quorum opinionem sequimus, quamuis Iosephus lib. xj. Antiquit. c. vj. quem sequi videntur Io. Zonaras in j. Annali. tomo. & Caieta. in c. primum Hester. existimet, hunc Assuerum, siue Artaxerxem fuisse Cyrum Xerxis filium. Nam ex Xenophonte, Plutarcho, Eusebio, & Hermano Contracto constat, Artaxerxem cognomento Mnemona filium fuisse Darij ex Parisatide, ex qua Darius habuit duos filios, maiorem quidem natu Artaxerxem hunc Mnemona, minorem vero Cyrum nomine. Parisatis autem fuit filia Artaxerxis, qui dictus est Longimanus, que & praeter duos filios, qui de regno contenderunt, duos alios ex eodem Dario, qui Nothus dicebatur, concepit, & habuit, auctore Plutarcho. Etenim ex regibus Persarum primus dictus est Cyrus Cambysis filius, cuius mentio fit. c. j. Esdrae. item a Iosepho, Eusebio, atque August. de ciui. dei. lib. xviij. c. xxvj. & alijs ethnicis scriptoribus, cuius educationem & institutionem Xenophon Graece, & eleganter scripsit. Post hunc Graeci & Latini historici Cyrum minorem appelant, fratrem huius Artaxerxis cognomento Mnemonis, Darij Nothi, & Parysatidis filium, cuius expeditionem idem Xenophon, qui sub eo militauit, lingua Graeca scribit. Caeterum quod Artaxerxes Longimanus dictus fuerit Cyrus, non constat ex probatissimis auctoribus. Imo Metasthenes tradit, Darium Longimanum, fratrem habuisse nomine Cyrum Artabanum, qui cum eo de regno dimicauerit. Habet & ratio temporum, quam in hac historia obseruauimus auctorem Philonem, cuius de temporibus breuiarium vulgo legitur lib. 14. inter Ioan. Annij Viterbiensis commentaria, quorum fides a multis improbatur eo, quod fere vetustissimorum auctorum fragmenta, vel ipse Annius confixerit, vel absque vllo integrae fidei testimonio in publicum emiserit. Nam Ludo. Viues in Augustinum de ciuita. Dei. lib. 16. c. 1. hos libellos friuolos esse dicit, & incertorum auctorum quosque ad stupefaciendos imperitos lectores Graecia luserit otiosa, nec esse illorum, quorum titulos pre se ostentant. Faber Stapulensis in Aristotelem lib. 1. Polit. existimat, hunc Berosum, atque Metasthenem, quorum fragmenta Ioan. Annius studiosis tradiderit, scriptores fictitios esse. Idem Asseuerat Ioannes Vergara ecclesiae Toletanae canonicus, vir omnigena eruditione Graece, & Latine insignis in q. 5. De reparatione templi Hierosolymitani. Beatus item Rhenanus lib. 1. rerum Germanicarum, vbi de Alemanis tractat, sed omnium, inquit, ineptissimus est Annius quidam in Berosum, auctoris fabulosi fabulosior interpres. nam quoties ille hircum mulget, iuxta Prouerbium, hic cribrum supponit. Haec Rhenanus. cui suffragari videtur Gregorius Gyraldus de diis gentium Syntagmate 4. scribens, Ioannis Annij scripta doctrinam exoticam, & fere superstitiosam redolere, esseque commentitiam. Rursus Gulielmus Postellus in lib. de Hetruria non semel contendit, fragmenta illa, quae Berosi nomine Ioa. Annius vulgo tradidit, vere illius esse Berosi, cuius veteres auctores maxima cum veneratione meminerunt. Sed haec satis de fide, & auctoritate Breuiarij. quod Io. Annius Philonis titulo publicum fecit. Iudith liber vnus.) Liber hic tanquam a Canone alienus, & extraneus, omissus olim fuit ab Origene, Damasceno, Ruffino, Hieronymo, & Melitone Sardiensi, atque item a Clemente in canonibus Apostolorum, & a Laodiceno concilio. Hi etenim auctores existimarunt, librum istum canonicum non esse, cuius tamen testimonio passim veteres Theologi vsi fuerunt. quin & Augustinus, Isidorúsque inter canonicos eum connumerant, sed & ab ecclesia catholica in concilio Carthaginensi tertio, Florentino item, & Tridentino in canonem iam est receptus, vt tandem hac de re non sit dubitandum. Nam & Hieronymus in prologo testis est, a Nicaena Synodo in numerum sanctarum scripturarum relatum fuisse. Et eum inter canonicos refert Innocentius primus ad Exuperium Tholosanum Episcopum. Eius vero historiam sub temporibus Nabuchodonosor Regis Assyriorum contigisse constat, tametsi ambiguum fuerit, quis sit hic Nabuchodonosor, vt ex eo sit certior ratio temporis, & sane illud videtur verius, hunc Regem Nabuchodonosor fuisse Cambysem, qui Ciro primo Persarum Regi successit quique dictus est Artaxerxes Assuerus Priscus. Huius opinionis sunt Eusebius, & Beda in chronicis. Philon. & Io. Annius quos sequitur Driedo. lib. 1. & 3. de dogmatib. Eandem historiam Artaxerxi, qui statim post Cyrum maiorem obtinuit imperium, ascripsere. Sed & Eusebium sequutus, eandem rationem probat Hermanus Contractus. Idem fere sensit D. Augusti. lib. de ciuit. Dei. 8. q. 26. qui cum meminisset Cyri primi Persarum Regis, scribit, per idem tempus etiam illa sunt gesta, quae conscripta sunt in libro Iudith, quem in canonem scripturarum Iudaei non recepisse dicuntur. Haec Augustinus. qui lib. 2. de doctri. christ. c. 8. hunc librum inter canonicos connumerat, quod si auctoribus Eusebio, & Graecis historicis Cambyses non regnauit vltra sex, vel octo annos, quibus & Iosephus accedit, quo pacto poterit eidem conuenire historia Iudith, cuius c. 1. & 2. constat, saltem tredecim annis hunc Nabuchodonosor regnasse? cui difficultati, quamuis Eusebius, & qui eius chronicon sequuntur non possint commode satisfacere, respondebunt tamen qui Philonem, & Metasthenem fuerint sequuti. Hi etenim assuerant, Cambysem post Cyrum Maiorem annis viginti regnasse. idem ex Graecis scribit Clemens Alexandrinus lib. 1. Stromat. qui asserit, eum annis vndeuiginti regnum obtinuisse. Eidem Valerius Anselmus tribuit viginti annorum principatum. Hi vero auctores, preter Clementem qui eum Cambysem nominat, qui post Cyrum maiorem regnauit, hoc nomine minime vtuntur, sed Prisci Assueri. In hoc tamen Regum Persarum Catalogo est necessario adnotandum, Graecos historicos, Eusebium item, ac Latinos quosdam potissimum dissentire a Philone, Metasthene, & aliis, quos sequuntur Driedo. & Io. Lucidus. Apponam hoc in loco libenter vtramque chronologiam, quia & ad intellectum sacre scripture, & veterum auctorum plurimum conducit, nec aliena est haec obseruatio ab hoc libro, in quo varia constituimus adnotare ad sacra Biblia, ecclesiae canones, Iurisconsultum, & Caesarum responsa interpretanda. Ex Metasthene. CYRVS Victo, + & interfecto Babylonio[art. 6]rum Rege Balthasare, in Persas, Assyriorum transtulit imperium, regnauitque simul cum Dario duobus annis, Solus vero postea duobus, & viginti. Haec Metasthenes, cui Philo addit, Darium istum fuisse filium Hystaspis Cyri mentio fit capitu. j. Esdrae. Sed & praeter Metasthenem, & Philonem Iosephus lib. x. c. xiij. tradit, Darium Astiagis filium annum agentem sexagesimum secundum cum Cyro cognatum suo Babyloniorum principatum euertisse. eum Hieronymus super Danielem sequitur c. v. & vj. ac passim in eisdem Commentariis praesertim c. viij. quo in loco scribit, hunc Darium a Grecis dici Cyazarem fratrem Mandanes, quae fuit filia Astiagis Medorum Regis, vxor Cambysis, & Cyri mater. idque constat ex Xenophonte libro. j. de Paedia Cyri, id est de educatione, aut institutione Cyri, & Iornande in lib. de temporum, ac Regnorum successione. Ex ipsa denique Danielis historia deducitur manifeste, hunc Darium cum Cyro simul Babyloniam, eiusque Regem Balthasarem cepisse, & post eum regnasse apud Assyrios: quemadmodum obseruari poterit ex c. vj. ix. x. & xj. vt mirer interim cur apud Philonem dicatur hic Darius Hystaspis, cum potius dicendus foret Darius Astiagis. Sic & a Metasthene Cyrus dicitur Patruus Prisci Artaxerxis, qui fuit huius Daaij filius, & tamen Cyrus non fuit eius Patruus, sed filius Mandanes, quae fuit soror Darij, atque ita amita Artaxerxis, si is filius Darij vere fuit. Priscus Assuerus Artaxerxes Cyro Maiori successit in regno, secundum Philonem. Hic filius fuit Darij primi, cum quo Cyrus regnauerat, obtinuitque regnum, ac regnauit viginti annis, auctore Metasthene, quem Valerius Anselmus, Ioan. Annius, Driedo, & Ioan. Lucidus sequuntur. Darius Longimanus filius Prisci Assueri Artaxerxis, cum fratre Cyro Artabano septem mensibus pro imperio dimicauit, quo obtento, & fratre victo illud obtinuit annis vij. & 30. Metasthenes, Io. Annius, Driedo, & Lucidus, sed & Philo testatur, hunc Darium Longimanum filium fuisse Prisci Assueri, & cum fratre de imperio certasse. Darius Nothus Darij Longimani filius annis vndeuiginti regnauit post patrem auctoribus Metasthene, Valerio Anselmo, Driedo, & Lucido. Magnus Artaxerxes Darius Mnemon post Longimanum annis quinquaginta quinque obtinuit imperium ex eisdem auctoribus. Artaxerxes Ochus annis sex, & viginti. Metasthenes, & alij. Arses annis quatuor, nostra aetate inquit vetustissimus auctor Metasthenes. Darius vltimus Rex sex anni ex eisdem auctoribus, post quem Magnus Alexander obtinuit imperium obtinuisse centum octauginta, & vno annis. Ex Graecis Historicis. CYrus maior Cambysis, & Mandanes, que fuit filia Astyagis Medorum Regis filius, auo materno subuerso. Medorum principatum, & demum Babyloniorum Rege victo Assiriorum imperium in Persas transtulit, regnauitque annis triginta, auctoribus Eusebio, & Hermano Contracto in Chronicis. Iustino lib. j. & Clemente Alexandrino in primo Stromat. lib. Hunc vero Cyrum fuisse primum Persarum Regem, qui Asiae monarchiam habuit, tradiderunt praecitati auctores, & Iosephus l. 11. c. 1. Xenophon in Paedia Cyri. Hieronymus super Danielem, & Herodotus in j. Cambyses Cyri filius post eum octo annis imperium obtinuit, auctoribus Herodoto, Eusebio, & Hermano Contracto. quibus fere censentiunt Iosephus l. xj. antiq. c. 2. Ioan. Zonaras in primo Annali. Tomo. Iornandes, & alij praeter Clementem Alexandrinum, qui l. 1. Stromat. asseuerat hunc annis vndeuiginti regnasse. Hunc vero Cyro patri successisse passim omnes Graeci fatentur Iustinus item, & Hieronymus eumque fuisse Cyri filium scripsere Plato l. 1. de legibus. & Thucidides, lib. 1. Magi duo fratres post hunc septem mensibus regnarunt, auctoribus Eusebio, & Contracto. Horum Iustinus lib. 1. & plerique alij meminere, quorum D. Hieronymus super Danielem c. 11. mentionem fecit scribens, post Cambysem regnasse Smerdem Magum, qui Pantampen filiam Cambysis duxit vxorem, quo occiso eandem filiam Cambysis nupsisse Dario, qui statim suscepit imperium, & ex ea genuit filium, qui dictus est Xerxes ille Magnus. Herodotus vero libro septimo, asseuerat, Xerxem fuisse filium Darij, & Atossae, quae fuit filia Cyri Maioris, idem sensit Iustinus, libro primo. Darius Imperium habuit annis triginta sex, auctoribus Eusebio, Herodoto, & Contracto. auctore vero Clemente Alexandrino lib. j. Stromat. annis quadraginta sex. idem Iornandes scribit. Fuit hic Darius filius Histaspis, vt idem Herodotus, Clemens, Eusebius, Contractus, & Iustinus libro primo, Iosephus libro vndecimo, capit. tertio. commemorant. idem tradit Ioan. Zonaras, fuisse inquam hunc Darium filium Histaspis, & Magis successisse. Frequenter etenim apud auctores Darius hic Histaspis a patre dicitur. Nam & eo tempore, quo regnauit, hoc nomen obtinuit, seque ipse ita nominabat, sicuti constat ex Laertio in Heraclito. Sed & Plato libro primo, de legibus obseruauit, hunc Darium non fuisse Regis filium. Xerxes Darij filius annis viginti regnauit, secundum Eusebium, Contractum, Herodotum, Diodorum Siculum libro vndecim. Iornandem, & alios praeter Clementem Alexandrinum, qui viginti sex annis Xerxem regnasse asseuerat, & Ioan. Zonaram, qui eidem tribuit principatum annorum fere nouem, & viginti. Huius Xerxis meminere Iosephus libro xj. capitulo quinto, & Iustinus libro secundo, qui tradit, cum fratre Artamene eum de regno controuertisse, ex eo, quod licet Artamenes foret natu maior, Dario tamen priuato natus fuerat, Xerxes autem postquam Darius regnum habuerat. eandem historiam refert Herodotus, libro septimo, qui filium natu maiorem Artabazanem nominat. atque haec fortassis est illa controuersia, quam Metasthenes, & Philon Longimano adscribunt. Hunc Xerxem fuisse Darij filium Plato testatur libro primo, de legibus qui & in Gorgia scribit, hunc Xerxem in Graecos exercitum duxisse, eiusque Patrem Darium in Scythas. Idem in Epitaphio primum Persarum Monarcham commemorat Cyrum, secundum Cambysem eius filium. tertium Darium, eosdemque Persarum Reges, eodem ordine, & post eos quartum Xerxem libro primo, de legibus repetit. Huius regis meminit & Diuus Hieronymus in Danielem capitulo vndecimo, qui Danielis locum de hoc Xerxe intellexit, dum illic scriptum est, Ecce tres adhuc Reges stabunt in Perside, & quartus ditabitur opibus nimiis super omnes, & cum inualuerit diuitiis suis concitabit omnes aduersus regnum Graeciae. Est etenim hic, Xerxes ille Graeciae, & totius Europae terror. Artabanus Xerxis praefectus eo occiso regnum inuasit. Et id obtinuit septem mensibus. Eusebius, Iustinus l. iij. & alij. Artaxerxes septimus Persarum Rex annis quadraginta regnauit. Eusebius Hermanus Contractus. Diodorus Siculus libro vndecim. & Iornandes. aut vno, & quadraginta ex Clemente Alexandrino. Dictus est Longimanus, fuitque Xerxis filius. Plutarchus in Artaxerxe. Eiusdem meminere asseuerantes, eum filium fuisse Xerxis Iustinus libro tertio. Diodorus Siculus libro vndecimo, & Iosephus libro xj. cap. vj. qui & illud addit, hunc dictum fuisse Cyrum. quod & Zonaras in primo Annalium tomo scribit. Sed & idem Iosephus lib. primo contra Appionem asseuerat, Artaxerxem Xerxi successisse in imperio. cuius testimonium referunt. Eusebius libro eccles. hist. iij. c. x. & Nicephorus lib. 2. cap. 18. Xerxes huius nominis Secundus, octauus Persarum Rex habuit, & obtinuit imperium duobus mensibus ex Eusebio in Chronicis, & Iornande. Sogdianus Nonus Persarum Rex, nouem mensibus regnat, auctore ipso Eusebio. Darius cognomento Notus decimus Persarum Rex regnauit annis vndeuiginti: quemadmodum Alexandrinus existimat, eum regnasse annis Eusebius, & Contractus opinatur. Clemens vero octo. Huius regis, & sequentinum vsque ad Magnum Alexandrum meminit Tertullianus in libro aduersus Iudaeos ca. de passione Christi ab eius primo anno deducens Danielis Hebdomadas, vt quod a Daniele scriptum est c. ix. in primo anno sub Dario filio Assueri ex semine Medorum, de hoc Dario fit auctore Tertulliano intelligendum, quod a diui Hieronymi interpretatione omnino est alienum, etenim is haec verba Danielis intellexit de Dario Medo, qui cum Cyro primo Assyriorum euertit imperium. Sed & de initio adsumendo ad Danielis Hebdomadas praeter Hieronymum, & Eusebium lib. viij. de demonstratione Euangelica. c. ij. legendi sunt Ioan. Zonaras in primo Annalium Tomo. Ioan. Driedo. de dogmatibus ecclesiast. lib. iij. c. v. quarta eius parte. & Ioan. Lucidus lib. septi. de emendat. tempo. c. iij. Hunc vero Darium Nothum, filium fuisse Artaxerxis Longimani praeter alios Thucydides fateri videtur libro octauo. Artaxerxes cognomento Mnemon Darij, & Parisatidis filius annis quadraginta Persarum imperium habuit, secundum Eusebium, Contractum, & Tertulianum in d. c. de passione Christi. Iornandem, & alios. At Clemens Alexandrinus eum scribit regnasse annis duobus, & quadraginta. Plutarcho vero auctore, qui eius vitam Graece scripsit, regnauit annis sexaginta duobus. Sed & eius meminisse videtur Iosephus lib. xj. c. vij. Artaxerxes Ochus patri successit, sexque, & viginti annis regnauit, auctoribus Eusebio, & Contracto. Tertullianus vero scribit, Deinde Rex Ochus, qui & Cyrus regnauit annis quatuor, & viginti. huius item meminere Iustinus lib. x. & Plutarchus in Artaxerxe, fuitque duodecimus Persarum Rex. Arses Ochi filius decimus tertius Persarum Rex regnauit annis quatuor, secundum Eusebium, Iornandem, & Contractum. Clemens Alexandrinus cum Persidos Regum ordinem, & successionem scriberet, post Artaxerxem Mnemona inquit, Arses, vel Ochus tres annos. omisitque Artaxerxem Ochum, cuius filium Arsem fuisse constat, ex Arriano lib. ij. Tertullianus autem ita scribit, Argus anno vno, tractans de hoc Rege, vnde fortassis legendum Arses anno vno. Darius Arsani filius decimus quartus Persarum Rex, & is quidem vltimus regnauit annis sex, auctoribus Eusebio, Iornande, & Contracto. Huius meminere Plutarchus, Arrianus. Q. Curtius, & omnes, qui res Alexandri Magni memoriae tradiderunt. Nam & ab ipso Alexandro Darius hic victus fuit imperioque priuatus. Praeter hoc & Darij Iosephus meminit libro xj. capitulo septimo & octauo, de quo Tertul. scribit. Darius Malas nominatus annis duobus, & viginti. Constat vero iuxta hanc Regum, & temporis rationem Persarum in Arsia imperium ex ducentis ac triginta annis. Ex his poterit Lector obseruare, maximum esse discrimen inter Graecorum non tantum historicorum, sed & Theologorum Chronologiam, & eam, quae ex Metasthene, ac Philone a Driedonio, Annio, & Lucido traditur. Verum apud me maxima est Platonis fides, qui nec de re admodum sibi incognita, nec insigniter antiqua, quod paulo ante ex eo retulimus, scripsit, vt interim missos faciam eius aetatis auctores, quippe qui tanti aestimem Platonis testimonium, vt multorum loco propter eius integritatem illum citare decreuerim, quo fit, satis esse dubiam eam opinionem, quam in connumerandis Persarum Regibus ex Philone, & Metasthene quidam sequuti fuerunt. Macchabaeorum libri duo.) Horum primum Hebraicum legi, secundum vero Graecum, testis est Hieronymus in Prologo Galeato. vterque omittitur a Melitione Sardiensi apud Eusebium de hist. eccl. lib. iiij. ca. xxvj. & Nicephorum lib. iiij. c. x. Diuus August. de ciui. Dei. lib. xviij. c. xxxvj. de his libris ita scribit, in quibus sunt & + Machabaeorum libri quos non Iudaei, sed eccle[art. 7]sia pro canonicis habet, propter quorundam martyrum passiones vehementes, atque mirabiles, qui antequam Christus venisset in carnem vsque ad mortem pro lege Dei certauerunt, & mala grauissima, atque horribilia pertulerunt. Haec Augustinus. Origenes apud Eusebium l. vj. eccles. hist. c. xxv. & Nicephorum. l. v. c. xvj. cum libros veteris testamenti ex canone Hebraeorum numerasset, inquit, praeter hos sunt libri Machabaeorum, qui apud eos inscribuntur Sarbeth, Sabaniel. Ab ecclesia vero, quamuis in concilio Laodiceno fuerint hi libri omissi, recepti fuere tres de rebus Machabaeorum libri, per Clementem in Canonibus Apostolorum. At duo tantum Machabaeorum libri, primus scilicet, & secundus, recipiuntur inter canonicos in concilio Carthaginensi iij. in concilio Florentino, & in generali Synodo Tridentina. & ab Innocentio Papa primo ad Exuperium Tholosanum Episcopum. Sed & Isidorus l. vj. Etymolo. c. ij. scribit, eos libros ab ecclesia receptos fuisse. idque ipse, & Augustinus ante concil. Florentin. & Tridentinum testati sunt, qua ratione de his duobus libris Machabaeorum disputandum non est, reliqui canonici non sunt censendi. Extat & de Machabaeis Iosephi liber, cuius meminit Hieronymus aduersus Pelagianos. Eius vero titulus est de imperatrice ratione: in quo graphice Martyrium Machabaeorum Iosephus describit. Atque de haec Machabaeorum libris, quos non canonicos, sed ecclesiasticos censeri, asseuerat Ruffinus in expositione Symboli. In primo conciliorum Tomo apud Gelasium legitur hoc in loco, Machabaeorum liber vnus. Sed & de duobus libris ab ecclesia receptis multa tradit Ambrosius Catharinus aduersus Caietanum lib. 1. De ordine Prophetarum ex eodem Gelasio apud Burchardum. ESaiae liber vnus. Hieremiae cum Cinoth, id est Lamentationibus suis liber vnus. Ezechielis liber vnus. Danielis liber vnus. Oseae liber vnus. Amos liber vnus. Michaeae liber vnus. Ioel liber vnus. Abdiae liber vnus. Ionae liber vnus. Naum liber vnus. Abacuch liber vnus. Sophiniae liber vnus. Aggaei liber vnus. Zachariae liber vnus. Malachiae liber vnus. Hic ordo Prophetarum + eodem modo tra[art. 8]ditur in primo conciliorum Tomo ex Gelasio. Sed & idem seruatur in concilio Laodiceno. Florentino item, ac Tridentino. In canonibus Apostolorum, & in concilio Carthagiensi, apud Originem & Meletonem, ac denique apud Ruffinum in expositione Symboli tantum recipitur duodecim Prophetarum scriptura tacitis eorum nominibus, expressim tamen nominatis quatuor maioribus prophetis. Esaia, Hieremia, Ezechiele, & Daniele. Hieremiae cum Cinoth, id est Lamentationibus suis liber vnus.) Ab Origine liber hic ita inter Canonicos numeratur. Hieremias cum threnis, & epistola. meminit & Cinoth in prologo Geleato Hieronymus sub indicans & eum librum ab Hebrais inter canonicos censeri. Danielis liber vnus.) De historia Susannae, de Hymno trium puerorum. De historia Draconis Belis, olim fuit equidem controuersia, an haberent parem auctoritatem cum reliquo volumine Danielis, cum & Hieronymus in Praefatione scribat, haec tria non haberi apud Hebraeos. & de Susannae historia Origenes respondens Africano, qui ad eum scripserat, eam esse adulterinam, & a Daniele reiiciendam, ostendit non illegitimam, sed germanam potius esse scripturam, quae plurimum afferat vtilitatis, auctoribus Eusebio libro sexto, cap. xxxj. de eccles. histor. Nicephoro libro quinto, cap. xxj. Suida in dictione, Africanus. Eandem Susannae Historiam recepit, & recipiendam esse censet Cyrillus in libro primo, in Leuiticum. Verum de Hymno trium puerorum in concilio Toletano iiij. cap. xiij. dicitur, eum in tota ecclesia celebrari. Denique de his tribus, quamuis olim non fuerint in Canone, tamen propter auctoritatem septuaginta interpretum, & Sanctorum, Doctorumque virorum, qui post Christum statim ab initio nascentis ecclesiae vsi fuere testimonio ex huiusmodi scripturis, asseuerandum est eas ecclesiam recepisse, vt publice legantur, non tamen vt parem habeant auctoritatem ad demonstranda ea, quae sunt fidei, cum his libris, qui canonici dicuntur: quemadmodum Io. Driedo censet libro primo, de dogmatibus eccles. parte vltima. Baruch liber: quia non legitur apud Hebraeos, teste Hieronymo, in praefatione in Hieremiam, ab Origine eodem Hieronymo, Ruffino, Meletone Sardiensi, Augustino, & aliis omissus est, nec palam ecclesia eum recepit vsque ad Synodum Florentinam, quae & post eam Tridentina scripturam hanc receperunt. Atque ideo non est controuertendum, an Canonica sit, cum ecclesia Catholica illam in Canonem receperit. Fuit autem Baruch Hieremiae notarius, vt idem Hieronymus scribit, ex c. xxxij. Hieremiae. Ordo librorum + Noui testamenti, quos uniuersalis ecclesia obseruat, ex Gelasio apud Burchardum. EVangeliorum libri quatuor, secundum Matthaeum liber vnus. Secundum Marcum liber vnus. Secundum Lucam liber vnus. Secundum Ioannem liber vnus. Actus apostolorum. Epistolae Pauli, numero quatuordecim. ad Romanos epistola vna. ad Corinthios epistolae duae. ad Galatas epistola vna. ad Ephesios epistola vna. ad Philippenses epistola vna. ad Colossenses epistola vna. ad Thessalonicenses epistolae duae. ad Timotheum epistolae duae. ad Titum epistolae duae. ad Philemonem epistola vna. ad Hebraeos epistola vna. Apocalyp sis Ioannis liber vnus. Petri Apostoli epistolae duae. Iacobi Apostoli epistola vna. Ioannis Apostoli epistolae tres. Iudae Zelotis Apostoli epistola vna. Haec item litera extat ex Gelasio in primo conciliorum Tomo. Hi vero libri omnes recepti sunt & in Concilio Carthaginensi tertio, in Florentino, & deinde in Tridentino. Sed & olim a Clemente in Canonibus Apostolorum in canonem recepti fuere omnes praeter Apocalypsim, quam Clemens omisit. Concilium vero Laodicenum Ioannis item Apocalypsim omittit: recipit tamen Actus Apostolorum, quod paulo post tractabimus. Secundum Marcum liber vnus.) Hoc Euangelium Marcum scripsisse dictante Petro, testis est Origenes apud Eusebium libro. vj. eccles. hist. c. xxv. & Nicephorum libro quinto, cap. xvj. idem Eusebius hoc asserit libro ij. ca. xiiij. & lib. iij. cap. vltim. & lib. vj. c. xiij. & lib. v. ca. viij. idem lib. iij. De demonstratione euangelica. cap. v. Rursus Nicephorus lib. ij. c. xlv. & c. xv. idem ex Clemente Alexandrino libro iiij. c. xxxiij. Nam & Petrus in epistola Marcum filium vocat. Salutat vos, inquit, in Babylone electa, aut ecclesia, quae in Babylone est, & Marcus filius meus. Sed & Hieronymus Marcum Petri interpretem appellat in libro de scripto. ecclesiast. & quamuis teste Hieronymo in epistola ad Edibiam. q. 3. olim a quibusdam non fuerit receptum vltimum caput huius euangelij, ecclesia tamen illud, sicut & alia vt canonicum recepit, nec est hac de re dubitandum, si quidem a Latinis & Graecis scriptorib. ecclesiasticis inter canonicas scripturas connumeratur. Quod aduersus Caietanum lib. j. tradit Ambro. Catharinus. Secundum Lucam liber vnus.) Scribit Eusebius lib. iij. ca. xxiiij. eccles. hist. Lucam hoc Euangelium scripsisse adiutum colloquio, conuictu, & familiari consuetudine Pauli, caeterorumque Apostolorum. idem tradit Nicephorus l. ij. c. 45. sed & Origenes paulo ante citatus apud eosdem asseuerat, hoc Euangelium a Paulo laudatum fuisse, idque Paulum gentibus scribi curauisse: vt tandem vere idem Nicephorus scripserit, in d. c. xlv. Lucam euangelium iussu Pauli composuisse. Sed & Pauli ministrum Lucam appellat Irenaeus apud Eusebium libro v. eccles. hist. cap. viij. Secundum Ioannem liber vnus.) Hoc Euangelium Ioannes Apostolus scripsit ea ex causa, quód publicatis trium Euangelistarum libris, quos, & ipse Ioannes recipiendos esse censuit, fidem illis veritatis attestatus, desiderari tamen in eis quaedam dixit, quae Saluator noster initio praedicationis gessisset. Etenim tres illi res tantummodo Christi a vinculis Ioannis exorsi multa omiserunt, quae Ioannis vincula praecesserunt, quae tamen in Euangelium suum Ioannis retulit, secundum Euse. l. 3. ecc. hist. c. 24. & Nicephorum l. 2. c. xlv. Et praeterea quia Ioannes animaduertisset, quod ab aliis in Euangeliis corporalia satis essent exposita, diuino spiritu vehementius agitatus spiritualia, & quae Theologiae, atque diuinitatis propria sunt, accurate protulit, & suum Euangelium composuit. Quod ex Clemente Alexandrino adnotarunt Nicephorus li. 4. c. 33. & Euseb. l. 6. c. 14. idem ipse scripserat lib. 3. c. 24. Denique hoc Euangelium scriptum fuit ad euertendas Ebionitarum, & Cerinthiorum haereses, quarum passum veteres Theologi meminere. idque Hieronymus tradit in ipsius Ioannis vita. commemorat Nicephorus lib. x. hist. eccle. c. xxxiij. tempore Iuliani Imperatoris in specu quodam sub templi Hierosolymitani fundamentis librum Euangelij secundum Ioannem inuentum fuisse. Caeterum de historia mulieris adulterae, quae c. viij. Ioannis traditur, dubitarunt olim quidam, auctore Hieronymo dialog. ij. aduersus Pelagianos, ex eo quod in plerisque exemplaribus Graecis ea non contineretur. Ecclesia tamen caput hoc Ioannis, & historiam istam pari auctoritate, vt & alia ipsius Euangelij capita recepit. Nam & Ambros. in Epist. ad Studium, semper in ecclesia decantatam fuisse testatur. Quo fit, vt audacter nimis Caiet. asseuerauerit non esse authenticam partem c. viij. apud Ioannem, nec eiusdem auctoritatis, cuius & reliquum Euangelium. Ad Hebraeos epistola vna.) Hanc epistolam canonicam esse, & ab eodem Apostolo Paulo scriptam fuisse, constat testimonio ecclesiae, & summorum Pontificum. Hoc etenim titulo, & nomine inter Canonicos libros adnumeratur in canonibus Apostolorum, in conciliis Laodiceno, Carthaginensi tertio, Florentino & Tridentino. Ab Innocentio Papa primo, ad Exuperium Tolosanum Episcopum. a Gelasio j. cuius responsum interpretamur. & Gregorius Nazanzeno in eo carmine, quod de libris sacris scripsit. Eandem Epistolam, a Paulo scriptam fuisse, & a Luca ex Hebraeo in Graecam linguam translatam, testis est Clemens Alexand. apud Euseb. l. vj. hist. eccle. 14. & Nicephorum l. 4. c. 23. Origenes item, quamuis de auctore primum dubitauerit, fatetur tamen, eius epistolae sententias Pauli Apostoli esse, & merito, non equidem frustra, nec temere veteres eam Paulo adscripsisse. Et subdit vel a Clemente primo Pontifice, vel a Luca ex Pauli Apost. dictis eam editam ac transcriptam esse, sicuti ex eodem Origene referunt Euseb. l. vj. eccle. histor. ca. 25. & Nicephorus l. v. cap. xvj. idem vero Eusebius lib. 3. cap. 37. & Nicephorus lib. ij. cap. vlt. ex testimonio Clementis Papae primi hanc ad Hebraeos epist. Pauli Apostoli esse censent. Idem censura Parisiensis ex Damasceno, Athanasio, Chrysostomo, Theophilacto, & Isidoro probat, quemadmodum traditur a Claudio Guillando, super eandem epistolam. Et ab Ambrosio Catharino li. j. contra Caietan. Nec ipse video, qua ratione absque temerariae, & suspectae opinionis labe post tot Concilia, tot Theologorum Decreta, & sententias dubitare quis possit, an haec epistola Canonica sit, & an eius auctor fuerit diuus Paulus, vt dubitat Caieta. scribens, non posse ex huius epistolae auctoritate diffinire, si quod dubium in fide Catholica emerserit, quod temerarium est, licet olim dubitauerit Hieronym. & Caius quidam negauerit, eam esse Pauli, vti commemorat Nicephorus libro quarto capitulo 34. post Euseb. libro sexto. cap. xxj. quo teste l. tertio, ca. iij. & alij olim dubitarunt de huius epist. auctore. Apocalypsis Ioannis liber vnus.) Rursus, & hunc librum esse Canonicum, & ab Apostolo Ioanne scriptum, non est nunc dubitandum: siquidem ab eccle. haec controuersia diffinita est in concilio Carthaginensi tertio. Florentino item & Tridentino, a Gelasio, & Innocentio summis Pontificibus, vt impium sit hac de re dubitare. Nam & in concilio Toletano quarto capitulo decimo sexto, excommunicationis poena indicitur ei, qui hunc librum, eiusque auctoritatem non receperit: praemittiturque ibidem praescriptum esse a multis conciliis, & summorum Pontificum decretis librum istum Ioann. esse Apost. & quamuis olim fuerit hac de re a quibusdam dubitatum, nempe a Dionysio Alexandrino Episcopo, auctoribus Eusebio ecclesiast. histor. libro septimo cap. xxv. & Micephoro libro sexto. capitulo xxij. & seq. tamen idem Euseb. libro sexto capitulo xxv. & Nicephorus libro quinto, capit. xvj. ex Origenis testimonio, & ex Irenaeo Euseb. libro tertio. cap. xviij. & Nicephorus libr. iij. capitulo nono, ex Iustino Martyre in dialogo cum Tryphone Iudaeo, Euseb. libro quarto, capit. xviij. & Nicephorus libro tertio, hunc librum esse Ioannis Apostoli constanter asseuerant. idem scripferat Eusebius lib. tertio cap. xxiiij. tametsi meminerit controuersiae, quae tunc tractabatur de eiusdem libri auctore, & auctoritate. Ruffinus item in expositione Symboli. Isidorus, & plerique alij communem ecclesiae diffinitionem, ac traditionem sequuti librum istum inter Canonicos adnumerant. & Hierony. de script. eccles. tradit Ioan. Apost. sub Domitiani persequutione in insulam Pathmum relegatum Apocalypsim scripsisse. idem tradidere Eusebius in Chronicis, & lib. tertio, ecclesi. hist. c. xviij. & Nicephorus ca. ix. vt mirum non sit, Clementem Papam huius libri in Canonibus Apostolorum non meminisse, quum & is eo tempore summum Pontificatum Romae obtineret: & fortassis nullam eius habuerit cognitionem. Obiit enim Clemens eo tempore, quo Traianus Caesar imperare coepit. meminit tamen Clemens Euangelij Ioannis, quod is Ephesi multo ante Apocalypsim scripserat. Concilium autem Laodicenum etiam omisit Apocalypsim: sed non est modo de ea re disputandum, cum sit satis librum istum, & olim, hodie ab ecclesia inter Canonicos receptum fuisse. Petri Apostoli epistolae duae.) De priori nulla vnquam fuit controuersia: de posteriori vero anceps apud veteres fuit opinio secundum Euseb. libr. iij. capitulo tertio, & c. xxv. & Nicephorum libro secundo, capitulo vltimo & Hieronym. de script. eccle. Origenem etiam, qui quidem auctores nihilominus eam Canonicam esse, & á Petro scriptam existimarunt. idque modo dubium non est, nec de ea re iure potuit olim dubitari. Nam & a Clemente Papa primo, ab Innocentio, Gelasio, a concilio Laodiceno, Carthaginensi, ac Tridentino, Petri epistolae duae eius esse, & canonicae censentur, idem Isidorus, August. Ruffinus, aliique veteres Theologi fatentur. Iacobi Apostoli epistola vna.) Rursus & de hac non est dubitandum, ab eisdem etenim Pontificibus, Conciliis, & auctoribus inter Canonicas titulo Iacobi numeratur: licet olim fuerit controuersum, testibus Eusebio, Nicephoro, & Hieronymo. Ioannis Apostoli epistolae tres.) Hae tres Ioannis Apostoli epistolae a Clemente primo, Innocentio, Gelasio, & conciliis omnibus, & Theologis, quorum paulo ante meminimus, in Canonem receptae fuere, licet de Secunda, & Tertia fuerit olim controuersia auctoribus Eusebio libro tertio capitulo xxiiij. & xxv. Nicephoro, & aliis modo citatis, ac Hieronymo in libro de scriptor. eccles. qui hac de re ex auctoritate Papiae dubitauit. Iudae Apostoli epistola vna.) Haec & in Canonem ab initio ecclesiae a Clemente, & aliis, vt & reliquae, recepta fuit, etiam si de ea fuerit dubitatum, vti Eusebius, Nicephorus, & Hieronymus testantur. Verum de epistolis Canonicis, & Apocalypsi Nicephorus in dicto capitulo vltim. inquit. Sed enim libri hi, tametsi controuersi ab antiquis sint habiti, postea tamen in omnibus, quae sub coelo sunt ecclesiis, auctoritatem sacrosanctam, & irrefragabilem obtinuerunt, & tanquam principia, & elementa pietatis nostrae sempiterna permanserunt. Haec Nicephorus: de Apocalypsi, & de duabus Ioannis epistolis adiiciens, memor alterius Ioannis, qui post Apostolum Ephesinae Ecclesiae praefuit: eius igitur presbyteri Ecclesiae Ephesinorum secundam, & tertiam epistolam, & Apocalypsim insuper nonnulli esse somniarunt. Ex Gelasio. Post Propheticas, & Euangelicas, atque Apostolicas scripturas, quibus Ecclesia Catholica per gratiam Dei fundata est, etiam illud intimandum putauimus, quod quamuis vniuersae per vrbem diffusae Catholicae Ecclesiae vnus thalamus Christi sit, sancta tamen Romana, & Apostolica Ecclesia nullis Synodicis constitutis caeteris Ecclesiis praelata est, sed Euangelicae voce domini saluatoris nostri Primatum obtinuit. Tu es Petrus, inquiens, & super hanc Petram aedificabo ecclesiam meam, & portae inferi non praeualebunt aduersus eam. & tibi dabo elaues regni coelorum. Et quaecunque ligaueris super terram, erunt ligata & in coelo. Cui data est etiam societas beatissimi Pauli Apostoli vasis electionis, qui non diuerso, sicut haeretici garriunt, sed vno tempore, vno eodemque die, gloriosa morte cum Petro in vrbe Roma sub Caesare Nerone agonizans coronatus est, & pariter supradictam sanctum Romanam ecclesiam Christo domino consecrarunt, háncque omnibus vrbibus in vniuerso mundo sua praesentia, atque venerando tryumpho praetulerunt. Est ergo Prima Petri Apostoli sedes Romana ecclesia, non habens maculam, nec rugam, nec aliquid huiusmodi. Secunda autem sedes apud Alexandriam beati Petri nomine a Marco eius discipulo, & Euangelista consecrata est, ipseque a Petro Apostolo in AEgyptum directus verbum veritatis praedicauit, & gloriosum consummauit martyrium. Tertia vero Sedes apud Antiochiam eiusdem beatissimi Petri nomine habetur honorabilis, eo, quod illic priusquam Romam venisset, habitauit, & illic primum nomen Christianorum nouellae gentis exortum est. Quibus ecclesia Catholica fundata est.) Id est quibus scripturis, quas semel catholica ecclesia diuinas, & Canonicas esse declarauit, denunciauit, ac diffiniuit per spiritus Sancti gratiam, eadem ecclesia vtitur ad probandum probatione irrefragabili ea, quae ad fidem, ac religionem Christianam attinent, & ad euertenda, quae heretici quotidie aduersus Catholicam vnionem, eiusque Canones, ac Decreta comminiscuntur, sicuti explicuimus in huius capitis initio. Hac etenim ratione diuinae scripturae propter irrefragabilem, ac sacrosanctam auctoritatem principia, atque elementa pietatis, ac religionis nostre dici iure optimo poterunt, ac dicuntur a Nicephoro Graeco ecclesiasticae historiae auctore libro ij. cap. vlt. [art. 10]Vnus thalamus Christi sit.) + Ecclesia igitur Catholica dicitur, id est vniuersalis, quod protendat palmites suos in quaelibet loca, & tempora, continuata sub vno duce inuisibili Deo, in vnitate fidei, & religionis: que quidem societas in orbe semper fuit, & erit vsque in consummationem seculi. Matth. cap. xiiij. praedicabitur Euangelium regni in vniuerso orbe in testimonium omnibus gentibus, & tunc veniet consummatio. idem probatur Lucae capite. xxiiij. & Actor. cap. j. erit enim, & fuit Catholicae, & vniuersalis ecclesie per totum orbem, omnesque gentes diffuse vnus thalamus Christi. Vna inquam fides, vnum baptisma, vnus Deus, vnum caput Christus. Ex quo totum corpus compactum, & connexum per omnem iuncturam subministrationis, secundum operationem in mensura vniuscuiusque membri augmentum corporis facit, in aedificationem sui in charitate: teste Paulo ad Ephes. cap. iiij Deinde manifestum est, & veteris & noui testamenti vnam, eandemque ecclesiam esse fundatam super fundamentum prophetarum, & Apostolorum, hoc est, Christum, qui vtriusque testamenti, & vtriusque populi fundamentum est, & lapis ille angularis, quo vterque populus connectitur, iuxta Psalmistam, Psalmo cxvij. Caeterum vbi Christus de audienda ecclesia praecipit, vel patres post Apostolos de auctoritate ecclesiae disserunt, ecclesia consideranda est, vt complectitur omnes, qui habent communionem fidei, doctrinae, & aliorum, quae his adhaerent ex vnione per fidem, per quam omnes fideles sunt grex sub vno pastore, vt sit iuxta hunc sensum ecclesia, populus in vnam professionem fidei cohaerens, saltem secundum vnionem professionis, & visibilem quandam Christianae fidei formam, in quo coetu & bonos, & malos dicimus esse permixtos, qui & si non sint colligati omnes vnitate spiritus, & vinculo charitatis, colligati tamen sunt secundum vnionem vnius signaculi fidei, & corporaliter coniuncti secundum visibilia pietatis sacramenta. Hanc etenim ecclesiam, quae audienda est, & cuius auctoritas sequenda, nobis oportet esse cognoscibilem, atque adeo visibilem. Haec denique est illa ecclesia, quae apud Matthaeum capite decimotertio comparatur sagenae missae in mare, & ex omni genere piscium congreganti: & apud eundem decem virginibus capite vigesimoquinto, e quibus quinque erant fatuae, & quinque prudentes. Sunt ergo mali in ecclesia Dei non secus, quam palea in frumento ex Augustino in libro de baptismo. cap. est vnitas. de consecratione, distinctione quarta. eodem Augustino de fide ad Petrum. capite qua dragesimotertio. repetítque idem auctor hanc sententiam, quam de ecclesia adscripsimus sepe aduersus Donatistas. & in libro de vera religione capite sexto. & praecipue in libro vno contra epistolam Petiliani de ecclesie vnitate. Synodus etiam Constantiensis aduersus Ioannis Hus errores, sessione xv. diffiniuit, bonos, & malos, peccatores, ac iustos ad ecclesiam, eiusque vnionem, quae fide constat, pertinere: sed & Synodus Tridentina, sessione vj. cap. xv. & canon. xxviij. contra Lutheranorum hereses, pronunciauit, per peccatum mortale fidem non amitti, eamque tunc quamuis mortua sit, nec viua dici possit, veram tamen esse fidem, quae sufficiat, vt quis dici vere possit Christianus. qua de re ex Iunioribus tractauere Alfonsus de Castro lib. de haeresibus. in verbo, ecclesia. Dominic. Soto lib. ij. De natura, & gratia. c. 7. & 8. praeter hos concilium Coloniense in expositione Symboli. [art. 11]Primatum obtinuit.) Probat Gelasius + Petri & Romanorum Pontificum, qui ei succedunt, primatum ex diuina institutione vim obtinuisse: non equidem humanis constitutionibus: id vero deducit ex verbis Christi Iesu apud Matthaeum cap. 16. idem Nicaena sacrosancta synodus in praefatione asseuerat. Que quidem assertio Catholica est, multísque aduersus hereticos testimoniis sacrae, ac diuinae scripturae, conciliorum, veterumque Theologorum auctoritate stabilitur, ac defenditur a Ioanne Rofense contra Lutherum articulo vigesimoquinto. Ioanne Ecchio in libro, quem de primatu Petri diligentissime scripsit. ab Alfonso de Castro in libro de heresibus. dictione, Papa. a Remundo Rufo in defensione contra Carolum Molinaeum. Extat hac de re diffinitio Constantiensis concilij, sessione octaua, & concilij Florentini sub Eugenio quarto, vt tandem haereticum sit, contrarium asseuerare. Anacletus Pontifex Romanus, qui post Linum Petro successit in epistola tertia ad omnes Episcopos, eandem assertionem tradit, apud Gratianum xxij. distinctione. quam hoc in loco exponit Gelasius. Eusebius libro ecclesiast. histor. 2. cap. 14. Petrum appellat "τῶν ἀπἁντων ἀπσςόλων προήyορονn". id est omnium Apostolorum principem. Nicephorus libro secundo cap. 14. scribit, Petrum "τὰ προτεῖα. κατᾲ πάντων τῶν ἀποφόλων ὲχκοταθεόθεν" id est, primas inter Apostolos consequutum: vt interpretatur Ioannes Langius, aut quod parum differt. Petrum in omnes Apostolos primatum a Deo habentem. τὰ προτεῖα Latine quidem recte primatum dicere possumus: quemadmodum & primas, aut secundas dicimus aliquem obtinere, subintelligentes partes. Plinius libro 13. capite duodecimo, inquit: Primatum mutauit Caesar. Marcus Varro libro primo de re rustica. cap. 7. alij dant primatum bonis patris. quibus in locis, & aliis, quae missa facio, primatus apud Latinos dicitur primi, summique loci auctoritas. Graece itidem primatus πρεσβεῖα plurali numero dicitur. Nam apud Demosthenem in oratione pro Phormione πρεσβεῖον dicitur legatum, quod pater maximo, aut maiori filio dedit. Et in oratione in Boetum pro iure praecipuo maioris filij idem Demosthenes accepit. apud Suidam λαμβάνειν βασιλείαν κατὰ πρεσβεῖον, est equidem regnum adsequi iure primogenij, & maioratus. Est denique πρεσβεῖον ius praelationis, quod ratione maioris aetatis, aut senectutis, primi, aut summi loci alicui defertur. Plutarchus in eo libro, quem scripsit, vtrum seni sit gerenda respublica, delationem honoris, quae ratione temporis, aut aetatis, vel ab ipso tempore datur, appellari dixit πρωτεῖον a multis, sed proprius ac verius dici πρεσβεῖον. in canonibus vero, vt dixi, plurali numero adsumitur hec dictio, vt significet prelationem, praerogatiuam, aut priuilegia, quae iure summi, primique loci, vel in prouinciis, vel in toto orbe ecclesiasticis principibus conceduntur, aut diuinitus esse concessa probantur a summis Pontificibus, vel Synodis vniuersalibus. in concilio Nicaeno capite vj. Grece τὰ πρεσβεῖα ecclesiae Antiochenae, & aliarum, quae in prouinciis primum locum obtinent, dicuntur, quae apud Gratianum sexagesima quinta distinctione. capitulo, mos antiquus. priuilegia Latine appellantur. Quod parum refert, modo priuilegia intelligas, quae ad praelationem primatus pertinent. Nam de his canon agit, atque ideo Remundus Rufus vere existimat, potuisse commode ex Graeco canone verti primatum. Sed & idem Rufus admonet legendum esse apud Gratianum. Mos antiquus perduret. imperandi modo, quum ex Graeco codice concilium iubeat, consuetudines antiquas valere, vim suam, & robur habere, nec tantum mores narret, sed etiam probet. ita enim scriptum est τὰ ἀ ρχαῖα ἔθη κρατεῖτο. id est antiquae consuetudines perdurent. Concilium etiam Constantinopolitanum capite tertio censuit, post Romanam ecclesiam Constantinopolitanam τὰ ἀρεπβεῖα τῆς τιμῆσ, id est, praelationem honoris, habere, aut primatum. Graeca etenim dictione de primatu Constantinopolitanae ecclesiae tractantes, etiam vsi fuere Sozomenes libro septimo ecclesiasticae historiae. capite nono, & Nicephorus libro duodecimo cap. xiij. & Socrates libro quinto cap. octauo. Etenim sicut diuinitus Romana ecclesia, eiusque Pontifex in toto orbe primatum obtinet, ita & concessione ipsius, vel conciliorum canonibus, aliqui episcopi, aut Pontifices in prouinciis primatum in alios Episcopos obtinuerunt, vt tandem similitudo Primatuum, Patriarcharum, aut Archiepiscoporum cum Romano Pontifice in hoc tantum detur, quod quemadmodum in omnes totius orbis Episcopos summus eccle. Romanae presul primatum a Deo obtinuit, vt Petri successor, ita & primates in prouincijs erga Episcopos alios ius praelationis obtineant. Non est tamen concedenda similitudo in radice, & auctoritate huius praelationis, nec in ipsius maiestate, aut extensione: siquidem primatus Pape competit ex diuina institutione, & in totum Christianum orbem protenditur, ac vires habet. Primatus vero aliorum Pontificum iure humano, & in prouinciae tantum Episcopos, aut regionis praelatos conceditur, ex quo poterit lector expendere veram interpretationem Nicaeni concilij in dicto capitulo, mos antiquus. Sed vno tempore, vno eodémque die.) Vltimo Neronis anno ipse Caesar primam in Christianos persequutionem molitur, in qua Romae [art. 12]eius iussu Petrus, + & Paulus, ille cruci affixus pedibus in sublime eleuatis, & capite in terram verso, hic gladio mortem martyrio subierunt, teste Eusebio in chronicis, cui & Hermanus Contractus, & Platina accessere. Sed hos ecclesiae principes eodem tempore martyrio fuisse perfunctos, ex testimonio Dionysij Corinthiorum episcopi probat Eusebius libro secundo histor. ecclesiast. capite penultimo: & post eum Nicephorus libro secundo cap. 37. qui capite precedenti scripserat, hoc illustre martyrium eodem tempore, eodémque die contigisse. Id ipsum Eusebius, & Platina sentire videntur. Sed & praeter Gelasium, & Nicaenam Synodum in prefatione diuus Hieronymus de scriptoribus eccles. commemorat, Paulum decimoquarto Neronis anno, eodem die, quo Petrus, Romae pro Christo capite truncatum fuisse, anno post passionem Domini tricesimoseptimo. Ex quibus deducitur, Petrum, & Paulum occisos, & martyrio coronatos fuisse anno a natiuitate Domini septuagesimo. Quod Eusebius, Contractus, & alij fatentur. Sed & Ioannes Zoraras in Nerone tradit, quosdam existimasse, hoc martyrium eodem tempore contigisse: alios vero eodem die, sed anno diuerso. De die vero huius Martyrij praeclarissimi praestat nobis irrefragabile testimonium ecclesiastica traditio, quae probat, id contigisse Romae tertio Calendas Iulias: id est vicesimanona die Iunij. Nam & ecclesia Catholica hoc die horum Apostolorum commemorat martyrium. Extat hac de re inter alia, quae de rebus ecclesiasticis tractantur, Graecae linguae fragmentum quoddam, vbi Apostolorum Petri, & Pauli mors adscribitur diei quintae Paneminensis, quae & illic apud Romanos dicitur esse tertio Calendas Iulias: annus vero numeratur tricesimus sextus a Iesu redemptoris nostri passione. Mensis tamen Panemus apud Macedonas idem est qui apud Romanos Iulius, auctore Suida. cui suffragantur Eusebius libro octauo ecclesiasticae historiae. Euagrius libro quarto capite primo. Nicephorus libro decimoseptimo, capite primo. & Anshelmus libro secundo. de imagine mundi capite 6. Vt tandem hac ratione obseruata quinta dies Paneminensis esset quinta dies Iulij, non vicesimanona Iunij. Verum illud est adnotandum, menses, quibus Macedones, Graeci, & alij vtuntur, non omnino ad exactam rationem cum nostris conuenire: imo & apud ipsos Graecos vere considerari, & adsumi. Et ideo reprehensione non carent, qui mensem mensi comparare conati sunt: quasi ad scrupulum inter se respondeant. Nec mirum erit, in ea commemoratione huius martyrij, quam ex Graecis fragmentis obseruauimus, Panemum mensem incipere a vicesimaquinta die mensis, qui apud nos dicitur Iunius: esseque eius quintam diem nostri Iunij vicesimamnonam. Comparatur vero tunc Panemus mensis Iulio, quia eius maxima pars ei conuenit, & iuxta dierum maiorem numerum respondere videtur. Sed & apud Demosthenem in oratione de corona ex epistola Philippi regis Macedonum constat, a Corinthijs Panemum mensem dici eum, qui a Macedonibus Lous, ab Atheniensibus Boedromion dicitur, qui dubio procul apud Romanos est Augustus. Rursus Plutarchus in Camillo scribit, a Boeotijs Panemum mensem dici Iulium. Idémque Plutarchus in Aristide, nisi codex fallit, satis probat, apud eosdem Boeotios Panemum mensem adhuc septem, vel octo dies adsumere ex eo mense, qui ab Atheniensibus Boédromium, a Romanis Augustus dicitur: siquidem vicesimamseptimam diem Panemi mensis apud Boeotios, quarte diei mensis Augusti, & Boedromionis apud Athenienses comparat. Tametsi Latinus Plutarchi interpres minus exacte rationem istam ex Graeco codice deduxerit. Hinc denique vera interpretatio constat canonis vicesimi ex concilio Anthiocheno apud Gratianum decimaoctaua distinctione, capite propter. & Iuonem Carnotensem libro quarto. Burchardum libro primo, capite quadragesimoquarto. ex vulgari etenim lectione quae extat in Gratiano. & in concilio ex secunda editione deducitur, diem, qui nobis est idibus Octobris: id est decimusquintus, esse apud Macedonas decimum mensis Hyperberetaei: quod Andrae. Alciatus nullo adducto testimonio ad discrimen istud adnotauit libro primo parerg. capite quadragesimooctauo. In ipso vero concilio ex prima editione, & apud Burchardum dies decimaquinta mensis Hyperberetaei dicitur illa, quae apud nos est, idibus Octobris: atque ita conuenit omnino Octobri mensi, Hyperberetaeus Macedonum mensis apud Suidam. Ex quo in dicto canone, & capite, propter. vera loctio restituenda est, vbi mensis hic falso dicitur Hyperbericus: vt & apud Anshelmum eodem ferme errore Hyperboreus. Burchardi vero liber verae lectionis vestigium habet. Sed & Iosephus libro tertio de antiquitat. capite decimo mensis Hyperberetaei apud Marcedones meminit scribens, eum conuenire septimo Hebraeorum mensi. Secunda autem sedes apud Alexandriam.) Egesippus inter scriptores ecclesiasticos vetustissimus, vicinúsque Apostolorum aetati, teste Hieronymo, quíque floruit sub Pio Antonino, auctoribus Eusebio libro quarto ecclesiasticae historiae, capite vndecimo, & Nicephoro libro eodem, cap. vij. quatuor orbis praecipuas ciuitates connumerans libro tertio de excidio Hierosolym. capit. quinto scribit, primum locum obtinuisse Romam, secundum Alexandriam, tertium Constantinopolim, quartum Antiochiam. Quae tamen, vt illic adiicitur, olim tertium locum obtinuerat, priusquam Constantinopolis ciuitas Byzantiorum creuisset. Haec apud Egesippum ex traductione diui Ambrosij, quae ab ipso Latino interprete partim addita fuisse vel ex eo existimauerim, quod aetate Egesippi Byzantium nondum tanti nominis fuerit, nec Constantinopolis diceretur. Atque ideo ex Egesippo illud erit obseruandum, primum locum Romam, secundum Alexandriam, tertium Antiochiam tunc obtinuisse: qua in re cum Gelasio conuenit Egesippus. Quod vero de constantinopoli scribitur, diuo Ambrosio, eiusque aetati tribuendum est. caeterum quod Gelasius hoc in loco tradit, scripserat prius Anacletus Pontifex summus in epistola tertia ad omnes Episcopos. capitulo, sacrosancta. vicesimasecunda distinctione, & profitetur Nicena Synodus in praefatione: tametsi Zonoras historicus scribat, Constantinum Magnum, primum Patriarchatus locum post Romam dedisse Constantinopoli, qua in re variat edictum Constantini apud Gratianum in capitulo, Constantinus. xcvj. distinct. Et in primo conciliorum Tomo. & apud Alber. in l. j. §. n initio. ff. de off. praefecti. vrb. Nullibi tamen Constantinopolitana ecclesia ex eo edicto praefertur Alexandrinae: imo nec Antiochenae. qua in re non satis certa tradit Eugubinus de donatione Constantini libro 1. pagina 55. numero 43. Verum in concilio Constantinopolitano primo. canone quinto, sub Papa Damaso, datus est primatus honoris post Romanam ecclesiam Constantinopolitanae, vt inter Patriarchas Archiepiscopus Constantinopolitanus primum locum post Romanum Pontificem obtineret. Huius canonis meminere Sozomenes libro septimo ecclesiasticae historiae capitulo ix. Socrates libro quinto capite octauo. Zonoras in tertio Annalium Tomo in Theodosio. Nicephorus libro duodecimo capite decimotertio. & Gratianus 22. distinctione. cap. Constantinopolitanae. Idem statutum fuit in quarta Synodo generali apud Chalcedonem actione 16. quod & Nicephorus refert libro decimoquinto, capite septimo & vltimo. post Euagrium libro secundo capite quarto & vltimo. quorum canonum sensim meminit Iustinianus idem, priuilegium Constantinopolitanae ecclesiae commemorans in Nouella. cxxxj. Idem postea repetitum suit in concilio sexto generali Constantinopoli celebrato sub Agathone Papa cano. 36. cap. renouantes. 22. distinct. & ab Innocentio tertio Romae in concilio generali, cap. antiqua. de priuileg. quo in loco Summus Pontifex omissa Romana ecclesia, quae super omnes alias potestatem & iurisdictionem habet, + quatuor sedes [art. 13] Patriarcharum iuxta ordinem priuilegij, & praelationis connumerat, vt prima sit Constantinopolitana, secunda Alexandrina, tertia Antiochena, quarta Hierosolymitana, quam & sexta Synodus a Romana incipiens, quintam, & vltimam nominauerat inter Patriarcharum sedes. De quibus interpretes iuris Pontificij multa tradidere, post alios Chassanaeus in Catalogo glorie mundi. quarta parte, consideratione nona. Illud tamen mirum videri poterit, cur Gelasius praetulit Alexandrinam ecclesiam Constantinopolitanae, idémque fecerit Ambrosius, cum & tunc ex Synodis Constantinopolitana prima, & Chalcedonensi data esset ecclesiae Constantinopolitanae praelatio haec, vt prior esset Alexandrina. Quod si dixeris a Leone primo summo Pontifice illud prelationis ius reuocatum fuisse, & Alexandrinae ecclesiae restitutum: cur equidem post Leonem ante sextam synodum Iustinianus Caesar ex canonibus ecclesiasticis in dicta Nouella, quae extat titulo de ecclesiasticis titulis, asseuerat, ius hoc praelationis Constantinopolitanae ecclesiae, vt prior sit Alexandrina, eidem que preferatur, competere? Iustinianus tamen animo in Constantinopolim vrbem propensissimo, vtque ei beneuolentissime faueret, Calcedonensis synodi, & Constantinopolitanae primae canones sequutus fuit, eóque iure pronunciauit, Constantinopolitanam ecclesiam praeferendam fore Alexandrinae. Gelasius vero & si sciret, quid ea de re in his synodis fuisset statutum, maluit Leonis Pape diffinitionem sequi. Is etenim, vt constat ex actis Chalcedonensis synodi, & ex epistola l vij. & lix. licet confirmauerit concilij Chalcedonensis canones ad fidem pertinentes, decretum hoc de praelatione Constantinopolitanae ecclesiae noluit admittere, nec probare: imo Alexandrinae ecclesiae ius praelationis quo ad Constantinopolitanam restituit. Ex Ambrosio fortassis illud deduci poterit, primum locum obtinuisse Romam, secundum Constantinopolim, tertium Alexandriam, quartum Antiochiam. Tantum etenim commemorat, olim quartum locum habuisse Constantinopolim, prius quam ipsa vrbs creuisset: at postea dat vltimum, & quartum locum Antiochiae: nec palam explicat, an Alexandria fuerit praelata Constantinopoli, an e contrario Constantinopolis Alexandriae: tametsi tempore Ambrosij ex Concilio Nicaeno Alexandria praelata fuit Constantinopoli: & rursus ex concilio primo Constantinopolitano Constantinopolis Alexandriae: sed hoc concilium an fuerit celebratum, priusquam diuus Ambrosius e Graeco in Latinum verterit Egesippum, dubitari poterit, atque ideo verba Ambrosij poterunt intelligi vel secundum concilij Nicaeni definitionem, vt habeat secundum locum Alexandria post Romam, cum nondum constet, an ea praelatio fuerit reuocata eo tempore per synodum Constantinopolitanam primam, vel ea reuocatio fuerit apud occidentales praelatos probata, & recepta. Nec enim de Chalcedonensi synodo tractandum est quo ad Ambrosij opinionem, cum dubio procul nondum esset celebratum. Quod si Ambrosij verba intellexerimus eo in sensu, vt Constantinopolitana ecclesia sit Alexandrinae praelata eo tempore, dicemus Ambrosium scripsisse illud opus post synodum primam Constantinopolitanam, quae diui Ambrosij aetate, & postquam is fuerat Mediolanensis episcopus electus, congregata fuit. Ex quibus lector satis poterit intelligere, quae fuerint hac de re vicissitudines, vt parum necessarium sit, quod Gratianus in dicto capitulo, renouantes. voluit adnotare, minime expendens, quae fuerint olim de praelatione inter has ecclesias controuersiae. Quae quidem fuit diligenter obseruanda, quamuis aliter hanc controuersiam, & litem componere conetur Franciscus Torrensis in libro de canonibus sextae synodi: apud quem praeter alia multa & illud obseruandum erit, in capitulo, renouantes. xxij. distin. falso legi, petimus, vt Constantinopolitana sedes similia priuilegia, que inferior Roma habet, accipiat. Imo legendum esse: quae senior Roma habet. ex Grecis codicibus, & vetustissimis exemplaribus. # 15 SVMMARIVM. -  1 Nicaena Synodus, quo tempore fuerit celebrata? -  2 Synodus secunda Constantinopolitana. -  3 Synodus tertia Ephesina. -  4 Synodus quarta Chalcedonensis. -  Rursus ex Gelasio de quatuor conciliis uniuersalibus, quae prima fuere. CAPVT XV. ET quamuis aliud fundamentum nemo possit ponere, praeter id, quod positum est, quod est Christus Iesus, tamen ad aedificationem nostram eadem sancta Romana ecclesia post illas veteris, & noui testamenti, quas regulariter suscepimus, etiam has suscipi non prohibet scripturas. Sanctam Synodum Nicaenam trecentorum decem, & octo patrum mediante Maximo Constantino Augusto, in qua Arrius haereticus condemnatus est. Sanctam Synodum Constantinopolitanam mediante Theodosio seniore Augusto, in qua Macedonius haereticus debitam damnationem accepit. Sanctam Synodum Ephesinam, in qua Nestorius damnatus est, cum consensu beatissimi Coelestini Papae mediante Carillo Alexandrinae sedis antistite, & Archadio episcopo ab Italia destinato. Sanctam Synodum Chalcedonensem mediante Martiano Augusto, & Anatolio Constantinopolitano episcopo, in qua Nestoriana, & Eutychiana haereses simul cum Dioscoro, eiúsque complicibus damnatae sunt. Sed etsi quae sunt concilia a sanctis patribus hactenus instituta, praeter istorum quatuor auctoritatem & custodienda, & recipienda decreuimus. Haec Gelasius. Sanctam Synodum Nicaenam.) Quamuis Nicaenam + Synodum aliquot concilia praecesse[art. 1]rint, quorum quaedam fuere prouincialia, quaedam sere generalia, quaedam vniuersalia ratione auctoritatis, & conciliorum vniuersalium quo ad auctoritatem origo processerit ab ipsorum Apostolorum temporibus. Actor. c. xv. Vniuersalia tamen concilia ratione auctoritatis simul, & congregationis, etate Constantini Magni primum inceperunt, omniúmque prima Synodus vere vniuersalis, & Oecumenica fuit haec Nicaena, cuius a Gelasio mentio fit hoc in capite. Etenim teste Isidoro libro 6. Etymol. cap. 16. cuius Gratianus meminit cap. 1. dist. 15. Canones conciliorum generalium a temporibus Constantini coeperunt. Constantinus etenim Magnus primus omnium permisit episcopis totius orbis, vt in vnum locum conuenirent, ac conuenire possent: cum ante ipsum saeuientibus in Christianos imperatoribus minime possent ecclesiae Catholicae praesules in vnum conuenire locum, vt plebem Christianam docerent, ne in diuersas haereses scinderetur: quemadmodum & idem Isidorus testatur. qua ratione frequentissime multis in locis Nicaena Synodus omnium prima censetur. c. quoniam sanctae cap. sancta cap. vj. xvj. dist. l. nos reddentes. §. suscipimus. C. de summa trinit. l. quicunque. C. de haeret. auth. de eccles. tit. in princip. qua de re diligenter tractat illustris admodum, multísque titulis obseruantissimus Didacus Alaua, & Esquiuel, olim Abulensis, nunc vero Cordubensis ecclesiae praesul ornatissimus, ex iuris Pontificij, ac Caesarei disciplina laboreque indefesso, cui Salmanticae in celebratissimo sanctissimi Saluatoris collegio operam dederat, ad multam prouectus eruditionem, quae eum tot apud Caesarem Carolum, eiúsque primogenitum Hispaniarum Regem Philippum magistratibus insigniter, maximáque cum laude gestis, illustrissimum fecit. Is inquam in lib. j. de conciliis. cap. j. plurima tradit de conciliorum origine, deque eorum antiquitate, ex quibus & nos hoc in loco multa mutabimur ad Gelasij interpretationem, nonnullaque adijciemus ex veterum historicorum monumentis. Trecentorum decem, & octo Patrum.) Idem constat numerus ex epistola Syluestri Papae ad Nicaenam Synodum. idem scripsere Eusebius & Hermanus Contractus, in chronicis, Theodoretus libro j. cap. vij. Socrates lib j. cap. ix. Ruffinus libro decimo histor. eccles. cap. ij. Platina in Syluestro. Isidorus libro sexto Etymol. cap. xvj. cap. j. xv. dist. Isidor. item in princip. concil. cap. primo. xvj. distin. Beda de temporibus cap. lxv. cap. sexta Synodus. xv. distin. Sed & Sozomenes libro primo cap. xvij. testatur, tercentum, & viginti Episcopos conuenisse in ea Synodo. Socrates libro primo. cap. vij. numerum Episcoporum excessisse tercentum scribit, ex Eusebio libro iij. de vita Constantini: apud quem legitur, multitudinem Episcoporum excessisse numerum ducentorum, & quinquaginta. rursus Nicephorus libro viij. cap. xiiij. asseuerat, congregatos fuisse circiter trecentum, decem, & octo Episcopos. Praeter haec Damasus apud Gratianum in c. hanc. x. quest. j. & monachorum regula cap. de contemplatione. huius Synodi facta mentione tercentum Episcopos connumerant. quos iure optimo poteris comparare tercentum illis viris iudicio diuino electis, qui duce Gedeone Madianitas: id est, Arrianos ecclesiae infestissimos hereticos, euerterunt, & profligarunt. Iudicum cap. vij. aut potius tercentum decem, & octo vernaculis Abrahe, quibus beatus Abraham tot hostium millia fide debellauit. Genes. cap. xiiij. quo testimonio vtitur hac in re Liberius Papa in epistola ad orientales, cuius meminit Nicephorus lib. xj. cap. viij. Mediante Maximo Constantino Augusto.) Hanc sacrosanctam Synodum congregatam fuisse sub Constantino Magno, conueniunt omnes, nec id negari poterit. Quo vero anno fuerit celebrata adeo controuersum est, vt nihil certum hac de re diffiniri possit, quamuis constet ex epistola Osij Cordubensis Episcopi, quae huius concilij canonibus adiicitur, canones, aliaque eius Synodi decreta missa fuisse ad Syluest. Papam Paulino, & Iuliano consulibus. Idem consulum titulus canonibus huius Synodi praemittitur in primo conciliorum Tomo. Qui quidem consules conueniunt auctoribus Cassiodoro, & Haloandro anno decimoseptimo Imperij Constantini. Annus vero decimus septimus Imperij Constantini est a Natiuitate Christi trecentesi mus vicesimussextus iuxta eiusdem Haloandri, Eusebij, & Ioannis Lucidi chronologiam. Aera tamen praescripta his canonibus, & consulibus eisdem trecentesima sexagesima tertia, non omnino conuenit huic numero, sed anno potius Domini trecentesimo vicesimoquinto. Sed & Socrates libro primo, capit. xiij. & Nicephorus libro octauo, capit. xxvj. scribunt, hoc concilium incidisse in annum sexcentesimum tricesimum sextum ab Alexandri Magni principatu, in quo consules erant Paulinus, & Iulianus. Ex quibus auctoribus illud annotauerim, quod de consulibus tradidere, vt conueniant his, quae paulo ante obseruauimus. Quod vero de annis ab Alexandri imperio scribunt, non satis certum est, quemadmodum statim tractabitur. Caeterum Sozomenes libro primo, capit. vltim. Cassiodorus libro 2. tripart. cap. 14. & Nicephorus li. octauo cap. 26. commemorant, Constantinum Magnum Nicaeae peracto concilio statim Vicennalia celebrasse, Episcoposque omnes Synodi conuiuio excepisse. Socrates vero lib. 1. cap. 16. & ex eo Cassiodorus lib. 2. tripart. cap. 18. nulla facta conuiuij mentione asseuerant, statim peracto concilio Vicennalia Constantinum celebrasse. Qua quidem ratione adducor, vt existimem, Synodum hanc Nicaenam initium habuisse vno decimoseptimo Constantini, vel paulo ante, peractam vere fuisse anno vicesimo eiusdem principatus. Nam & ipse Nicephorus scribit, Synodum annis tribus, & paulo longius actam esse. Sic sane Ioannes Abb. tradit, hanc Synodum celebratam esse anno vicesimo Constantini, qui conuenit anno Domini trecentesimo vicesimonono. Potuit enim Abbas Biclariensis tempus, quo Synodus finita fuit obseruasse: atque haec mihi certior opinio videtur. Ex qua asseuerari poterit, hanc Synodum finem accepisse anno vicesimo Constantini, aut paulo ante prope anni deciminoni exitum: annis vero tribus, vel quatuor actam esse: atque ideo coeptam vel anno decimoseptimo Constantini, vel decimosexto, vel decimoquinto: praesertim si rationem habeamus eius temporis, quo Imperator decreuit, Synodum istam celebrandam fore. Denique Eusebius in chronicis eius congregationem tribuit anno decimoquinto Constantini, & a Christi natiuitate anno trecentesimo vicesimoquarto: Aera vero conuenit anno Domini trecentesimo vicesimosexto. Consules anno trecentesimo vicesimosexto. Quod equidem discrimen oriri potuit vel ex varia consulum obseruatione: neq; enim chronologi hac in re vbique conueniunt: vt constat ex Dionysio Halicar. T. Liuio, Cassiodoro, Haloandro, & Glareano. vel ex tempore, quo Synodus ista Niceae mansit illic congregata. vel fortassis ex eo, quod non omnino conueniat inter historicos de initio principatus Constantini. Siquidem Socrates libro primo capitul. vltim. scribit, Constantinum anno tricesimo primo Imperij mortem obijsse, anno secundo Olympiadis ducentesimae septuagesimaeoctauae, vicesimo secundo die mensis Maij, Feliciano, & Taciano consulibus: quos consules, & vicesimumprimum diem mensis Maij morti Constantini adscribit Nicephorus libro octauo capitul. quinquagesimoquarto. Annum tamen refert in secundum Olympiadis ducentesimae octuagesimae septimae. Sed error fuit fortassis scriptoris: & tamen Hieronymus, Haloander, & Ioannes Lucidus eius mortem adscribunt anno secundo Olympiadis ducentesimae septuagesimaenonae. Hieronymus quidem Anno Domini trecentesimo quadragesimo. Haloander, & Lucidus Anno Domini CCCXXXIX. a quibus etiam differt Hermanus Contractus in chronicis. Nicephorus vero libro octauo capitulo vltimo asseuerat, Constantinum mortem obijsse anno Imperij XXXII. & a Natiuitate Domini CCCXLII. ex quo Vicennalia Constantini conueniunt Anno Domini XXX. aut XXIX. Nos hac in re sequuti sumus eam temporis rationem, quae nobis visa fuit apud auctores frequentior, quaeque magis conueniret his, quae de hac Synodo ab eisdem tractantur. Quam ob rem huius concilij solutionem, & finem tribuimus anno Domini fere trecentesimo vicesimonono, initium vero anno Domini trecentesimo vicesimoquinto, aut vicesimoquarto secundum Eusebium. Nam quod Hermanus Contractus, & Ioannes Lucidus tradidere, tribuentes hanc Synodum Anno Domini trecentesimo vicesimo secundo, non satis conuenit exactae rationi temporum: quemadmodum nec quod Nicephorus scribit de tertia indictione. Ea etenim indictio conuenit Anno Domini trecentesimo tricesimo: nec potuit conuenire anno illi, quo consules fuere Paulinus, & Iulianus. Sic quod de annis Alexandri idem Nicephorus, & Socrates obseruarunt, plurimum dissidet a vera temporum ratione. Nam siue sequamur Eusebium, siue alios, & imperium Alexandri praecesserit annos Domini, eiúsque natale triginta annis supra trecentum, siue trigintaquinque, siue viginti tribus, adhuc sexcentesimus tricesimussextus annus Alexandri non potest aptari Synodo Nicaenae: nisi ea foret congregata Anno Domini Trecentesimo decimo quinto. Qui quidem Annus minime conuenit consulibus adscriptis, quamuis conueniat indictioni tertiae. Et licet hic annus fuerit obseruatus in adnotationibus ad acta, & canones huius concilij ex Dionysij Ciclo in primo conciliorum tomo, consules tamen, & alia temporis signa minime possunt huic anno conuenire. Et ne mihi quis obiiciat eam chronologiam, qua vtitur Rex Alfonsus in prooemio Partitarum, respondeo, multum ab historicis, a veraque ratione temporum abesse computationem illam, quae illic traditur. quod alibi longius explicabimus. Ex quibus obiter erit obseruandum, Constantinum Vicennalia celebrasse Nicaeae, vbi & Synodus congregata fuit, si vera sunt quae Socrates, Sozomenes, & Cassiodorus in tripartita, & Nicephorus tradidere: tametsi Euseb. in Chronicis, & idem Cassiodorus in catalogo consulum, & Imperatorum scripserint, ea Nicomediae celebrata fuisse. Vtraque vero vrbs ad Bithyniam pertinet. Quae vero sint Vicennalia ac decennalia, nos alibi explicuimus ex Dione lib. liij. Sed & illud plane apparet, concilium hoc Nicaenum congregatum fuisse, vtcunque sit de ipsius tempore, sub Syluestro Papa huius nominis primo, qui legatos ad eam Synodum misit Vitum, & Vincentium. Hi etenim fuere legati sedis Apostolicae: sicuti commemorant Socrates lib. primo. cap. xiij. Sozomenes lib. j. cap. xvij. Cassiodorus lib. j. tripart. c. vlt. & lib. ij. ca. j. & cap. xiij. Nicephorus libro octauo c. xiiij. & idem constat ex huius Synodi actis primo conciliorum Tomo, vbi quandoque Vitus legatus, Victor appellatur, vt & a plerisque. Et quamuis ex his auctoribus sit certum, hos legatos missos fuisse a Romano Pontifice ad Synodum istam, nec omnes conueniant, an a Syluestro fuerint destinati. Imo Sozomenes in dicto cap. xvij. & lib. ij. tripart. cap. j. Nicephorus in dicto c. 14. asseuerent, a Iulio Papa primo eos missos fuisse, hisque consentire videantur Beda lib. de temporibus capitulo lxv. Gratianus in cap. sexta Synodus. xvj. dist. & Hermanus Contractus in Chronicis, qui hoc concilium sub Iulio Papa primo constituerunt. Constanter tamen est asseuerandum, sub Syluestro Papa primo Synodum istam contigisse, coeptam, & peractam esse. Quod ratio temporum manifeste probat. Nec enim potest haec Synodus Iulio conuenire, qui post Marcum pontificem, qui Syluestro iam Synodo acta successit, electus est ad summum Pontificatum. Quod omnes historici fatentur: ac potissimum sub Syluestro Nicaenam Synodum actam fuisse, testantur Eusebius, Hieronym. & Ioan. Lucidus in chronicis. Platina in Syluestro. Isidorus in principio conciliorum cap. prima autem xvj. distinct. Sed & Iulius Papa primus eam dignitatem accepit mortuo Constantino: sicuti ex Platina, & aliis constat. tametsi Hiero nymus in hoc dissentiat. Adeo tamen verum mihi videtur, hos auctores, qui synodum istam Iulio Pontifici tribuere, omnino errasse, vt existimem vbique, ne tantum errorem viris diligentissimis tribuam, pro Syluestro scribentium errore Iulium nominari. Quis enim ferat, Hermanum Contractum in chronicis scribere, Nicaenam Synodum congregatam fuisse sub Iulio eo anno, quo secundum eundem adhuc Syluester summus Pontifex ecclesiam Romanam regebat? Nam & ipsemet auctor postquam meminerat huius concilij, eiusque congregationis, annis octo ab eo dinumeratis meminit Marci summi Pontificis, eiusque electionis, ac deinde Iulij primi. Sunt & alia, quae opinionem istam verissimam esse probant: quae modo missa facio, illud vltimo adiiciens, quod pertinet ad intelligendum ea, quae de die huius concilij in primo conciliorum Tomo praenotantur. Sic enim scriptum extat. Dicitur autem celebrata haec Synodus die mensis secundum Graecos Desij. XIX. hoc est xvij. Calen. Iul. consulatu Paulini, & Iuliani. Haec ibi. Est enim obseruandum, apud Macedonas, quos sequuti sunt hac in re Graeci Alexandrini, mensem Iunium dici Desium. Quod deducitur ex Plutarcho in Alexandro, Suida & Eusebio libro octauo. ecclesiast. hist. fol. 92. Anshelmo libro secundo, de imagine mundi capitulo vj. Sed rursus in adnotationibus eisdem in primo conciliorum Tomo, scribitur, conuenisse hoc concilium, aut canones edidisse postquam conuenerat, consulatu Paulini, & Iuliani. XIII. Calendar. Iulij, qui est apud Graecos. XVIII. dies mensis eorum. Mensis autem hic, vt opinor, Desius intelligitur, vt modo dixi, Iunius est apud Latinos. Est autem dies XIII. Calend. Iul. XVIII. mensis Iunij. quia secundum Alexandrinos mensis Desius apud eos habet dies XXXI. sicuti & in dicto pri. conciliorum tomo adnotatur. Prior etenim adnotatio fuit per posteriorem correcta: maxime quia prior parum obseruauit congruam Calendarum rationem: cum dies XXIX. Iunij non sit, nec dici possit XVII. Calend. Iul. Socrates vero lib. 1. cap. 13. diem huius concilij commemorat vicesimam mensis Maij, & Nicephorus lib. 8. ca. 26. eiusdem mensis diem vndecimam. In qua Arrius haereticus condemnatus est.) Presbyter enim quidam nomine Arrius apud Alexandriam, gloriae, & nouitatis improbae cupidus, studio perturbandi catholicam ecclesiam, vt ea in partes varias descissa, locum illum honoris hoc in seculo posset consequi, quem in ecclesia recte instituta, catholica, & vnanimi minime posset propter fictam, & simulatam religionem obtinere: praua quaedam de Christi fide, & quae prius nunquam in controuersiam venerant, proferre, ac defendere molitur, ab illa aeterna, ineffabilique Dei patris substantia, vel natura filium abscindere, & separare conatus. Dedit tamen hic vir impiorum omnium caput, & ductor tanti sceleris ex vltione diuina poenas meritissimas, dignasque tam infando flagitio. Siquidem cum in publicum Constantinopoli ex Imperatoris Constantini Magni, quem tunc decipere satagebat, palatio satellitibus munitus insolenter prodiret, vrgenteque ventris laxitate in secessum publicum, qui in propinquo erat venisset, ibi animo ei defecto, sua sponte incrementa effluunt, multus sanguis effunditur, constitutioque interna corporis omnis, vna cum intestinis, epate, & splene diffluit, atque ita ille Haeresiarcha perijt auctoribus Socra. lib. 1. c. 38. Theodorito li. 1. c. 14. Sozomene li. 2. c. 29. & 30. ac Niceph. li. 8. c. 51. Sanctam Synodum Constantinopolitanam mediante Theodosio Seniore Augusto.) Haec synodus se[art. 2]cunda inter + vniuersales congregata fuit Constantinopoli sub Theodosio Seniore anno secundo eiusdem imperij, & a Natiuitate Domini CCCLXXXIII. Ex Prospero Aquitanico, & Ioan. Lucido in chronicis. quibus accedit, quod licet ipse Aquitanicus Syagrium, & Eucherium consules tribuat anno octuagesimo quarto, & Tertio Theodosij. Haloander tamen hos consules adscribit secundo anno Theodosij, & octuagesimotertio. His vero consulibus hoc concilium celebratum fuisse constat, ex ipsius Synodi titulo, & Cassiodoro li. 9. trip. c. 12. Marcellino Comite in chronico, Socrate li. 5. c. 8. sunt qui existiment, hanc synodum celebratam fuisse anno Domini CCCLXXXI. adhuc temporibus Gratiani, & Theodosij: quibus suffragatur Aera huic synodo in primo conciliorum tomo adsignata, & adscripta CCCCXIX. quae anno a Natiuitate CCCLXXXI. conuenit, sicut & indictio nona, quae a Marcellino Comite eidem synodo aptatur. Sed & Hermanus Contractus in chronicis huic computationi maxime consentit, quippe qui hanc synodum tribuat anno tertio Theodosij, & anno Domini CCCLXXXI. quod si verum est, auctore Psello, hanc synodum contigisse post primam anno quinquagesimosexto, sitque admittenda temporis ratio ex Aera vtrique synodo apposita, constat plane annum CCCLXXXI. esse huic Synodo adscribendum: siquidem post annos CCCXXV. si addideris quinquaginta & sex, constabit vere numerus hic, quem signauimus. Etenim Nicaena synodus anno Domini CCCXXV. fuit celebrata. illud sane apud omnes absque vlla controuersia est constitutissimum, hoc concilium temporibus Gratiani, & Theodosij principum contigisse. Nam omnes paulo ante citati anno Secundo, Tertio, vel ad summum Quinto Theodosij hanc synodum tribuendam esse censent. & Socrates anno Tertio iuxta consolatus ordinem eandem tribuere videtur ante Gratiani obitum. Idem tradit Marcellinus Comes. Etenim Gratianus anno quinto, vel sexto imperij communis cum Theodosio, occiditur apud Lugdunum iuxta chronologiam Aquitanici, Marcellini, Cassiodori, & aliorum. Ex quibus satis deducitur, sub Gratiano, & Theodosio hanc Synodum celebratam fuisse. quod & Sozomenes, & Nicephorus fatentur, qui ordinem rerum gestarum obseruantes, huius concilij acta scripsere priusquam Gratiani mortem commemorauerint. Idem fecere Aquitanicus, Hermanus Contractus, ac Ioannes Lucidus. sic & Isidorus in principio conciliorum capit. prima autem synodus 16. distinct. hoc concilium sub Gratiano, & Theodosio Seniore contigisse scribit. Gelasius vero in hoc loco, & Isidorus lib. 6. Etimol. c. 16. & cap. 1. dist. 15. ex eo synodum istam imperio tantum Theodosij adscripsere, quod cum ipse, & Gratianus imperij consortes essent, & Theodosius Constantinopolim, Graeciam, Thraciam, & reliquas orientis partes obtineret, Gratianus vero Italiam, & occidentem, visum eisdem historicis fuit, in huius Synodi commemoratione rationem tantum habere illius imperatoris, qui vrbem illam, vbi celebrata fuit, & eam prouinciam imperatoris titulo, & nomine regebat. Rursus Beda in li. de temporibus. capit. 65. cap. sexta synodus. 16. distinct. hoc concilium Gratiano tantum tribuit, ex eo forsan, quod Gratianus primum Romanum imperium obtinuerit, ac demum Theodosium socium imperij fecerit, ob insignes viri mores, & fortitu dinem. Ex quo Bedae visum est, im perij nomen potissimum penes Gratianum fuisse. Caeterum quod Psellus, & Faustinus Cretensis in Epitome de tempore huius synodi tradidere, nulla ratione congruit his, quae chronologi frequentiori consensu scribunt. Etenim cum Psellus Nicaenam synodum anno Domini CCCXXXIII. adnumerasset, & hanc post eam anno quinquagesimosexto contigisse tradiderit, palam fatetur, hanc synodum esse tribuendam Anno Domini CCCLXXXVIII. eidem anno eam tribuit Faustinus, & anno Theodosij quinto. Conueniunt etenim omnes, Gratianum occisum fuisse ante annum Domini CCCLXXXVIII. idque deducitur ex Paulo Diacono, obseruata diligenter ratione temporis ab vrbe condita, & a Natiuitate Domini Iesu Christi, ex Eusebio, Henrico Glareano, Haloandro, & alijs. quamuis Nicephorus li. 11. cap. vlti. plurimum ab alijs dissentiat in initio principatus Gratiani, & Theodosij, qui post Valentem imperium obtinuere: scribit enim, Valentem occisum fuisse anno Domini CCCLXXXVI. Huic synodo, quae secundum omnes sub Damaso Papa celebrata fuit, subscripsere centum quinquaginta Episcopi. sexta synodus. c. prima. 16. distin. ex Isidoro. Idem constat ex alijs auctoribus ecclesiasticis, qui huius synodi meminere: tametsi praeter hos Episcopos catholicos, praesentes fuerint triginta Episcopi haeretici ex Macedonianis: quemadmodum Socrates, Sozomenes, & Nicephorus scripsere. In qua Macedonius haereticus debitam damnationem accepit.) Macedonius quidam Constantinopolitanus Episcopus tempore Constantij Imperatoris, & Liberij Papae, fidem catholicam, & Orthodoxos euertere conatus haere si nefandissima spiritum sanctum impetiuit, asseuerans, spiritum sanctum esse minorem patre, & filio, & non esse eiusdem substantie cum patre, sed esse veram creaturam. Ab hoc Macedoniana haeresis appellata est, eiusque sectatores Macedoniani. Quorum impium dogma fuit in hac synodo Constantinopolitana omnino improbatum, recepta catholica assertione, secundum quam credimus in spiritum sanctum Dominum, ac Deum, patri & filio consubstantialem, coaequalem, coaeternum, coomnipotentem: quod & synodus Ephesina, synodus Chalcedonensis, & Innocentius tertius in concilio generali docuerunt cap. 1. de summa trinitat. & fide catholic. Scripsere contra haeresim istam Didymus Alexandrinus a diuo Hieronymo latinitate donatus, Basilius aduersus Eunomium, & diuus Ambrosius ad Gratianum imperatorem libros tres de Spiritu sancto. de hac synodo diuus Gregorius lib. 6. episto. 195. scribit, ecclesiam Romanam eius canones, vel gesta non habere, nec accipere: reprobationem vero haeresis Macedonianae, & aliarum probare, & admittere. Id vero scripsit Gregorius propter primatum, qui datus fuit in hac synodo Constantinopolitanae ecclesiae: praue etenim a quibusdam canon de hoc primatu intelligebatur. Nos equidem eius verum intellectum superius explicuimus. Sanctam Synodum Ephesinam.) + Haec est tertia [art. 3] generalis synodus, quae apud Ephesum Asiae minoris maritimam vrbem congregata fuit anno Domini CCCCXXX. secundum Faustinum Cretensem in Epitome. Idem deducitur ex Aera CCCCLXVIII. qua hoc concilium celebratum fuisse in primo conciliorum Tomo legimus. Huic opinioni patrocinatur indictio XIII. quae a Marcellino Comite huic synodo adscribitur, & conuenit anno CCCCXXX. Hermanus Contractus in chronicis hanc synodum scribit celebratam fuisse anno Domini CCCCXXXI. si obseruamus, eius synodi mentionem scriptam esse a regione eiusdem anni, vt modo in vulgatis codicibus fertur apposita, & post electionem Sixti Papae, qui Coelestino successit. Et tamen ipse Hermanus Contractus fatetur, eam contigisse sub Coelestino Papa, vt apud me non leuis sit coniectura, ordinem mutatum fuisse chalcographorum errore: sitque hec synodus ex Hermani sententia tribuenda anno septimo Theodosij, & Domini CCCCXXX. His accedit, quod Marcellinus comes huic synodo aptat consules Theodosium XIII. & Valentinianum. III. idemque in primo conciliorum Tomo ad hanc synodum prenotatur. qui consules auctore Cassiodoro, atque item Haloandro conueniunt anno septimo Theodosij. rursus, vt lector satis intelligat, quantum discrimen sit quacunque in re apud historicos in obseruanda exacte ratione temporis, erit obseruandum, Prosperum Aquitanicum hanc synodum tribuisse anno octauo Theodosij Iunioris, & anno Domini CCCCXXXIIII. consulibus Basso, & Antiocho. quibus consulibus hanc Synodum congregatam fuisse testis est Socrates lib. 7. capit. 34. & post eum Cassiodorus lib. 12. tripart. ca. 5. qui & in chronicis eosdem consules aptat anno octauo Theodosij. idem obseruari poterit ex Haloandro, qui tamen his consulibus comparat annum Domini CCCCXXXIII. quo anno Ioann. Lucidus hoc concilium asseuerat contigisse ex Prospero Aquitanico. Psellus vero scribit, post quadraginta annos a secunda Synodo tertiam fuisse celebratam. Nicephorus lib. 14. cap. 34. a secunda ad tertiam Synodum quadraginta, & vnum connumerat. Verum apud omnes constat, hanc Synodum celebratam fuisse temporibus Coelestini Papae, & Theodosij Iunioris, quemadmodum ex praecitatis auctoribus facillime lector poterit deducere, & ex Euagrio lib. 1. eccles. hist. idque Gelasius hoc in capite de Coelestino testatur. & de Theodosio Iuniore, Isidorus capit. 1. 15. dist. de vtroque idem Isidorus capi. prima autem synodus. 16. distinct. vt plane sit manifestus error apud Bedam de temporibus. & cap. sexta. 16. dist. hanc Synodum tribuere temporibus Theodosij Magni. Annos vero Theodosij Iunioris in hac computatione intelligo a morte Honorij, quae contigit Asclepiodoro, & Mariano consulibus, auctoribus Socrate libr. 7. cap. 22. Cassiodoro, & Marcellino. Anno domini CCCCXXV. iuxta chronologiam Haloandri, qui parum hac in re a Prospero, & alijs dissentit. Etenim tunc nempe ab anno CCCC XXVI. incepit Theodosij solius imperium, quamuis Nicephorus scripserit, non multo post Arcadium perijsse Honorium hydrope. Honorius vero consortem imperij fecerat Theodosium Iuniorem Anno Domini CCCCX. iuxta chronologiam Prosperi, Aquitanici, Ioan. Lucidi, & Haloandri, quibus fere consentire videtur Hermanus Contractus, & ante ipsum Socrates in dict. lib. 7. capit. 1. qui commemorat, hoc actum esse Basso, & Philippo consulibus, qui anno domini CCCCX. conueniunt. addit Socrates, eo tempore mortem obijsse Arcadium patrem Theodosij, ac eundem Theodosium reliquisse puerum octo annorum, anno secundo Olympia dis CCXCVII. qui quidem annus respondet anno domini CCCCXI. & tamen apud Nicephorum li. 13. cap. vltim. Arcadius moritur anno Domini CCCCXVIII. cum Theodosius octennis esset. Ex his tandem auctoribus communi consensu receptum est, etiamsi Nicephorus in hoc dissentiat, Theodosium Iuniorem cum Honorio XVI. annis regnasse, vt mirer, qua ratione Marcellinus Comes XXII. annos Honorio simul, & Theodosio tribuat: & scripserit, Synodum istam anno Theodosij XXX contigisse: nisi rationem habeamus eius temporis quo Theodosius Iunior anno aetatis secundo Caesar creatus est, Arcadio. A. V. & Honorio. A. V. consulibus anno domini CCCCIIII. hanc etenim rationem temporis sequi videntur Marcellinus, & Haloander. Quam ob rem consentit Marcellinus Prospero in anno huius concilij, vt sit Natiuitate Domini XXXIIII. post quadringentesimum, nisi indictionis numerus repugnet. In qua Nestorius damnatus est.) Hic Nestorius Episcopus Constantinopolitanus in eam incidit haeresim, vt asseueraret, purum hominem ex sancta virgine Maria natum fuisse, vt aliam personam carnis, aliam faceret deitatis. Huius haeresis damnata fuit in hoc concilio tertio Ephesino, auctoritate Coelestini Papae. conuenere autem in hanc Synodum ducenti Episcpi, auctoribus Prospero, Marcellino, & Isidoro in d. c. 1. dist. 15. tametsi Beda in lib. de temporibus. cap. sexta synodus. 16. dist. & Hermanus Contractus centum tantum meminerint. & Isidorus in cap. prima autem. 16. dist. tercentum Episcoporum mentionem fecerit. Nicephorus vero scripsit, circiter centum, & triginta Episcopos huic synodo praesentes fuisse. Mediante Cyrillo Alexandrinae sedis antistite, & Arcadio Episcopo ab Italia destinato.) Cyrillum hac in Synodo legatum fuisse sedis Apostolicae, eiusque Vicarium ex commissione, ac delegatione Coelestini Papae, scribunt Euagrius, Nicephorus, & Marcellinus Comes. Hi vero auctores Archadij ab Italia destinati nequaquam meminere. Aduersus hanc Nestorij haeresim scripsere praeter alios & huius decreti auctor Gelasius, qui librum scripsit de duab. naturis in vna persona. Et aliorum meminit Alfonsus a Castro li. de haeres. in verb. Christus. haeresi. 3. cui adde Socratem li. 7. Graecae histor. eccl. c. 32. Sanctam Synodum[art. 4] Chalcedonensem.) Conueniunt omnes, quotquot huius synodi meminere, eam celebratam fuisse sub Leone Roman. Pontifice, & Martiano Augusto, qui, si ratio temporis obseruanda sit ab anno, quo Theodosius Iunior mortem obijt, regnare coepit anno domini CCCCLIII. Ex Matthaeo Palmerio. Annus vero, quo Theodosius mortuus est, consules habuit Valentinianum VII. & Abienum: auctoribus Cassiodoro Marcellino, & Haloandro, qui eos aptat anno Domini CCCCLII. qua ratione quidam annos imperij Martiani ab anno primo post mortem Theodosij connumerant, & scripsere, ipsum imperium obtinuisse anno Domini CCCCLIII. consulibus eodem Martiano Augusto, & Adelphio, qui primi consules fuere post mortem Theodosij, sic sane Ioan. Lucidus ab anno Domini CCCCLIII. numerat annos imperij Martiani. Quod si Theodosius obijt anno Domini CCCCLII. & ab eo tempore statim anni Martiani numerentur, idem annus erit primus Martiani. At Hermanus Contractus Theodosij mortem aptat anno CCCCXLIX. & primum Martiani numerat annum CCCCL. Paulus Diaconus Martiani primum annum tribuit anno ab vrbe condita MCCIIII. qui iuxta Haloandrum est annus Domini CCCCLIII. Haec ideo adnotaui, vt iuxta frequentiorem, magisque receptam temporis rationem haec synodus non potuerit adscribi anno, qui praecesserit annum CCCCLII. vnde Palmerius hanc synodum tribuit anno secundo Martiani, & Domini CCCCLIIII. Faustinus Cretensis in Epitome anno Domini CCCCLVI. & XXVI. post tertiam synodum. Psellus vero, & Nicephorus anno XXX. post tertiam, & Ephesinam. Marianus Scotus anno Domini CCCCLII. consulibus Opilone, & Vincomalo, qui tamen conueniunt Anno Domini CCCCLV. ex Haloandro. Marcellinus scribit hanc synodum celebratam fuisse indictione IIII. Martiano August. & Adelphio consulibus, qui consules, auctore Haloandro, respondent anno domini CCCCLIII. Indictio vero conuenit anno Domini CCCCLI. eiusdemque indictionis mentio fit in actione prima huius concilij, cuius titulus refert ab Aera annum CCCCLXXXVIII. qui respondet anno CCCCLI. consules autem illic adscripti Valentinianus VII. & Auienus anno CCCCLII. conueniunt, vt modo obseruauimus: ex quibus satis constat, quanta sit tribuenda chronicis fides, his maxime, apud quae ratio temporis scribitur numeri notis, in quibus facilimus est lapsus, saltem facilior, quam si numerales dictiones integrae ex omnibus literis scriberentur. Nam & Nicephorus lib. 14. ca. vlt. scribit, Theodosium Iuniorem mortem obiisse anno Domini CCCCLX. In hac vero Synodo legati fuere sedis Apostolice, eiusque Pontificis Leonis primi Paschassinus, & Lucentius Episcopi, & Bonifacius presbyter: sicuti constat ex prima actione & Euagrio lib. 2. capit. iiij. quamuis Nicephorus lib. 15. cap. 2. Bonifacium tacuerit. Conuenere autem sexcentum Episcopi ex Matthaeo Palmerio, aut sexcentum triginta sex ex Nicephoro capit. 2. Sexcentum triginta ex Isidoro cap. 16. lib. 6. Etymol. cap. 1. distinct. 15. ex Beda capit. sexto. 16. distinct. & Isidoro in princip. conciliorum. cap. primo. 16. distinct. Damnata fuit iterum Nestoriana haeresis, & maximo conatu euersum est Eutychis Abbatis Constantinopolitani dogma: Qui asserebat, post verbi diuini incarnationem, & carnis, ac diuinitatis vnionem, statim carnem conuersam fuisse in deitatem: atque inde cogebatur multa contra catholicam fidem nefanda & absurda confiteri. de quibus legito Alfonsum a Castro lib. de haeresibus, dictione: Christus. haeresi. 4. Haec sunt quatuor concilia vniuersalia, quae primum celebrata fuere, & quae in ecclesia catholica maximum nomen, & maiestatem semper obtinuerunt: vt constat ex cap. sicut sancti. & ca. 1. 15. distin. l. nos reddentes. §. suscipimus. C. de summa trinita. l. quicunque. C. de haeret. & in authent. de eccles. tit. in principio. Sed & Gelasium alia multa concilia precesserunt, que ipse recipienda fore censet, quemadmodum & illa, & quae ad hanc vsque diem celebrata fuere, Christianae religionis professores recipere tenemur. # 16 SVMMARIVM. -  1 Agiographi libri qui dicantur? -  2 De beato Cypriano, quo tempore scripserit, & de beato Athanasio. -  3 De Gregorio Nazianzeno, Basilio, & Chrysostomo. -  4 De Theophilo, & Cyrillo Alexandrinis. -  5 De Hilario, Ambrosio, Augustino, Hieronymo, & Prospero Aquitanico. -  6 De epistola Leonis Papae, & de epistolis decretalibus. -  7 De Martyrum historijs, & de vitis Patrum. -  8 Actus beati Syluestri, quam auctoritatem habeant, & de baptismo Constantini Magni. -  9 De inuentione Sanctae crucis, & capitis Diui Ioannis Baptistae. -  10 De Ruffini operibus, & de Origenis scriptis. -  11 De Orosio, Sedulio, & Iuuenco. -  De libris, qui ex Gelasto Agiographi dici iure poterunt. CAPVT XVI. IAM nunc subijciendum est, inquit Gelasius, de opusculis Sanctorum patrum, quae in ecclesia catholica recipiuntur.) Ex his Gelasij verbis libenter ipse adnotauerim, ad distinctionem canonicorum librorum, de quibus in principio huius capit. actum fuit, & deinde Apocryphorum, de quibus in vltima eius parte tracta[art. 1]bitur, Agiographos libros + dici in ecclesia Catholica eos, quos eadem ecclesia probauit, vt publice legerentur ad aedificationem fidelium, non tamen haberent canonicam auctoritatem ad probanda ea, quae ad fidem pertinent irrefragabili probatione. Huiusmodi erant olim apud Hebraeos ecclesiasticus, & Sapientia: deduciturque haec librorum Agiographorum difinitio ex multis, potissimum ex Augustino libro decimooctauo de ciuitate Dei. capitulo trigesimooctauo. qui eos distinguens a canonicis, inquit: ac si illa pertinerent ad vbertatem cognitionis, haec ad religionis auctoritatem: in qua auctoritate custoditur canon. Sed & Ruffinus in expositione Symboli ad haec scribit de his Agiographis scripturis: quae omnia legi quidem in ecclesiis voluerunt, non tamen proferri ad auctoritatem ex his fidei confirmandam. In hac significatione Agiographa Hieronymus accepit in praefationibus in Tobiam, & Iudith, scribens, eos, libros olim extra canonem sacrarum scripturarum numerari inter Agiographa: tametsi idem Hieronymus in prologo Galeato in libros Regum, Agiographos libros dici existimet, eos qui canonici sunt, distinguuntur tamen a quinque libris Moysis, & ab octo Prophetarum: quasi canonici libri veteris testamenti olim distinguerentur in tres ordines, quorum primus quinque libros Moysi, secundus prophetas, Tertius Agiographa possideret: qua ratione Diuus Hieronymus quo in loco vsus est hac stricta significatione, Apocryphos libros appellat omnes, qui sint extra canonem: quo vero in loco latiori vtitur dictionis sensu, Agiographos nominat eos libros, qui licet sint extra canonem, pertinent tamen ad vbertatem cognitionis, legique in ecclesia possunt, & potuerunt olim apud Hebraeos: quos tamen alibi Apocryphos dixit ex eo, quod extra canonem essent, obseruata quadam dictionis ampliori significatione: nam qui dicantur proprie libri Apocryphi sequenti capit. tractabimus. Sic sane Hieronymi verba sunt intelligenda: quod & Ioan. Driedo admonet libr. 1. de dogmatibus ecclesi. cap. 2. & capit. 4. Igitur Agiographi libri dicentur, qui licet sint extra canonem, sine periculo fidei, et cum aedificatione fidelium leguntur publice in ecclesia. quorum de numero sunt hi, qui a Gelasio in hac secunda huius capit. parte nominatim referuntur. Opuscula beati Cypriani Martyris, & Carthaginensis Episcopi.) Primas inter scriptores ecclesiasticos, quo ad ordinem, & antiquitatem tribuit Gelasius Cypriano, + qui natione Afer primum [art. 2] gloriose Rhetoricam docuit: exinde suadente presbytero Caecilio, quo & cognomentum sortius est, Christianus factus, ac paulo post in presbyterum electus, Episcopus Carthaginen sis constituitur, ac demum praeclarissimis scriptis operibus passus est sub Valeriano, & Galieno principibus octaua persequutione eadem die, qua Romae Cornelius Papa: non tamen eodem anno. Haec Hieronymus de scriptoribus ecclesiast. idem fere scribit Eusebius in chronicis adiiciens, martyrio coronatum fuisse anno Domini CCLIX. annis quinque post Cornelij Martyrium. tametsi Nicephorus lib. 5. cap. 27. tradiderit, Cyprianum passum fuisse sub Decio in Deciana persequutione, que septima fuit, quo in loco & de Cypriani conuersione Nicephorus quedam commemorat, que satis differunt ab his, quae Hieronymus scripserat. Caeterum hic Martyr illustrissimus cum multis Africe, Numidiae, & Mauritaniae Episcopis in illum incidit errorem, et existimaret, semel ab haereticis baptizatos, iterum baptizandos fore. Simplex fuit apud Cyprianum error, non ex ambitione, malitiáve, sed odio in haereticos feruentissimo ipse vir sanctissimus concilio apud Africam hac de re celebrato, quod inter eius opera extat, diffiniuit, haereticos, cum ad communionem redierint, fore rebaptizandos, quia, vt asserebat, inter hereticos non potest conferri baptisma, paratus sane prpriam mutare sententiam, quam & ipsi Africani Episcopi mutauerunt a Cornelio, Lucio, & Stephano summis Pontificibus edocti. Vnde Cyprianus, & alij, qui eidem accesserunt, propter hunc errorem non sunt haeretici iudicandi, quippe qui pertinaci animo illum non defenderint. Sic diuus Augustinus lib. 5. de baptismo. cap. 17. & sequen. & apud Gratianum cap. quomodo. de consecrat. dist. 4. aduersus heresim istam scribens, licet in hunc errorem incidisse Cyprianum referat, eum potius laudat, quam haeresis labe notet. Idem Augustinus lib. 1. de baptismo cap. vlti. sed & Vincentius Lirinensis in libro, aduersus hereses de Cypriano inquit: Quis ille tam demens est, qui illud sanctorum omnium, & Episcoporum, & Martyrum lumen beatissimum Cyprianum, cum caeteris collegis suis in aeternum dubitet regnaturum esse cum Christo? aut quis contra tam sacrilegus, qui Donatistas, & caeteras pestes, quae illius auctoritate concilij rebaptizare se iactitant, in sempiternum neget arsuros esse cum diabolo? Hec Vincentius, qui palam asseuerat, Cyprianum ab errore omnino liberum, & catholice decessisse. Nam & Diuus Augusti. lib. 2. contra Donatistas, capit. 5. fatetur, Cyprianum prope mortis articulum errorem deposuisse. Opuscula beati Athanasij Alexandrini Episcopi.) Athanasius Alexandrinus per ludum, nonodum Ephebus, a pueris Episcopus creatus, postea Alexandri Episcopi Alexandrini in episcopatu successor, magnus, fortissimusque haeresum expugnator, Arrianos ecclesiis exegit, eisque orthodoxos substituit: eaque ex causa ab eisdem Arrianis grauiter apud Constantinum Magnum, deinde apud Constantium, & Constantem accusatus multis calumniis asicitur: quas, & multa saepissime pericula diuinitus fugiens, maxime illustris, Antonio Heremite charissimus, claruit ad Valentinianum vsque, & Valentem Imperatores pro Nicaena Synodo, cui inter Diaconos Alexandriae primarius, ipsique Episcopo Alexandro dilectissimus, disputator grauis, & acutus presens fuerat, acerrime, & animose pugnans: obiit tandem postquam Episcopatum quadraginta sex annis obtinuerat, sub eisdem Caesaribus Valentiniano, & Valente: consulibus Gratiano II. & Probo, auctore Socrate libro 4. capit. 20. qui quidem annus conuenit An. dom. CCCLXXIII. iuxta chronologiam Haloandri. Trithemius mortem Athanasij adscribit An. do. CCCLXXIX. At ex Eusebio deducitur, eam contigisse Anno CCCLXXVII. ex Hermano Contracto Anno CCCLXX. hi siquidem auctores his annis scribunt, Petrum Athanasij successorem electum fuisse in Alexandrie Episcopum: & constat ex ecclesiasticis scriptorib. statim post Athanasij mortem hanc electionem factam fuisse: reliqua de Athanasio poterit lector obseruare ex Socra. Theodoreto, Sozome. Niceph. Hierony. & Cassiodor. in tripar. & ex alijs scriptorib. eccle., qui res gestas sub Constan. Mag. vsque ad Valentem tradidere. Opuscula beati Gregorij Nazianzeni Episcopi.) [art. 3]Gregorius + Nazanzi Cappadociae paruae vrbis natus, primum Sasimorum Episcopus, deinde patri in Nazanzi episcopatu successor, ob insignem virtutem, praeclaramque in Theologia eruditionem, Constantinopolitanus Episcopus constitutus eandem sedem de posuit publicae pacis gratia, & Nazanzum reuersus eadem ecclesia alteri commissa monasticam in quodam agro vitam egit. Dictus est cognomento Magnus, auctore Nicephoro lib. 12. cap. 11. atque postmodum Theologus, vt idem Nicephorus scribit, lib. 12. ca. 19. Fuit hic Gregorius Diui Hieronymi praeceptor, eodem Hieronymo teste, qui eius opera commemorat, quorum Suidas, & Trithemius meminere. obiit sub Theodosio Magno anno eius Imperij tertio, & Dom. CCCLXXXIIII. ex Prospero Aquitanico. Suidas vero scribit, eum mortem obiisse Anno XIII Theodosij: qua in re conuenire ferme videtur Hieronymo, si obseruemus que ipse Hierony mus tradit in vita Gregorij, & in praefatione, & cap. vlti. de scriptor. eccl. ex eo etenim mors Gregorij poterit adscribi anno XII fere Theodosij, qui ex chronologia Haloandri, & Marcellini, rationeque habita Consulum, qui fuerunt vltimo anno Theodosij, quorum preter alios & Socrates meminit lib. 5. c. vlti. respondet anno. domi. 393. aut 92. Item opuscula beati Basilij Cappadoceni Episcopi.) Basilius Caesareae Cappadociae, quae prius Mazaca vocabatur, Episcopus, egregios variosque libros, eloquentia, sanctitate, multaque eruditione insignes elaborauit, quorum post alios Hieronymus, Suidas, & Trithemius meminere. Fuit Basilius arctissima coniunctus amicitia Gregorio Nazianzeno, vt omnes historici, qui de rebus ecclesiasticis eius temporis tractauere, commemorant, et ex eius epistolis constat. Fratrem habuit praeter alios Basilius nomine Gregorium Nyssenum, vrbis Nyssene episcopum, doctrina, moribus, & sanctitate spectatissimum, cuius & adhuc opera quaedam extant, quanuis non omnia, quorum etiam Suidas, & alij mentionem fecerunt. hunc Gregorium falso appellat Trithemius episcopum Emissenum. Obiit Basilius sub Gratiano Cesare, auctore Hieronymo, cui adie que de eo, eiusque fratribus, & Grego. Nazianzeno scripsere Socrates l. 4. c. 26. & 27. & Nicephorus l. 11. c. 18. & 19. Item opuscula beati Ioannis Chrysostomi Constantinopolitani Episcopi.) Ioannes patria Antiochenus, ob sapientissimam eloquentiam, & eloquentissimam sapientiam ab ore aureo cognomento Chrysostomus, concionator insignis, Christique praeco indefatigabilis, criminum censor acerrimus, Theologorum omnium eloquentissimus. patrem habuit Secundum, matrem vero Anthusam. Hic vir praestantissimus sub Siricio Papa, mortuo Nectario in eius locum cleri, & populi consensu Episcopus Constantinopolitanus eligitur Caesaribus Archadio, & Honorio, consulibus Honorio. A. IIII. & Euthychiano, auctore Socrate, qui quidem annus ex Haloandro, & Prospero Aquitanico in chronicis conuenit Anno domini. CCCC. aut. CCCCI. tandem ob lingue libertatem, qua in omnes integerrimo zelo vtebatur, ab ipso principe Arcadio, Augustae Eudoxiae priuata indignatione in exilium vltimo mittitur, duciturque Cucussum Armeniae paruulum oppidum, atque inde Arabissum deportatus, postremo episcoporum quorundam inuidia Pytiuntem, vbi fines sunt Ponti, regioque crudelissimis barbaris finitima, ex atrociori rescripto principis deportari iubetur, atque in itinere prope Comanam vrbem in templo Basilici Martyris sumptis ecclesiae sacramentis seipsum consignans crucis signo expirauit. XIIII. die Nouembris, consulibus Honorio. A. VII. & Theodosio II. teste Socrate, qui annus respondet ex Haloandro, & Aquitanico anno domini. CCCCIX. anno vno ante Archadij mortem. Haec de Chrysostomo ex multis, quae scripsere Socrates lib. 5. Theodoretus lib. 5. a c. xxviij. ad vltimum vsque caput. Sozomenus lib. viij. ca. ij. & sequentib. Suidas, Trithemius, & Erasmus, ac longe Nicephorus lib. xiij. c. ij. & seq. qui c. penulti. scribit, Chrysostomum obiisse mortem die XIIII Septembris, quo celebratur exaltatio Sanctae crucis tertio anno ante Archadij mortem, & iuxta ipsius Nicephori computationem Anno CCCCXV. De die XIIII. Septembris idem scribit Cassio. in tripar. lib. x. c. xviij. ex Socrate. apud quem forsan codex Grecus in mensis nomine vitium patitur. Item opuscula beati Theophili Alexandrini epi[art. 4]scopi.) Hic est ille + Theophilus, cuius artibus D. Chrysostomus est in exilium actus: fuit etenim Diui Chrysostomi obtrectator, ferum & crudelem illum appellans auctore Nicephoro lib. 13. c. 4. post Socrat. li. 6. c. 2. & seq. Theodoretum, & Sozomenem, atque Cassiodorum in tripar. lib. x. & tamen crucem Hieroglyphicam Separidis templi Saxis incisam ad religionem nostram adcommodauit, pio in Christianam religionem animo, quo & a principe impetrauit, vt templa Mithre, & Serapidis in Aegypto euerterentur teste Socrate lib. 5. c. 16. & seq. ac post eum Nicephoro libr. 12. c. 26. fuit Theophilus hic Cyrili patruus, & obiit diem suum Alexandriae lethargico morbo die. XV. Octobris, anno quinto Theodosij Iunioris, auctore Nicephoro libr. 14. cap. 14. & sic anno Domini fere CCCCXXX. fuit & alter Theophilus Antiochenus episcopus hoc multo antiquior, cuius D. Hieronymus de scriptoribus eccles. Eusebius lib. 4. cap. 20. & 24. Nicephorus lib. 4. cap. 9. & libr. 3. cap. 25. meminere, eius scripta commemorantes, & asseuerantes, fuisse sextum Antiochiae episcopum sub Imperatore M. Antonio Vero. Item opuscula beati Cyrilli Alexandrini Episcopi.) Cyrillus mortuo patruo Theophilo Alexandrinus episcopus eligitur, vir insignis eruditionis, quique pro Christiana religione aduersus Nestorium egregie pugnauerit. Eius extant praeclara, opera quorum meminerunt Nicephorus libr. 14. cap. 14. & Trithemius. claruit sub Theodosio Iuniore, sicuti ex eodem Nicephoro, Euagrio libr. 1. Prospero Aquitani co, & Hermano Contracto constat. ad immortalem transiuit vitam anno XXXII. eiusdem Pontificatus, ex Nicephoro lib. 14. cap. 47. Anno Domini fere CCCCLXII. apud Gratianum nulla est mentio Cyrilli, nec Theophili, tametsi ex Epistola & decreto Gelasij referantur in primo conciliorum Tomo, & apud Burchardum. Opuscula beati Hilarij Pyctauiensis Episcopi.) Hilarius Pyctauij, + vrbis Galliae Aquitanicae [art. 5] episcopus, tempore quo Diuus Martinus Turonensis ecclesie Presul erat, de fide ad persuadendum valde appositos libros scribit, primumque in exilium missus, tandem ab eo reuocatus, Italos, & Gallos, quae vel expetenda, vel fugienda dogmata essent, erudiens, multis editis libris Arrianam opinionem disertissime refellit. ex Hieronymo de scrip. eccles. Socrate libr. 3. cap. 10. Sozomene libr. 5. cap. 14. & Nicephoro libr. 9. cap. 16. & libr. 10. cap. 17. obiit Pictauiis sub Valentiniano, & Valente anno eius Impeij v. & a Natiuitate Domi. CCCLXXII. ex Hieronymo in Chronicis. ex Hermano Contracto, & Trithemio annus Domini variat parum tamen: nam apud Trithemium mors huius viri sanctissimi adscribitur anno CCCLXXI. apud Contractum anno Domini CCCLXIX. Opuscula beati Ambrosij Mediolanensis Episcopi.) Ambrosius cum Mediolani sub Valentiniano praefecturam gereret, & mortuo Auxentio Episcopo dissidium populi in episcopo deligendo sedasset, ex laico in episcopum eius vrbis eligitur, eamque dignitatem primus reiiciens, libentissime tamen baptismo suscepto Christianus efficitur, iussúque principis Episcopalem sedem accepit, qua equidem accepta, Episcopi officio egregie fungitur, & multa aduersus haereticos praeclara edidit opera, scripsitque alia Christianae religioni admodum vtilia, quorum mentio fit a Trithemio, & alijs. Extatque eius vita titulo Paulini ad Augustinum scripta, sed & de Ambrosio multa Socrates li. 4. cap. 30. Theodoretus. lib. 4. cap. 6. Nicephorus lib. 11. cap. 32. & lib. 12. cap. 41. Sozomenes libr. septimo. capit. 24. & Cassiodor. in tripar. lib. 7. cap. 8. & lib. 9. cap. 30. obiit prope annum domini CCCC. Item opuscula beati Augustini Hippone Regiensis Episcopi.) Diuus Augustinus ecclesiae Doctor celebratissimus, in quem opulentus ille spiritus, iuxta ac benignus dotes suas omnes vberrime effudit, ex prouincia Africana Tagastae parentibus honestis, & Christianis progenitus, Diui Ambrosij discipulus, multa in Christianae religionis patrocinium edidit opera, in quibus veram Theologiam, mores integerrimos, absolutamque pietatem docet. Eius vitam Possidonius scripsit, qui late tradit, qua ratione fuerit Hipponensis Episcopus constitutus, cuius muneris officio sanctissime functus obiit Anno domini. CCCCXXX. aetatis LXXVI. Episcopatus XL. auctoribus Hermano Contracto, Mariano Scoto, & Trithemio, quinto Calend. Septembris. Prosper vero Aquitanicus de die conuenit, annum autem numerat CCCCXXXIII. Sigibertus, & Lucidus annum CCCCXL. Item opuscula beati Hieronymi presbyteri.) Diuus Hieronymus patre Eusebio natus, oppido Stridonis, quod Dalmatiae, Pannoniaeque olim confinium fuit sub Imperatore Constantino anno Domini CCCXXXI. Hebraeae, Graecae, ac Latinae linguae peritissimus, sub Gregorio Nazianzeno sacras literas edoctus, multos scripsit libros adeo celebres, vt maximam illi famam, & auctoritatem post vite integritatem pepererint. Obiit anno domini CCCCXXII. auctoribus Prospero Aquitanico, Ioanne Lucido, Trithemio, & Erasmo, qui eius vitam diligentissime scripsit. Item opuscula Prosperi viri religiosissimi.) Hic est Prosper ille Aquitanicus, qui post Eusebium, & Hieronymum chronicon scripsit, cuius & nos in enarratione huius cap. frequenter meminimus. Claruit sub Leone primo Pontifice Maximo, cuius scriba fuisse creditur, a quo Regij Lepidi Episcopus est institutus, vbi cum doctrina, tum sanctitate floruit, in dinorumque numerum suis meritis relatus est. Scripsit vero carmine multa, excelluit enim in Poetica, vt ea ferebant tempora, scripsit & alia pleraque soluta oratione, quorum magna pars extat. Haec ex Gennadio, Beda, & Gregorio Gyraldo in Dialogo. 5. de poetis. & Trithemio, qui scribit eius, festum celebrari septimo Calendas Iulij. Ex quibus deducitur, eum claruisse prope annum Domini CCCCLX. Item epistola beati Leonis Papae ad Flauianum Constantinopolitanum Episcopum destinata.) Leo Papa [art. 6] + Protogene, & Asterio consulibus, anno ex Haloandri chronologia a natiuitate Domini CCCCLI. anno equidem nono eius Pontificatus, omnibus numeris absolutam, maximisque dignam laudibus ad Flauianum Episcopum Constantinopolitanum scripsit epistolam, contra Eutychetis perfidiam & errorem, in qua multis rationibus, & auctoritatibus sacrae scripture, Eutychetis Abbatis heresim, catholicae Sanctae sedis Apostolice decreto, & illa in rebus fidei diffiniendis sacrosancta, & irrefragabili maiestate, ac certitudine infallibili, euertit, & damnat, quemadmodum & in Synodo vniuersali quarta apud Chalcedonem eiusdem Pontificis approbatione damnata fuit. Qua ratione mirum non erit, si a Gelasio hec Leonis Papae epistola, quae diffinitiones sedis Apostolicae de rebus fidei continet, sic laudetur, vt pronuncietur Anathema, qui non eam in omnibus omnino receperit, vel de ea ad vnum iota disputauerit. Atque haec de Leonis Papae epist. quae ex Aera eidem adscripta conuenit anno CCCCXLVIII. nos tamen rationem consulum obseruauimus. Verum hoc Gelasij testimonium, quod ipse praestat tantum Leonis Papae epistolae ad Flauianum, caeteris sanctorum virorum scriptis, quorum ab eo in hac secunda Decreti parte mentio facta est, itidem tribuere, mera est hallucinatio, ac temeritas viri parum intelligentis, quae Gelasius de sanctorum patrum scriptis docuerit. Approbat enim Gelasius Sanctorum virorum scripta, vt intelligamus ea ratione probari, quod catholicae fidei minime repugnent, vt tandem nihil in eorum scriptis reperiatur, quod manifeste sit religioni Christianae contrarium, non tamen sic, vt omnia illorum dicta pro lege suspicienda sint, ac necessario admittenda. Sunt etenim multa, quae ab Augustino traduntur, quibus contraria placuerunt Hieronymo, & alia quae etsi fidei non repugnent, non tamen ad ea credenda ac tenenda catholica fides nos constringit. Rursus & alia, quae etsi ad religionem, ac fidem pertineant, possunt in controuersiam deduci, & examinari, an sint contraria veritati, quae eo tempore latebat, postea vero in lucem prodierit ecclesia catholica diffiniente. Nam & ipse Augustinus lib. 3. de trinitate. in prologo inquit, Noli meis libris, quasi canonicis scripturis deseruire, sed in illis, & quae non credebas cum inueneris, incunctanter crede, in istis autem quod certum non habebas, nisi certum intellexeris, noli firmum tenere. c. noli meis. ix. dist. quo in loco glos. temere, ac falso scripsit. postea a Gelasio in hoc Decreto scripta Augustini, & aliorum Sanctorum patrum authentica censeri, ac pronunciari, vt vsque ad vltimum iota necessario recipiantur. Sic sane Alfonsus de Cast. libr. j. de heresib. c. vij. huius glo. interpretationem iure optimo improbat, ac refellit, eiúsque opinio probatur a Gratiano pluribus testimomis in d. ix. distinct. Item decretales epistolas.) Hoc in loco Gelasius inter Agiographa, & Sanctorum patrum scripta connumerat Decretales epistolas, quas ad monet omni cum veneratione recipiendas esse. Eas etenim scripsere beatissimi Papae pro diuersorum patrum consolatione eodem auctore Gelasio, cuius & Innocentij primi testimonio vtitur Nicolaus Papa & in cap. si Romanorum. xix. distinct. Est tamen obiter examinandum, quod Gratianus docet in vicesimae distinctionis initio scribens, Decretales epistolas canonibus conciliorum peri iure exaquandas. quam sententiam veluti manifestum Gratiani errorem omni conatu improbat Alfonsus Castr. libr. j. de haeresib. cap. ij. negans epistolas decretales, etiam si recipiendae sint, & ab omnibus catholicis probandae, conciliorum vniuersalium canonibus exaequandas fore. idem probare conatur Ioann. Arboreus lib. iiij. Theosophiae. cap. vltim. Nos vero arbitramur, Gratiani opinionem veram esse dubio procul in causarum, & litium diffinitionibus, in quibus diiudicandis, ac discernendis non minor est Papae potestas, quam conciliorum vniuersalium, imo maior, sicuti tradidere, gloss. in cap. ad Apostolicae. de re iudicat. in vj. in princip. Innocent. & Imola in cap. graue. de praebend. Cardin. a Turre Cremat. in tracta. de eccle. lib. iij. cap. xxxvij. Anto. de Rosellis in tract. de conciliis. quaest. xij. Aegidius Bellamera cons. xcix. quaest. xvj. late Iacobati. in tract. de concilio lib. v. artic. viij. Ex quibus & multis, quae hi auctores adducunt, constat, concilium, etiam vniuersale in litibus, & controuersiis decernendis & diiudicandis, non habere aliam iurisdictionem, quam eam, quae sibi fuerit expressim vel tacite a summo Pontifice delegata. Quod si de rebus fidei tractemus, & Papa per epistolam Decretalem maturo consilio, & praeuia deliberatione aliquid responderit eo animo, vt ea responsio sit Apostolicae sedis de fide diffinitio, constanter asseueramus, hoc responsum esse recipiendum omnino, ac tenendum vti certum de fide. Non enim potest summus ecclesiae Pontifex errare, si in his, quae ad fidem pertinent, aliquid vt persona publica, & ecclesiae caput, Pontificis summi officio functus diffinierit, quod nos probauimus lib. j. Variar. resolut. cap. x. nume. xij. Adhuc tamen in pertinentibus ad fidem praestat, aliquid a concilio vniuersali legitime congregato diffiniri. Siquidem promptiori quodam animo recipiuntur absque vlla controuersia diffinitiones, quae in rebus fidei datae sunt a concilio legitime congregato, quibus ipse Papa, & reliqui Episcopi subscripsere, quam illae, quas solus Pontifex diffiniuit, ex multis equidem rationibus vel ex ea, quod de concilio nemo hactenus ex viris catholicis scripsit, quod possit errare in his, quae ad fidem pertinent. Papam vero errare posse, tametsi falso, impie, & maximo cum errore, multi auctores asseuerarunt, quemadmodum & idem Alfonsus de Castro adnotauit. Sed & in his diffinitionibus, quae a conciliis vniuersalibus datae sunt extra res ad fidem pertinentes, aliquis poterit maioris vinculi obseruari, quam in his, quae a solo Pontifice decernuntur, quo ad derogationem & dispensationem. Nam, vt alibi scripsimus, dispensatio aduersus concilij decreta, & canones sufficiens non censetur, nisi in specie fiat eorum derogatio his quidem verbis, non obstante aliqua lege, vel constitutione, etiam in concilio generali statuta auctore Archid. in cap. j. de constit. in vj. text. in cap. ex parte. & in cap. vlt. de cappell. mona. cap. eam te de aetat. & qualit. in cap. nonnulli de rescript. vbi quaestionem istam tractauere iuris canonici interpretes, praesertim Feli. col. 4. Alex. cons. 187. lib. 5. Card. Iacoba. in dict. tract. de concilio. lib. 5. art. 18. & tamen in derogandis decretis, aut constitutionibus solius summi Pontificis, non est necessaria mentio ista per verba praedicta specialis, iuxta communem omnium resolutionem. Praeter haec rursus apud Gratianum de decretalibus epistolis legitur. ix. distinct. cap. in canonicis, eas esse scripturis diuinis adnumerandas, & in earum ordinem referendas, ex auctoritate Augustini male intellecta, corrupteque citata. Sic enim legitur apud Gratianum: in canonicis scripturis ecclesiarum Catholicarum, quamplurimum diuinarum scripturarum solertissimus indagator auctoritatem sequatur, inter quas sane illae sint, quas Apostolica sedes, & ab ea alij meruerunt accipere epistolas. Haec Gratianus ex Augustino lib. 2. de Doctrina Christia. cap. 8. apud quem ita legitur, In canonicis scripturis, ecclesiarum Catholicarum quam plurimum auctoritatem sequatur, inter quas sane illae sunt, quae apostolicas sedes habere, & epistolas accipere meruerunt. Haec augustinus de libris canonicis hanc regulam nobis tradens, vt illi libri pro canonicis habeantur, qui a pluribus Catholicis ecclesiis recipiuntur, inter quas ecclesias Augustinus credit, eas esse computandas, quae Apostolicas sedes habuerunt, id est, quas Apostoli, velut earum episcopi rexerunt, item illas esse praecipue Catholicas ecclesias censet Augustinus, quae epistolas ab Apostolis accipere meruerunt, vt Romana, Corinthia, Thessalonicensis, Colossensis, Ephesina, Hierosolymitana, Antiochena, & Alexandrina, quas omnes Apostoli aut verbis docuerunt, aut scripto. qua ratione fit, maxime absurdum esse quod Gratianus ex diuo Augustino voluit deducere, cum & ex eo necessario sequeretur, diuinis scripturis esse adnumerandas epistolas, quas Romani Pontifices ab ecclesiis inferioribus receperint. Quod nemo vsquam nec dixit, nec probauit, atque ideo hunc Gratiani errorem merito Alfonsus a Castro notat, & improbat in d. lib. 1. de heresibus. c. 2. quem hac de re legito. Decreta les vero epistolae, quae summis Pontificibus datae sunt, vniuersalis ecclesiae consensu probantur. Nam preter Gelasij auctoritatem, & aliorum commendationem, quae in d. 14. distinctione traditur, in concilio Constantiensi sess 8. meritissime damnatus fuit Ioannis VVicleti error inter alios, quos asserebat, epistolas decretales summorum Pontificum Apocryphas esse. Item gesta Sanctorum martyrum, qui multiplicibus tormentorum cruciatibus, & mirabilibus confessionum tryumphis irradiant, quis ita esse catholicorum dubitet, & maiora eos in agonibus fuisse perpessos, nec suis viribus, sed Dei gratia, & adiutorio vniuersa tolerasse? Sed ideo, secundum auctoritatem antiquam, vel consuetudinem singulari cautela in Sancta Romana ecclesia non leguntur, quia eorum qui scripsere nomina penitus ignorantur, & ab infidelibus, aut dictis super flua, aut minus apta, quam rei ordo fuerit, scripta esse putantur. Sicut cuiusdam Quirici, & Lulitae matris eius, sicut Georgij, aliorumque passiones huiusmodi, quae ab haereticis probantur conscriptae. Propter quod, vt dictum est, ne vel leuis subsannandi oriretur occasio, in Sancta Romana ecclesia non leguntur. Nos tamen cum praedicta ecclesia omnes Martyres, & eorum agones, qui Deo magis, quam hominibus notae sunt, omni veneratione veneramur. Item gesta Sanctorum Martyrum.) Martyr Graeca dictio est, quae Latine testem significat, & quanuis auctore Cypriano in libr. de duplici martyrio ad Fortunatum, omnis piorum vita testimonium reddat Deo, & de Deo: non quod Deus cuiusquam indigeat testimonio, qui est vera lux illuminans omnem hominem, sed quia ita visum est eterno illius, diuinoque consilio, vt suam bonitatem, sapientiam, potentiamque apud homines per homines voluerit illustrare, ecclesiastica tamen consuetudo cognominis huius honorem proprie tribuere coepit his, qui in tormentis, agonibus, & cruciatibus vsque ad mortem perdurarunt constantissime in professione nominis Iesu Christi, & Euangelicum instrumentum sanguine suo velut obsignárunt apud incredulos. Sic sane licet & ipsi martyres propter vere fidei, & Christianae religionis constantissimam confessionem dici possint confessores, quod Gelasius probat: ecclesiastica tamen traditione obtentum est, vt ad martyrum distinctionem confessores dicantur illi, qui absque sanguinis martyrio, diem postremum obiere, moribus & religione, atque miraculis adeo illustres, vt iure optimo ecclesia eos in Sanctorum numerum retulerit, ac referendos esse decreuerit. Hinc & negatores dicti, qui semel suscepto Christiano nomine tormentorum, ac mortis metu Christum abnegarunt, quum dubio procul tenerentur in persecutionibus potius Christum confiteri, vt confessores, & martyres dici merito possent, quam illum spe inanis vite abnegare. huiusco temeritatis, sicut & illius insignis constantiae, praeclara mentio fit ab Eusebio libro quinto eccles. histor. capit. primo. & Nicephoro libro quarto. capit. decimoseptimo. Quia eorum, qui scripsere nomina penitus ignorantur.) Illorum igitur Martyrum historias Gelasius in Romana ecclesia non legi asseuerat, quarum auctores prorsus ignorantur. Atque ideo passim videmus in ecclesiis, praesertim in officio Matutino legi multa de Martyribus & sanctis ex auctoritate doctorum ecclesiae, Hieronymi inquam, Augustini, Gregorij, Ambrosij, & aliorum, qui ob vite integritatem, ob insignem religionis Christianae professionem digni sunt, vt illorum testimonio vtamur, & praeterea ex ecclesiastica historia maxime Eusebij, qui & de martyribus opus quoddam scripsit, vt is asseuerat libro quarto, capitulo decimosexto. ex tripartita, ex Theodoreto, Socrate, Sozomene, Euagrio, & his similib. Sed & nuper in publicum prodiere Simeonis Metaphrastae Graeci auctoris vitae sanctorum patrum & Martyrum, opera, & diligentia Aloysi Lipomani Veronensis Episcopi e Graeco in Latinum translatae. Aut dictis superflua.) In primo conciliorum tomo apud Gelasium legitur. Et ab infidelibus idiotis superflua. ipse legerem, Et ab infidelibus aut idiotis superflua. Quirici, & Iulitae matris eius.) Horum martyrum commemoratio fit in ecclesia Romana die decimoquinto Iulij. at in ecclesia Toletana, & Granatensi die decimasexta Iunij. Sic & diui Gregorij festum celebratur vicesimatertia die Aprilis in ecclesia Romana, & in omnibus fere Christiani orbis ecclesijs. Extat in Iulitam martyrem concio quinta Diui Basilij Caesariensis, atque vtriusque martyris vita inter eas, quas Simeon Metaphrastes scripsit, apud quem itidem & vita beati Georgij legitur. Quae ab haereticis probantur conscriptae.) Apud Gelasium in primo conciliorum tomo, & Burchardum rectius legitur, quae ab hereticis perhibentur conscriptae. Omni deuotione veneramur.) Quamuis Gelasius admonuerat, historias martyrum, quarum auctores ignorantur, in ecclesia Romana non legi, ipsos tamen martyres venerandos esse, testatur, ac docet. Vnde impium est, ex eo haereticos Christianum populum auertere a veneratione sanctorum, quod eorum historiae, quae vulgo circum feruntur, ab ecclesia Romana minime probentur. Ecclesia etenim martyres quosdam, & alios viros, moribus, sanctitate, & miraculis illustres in diuorum, ac Sanctorum numerum diligentissima inquisitione praeuia, maturoque consilio praemisso referendos esse decreuit: non tamen ex eo ipso probat, nec recipit historias, quae a quocunque fuerint de martyrum gestis conscriptae, imo eas admonet maximo cum iudicio legendas esse. Tenemur igitur sanctos ab ecclesia in diuorum numerum relatos omnino venerari. siquidem hac in re iuxta veriorem sententiam errare ecclesia non potest, sicuti & nos scripsimus libro primo Variarum resolu. cap. 10. Tametsi non cogamur adhibere fidem his quae de martyrum gestis fuerint passim scripta, nisi & haec fuerint ex traditione ecclesiastica plane recepta, aut Apostolicae ecclesiae decreto probata. Item vitas Patrum, Pauli, Antonij, Hylarionis, & omnium Eremitarum, quas tamen vir beatissimus scripsit Hieronymus, cum omni veneratione suscipimus.) Diuus Hieronymus in libr. de scriptoribus eccles. asseuerat, scripsisse ipsum vitas Pauli, Hylarionis, & captiui monachi. Atque ita inter eius opera tomo primo hi tres libri vulgo circunferuntur. Antonij vitam scripsit Athanasius, sicuti tradidere Ruffinus libr. decimo histo. eccles. capitulo octauo. Socrates libro primo. capit. 21. & Hieronymus in Athanasio, qui in Euagrio scribit: Euagrium id opusculum e Graeco in Latinum traduxisse. de eodem Antonio multa lector poterit legere libr. primo tripart. cap. vndecimo. de Hylarione Sozomenes libr. tertio. capit. decimo, qui & de Antonio, & alijs Eremitis tractat, de quibus tractauere Socrates lib. quarto. capit. vigesimotertio. idem Sozomenes libro primo. cap. 13. ac Nicephorus in historia eccles. Sed & vitas monachorum, & Eremitarum praeter alios scripsere Euagrius, eiusque discipulus Palla dius, teste Socrate in dict. capit. vigesimo tertio. & Timotheus, vt scribit Sozomenes libro sexto histo. eccles. capitulo vigesimonono. Item actus beati Syluestri, Apostolicae sedis praesulis, licet eius, qui scripsit nomen ignoremus, a multis tamen in vrbe Romana catholicis legi cognouimus: & pro antiquo vsu multae hoc imitantur ecclesiae. Laudat hoc in loco Gelasius, & probat actus beati Syluestri + id est, historiam de rebus [art. 8] gestis a beato Syluestro, tametsi asseueret, eorum auctorem esse incertum. Laurentius Valla in eo libro, quem aduersus Constantini donationem studio calumniandi potius, quam veritatis indagandae, in sacrosanctam sedem Apostolicam debachatus scripsit, blasphemo equidem animo asseuerat, huius historiae scriptorem furciferum, & nebulonem fuisse, cui ex aduerso respondens Augustinus Eugubinus libro hac de re edito, censet, Eusebium Caesariensem actus Syluestri scripsisse: quod mihi aegre persuadebit, multa etenim sunt indicia ex his, quae Eusebius de vita Constantini scripsit, quatuor ea de re libris editis ad mortem vsque ipsius Caesaris, quibus ipse perpensis facillime crediderim, & constanter asseuerauerim, actus beati Syluestri, nequaquam ab Eusebio scriptos fuisse. Non enim tacuisset Eusebius vitam Constantini omni conatu scribens, ea, quae praecipue hac in historia Syluestri narrantur, & quae potissimum ad Constantini gesta pertinent, quae quidem tacuit, imo quandoque contraria asseuerauit, quod statim probabitur. Tametsi in codice vetustissimis characteribus scripto ex Bibliotheca illustris admodum Didaci a Mendoca mihi commodato, legerim Grece vitam beati Syluestri, cuius titulus auctorem Eusebium Caesariensem significabat. Etenim quinto tomo vitarum, quas Aloysius Lipomanus e Greco in Latinum verticurauit, illud opus Simeoni Metaphrastae tribuitur. Sunt qui Damaso Pontifici actus beati Syluestri tribuant, qui Pontificum omnium a Petro exorditus vitas, & gesta perstrinxit in eo opere, quod Pontificale appellant, teste Alberto Pighio libro quinto de eccles. hierar. cap. vltimo & Trithemio in Damaso. Haec tamen missa faciamus, cum teste Gelasio, actus beati Syluestri Romae a multis tunc probati, dictique fuerint, atque ideo & apud alias ecclesias eandem habuerint fidem. Inquiramus tamen quid veteres historici, & alij auctores de his, quae ex historia Syluestri & eius actibus solent videri controuersa, hactenus senserint, & scripserint, quod a me breui quodam examine tractabitur, vt Gelasij locus eam interpretationem habeat, in huius historiae mentione, quae vel vtilis, vel necessaria sit. Primum etenim in controuersiam incidit Magni Constantini baptismus ex gestis beati Syluestri. Ex quibus constat, magnum Constantinum Romae a beato Syluestro baptizatum fuisse in eiusdem principatus initio, cum idem Imperator lepra grauiter infectus consilio impiorum medicorum decreuisset balneo vti sanguine infantum pleno, eique nocte Petrus, & Paulus apparuissent tantae crudelitatis Decretum improbantes, ac consulentes, vt [art. 6]Caesar ipse Syluestrum ad se vocaret, qui eum lauacro baptismi ad spiritualem, & corporalem salutem restitueret. Sic denique historia ista, praeterquam quod a Damaso Papa in Pontificali refertur, ex beati Syluestri gestis, & a Simeone. Metaphraste quinto Tomo ex editis cura & diligentia Aloysi Lipomani Veronensis Episcopi, extat & in Constantini Magni edicto, & decreto, quod traditur in primo conciliorum Tomo ab Iuone Carnotensi libro quarto. tit. de digni. Roma. eccles. a Gratiano. 96. distinctione capit. Constantinus imperator. ab Alberic. in l. prima. §. in initio. ff. de off. praef. praet. vrb. ab Isidoro non Hispalensi, sed Iuniore in tract. de Synodis. titul. de Nicaena Synodo, a Castaldo in tract. de Imperatore. quaest. lj. numer. 25. & 27. eiusdem historiae meminere Theophanes, & Zonoras, Graeci quidem historici non contemnende auctoritatis. Sed & huius historiae testimonio vsus est Hadrianus Papa literis datis ad Synodum septimam, quae Constantino, & Irene. impetrantibus celebrata fuit aduersus imaginum oppugna tores, quemadmodum constat in actione ij. eiusdem Synodi, quae Nicaena item dicitur. Et quisquis est, qui nomine Hieronymi vsurpato ad Eustochium scripsit de vinculis beati Petri, inter Hierony mi opera iiij. Tomo. Gregorius item Turonensis Episcopus, qui anno sexcentesimo tricesimo scripsit libr. 2. c. 31. Nicolaus tertius Pontifex Maximus in cap. fundamenta. de elect. in 6. Idem de baptismo, & lepra Constantini diligenter narrat Nicephorus lib. 7. cap. 33. 34. & 35. huic opinioni adhaerens, & asseuerans, eandem ab ecclesia certo praedicari. idem lib. 8. ca. 54. scribit, ipsum vniuersali ecclesiae hac in historia consentire, & credere, Constantinum Magnum Romae a beato Syluestro ante Synodum Nicaenam sacro baptismi lauacro Christi fidem suscepisse. Eandem opinionem pluribus rationibus, & testimonijs probare conatur Augustinus Eugubinus de donatione Constantini aduersus Vallam. nume. 77. & sequentibus, qui & Anshelmi testimonio vtitur ad huius historiae fidem probandam. Quam nos probamus ex Gelasij auctoritate, qua & vsus fuit Iuo Carnotensis. Dubia tamen ex eo videtur quibusdam, quod Eusebius Caesariensis, qui eiusdem Imperatoris Constantini Magni familiaris fuit, quique eius vitam vsque ad obitum, quodam encomio quatuor libris complexus est, scripserit, eum in suburbano vico Nicomediae a Christianis episcopis in extrema aetate prope mortem baptizatum fuisse, ipso Imperatore coram Pontificibus causam dilati baptismi animo piissimo reddente, nempe quod in Iordane fluuio baptizari desiderasset. Haec Eusebius libr. 4. Idem scripsere Theodoretus lib. 1. cap. 32 Socrates lib. 1. cap. penultimo. Sozomenes lib. 2. cap. vlti. & Euagrius lib. 3. cap. 41. Sed & ipsius Sozomeni testimonio lib. 3. capit. 19. constat, Constantinum Magnum tempore Nicaenae Synodi nondum baptizatum fuisse, sed catechumenum, vt interim mirer, qua ratione Eugubinus scripserit, baptismum Constantini, cuius Eusebius meminerit, fuisse potius balneum calidarum aquarum, ad quas aeger Constantinus sanitati consulens accesserit, quam sacrum baptismi lauacrum, cum Eusebius, & qui eum sequuti sunt, apertissime de sacro baptisma te fuerint loquuti, atque ideo potuit Eugubinus negare fidem historiae, non tamen ei licuit, quae a veteribus historicis scripta sunt, aduersum eorum mentem interpretari. Sed & hanc Eusebij de baptismo Constantini historiam sequitur Diuus Ambrosius, in oratione de obitu Theodosij. Et tamen Diuus Hieronymus, & Hermanus Contractus in Chronicis, quamuis pene idem sequantur, ausi fuere Christianissimo principi hanc inurere notam quod ab Eusebio Nicomediensi episcopo Arriano baptizatus in Arrianum dogma declinauerit. Nos in hac re nihil esse certius censemus, quam quod fuerit communi consensu ecclesiae catholicae receptum: cuius diffinitioni controuersiam istam relinquimus. Obiter etenim ab aliquot summis Pontificibus prior opinio recepta fuit. Quemadmodum & receptum quandoque fuit Constantini edictum, in quo baptismus illius iuxta eandem Historiae fidem expressim narratur. Atque ideo nobis satis fuerit haec tetigisse. Nam & Platina in Marco, licet de lepra, & eius per baptismum em undatione, deque sanguine infantum ab al ijs scripta, fabulam esse censeat: credit tamen Constantinum Magnum pulsis ab vrbe tyrannis Romae a beato Syluestro cum Crispo filio baptizatum fuisse, nec sibi persuaderi posse asseuerat, principem hunc, qui in signo crucis tot hostes deuicerat, qui tot templa, in honorem Dei aedificauerat, qui sacris concilijs praesens fuerat, qui toties cum sanctis patribus in mysterijs orauerat, baptismi sacri lauacro nondum fuisse contra hostem humani generis munitum, totque annis inter Catechumenos voluisse censeri. Secundo loco eadem fere controuersia vertitur de Constantini eiusdem donatione, qua Pontifici summo Syluestro, eiusque successoribus vrbem Romam, Italiae vrbes, & totius occidentis, idem Imperator donasse fertur. Haec etenim donatio probatur ex Constantini decreto, quod integre traditur in primo conciliorum Tomo, ab Iuone Carnotensi, ab Isidoro, Alberico, Eugubino, & Castaldo, quorum paulo ante meminimus. Eiusdem decreti, & donationis meminit Nicolaus tertius, summus Ecclesiae Pontifex in cap. fundamenta, de elect. in 6. idemque Constantini edictum extat Graece & Latine, Romae in Vaticana Bibliotheca, & in alijs Italiae bibliothecis, adductumque olim fuisse e Constantinopoli ex bibliotheca Palatina eiusdem decreti exemplar, quod simile fuit omnino his, quae Romae legebantur, probat Castaldus, ac denique Eugubinus constanter asseuerat, passim Graece, & Latine hoc edictum vbique seruari. Ex multis tamen coniecturis & rationibus dubium est, an vere haec donatio facta fuerit a Constantino Magno, praesertim ex eo, quod Eusebij, & omnium historicorum consensu idem Constantinus in testamento, & vltima voluntate, tribus filijs, quos Caesares iam constituerat, Romanum diuisit Imperium, & eorum cuidam Italiam, & quae fertur ecclesiae donasse, reliquit. Quod profecto non fecisset, si vere eadem Syluestro donasset. His accedit, quod huius donationis nec Gratianus, nec Damasus in gestis beati Syluestri meminerint. Sed nec historici, qui Graece, & Latine Constantini Magni res scripsere, vllam hac de re fecere mentionem, procul dubio non omissuri, si vel ea donatio facta fuisset, vel ipsi sciuissent, factam esse, quod eos latere non poterat. Diligenter enim indagarunt omnia Constantini Magni tempore gesta, quod ad ecclesiasticam historiam attinet, Eusebius Caesariensis, Socrates, Theodoretus, Sozomenes, & Cassiodorus. Sed & omnium scriptorum consensu constat, post Syluestrum, & Constantinum quadringentis annis Pontifices Romanos ea donatione vsos non fuisse, nec vrbis Rome iurisdictionem temporalem habuisse: quibus & alijs rationibus donationem a Constantino Magno factam vere fuisse, negant Aeneas Syluius, postea Papa pius in dialogo, quem ante Pontificatum in Germania edidit charta 21. Georgius Merula Alexandrinus lib. 1. Vicecomitum. Hieronymus Balbus lib. de coronatione. pag. 81. Fel. in ca. solitae. de maior. & obed. col. vlt. Ioann. Igneus in l. donationes. numer. 22. C. de donat. inter virum & vxo. dubitant Barb. in rubr. ff. de verbo. obliga. colum. 11. Cagnolus in prooemio. ff. num. 79. Andr. Alciat. lib. 7. parerg. capit. 19. & plerique alij, quorum primas obtinuere Laurentius Valla, qui integro libro probare conatur, donationem istam nunquam factam fuisse, eiusque formulam, que circum fertur, fictam atque commentitiam esse, & hunc sequutus Carolus Molinaeus, vir sane nimis audax, parumque modestus erga sacrosanctae sedis Apostolicae maiestatem. is inquam in Alexandri cons. 24. lib. 5. col. vlt. & ad edictum Henrici Gallorum Regis nu. 121. fabulam esse censet, quae de donatione ista vulgo traduntur. Nos vero, etiam si videamus plures de fide huius donationis dubitasse, legimus tamen Romanos Pontifices eius meminisse, quamuis id obiter, & caute fecerint, cum res ad historiam pertineret, quae quibusdam videtur incerta: atque ideo censemus nemini licuisse, nec licere hac in re aduersus Romanam, & Apostolicam sedem impie loqui, & oblatrare. Potuit enim donatio ista fieri, neque ideo neganda est, quod scriptores antiqui eius non meminerint: praesertim cum sit communi opinione hominum receptum, hanc donationem a Constantino factam fuisse, quemadmodum asseuerat Andrae. Alciat. & deducitur ex his, quae modo scripsimus, & quae longe tractauerunt Eugubinus, Cardinalis, Iacobatius in tract. de consilijs lib. 10. artic. 8. & Castaldus in dict. quaest. 51. qui & alios referunt hanc opinionem probantes, quae probari videtur in clemen. prima. de iureiuran. quo in loco glo. in verb. Constantinum. quaerit, an haec donatio, si vere facta fuerit, iure potuerit valere, in eaque perseuerat sententia, vt existimet valuisse hanc donationem: qua in re parum nos immorabimur, siquidem ex veteribus multi hoc argumentum tractauere: quorum communior est sententia, quae asserit, eam valuisse sicuti constat ex Abb. cons. 82. lib. primo. Cardinal. in clement. vnica. de iureiurand. §. porro. colum. 3. Felin. in dict. ca. solite. Bartol. in prooemio Pandectarum. & ibi Cagnolo Abb. in ca. inter dilectos. de fide instrument. colum. 9. & in capit. venerabilem. qui filij sint legit. Gomecio in §. item seruiana. numer. 44. instit. de actioni. Castaldo in dict. quaest. 51. Remundo Rufo contra Molinaeum pagina 645. Florentino parte prima. histor. tit. 8. cap. secundo. §. octauo. Augustino Anchona in li. de potesta. eccles. quaest. 43. arti. primo. & sequentibus. quam opinionem tenuerunt Accursius in l. 1. in verb. pertinere. ff. de off. pref. vrb. Speculat. & alij qui a Iunioribus citantur: tametsi idem Accursius in authenti. quo modo oport. epis. Alberic. in l. bene a Zenone. C. de quadri. prescrip. num. 22. & quidam iuris ciuilis interpretes contrarium probare conentur. Quibus denique omissis opinamur, summos ecclesie presules praeter hanc Constantini Magni donationem, multa iura habere, quibus iure optimo defendi possit iurisdictio vrbis Romae, eiusque dominium, atque item aliarum vrbium, quas ecclesia Romana, sacrosanctaque sedes Apostolica possidet, ex his inquam Christianorum principum largitionibus, quarum meminere Alciatus, Eugubinus, Castaldus, Remundus, Rufus contra Molinaeum pagina. 614. Albertus Pighius libr. 5. de ecclesi. hierar. capit. vltimo. Blondus, Georgius Merula, & Paulus Aemilius de gestis Francorum in Pipino, Carolo Magno, & Philippo primo. His accedit, esse consentaneum, ecclesiasticae auctoritati, inter alias rerum temporalium dotes, & hac quoque insigniri, vt castra, & vrbes cum potestate vtriusque gladij sub eius habeat dominio, sicuti quaestionem istam examinans probat multis rationibus Dominicus Soto lib. 10. de iusti. & iure. quaest. 4. artic. 5. Caeterum apud Gratianum. 12. quaest. 1. in cap. futuram. ex testimonio Melchiadis Pape traditur, Constantinum Magnum baptizatum Romae fuisse, & donationem hanc ecclesiae Romanae fecisse, cuius in edicto eiusdem Constantini mentio fit, & de qua modo disputauimus. Probauimus tamen in practicis quaestionibus cap. 31. nume. 2. illius capi. titulum falso tribui Melchiadi Papae, ex eo, quod illic relata contigerint post ipsius Melchiadis obitum, & quia Melchiades occisus fuerit, & Martyrium passus est Maximini iussu, qui Constantinum in Imperio praecessit. Quae quidem ratio est omnino intelligenda, vel de Maximino Galerio, qui Cesar fuit cum Constantino patre Constantini, & orientale imperium obtinuerit, vel de Maximino, qui tyrannidem in oriente aduersus Licinium Constantini Magni consortem exercuerit, & ab eodem Licinio victus est. Quod si Melchiades Papa, & martyr passus est iussu Maximini Galerij, dicemus, hoc martyrium contigisse vltimo anno Imperij ipsius Maximini, quia Eusebius, & Hermanus Contractus mortem Melchiadis, & Maximini Galerij fere eidem anno adscribunt. Et eadem ratione dicendum erit, Melchiadem passum fuisse sub imperio Constantini Magni, qui auctore eodem Eusebio, mortuo patre Constantio, in Callia, & Britannia Imperium Romanum accepit anno Domini fere CCCX. & cum Galerio Maximino Constantij patris consorte diuisum adhuc id habebat. Addit tamen Eutropius, Constantium contentum dignitate Augusti Italiae, atque Africae, administrandae solicitudinem recusasse, eamque Galerio Maximino cessisse, atque ita ex alijs auctoribus deducitur, Italie atque Africae curam habuisse Maximinum Galerium ad eius vsque obitum. Nam in Italiam Seuerum Caesarem misit, qui a Maxentio, aut eius dolo extinctus est. Haec vero historia de martyrio Melchiadis sub Galerio Maximino, & eius iussu, mihi ex eo dubia videtur, quod ex eisdem Eusebio, & Contracto suspicer, prius mortem obijsse Galerium Maximinum, quam Melchiadem, & quia eo tempore, quo passus est Romae Melchiades, Romam, & Italiam obtineret Tyrannus Maxentius, filius Maximiani Herculij in Christianos crudelissimus: qua ratione hoc ipsum Melchiadis martyrium adscribi non poterit alteri Maximino, qui in oriente Tyrannus erat, itidem in Christianos saeuissimus Galerij sororis filius, cum is in Italia, & occidente nullum imperium haberet. Vtcunque sit, Melchiades ex chronologia Eusebij, & aliorum passus est, priusquam Constantinus Magnus victo Maxentio Romam, & Italiam obtinuerit, quamuis in Britannia, & Gallia tunc tribus, aut quatuot annis post patris mortem imperauerat. Et quia facillimus fuit apud Platinam, & alios affinitate nominum error, ipse opinor, Melchiadem martyrio coronatum Maxentij, non Maximini iussu. Similis prope constat mutatio nominum in diuae Catharinae historia. Siquidem scriptum extat, eam martyrium passam fuisse Alexandriae iussu Maxentij, eoque praesente, quum Maxentius non Alexandriae, nec orientis, sed Romae, & Italiae imperium per tyrannidem habuerit, eritque fortassis in ea historia pro Maxentio substituendus Maximinus, qui apud orientem tyrannus, in Christianos seuissimus, multos ex eis martyrio iussit occidi. Quibusdam tamen videtur, potuisse Melchia dem de Constantini rebus testificari, cum extent apud Eusebium lib. x. hist. eccles. & Nicephorum lib. 7. cap. 43. epistolae Constantini Magni ad Melchiadem Papam, quas veras esse confirmat D. Augustinus in epistola. 162. ad Glorium, Eleusium, & Foelicem, qui eadem controuersiam tractat, quam epistolae Graecae retulerunt, appellatque Constantinum imperatorem Christianum tempore Melchiadis Papae, & indicat, tunc curam Africae habuisse, per proconsulem Anylinum, vt non satis conuincat Eugubinus, praedictas epistolas confictas fuisse. Quod si verae sunt, vt ipse opinor, respondendum erit, quaestionem illam inter Cecilianum, & alios Africae Episcopos contigisse sub Melchiade, ab eoque diffinitam Romae fuisse ex Constantini Magni solicitudine adhuc Maxentio Romam occupante, Africam tamen per proconsulem regente Constantino, qui tunc apud Gallos commorabatur, ex eo, quod tot tyrannis prouincias occupantibus, & inuadentibus Galerius Maximinus non potuerit Africam obtinere, & regere, eamque Constantinus Magnus ex Gallia constanti animo acceperit sub eius protectione. Occiso vero Melchiade, & Maxentio postea victo, cum Constantinus Romam, & Italiam a tyrannide liberasset, rursum iudicium Melchiadis de Caeciliani causa in controuersiam vertitur, quod Augustinus sensit, & scribit, apud quem Christianus dicitur ante Syluestrum Constantinus, vel quia Catechumenus esset, & Christianis impensissime faueret, vel nomen id tribuit Augustinus imperatori in eius historiae narratione, quod eo tempore Christianus baptismo suscepto foret, sed quia postea Christi fidem baptismi lauacro susceperit. Verum si dixeris, Caeciliani Episcopi Carthaginensis controuersiam in ea tempora incidisse, & initium habuisse, quibus iam extincto Maxentio Italiam, & Africam obtineret Constantinus, Eusebius, & alij refragabuntur: ex quibus Melchiades priusquam Maxentius mortem obierit, & praeterea tunc extinctis tyrannis praeter Licinium, qui orientem regebat, si Romae Melchiades post Maxentium fuit superstes, non est veritati consonum, eum martyrio coronatum fuisse, siquidem nullus esset tunc in occidente, saltem in Italia tyrannus, a quo potuerit occidi, cuiúsve iussu ad martyrium duci posset. Omnia etenim quo ad ecclesiam, & Christianismum pacatissima fuere in occidente, occisis, & deuictis a Constantino Magno tyrannis, & paulo post in oriente mortuo Maximino tyranno, & Licinio Constantini Magni consorte ab eodem victo, profligato, captoque, & occiso. Item scripta de inuentione sanctae Crucis Dominicae, & alia scripta de inuentione capitis beati Ioannis Baptistae, nouellae quidem reuelationes sunt, & nonnulli catholici eas legunt, sed cum haec ad catholicorum manus peruenerint, beati Pauli Apostoli sententia praeoedat. Omnia probate, quod bonum est tenete. Item scripta de inuentione Sanctae crucis.) Apud Gelasium, & Burchardum legitur, Nouellae [art. 9]quidem relationes sunt. Et sane historia + de inuentione crucis Dominicae a Gelasio nec refellitur, nec omnino recipitur inter Agiographa, admonet tamen summus ecclesiae Pontifex, vt eam cum iudicio, & pie legamus. Etenim Eusebius Caesariensis libro. 3. de vita Constantini Magni, cum Helene meminisset, eaque commemorasset, quae pietatis Christianae zelo praeclare in religionis, & diumi cultus ac templorum ornamentum ab eadem diua Helena facta sunt, nequa quam de inuentione Dominicae crucis meminit, profecto dignus culpa, si rem adeo seriam scienter omiserit, vel nimis negligenter ignorauerit, minime veri, ac soliciti historici officio functus. Communi tamen ecclesie consensu festum hoc inuentionis sanctae Crucis Dominicae celebramus, in eiusque diei lectionibus legimus, Helenam Constantini matrem nocturno visu impulsam Hierosolymam petijsse, vt dominicam quaereret crucem. Locus autem vbi ea defossa erat ab impijs gentilibus constructo ibidem Veneris templo pollutus, vt memoria passionis Domini deleretur, rem difficilem reddebat, donec diuinis quibusdam indicijs loco equidem cognito, & templo illo contaminato, diruto, aggereque exportato, sacrum illud resurrectionis antrum illuxit, repertaeque fuere tres sparsim disiectae cruces, & tabula, in qua Pilatus Iesum Regem Iudaeorum scripserat. Verum quia difficilis adhuc diuini ligni cognitio erat, quod ordine confuso cruces disiectae forent, dubia animi Imperatoris mater Deum obsecrauit, vt ei indicium fieret. Tandem cum mulier quaedam honesto loco nata graui oppressa morbo, extremo laboraret periculo, Macarius Hierosolymitanus Episcopus vna cum Helena ad aegrotantem accessit, crucibusque duabus admotis, eadem in eodem discrimine maneret, tertiamque, & vere dominicam crucem illi admouisset, subito illa respexit, viribusque firmiter collectis, lecto statim exiluit, quo signo, & quod lignum illud diuini sanguinis stillam defluentem acceperat, comperta veritas est, cognitumque lignum dominicae crucis. Sacrique fuere reperti claui, quibus Christi corpus transfixum fuerat. Sed & praeter ecclesiae catholicae consensum, huius historie meminere Theodoretus lib. 1. ca. 18. Socrates lib. 1. c. 17. Sozomenes lib. 2. cap. 1. Nicephorus lib. 8. ca. 29. Ruffinus lib. 10. eccles. hist. ca. 7. & 8. Cassiodorus lib. 2. tripart. c. 18. Platina in Syluestro. Virgilius Polydorus. li. 2. hist. Anglicae. Diuus tamen Ambrosius in oratione de obitu Theodosij, industria, & solicitudine Helenae inuentam fuisse scribit crucem Dominicam, cognitamque ex titulo eidem affixo, tacuit vero miraculum mulieris a morbo liberatae. Et alia scripta de inuentione capitis beati Ioannis Baptistae.) Extat inter opera diui Cypriani tractatus de reuelatione capitis beati Ioan. Baptistae, in quo longe describitur ac depingitur tota haec de reuelatione capitis Ioan. Bapt. historia, conaturque illius operis auctor probare, festum, quod ecclesia celebrat IIII. Calend. Septembris, non esse dicendum decollationis Ioan. sed collectionis, aut inuentionis, vel reuelationis capitis Ioan. nominandum fore. Caeterum illud opus non esse Cypriani Erasmus asseuerat, vel ex eo, quod illic mentio facta sit Pipini Aquitanorum Regis. Nam si is est, in quem Stephanus Papa transtulit imperij titulos, alius etenim ab historicis, quod ipse meminerim, non traditur, immensum est annorum interuallum a Cypriano ad eundem Pipinum, qui regnauit anno domini DCCLI. quingentis fere annis post Cyprianum. Huic rationi & alia, quae acerrime vrget, accedit, siquidem in eo libello mentio fit Theodosij principis, qui annis plus centum post Cypriani mortem imperium obtinuit, etiam si de Theodosio seniore intelligamus quod illic scriptum extat. quibus tandem euidenter probatur, libellum istum, de quo modo agimus, Cypriano falso adscribi, & eius temere censeri. Historiam vero de inuentione capitis Ioan. Baptistae, non fuisse primum scriptam ab auctore illius libelli, qui falso Cypriano adscribitur, satis constat ex auctoritate Gelasij, qui in hoc decreto apertissime meminit libelli, qui de inuentione capitis beati Ioan. Baptiste scriptus, eo tempore vulgaris erat, vulgoque legebatur. Scripsit vero praedictum libellum eius auctor quisquis fuerit, bis centum annis post Gelasium. Vnde ipse opinor, tempore Gelasij editum fuisse opus aliquod, in quo scripta erat inuentio capitis Ioan. Baptistae, quae sub Martiano Imperatore paulo ante contigerat, cuiusque meminit auctoris, qui libellum supra commemoratum scripsit. apud quem vbi legitur, chronicam Marcelli principis legat, ipse legendum esse censeo, chronicam Martiani principis legat, aut fortassis, chronicon Marcellini comitis legat. Etenim Marcellinus comes in chronico narrat, sub Martiano Augusto inuentionem capitis Ioan. Baptistae contigisse eo fere modo, quo apud Cyprianum scribitur, die vero XXIIII. Februarij Vincomalo, & Opilione consulibus, anno domini iuxta Haloandri chronologiam. CCCCLV. Sed & Sozomenes eccles. hist. auctor hoc multo vetustior l. 7. c. 21. scribit, a monachis quibusdam sub Valente Hierosolymis caput Ioannis Baptistae repertum esse, atque inde illud adlatum in Pantichicum, quod est oppidum paruum non longe a Chalcedone, repositumque in vicino vico, quem incolae Cosilaum vocabant, donec Theodosius Imperator illud in Constantinopolim attulit, septimoque ab vrbe lapide, aut miliario templo magnifice constructo, eidemque diuo Ioanni dicato, ibidem reposuit. Eandem historiam repetit Nicephorus lib. 12. cap. 49. sub Iuliano autem imperatore in Sebaste Palestinae prouinciae vrbe diui Ioannis Baptistae monumentum paganos inuasisse, ac demum collecta eius ossa, quae prius dissipauerant, igne concremasse, cineremque per planiciem campi proiecisse, monachosque quosdam Hierosolymitanos ex monasterio Philippi caute mixtos his, qui ossa colligebant, quidquid potuerunt ex ossibus collegisse, tulisseque ad eorum patrem Philippum, scribit Ruffinus lib. eccles. hist. 11. cap. 28. idem fere lector poterit adnotare ex eo libello, quem falso Cypriano adscribi diximus, vbi Iosephus, vt opinor corrupte, dicitur, qui a Ruffino Philippus nominatur. His sane partim suffragatur Theodoretus libr. 3. ecclesia hist. cap. 6. sub Iuliano commemorans, in Sebaste vrbe paganos, aut gentiles ossa diui Ioannis Baptistae igni tradidisse, pulueremque dissipasse, caetera tamen tacet. Hunc sequitur Nicephorus lib. 10. cap. 13. idem scribens factum fuisse de ossibus Helisei Prophete, qui & Sebastae sepulchrum suum habebat. Prosper tandem Aquitanicus tradit, Anno domini CCCXCIIII. Theodosium venerabile Ioannis Baptistae caput ex vico Cosiao Constantinopolim deportasse, ac recondidisse in templo magnifice constructo in eius honorem septimo ab vrbe lapide. Item Ruffinus vir religiosus plurimos ecclesiastici operis edidit libros, nonnullas etiam scripturas interpretatus est. Sed quoniam beatissimus Hieronymus in aliquibus eum de arbitrij libertate notauit, illa sentimus, quae praedictum beatum Hieronymum sentire cognoscimus. Et non solum de Ruffino, sed etiam de vniuersis, quos vir saepius memoratus zelo Dei, & fidei religione reprehendit. Ruffinus + Aquileiensis ecclesiae presbyter non minimam apud veteres laudem est con[art. 10]sequutus, cum in diuinis scripturis interpretandis, tum in Graecae, & Latinae linguae eruditione non equidem vulgari. Habuit enim, teste Gennadio, elegans ingenium in Graecis operibus in Latinam linguam vertendis, claruit aetate Hieronymi, cum quo graues exercuit simultates, quarum memor Gennadius nimium Ruffino tribuit, Hieronymo plurimum detrahens, non satis intelligens, quantum a diuo Hieronymo Ruffinus absit, qui, si ecclesiastica historia Eusebij, & Iosephi opera, quae nunc latine circum feruntur ex Ruffini translatione, non mentiuntur auctorem, eademque conferat lector cum Graecis codicibus, dubio procul in multa incidet loca, ex quibus comperiet, Ruffinum nec Graecae, nec Latinae linguae exactam cognitionem habuisse. quae vero Hieronymus in Ruffino notauerit, deduci possunt ex his libris, qui aduersus Ruffinum ab eodem Hieronymo editi sunt, & in secundo Tomo habentur, ad quorum intellectum legenda sunt quae Ruffinus aduersus Hieronymum scripsit, & fuere typis excusa in quarta operum Hieronymi parte. Ceterum quod Gelasius scribit de Hieronymi censura, obseruanda in alios ecclesiasticos auctores, ita, ni fallor, est accipiendum, vt si quid Hieronymus notauerit, illud sit caute legendum, & maximo cum iudicio, ne qua ex parte offendat catholicas de fide assertiones, non tamen statim haereticum erit censendum, nisi id ecclesia diffinierit, aut iam fuerit diffinitum, vel sit adeo diuinis scripturis contrarium, vt manifestus sit in rebus fidei error. Aliquot enim displicuerunt Hieronymo, que ab Augustino, & aliis probantur, nec preter ecclesiam catholicam, & summum totius Christiani orbis Pontificem, quisquam habet auctoritatem pronunciandi, aliquid haereticum esse, tametsi docere possit, id refragari diuinis scripturis, atque ideo dignum, quod ab ecclesia haereticum iudicetur, nisi foret adeo manifestus error, vt nulla possit de ea re apud vere catholicos esse controuersia. Item Origenis nonnulla opuscula, quae vir beatissimus Hieronymus non repudiat, legenda suscipimus, reliqua autem omnia cum suo auctore dicimus esse renuenda. Origenes, qui & Adamantius presbyter, natione Alexandrinus, Clementis Alexandrini discipulus, magni & excellentis ingenij vir, Leonidae Martyris filius, claruit sub Alexandro Imperatore Mammaeae filio, obiit sub Gallo Caesare post Decium imperante anno fere aetatis septuagesimo, auctore Nicephoro libr. v. cap. xxxiij. Anno domini CCLVI. vt Hermanus Contractus scribit. de Origene, eiusque libris tractant Eusebius eccle. histor. lib. vj. Socrates lib. vj. cap. xij. & xiij. Nicephorus lib. v. ex quibus Eusebius, & Socrates in eius laudes erumpunt animose, idemque Eusebius quod Gelasius hoc in capite commemorat, librum vnum in Origenis laudem edidit, aut sane apologiam pro Origene in sex libros distinctam, quemadmodum Hieronymus, & alij tradidere. Fuit vero olim non leuis controuersia inter Christiani orbis Episcopos, de libris Origenis recipiendis, aut reprobandis. qua de re Socrates, & Nicephorus Graeci auctores tractauere non semel, sed maxime Nicephorus lib. xiij. tandem Constantinopolitana synodus, quae quinta est inter vniuersales, eius impia dogmata nominatim, & auctorem ipsum ea ratione damnauit sub Iustiniano Principe, sicuti idem Nicephorus scribit lib. xvij. cap. xxviij. & constat ex eiusdem synodi actionibus in 2. conciliorum Tomo. Etenim cum Origenes nihil non in sacris literis exponere vellet, seipsum in errorem coniecit, vnde multa nefanda, & exitiosa protulit verba, ex quibus Arrius, eiusque sectatores suorum dogmatum materiam sumpserunt, quod Suidas, & idem Nicephorus fatentur in dict. lib. 17. cap. 27. ipse autem Origenes Martyrij timore inani, quod pati recusauit, abiurata fide Satana instigante a diuina sententia, & gratia, quae primum illi fautrix aderat, omnino delapsus, alienas a religione Christiana opiniones induxit, per quas multis a semita recta discedentibus, longo post tempore damnationem ecclesiae dignissime passus est, infoelixque tunc obiit, ac miser, teste Nicephoro lib. v. cap. 32. & 33. Proscriptus sane ab ecclesia, ignominiam istam non ferens Alexandria relicta in Iudaeam profectus, mortem obiit, Tyrique sepultus est, auctore Suida. qua ratione intelliges lector candide, Origenem a Gelasio schismaticum appellari. Hieronymus vero eiusdem Origenis opus in Cantica Canticorum laudat, & in Latinam linguam vertit, sed & librum edidit, & scripsit ad Auitum, in quo docet, quid cauendum sit in libris Origenis περὶ ἀρχῶν, id est de principiis. Epistolam etiam ad Pammachium, & Oceanum de erroribus Origenis, de quibus adhuc disserit in Apologiis aduersus Ruffinum, & haec reperiet lector in secundo Tomo. Extant & de eadem re Ruffini quadam scripta, partim ab eo e Graeco in Latinum traducta in quarto Tomo operum Hieronymi. que quidem lector diligenter examinabit ad Origenis errores vitandos, & ad intellectum huius capitis. Nam Hieronymus, Ruffinus, & Gelasius ante quintam Synodum, in qua damnati fuere Origenis opiniones, scripsere. Sed & Vincentius Lirinensis in libro aduersus haereses, plurimum dolet, Origenis libros, vel ab haereticis corruptos, vel ab ipso auctore ita scriptos, multis blasphemiarum vulneribus scatentes, ad errores persuadendos multum olim valuisse. Caeterum de historia Eusebij, de qua Gelasius hoc in cap. meminit, tractabimus in cap. sequenti, vbi de Apocryphis libris agetur. Opinor tamen Gelasium, dum Eusebium notat, quod librum vnum de laudibus Origenis conscripserit, fortassis de libro sexto ecclesiasticae historiae intellexisse, quod si quis malit, vt nos paulo ante adnotauimus, de Apologia ab eodem Eusebio scripta, in sexque volumina distincta intelligere, non admodum refragabor, tametsi hac in re parum diligens videatur Rhenanus in epistola nuncupatoria ecclesiasticae historiae. Item Orosium virum eruditissimum collaudamus, quia valde nobis necessariam aduersus Paganorum calumnias ordinauit historiam, miraque breuitate contexuit. Orosius + presbyter Hispani generis vir elo[art. 11]quens, & eruditione insignis, scripsit aduersus querulos Christiani nominis, qui asserebant, Romanum imperium ex eo defecisse, quod Christi fidem, & religionem Romani, eisque subditi suscepissent, idque opus in septem volumina distinxit, sed & ab Augustino missus ad Hieronymum pro discenda animi ratione, rediens reliquias beati Stephani Martyris primi tunc nuper inuentas primus intulit occidenti. Haec Gennadius, Marcellinus Comes & Trithemius. Claruit prope annum domini CCCC. Prosper Aquitanicus, & Hermanus Contractus in chronicis. Denique Orosius elogio Hieronymi, & Augustini commendatur. fuit vero Tarraconensis auctore Volaterrano. Caeterum de reliquiis beati Stephani aliter scribit Nicephorus lib. 14. cap. 9. ex Theodoro lectore. & Simeon Metaphrastes vitarum Tomo sexto. Item venerabilis viri Sedulij paschale opus, quod heroicis descripsit versibus, insigni laude praeferimus. Quamuis Petrus Crinitus olim, & nuper Gregorius Gyraldus de poetis diligentissme historiam scripserint, nondum apud eos huius poetae mentionem comperio factam fuisse, nisi eorum scripta oscitanter legerim. Verum Trithemius ex Sigibertho scribit: Sedulium presbyterum Scotum natione fuisse, qui opus insigne iuxta seriem euangelij carmine scripserit, quod vulgo legitur, & incipit, Paschales quicunque dapes coniua requiris. Sed & alia scripsit, quorum idem auctor meminit, & floruit sub Theodosio Seniore Anno ferme Domi. CCCCXXX. Item Iuuenci nihilominus laboriosum opus non spernimus, sed miramur. Ita locum istum ipse legendum esse censeo ex Burchardo, & eodem Gelasio in primo conciliorum tomo. Nam cum Gelasius Sedulij meminisset, par est & statim ipsum Iuuenci mentionem facturum, propter operis, materiae, & scriptoris similitudinem. Quamuis apud Gratianum non Iuuenci, sed Vincentij legatur. Quae quidem lectio etiamsi admittenda sit, non est intelligenda de Vincentio, qui opus, aut speculum historiale scripsit, non enim potuit eius meminisse Gelasius, qui multis annis eum praecesserit. Fuere tamen ante Gelasium duo Vincentij, quorum Trithemius mentionem facit, sed ipse Gelasium intelligo de Iuuence presbytero, qui Hispanus fuit, & nobilissimi generis, qui quatuor euangelia Hexametris versibus pene ad verbum transferens scripsit, nonnullaque alia de sacramentis, floruitque sub Constantino Magno, & filiis eius prope annum domini CCCXXX. auctoribus Hieronymo de viris illustribus, & scriptoribus eccles. & in chronico. Petro Crinito libro. 5. de poetis Latinis. Gregorio Gyraldo dialogo. 5. Trithemio, & Ioanne Bassaeo. # 17 SVMMARIVM. -  1 Apocryphi libri, qui dicantur. -  2 Synodus Ariminensis, & Itinerarium Petri. -  3 De quibusdam actibus, & Euangelijs Apostolorum Apocryphis, & de Pastoris libro. -  4 De parua Genesi, de Centimetro, & de quibusdam reuelationibus, quae Apocalypses dicuntur. -  5 De libro, qui dicitur transitus sanctae Mariae. -  6 De canonibus Apostolorum, an sint Apocryphi. -  7 De historia Eusebij Pamphili Caesariensis. -  8 Tertulliani, & Lactantij Firmiani opera. -  9 Clementis Alexandrini opera, Aphricani, & Commodiani. -  10 Cassiani, Arnobij, Tyconnij, Victorini, et Faustini. -  11 Epistola Iesu ad Abagarum, & Abagari ad Iesum. -  12 Phylacteria quae dicantur, & quae reprobentur. -  13 De historia tripartita Cassiodori censura. -  De libris Apocryphis, & an hilegi publice, uel priuatim possint, ex Gelasio. CAPVT XVII. CAEterum quae ab haereticis, & schismaticis conscripta, vel praedicta sunt, nullatenus recipit Catholica, et apostolica Romana ecclesia. Equibus pauca, quae ad memoriam venerint, & a Catholicis vitanda sunt, credimus esse subdenda. Haec Gelasius. Nos vero ad ea, quae hoc in capite traduntur, facilius intelligenda opinamur, libros haereticorum, qui omnino damnati sunt, ab aliis, qui adhuc dici possunt Apocryphi secernendos fore. Etenim haereticorum libri, qui damnati fuerint, omnino sunt vitandi, nec legi possunt, imo sunt comburendi, nisi communis consensus ecclesiae permiserit, aliquod opus ab haeretico scriptum legi quidem ex eo, quod praeuio diligenti examine, nihil habet, quod pium offendat lectorem. Quod cautissime permittendum est, maxime in libris Haereticorum, qui non tantum haeretici fuerunt, erroresque aduersus catholicam fidem probarunt, sed & ab ecclesia moniti animo contumaci in erroribus perseuerarunt: quorum libri nequaquam legendi sunt, nec id permitti debet, etiam si immunes sint ab auctoris erroribus, nisi id maxima ex causa, & cautissime fiat: qua de re legito Alfonsum Castr. in lib. 2. de iusta haeretic. punit. cap. 15. 16. & 17. Et quae nos obiter scripsimus lib. 2. Varia. resolut. cap. 10. colum. penult. Sic sane intelligo que notat Panor. in capit. fraternitatis. de haereticis. & in capit. damnamus. super glos. in verbo, Florentino. de summa Trinitate: contra ipsius glos. opinionem scribens, non esse damnandos, nec vitandos omnes haereticorum libros, sed eos tantum, qui de haeresibus scripti fuerint: possetque legi illos, qui nihil habent, quod sit catholicae fidei aduersum: ipse vero haereticorum libros omnes absque vllo delectu, prorsus vitandos fore, consultius existimauerim. Apocryphi vero libri + non sunt omnino in hunc haereticorum ordinem numerandi: siqui[art. 1]dem potest liber aliquis Apocryphus dici, cuius auctor nec fuerit haereticus, nec aliquid catholicae fidei contrarium scripserit: saltem iuxta quasdam huius dictionis significationes, de quibus acturi lectorem admonemus, Apocryphum quandoque dici librum, cuius est auctor incognitus, aut cuius auctorem ignoramus: quia incertus est. glossa, in summa. 16. distinctio. Licet illic in dictionis deductione errauerit, ex Graecae linguae ignorantia. Huius vero significationis modo nulla nobis est habenda ratio: potest enim aliquis liber incertum habere auctorem, & tamen ab ecclesia non solum non repudiatur, verum & inter canonicos recipitur: vt historia Iob, & sapientia quae dicitur Salomonis: atque ideo multi libri, quorum auctor incertus est inter Agiographos saltem poterunt numerari. At hisce calamitosis temporibus tot haeresibus Christianam religionem oppugnantibus, totque libris ab haereticis sine auctoris nomine, vt minime repudientur, in publicum editis, sanctissime Tridentina Synodus, vt tot malis obuiaret, statuit, & prohibuit, ne quis imprimat, imprimi faciat, aut in futurum vendat, vel apud se retineat quosuis de rebus sacris libros, sine nomine auctoris editos, nisi primum examinati, probatique fuerint ab ordinario. Dicuntur quandoque libri Apocryphi illi omnes, qui sunt extra canonem, & ideo qui non sunt canonici: qua significatione vsus est Diuus Hieronymus in prologo in libros Regum, qui Galeatus dicitur. Sed nec de hac significatione modo agendum erit: siquidem plures sunt libri de rebus sacris, & ecclesiasticis, qui dubio procul sunt extra canonem, & tamen inter Agiographos connumerantur: nec dici proprie possunt Apocryphi: de quibus in capit. proximo tractauimus. Igitur Gelasius Apocryphos libros, de quibus in hoc decreto agit, primum eos appellat, qui ab haereticis aduersus fidem Catholicam scripti fuerint, eosque omnino damnat, & improbat, decernens, legendos non esse a Catholicis: quos quidem proprius dicere quis possit, libros haereticos, vt paulo ante obseruauimus: & quamuis huius conditionis plures hoc in capite Gelasius referat, ac nominet, aliorum tamen meminit, qui proprie dici possunt, & dicuntur Apocryphi, qui nec haeretici sunt, nec auctorem incertum habent, nec inter Agiographos connumerantur: est tamen eorum auctoritas leuis, minimeque ab ecclesia, sanctisque patribus probata, propterea, quod falsa quedam in eis veris quandoque misceantur, peregrina quaedam, aut portentosa narrentur, quae nec pie, nec commode credi possunt, vel ex eo denique, quod eorum auctores quaedam veterum dogmata fuerint sequuti, quae postea testimonio sacrarum scripturarum conuicta sint. Atque ideo hi libri Apocryphi dicuntur, quod non sint publice in templis legendi: licet priuatim, caute tamen legi possint. Sic & Apocryphi libri dicuntur, qui ementito titulo non censentur editi ab his, quorum nomine designantur. Ex quibus plures hic a Gelasio notantur. Ergo libri Apocryphi iuxta has posteriores significationes, quas D. Augustin. explicat libr. xv. capit. xxiij. & libro xviij. cap. xxxviij. de ciuit. Dei. & libro xj. contra Faustum Manichaeum. col. ij. & libro xxij. capitu. lxxix. licet in ecclesijs legi non debeant publice, possunt tamen priuatim legi, & caute, quia eorum auctoritas in obscuro, & abscondito est. Quod adnotarunt Rhenanus in praefatione ad Tertullianum, Erasmus in Hieronymi epistola ad Laetam. Ludouic. Viues in dicto capit. xxiij. super Augustinum. Sed & Apocryphos libros, de quibus modo agimus, legi priuatim posse, satis probatur ex Hieronymo in dicta Epistola ad Laetam. Caueat omnia Apocrypha, inquit, & si quando ea non ad dogmatum veritatem, sed ad signorum reuerentiam legere voluerit: sciat non eorum esse, quorum titulis praenotantur, multaque his admixta vitiosa, & grandis esse prudentiae, aurum in luto quaerere. Haec Hieronymus. Ruffinus in symbolo, cum canonicorum, & Agiographorum librorum meminisset, addit: Caeteras vero scripturas Apocryphas nominarunt, quas in ecclesiis legi noluerunt. Hoc ipsum passim apud Augustinum lector obseruare poterit: nam & se Apocrypha legisse idem Augustinus testatur sermone vigesimosecundo. de verbis Domini. Quin & Iudas Apostolus in Epistola citat librum Enoch, & eius vtitur testimonio: & tamen hic liber Apocryphus censetur: auctore Augustino in dicto capit. xxiij. & Hieronymo de scriptoribus ecclesiasticis in Iuda. Rursus Augustino libro xviij. de ciuitate Dei. cap. xxxviij. Tametsi Tertullianus refragetur in lib. de habitu muliebri. Sed & a Gelasio plures libri Apocryphi censentur, quos tamen scimus legisse veteres Theologos, viros equidem eruditione, ac sanctitate insignes, eorumque testimonio vsos fuisse: quin & ecclesia catholica, aut communis Episcoporum, ac praelatorum consensus permittit, etiam nostra aetate legi, quemadmodum in interpretatione huius decreti admonebimus. De his vero Apocryphis libris multa Driedo lib. 1. de dogmatibus. capit. 4. & lib. 4. cap. 1. congerit, que rem istam explicant, & intellectu faciliorem efficiunt. In primis Ariminensem synodum a Constantino Caesare Constantini filio congregatam mediante Tauro praefecto ex tunc, & in aeternum confitemur esse damnatam. Legendum esse, a Constantio Caesare, pla[art. 2]ne constat, siquidem + Ariminensis synodus congregata fuit Anno ferme XXIII. imperij Constantij eo tempore, quo vita functis Constantino & Constante fratribus solus Romanum obtinebat imperium, ídque praemittunt ecclesiastici historici, qui huius synodi mentionem fecerunt. Etenim cum grauis esset contentio inter catholicos, & Arrianos super Nicaeni concilij symbolo de filio patri consubstantiali, foretque necessarium, concilium vniuersale iterum congregari ad eam controuersiam sedandam, essetque difficilimum, Constantius Imperator iussit, occidentales episcopos Arimini in Italia conuenire, orientales vero Seleuciae Isauriae, quibus tandem synodis congregatis Seleucie nihil actum est, propter varias episcoporum opiniones. Arimini vero primum obtinuere catholici, Nicaenam Synodum recipientes, refragantibus Vrsacio, & Valente Arrianis, miseruntque Constantinopolim decem legatos ad Imperatorem, ad quem & alios decem, vt ab initio conuenerat, Synodus Seleuciensis miserat. Demum dolo, industria Acacij, & violentia prope a Caesare illata vtriusque Synodi legati fidem a Smirnensi concilio datam receperunt, consentientes tolli de symbolo Nicaeni concilij verba illa, quibus filius asseritur consubstantialis patri, & eorum loco scribi, aequalis patri. Quod palam Arrianum dogma praese fert, & profitetur. Haec breuiter adnotauimus ex Socrate libr. 2. praesertim cap. 37. 38. & sequentibus. Theodoreto lib. 2. cap. 18. Sozomene lib. 4. cap. 17. Hieronymo in chronicis, & in dialogo aduersus Luciferianos. Ruffino lib. eccles. histor. 10. cap 21. Cassiodoro lib. quinto tripartit. ca. 22. & 34. Nicephoro lib. 9. cap. 39. & seq. Taurum autem praefectum praetorio ex iussu imperatoris huic synodo Ariminensi adfuisse, testis est Hieronymus in praecitato dialogo aduersus Luciferianos. Sed Romanae ecclesiae Pontifex, ac summus totius Christiani orbis praesul Damasus synodo Romae congregata, Nicaenam fidem recepit, & Ariminensem synodum damnauit, auctore Nicepho. lib. 11. cap. 31. post Theodoretum lib. 2. cap. 22. & Sozomenum lib. 6. cap. 22. & 23. Item Itinerarij nomine Petri Apostoli, quod appellatur sancti Clementis, libri octo Apocryphi. Ita legendus est hic locus ex Burchardo, & sane praeter auctoritatem Gelasij, extat Eusebij lib. 3. de eccle. hist. cap. 37. & Hieronymi in lib. de scriptoribus eccles. iudicium de Clementis Papae operibus, nec vlla ibi fit huius operis mentio, imo Eusebius apertissime fatetur, & sensit Hieronymus, aliquot libros vulgo legi huius auctoris titulo, qui falso illi fuerint suppositi. Quamuis ea opera, quae Clementina dicuntur, existimet Nicephorus lib. 3. cap. 18. diui Clementis esse, ab eoque scripta fuisse. Sed refragatur Gelasius saltem quo ad Itinerarium. Et rursus apud Gratianum Leo Pontifex in cap. Clementis. 16. dist. vt tandem Nicephorus cle mentina dixerit alia diui Clementis opera, quae vere eius titulo fuere olim a sanctis, doctisque viris recepta. Actus nomine Andraeae apostoli Apocryphus. Actus nomine Thomae apostoli Apocryphus. Actus alius nomine Petri Apostoli Apocryphus. Actus nomine Philippi Apostoli Apocryphus. Sancta Romana ecclesia spiritu sancto ducente ab initio religionis Christianae + tantum [art. 3] actus Apostolorum a diuo Luca scriptos recepit, ac probauit, reliquos Apocryphos esse decernens. Quae quidem historiae non tantum Apocryphae censentur, vt publice in ecclesiis non legantur, sed vt ipse opinor, vt nec priuatim legi possint ex eo, quod fortassis multa illic reperiantur ab haereticis, & gentilibus conficta in Christiane fidei detrimentum. De his, & de similibus Leo Papa epist. xcj. cap. xv. ad Toribium Astoricensem Episcopum ita scribit, Apocryphe autem scripture, que sub nominibus Apostolorum multarum habent seminarium falsitatum, non solum interdicendae, sed etiam penitus auferendae sunt, atque ignibus concremandae. Quamuis enim sint in illis quaedam, quae videantur speciem habere pietatis, nunquam tamen vacua sunt venenis, & per fabularum illecebras hoc latenter operantur, vt mirabilium narratione seductos, laqueis cuiuscunque erroris inuoluant. Haec Leo. Quibus conueniunt quae scribit August. lib. 15. de ciui. dei cap. 23. & lib. 22. contra Faustum Manichaeum. cap. lxxix. De Apocryphis scripturis, quae sub Apostolorum nominibus ab hereticis proferuntur. idem super Matthaeum cap. xxvij. ex quibus satis constat, nec actus, nec euangelia, nec alias scripturas nominibus Apostolorum editas publice, aut priuatim legendas fore praeter eas, quae ab ecclesia catholica fuere recepte. Id ipsum docet Eusebius lib. 3. eccle. hist. cap. 25. & post eum Nicephorus lib. 2. cap. vlt. a quibus simul cum aliis Apocryphi censentur actus Petri apostoli, actus Pauli, actus Andraeae, actus Ioannis, & omnes alij Apostolorum nominibus editi, praeter Lucae euangelistae actus. scribit Trithemius in Clemente, a Gelasio Apocryphum censeri opus, quod editum est inter opera Clementis Papae, & dicitur Petri, & Appionis dialogus. quem librum Eusebius lib. 3. cap. 38. & Hieronymus in Clemente, vt Apocryphum repudiari, scripsere. Et tamen non video, qua huius decreti parte a Gelasio Apocryphus iudicetur, nisi hoc in loco sub nomine auctorum Petri. Euangelia Thaddaei nomine Apocrypha. Euangelia nomine Thomae apostoli, quibus Manichaei vtuntur, Apocrypha. Euangelia nomine Barnabae apostoli Apocrypha. Euangelia nomine Bartholomaei apostoli Apocrypha. Euangelia nomine Andraeae apostoli Apocrypha. Euangelia, quae falsauit Lucianus Apocrypha. Euangelia, quae falsauit Hirtius Apocrypha. Apud Burchardum, & in primo conciliorum tomo apud Gelasium his adduntur euangelia nomine Petri apostoli Apocrypha. Rursus apud Gelasium: euangelia nomine Mathiae Apocrypha. Euangelia nomine Iacobi minoris Apocrypha. Sed & euangelium Petri, & euangelium Mathiae, & euangelium Thomae, & omnia alia euangeli, apreter quatuor, a catholicis repudiari, velut ab haereticis conficta, asseuerant Eusebius libr. 3. capitul. 25. Nicephorus lib. 2. capit. 45. & 46. Clemens vero Alexandrinus in stroma. libr. 2. vtitur testimonio euangelij secundum Hebraeos, quod a quatuor iam receptis diuersum est, & a catholicis repudiatur, auctoribus Eusebio, & Nicephoro, qui & libr. 3. c. 13. post Eusebium libr. 3. capitu. 27. scribit, hoc euangelio tantum vsos fuisse Hoebionitas haereticos reliquis improbatis. idem Eusebius in d. cap. 25. tradit, Hebraeos, qui Christi fidem susceperant, hoc euangelium potissimum, ac prae caeteris admisisse. Quod & Nicephorus repetit lib. 2. cap. 46. Quin & Hieronymus in Iacobo Iusto huius euangelij meminit, & quedam ex eo adducit, asseuerans, a seipso versum fuisse in Graecam, & Latinam linguam, Origenemque eius testimonio vsum esse. Rursus Clemens Alexandrinus lib. 3. stromat. vtitur euangelio secundum AEgyptios non semel, sed aliorum nomine, & ita quidem vt minime videatur probare, quae ex eo adducuntur. Haec sane, & omnia alia euangelia, quae preter quatuor ab ecclesia recepta, nomine cuiusquam Apostoli vulgata fuerint, sunt omnino in tenebras reiicienda, nec publice, nec priuatim legenda: imo igni concremanda ex Leonis Papae auctoritate, Gelasij decreto, diui Augustini, & aliorum, qui existimarunt, haec ab haereticis fuisse conficta, & falso supposita. Manicheos autem vsos fuisse euangeliis Thomae Apostoli ante Gelasium tradit D. Augustinus in sermone 22. de verbis Domini. Quis vero fuerit Lucianus, qui euangelia falsauit, quorum Gelasius meminit, dubium est: sed cum hic agamus de re haereticis admodum conuenienti, existimo, hunc Lucianum fuisse ex sorore nepotem Eunomij haeretici, & episcopum Constantinopolitanum, qui sub Arcadio, & Honorio in episcopatu Eudoxio successit, quique haereticus fuit: quemadmodum scribit Nicephorus libr. 3. capit. j. Euangelia, quae falsauit Hirtius.) Apud Burchardum, & Gelasium in primo conciliorum Tomo legítur, Ysicius, aut Isicius, vel Esicius. Liber de infantia saluatoris Apocryphus. Liber de natiuitate Saluatoris, & de sancta Maria, & de obstetrice saluatoris Apocryphus. Liber qui appellatur Pastoris, Apocryphus. Libri omnes, quos fecit Leuticius discipulus diaboli, Apocryphi. Liber qui appellatur, fundamentum, Apocryphus. Liber, qui appellatur, Thesaurus, Apocryphus. Liber, qui appellatur Pastoris.) Hunc librum ab ecclesiasticis scriptoribus, & catholicis extra canonem censeri, & repudiari, scripsere Eusebius libr. 3. de hist. eccles. cap. 25. & Nicephorus lib. 2. cap. vlti. Eius tamen testimonio vsus est Irenaeus, auctoribus eodem Eusebio lib. 5. cap. 8. & Nicephoro lib. 4. cap. 14. ex hoc libro Arrianos locum quendam ad eorum haeresim probandam adduxisse, testis est Athanasius apud Theodoretum lib. 1. cap. 8. Eiusdem libri auctorem fuisse Herman, cuius meminit Paulus ad Romanos cap. vltim ex multorum opinione existimant Origenes in libris περὶ ἀρχῶν, & Hieronymus de scriptoribus ec. in Herma. qua ratione opinor, hunc librum citari nomine reuelationis, aut visionis, que Hermae apparuit, a Clemente Alexandrino lib. 2. Stromatum, atque alibi non semel in eodem opere. Idque palam fecit Pius pontifex huius nominis primus in primo suarum Decretalium, & apud Gratianum cap. nosse vos volumus. de consecrat. dist. 3. Sed & Hermae hunc librum quosdam adscribere, testis est Nicephorus in dict. capitul. vlti. scribens, ex antiquis non paucos eo vsos fuisse. Leuticius discipulus diaboli.) Apud Burchardum, legitur Leutius. apud Gelasium in primo conciliorum tomo Lucius. qui fortassis est Lucius ille Arrianus Alexandriae Episcopus, Athanasio refragante electus: cuius ecclesiastici historici meminere. Liber, qui appellatur de filiabus Adae, vel Genesis Apocryphus. Liber qui appellatur Pentametrum de Christo, Virgilianis compaginatum versibus, Apocryphus. Liber, qui appellatur actus Teclae, & Pauli Apocryphus. Liber qui appellatur Leporius Apocryphus. Liber Prouerbiorum ab haereticis transcriptus, & sancti Sixti nomine signatus Apocryphus. Liber, qui appellatur de filiabus Adae, vel Gene[art. 4]sis.) + Ita enim legitur apud Gratianum, & in primo conciliorum tomo. apud Burchardum vero falso, & corrupte legitur, de filiabus Adae genesis. Fortassis hic liber est illa parua Genesis, quae citatur a Ioanne Zonora in primo Annalium tomo, Vbi scribit, hoc opus non esse a diuinis patribus inter approbata relatum. Liber qui appellatur Pentametrum.) Apud Burchardum & in primo conciliorum tomo rectius legitur, Centimetrum de Christo. Hexametris enim versibus Virgilius vsus est, non Pentametris. Centimetrum vero hoc in loco non intelligitur, poema centum compositum carminibus, sed ex multis, alienisque hinc inde compositis versibus in vnum coagmentatum, & confectum: quod centonem appellamus a veste vili, & rustica, varijs & versicoloribus segmentis, filísve consuta. Est igitur, qua ex parte poetas attinet, Cento varijs de locis, sensibusque diuersis quaedam carminum structura, in vnum versum vt coeant, aut caesi duo, aut vnus, & sequens cum medio. Nam duos iunctim locare, ineptum est, & tres vna serie merae nugae. Agitur etenim ab auctore centonis, vt sensus diuersi congruant, & adoptiua quae sunt, cognata videantur, aliena ne interluceant, accersita ne vim redarguant, densa ne supra modum protuberent, hiulca ne pateant. Haec graphice Ausonius ad Paulinum in epistola nuncupatoria nuptialis centonis. Cui conueniunt Tertullianus in libr. de praescriptionibus aduersus haereticos. & illic Rhenanus. Hieronymus in epistola ad Paulinum, quae prima est tertij tomi. & in adnotationibus Erasmus. Gregorius Gyraldus de poetis dialogo primo. Hinc apud Tertullianum Homero centones, & apud Hieronymum Homero centones, & Virgiliocentones opera ad hunc modum more centonario ex multis hinc inde Homeri, aut Virgilij versibus composita. Quae Suidas ὁμηρόκεντρα vocat in dictione, κἐντρον. Veteres quosdam imitata Proba Falconia matrona Romana Adelphi viri proconsularis vxor temporibus Theodosij Iunioris miro artificio hoc genere scribendi vtitur. Nam ex Virgilianis versibus omnem Christi seruatoris vitam edito hac de re centone explicauit. Sed & ipsius Theodosij Iunioris vxor Eudocia carminum & poetices admodum studiosa, sicuti constat ex Euagrio libr. 1. eccles. histo. capitulo 20. & sequenti. Socrate lib. 7. capit. 21. & 47. & Nicephoro libro 14. cap. 22. & 23. qui eam mire laudant ingenij dexteritate, & humanarum literarum cognitione. Haec inquam insignis foemina centonem ex Homeri carminibus de Christo confecit, auctoribus Trithemio de scriptoribus ecclesiasticis, & Gregorio Gyraldo de poetis dialogo quinto, & Ioanne Zonora, qui in Theodosio Iuniore scribit, hoc opus a Patricio quodam imperfectum, & indigestum relictum fuisse, & tandem Eudociam imperatricem illud absoluisse: vt inscriptio versibus heroicis praefixa declarat. Vtrumque poema vulgo circumfertur Graece, & Latine, legiturque priuatim, quamuis Latinum a Gelasio inter Apocrypha referatur. Huiusmodi poemata non admodum probare videtur Tertullianus, eaque aperte improbat Diuus Hieronymus, quia vitiosissimum sit deprauare sententias, & ad voluntatem suam scripturam trahere repugnantem, quasi, inquit, non legerimus Homero centonas, & Virgiliocentonas, ac non sic, etiam Maronem sine Christo possimus dicere Christianum, quia scripserit, Iam redijt virgo, redeunt Saturnia regna. Iam noua progenies coelo demittitur alto, & patrem loquentem ad filium, Nate meae vires, mea magna potentia solus. Et post verba Saluatoris in cruce. Talia perstabat memorans, fixusque manebat. Puerilia sunt haec, & circulatorum ludo similia, docere quod ignores, imo, vt cum stomacho loquar, ne hoc quidem scire quod nescias. Haec Hieronymus. Ex quibus verbis adnotárunt quidam ante Probam, & Eudociam huiusmodi poemata, etiam de Christo fuisse conscripta. Quod fortassis verum est, potuit enim contingere. Ipse vero existimo, ante Hieronymum ex Homero, & Virgilio centones etiam de rebus prophanis editos fuisse, quod Tertullianus palam asserit scribens, Ouidium Tragoediam quandam ex Virgilio plenissime expressisse. Ex eodémque Virgilio propinquum quendam ipsius Tertulliani, Pinacem, & sic tabulam Cebetis explicuisse. Quae quidem opera, & alia huiusmodi legere potuit Hieronymus, qui ni fallor, dum improbat Virgilium sine Christo Christianum facere, Eusebium notare videtur, a quo in oratione de Constantino Magno quae post quatuor libros de eius vita ab eodem scriptos, nuper Graece prodijt in lucem, tota fere Virgilij ecloga, quae incipit: Sic elides Musae: ad Christi saluatoris aduentum deducitur pia quadam interpretatione ad ea omnia exprimenda, quae apud gentiles olim de Christo praedixerat Erythroea Sibylla, cuius hac de re carmina in eadem oratione refert ipse Eusebius Grece, & idem plures auctores fecere, presertim ex Iunioribus Gregorius Gyraldus dialogo 2. de poetis: Latine vero D. Augustinus lib. 18. de ciuit. dei, capit. 23. scribens, carmina e graeca lingua in latinam traducta fuisse a quodam latino, cuius nomen tacuit, tamen hunc interpretem fuisse Ciceronem, ex Eusebio constat. Quod est adnotandum ad diui Augustini locum. Id etenim ante nos a nemine obseruatum legimus. Liber, qui appellatur Lepotius Apocryphus.) Apud Burchardum & in primo conciliorum tomo apud Gelasium vere legitur, Liber, qui appellatur Nepotius Apocryphus. Fuit enim olim Nepos quidam apud AEgyptios episcopus, a quo dicti Nepotiani heretici, qui librum eiusdem Nepotis proferentes, eius auctoritate ostendere, ac probare nitebantur, regnum Christi in terris futurum, designatam quandam mille annorum vitam referentes. Quem equidem librum, & Iudaicam auctoris opinionem duobus de promissionibus libris compositis Dionysius Alexandrinus episcopus euertit: sicuti scripsere Eusebius lib. 7. eccles. histo. capitulo 23. & 24. & Nicephorus lib. 6. capi. 21. Hic igitur Nepotis liber dubio procul est, qui a Gelasio inter Apocryphos numeratur, quique nec priuatim, nec publice legi debet. Reuelatio, quae appellatur Pauli Apocrypha. Reuelatio, quae appellatur Thomae Apocrypha. Reuelatio qua appellatur Stephani Apocrypha. Liber, qui appellatur transitus sanctae Mariae, Apocryphus. Praeter Apocalypsim Ioannis Apostoli, & Euangelistae, nullam aliam ecclesia recepit: quamuis olim nomine Apostolorum plures Apocalypses fuerint vulgo editae. Nam & inter illegitima, & adulterina scripta Apocalypsim Petri referunt Eusebius libr. 3. capitu. 25. & Nicephorus libr. 2. capit. vltim. Qui libr. 12. capit. 34. post Sozomenem lib. 7. capit 19. asseuerat, Petri Apocalypsim subdititiam, & illegitimam a veteribus iudicatam, apud Palestinos semel quotannis in ecclesijs quibusdam in die para sceues legi solitam fuisse: & Pauli Apocalypsim, quam ex priscis hominibus nemo vidit, monachos plures aetate Sozomeni cum veneratione admirarir, eferentes, Theodosij Magni tempore librum istum diuina reuelatione repertum fuisse, intra marmoream arcam Tarsi Ciliciae, in domo ipsius diui Pauli: quod falsum esse Cilix presbyter ecclesiae Tarsensis, grandaeuus homo, & canicie venerandus confessus est ipsi Sozomeni, eum hac de re interroganti, qui admiratus est, si non ab haereticis fama ea conficta esset, id quod in multis alijs libris factum esse, idem Sozomenes, & Nicephorus fatentur. Ex quibus admonemur, quam periculosum sit, alios libros de rebus diuinis scriptos legere, quam eos, qui fuerint ab ecclesia, & ecclesiastica traditione probati, & recepti. Liber, qui appellatur transitus sanctae Mariae Apocryphus.) Opinor a Gelasio + Apocryphum cen[art. 5]seri librum olim editum de morte Mariae virginis, & de his, quae tunc in eius obitu, funere, & exequijs contigere. Verum licet in Euangelijs & actibus, epistolisque Apostolorum nihil scriptum sit de morte diuae Mariae virginis, receptum tamen est, eam subijsse mortem corporalem: quod Hieronymus, Augustinus, & alij ecclesiastici doctores dicere non reformidant. Tempus vero huius obitus Eusebius in chronicis adscribit anno Domini XLVIII. & sexto Claudij Imperatoris: Nicephorus lib. 2. cap. 21. anno quinto Claudij Caesaris hoc tribuit. Demum corpore & anima in coelum virginem sacratissimam adsumptam fuisse, licet Hieronymus in sermone de assumptione, affirmare non fuerit ausus, & primum haesitauerit Augustinus, tandem hic ecclesiae doctor celebratissimus scribit, consentaneum esse credere, Mariam secundum corpus & animam in coelum adsumptam fuisse. idem Iuuenalis Hierosolymorum Episcopus, vir magnus sane, & diuino afflatus spiritu, scriptis suis cum fide confirmat, auctore Nicephoro lib. 2. eccles. histor. cap. 23. scribente, hinc famam esse, non ita pridem adsumptionem sacratissimae virginis celebrari coeptam fuisse. Hoc solenne festum catholica ecclesia XV. die Augusti magna cum religione celebrat, totiusque Christianae plebis ingenti alacritate adeo veneratur, & colit Dei genitricis adsumptionem, vt plane impium sit ac temerarium, hac de re dubitare, in graue pientissimorum scandalum. Sed & Eusebius inquit, Maria virgo Iesu Christi mater, ad filium in coelum adsumitur, vt quidam fuisse sibi reuelatum scribunt. Liber autem de hoc transitu diue virginis, etiam a diuo Hieronymo in dicto sermone, aut epistola de adsumptione Mariae, ad Paulam & Eustochium, Apocryphus esse censetur, sicuti & a Gelasio, ex eo fortassis, quod in eo libro multa commemorentur eo tempore accidisse, quae absque vllo certo testimonio asseuerantur: & ne dubia pro certis in re adeo graui passim & publice legantur. Tametsi ex eo libro aliqua retulerit Nicephorus Graecus eccles. histor. auctor, & nostra aetate referant Ioannes Eckius, & alij viri catholici, qui super Euangelia, & de solennibus ecclesiae festis sacras conciones scripsere. a quibus etiam aliquot loci sacrae scripturae post Augustinum & alios adducuntur, ad probandum diuae Mariae resurrectionem, adsumptionemque in coelum secundum corpus & animam, postquam sacratissima virgo mortem obierat corporalem. In primo conciliorum tomo legitur hic locus. Liber, qui appellatur transitus, id est, adsumptio sanctae Marie Apocryphus. Liber, qui appellatur poenitentia Adae Apocryphus. Liber, qui appellatur Diogenes nomine gigantis, qui post diluuium cum Dracone ab haereticis pugnasse perhibetur, Apocryphus. Liber, qui appellatur testamentum Iob, alias Iacob, Apocryphus. Liber, qui appellatur de poenitentia Origenis, Apocryphus. Liber, de poenitentia Cypriani, Apocryphus. Liber, qui appellatur Iamnae, & Mambrae, Apocryphus. Haec apud Gratianum, apud Burchardum, & in primo conciliorum tomo verius legitur, Liber, qui appellatur Diogenes nomine gigantis. & paulo post, Liber, qui appellatur testamentum Iob. Deinde in primo conciliorum tomo legitur, Liber qui appellatur poenitentia Iamnae, & Mambrae Apocryphus. Iamnes vero, & Mambres restiterunt Moysi, quemadmodum & impij, ac proterui resistunt veritati, teste Paulo. 2. ad Timotheum capit. 3. quo in loco Chrysostomus scribit, hos fuisse magos Pharaonis, qui resistentes Moysi, & veritati, signa in AEgypto fecisse leguntur Exodi capitul. 7. quamuis horum nomina in veteri testamento nusquam reperiantur, sed illa Paulus spiritu didicerit. Horum meminere Numerius Pythagoricus lib. 3. & Eusebius de praeparat. euangelica. lib. nono. capitu. 3. Liber, qui appellatur sors Apostolorum, Apocryphus. Liber Lusannae Apocryphus. Liber canonum Apostolorum Apocryphus. Liber Physiologus ab haereticis conscriptus, sed beati Ambrosij nomine praesignatus, Apocryphus. Historia Eusebij Pamphili, Apocrypha. Haec apud Gratianum. In primo conciliorum tomo apud Gelasium legitur, Liber, qui appellatur sortes Apostolorum, Apocryphus. Liber, qui appellatur laus Apostolorum, Apocryphus. Et paulo post, Liber Physiologus Apocryphus. Librum autem Physiologum interpretor eum, qui de rerum naturis tractat. Apud Burchardum legitur, Liber, qui appellatur Lusa Apostoli Apocryphus, Sed corrupte, fideliorque extat lectio in primo conciliorum tomo. Refert tamen Eusebius in dict. libr. 3. capit. 25. librum quendam inter Apocryphos, cui titulus erat, Doctrina Apostolorum, idem tradit Nicephorus libro 2. capitulo vltimo. De canonibus Apostolorum + varie ab hi[art. 6]storicis, & veteribus Theologis tractatur: sed Nicephorus libr. 3. cap. 18. de Clemente primo scribens ait, Hunc autem, & Apostolicarum constitutionum, & sacrorum quoque Canonum auctorem esse credimus. Gratianus vero in principio. 16. dist. existimat, eos translatos fuisse a diuo Clemente: nam Graeca lingua primum fuere editi Apostolorum canones, sicuti & nunc circunferuntur cum vulgari ac veteri, atque item noua Gregorij Haloandri Latina traductione. Ex quorum vltimo capite deducitur, quod Nicephorus scripsit. Praeter Gelasium hos canones inter Apocryphos connumerari apud veteres, testatur Isidorus in principio conciliorum apud Gratianum cap. 1. distinct. 16. quo in loco Gratianus ex eodem Isidoro capit. placuit. refert, canones Apostolorum a pluribus receptos fuisse, & a sanctis patribus Synodali auctoritate roboratos esse. Ex eisdem canonibus summos Pontifices Victorem, Damasum, & Anacletum in epistolis testimonia mutuo accepisse, constat. Vt mirum sit, cur a Gelasio hi canones inter Apocryphos libros referantur. Sed & Zepherinus Papa ex eis accepit sexaginta in epistola ad omnes Siciliae fideles. capitulo, sexaginta. decima sexta distinct. in ipsa epistola in primo conciliorum tomo, septuaginta legitur. apud eundem Gratianum capitulo, Clementis. ab Apocryphis eximuntur canones Apostolorum numero tantum quinquaginta, reliquis inter apocryphos relatis. Ex testimonio Leonis Papae noni contra epistolam Nicetae Abbatis, idem tradit Iuo Carnotensis libr. 2. decretorum capitulo 124. Extat epistola hec scripta ad Michaelem Patriarcham Constantinopolitanum, & Leonem Acridanum Archiepiscopum Vulg. Extat & Vmberti episcopi, & Cardinalis, qui fuit legatus Leonis Papae noni ad Constantinopolitanos, liber aduersus Nicetam scriptus. Probatur etiam canonum istorum auctoritas, saltem octuaginta quinque, qui vulgo traduntur, ex Canone secundo sextae Synodi generalis, quae apud Constantinopolim in Trullo fuit congregata: qui quidem canon octuaginta quinque Canones Apostolorum recepit, & probauit. Quam synodum ab Adriano Papa primo, & a septima generali synodo in primo Canone receptam esse apparet. capitulo, sextam. 16. dist. quibus, & alijs rationibus Gelasij decretum hac in parte dubium redditur: dum canones Apostolorum inter Apocryphos libros commemorat. Eius tamen sententiam defendere conatur Franciscus Torrensis in eo libro, quem de actis sextae synodi, deque canonibus, qui eiusdem synodi falso esse feruntur, ad Saluiatum Cardinalem scripsit. Eum legito, qui hac de re late, ac longe disserit. Historia Eusebij Pamphyli[art. 7] Apocrypha.) Rhenanus in epistola nuncupatoria, quam historiae ecclesiasticae praefixit, existimat, vel Gelasium sibi ipsi contrarium esse, vel hec verba ab aliquo asino adiecta fuisse. Quorum prius falso, posterius impudenter, ac temere dici, constat ex eo, quod in primo conciliorum tomo in Epistola Gelasij, & apud Burchardum virum diligentissimum, & cuius fidem idem Rhenanus non semel probauit, haec eadem verba reperiantur scripta, quae a Gratiano ex auctoritate summi, & vigilantissimi pontificis referuntur. Nec Gelasius sibi ipsi aduersatur: siquidem in secunda huius decreti parte priusquam de Apocryphis ageret, ita scripserit, Item chronica Eusebij Caesariensis, atque eiusdem ecclesiasticae historiae libros, quamuis in primo narrationis suae libro tepuerit, & post in laudibus, atque excusatione Origenis schismatici vnum conscripserit librum. Propter rerum tamen singularem notitiam, quae ad instructionem pertinet, vsquequaque non dicimus renuendos. Quibus sane verbis nec omnino Gelasius probat horum librorum lectionem, nec omnino improbat: imo admonere videtur, eos caute legendos fore. At in hac tertia huius decreti parte, & si inter Apocrypha connumeret ecclesiasticam Eusebij Pamphili Caesariensis historiam, nihil contrarium tradit his, quae prius docuerat, si Apocrypha interpretemur ea, quae publice in ecclesijs legi non debent, priuatim tamen legi possunt: quemadmodum & quo ad plures libros hoc in loco nominatim relatos haec significatio est prorsus admittenda. Igitur ex Gelasij decreto legi poterit priuatim ecclesiastica Eusebij historia, propter rerum singularem noticiam: quam pulchre textam clamat Hieronymus. Extant vero Eusebij de ecclesiastica historia libri decem ab ipso Grece scripti, & nuper typis traditi opera Roberti Stephani insignis apud Gallos Typographi: si a Lutheranis quibusdam haeresibus typo cudendis abstinuisset: Latine vero vndecim, quorum nouem in Latinam linguam a Ruffino non satis diligenter, ex totidem Graecis traducti fuere: reliqui duo ab ipsomet Ruffino ex varijs auctoribus collecti eandem seriem rerum gestarum obseruant. Caute tamen, & cum iudicio legendus erit hic liber, vel ex eo, quod eius auctor in primo narrationis suae libro tepuerit, teste Gelasio. Ioannes etenim Zonoras in iij. annalium tomo, in Constantino Magno, ex primo libro capitulo j. secundo, & quarto, loca quatuor adnotauit, in quibus Eusebius, filium minorem patre, nec ei consubstantialem esse, atque ita Arrianam haeresim sensim profiteri, & asseuerare videtur, tametsi addiderit, secundum quorundam opinionem, Eusebium poenitentia ductum ab Arrianorum secta discessisse, & Historiam ecclesiasticam eo scripsisse tempore, quo nondum poenituerat. Nicephorus lib. 1. capitul. 1. etiam Gelasio suffragatur: commemorans etenim ea, quae de scriptoribus ecclesiasticae historiae videbantur adnotanda fore, memorque Eusebij, eiusque ecclesiasticae historiae, addit. in qua historia Cacoethes haereseos eius apparet, quamuis quibusdam recte sentire videatur, ex eo id asseuerantibus, quod & ipse primae synodo interfuerit, & τῷ ὁμοουσίῳ, hoc est, consubstantiali consenserit, quodque conuicijs reprehendens incesserit eos, qui filium Dei creaturam esse opinantur. Sic sane licet suspectum Arrianae haereseos Eusebium Caesariensem fuisse scripserit Socrates lib. 1. cap. 23. & 8. item lib. 2. capitulo 20. & Theodoretus li. 1. capit. 5. Ipse tamen socrates impensissime contendit, Eusebium ab hac haereseos nota eximere, vbique asseuerans, Arrianum non fuisse, imo nititur probare, Nicaenae fidei & subscripsisse, & aduersus Arrianos tandem accessisse, idem Theodoretus scribit in dicto libr. 1. capitulo 12. His accedit Sozomenes libr. 21. scribens, Eusebium Caesariensem Nicaenae fidei, licet dubium, subscripsisse. His vero presertim Socrati Nicephorus refragatur libr. 6. capitulo vltim. probare conatus, Eusebium in multis Arrij sententiam comprobasse: idque ex eius scriptis dijudicat. idem libr. nono. capitulo 13. ab eodem Socrate, quem Nouatianum fuisse asserit, his equidem verbis dissentit, haec, & alia Socrates asserens, sinceritatem doctrinae Eusebio adscribere contendit: ego quidem talem potius virum eum fuisse velim: ecclesia autem catholica non talem fortasse iudicat, quam potius sequi par est. An vero ille certo in pietatis synceritate sit, sicut iste, qui quidem Nouatianus est, dicit, id accurate, certoque occulta omnia perspicienti Deo relinquendum. Haec Nicephorus. qui & libr. 8. & capitulo 18. & capitulo 22. fatetur, Eusebium Nicaenae fidei non admodum voluntarie, sed dubitantem subscripsisse. Diuus Hieronymus ad Ctesiphontem aduersus Pelagianos, memor Eusebij Caesariensis inquit. quem fuisse Arrianum, nemo est, qui nesciat. Idem in Apologia prima aduersus Ruffinum: Eusebius, ait, Caesariensis Episcopus, Arrianae quondam signifer factionis. Suidas etiam scribit, eum Arrianae sectae addictum fuisse. Quibusdam tamen placet, Eusebium Arrianum quondam fuisse, postea vero ab Arriana opinione desciuisse, & a sanctis patribus ad communionem receptum. Quod Ioannes Zonoras in Constantino Magno tradit existimans, ea scripta, in quibus Eusebius Arriani sectam probare videtur, ante eius conuersionem edita fuisse. Huic opinioni accedit, quod Arriani quidam proditionem Eusebio obiecerint: nec iniuria: auctoribus Theodoreto lib. 1. capit. 11. & Nicephoro lib. 8. capit. 22. Ex quibus, quae ad huius loci interpretationem adduximus, lectorem admonemus, Eusebij Caesariensis opera caute legenda fore: nam & ea priuatim legi ad singularem rerum notitiam, & eruditionem adquirendam, nondum ecclesia catholica prohibuit. Opuscula Tertulliani siue Africani Apocrypha. Opuscula Iouiniani, & Galli Apocrypha. Opuscula Montani, & Priscillae, & Maximillae Apocrypha. Omnia opuscula Fausti Manichaei Apocrypha. Opuscula alterius Clementis Alexandrini Apocrypha. Opuscula Tertulliani[art. 8] siue Africani Apocrypha.) Eadem lectio est apud Burchardum: at in primo conciliorum tomo legitur, Opuscula Tertulliani Apocrypha. Opuscula Lactantij Apocrypha. Opuscula Posthumiani, & Galli Apocrypha. Haec Gelasius ex veriore, ni fallor, lectione. Tertulliani opuscula ideo Apocrypha censentur in hoc Gelasij decreto, quod is auctor nouae prophetiae meminerit, & in libro de Monogamia vim fecerit verbis Apostolicis, & in Montani haeresim secundas nuptias detestantis prolapsus fuerit, quemadmodum Diuus Hieronymus, & alij scripsere, ac praeter alios Vicentius Lirinensis in libro aduersus haereses. Sunt etiam & apud hunc auctorem opiniones quaedam, quae hodie prorsus ab orthodoxis improbatae, damnataeque sunt. Atque ideo inter Apocrypha huius auctoris opera censentur, hac quidem significatione, vt legi in ecclesijs publice minime permittantur, priuatim tamen legi possint caute, & cum ea censura, quae omnia dirigat in catholicae ecclesiae defensionem, vt quae diffinita ab eadem ecclesia fuerint, & scriptis huius auctoris refragentur, obseruanda omnino exactissime sint a lectoribus, ne quid pium animum offendat. Laudatur sane hic auctor a Diuo Hieronymo, ab Eusebio, Nicephoro, & alijs veteribus de rebus ecclesiasticis scriptoribus: quorum quidam, maxime Diuus Hieronymus, insigne Diui Cypriani encomium Tertulliani referunt, qui magistrum Tertullianum vocabat, nullamque diem absque eius lectione praetermittebat. Floruit Tertullianus anno ferme Domini CC. sub Seuero, & Antonino Caracalla principibus. Idem ferme iudicium erit de Lactantio Firmiano, cuius eloquentiam, insignémque eruditionem in euertendis gentilium erroribus, diuus Hieronymus, & veteres Theologi miris efferunt laudibus, & mirantur. Multa tamen is auctor scripsit, & apud eum Antonius Raudensis notauit, quae aliena sunt ab his, quae catholica ecclesia diffiniuit, vel sancti doctores communi consensu scripsere, aut plane post tot conciliorum, & sanctorum patrum decreta minime dici, aut scribi absque temeritate possunt. Quam ob rem, & hic auctor caute legendus erit priuatim, legiturque propter eius elegantiam, animi synceritatem, candorémque. quibus aduersus Ethnicorum praestigias, & in deorum cultu varia portenta mire vtitur Christianam religionem professus. Publice autem in ecclesijs legi non debet: atque ideo, & quia eius scripta multis erroribus illius temporis referta sunt, inter Apocryphos censetur, minime vero ab ecclesia damnatur. Floruit sub Constantino Magno, Anno Domini fere CCCXX. Opuscula Iouiniani.) Hic Iouinianus monachus fuit Romae, tempore beati Hieronymi, aduersus quem & ipse Hieronymus scripsit, eius errores, & haereses impugnans. Etenim inter haereticos a diuo Augustino libro de haeresibus, ad quod vult Deum. ca. 82. & alijs, qui de haereticis tractauere connumeratur. Ideo eius scripta iure damnantur, eaque significatione Apocrypha sunt, vt nullam auctoritatem habeant, omninoque legi priuatim & publice fint prohibita. Opuscula Montani, Priscillae, & Maximillae Apocrypha.) Inter haereticos a diuo Augustino, Philastro, & alijs passim referuntur Cataphryges, ex eo dicti, quod ex Phrygia prouincia originem duxerint: horum auctores fuere Montanus, qui dixit, se paracletum fuisse, & duae eius prophetissae Prisca, & Maximilla, quas ipse Montanus, tanquam ex eius inspiratione factas, iactabat. Horum meminit Augustinus de haeresibus, ad quod vult Deum. capitulo 26. ante ipsum longius Eusebius libro. 4. eccles. histor. capit. 14. & sequentibus. & Nicephorus libr. 4. capit. 11. & 22. apud quos hae foeminae dicuntur Priscilla, & Maximilla. apud Augustinum, & Hieronymum in epistola ad Marcellam aduersus Montanum. Prisca, & Maximilla. Hi haeretici ab initio dicti fuere Phryges, & quia eorum haeresis dicta est secundum Phrygas, & graece, ματὰ φρύγας postea dicti sunt Cataphryges. Omnia Opuscula Fausti Manichaei Apocripha.) Faustus quidam fuit gente Afer, ciuitate Mileuitanus, secta Manichaeus, qui quoddam volumen edidit aduersus rectam Christianam fidem, & catholicam veritatem, auctore Augustino, qui contra hunc haereticum triginta tres scripsit libros. Dictus est Manicheus a principe huius haeresis Manete quodam Persa, cuius idem Augustinus meminit in dicto libro de haeresib. capitulo 46. Eusebius libro 7. eccles. histor. capitulo 13. Nicephorus libr. 6. capit. 31. Suidas, & alij eiusdem meminere. Huius ergo auctoris libri, cum is haereticus fuerit, nec publice, nec priuatim legi debent. Opuscula alterius[art. 9] Clementis Alexandrini Apocrypha.) Clemens Alexandrinus Panthaemi martyris discipulus, & Origenis praeceptor, quique post Panthaemum Alexandriae scholam ecclesiasticam tenuit, & institutionum Christianae religionis magister fuit, insignia volumina, plenaque & eruditionis, & eloquentiae tam de scripturis diuinis, quam de humanis edidit, atque in publicum emisit, auctore Hieronymo de scriptoribus eccles. Cui consentire videntur Eusebius libro quinto Ecclesiast. histor. cap. vndecimo, & libro sexto, capit. 13. Nicephorus libr. 4. capi. 33. Claruit anno fere domini CC. sub Seuero, & alijs principibus. Huius auctoris aliquot libri nuper in publicum prodiere, e graeco in latinum versi a Gentiano Herueto, eorumque lectio non potest non esse admodum vtilis, & diuinarum scripturarum studiosis, & his, qui rerum humanarum, & antiquitatum cognitionem adquirere desiderant. Caeterum Gelasius eius opera existimat Apocrypha esse in hunc, vt opinor, sensum, vt caute legantur priuatim, publice etenim in ecclesijs legi non debent. Nam & ab hoc auctore non satis fuit cognitum peccatum originale, libro tertio stromat. & libro sexto, minime adsequutus est veram rationem, qua salutem consequi potuerint, qui ante aduentum Domini excesserunt. In primo conciliorum Tomo apud Gelasium legitur, Opuscula Africani Apocrypha. Opuscula Commodiani Apocrypha. Iulius vero Africanus claruit eodem tempore, quo Origenes quinque de temporibus scripsit volumina, & alia opuscula, quorum meminere Hieronymus, & Trithemius de scriptoribus ecclesia. Eusebius lib. primo. capitulo sexto. & 7. rursus lib. 6. capitulo 31. Nicephorus libro primo. capitulo 9. & 11. item li. quinto. capit. 21. Hic sub Imperatore. M. Antonio Heliogabalo legationem suscepit pro instauratione vrbis Emmaus in Palestina, que postea dicta est Nicopolis, auctoribus Eusebio in chronicis, & Hieronymo de scriptoribus eccles. Huius opera censentur fortassis a Gelasio Apocrypha ex eo, quod Susannae historia contenderit a libris Danielis eximere, & a Canone sacrarum scripturarum abijcere, in epistola quadam ad Origenem scripta, contra quem hac in re rescripsit docte, & eleganter idem Origenes: vel ex eo, quod hic auctor scripserit libros, qui inscribuntur Cesti. Quorum meminere Eusebius in dicto capitulo 31. Nicephorus in dicto capitulo vicesimo primo. & Suidas in dictione, Africanus asseuerans, Afrinum libris viginti qua tuor Cestos scripsisse, in quibus tradiderit naturalia, veluti quedam remedia ex verbis, incantationibus, & pictis quibusdam characteribus ad medelam aegritudinum, aliasve efficaces operationes, atque haec de Africano. De Commodiano vero Gennadius scribit, aduersus gentes opus quoddam edidisse: in quo, quia parum nostras attigerat literas, magis illorum dogmata destruere potuit, quam nostra firmare, & de diuinis promissionibus vili satis, & crasso sensu disseruit, illis stuporem, nobis desperationem incutiens. Haec ex Gennadio, vt merito huius auctoris opera fuerint a Gelasio inter Apocrypha relata. Opuscula Cassiani presbyteri Galliarum Apocrypha. Opuscula Pictauiensis Victoris Apocrypha. Opuscula Faustini Rheginiensis Galliarum Apocrypha. Opuscula Frumentici Apocrypha. Opuscula Cassiani presbyteri[art. 10] Galliarum Apocrypha.) In primo conciliorum Tomo apud Gelasium ante opera Cassiani ita legitur. Opuscula Tatij Cypriani Apocrypha. Opuscula Arnobij Apocrypha. Opuscula Tyconij Apocrypha. Opuscula Cassiani presbyteri Galliarum Apocrypha. Ipse vero legendum esse censeo, Opuscula Tatiani Apocrypha, vt intelligamus de illo Tatiano, qui inflatus eloquentie tumore nouam condidit haeresim, quae Encratitarum dicitur, quam postea Seuerus auxit, a quo eiusdem partis haeretici Seueriani vsque hodie appellantur, ex Hieronymo de scriptoribus eccl. Eusebio libro quarto. cap. 26. & 27. Nicephoro libro quarto. capitulo quarto. & Augustino de haeresibus. Claruit sub M. Antonio philosopho prope annum dom. CLXX. Eusebius in chronicis. Opuscula Arnobij Apocrypha.) Arnobius sub Diocletiano principe Siccae apud Africam florentissime Rhetoricam docuit, scripsitque aduersus gentes quae vulgo extant volumina: teste Hieronymo de scriptoribus eccles. Qui in chronico post Eusebium idem scribit sub Constantino Magno. Qua vero ratione huius auctoris opera Apocrypha censeantur a Gelasio, mihi nondum est compertum: huius etenim auctoris libros non legi. Opuscula Tyconij Apocrypha.) Tyconius quidam qui contra Donatistas inuectissime scripsit, cum fuerit Donatista, & illic inuenitur absurdissimi cordis, vbi eos non omni ex parte relinquere voluit, fecit librum quem Regularum vocauit. Haec Augustinus libr. tertio. de doctrina Christiana capitulo 30. qui huius suspecti auctoris doctrinam diligenter examinat, ab eoque in pluribus dissentit. Ex quibus lector poterit expendere, & satis percipere, iure optimo eius scripta Apocrypha censeri. Floruit sub Theodosio, & liberis eius, prope annum domini CCCXC. auctore Trithemio, & Gennadio. Cassianus vero presbyter apud Gallos,) aliquot edidit opuscula, quae Gelasio non satis placuere, atque ideo ea inter Apocrypha connumerat. fuit natione Scytha, apud Massiliam presbyter, vbi viuendi finem fecit, Theodosio, & Valentiniano regnantibus, auctore Gennadio, qui varia eius opuscula connumerat, & laudat. Trithemius vero scribit, eum in multis reprehendi a beato Prospero de libertate arbitrij: & ideo eius opera Apocrypha censeri. Opuscula Pictauiensis Victoris Apocrypha.) Apud Gelasium in primo conciliorum tomo, & Burchardum legitur, Victorini Pictauiensis. hic, teste Hieronymo, fuit Episcopus Pictauiensis, qui multa scripsit opera, grandia quidem sensibus, viliora tamen compositione verborum, quod magis Grece sciret, quam Latine. Tandem martyrio coronatus est, temporibus Valeriani, & Galieni, auctore Trithemio. Eius opera inter apocrypha censentur ex eo fortassis, quod de rebus grauissimis vili verborum compositione fuerint edita. Opuscula Faustini Rheginiensis Apocrypha.) Faustinus presbyter apud Gallos varia scripsit opuscula, temporibus Valentiniani, Theodosij, & Archadij. Luciferianae tamen haeresi visus est consensisse, auctore Gennadio. Et ideo eius opera iure inter Apocrypha censentur, quod & Trithemius fatetur scribens, eum merito reprehendi. Epistola Iesu ad Abagarum, Apocrypha. Passio Gregorij Apocrypha. Passio Quirici & Iulitae Apocrypha. Scriptura quae appellatur Salomonis contradictio, Apocrypha. Phylacteria omnia, quae non ab Angelo, vt illi confingunt, sed magis a daemone conscripta sunt, Apocrypha. Apud Burchardum, & in primo conciliorum [art. 11] tomo legitur, + Epistola Iesu ad Abagarum Regem Apocrypha. Extat vtraque epistola Iesu ad Abagarum Edessae ciuitatis vltra Euphratem Regem, & ipsius Regis ad Iesum: apud Eusebium libro primo ecclesiast. histor. capit. xiij. & Nicephorum libro secundo, cap. septimo. Euagrium libro quarto, cap. xxviij. quos pius lector legere poterit, & Christiana sinceritate obseruare, que illic ab his historicis commemorentur, vt existimet, vere potuisse contingere, tametsi non cogatur illis omnino credere. Etenim ab his auctoribus traditur, Iesum petiisse textum linteum, in eoque prius loto suam expressisse faciem, & ad Abagarum misisse. Addit Euagrius, Chosroe obsidente Edesam vrbem, & ingenti aggere eam infestante, vt facilius caperetur, deiectum omnino aggerem fuisse subterraneo quodam cuniculo facto, vt ignis subiiceretur, & lignorum materia consumpta, agger pessumiret, opusque totum corrueret. Attamen igne primum immisso, coeptum concilium ciues fefellerat, quod flamma exitum non haberet, quam aerem concipere, atque ita materiam comprehendere, sicuti consueuit, oportebat: eo vero concilio destituti ad sacram anchoram confugientes, acceptamque diuinitus imaginem ad cuniculum producentes aqua conspersam contra pyram miserunt: subitoque diuina virtute ligna ignem conceperunt, & quam celerrime combusta imminenti statim materiae ignem omnia consumentem immiserunt, donec agger omnis in fosse cuniculis considens in cineres est redactus. Haec Euagrius ex Procopio de bello Persico: & post eos, Nicephorus libr. xvij. capitul. xvj. Passio Gregorij Apocrypha. Passio Quirici, & Iulitae Apocrypha.) Harum scripturarum meminerat Gelasius in secunda huius decreti parte, ibique asseuerauit, non legi in Romana ecclesia hosce libros ex ea ratione, quam illic tradidit: atque nunc Apocryphos ideo retulit. [art. 12]Phylacteria omnia.) + Pharisaei olim apud Iudaeos Decalogum in membranulis scribere consueuerunt, & in fronte ligare, vt religionis intimae speciem praeberent: dicebanturque hae membranule Phylacteria: quasi custodientia, in memoriam sane, quod praecepta illa custodire tenebantur, & veluti in custodiam, & monimentum sui haberent: sicuti in Matthaeum capitulo xxiij. explicarunt Hieronymus, Chrisostomus, & alij, Iustinus item martyr in dialogo cum Triphone aduersus Iudeos pagina 34. Idque faciebant Pharisaei praue intelligentes mandata legis a domino data per Mosen Deuteronomij capitulo vj. Haec igitur dicebantur Phylacteria, id est, conseruatoria: ad quorum similitudinem, & exemplum Arioli, & excantatores ad seducendos simplices animos quasdam membranulas scriptas potius a daemone, quam ab Angelis exhibebant Christianis, quasi haec Phylacteria forent illis admodum vtilia in tutelam corporis, & animae. Quae quidem praeter Gelasium omnino prohibet Gregorius tertius capitulo xij. suorum decretorum, & concilium Laodicense capitulo. xxx. apud Gratianum in capitulo, si quis Ariolos, & cap. non oportet. xxvj. quaest. v. Denique Gelasius in vltima parte huius tractatus de libris Apocryphis damnat, & pronunciat, damnata esse omnia, & quaecunque hereticorum scripta cum suis auctoribus, quorum catalogum subiicit, meminitque multorum, qui in haeresim ante ipsius pontificatum inciderunt, plures tamen omittit, quos generali quadam damnatione complectitur. Hic vero locus poterit facillime explicari, quo ad haereticorum nomina, & eorum impia dogmata ex diuo Hieronymo, Augustino, Philastro, & aliis, qui de haeresibus, & haereticis tractauere, id etenim non est nostri instituti. Admoneo tamen lectorem, apud Gratianum falso legi, Teruidus. Cum legendum sit, Cerintus. exprimo conciliorum tomo, Burchardo, & aliis. Valentinus, siue Manichaeus, vbique legitur, quod Valentinus etiam si alium errorem a Manichaeis distinctum excitauerit. Manichaei tamen cognomine dignus est, qui in similimum illis errorem inciderit, ex Irenaeo libro iij. c. iiij. Dum legitur apud Gratianum Iulianus. apud Burchardum, Nibianus. apud Gelasium in primo conciliorum tomo rectius, Iouinianus. Item vbi legitur apud Gratianum, Iulianus & Latiensis. legitur in primo conciliorum tomo, Iulianus Celanensis. apud Burchardum, Iulianus Edanensis. in Prospero Aquitanico, Iulianus Atholenensis. Fuit episcopus Capuanus, ex Gennadio & Trithemio. De Nouatio vbique extat integra mentio, nisi quod quidam codices primam literam mutauerunt. Priscillianus ab Hispania.) Hic auctore Hieronymo de scriptoribus eccles. fuit episcopus Abilae, quae ciuitas est in Hispania satis insignis: vt tandem Erasmus in signiter fuerit hallucinatus: quippe qui existimauerit, Priscillianum episcopum fuisse Abilae quae sit ciuitas Phoenices in Syria. Cuius errorem docte improbat Ioannes Bassaeus in priori parte Chronicorum Hispaniae. Sed & praeter testimonia ab eo citata aduersus Erasmum extat Gelasius in hoc decreto. Leo Papa in epistola. cxj. ad Turibium Astoricensem Episcopum Lapedius.) In primo conciliorum tomo: Lampetius in Burchardo, Lampedius. nos legimus: Lamperius, a quo Lamperiani haeretici: teste Alfonso Castro de haeresibus in verbo, votum. Sebatius.) Legendum Sabbatius ex Burchardo & Gelasio in primo conciliorum tomo. Socrate libr. 5. eccles. hist. capit. 21. Cassiodoro in tripart. libr. 9. cap. 37. & Nicephoro lib. 12. cap. 31. qui huius haeretici meminere, & idem Nicephorus lib. 14. cap. 31. Alterius Sabatij apud Gallos meminit Trithemius. His hereticis Burchardus ex Gelasio addit Photinum, qui & cum his scriptus est primo conciliorum tomo in Gelasij decreto, vbi etiam nominantur, Africanus, Nestorius Constantinopolitanus, Maximus, & Vnicus. Nestorij, Photini, & Maximiani, aut Maximini mentio frequens est apud diuum Augustinum, & alios, qui de haereticis scripsere. Maximi vero, & Vnici non ita frequenter mentio facta est a scriptoribus: Nicephorus etenim lib. 12. capit. 11. meminit Maximi cuiusdam Cynici philosophi, quem Timotheus Alexandrinus pastorem, & episcopum Constantinopolitanum consecrauit, etiam Apollinaris labe maxime infectum. Qui postea exauthoratus est in synodo Constantinopolitana, vt idem Nicephorus scribit capit. xiij, & idem prius actum fuisse commemorat capit. 11. post Sozomenem lib. 7. cap. ix. qui asseuerat: hunc Maximum Nicaenae fidei studiosum, & sequacem fuisse. Sed quae prius de Maximo retulimus ex Nicephoro, etiam scribit Theodoretus lib. 5. cap. 8. Ceterum contra Maximinum Arrianorum episcopum extant Augustini libri tres in sexto eius auctoris operum tomo. [art. 13]Postremo de historia tripartita + quae de rebus ecclesiasticis tractat, obseruandum erit, centonem illum ex tribus graecis auctoribus, Theodoreto Cyri episcopo, Socrate Constantinopolitano, & Hermio Sozomeno, concinnatum fuisse, opera & studio Cassiodori, ex translatione cuiusdam Epiphanij vtriusque linguae haud satis periti, qui in plerisque suam diuinationem, non auctorum illorum sententiam pro germana lectione lectori sup posuit. Sed & hi auctores adeo minutatim concisi, & truncatim commixti a Cassiodoro fuerunt in continuum historiae compendium, vt in plerisque ob concisionem, truncationemque eiusmodi merito dubitari possit, quaenam fuerit citati auctoris certa sententia, quae vere apparuisset ex praecedentibus, sequentibusque verbis a Cassiodoro, dum breuitati studet, resectis. Haec fere de hac historia Albertus Pighius lib. 2. de eccle. hierar. cap. viij. nuper vero in publicum prodiere tres praenominati auctores integri, & graeca lingua, qua ipsi vsi fuere, ex quibus plane percipiet lector, vera esse, quae Pighius tripartitae centone scripserat, poteritque verum historiae ordinem, actorisque sensum, omissa concisione Cassiodori, & praua Epiphanij versione ipsis graecis scriptoribus diligenter lectis deprehendere. Caeterum de auctoribus ipsis Nicephorus in praefatione historiae eccles. quae lib. j. capi. j. scribitur, breuiter tractans, dubitat profecto, an vera fuerint, quae scripserint, & praeterea Socratem animo fuisse minus purum tradit: ex eo quidem, quod Nouatianus fuerit, auctore eodem Nicephoro lib. vj. cap. xxxvij. & libr. ix. cap. xiij. & libr. xiiij. capit. xliij. Sed & Sozomenum, atque Socratem in quibusdam mentitos fuisse docet Franciscus Torrensis in lib. de sexta synodo. super canone xiij. diuus Gregorius lib. vj. epistolarum, epistola cxcv. de historia Sozomeni ita scribit, Ipsam quoque historiam sedes Apostolica recipere recusat, quoniam multa mentitur. Haec Gregorius, qui & alias rationes adscribit, quae sunt omnino examinandae ex graecis de rebus ecclesiasticis scriptoribus, nempe Theodoreto, Socrate, & Nicephoro. Qui & ipsius Theodoreti fidem rursus demittere contendit, ex eo, quod tertiam synodum conatus fuerit impugnare, fueritque ea ratione proscriptus, & excommunicatus: vt idem Nicephorus tradit lib. 14. cap. 34. qui ca. 30. illum maxime laudauerat. Quem vero librum Gelasius intellexerit asseuerans contradictionem Salomonis Apocrypham esse, nondum ipse intellexi, vt quidquam certi possim scribere: nam de eo libro, qui poenitentia Salomonis scribitur, & nomine Ambrosij falso euulgatus est, fortassis quispiam conabitur Gelasium interpretari ex eo, quod Salomon, licet aliqu ando fuerit in gratia Dei. 3. Reg. cap. 3. & 11. ac 2. Paralip. cap. 7. tandem reprobus fuerit, a Deique gratia ceciderit, atque ideo damnatione aeterna punitus: quemadmodum consentire videntur Augustinus libr. 22. contra Faustum cap. lxxxj. & lxxxviij. Cyprianus lib. j. epistol. v. Hieronymus in epistola ad Vitalem. 3. epistolarum tomo. & Ecclesiasticus c. 47. rursus Augustinus in enarratione psalmi centesimi vicesimisexti. Chrysostomus in sermone de poenitentia. Beda, Esaiae cap. ij. Lyranus ij. Reg. cap. vij. quo in loco Burgensis a Lyrano discedit, & Hieronymus Ezechiel. xliij. asseuerat, Salomonem poenitentiam egisse. Quam ob rem Arboreus lib. xvij. Theosophiae cap. x. probare coniecturis quibusdam conatur, Salomonem aeterna damnatione minime fuisse punitum, licet quandiu vitiis, & criminibus adhaesit, fuerit ad tempus reprobatus. Ros est tamen dubia, & in qua nihil certum adhuc ex Theologis asseuerare possumus. # 18 SVMMARIVM. -  1 Annus solaris ex Romanorum institutione. -  2 Anni ab initio mundi secundum Hebraicam veritatem, & septuaginta interpretes. -  3 Anni a diluuio, & vniuersali cataclysmo. -  4 Anni initium quo tempore apud Hebraeos. -  5 Anni a Nabuchodonosor, & Magno Philippo. -  6 Anni ab Alexandro Magno, & a Caesare. -  7 Anni Arabum a Mahomete. -  Expenditur ratio temporis, & chronologia, quae in prooemio Partitarum traditur. CAPVT XVIII. IN ea praefatione, quae legibus huius regni Castellani adscripta est ab inuictissimo, sapientissimoque Alfonso Rege huius nominis decimo, exacta quaedam ratio temporis obseruata fuit, vt plane omnibus foret perspicuum, quo tempore praestantissimum illud septem partitum opus editum esset: ea vero vel iniuria temporum, aut scriptorum errore adeo aliena a vera ratione temporum circumfertur, vt operae precium me facturum existimem, si de ipsius emendatione aliqua breui quadam obseruatione adnotauerim. Illud vero est premittendum, veluti huius examinis basis, ac constitutissimum fundamentum, opus illud editum fuisse a Rege Alfonso decimo, filio Fernandi Tertij, coeptum autem anno quarto iam integro ipsius principatus, & consummatum, aut perfectum anno septimo ab eius initio, atque ita principatus Regis Alfonsi anno vndecimo: quemadmodum ex ipsa praefatione constat, ex qua & hoc dubio procul deducitur, Regem Alfonsum regni regimen post patris mortem accepisse anno ab incarnatione Domini M. CCLI. & post quinque decursis, & elapsis mensibus. Nam vt ex chronicis constat, Fernandus Tertius pater Alfonsi mortem obiit die Iouis, Maij xxx. anno a natiuitate Domini M. CCLII. Vnde fit, vt anno Domini ab eius natiuitate M. CCLII. vltimo die Maij, Alfonsus regnare in Castella coeperit. Etenim licet in historia Regis Fernandi, & in dicta prefatione anni computari videantur ab incarnatione, quae computatio diuersa est ab ea, quae fit a natiuitate: quod & nos scripsimus libr. j. Variar. resolut. capitulo xij. tamen vtramque computationem & historie, & prefationis a natiuitate domini ex multis intelligendam esse arbitramur. Primum ex auctoritate Alfonsi Burgensis Episcopi in Anacephaleosi: deinde ex consuetudine, quae apud Hispanos obtinuit, vt anni ab eis a natiuitate domini connumerentur: & ex eo, quod si annus in praefatione ab incarnatione sit accipiendus, post annum quinquagesimum primum, non possunt tot dies ad diem Maij tricesimam anno sequenti adscribi, quot in eadem praefatione adscribuntur: & ille numerus omnino conueniat computationi a natiuitate: siquidem ab initio anni quinquagesimi secundi ad diem xxx. Maij numerantur dies centum quinquaginta duo. Ex quo & illud constat in eadem praefatione, probari illam consuetudinem, qua annus natiuitatis a primo Ianuarij die computari, & signari solet. Dies vero, que ab historicis morti, & funeri Regis Fernandi Tertij adscripti fuere iuxta numerum ex mense Maio, etiam conueniunt anno domini. M. CCLII. a natiuitate obseruata diligenter litera, quae in illo anno Dominico diei competebat. Caeterum in eadem praefatione asseuerat Rex Alfonsus, annum primum sui principatus esse, & computari ab anno mundi. V. M. XXI. & diebus CCLXXXVII. atque hoc in loco intelligit annos Hebraeos: cum in omnibus eiusdem praefationis computationibus de Romanis annis loquatur expressim. + Annus [art. 1] vero Romanus dubio procul constat duodecim mensibus, quibus & modo vtimur, & vsa est resp. Romanorum ab Imperio Iulij Caesaris, qui imitatus AEgyptios ad certum dierum numerum solis redegit annum intercalario antiquo mense sublato, vt vnus dies quarto quoque anno intercalaretur, qui & hodie quoque intercalatur propter vniuscuiusque anni quadrantem, qui ad perfectum solis cursum post CCCLXV. dies deerat, auctoribus Macrobio libr. j. Satur. capitulo xiiij. Plinio libr. xviij. capitu. xxv. Suetonio, & Plutarcho in Caesare. Prius etenim Romulus ex decem mensibus constituerat annum solarem: Numa vero ex duodecim, sed ratione quadam adeo confusa, & imperfecta, vt necesse fuerit, eam a Iulio Cesare immutari: quemadmodum idem Macrobius cap. 12. & 13. docet. Hoc denique anno solari vsa est semper Christi ecclesia, atque totus fere ad hanc vsque diem terrarum orbis: tametsi varia fuerit apud plerasque gentes olim annorum ratio: quod scripsere Plinius libr. 7. cap. xlviij. Macrobius in dict. lib. j. capit. viij. Alex. ab Alexandris libr. 3. dier. geniali. cap. 24. Anselmus lib. 2. de imagine mundi c. x. ex nostris Andrae. Tiraquel. libr. j. de retract. §. pri. glo. x. Constat igitur annus hic Romanus ex CCCLXV. diebus. L. cum haeres. §. Stichus haeredi. ff. de stat. liber. eiusque initium sumitur a Calendis Ianuariis. Sed & apud Hebraeos annus solaris erat in vsu, diuersa tamen mensium obseruatione: siquidem duodecim lunationes apud eos simul additis vndecim diebus faciunt annum solarem: qua de causa ipsi moti tertio quoque anno tredecim menses adscribunt, aut octauo quoque anno tres menses adiiciunt. quia solaris annus lunarem excedit vndecim diebus, & quarta parte, vt scribit Africanus apud Eusebium lib. 8. de demonstrat. euangelica. cap. 2. Nam & Plinius lib. 8. capitul. 25. in vnoquoque biennio vigintiquinque lunationes adnumerat. Huius vero anni initium duplex adnotari potest, ab equinoctio inquam vernali, & ab aequinoctio autumnali, licet ordo mensium incipiat ab aequinoctio vernali. Exodi cap. 12. Vnde Nisan primus mensis Hebraeorum ab aequinoctio verno conuenit quandoque mensi Martio, quandoque Aprili propter rationem lunationum, quam modo adduximus, & qua Hebraei omnino vtuntur, primum mensem computantes a prima lunatione, quae sit proximior aequinoctio verno: quae quidem lector poterit obseruare ex his, quae hac de re scripsere Paulus Forosemproniensis, Ioannes Stoflerinus, Ioannes Lucidus, Petrus Ciruelus Darosensis, Ioannes de Monte Regio, & alij de emendatione Calendarij, & de recta Pasche celebratione tractantes. Ex quibus deducitur, Hebraeos fuisse vsos anno solari duodecim mensium, non minori, sed fere pari solari anno, quo modo vtimur, & quo totus pene orbis vsus fuerit. Quod constat ex capitulo vij. & viij. Genes. diuo Augustino lib. xv. de ciuitate Dei capitul. xiiij. Iosepho lib. primo antiqui. capit. v. Lactantio Firmiano lib. secundo. capit. xiij. Beda in libr. de temporib. Ioanne Driedonio lib. tertio. capi. iiij. in eius iiij. parte. Fortassis in hac AEra ab Adam, ex hac praefatione tollenda est dictio Hebraicos. Nam ea non vtitur in his annis adnumerandis Historia huius Regis: sed insequentis AEra a diluuio scribitur, Ela AEra delos Hebraicos del diluuio en quatro mil y trecientos y cincuenta y tres annos Romanos. Est & in hac temporum ratione obseruandum, non esse eandem annorum supputationem iuxta veritatem Hebraicam, atque eam, quae vulgo dicitur septuaginta interpretum: sicuti compertum erit lectori ex diuo Hieronymo in Hebraicis traditionibus super Genesim. diuo Augustino libr. xv. de ciuitate Dei cap. x. & capitul. xiij. Driedonio in dicto ca. iiij. aut capit. quinto. libr. tertij. Idem vbique obseruant Eugubinus, & passim Theologi, qui de questione ista tractauerunt. Sed supputationem septuaginta sequuti sunt Eusebius, Origenes, Chrysostomus, Isidorus lib. v. etymolog. cap. xxxix. At supputationem alteram iuxta veritatem Hebraicam sequuntur Hieronymus, Augustinus de ciuitate Dei lib. xv. ca. xiij. Beda de temporib. Philon Hebraeus, Driedo. Ioan. Lucidus, & Nicolaus Caelius Lusitanus in diligentissima veteris testamenti Chronologia. Discrimen autem hoc contingit in annumerandis annis ab Adamo ad Abraham: siquidem in assignanda temporis ratione post Abraham ad Iesum Christum redemptorem nostrum, parum, aut nihil distat supputatio Graecorum ab Hebraeorum chronologia, quam vbique Augustinus Eugubinus adnotauit, & obseruandam esse censet, ne in eum errorem incidamus, in quem incidit vniuersa Graecia, & Italia, quae Graecos, aut septuaginta interpretum editionem sequebatur, nondum ad Hebraicam veritatem Hieronymi editione vulgata, & recepta, quae nos ab hoc errore vindicauit. Igitur ab Adamo ad diluuium anni sunt mille sexcenti & quinquaginta sex iuxta veritatem Hebraicam, & codices Latinos, quibus modo vtimur. capit. v. & vij. Genes. Iuxta septuaginta vero interpretes supputantur anni bis mille ducenti quadraginta duo. Huius numeri rationem poterit expendere lector diligens ex Hieronymo, Driedonio, & aliis, quorum modo meminimus. Ex quibus & illud constat, a diluuio ad ortum Abrahae secundum Hebreos computari annos nonaginta duos supra ducentos: ex editione vero septuaginta interpretum annos numerari mille septuaginta duos. teste Augustino libr. xvj. de ciuitate Dei capit. x. qua ratione fit, vt in annorum numero ab Adamo ad ortum Abrahae excedat septuaginta interpretum computatio veram ex Hebraeis codicibus rationem annis fere mille tercentum sexaginta sex. Hinc sane suboritur maxima differentia inter Graecos, & Latinos, qui vulgarem septuaginta editionem sequuti sunt, atque ex alia parte grauissimos doctissimosque Theologos, qui hanc rem ex Hebraeis conati fuere deducere ad veram cognitionem, in supputandis annis ab Adamo ad Christi natiuitatem. Etenim secundum Hebraicam veritatem, quamuis qui eam sequantur, non conueniant omnino in certo annorum numero, imo differant aliquantulum, paucis equidem in annis, ab Adamo ad Christum sunt anni ter mille nongenti sexaginta nouem: auctore Driedonio, qui exactissime, ac diligenter annorum numerum obseruat. Beda vero adscribit Christi natiuitatem anno ab Adamo ter millesimo nongentesimo quinquagesimosecundo. Ioannes Lucidus anno termillesimo nongentesimo sexagesimo: vltimo anno Olympiados centesimae nonagesimae quartae. Henricus Glareanus, & Haloander anno tertio eiusdem Olympiadis. Graeci autem, & qui sequuti sunt septuaginta interpretes, nempe Eusebius, Origenes, Isidorus, & alij Christi natiuitatem adscripsere anno ab Adamo quintum millesimo centesimo, nonagesimonono. Vnde numerus annorum ex Graecorum supputatione maior est fere mille ducentis ac triginta annis, illo numero, qui ex veritate Hebraica deducitur. Ipse vero Eusebius in principio chronicorum, etiam si fuerit sequutus septuaginta interpretes, fatetur tamen iuxta Hebraicam literam ab Adamo ad diluuium tantum supputari annos mille sexcentos quinquaginta sex. Rex sane Alfonsus decimus, de quo & in hoc capite agimus, in chronicis, ab Adamo ad Christi aduentum connumerat annos quinque mille nonaginta nouem. Apud quem opinor ipse Codicem corruptum esse, & scribendum fore, annos quinque mille centum nonaginta nouem: eaque suspicione ducor, quod existimem, regem sapientissimum voluisse in chronicis sequi Eusebium & alios, qui ex septuaginta interpretibus hanc temporis rationem obseruare conati sunt. Rursus idem rex, quod mirum est, in tabulis Astronomicis supputat ab Adamo ad Cristum annos sex mille nongentos octuaginta quatuor, & dies bis centum, vnum & viginti ab Adamo ad diluuium annos ter mille octingentos octuaginta duos, & dies centum sexaginta septem. Qua in re Alfonsus ipse parum sibi constat, cum apud eum sit tanta in sacris annis connumerandis varietas, & dissensio. Haec tandem adduximus longe quidem repetita, vt facilius possimus examinare rationem temporis ab Adamo ad initium principatus ipsius Regis Alfonsi, qua in dicta prefatione idem vsus est. Nam ex praemissis apparet, eam non conuenire veritati Hebraicae, & illi supputationi, quae ex ea deducitur Quod facillime poterit quis deprehendere ex eo, quod iuxta Hebraeorum supputationem principatus Alfonsi initium habuerit anno ab Adamo fere quintum millesimo ducentesimo vigesimo: Ex Driedonio, aut quintum millesimo ducentesimo. Ex Beda, vel quintum Millesimo ducentesimo vndecimo iuxta Ioan. Lucidi opinionem. Multo minus conuenit Chronologia dictae praefationis supputationi Eusebij, & aliorum, qui septuaginta interpretes sequuntur: esset enim primus annus principatus regis Alfonsi ab Adamo sextum Millesimus quadringentesimus quinquagesimus. Quod si praefationem istam velimus intelligere iuxta rationem temporis, qua idem Rex Alfonsus in tabulis Astronomicis vtitur, erit profecto multo maior differentia: nam ex ea computatione annus primus principatus regis Alfonsi erit octauum millesimus ducentesimus tricesimus quintus. Quibus omnibus obseruatis poterit in hac prima supputatione praefationis numerus verus restitui, secundum opinionem illam, quam Regem Alfonsum sequutum fuisse, sit rationi magis consentaneum. Ego sane opinor, in hac praefatione Regem veritatem Hebraicam sequutum fuisse, atque ideo ex Driedonij supputatione suspicor, scriptorum errore factum esse, vt bis centum anni fuerint prope omissi. Est & in eadem praefatione maximus + error [art. 3] in chronologia deducta a diluuio, & vniuersali Cataclysmo, etenim nec conuenit veritati Hebraice, nec Grecorum supputationi, quum secundum priorem ab Adamo ad diluuium fuerint anni mille, sexcenti quinquaginta sex: secundum posteriorem bis mille, ducenti, quadraginta duo: & iuxta praefationem istam tantum sexcenti sexaginta octo: quod nullus vnquam scripsit. Qua ratione iuxta veritatem Hebraicam erit in hac praefatione locus de diluuij tempore emendandus, ita quidem, vt a diluuio ad principatum Alfonsi Regis adnumerentur ter mille, quingenti, sexaginta quinque anni: si primam temporis rationem ex traditione Driedonij additis ducentis annis emendauerimus: aut paucis ab hoc numero detractis annis ex Bedae, aut Ioann. Lucidi supputationibus. Quod si quis dixerit, Regem Alfonsum sequutum fuisse in hac praefatione Eusebium, & sequaces, quod falsum mihi videtur, adhuc error est in annorum numero a diluuio ad principatum Alfonsi, qui tolli tunc poterit, si numerentur a diluuio anni quatuor mille ducenti & octo. In his vero duabus supputationibus ab Adamo, & diluuio, ex diebus, quos post annos integros addit Rex Alfonsus, nisi & hoc in loco subsit scriptorum vitium, deducitur, apud Hebraeos annum incipere a die decima octaua Augusti, quo ad rationem temporis ab Adamo considerandam. Nam ab hac die vsque ad vltimum diem Maij, qui fuit primus principatus, & regni Alfonsi, adnumerantur ducenti octoginta septem dies, quorum in hac praefatione fit mentio. Eadem prope ratione constat, apud Hebraeos annum, quo ad diluuij tempus describendum, initium capere a die decimasexta Februarij: a qua ad diem vltimam Maij sunt dies centum & quinque, quos hoc in loco supputat Rex Alfonsus. Qua in re omnino est adnotandum, apud [art. 4]Hebraeos duplex obseruari anni initium, + quod paulo ante obiter adnotauimus: nam ante exitum Iudaeorum ab AEgypto annus incipiebat ab aequinoctio Autumnali: postea vero initium annus adsumpsit ab aequinoctio verno: nempe a luna, quae huic aequinoctio, vel alteri proximior erat. Quemadmodum nullo ad hoc citato auctore scribit Gulielmus Postellus in libr. de Etruriae Regionis institutis, & ante ipsum adnotarunt Nicolaus Lyranus in Genesim capitulo 7. idem Lyranus, & Burgensis Exodi capitul. 12. Id vero mihi probat Iosephus libro primo antiquita. capitulo quinto. vbi de diluuio tractans inquit: Contigit autem haec passio sexcentesimo anno natiuitatis Noe mense secundo, qui a Macedonibus Dius nuncupatur, ab Hebraeis autem Marachat, seu Amarsuane. Sic enim in AEgypto annum constituerunt. Moses autem Nisam mensem, qui est Xanthicus, primum in festiuitatibus definiuit, in quo ex AEgypto Hebraeos eduxit. Hic autem apud eum etiam in cunctis muneribus diuinis valde pollebat: in venditionibus autem, & emtionibus, & alia gubernatione prioris seculi decreta seruauit. Haec Iosephus. Apud quem Dium mensem eum intelligo, qui apud nos est Nouember ex Eusebio libr. octauo eccles. histor. ex Graeco Codice, folio 92. Anshelmo libr. secundo. de imagine mundi, capitul. sexto. & Suida, qui scribit, hunc mensem esse primum apud Macedones, & constat Octobrem esse vltimum. Quod & nos obseruauimus superius capitulo 14. numero 12. quo fit, vt Graecus Plutarchi Codex in Arato sit emendandus, vbi Daesius mensis Macedonum confertur Nouembri Atheniensium, est etenim scribendum, Dius mensis, non Daesius, qui Iunio respondit, non Nouembri, ex eodem Suida, & Eusebio in loco proxime citato. Quamuis idem Plutarchus in Alexandro mensem, qui a Macedonibus Lous dicitur, & Augusto conuenit, ex Euagrio lib. 4. capitul. 9. Suida, & Demosthene in oratione de corona, vbi illum contulit βοδρομιῶνι Atheniensium, conferat ἐκατομβαιῶνι id est Iunio. Vt tandem Plutarchus in hac mensium collatione ab alijs dissentiat, vel codicis sit vitium, quod magis applaudet. Xanthicus vero mensis apud Macedones respondet nostro Aprili ex eodem Eusebio in dicto libr. octauo. folio 91. & 92. & libro tertio. capitulo octauo. Socrate libro quinto. capitulo 22. Euagrio libro quarto. capitul. nono. Anshelmo in dict. capit. sexto. ex Iosepho Graeco libr. sexto. cap. 31. & Latino lib. 7. de bello Iudaico, capitul. 12. Idemque Suidas adnotauit. Secundo equidem mense diluuium contigisse plane probatur Genes. capitulo septimo & 8. At Iosephus secundum mensem illum fuisse asseuerat, quem Macedones Dium appellant, quem nos Nouembrem dicimus: erat igitur tunc primus anni mensis October, id est, lunatio illa, quae proximior eo tempore fuit aequinoctio Autumnali, quod licet hodie propter anticipationem contingat mense Septembri, olim tamen Octobri nostro respondebat: sicuti Ioann. Lucidus, & alij docere conantur: etiam eadem ratione docentes, olim aequinoctium vernum nostro Aprili conuenisse, modo vero Martio conuenire. Hinc apertissime deducitur, Regem Alfonsum in hac praefatione minime obseruasse initium anni Hebraici ab aequinoctio verno, nec ab aequinoctio Autumnali: fortassis ex eo, quod apud Hebreos, quamuis quo ad res sacras & conuentiones, ac contractus essent certa cuiusque anni principia, tamen quo ad numerum dierum quidam anni maiores, quidam vero minores erant: & praeterea propter mutationes lunationum, anticipationem aequinoctiorum, & varia mensium initia, non poterant non esse annorum primi dies incerti. Adhuc tamen non potest defendi huius praefationis dierum supputatio, qua in adnumerandis annis ab Adamo, & a diluuio vsus est sapientissimum Rex Alfonsus: nisi premittamus, Regem Alfonsum initium anni ab equinoctio verno, quod Astronomis est in vsu, obseruasse, annosque constituisse paulo minores Romanis, ita quidem, vt mille, & quingentis annis, dies fere quindecim supersint ex Iulij Caesaris obseruatione. Fortassis in supputatione, quae fit ab Adamo in hac praefatione, dictio illa: Docientos: fuit mutata e suo loco a scriptore: atque ideo erit legendum. La Aera de Adam en cinco mille docientos y veynte y vn annos Hebraicos, y ochenta y siete dias. [art. 5]Subsequitur in eadem praefatione + numerus annorum ab Imperio Magni Nabuchodonosor ad principatum Regis Alfonsi, & connumerantur anni mille nongenti nonaginta octo, quibusdam additis diebus: & sane iuxta supputationem Driedonij adnumerantur anni mille octingenti sexaginta sex. Vnde nec in hac chronologia fuit vera temporis ratio in eadem prefatione obseruata: nam ex Eusebio, Beda, Ioann. Lucido, & alijs minor aliquantulum annorum numerus deducitur, quam fuerit a Ioann. Driedonio supputatus. Est igitur error in hac adnumeratione ex centum triginta annis. Ex Philippo deinde Macedonum Rege ab eodem Alfonso ratio temporis sumitur ad numerum mille quingentorum sexaginta quatuor annorum: in qua & error est: nam auctoribus Eusebio, & sequacibus, Philippus regnare coepit anno tertio centesimae quartae Olympiados: aut secundum Diodorum Siculum, & Laertium in vita Xenophontis anno primo centesimae quintae Olympiadis, regnauitque viginti sex annis. At Redemptor noster Iesus Christus natus est anno quarto centesime nonagesimae quartae Olympiadis, auctore Lucido: aut anno tertio, auctoribus Eusebio, Glareano, & Haloandro. qua ratione ab initio principatus Philippi ad Christum sunt anni fere tercentum sexaginta: & ab eodem Philippo ad Regem Alfonsum mille sexcenti, & vndecim anni. Huic errori accedit & alter, ex quo duo tantum anni adscribuntur imperio Philippi ante eius filium Alexandrum, quod est ab omnibus historicis alienum. Non me latet, in historia huius Regis Alfonsi, & in historia Fernandi quarti, & Sanctij itidem quarti, rationem temporis ita describi, vt anni vndecim tantum tribuantur Philippo Alexandri Magni patri. qua ratione foret legendum in hac praefatione: Ela AEra de Philippo el gran Rey de Grecia en mille quinientos y setenta y tres annos Romanos. Sed & in + Alexandri Magni principatu [art. 6] subest error in ratione temporis, quae in eadem praefatione traditur: siquidem Alexander coepit regnare ante Christi aduentum anno trecentesimo tricesimo quinto, & ante principatum Alfonsi Regis anno millesimo quingentesimo octuagesimoquinto: vnde AEra ab Alexandro Magno hac in praefatione adnumerata, ex annis mille quingentis sexaginta duobus erit iuxta prescriptum numerum corrigenda. Annos vero Alexandri Magni idem Rex Alfonsus in tabulis ab Octobri ex Graecorum more incipientes adnumerat. AEra vero Caesaris ex annis mille bis centum octuaginta nouem, optime conuenit anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo primo: quod & nos obseruauimus lib. primo Variarum resolut. capitulo 12. atque ideo nullus subest error in hac supputatione, quae ab AEra Caesaris in eadem praefatione fit. AEra etenim Caesaris triginta octo annis praecedit Christi natiuitatem: secundum omnes. imo ipso Rege Alfonso auctore in tabulis, additur his triginta & octo annis dies vnus. Ex quo intelliges, quanam ratione in hac praefatione ab AEra Natiuitatis adnumerentur centum quinquaginta duo dies ad initium Regni Alfonsi, & ab AEra Caesaris centum & quinquaginta tantum. Caeterum in supputatione, quae fit in eadem praefatione + ab AEra Arabum, & Mahumeti, [art. 7] an subsit error aliquis, inquirendum erit prius constituto tempore, a quo Arabum anni incoeperint. Nam si Arabum initium deducitur ab anno Domini sexcentesimo vicesimosexto: quemadmodum ex Sabellico in eadem praefatione obseruauit Gregorius, error subest in computatione, quia non conueniunt anni Domini mille ducenti quinquaginta & vnus, annis Arabum sexcentum viginti nouem, aut fere triginta. Ego sane arbitror, nullum subesse errorem hac in parte in dicta praefatione, quod probabitur, si constituerimus, initium Arabum anno Domini sexcentesimo vicesimo secundo, ita vt annus vicesimus secundus post sexcentesimum sit primus in Arabum chronologia: quod Ioannes Lucidus expressim adnotauit in chronicis. Et probatur auctoritate Roderici Achiepiscopi Toletani, libro tertio. capitulo 18. & 19. Vbi annus Arabum nonagesimus primus adscribitur anno Caesaris septingentesimo quinquagesimo: & annus Arabum nonagesimus secundus, anno Caesaris septingentesimo quinquagesimo primo: & rursus annus Arabum nonagesimus tertius, anno Caesaris septingentesimo quinquagesimo secundo. Ex quibus ad veram adnumerationem deductis constat, Arabum AEram incoepisse anno Domini sexcentesimo vicesimo secundo. Cui opinioni accedit historia eiusdem regis Alfonsi decimi, & Sanctij eius filij, quarum capitulo 1. anni Arabum iuxta eandem rationem adnumerantur: sicuti & in hac praefatione, in qua anni Arabum sexcenti viginti nouem, denique triginta, conueniunt anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo primo, ac fere secundo. Sic sane apud Rodericum Toletanum in libro tertio. capit. 17. dum legitur. Arabum vero nonagesimo primo, AEra septingentesima quadragesima nona. Est omnino legendum, Arabum vero nonagesimo, AEra septingentesima quadragesima nona. Alfonsus episcopus Burguensis capitul. 44. & Matthaeus Palmerius Arabum AEram adnumerant ab anno Domini sexcentesimo vicesimo tertio. Isidorus Pacensis ab anno Domini sexcentesimo decimoseptimo. Florentinus ab anno sexcentesimo quadragesimo. Antonius Beuter ab anno Domini quingentesimo nonagesimo tertio. Verum in huius Regni Castellani chronicis, in quibus similis fere huic chronologia traditur, passim diligens lector errores in ratione temporum obseruanda deprehendet, vel scriptorum vitio, aut ignorantia eorum, qui absque exactissima temporum cognitione easdem historias in publicum emisere. In omnibus etenim, quas ipse legi, huius Regni chronicis, memoria teneo, huiuscemodi errata non semel obseruasse. # 19 SVMMARIVM. -  1 Festorum dierum celebritas iure diuino veteris testamenti instituta fuit. -  2 Praeceptum decalogi de Sabbatis sanctificandis, partim est morale, partim caeremoniale. -  3 Praeceptum hoc, qua ex parte morale censetur, est & iuris naturalis. -  4 Festorum obseruatio etiam est iure diuino Euangelico instituta. -  5 Qui vero dies sint a Christianis religionis causa obseruandi, ad ius pontificium humanum pertinet. -  6 An dici dominicae celebratio sit iure diuino, an pontificio humano instituta? -  7 Quibus diebus prohibita sit genu flexio in precibus Deo exhibendis. -  8 De origine aliquarum festiuitatum, quae Christianis solennes sunt, & olim fuere. -  9 In his festorum dierum celebrationibus, qua nunc ratione dies consideretur. -  10 De peruigilationibus, & nocturnis sacrificijs. -  11 Hoc sanctificationis dierum praecepto, externus cultus, non internus praecipitur. -  De festorum dierum apud Christianos celebratione, deque eorum origine. CAPVT XIX. FEsti dies olim apud Gentiles dicebantur, in quibus vel sacrificia dijs offerre gentes consueuere, vel ludi in honorem deorum fiebant, vel feriae obseruabantur: aut sane alicuius publicae laetitiae, bonive euentus causa diurnis epulationibus celebrabantur solennitates quaedam more maiorum institutae. Verum apud Christianos dies festi dicuntur, in quibus feriari oportet, quod & Gentilibus solenne itidem erat, vt veri Dei agnitione, animoq; interiori cultu instituto, quod mente complexi sumus, exteriorem cultum Deo exhibendo sancte, & pie praestemus. Est igitur hac in re, vt in plerisque, maximum inter nos, & gentes discrimen: quod illae animorum insipientia, tenebrisque illusae, festa quaedam agere solebant, superstitiosa quadam religione conuictae, in deorum quorundam celebritatem, quos ante veram Christi lucem finxerat sibi quisque, daemone semper humanum genus, vt eius officio, & impio munere fungeretur, miris praestigijs infestante. Nos vero, qui Christi fidem profitemur, festa quidem agimus in hoc vnum intenti, vt Deo vero, quem vnum in trinitate patris, filij a patre geniti, & spiritus sancti ab vtroque procedentis, pio, ac sanctorum Christianorum consensu tota mente, & anima praedicamus, verum cultum internum, inquam, & externum exhibeamus: cuius instituti antiquitatem, & originem libuit ex sacra scriptura, & ecclesiasticis traditionibus breui quadam obseruatione adnotare ad veram iuris pontificij interpretationem, vt rationem ipsam perscrutemur, qua in his festis, ac celebritatibus instituendis vsi fuere olim, & nunc sancte, & pie vtuntur ecclesiae Catholicae praelati, Romanum Pontificem, qui primatum obtinet, sequuti. [art. 1]Prima conclusio + Festorum dierum celebritas religionis causa iure, ac lege veteris testamenti instituta est diuina institutione, ex tertio Decalogi praecepto. Hoc probatur cap. 5. Deute. Exod. 21. & 30. Ezechiel. 20. quibus in locis constat, ex lege veteri praeceptum esse, vt Sabbata sanctificarentur. Sabbatum enim apud Haebreos requiem significat, aut ab opere cessationem: atque ideo dies septimus hebdomade dictus est Sabbatum, quod fuerit in requiem destinatus. Septimus dies inquit dominus, erit vobis sanctus, sabbatum, & requies Domini. Sed & sabbatum, latius accepta dictione, totam hebdomadam postea significauit. Sic etenim Lucae capit. 18. scriptum est, Ieiuno bis Sabbato, vt illic interpretes adnotarunt, tametsi proprie hebdomada constabat ex Sabbato, & Prima, Secunda, & Tertia, Quarta, Quinta, & Sexta Sabbati, auctore Hieronymo, quaestione iiij. ad Hedibiam. Vnde illud apud Ioannem capit. 20. Vna autem Sabbati. & Lucae 24. atque item Marci 16. & valde mane vna Sabbatorum. & apud Matthaeum cap. 28. prima Sabbati, Diem, quae nunc dominica est, & tunc erat prima post Sabbatum, significat: vt ibidem post alios Caietanus interpretatur. Eadem ratione dicimus & nunc Secundam feriam, Tertiam feriam, Quartam feriam, Quintam feriam, sextam feriam: a prima, quae dies dominicus est, numerum deducentes: sabbatum vero, quod est septima feria, nomine veteri appellamus: ex institutione beati Syluestri auctore Beda lib. de temporibus capit. 8. Thoma VValdensi de sacramentalibus capit. 140. Et constat ex vita eiusdem Syluestri a Graeco in Latinum traducta, & typis tradita, opera, & cura Aloysij Lipomani, quinto vitarum tomo. Iudaei sane omne festum sabbatum nuncupabant ex eo, quod sabbath requiem sonat: quemadmodum adnotarunt Theophylactus, & alij Lucae capit. 6. idem sensit Chrysostomus Homilia 40. super Matthae. qui equidem authores apud Lucam in dicto capit. 6. Sabbatum secundo primum, hoc est, δευτερόπρωτον intellexerunt, quando quies, atque ocium duplex erat tam Sabbati domini, quam solennitatis alterius praecedentis: quia plerunque incidebat festum in parasceuen, & tunc parasceue vocabatur Sabbatum propter festum: & quod proprie Sabbatum erat, nominabatur secundo primum, quod secundum esset ab altero festo, & Sabbato, quod praecesserat. Tametsi Caietanus locum illum aliter, & fortassis recte interpretatus fuerit. Sed & praedictam interpretationem, quam ex Chrysostomo, & Theophylacto adduximus, etiam probarunt Oecumenius cap. 14. super sextum Lucae caput, & Suidas in dictione, Sabbatum. Tertio igitur decalogi praecepto affirmatiuo exterior praecipitur Dei cultus, nempe corporalis requies, & cessatio ab operibus seruilibus ad famulandum Deo, & vt liberi ab operibus profanis mente Deo intenti cultum illi exhibeamus, exteriorem inquam, sub quo nobis, qui sensibiles sumus, proponitur interior cultus, vt meditatio, mentalisque oratio, exterarum rerum similitudinibus. Sic per exteriorem thuriferationem instituimur, quemadmodum orantis mens in Deum sit eleuanda. Secunda conclusio. + Praeceptum Decalo[art. 2]gi de Sabbatis sanctificandis partim est morale, partim caeremoniale. Hanc conclusionem asseuerat S. Thomas. j. ij. q. 100. art. iij. ad ij. & ij. ij. q. 122. art. 4. quem omnes Theologi sequuti sunt. Est etenim hoc praeceptum morale, vt omnes homines, cum iure teneantur vnum Deum colere, tempus aliquod debeant secernere, atque ab alijs profanis actibus eximere, Deoque colendo dicare, vt illi cultum exhibeant, illumque venerentur. Nam & Psaltes inquit Psalmo 45. Vacate, & videte quoniam ego sum Deus. Eadem conclusio probatur ex eo, quod praecepta decalogi omnia non tantum moralia sunt, sed ad illa decem omnia praecepta moralia veteris legis reducantur, auctore diuo Thoma in dicta quaest. 100. art. 3. cuius rationes expendit diligenter Dominicus Soto lib. 2. de iustitia & iure, quest. 3. artic. 3. idem probauerat Thomas quaestio. 99. artic. 2. & quaest. 100. artic. 2. Hoc tandem morale praeceptum in eo situm est, vt homo, qui corpore constat, & anima, aliquo saltem destinato tempore, & corpore, & animo ferietur, atque interquiescat, intentus sane laudi, contemplationi, ac venerationi Dei omnipotentis, vt corpus labore fatigatum alterna requie non careat, & ipsa mens ab externis laboribus immunis, & libera diuinae legis meditatione, rerumque diuinarum memoria, & recordatione refecta, gratias agat Deo optimo maximo, a quo tanta, & tot beneficia gratuito accepit. Est vero hoc praeceptum caeremoniale, quantum ad certum tempus, quo feriari nos oporteat, & cultui diuino vacare, atque indulgere: sic sane quod vel hoc die, vel illo celebretur festum, ad caeremonialem legem pertinet: & ea ratione apud Iudaeos sabbati, quod erat septima dies, requies, & ab omni opere cessatio precepta erat ex lege caeremoniali varijs ex causis, quas sancti Doctores passim explicant, & nobis tradidere, vt veteris legis rationem minime ignoremus, quamuis ad eius obseruationem nequaquam teneamur. [art. 3]Tertia conclusio, Praeceptum hoc + de festis diebus celebrandis, qua ex parte morale censetur, est & iuris naturalis. Haec probatur, quia omnia praecepta moralia sunt iuris, & legis naturalis, authore sancto Thoma j. ij. quaestio 100. artic. 1. ex Paulo ad Roma. cap. 2. Vbi inquit, Gentes naturaliter ea, quae legis sunt, faciunt: Explicat Dominicus Soto libro 2. de iustitia & iure. quaestio. 3. articul. 1. Hoc vero praeceptum partim est morale: consequitur ergo, ea ex parte iuris naturalis esse, & ad legem naturalem pertinere. Huic rationi & illa accedit, quod omnes gentes solo lumine naturali, solisque viribus naturalibus potuerunt verum Deum cognoscere, ea quidem cognitione, quae tendit in finem naturalem: non inquam totam Dei virtutem, & essentiam cognoscere, sed per haec visibilia apprehendere, quod sit Deus, & vnus, & prima rerum omnium causa, & supremus omnium finis. Sic diuus Paulus ad Roman. 1. obiurgat philosophos, quia quod notum est Dei, id est acumine naturali de Deo est cognoscibile, manifestum est illis. id ipsum veteres Theologi probarunt, praesertim Lactantius Firmianus libro primo Diui. instit. cap. 4. cum sequentibus, ex testimonio veterum philosophorum, quorum diligenter meminit Augustinus Eugubinus lib. 3. de perenni philosophia. Ac rursus idem institutum prosequitur lib. 4. 5. & 6. sed & diuus Thomas hoc ipsum probat prima parte quaest. 12. artic. 12. Cum vero, inquit Lactantius, ipsos deorum cultores saepe videamus Deum summum, & confiteri, & praedicare, quam sibi veniam sperare possint impietatis suae, qui non agnoscunt cultum eius, quem prorsus ignorari ab homine nefas est? Quod si lumine naturali vnus, & verus Deus cognosci poterat, eodem iure qui Deum verum, & vnum cognouere, tenebantur dubio procul eidem cultum aliquem exteriorem exhibere, vt mente, & animo illi essent intenti, quem per actus exteriores religiose venerabantur. Docet enim lex naturae, religionem colendam, & caeremonias obseruandas fore. Hac ratione gentes, quae daemonum illusionibus deceptae, prauisque moribus institute, & ea ex causa obcecatae Dei optimi maximi permissione, minime Deum vnum, & verum cognouerunt, ab illo naturali lumine deficientes, quo illum cognoscere poterant, dijsque illis, quos falso sibi finxerunt, quosque veros esse censebant, cultum exteriorem exhibentes, dies quosdam sacrauerunt ac festa quaedam quolibet anno celebranda instituentes, superstitiose nimis obseruabant non alio iure, quam vt Deos, quos veros esse existimabant, cultu exteriori aliquo tempore ab operibus seruilibus liberi colerent, ac venerarentur: qua de re multa ex variis auctoribus diligentissime Gregorius Geraldus scripsit in eo libro quem de dijs gentium nuper elaborauit. Sed & Columella li. 2. ca. vlt. tradit, que veteres gentilium pontifices diebus festis fieri prohiberent, & permitterent. Quarta conclusio, + Festorum obseruatio non [art. 4] tantum iure naturali, ac diuino veteris testamenti, sed & diuino legis euangelicae instituta est, & vim obligationis obtinet. Haec probatur ex praecedentibus. Nam si hoc praeceptum est iuris naturalis, & morale veteris legis, optime consequitur, & esse diuinum legis euangelicae: siquidem lex euangelica continet tantum ea praecepta, quae naturalia, vel moralia sunt, & quae ad sacra menta pertinent: quod deducitur ex his, quae tradit S. Tho. 1. 2. q. 108. ar. 1. & 2. idem quodlibeto. 4. ar. 13. Etenim licet caeremonialia, & legalia veteris legis cessauerint lege noua euangelica, eiusque institutione, ac promulgatione: moralia tamen, & naturalia minime cessarunt: imo ea ex parte, qua praecepta veteris legis moralia erant, & iuris naturalis, etiam si lex vetus data non fuisset, a Christo Iesu confirmata fuere non ex vi veteris legis, sed ex vi naturalis, ac moralis instituti, scriptum est enim Matth. 19. si vis ad vitam ingredi, serua mandata. idem Marc. x. & Luc. 18. Hinc de ducitur vera interpretatio concilij Triburiensis, a quo responsum est, veteris, & noui testa menti pagina septimum diem ad humanam quietem speciali lege deputatum fuisse. cap. licet de ferijs. Nam veteri lege, qua ex parte ceremonialis erat, dies 7. precipitur obseruari vti sacra, & cultui diuino deputata: qua vero ex parte moralia lex vetus continebat, sub diei septimae praecepto intelligitur, ac significatur, tempus aliquod cessatione operum seruilium signandum esse, quo cultui diuino fideles, & Christiani operam dare teneantur. Sic sane lex diuina veteris testamenti quo ad caeremonialia diem septimam deputauit quieti, & cultui diuino: quo ad moralia tempus aliquod arbitrio pontificum definiendum significabat sub septimae diei nomine: & licet caeremonialia cessauerint, moralia tamen non cessant, imo lege diuina euangelica comprobantur: atque ideo dies septima sacra censetur lege veteris testamenti diuina quo ad literam, & caeremonias, lege vero diuina noui testamenti quo ad moralem significationem: quae nusquam cessauit, nec cessat: quia naturalis est institutio. Qua de re nos tractauimus lib. 1. Variar. resolut. cap. 17. nume. 1. & 2. Quinta conclusio. Quamuis huic praecepto [art. 5]de diebus aliquot + religionis causa Deo sacrandis, cultuique diuino constituendis, iure humano, etiam pontificio derogari non possit, qui tamen dies, & quot sint huic muneri, & ea ex causa quieti, ocioque ab operibus seruilibus praesignandi, vere ad legem humanam pontificiam pertinet. Huius assertionis prior pars ex eo constat, quod hoc praeceptum ea ex parte sit morale, iuris naturalis, legisque diuinae euangelicae, quibus lege humana derogari non potest. §. sed naturalia. Institut. de iure natur. gent. & ciuili. adnotauit Gratianus in principio 5. distinct. Sanctus Thomas 1. 2. quaestio 54. articu. 5. Fortuni. in l. vltima. ff. de iustitia & iure. col. 7. nos idem probauimus in quartum decretalium. 2. part. capit. 6. §. 9. numero 2. Et praeterea Decalogi praecepta, qua ex parte moralia, & naturalia sunt, nullam patiuntur dispensationem: quemadmodum docet Sanctus Thomas 1. 2. quaestio. 100. articulo 8. quem optime interpretatur Dominicus Soto libro ij. de iustitia & iure. quaestio. iij. artic. 8. ergo cum hoc praeceptum iuxta sensum huius conclusionis in priori eius parte, sit morale, & naturale, nullam poterit pati dispensationem, saltem ad hoc, quin homo teneatur tempus aliquod, seu dies seu horas diuino vacare cultui, & religioni. Vnde quo ad istum effectum non exigimus necessaro dies integros, quamuis conclusio dierum meminerit ad seruandam legis veteris literam, quae sensim tempus aliquod, quo Dei vacemus cultui significat. Posterior conclusionis pars satis probatur ea ratione, quod in ea parte lex fuerit caeremonialis, & ideo cessauerit legis euangelicae institutione: lege vero euangelica, & naturali nulli fuerunt dies ocio deputati ad vacandum religioni, & cultui diuino: quod satis constat ex ipsa euangeliorum lectione. Quo fit, vt quibusdam visum fuerit, iure humano pontificio dies festos, quos nunc ex ecclesiae institutione celebramus, mutari omnino posse, aut denique tolli, modo tempus aliquod commode constituatur, quo ab operibus seruilibus vacantes feriemur, & Deo cultum exteriorem exhibeamus: quia dies festi, quibus Christiani religionis causa feriamur, iure humano pontificio sunt instituti. quod probant Sanctus Thomas secunda secundae quaestione 122. artic. 4. Florentinus 2. parte. tit. 9. capitu. 7. Archidiac. & Cardinal. S. Sixti in cap. 1. de consecrat. distin. 3. Ioan. Maior in 3. sentent. distinct. 37. quaesti. 27. Imo ipse Thomas expressim asseuerat, + di[art. 6]em dominicum iure humano, & ab ecclesia institutum esse ad hoc, vt diuinis officijs, & religioni vacemus: qua in re Anchar. Antonius, & Abb. in capit. 3. de ferijs, existimant, diei dominicae festum iure diuino institutum fuisse. Idem probant Angelus in verbo, feriae. §. 3. & Syluest. verbo, dominica. qui, hanc opinionem communem esse, testatur. Cuius probationi illud potissime suffragatur, quod a seculo vsque Apostolorum dies dominica fuerit ab ecclesia catholica in honorem Dei celebrata: ex Paulo prim. ad Corinth. capi. primo. Nam de collectis, inquit, quae fiunt in sanctos, sicut ordinaui ecclesiae Galatiae, ita & vos facite per vnam Sabbati. Quo in loco Chrysostomus, Ambrosius, Remigius, & alij, vnam Sabbati dominicam diem interpretantur. Imo & illic Primasius commemorat, diei dominicae celebritatem ab apostolis descendisse ex testimonio diui Ignatij Epistola. 2. qui fere tempore apostolorum floruit, sanctitate & doctrina illustris. Idem sensit Augustinus epistola 119. ad Ianuarij quaestiones capit. 13. scribens, Dies tamen dominicus non Iudaeis, sed Christianis resurrectione domini declaratus est, & ex illo habere coepit festiuitatem suam. Haec Augustinus, ex quo obseruari poterit ratio, quare Sabbatum in diem dominicum mutatum fuerit. Nam ratio illa commemorandi beneficium creationis in festiuitate eius diei, in qua Deus ab illa requieuit, mutata est in beneficium recreationis, quae facta est a Christo per gratiam, & absoluta fuit die dominico per eius resurrectionem: fuitque illa lux in statu gratiae prima, multo praestantior illa, de qua tunc dictum est: fiat lux. Et praeterea olim in lege veteri tradita fuit celebratio Sabbati, quod erat requies mortuorum: resurrectio autem nullius erat vsque ad Christum dominum, qui die dominico resurgens fecit, vt dies hic olim octauus, nunc in lege euangelica sit primus, Sabbato in festiuitate succedat, idem Augustinus in Epistola 85. ad Casulanum. Praeponitur, inquit, dies dominicus Sabbato fide resurrectionis. Haec & Isidorus scribit lib. primo. de officiis. cap. 24. multa Thomas VValdensis de sacramentalibus titu. xvj. capit. cxl. qui probare conatur, diei dominicae festiuitatem ab apostolis institutam fuisse. Tertullianus aduersus gentes cap. xvj. proxime his accedit dicens. Aeque si diem solis laetitiae indulgemus, alia longe ratione, quam religione solis, secundo loco ab eis sumus, qui diem Saturni ocio & victui decernunt, exorbitantes & ipsi a Iudaico more, quem ignorant. Diem solis Tertullianus intellexit diem dominicum: vt & Imperator in l. omnes iudices. C. de feriis. Quo in loco & Theodosius Caesar in l. omnes dies. id euidentius explicat. adnotauit Angelus Politianus libro miscell. capit. octauo. ex Dione libro xxxvij. id ipsum obseruari poterit ex Eusebio libro quarto. de vita Constantini Magni. Sozome. libro primo, capit. octauo. Cassiodoro lib. primo. tripart. cap. octauo. Cassiodoro libro primo tripartit. capit. decimo. Nicephoro libro septimo. capit. xl vj. Quibus minime citatis Ludouicus Caelius idem tradit libro septimo. cap. xlj. & xlij. Sic & hoc ipsum traditur in vita beati Syluestri Graece quidem scripta, in Latinum vero traducta opera Aloysij Lipomani quinto tomo. Dominicam vero diem hoc nomine primam sabbati, primam inquam hebdomadis diem significat Diuus Ioannes Apocalypsis capit. primo. Sed & diem Saturni sabbatum esse constat ex Dione. Reliqui vero dies adhuc apud nos planetarum nomina retinent. Idem fere constat ex Iustino martyre in secunda oratione pro Christianis. vltima pagina. qui diem solis a Christianis celebrari ex eo tradit, quod illo die Deus mundum effecerit, & eodem Iesus Christus a mortuis resurrexerit, & addit pridie Saturni Christum cruci affixum fuisse, & postridie Saturni, qui dies solis est, surrexisse. Nec quidquam oberit, quod auctoribus Eusebio, Sozomene, & aliis Constantinus Magnus lege lata diffinierit diei Dominicae celebritatem. Etenim legem illam tulit Constantinus generalem, & vniuerso Romano orbi huius diei festiuitatem indixit, apostolicas traditiones imitatus, non quod tunc apud Christianos coeperit hic dies celebrari, sed quod ante Constantinum celebrabatur ex institutione apostolorum a Christianis, non ex lege Caesarea, quae tunc vtilis, ac necessaria fuit, vt subditi Romano imperio ex edicto Caesaris diem illum colerent diligentius, & cautius, ne Caesari forent rebelles, sed ex lege Apostolica, cui plures refragari non verebantur. Leo etiam Tribunitius Imperator auctore Theodoro lectore, multo post Constantinum Magnum eandem legem denuo repetitam, Romanis, eorumque prouinciis dedit, non equidem nouam, sed veteris memoriam renouandam. Huic rationi accedit, quod Origenes contra Celsum festiuitatis diei dominicae meminit. Tertullianus de corona militis, rursus in 2. lib. ad vxorem. Hieronymus aduersus Vigilantium & Iustinus martyr in quaestionibus a Christianis positis. quaestion. cxv. ex Irenaeo referens, diem hunc ab Apostolorum temporibus celebrari quodam aliorum dierum discrimine, quod hic dies sit nostrae resurrectionis significatio, qua Christi benignitate, & a peccatis, & a morte, quae ab illo interfecta est, liberati sumus, per Christi resurrectionem. Vnde sempiterna memoria, inquit Iustinus, recolere debemus, & casum nostrum in peccatum, & Christi in nos caritatem, qua ex causa surreximus: idcirco genu flexio, quam sex diebus adhibemus, casum nostrum in peccatum significat: non flectere autem genu die dominico resurrectionis nostrae est significatio. Haec autem consuetudo ab apostolorum temporibus coepit, quemadmodum ait beatus Irenaeus Martyr & Lugdunensis Pontifex in libro de pascha, in quo mentionem Pentecostes facit, in qua genu non flectimus, quod eodem loco habenda sit, quo dominicus dies, ob eam causam, quam de eo diximus. Haec Iustinus. Obiter tamen admoneo lectorem, me maxime dubita re, an opus illud fuerit a Iustino Martyre scriptum: qui etenim fieri potest, Iustinum citare Irenaeum? qui, vt ipse ex Eusebio, Hieronymo, Nicephoro, & aliis coniecto, post mortem ipsius Iustini floruit, & scripsit, saltem martyrio coronatus est: atque ideo a fide historiae alienum est, quod Iustinus Irenaei iam martyris, & mortui meminerit. Ipse vero Irenaeus in quinto aduersus haereses Iustini meminit, & eius operis, quod contra Martionem haereticum scripsit, teste Hieronymo. Sed & Eusebius in Chronico multo ante Irenaei martyrium, ipsius Iustini mortem, & agonem pro religione Christiana contigisse tradit. Preter haec in eodem opere citatur Origenes cap. 82. & ca. 86. qui dubio procul post Iustini martyrium claruit. Imo & natus est. Quod ex Hieronymo, Eusebio, Hermano Contracto, & Nicephoro constat: nec istius operis meminere Hierony mus, Eusebius, Nicephorus, & S. Photius, & alij qui Iustini scripta, & libros adnumerauerunt. Idem vero Iustinus in dialogo cum Triphone de die dominico, in quo Dominus noster Iesus Christus surrexit a mortuis, quem vnum Sabbatorum nominat, scribit. Vnus enim Sabbatorum dies, cum primus maneat dierum omnium, omnium rursus dierum, qui in orbem reuoluuntur, enumeratione octauus vocatur, idemque primus manet. Hec Iustinus aduersus Iudaeos. His denique veluti per transennam, digressione quadam obseruatis, diem dominicum rursus repetentes libentissime adducemus insigne, Iustinoque aptissime conueniens diui Basilij testimonium, is, inquam, in libro de spiritu sancto. cap. 27. traditiones ecclesiasticas, & apostolicas mire commendans inquit, & erecti perficimus preces in vna Sabbati: id est, die dominico: rationem autem non omnes nouimus. Non enim solum, vt qui resurreximus cum Christo, & qui superna + quaerere debeamus, in resurrectionis die datae nobis gratiae, per hoc quod stamus in precando, nos ipsos commone faciamus: sed quod etiam venturi seculi is dies quodammodo imago esse videatur. Quapropter, etiam cum principium sit dierum, non prima a Mose, sed vna appellata est. Factum est enim, inquit, vespere, & mane dies vna, velut eadem sepe reuoluatur. Vna itaque eadem est octaua, vnam re vera, ac veram octauam, cuius Psalmographus in quibusdam Psalmorum inscriptionibus meminit, per se ipsam demonstrans, statum videlicet post hoc tempus, diem non desituram, vesperam non habentem, & successionem non admittentem, aeuum illud nunquam finiendum, ac senij expers. Necessario igitur ecclesia erudit alumnos suos, vt stantes preces absoluant, quo per assiduam commonefactionem vitae non desiturae, viaticorum ad illam transmigrationem parandorum non negligentes simus. Sed & totus quinquaginta dierum numerus, Pentecostes appellata, resurrectionis, quam in illo seculo expectamus, monumentum est, vna enim illa, & prima dies septies septem sacrae Pentecostes hebdomadas efficit. Ex prima enim initium sumens, in principium desinit per similes inter medios quinquagies euoluta. Vnde & aeuum similitudine refert, velut in circulari motu ab iisdem signis initium sumens, & in eadem desinens. In qua erectam figuram in adoratione praeferre ecclesiae leges nos erudierunt, ex manifesta commonefactione velut transferentes mentem nostram a praesentibus ad futura. Quin & quoties genua flectimus, & rursus erigimur, re ipsa ostendimus, quod propter peccatum in terram delapsi sumus, & per benignitatem eius, qui condidit nos, ad coelum reuocati sumus. Haec Basilius, & his similia Augustinus ad Ianuarium Epistola 119. cap. 15. Ex quibus plane intelligitur diffinitio concilij Nicaeni canone 20. & capit. quoniam. de consecratio. distinctio. 3. vbi fidelibus Christianis iniungitur, vt diebus dominicis, & in diebus Pentecostes stantes ad orationem vota domino reddant. Idem fieri debere in omnibus festiuitatibus, quae iure praecipuae censentur, docet Alexander pontifex in cap. 2. de feriis, quo in loco interpretes idem adnotarunt: & Cardinal. Sancti Sixti in dicto capitulo, quoniam. Cui equidem canoni, & diuo Basilio conuenit Martinus Bracharensis Episcopus ex synodis Graecorum cap. 57. & cap. vltimo. 30. distinctio. Diuus Ambrosius in sermone 61. cap. scire. 76. distinctio. concilium Turonense cap. 37. & Burchardus lib. 3. cap. 235. apud quem lib. 13. capitulo 3. ex synodo Aurelianensi capitulo 14. idem obseruauimus, quod modo ex Alexandro Pontifice adduximus. Verum & diei dominicae solennitatem, ac celebrationem mire commendat synodus Matisconensis 2. capit. primo. & retulit Martinus Bracharensis in dicto cap. vltimo. canonibus Apostolorum institutum esse, quod dominicis diebus, & a Pascha ad Pentecosten minime genuflectamus, sed & diem dominicam Platonem diuinasse in decimo de Republica, testes sunt Clemens Alexandrinus in quinto libr. stromatum, & Eusebius in 13. de praeparat. euangelica. capit. 7. quibus omnibus diligenter obseruatis non temere opinabimur, hanc diei dominicae festiuitatem ab apostolis diuina institutione edoctis, constitutam fuisse, eam etenim legimus traditione ecclesiastica semper in ecclesia catholica sanctificatam fuisse, vt tandem, licet ab humano instituto apostolorum processerit, & originem duxerit, quod quibusdam placuit, nimis indecorum esset, eam ab ecclesia mutari, vel tolli, nec id permitteret spiritus sanctus, cuius inspiratione quae tot seculis, a tot sanctis patribus, & pontificibus sunt exactissime obseruata circa religionis cultum, decorem, & ministerium, instituta, ac decreta fuisse satis apparet, quemadmodum probari poterit ex his, quae diuus Basilius in dicto cap. xxvij. & alij veteres Theologi de traditionibus ecclesiasticis scripsere. Idem erit respondendum de festo Paschae, resurrectionis, & Pentecostes. De die natalis domini, ac redemptoris nostri Iesu [art. 8]Christi + deque aliis festiuitatibus his similibus, quas ab initio legis euangelicae, ab ipsaque aetate apostolorum celebratas fuisse, constat ex veterum lectione, qui obiter plurium festiuitatum meminere, asseuerantes, eas ab apostolis institutas fuisse. Id etenim de festo Paschae asserunt Hilarius in prologo Psalmorum, Clemens in epistola. iij. Hieronymus super Matthaeum cap. xxv. & Tertullianus in lib. ij. ad vxorem. rursus idem Hieronymus aduersus Vigilantium. extat & octauus apostolorum canon. De Pentecoste diui Pauli extat locus prima ad Corinth. cap. xvj. & Act. cap. xx. vbi Beda, Ambrosius super Lucam, & Origenes contra Celsum. De festo Parasceues, hoc est Passionis, Resurrectionis, Ascensionis, & missionis Spiritus sancti Diuus Augustinus ad Ianuarium, & de coena Domini ex j. ad Corinth. cap. xj. illic Remigius, Isidorus lib. j. de officiis c. xxviij. de his omnibus Thomas VValdensis lib. de sacramenta libus cap. cxlj. atque etiam de festo parasceues Origenes paulo ante citatus, de Epiphaniae festo Ammianus Marcellinus sub Constantio Caesare lib. xxj. qui ita eius celebritatis meminit, vt plane sentiat, multo ante id temporis a Christianis celebratam eam diem fuisse. Praeter has festorum dierum solennitates, summi ecclesiae pontifices & alias constituerunt, quarum mentio fit in ca j. de consecra. dist. iij. cap. ij. & cap. vltim. de feriis. quibus decisionibus probatur, episcopos posse religionis causa in memoriam alicuius martyris, vel viri ab apostolica sede in sanctorum numerum relati, dierum celebrationem instituere, quod semper ab initio ecclesiae Episcopi fecere: easque festiuitates celebrandas, a Christianis fore aduersus haereticos probat Thom. VValdensis in dicto lib. de sacramenta lib. cap. cxlij. probant & omnes qui contra hereticos hac de re scripsere olim, & nostra aetate, sufficitque ipsius ecclesiae vniuersalis auctoritas, quae dies festos in veneratione sanctorum quotannis celebrat, & a toto populo Christiano celebrati praecipit. Est & apud Christianos in ecclesia catholica, & fuit vetusta nimis, & obseruata consuetudo, vt in veneratione sanctorum aliqui fuerint semper dies festi celebrati. Nemo etenim leget Ambrosium, Augustinum, Basilium & alios Graecos, ac Latinos veteres Theologos, qui plane non percipiat ex eorum condicionibus eo tempore sanctorum quorundam celebritates obseruatas pie, ac religiose fuisse. Sub Anastasio primo Pontifice maximo vir quidam Festus nomine senator Romanus Constantinopolim profectus propter reipublicae Romanae vtilitates quasdam, vbi ex animi sententia negotium cum Anastasio imperatore confecit, etiam ei supplicauit, vt ibi Petri, & Pauli apostolorum memoria maiori reuerentia, & cultu, sicuti Rome fieri soleret, celebraretur, ea enim nulla cura, atque sicuti sors tulisset culta antea fuerat a Constantinopolitanis, cui petitioni Caesar Anastasius non grauate consentiens constitutione promulgata sanxit, vt magnifice ab omnibus conuentus ecclesiasticus in Apostolorum eorum honorem ageretur. Ab eo etenim tempore conuentus eius celebratas apud Graecos magna coepit incrementa, atque ingenti cum laetitia est frequentata, auctore Theodoro lectore Bizantio, ex quo idem scribit Nicephorus eccle. hist, l. 16. c. 35. & haec prope annum domini quingentesimum. Qua ratione deducitur, multo ante id tempus Romae solenniter, apud Graecos non ita, nec tanta cum celebritate Apostolorum Petri & Pauli festum actum fuisse. De festo omnium sanctorum, cuius meminere pontificia decreta in cap. j. de consecrat. dist. 3. & cap. vlti. de feriis. Scribit Matthaeus Palmerius in chronicis, Gregorium quartum pontificem Romanum iussisse, atque induxisse Gallis, & Germanis, vt omnium sanctorum commemorationem colerent, & obseruarent, idque contigit anno Domini octingentesimo tricesimosexto: cum & ante id tempus ab ecclesia catholica hoc festum celebraretur: sicuti constat ex sermone diui Augustini 37. tomo decimo. Tametsi Platina originem huius festiuitatis tribuat Bonifacio quarto, qui multo post Augustini tempora electus est in summum ecclesiae pontificem anno Domini fere sexcentesimo octauo. Caeterum, vt paulo ante admonuimus, praeter has festorum dierum solennitates, quarum ex testimonio sanctorum patrum me minimus, quarumque plures vetustissimam originem habuere, dies celebres frequenter ex Pontificum decreto aguntur pro diuersis a Christo, & sanctis nobis praestitis beneficiis, & in memoriam sanctorum martyrum, qui pro Christi fide sanguinem suum fuderunt: eius diebus simus grati Deo, & sanctis ob beneficia in nos collata, & vt sanctorum exempla ad imitationem nos prouocent, eorumque im ploremus patrocinia. Nam & Hebraei praeter Sabbata, & festum Paschae a Deo eis constituta, habuerunt & Neomenias per singulos menses, Pentecosten, festum tabernaculorum, Encaenia, festum etiam pro victoria Iudith, pro liberatione populi per Hester, & alia his similia, quae lector ex veteri testamento poterit obseruare, & colligere. [art. 9]Fiunt vero a Christianis martyrum, + & sanctorum memoriae eo die, quo mortem obiere: quia illo die nascuntur sancti viri ad gloriam, & vitam aeternam. quod glos. adnotauit in ca. in quadragesima. 33. quaestio. 4. cuius memine re Panor. in capit. 3. de feriis. & Corsetus in singularibus. in verbo, festum. glos. in l. cum quidam. ff. de annuis legat. Roma. in singularit. xxxiij. glos. in §. cum autem. in verb. natalibus. Institut. de ingenuis. & Illic Angelus. Hinc dies, quibus sancti viri vel occiduntur martyrium passi, vel moriuntur, natalia frequentissime appellantur. capit. 3. de feriis. Scribit etenim Eusebius libro 4. eccles. historiae cap. 15. de martyrio Polycarpi Smyrnensis Episcopi, epistolam Smyrnensium referens: ita & nos postmodum ossa preciosissimis gemmis pluris aestimanda, & supra omne aurum praestantissima collegimus, & vbi decus erat, condidimus. Quo in loco etiam nunc praestante Domino solennes agimus, celebresque conuentus, maximo quidem cum gaudio, & exultatione diem passionis eius natalitium celebrantes, in eorum, qui martyrio coronati sunt, memoriam insignem, & vt sequentium animi ad praecessorum viam exemplis huiusmodi inuitentur. Haec Eusebius, qui Graece diem martyrii sanctissimi Polycarpi γενέθλιον, id est, natalitium dixit, quod eo die inclytus ille martyr ad perpetuam beatitudinem, & gloriam natus fuerit. Dies vero quo ad celebrationem, quae religionis causa fit, a vespera incipit, & in vespera finitur. cap. j. de consecrat. distinct. 3. capit. 1. & 2. de feriis. clement. j. de reliq. & venerat. sanctor. glossa in cap. alma. §. adiicimus. de sentent. excom. in 6. & Leuitici cap. 23. scribitur, a vespera in vesperam celebrabitis Sabbata vestra. Hebraei etenim auctore Beda hunc vsum obseruabant in diebus discernendis, atque hic dies dicitur ecclesiasticus: tametsi quo ad alios effectus varie dies consideretur ex Iurisconsulto in l. more Romano. ff. de feriis. vbi late hoc tractant Paul. Castrensis, Iason, & alij, & diligenter Andrae. Tiraquellus de retract. libro j. §. primo. gloss. 11. Panormit. tamen in dicto capit. primo. de feriis. verba illius decisionis interpretatus intelligit, a vespera in vesperam, id est, ab ortu solis vsque ad occasum. Cui adnotationi sermonis latini significatio palam refragatur: nam serum diei dicitur vesper, sicut eius principium dicitur mane, & prima diei pars, teste Plinio lib. 2. capit. 8. qui de Veneris stella: praeueniens quippe, inquit, & ante matutinum exoriens, luciferi nomen accipit, vt sol alter, diem maturans: contra ab occasu refulgens, nuncupatur vesper, vt prorogans lucem, vicemque lunae reddens. Haec Plinius, & his similia Macrobius libro primo Saturnal. capit. 3. Quandoque vespera accipitur pro nocte, Genes. capit. 1. vbi legimus: Factum est vespere, & mane dies vnus. Quod illic diuus Chrysostomus obseruauit, & explicat Eugubinus in Cosmopoeia. Sic Matthaei capit. 28. scriptum est, Vespere autem Sabbati, que lucescit in prima Sabbati: & intelligitur his verbis, nox ipsa Sabbatum subsequens, quae tamen iam lucescere coepisset in vna Sabbati, hoc est, in die dominico, in cuius luce matutina Dominus a mortuis resurrexit. Quibus sane probatur, non esse Panormitani interpretationem admittendam, imo plane intelligendum responsum Pontificium, vt a vespera diei praecedentis ad vesperam diei sequentis diem festum obseruemus, quo ad publicam diuinorum officiorum celebrationem: quemadmodum ecclesia catholica religiose obseruat: & notat sanctus Thomas quodlibeto. v. articu. 28. glos. in dicto capit. primo. Felin. in capit. consuluit. de officio delegati. col. 3. Calderic. in tracta. de eccles. inter. 6. membro. Idem erit respondendum, quo ad priuatam cuiusque diei obseruationem, qua vti debet quilibet in sacris ordinibus constitutus ex iuris canonici decreto, in persoluendis horariis precibus, Psalmisque Deo in ministerium publicum offerendis. Nam publicam celebrationem intelligimus eam, quae ex officio, ac ministerio publico fit. Illud tamen erit obseruandum, clericum posse, vbi priuatim soluit preces ab ecclesia sibi iniunctas, diem a vespera diei praecedentis ad mediam vsque noctem diei sequentis obseruare. Quod asseuerant Florentinus 3. parte. tit. 13. capit. 4. §. 4. Angel. in verb. hora. §. 21. Syluest. in verbo, hora. quaest. xix. Caieta. in verb. horarum. §. quo ad quartum. modo ante mediam noctem diei praecedentis matutinum tantum officium dicatur, eodem Caietano auctore, & Florentino. ij. parte. tit. ix. capit. xij. §. iij. col. v. Sed quo ad esum carnium dies incipit more Romano a media nocte, & finitur in media nocte. glos. in c. j. de consecrat. dist. iij. optime Panormit. in c. ij. de feriis. qui docte interpretatur Leonis Papae responsum in cap. de esu carnium. de consecrat. distin. iij. Eadem ratio diei moribus recepta est ad obseruandos dies festos cessatione operum seruilium: nam ad eum effectum dies incipit a media nocte, & in media nocte finitur: qua in re plurimum valet consuetudo. [art. 10]De vigiliis + extat diui Ambrosij locus in sermone. lx. de festo Pentecostes, apud Gratianum. lxxvj. dist. cap. nosse. Nosse, inquit, credo vos fratres: non minori laetitia celebramus diem Pentecostes, quam diem sanctum Paschae celebrare curauimus. Tunc enim sicut modo fecimus, ieiunauimus, Sabbato vigilias celebrauimus, orationibus pernoctantes institimus. Haec Ambrosius. Et Hieronymus super Matthae. cap. xxv. inquit. Traditio Iudaeorum est, Christum media nocte venturum in similitudinem Aegyptij temporis, quando Pascha celebratum est, & exterminator venit, & dominus super tabernacula transiit, & sanguine agni postes nostrarum frontium consecrati sunt. Vnde reor, & traditionem apostolicam permansisse, vt in die vigiliarum Paschae ante noctis dimidium populos dimittere non liceat, expectantes aduentum Christi, & postquam illud tempus transierit, securitate praesumpta, festum cunctis agentibus diem. Vnde & Psalmista dicebat, Media nocte surgebam ad confitendum tibi super iudicia iustificationis tuae. Psal. cxviij. Hec Hieronymus. Lactantius li. 8. c. xix. inquit, haec est nox, quae a nobis propter aduentum regis, ac Dei nostri peruigilio celebratur. Cuius noctis est ratio, quod in ea vitam tunc recepit, cum passus est. Haec ille, qui maxime errat in aliis rationibus, quas adducit. Meminit & earundem vigiliarum Tertullianus lib. ij. ad vxorem, Quis enim, inquit, sinat coniugem suam visitandorum fratrum gratia, vicatim aliena, & quidem pauperiora quaeque tuguria circumire? Quis nocturnis conuocationibus, si ita oportuerit, a latere suo eximi libenter feret? Quis denique solennibus Paschae abnoctantem securus sustinebit? Quis ad conuiuium domini cum illud, quod infam ant, sine sua suspicione dimittet? Haec & alia Tertullianus, qui & stationum Christianorum meminit. Tractum enim, vt illic docet Rhenanus, & vsurpatum vocabulum istud a Romana militia haesit in vsu Christianorum. Faciebant stationem milites, praesidium certo loco agitantes, vnde & stationarij dicti. Christiani nunc in hac basilica, nunc in alia conuenientes nonnunquam apud martyria, hoc est, martyrum sepulchra, Deum stantes, & attenti precabantur. Id praecipue fiebat die dominico. Sic Tertullianus idem de corona militis, de milite Christiano loquens, iam, inquit, & stationes, aut alij magis faciet, quam Christo, aut & dominico die quando nec Christo. Stationis vocabulum in hoc sensu non ignotum vrbi Romanae, ex antiquitate relictum, ipsa etiam obseruatione veteri per manus tradita, ac retenta. Hactenus Rhenanus. de eisdem stationibus diuus Ambrosius sermone 25. inquit, Denique stationes vocantur, quod stantes, & commorantes in eis, inimicos insidiantes repellamus. Verum pernoctationes istas, & vigilias apud ecclesias, non ita facile admittunt episcopi ea ratione, quod experimento cognouerint, frequentissime vigilantes tempus abuti, eaque temere, ac passim multis sceleribus, crapulis, & ingurgitationibus polluere, in maximum Christianae religionis dispendium, & grauem ignominiam: atque ideo vigiliae, quae olim apud Christianos erant in vsu in solennitate Paschae, & ad martyrum sepulchra, sublatae sunt episcoporum, & pontificum auctoritate, nomine duntaxat superstite. Nam & Romulus cum suos ciues saepe conuenire vellet religionis causa, & hos conuentus virorum, ac foeminarum castos esse optaret, nocturnas virorum, & mulierum in templis peruigilationes, & arcanas Bacchi initiationes summouit, teste Dionysio Halicarnasseo li. 2. nec id suis legibus omisit Cicero, qui lib. 2. ita statuit, Nocturna mulierum sacrificia ne sunto praeter illa, que pro populo rite fiant, & subdit, Quid autum mihi displiceat in nocturnis, poetae indicant comici. Qua licentia Romae data, quidnam egisset ille, qui in sacrificium cogitatam libidinem intulit, quo ne imprudentiam quidem oculorum adiici fas fuit? Haec ille, & alia, quae ad hanc rem maxime pertinere videntur. Comicos autem poetas in dicare quid illi displiceat, scribit propter stupra, & libidines, quae a comicis, & tragoedis referuntur in nocturnis sacris contigisse, vt a Plauto in Aulularia. Euripide in Bachis. Eupolide in Baptis: sicuti adnotauit Francisc. Balduinus super Romuli legem. 8. Notat & Cicero Clodium, qui libidine sua sacra Bonae Deae contaminare conatus est, cuius rei praeter alios Plutarchus in Caesare & in Cicerone meminit. Subindicat Senatusconsultum idem Cicero, quo anno ab vrbe condita CCCCCLXVIII. consulibus Sp. Posthumio Albino, & Quinto Martio Philippo, sacra nocturna, nefandaque illa bacchanalia, quae in vrbem irrepserant, referente sapientissimo consule Sp. Posthumio, sublata omnino fuere. Cuius rei extat mentio insignis apud Liuium quartae Decadis libro 9. Nocturnaque omnia sacra, & peruigilationes vetat Aristophanes, facetissimus veteris comoediae poeta: eaque in media Grecia Diagondas Thebanus lege perpetua sustulit. Nec mirum erit, easadem peruigilationes, quae a Christianis olim fieri solebant, sublatas ex eo fuisse, quod non semper fuerint castae. At diuus Hieronymus aduersus Vigilantium, & in epistola ad Riparum presbyterum has peruigilationes, quae tunc apud martyrum sepulchra, & in paschae solennitate a Christianis fieri solebant, pie profecto, sancte, & eleganter defendit. Quis enim posset absque grauissimae calumnie, & hereseos nota, sanctissimos Christianorum religionis causa conuentus improbare? Potius etenim summis laudibus extollenda est virorum, ac foeminarum in Deum, & in martyres, sacratissimamque virginem Dei genitricem pietas: vt si fieri posset religiose, & caute, omni submota libidinis suspicione, pernoctationes iste permittendae sint a pontificibus, & episcopis: error tamen, culpa iuuenum, vilissimarumque mulierum, qui per noctem saepissime in his peruigilationibus deprehensus est, effecit equidem, vt omnino fuerint hae pernoctationes sublatae, idque sancte factum esse, nemo, qui praesentis seculi mores nouerit, audaciamque delinquendi exacte perspexerit, poterit non fateri, & dubio procul pontificum, & episcoporum diligentiam in praecauendis sceleribus non laudare. Iure tamen Vigilantius a Hieronymo incusatur, quod peruigilationes Christianorum ad martyrum sepulchra improbauerat, non tam propter crimina, adulteria, & scelera vitanda, quam propter sanctorum martyrum venerationem, & cultum animo haeretico a piorum mentibus submouendum. Eadem ratione a Gentilibus tempore Tertulliani sanctissimi Christianorum conuentus bacchanalibus conferebantur, quod Ethnici existimarent, Christianos in his conuentibus foeda illa excitare crimina, quae olim ab ipsis Gentilibus impie in tenebris religionis praetextu committebantur. Extat & de nocturnis sacris Constantij Imperatoris constitutio lib. 16. codicis Theodosiani. quae quinta est ad Cerealem. P. V. his verbis. Aboleantur sacrificia nocturna Magnentio auctore permissa, & nefaria deinceps licentia repellatur. Dat. VIIII. Calend. Decemb. Constantio. A. VI. & Caesa. II. conss. Quam constitutionem ipse intellexerim, non de nocturnis Christianorum sacris, & peruigilationibus, nam ille tunc, & post permissae fuerunt, & licite fiebant, teste Hieronymo, sed de nocturnis, foedissimisque Paganorum sacrificiis, quae permiserat Magnentius ille impius tyrannus: qui tandem victus a Constantij ducibus, primum eius matrem, deinde fratrem, postremo seipsum occiderat, eodem anno, quo data est lex praedicta? nempe ipso Constantio. VI. & Gallo Cesare. II. consulibus. auctore Socrate lib. 2. cap. 32. Sozomene lib. 4. cap. 7. & Nicephoro lib. 9. cap. 32. huic opinioni accedit ipsius tituli rubrica, quae de paganis sacrificiis, & templis inscribitur: & tandem lex septima eiusdem tituli, quae paganorum sacrificia diurna, nocturnaque grauissimis prohibet poenis. Praeter haec commemorare libet quae de peruigilationibus Eusebius lib. 2. eccle. histor. c. 17. scribit post Philonem, qui proximus Apostolorum temporibus, imo qui ad colloquium Petri Romae diuinum verbum concionantis, vt plerique testantur, peruenit, de monachis Christianis in Aegypto librum edidit, cui titulus est, De vita contemplatrice, aut de supplicibus, vel auctore Suida, de vita Christianorum: inquit enim Eusebius, quid autem his addere oportet horum in vnum conuentus? Seorsim quidem mulierum, seorsim etiam virorum frequentatas conuersationes, solitaque, & stata exercitia, quae etiam nunc nos soli, & maxime vna cum inedia, cibique abstinentia cum precibus, & cum diuinorum oraculorum meditatione in peruigiliis, & orationibus salutiferae passionis feriis, & magnae solennitatis pernoctationibus celebrare consueuimus. Idem de aliis feriis, & de his tradit Nicephorus lib. 2. cap. 17. rursus de peruigilationibus ad martyrum sepulchra eas commendans meminit Theodoretus libro. 2. ecclesiast. histo. cap. 24. quae si modo fierent ea pieta te, qua tunc fiebant, iure optimo possent a summis pontificibus, & episcopis permitti, imo essent permittendae. [art. 11]Sexta conclusio. Hoc sanctificationis + dierum praecepto exterior tantum Dei cultus, puta corporalis requies ad famulandum Deo praecipitur, non autem interna dilectio, aut contritio, nec interior operatio. Hanc conclusionem deducimus ex S. Thoma ij. ij. q. 122. art. 4. Cuius sensum diligenter scrutatur, & probat Dominicus Soto libr. 2. de iust. & iur. q. 4. art. 4. & probatur haec opinio ex eo, quod sub praecepto legis diuinae, vel humanae, quamuis cadat, & contineatur actus virtutis, finis vero legislatoris, aut modus virtutis non continetur, nec est sub legis ipsius vinculo, & obligatione: quemadmodum docuere idem S. Tho. j. ij. q. 100. artic. 9. & q. 96. artic. iij. & ij. ij. q. 44. artic. 1. 4. & 8. Caiet. vbique. Palud. in 3. sent. dist. 37. q. 1. col. 3. & ibi Ioan. Maior q. 15. nos item hac de re multa scripsimus in cap. Alma mater. de sent. excom. in 6. in prioris partis. §. v. Igitur internus cultus, qui ad contritionem pertinet & ad dilectionem Dei, quo velut in finem tendit legislatoris mens, non est sub ipsius legis vinculo. Ad haec accedit, quod ecclesiasticum institutum, quo cultus hoc praecepto iussus per hoc determinatur, quod est, missarum solennia audire cum decenti reuerentia, & attentione, vt sit actus humanus. c. missas. cap. omnes fideles. de consecr. dist. 1. ad cultum nos tantum externum obligat, & arctat: ergo palam est, in praecepto diuino non esse alium actum comprehensum, cum alioqui nisi illum explicaret, non esset ecclesia fida diuini iuris interpres. Est & alia huius assertionis ratio, quod huiusmodi praecepta, quibus aliquid iniungitur, non obligant ad charitatis modum, sed possunt quantum ad substantiam operum extra charitatem impleri ita, vt euitetur peccatum: ergo praeceptum hoc quo ad substantiam operum seruatur, & adimpletur, vt & alia praecepta extra charitatem, nec ex eo tenetur quis in die festo se ad gratiam praeparare. Et propterea praeceptum dilectionis Dei non est in decalogo inclusum, sed extra in fronte praefixum, tanquam omnium praeceptorum finis: si modum charitatis consideremus, non vt est singularis obiecti, sed vt est vniuersalis conditio omnium virtutum. Hac etenim ratione considerata dilectio Dei, licet sit finis omnium praeceptorum. 1. ad Timoth. 5. finis praecepti charitas, non includitur in quolibet praecepto Decalogi, quamuis in omnibus vt finis praemittatur. S. Thomas. 1. 2. q. 100. articulo 4. & ij. ij. quaest. 44. articu. 4. & quaest. 79. artic. ij. & Caiet. ij. ij. quaest. 64. artic. 8. nec tenetur quis parentes honorare ex Dei charitate, sed satis illi erit, vt adimpleat praeceptum quo ad substantiam operum si parentes honorauerit exteriori reuerentia, nec transgreditur praeceptum de honorandis parentibus, licet eam reuerentiam praestiterit in peccato mortali. Verum si consideremus dilectionem Dei, vt est singularis actus peculiaris virtutis amandi, sicut est alius actus sperandi, alius actus credendi, nempe cuius contrarium est, formaliter odijsse, tunc actus charitatis cadit sub singulari praecepto, nempe sub hoc, Diliges dominum Deum tuum, & proximum sicut teipsum: sicuti docet S. Tho. j. ij. q. 100. art. 10. illumque sequutus Dominic. Soto de iusticia & iure lib. ij. quaest. 3. ar. 10. Fit igitur, vt hoc preceptum decalogi minime transgrediatur quis ex eo, quod in diebus festis peccatum aliquod mortale commiserit. Vnde illud euidenter consequitur, non teneri quem in confessione sacramentali confiteri tempus diei festi, quo crimen aliquod commisit, sed illi satis erit, peccatum ipsum confiteri: quod nos probare conati sumus in dicto §. quinto. quo in loco meminimus plurium auctorum, qui hanc sextam conclusionem improbarunt. Qui vero actus possint licite in diebus festis fieri, diligenter explicant Syluester, Caietanus, & alij in verbo, festum. Dominicus Soto in dicta quaestione 4. articu. quarto. a quo pluribus rationibus adductis haec fuit tractata controuersia, quae agit de interiori cultu festorum. Erit etenim summa huiusce disputationis, hoc praeceptum habere duo membra, alterum negatiuum, quod est, cessare a seruili opere, alterum affirmatiuum, quod est, cultus ab ecclesia praescriptus. Primum vero membrum intelligendum est, vt & omnia moralia praecepta, iuxta planum, & literalem sensum: non secundum translatitium, siquidem in moribus instituendis non oportet vti translatitio aut metaphorico stylo, & ideo cum peccata in sensu plano, & literali non sint, nec dicantur opera seruilia, & in festis iubeamur cessare ab operibus seruilibus, consequitur necessario, peccata hoc speciali praecepto minime prohiberi. Secundum autem membrum, tantum obligat ad actum exteriorem, & ad interiorem, qui propter exteriorem est omnino necessarius, nempe audire missarum solennia ea attentione, quae illum actum exteriorem humanum efficiat, & religionis opus. Quod in specie adnotarunt Angelus in verbo, feria. §. quarto. & Caietanus in verbo, Festorum violatio. qui hanc sextam conclusionem optime probat in ij. ij. quaestione 122. articulo quarto. Cui parum oberit, quod illic sanctus Thomas scripsit, asseuerans, peccata vere aduersari obseruantiae festorum: quia ea opinio est intelligenda, non quo ad substantiam praecepti, sed quantum ad eius finem. Vere etenim peccatum aduersatur fini huius praecepti, & aliorum. Nam, vt de hoc tractemus, praeceptum istud institutum est ad vacandum Deo, & rebus diuinis, cui equidem fini magis pugnat peccatum, quam opus seruile: & tamen substantiae praecepti magis pugnat opus seruile, quam peccatum. Qua ratione quod idem Sanctus Thomas subdit, a Christianis sabbatum seruandum esse spiritualiter, est omnino accipiendum, quo ad intentionem precipientis, & finem ab eo significatum, non quod ea obseruatio sit de substantia praecepti, vt qui sic non seruauerit, transgressor sit illius. # 20 SVMMARIVM. -  1 Ieiunium ecclesiasticum maxime differt a communi vsu, & exercitio moralis abstinentiae. -  2 Ieiunium, an sit iure naturali, diuinó ve institutum? -  3 Ieiunium, qua ratione sit iure humano indictum? -  4 De ieiunio quadrage simae, & eius institutione. -  5 Socratis historici locus expenditur. -  6 Sextae synodi canon intelligitur. -  7 Interpretatio capituli, quadragesima. de consecrat. distinctione v. -  8 De ieiunio quartae feriae, sextae, & sabbati. -  9 De ieiunio quatuor temporum. -  10 Praeceptum de ieiunio obligat eius transgressores ad mortalem culpam. -  11 Vnicum tantum prandium licitum est in diebus ieiunij: & an eius quantitas ieiunij legibus aduersetur? -  12 Finis legis an includatur, & contineatur sub praecepto? -  13 An tertium, vel quartum prandium nouae transgressionis reatum inducat in eodem die, quo ieiunium praecipitur? -  14 De hora prandij, & de distinctione horarum diei. -  15 De cibis, quibus ieiunantes interdicuntur. -  16 De ieiunio Rogationum, & de illo triduo. -  De ieiuniorum, quae catholica ecclesia Christianis indixit, obseruatione, & origine. CAPVT XX. QVamuis ex sola naturalis rationis cognitione, absque vllo diuini, vel humani iuris praescripto, ieiunium qua ex parte abstinentiam moralem pertinet, fuerit olim, & nunc ethnicis philosophis plane cognitum, vt quilibet iuxta rectam prudentiae rationem ad tuendam bonam valetudinem, ad sensum, & intellectum illustrandum, saltem ne nimia ciborum ingluuie temere quis in morbum corporis, vel animi incidat, teneatur temperantia, & mediocritate prudenter vti: praestantius tamen multo christianis, & his, qui veram Dei cognitionem habent, ieiunium est legibus institutum, multis titulis, & nominibus maxime commendandum, etiam si haeretici, qui nunquam ecclesiam infestare cessant, & hoc sanctissimum opus euertere fuerint conati: quorum impijs conatibus viri sanctitate, & doctrina insignes restiterunt olim, & aduersus impudentissimam, sceleratissimamque Lutheranorum pestem nunc resistere Deo duce satagunt, omnique studio moliuntur. Horum scripta tot locis ex sacra scriptura selectis, tot sanctorum patrum testimonijs adductis, vberem adeo huiusce rei tractatum continent, vt hoc in loco ad illorum lectionem Christianae Theologiae studiosum ablegantes pauca quaedam obseruare constituerimus in eorum vtilitatem, qui iuri pontificio, & Caesareo tantum operam dederint. Prima conclusio. Ieiunium + quo Christia[art. 1]ni vtimur, quoque vsi fuere sancti patres, maxime differt a communi virtutis temperantiae exercitio, moralique abstinentia: tametsi vere sit actus abstinentiae virtutis. Hanc conclusionem ex multis deducimus, primum quod moralis abstinentia hoc ipsum continet, quod propter aliquam rectam rationem ad valetudinem animi, vel corporis, ad morbum aliquem vitandum, ad aliqua opera corporalia expeditius agenda, minus cibi sumamus, quam nobis fas esset secundum communem statum, seclusa speciali ratione, qua prudenter considerata, morali abstinentia vtimur. Sicut & moralis temperantia dictat, non esse excedendum ab eo, quod recta ratio, & naturalis praescribit debitis circumstantijs pensatis, vt bonam corporis valetudinem, & animi sensum tueamur: quemadmodum S. Thomas docere conatur. ij. ij. quaest. 146. art. 1. ad 2. & q. 147. artic. 1. ad 2. Generaliter etenim temperantia, auctore Cicerone libr. 2. veteris Rhetorices, est rationis in libidinem, atque alios non rectos impetus animi firma, & moderata dominatio. Vel secundum Macrobium libr. 1. de somnio Scipionis. c. 8. Est nihil appetere poenitendum, in nullo moderationis legem excedere, sub iugum rationis cupiditatem domare, quae & Aristoteles tradit ij. & 4. Ethic. ac docet S. Tho. ij. ij. q. 141. quo fit, vt satis constet, quae sit moralis temperantia, quae item moralis abstinentia, quibus etiam veteres, ethnicique philosophi vsi fuere ad corporis, & animi integritatem, valetudinemque tuendam, ac conseruandam, vel ad opera corporalia expeditius agenda, aut praeter communem vsum ad morbum aliquem vitandum: & quandoque in hoc intenti, vt abstinentia ciborum animi intellectum promptiorem haberent, ad ea facilius agenda, & percipienda, quae vel moralem, vel naturalem philosophiam, mathematicasque disciplinas attinebant. Secundo, communis vsus temperantiae virtutis in hoc tendit quantum ad cibum, & potum, vt tantum ex eis sumat, quantum sibi sit necessarium, aut competat iuxta illam mediocritatem, quae prudenter in virtutibus seruanda est: non in puncto, sed in latitudine quadam secundum communem statum, ita quod nullus sit excessus. Tertio, quia sicut laus fortitudinis consistit in quodam excessu, & ab eo omnes eius partes nomen accipiunt: ita & temperantiae laus in quodam defectu versatur: atque ideo abstinentia temperantiae pars a defectu nomen habet, & nihilominus medium tenet in illa latitudine, quae a recta ratione ducitur. Quarto, sicut moralis quaedam recta ratio patitur, ac dictat, quod propter aliquam specialem causam temporalem sumat quis minus cibi, aut potus, quam communi quadam circumspectione iuxta communem statum sibi competeret, quod paulo ante adnotauimus: ita & multo magis recta ratio, prudensque id ipsum dictat ad spiritualia mala vitanda, bona vero consequenda, seruata semper, & vbique illa rectitudine, quae ita abstinentiam istam intra virtutis limites continet, vt tantum cibi sumatur, quod natura conseruari possit, cum alioqui vere dici non possit abstinentia. Haec ex eodem diuo Thoma in locis paulo ante citatis, & in 4. sent. dist. 15. q. 3. ad primam & secundam. Quintum plane ex his deducitur, posse quem intra temperantiae virtutis limites obseruata philosophica latitudine, certam cibi, & potus quantitatem sumere absque aliquo excessu secundum rectam rationem, & eundem posse minorem cibi, ac potus partem sumere absque eo, quod vlla laesio naturae fiat quo ad ipsius sustentationem. Sexto, illud dubio procul assertionem primam confirmat, quod ieiunium ecclesiasticum non solum in hoc versatur, vt a superfluis cibis, & potibus abstineamus: hoc enim pertinet ad necessitatem virtutis ex communi eius vsu, sed & in hoc, vt ab illis etiam abstineamus, quae salua virtute nobis licerent, quod vbique S. Thomas expressim docet. Septimo ex eo, quod ieiunium Christianum tria potissimum inducat, & operetur. Primum ad carnis concupiscentiam reprimendam, eiusque sedandos illicitos motus. Paulus Apostolus 1. ad Corinth. c. 9. Castigo, inquit, corpus meum, & in seruitutem redigo, ne cum alijs praedicauerim, ipse reprobus efficiar. Vas igitur electionis aduersus corpus depugnat, illudque subigere conatur ieiunijs, & vigilijs: ne violenta quadam tyrannide animae aduersetur, in morem serui contumacis lasciuiat. Etenim remedium est salutare ieiunium ad domandam corporis lasciuiem, & eius pruritus reuincendos: parsimonia siquidem, gulaeque continentia corpus hominis castigatur, in ordinemque redigitur, ne lasciuiens nimis, & effraenae rationis metam transiliat. Ieiunijs denique ceu gubernaculo, corporis nauicula regitur, exhauritur sentina ventris, petulantia carnis marcescit, crudelissimus hostis pallet, ac terretur: atque haec de primo. Secundum, quod mens liberius eleuetur ad sublimia contemplanda. Sic Daniel post ieiunium trium hebdomadarum vidit visionem, & reuelationem a Deo accepit: Daniel. c. x. Tertio, ieiunium prodest ad satisfactionem pro peccatis. Iohel. c. 2. Conuertimini ad me in toto corde vestro, in ieiunio, fletu, & planctu. qua ratione D. August. in sermone de oratione, & ieiunio scribit, ieiunium purgat animam, mentem subleuat, & propriam carnem spiritui subijcit, cor facit contritum, & humiliatum, concupiscentie nebulas dispergit, libidinum ardores extinguit, castitatis vere lumen accendit. Que quidem S. Tho. tradit in d. q. 147. arti. 1. Abstinentia vero, quam philosophi docuerunt, quaque vsi communiter fuere, hos effectus minime consequitur, imo potius recta corporis valetudine existente, quae per communem temperantiam adquiritur & conseruatur, validior redditur natura nostra, sicuti experimento constat. Quod si aliquando ethnici vsi sunt inedia, & morali sobrietate, ac temperantia intra limites eius, maiori tamen, quam ea quae communis erat: id fecere in finem omnino temporalem, minime cogitantes de his quae spiritualia sunt, nec in id intenti, in quod christiani ieiunantes intendimus, aut iuxta ipsius legis mentem intendere debemus. Igitur satis probatur prior conclusionis pars, & ex ea, ieiunium christianum maxime differre a ieiunio, quod dicere possumus philosophicum ab abstinentia morali, qua veteres ethnici quandoque vsi fuere. Posterior conclusionis pars ex eo deducitur, quod cum ieiunium ordinetur ad aliquod bonum, & honestum, necessario sequitur virtutem esse, quod S. Tho. in d. art. 1. probat. Abstinentia vero virtutis temperantiae pars subiectiua: imo virtus specialis pertinet ad medium constituendum in cibis, & potibus, in quibus & ieiunium constituitur: & ideo ieiunium est virtus, & abstinentiae actus, auctore eodem Thoma art. 2. qui in vtraque quaestione satis docet, abstinentiam esse in cibis, & potibus temperantiam, post Macrobium lib. 1. de somnio Scipionis cap. 8. [art. 2]Secunda conclusio. Ieiunium + vbi est necessarium ad reprimendos carnis illicitos motus, vel ad eleuationem mentis ad spiritualia, est iuris naturae praeceptum. Probatur ex eo, quod sicut tenetur quis abstinere ab illicitis carnis operationibus, quae dubio procul contingunt a violenta quadam corporis tyrannide: ita vtique tenetur vti medijs necessarijs ad carnis illicitos motus sedandos. Deinde quem admodum tenetur quis aliquo tempore diuina, & spiritualia contemplari, eadem ratione tenetur seipsum mediss necessarijs ad illam contemplationem praeparare. Ergo ieiunium, vbi ad hec fuerit necessarium morali quadam consideratione, erit profecto iure naturali praeceptum, quod S. Thom. scribit ij. ij. q. 147. artic. 3. idem in 4. sent. dist. 15. q. 3. ad 4. idem de oratione respondendum erit, eam scilicet esse ex praecepto iuris naturalis, vbi est necessaria ad reprimendas carnis tentiones, illicitosque motus, vel ad salutem spiritualem consequendam ex diuino auxilio: quemadmodum idem Thomas & alij senserunt adnotante Martino Azpilcueta in c. quando de consecrat. distinct. 1. notab. 3. numer. 13. & in Manuali cap. 13. numero 18. Tertia conclusio. Ieiunium qua ex parte necessarium est ad sedandos, & reprimendos illicitos animi motus, vel ad spiritualia contemplanda: sicut est iure naturali preceptum, ita & lege diuina euangelica. Haec constat ex his, quae scripsimus in cap. praecedenti. nume. 4. Nam quae iure naturali praecepta sunt, eadem & lege diuina euangelica precipiuntur: quod illic probauimus. Et praeterea lex noua euangelica nobis praecepit, vt animi motus componeremus, auctore Chrysostomo Matth. ca. 5. idque S. Thom. explicat. j. ij. q. 107. art. 4. ergo & omne illud praecepisse videtur, quod sit necessarium ad hanc animi interiorem compositionem, vt iuste operemur animi promptitudine & alacritate, repressis illicitis animi motibus, qui nos facilllime & obruent, ac pessumdabunt, nisi medijs illis vtamur, quae ad hanc extirpandam calamitatem sunt necessaria. Id ipsum sensit Thomas ij. ij: q. 167. art. 4. ad primum. Quarta conclusio. Potuit ecclesia ieiunium + ex praecepto quibusdam diebus Christia[art. 3]nis indicere: idque fuit maxime vtile. Haec est assertio S. Thomae in dicta quaest. 147. artic. 3. ad 1. & in dicta q. 3. ad 4. Etenim quemadmodum ad seculares principes, ciuilemque rempublicam pertinet, praecepta tradere de his, quae in rebus temporalibus communi vtilitati conueniunt. ea quae generalia sunt iuris naturalis iuxta rationem politicam in specie diffiniendo: ita & apud ecclesiam, & ecclesiasticos principes ius est, & potestas praecipiendi ea peculiaribus statutis, quae iuxta communem rationem vtilia sunt, & quandoque necessaria quo ad bona spiritualia, supernaturalemque foelicitatem consequendam. Nam & hoc esse munus prudentis legislatoris nemo profecto negabit, qui politicam disciplinam vel mediocriter intellexerit. Ieiunium autem esse plerunq; necessarium, & communiter vtile ad spiritualia bona obtinenda, constat ex his, quae paulo ante adnotauimus: & quia in multis omnes offendimus. Iacob 3. & caro aduersus spiritum concupiscit, teste Paulo ad Galat. 5. Ergo in ecclesiastica Republica oportet, Christiana & catholica institutione aliquot diebus, & temporibus constitui ex praecepto ieiunium, & hanc a cibis abstinentiam, non quod opus supererogationis praecipiatur, sed potius opus illud, quod maxime est necessarium in communi hominum statu, & dubio procul omnibus, qui salutem spiritualem adsequi conantur, admodum vtile, praestantissimumque aduersus carnis contumacem, rebellemque contra spiritualia conatum, quod ex multis constat, quae passim in veteri, & nouo testamento in laudem, & ieiunij commendationem scripta sunt, & quae in vnum fere locum congesserunt D. Hieronym. 2. lib. contra Iouinianum. Ambrosius in lib. de Helia, & ieiunio. Augustinus in epistola ad Casulanum presbyterum. Ex iunioribus Iodocus Clictouaeus in propugnaculo eccles. contra Lutheranos. Alfonsus Castro in lib. de haeresib. in verbo, ieiunium. Ioan. Arboreus in Theosophia lib. 9. cap. 18. & 19. diligentissime Martinus Ayala Episcopus Guadixiensis de traditionibus eccles. 3. parte. in consideratione de traditione ieiuniorum. Hac igitur quarta conclusione refellitur error, & haeresis illorum, qui licet ieiunia omnino non improbauerint, in eam tamen dementiam inciderunt, vt existimauerint, non esse obseruanda ieiunia solenniter ab ecclesia instituta, sed ieiunandum esse, cum quisque ex eius libero arbitrio voluerit, nullo pacto admittentes, ecclesiam posse ad ieiunium obligare, quem errorem damnauit Synodus Gangrensis cap. 19. Quinta conclusio. Ecclesia catholica ab initio legis Euangelicae quibusdam dieb. ieiunia Christianis praecepit, & lege lata indixit. Haec etiam ab omnibus Theologis recipitur. praesertim a S. Thoma in d. q. 147. art. 3. & in 4. sent. dist. 15. q. 3. Eandemque communem opinionem communi consensu probant omnes iuris pontificij professores. Sunt etenim pontificijs constitutionibus ieiunia diebus quibusdam instituta, quorum quaedam ab Apostolorum temporibus praescripta fuisse adeo constat, vt veteris ac prope diuini instituti maie[art. 4]statem referant. Nam de ieiunio + quadragesimae extat canon Apostolorum, cap. 68. quo quidem canone admonemur, & vt ipse opinor, praecepto adstringimur, sacrum quadragesimae ieiunium obseruare, veluti iam prius institutum. Vnde plures maximae auctoritatis viri, quadragesimae ieiunium a Christo fuisse institutum, constanter asseuerarunt, vt obligatio ad illud non tantum ex humano praecepto pendeat, sed & ex diuino, quorum de numero fuere Maximus Episcopus Ambrosius in quodam sermone de quadragesima. 23. & rursus sermone 34. Augustinus in epistola 119. cap. 15. ad Ianuarium, & in sermone primo feriae quartae post Dominicam secundam quadragesimae. Telesphorus Papa in cap. statuimus. dist. 4. Leo Papa in sermone primo de quadragesima. Beda in sermone de ascensione. Theophilus Alexandrinus li. 3. de Pascha. Hieronymus contra Montanum epistola ad Marcellam. Idem & ex Ignatio deduci videtur in epistola 4. atque Epiphanio contra Arrianos. Meminit & huius ieiunij Sozomenes lib. 1. Eccles. hist. c. 11. sed & concilium Bracharense primum adeo hoc quadragesimae ieiunium obseruari praecipit, vt nullo pacto permittat, id solui feria quinta hebdomadae sanctae, quae vocatur Coena Domini, Idem statutum est in concilio Toletano 8. ca. 8. & Laodicensi c. 50. apud Burchardum lib. 13. cap. 8. & Gratianum de consecra. dist. 3. ca. non oportet, & rursus illic in ca. non liceat. ex synodis Graecorum cap. 50. Ex quibus, licet quandoque hoc fuerit controuersum, est obseruandum, hoc quadragesimae ieiunium ab initio ecclesiae sacrosanctum, ab Apostolis institutum fuisse, ad Christi tamen exemplum, qui quadraginta diebus ieiunans, vt inquit Augustinus, hoc ieiunium consecrauit. Atque ideo haec vna poterit esse ratio, cur vetustissimi quidam Theologi scripserint, hoc ieiunium ex diuina institutione processisse, id est, ab Apostolis ad exemplum dominici ieiunij, & hoc fuisse institutum: quod Ignatius in praecitata epistola sensit. Est etenim frequentiori opinione receptum, nec hoc ieiunium fuisse praecepto diuino inductum. Tametsi vt modo admonebam, fuerit aliquando ex sanctorum patrum testimonio probatum, quadragesimae ieiunium obligationem inducere a lege diuina euangelica. Poterit sane & haec controuersia aliter dissolui, auctore Augustino ad Casulanum presbyterum, qui scribit: lege euangelica a domino, & redemptore nostro Iesu praeceptum esse ieiunium generali quodam praecepto, non tamen quib. & quot diebus ieiunare teneamur. Vnde D. Augustinus illic plane probat, conclusionem tertiam, quam superius tradidimus: atque iuxta illius sensum intellexit, ieiunium lege diuina euangelica esse preceptum. Quod est in hoc tractatu omnino menti tenendum ad multa, & forsan difficilia intelligenda. D. Basilius in concione ij. dogma pietatis appellat quadragesimam, ad cuius ieiunium omnes inuitat, & exhortatur. Sed & hoc quadragesimae ieiunium magnum appellauit Nicephorus li. 8. hist. eccl. c. 42. qui li. 12. c. 34. post Socratem lib. 5. c. 22. de hoc ieiunio ita scribit: Et primum de obseruatione paschalis festi dicendum. Quae enim eas precedunt ferias ieiunia, varie apud quosque abinitio seruato comperimus. Romani namque tres continuas hebdomadas, sabbatis & dominicis diebus exceptis, ieiunarunt. Illyrici autem & cuncta Graecia, preterea Alexandria, & Lybia omnis, Aegyptus & Palestina sex hebdomadibus ante festum paschae ieiunium continuarunt, quadragesimam tempus id nominantes. Alij rursus ante septem hebdomadas ieiunare coeperunt: Sicuti Constantinopoli, & circumcirca ad Phaeniciam vsque, tribus tantum hebdomadibus quinos dies ex internuallo, binis septimis intermissis a cibis se abstinentes, itidem quadragesimam tempus tale vocarunt. Montanistae vero duabus. Quos mihi demirari in mentem venit, quomodo omnes isti in dierum numero sic variantes, quadragesimam tamen ieiunij tempus vocarunt. Quamuis alij aliam rationem texentes, nomini ei honestum praetextum obtendant. Haec Nicephorus post Socratem, cui Epiphanius conuenire videtur aduersus Massalianos, varios ritus commemorans circa tempora ieiuniorum. Caeterum apud Socratem Graece ita legitur, αλλοιπρὸ ἑπτὰ τῆσ ἑορτῆσ ἑβδομάδων τῆσ νηφείας ἀρχόμενοι, κὶ τρεῖσμόνας πενθημέρους ἐκ διαλημμάτων νηςεύoντες, ὀυδέν ἡττον κὶ ὰυτοὶ τεσσαρακοφὴν τὸν χρόνον το̃υτον καλο̃υσι. vt ipse Latine interpretor. Alij rursus septima hebdomada ante Paschae festum ieiunare inceperunt, & tribus hebdomadibus tantum ex interuallo quinis diebus ieiunantes, nihilominus tempus hoc quadragesimam vocarunt. Quorum verborum, ni fallor, est verus sensus, quosdam esse significans, qui septima hebdomada ante Paschae festum ieiunium hoc ritu, & modo incipiunt, & prosequuntur: vt prima hebdomada, tertia, & quinta ieiunent, quinis tamen diebus: excipiunt enim sabbata, & dies dominicos, septima vero hebdomada, quae vltima est, & dominico diei Paschae proximior, etiam sabbato ieiunent. Igitur qui ritum istum obseruant, septem hebdomadas ex interuallo ieiunia celebrare conantur, intermissa semper vna hebdomada, in qua cessant a ieiunio, prima, Tertia, Quinta, & Septima ieiunantes. Nam quod ex Socrate Epiphanius li. 9. tripart. cap. 38. & diligentissimus Nicephori interpres deduabus septimanis intermittendis tradiderunt, praeterquam quod ex Socrate id mihi non constat, Nicephori etenim Graecum codicem nondum legi, non satis congruit: Siquidem ex septem hebdomadibus, si tres tantum ieiunio celebratae fuerint, quatuor, non duae tantum, erunt intermittendae. His accedere videtur non admodum inconcinne quod scribit Ambrosius in sermone 34. Hoc enim, inquit, dico, quia audio complures, quod grauius est, fideles, alternis in quadragesima hebdomadis abstinere, & consecratum illum dierum numerum gula intemperanti violare: hoc est, prandere septem dierum curriculo, & septem dierum spacio ieiunare. Haec Ambrosius. Quod si dixeris, iuxta nostram interpretationem quatuor hebdomadibus ieiunium obseruari, non tribus, quod Socrates voluit, respondeo, Socratem tres tantum hebdomadas adnumerasse πενθημέρουσ: id est, quarum quaelibet quinque ieiunij dies haberet: quartam vero, quae sancta a nobis dicitur, omisisse, quod ea dubio procul ab omnibus ieiunio sit destinata, non ex quinque, sed ex diebus sex. Nam licet Graeci olim sabbata, etiam quadragesimae a ieiunio exciperent, prohibentes sabbatis ieiunare: vno tamen sabbato quadragesimae, quod est ante dominicam Paschae diem, omnino ieiunabant: quemadmodum constat ex Vmberto, & Innocentio, quorum hac de re sententiam diligenter retulit Franciscus Torrensis in lib. de canonibus sextae synodi, canone 55. existimat tamen, canonem illum, qui ex ea synodo prohibet in sabbato quolibet ieiunium, adulterinum esse, & contra Romane ecclesiae consuetudinem, atque ideo respondere conatur canoni 65. Apostolorum, vbi statutum fuit. Si quis dominicum diem, aut sabbatum, vno solo dempto, ieiunare depraehendatur, deponitor, sin laicus a communione eijcitor. Conuenit vero cum hoc canone + canon ille sextae [art. 6] synodi quinquagesimus quintus, conueniunt itidem Socrates, ac Nicephorus ab omnibus sabbatis vnum excipientes, nempe magnum illud, quod diem dominicum resurrectionis praecedit. Sed & diuus Ignatius in epistola quarta inquit, Quicunque dominicam, aut sabbatum ieiunauerit, preter vnum sabbatum Paschae, ipse est Christi interfector. Ex quibus & alijs, quae paulo post tradentur, apparet, apud Graecos, & in Orientali ecclesia olim ieiunium sabbati, etiam in quadragesima prohibitum fuisse: & a praecepto ieiunij exceptum: atque ideo existimo, canonem sextae synodi quinquagesimum quintum adulterinum non esse: cui opinioni & diuus Ambrosius suffragatur in libro de Helia capite decimo scribens: quadragesima totis praeter sabbatum, & dominicum ieiunatur diebus. Hoc ieiunium domini Pascha concludit. Haec Ambrosius. Quamuis Romae, & fere in occidentali ecclesia ieiunium diebus sabbati licitum erat, & quandoque praeceptum, quemadmodum statim probabimus, & synodus Agathensis probat cap. 12. & apud Gratianum de consecrat. distinctione 3. ex eodem scribitur. Placuit, vt omnes ecclesiae exceptis dominicis in quadragesima, etiam in die sabbati, sacerdota li oratione, & discretionis communione ieiunent. quod vero idem Socrates, & Nicephorus scripsere asserentes, Romanos tres tantum hebdomadas, dominicis diebus, & Sabbatis exceptis ieiunare: existimatidem Franciscus Torrensis super Cano: 13. mendacium esse, asseuerans, quadragesimam integram apud Romanos ieiunio obseruatam fuisse: idem ipso verissimum esse contendam, modo illud obseruemus, olim etiam apud Romanos quadragesimae ieiunium a secunda feria post dominicam quadragesimae incepisse. Quod insinuat Telesphorus septimus a Petro Pontifex, qui decreto proprio diffiniuit, ac praecepit, clericos omnes septem hebdomadas plenas ante sanctum pascha ieiunare, & a carnibus abstinere, quia discreta debet esse vita clericorum, & laicorum, addidit enim septimam hebdomadam quo ad clericos, quae dicitur quinquagesima, sentiens, laicis sex quadragesimae hebdomadas indictas fuisse, sicuti apud Gratianum constat. cap. statuimus. & sequentibus dist. iiij. Alibi vero, saltem in Orientali ecclesia varie ieiunium quadragesimae fuit obseruatum, siquidem Irenaeus scribit apud Eusebium lib. quinto. ecclesi. histor. capit. vicesimo sexto. & Nicephorum libr. quarto. capi. tricesimonono. non modo de die Paschae, verum etiam de ieiunij specie quaestionem fuisse. Quidam namque existimabant, vnum ipsos oportere diem ieiunare, quidam duos, alij etiam plures, nonnulli autem quadraginta horis diurnis, & nocturnis diem eorum metiuntur, horam pro die ieiunantes. Atque hec Ireneus ex codice Graeco, vt obiter lectorem admoneam, in Latinis Eusebij codicibus lib. 5. cap. xxiiij. quod Rhenanus in praefatione adnotauit, hunc locum aliter legi, imo & apud Nicephorum non sic plane e Graeco in Latinum versum fuisse. Ieiunium autem quadragesimae multis ex causis fuit ab initio institutum, quarum illa est omnium potissima, vt eas hoc tempore vtilitates consequamur, quas ex ieiunio deduci superius probauimus. Deinde, vt scribit Leo in sermone. iij. de quadragesima, Christianam fortitudinem nulli magis, quam praesentes exigunt, & conferunt dies, quibus dum obseruantia spiritualis impenditur, consuetudo, in qua perseueratur, adquiritur. Notum enim est, hoc esse tempus, quo per totum mundum saeuiente diabolo acies debet Christiana confligere, vt si quos desidia tepidos, aut solicitudo habuit occupatos, nunc oportet armis spiritualibus instrui, & coelesti tuba ad ineundum certamen accendi. Est & alia huius ieiunij ratio, vt passionem Christi, & admirabilem resurrectionem eius, sanctum hoc ieiunium praecederet, & capiti nostro per carnis afflictionem adsimilati sanctius, & purius a reliquis peccatorum purgati mysteria redemptionis, & resurrectionis nostrae recolamus, quum resurrectio illustrissima sit, & antiquissima festiuitatum omnium, quas ecclesia catholica celebrat. Quam rationem D. Hieronymus tradit in sermone de quadragesima. Nam & gentiles religionis causa, vt sanctius sacrificia celebrarent, aut sacris initiarentur, ieiunia quaedam obseruasse, constat ex Plutarcho in Demosthene, & his, quae de Diis gentium tradit Gregorius Gyraldus Syntagmate. xvij. pagina. dccxv. ac rursus pagina. dccxl. refert Aegyptiorum ritum, qui pridie celebritatis, aut festi, ἐν προεορτίῳ, vt Graeci dicunt, ieiunabant idem Syntagmate xij. scribit, in Cereris celebritate in eius deae honorem ieiunia quaedam ab ethnicis instituta fuisse, quo magis Christianorum mirabimur audaciam, socordiam, & in rebus diuinis multis nominibus exprobrandam segnitiem, qui ieiunia tot iustis de causis ab ecclesia in nostram vtilitatem nobis a indicta vel omittamus facillime, vel ea obseruemus ita licenter, vt nulla in cibo, & potu abstinentia vere deprehendi vel minima ex parte possit. Obseruarunt & Hebraei olim ieiunia quaedam, quorum mentio fit Zachariae capi. octauo. vbi Diuus Hieronymus de eis tractat, & traduntur a Gratiano in capitu. huius. & capitu. ieiunium. lxxvj. distinctione. a Diuo Thoma. ij. ij. quaest. cxlvij. artic. v. qui huius magni ieiunij, & aliorum praedictam rationem reddit. Caeterum Diuus Gregorius in homilia decimasexta. super euangelia. apud Gratianum + in capit. quadragesima. de consecratione di[art. 7]stinctione quinta & Burchardum lib. xiij. cap. primo. numeri dierum, quibus in quadragesima ieiunamus, duplicem rationem exponit, primam quidem, vt redemptorem nostrum imitemur, qui quadraginta diebus ieiunauit, secundam, vt in hoc ieiunio decimam dierum singulis annis domino sancta obseruatione offeramus. Annus etenim constat ex CCCLXV. diebus quorum decima pars deducitur, & numeratur ex triginta sex, quadragesima vero incipit a die dominica, quae quadragesima vulgo dicitur a ministris ecclesiasticis, & est sexta hebdomada ante Pascha, & festum resurrectionis: quo tempore intermedio computantur quadraginta duo dies, e quibus sex dominicae deducuntur, atque supersunt triginta sex dies, quibus necessario ad quadragenarium numerum complendum additi fuere quatuor ante quadragesimam, nempe quarta feria cinerum, quinta, sexta, & sabbatum. Haec Gregorius. Cui Speculator in rationali diuinorum officiorum lib. 6. cap. de dominica prima quadragesime. Addit, quadragesimam dici a dominica prima post cineres vsque ad feriam quintam, quae nominatur a Coena domini ex eo, quod illo die Christus pascha celebrauerit, eaque ratione, vt quadraginta diebus integris ieiunemus, adde feriam sextam diei veneris, & sabbatum sanctum. Sic sane poteris interpretari diui Gregorij responsum, licet id sit satis intellectu facile, quod & Dominicus maxime commendat in consil. tricesimo septimo. Fuit & in dicto canone Apostolorum ab initio ecclesiae, & legis euangelicae praeceptum [art. 8]ieiunium + quartae, & sextae feriae cuiuslibet hebdomadae. Quo testimonio & contra Arrianos Epiphanius vtitur excipiens tempus Pentecostes, quo nullum ieiunium Christianis indicitur. Sexta feria ea quidem ratione, quod Christus Iesus in ea pro humani generis salute fuerit mortem passus ignominiosam, quarta vero, quia in ea fuit Christus venditus, & a scelestissimo Iuda proditus, vt testatur idem Epiphanius, tametsi Iustinus martyr in quaestionibus a gentibus Christianis propositis. q. 65. probare conetur, Christum Iesum a Iuda proditum fuisse quinta feria, non quarta. qui vero in canone Apostolorum, vbi Grece legitur τετράδα: quatuor temporum ieiunium interpretantur, falluntur plane, cum de quarta feria sit locus ille dubio procul intelligendus, auctoribus Epiphanio, & Haloandro. Nam etsi τετράσ potius significet quaternarium numerum, quam quartam diem, significantissime tamen diem Mercurij, que quarta feria vulgo dicitur, in canonibus Apostolorum significare videtur. Hac etenim in re dictione ista vtitur non semel iuxta eandem significationem Simeon Metaphrastes Grecus auctor, presertim in vita sancti Nicolai, & in vita sancti Auxentij. atque diem istam hoc nomine appellatum fuisse veteri sublato a beato Syluestro, in eius vita asserit idem auctor, cura, & diligentia Aloysij Lipomani Latine typis traditus. idem ipse legi in eiusdem Syluestri vita Graece scripta, auctore Eusebio Caesariensi nondum typis tradita, quam tamen legere mihi contigit ex bibliotheca illustris viri Didaci a Mendoca olim apud Venetos, & summum ecclesiae Pontif. Caroli Caesaris legati. Haec vero nominis mutatio antiquior sane mihi videtur Syluestro, saltem apud ecclesiasticos canones. licet non me lateat, Suidam τετράδα interpretari, τετράσι μαιροῖσ; id est de quatuor temporibus. Hoc etenim ieiunium quartae feriae, & Parasceues legitimum esse in qualibet hebdomada, nec soluendum fore, nisi ex graui causa, tradidere Iuo Carnotensis libr. 2. ex Apollonio sancto. Et Gratianus de consecratione distinctione tertia. capit. ieiunia. a quibus eadem redditur ratio, quam ex Epiphanio paulo ante tradidimus. idem vetustissima, & non improbanda traditione apud Romanam ecclesiam obtinuisse, asseuerat Leo Papa quartus in capit. de esu carnium. de consecratione, distinctione tertia. Quam ob rem pluribus in locis apud Hispanos quidam adhuc religionis causa quarta feria ab esu carnium abstinere solent. Huic denique quartae feriae ieiunio, & sabbati ieiunium additum fuisse, constat ex Diuo Augustino in Epistola ad Hieronymum, quae est. 19. saltem apud ecclesiam Occidentalem. Idem insinuat Innocentius in epistola prima ad Decentium. cap. Sabbato. de consecrat. dist. 3. sensit Hieronymus ad Lucinium. & Gregorius Papa septimus in cap. quia dies sabbati. de consecr. dist. v. quod de Romanis fatetur Nicephorus libr. xij. eccle. hist. cap. xxxiiij. scribens, Romanis mos est, sabbato quouis ieiunare. Rursus D. Augustinus in epistola ad Casulanum presbyterum. lxxxvj. contendens, aduersus Vrbicum quendam non esse damnandos cuiusque prouinciae mores, ac ritus diuersos, variosque in diebus ieiunandis: nec esse improbandam consuetudinem, ex qua ieiunium sabbati minime sit praeceptum, sed sit cuique voluntarium, scribit, Romanam ecclesiam, & eam quasdam, paucas tamen sequutas sabbatum ieiunare ex ea causa, quae ab eodem Augustino commemoratur. denique fatetur, ecclesiam quarta, & sexta hebdomadae die ieiunare, quarta ex eo, quod eo die consilium Iudaei fecerint ad occidendum Iesum, sexta, quia ea die fuerit cruci affixus. tradit etiam, plerosque ex Romana plebe frequenter quarta, & sexta feria, atque ipso sabbato ieiunare. Vnde non temere opinabimur, ex hoc veteri instituto, quamuis ieiunij obligatio fuerit sublata, adhuc vim, & prohibitionis vinculum manere quo ad esum carnium, vt sexta feria, & sabbato prohibeamur sub sceleris grauissimi poena carnibus vesci. quod de sexta feria plane fatentur gl. Archid. & Card. in dic. cap. de esu carnium. de sabbato vero illud est obseruandum, obtentum esse, quod cuiusque prouinciae consuetudo seruanda sit. sicuti summus ecclesiae Pontifex admonet in cap. consilium. de obseruat. ieiunio. Optima diui Augustini responsio in epistola ad Casulanum presbyterum in cap. de illa. 12. dist. Vnde Galli carnibus vescuntur sabbatis a Natali domini ad Purificationem, teste Paludano in 4. sent. dist. 15. q. 4. col. 5. Hispani omnibus sabbatis vescimur, nisi praeceptum ieiunij immineat, animantium extremitatibus, & intestinis, ac visceribus. Eritque hac in re seruanda consuetudo loci, non originis illius, qui vescitur, aut abstinere tenetur a carnibus, sed vbi is commoratur, etiam absque domicilio iter faciens, quod probatur in dict. c. de illa. & ex Imola, Bonifacio, & Cardi. in clem. 2. q. 5. de celebrat. miss. aduersus Paluda. quem in dicta dist. 15. q. 5. Ioannes Maior iure optimo refellit. sensit hanc conclusionem Panormi. in cap. consilium. de obseruat. ieiu. in fine, & idem asserit Christophorus Porcius in §. sed & quod principi. num. 26. Inst. de iure natur. gent. & ciuili. licet Praepo. in dict. cap. de illa. idem, quod Paluda. probare conetur. Hinc etiam deducitur interpretatio tex. in c. presbyter. 82. dist. & cap. 1. 22. q. 5 vbi quibusdam ex causis indicitur ieiunium legitimis feriis. Nam glo. vbique tres legitimas ferias interpretatur, Secundam, Quartam, & Sextam. quod ex dict. cap. presbyter. optime probatur, & multo melius ex Burchardo cap. 9. & 10. lib. deciminoni. qui omnino legendus erit ad multa intelligenda, quae breuiter, & obscure in aliquot canonibus tractantur. Idem Burchardus lib. 13. cap. 16. ex concilio Aurelianensi scribit, Presbyteri cum sacras festiuitates populo adnunciant, etiam ieiunium vigiliarum, eos omnibus modis seruare moneant. Ex quo illud ipse adnotauerim, olim quoties vigilie in ecclesius ex conuentu Christianorum in honorem martyrum, vel alicuius festiuitatis erant celebrande, etiam illum diem festum praecedentem ieiunio solennem fuisse, & ideo quamuis Christiani a vigiliis cessauerint, vt in cap. proximo scripsimus, adhuc ipsum diem ieiunij, quem in honorem festiuitatis obseruamus, & quo ab esu carnium abstinemus, ac ieiunamus, vigiliam dicimus. quod & Specula. lib. 6. rationalis. rub. de aliis ieiuniis, adnotauit. De ieiunio, quod olim solenne erat, & absoluebatur in hebdomada ipsa post Pentecostem, meminit Athanasius in Apologico lib. de fuga. auctoribus Socrate lib. 2. cap. 28. Theodoreto lib. 2. cap. 14. & Nicephoro lib. 9. cap. 29. Sed ante Athanasij tempora Calixtus Papa primus in epistola ad Benedictum Episcopum anno a Natiuitate domini iuxta Haloandri chronologiam, ducentesimo vicesimotertio, + quatuor [art. 9] temporum ieiunium instituit, quod prius ter in anno celebrari apud Romanos asseuerat his verbis: Ieiunium, quod ter in anno apud nos celebrare didicisti, conuenientius nunc per quatuor tempora fieri decernimus, vt sicut annus per quatuor voluitur tempora, sic & nos quaternum solenne agamus ieiunium per anni quatuor tempora. Hec apud Gratianum in cap. 1. 76. dist. in ipsa vero epistola traditur ab ipso Calixto ratio ex veteris testamenti ieiunio. Zachariae cap. 8. quod ex Hieronymo ab eodem Gratiano explicatur, eiusdem distinctionis cap. Ieiunium. quo in loco quatuor ieiunia Hebreorum, de quibus Zacharias scripsit, quorumque tempora verbo domini prefinita fuisse, tradit, mensibus scilicet, Quarto, Quinto, Septimo, & Decimo, ad mensium, quibus modo vtimur, rationem ita exponuntur, vt ieiunium quarti conueniat Iulio mensi, quinti Augusto, septimi Octobri, decimi Ianuario. Idem illic Gratianus obseruauit in cap. huius obseruantiae. adsumiturque secundum hanc deductionem anni initium a mense Aprili, qui primus mensis est apud Hebraeos, vt idem Gratianus asseuerat: quod olim verum erat ex eo, quod luna proximior aequinoctio verno primum constituebat Hebraeorum mensem: at postea propter mutationem aequinoctij verni. est omnino obseruandum, mensem Martium frequenter, & sane frequentius conuenire primo Hebraeorum mensi. Quemadmodum explicuimus & nos in huius operis ca. 18. nu. 1. qua ratione forsan perspecta, & considerato anni initio iuxta Hebraeorum obseruationem, eademque inducta ad initium anni, qua nunc vtimur: auctore eodem Gratiano ex Hieronymi adnotatione, primus mensis ad hec quatuor ieiunia obseruanda erit Ianuarius, quartus erit Aprilis. & ideo in d. c. Ieiunium. Gratianus scripsit, non posse quarti mensis ieiunia celebrari ante diem Pentecostes: quia a resurrectione ad eam diem nullum ab ecclesia indicitur ieiunium: vtiturque is auctor hac inductione, quia plane intellexit, non posse aliter conuenire quatuor temporum ieiunio, quod ex veteri testamento a Calixto Pontifice iuxta anagogem tradi videtur. Sed nec hic sensus vllo modo Gratiano aptari poterit, nec secundum eum ieiunia, quibus vtimur, Hebraeorum ieiuniis vel minima ex parte respondere possunt. Idcirco vera interpretatio eorum, quae Gratianus exponit, inde accipienda erit, quod ipse anni primum mensem Martium intellexerit, vel quia olim apud Romanos is mensis primus omnium erat: & quamuis Ianuarius postea principium anno dederit, nihilominus quo ad quedam mensium nomina, Martij mensis vt primi adhuc habetur ratio: quod Ioan. Fantucius, Archid. & alij ad Gratianum adnotarunt: vel quia, licet olim apud Hebreos Aprili responderit primus eorum mensis, nunc tamen, & Gratiani aetate, & Gelasij Papae temporibus propter aequinoctij verni mutationem potius, aut denique frequentius primus Hebraeorum mensis conueniret nostro Martio, quam Aprili. Siquidem anno Domi. CCCXXX. tempore Nicaenae synodi aequinoctium vernum contingebat XXI. die Martij, nunc vero contingit vndecima die eiusdem mensis. Vnde quartus mensis erit Iunius, septimus September, decimus December: omittiturque ab ecclesia quinti mensis ieiunium, & mutatur in ieiunium primi mensis: id est Martij. quod constat ex concilio Maguntiaco. c. 34. quod celebratum fuit anno Domin. DCCCIII. meminere eiusdem Gratianus in distinct. 76. cap. 2. & Burchardus lib. 13. cap. 2. qui diligentius illius canonis verba sic retulit, vt aliquid a Gratiano fuisse omissum constet, & tamen nec ipse integrum canonem exposuit. Qui in conciliorum libris his verbis extat: Constituimus, vt quatuor tempora anni ab omnibus cum ieiunio obseruentur: id est, mense Martio hebdomada prima, & feria quarta, & Sexta, & Sabbato veniant omnes ad ecclesiam cum litaniis ad Missarum solennia. Similiter in mense Iunio hebdomada secunda, feria quarta, sexta, & sabbato ieiunetur vsque ad horam nonam, & a carne ab omnibus abstineatur. Similiter in mense Septembri hebdomada tertia, & in mense decembri hebdomada, quae fuerit plena ante vigiliam natalis Domini: sicut est in Romana ecclesia traditum. Hec in dicto canone. His simillima Iuo Carnotensis tradit ex concilio Salegu stae lib. 2. de ieiunio, & Gratianus ca. 3. dist. 76. quo in loco illud est obseruatum: quod si quando ieiunium mensis Iunij in vigiliam Pentecostes inciderit, non tunc celebrandum erit, sed in ipsa hebdomada solenni Pentecostes: & ideo idem Gratianus in cap. ieiunium. dixit, non posse celebrari ieiunia quarti mensis ante diem Pentecostes: quia inter resurrectionem & Pentecostem ieiunia minime indicuntur ab ecclesia. Ex quibus, si coniecturis vti licet, Calixti Papae decretum addidit ieiunium quartum, nempe mensis Martij. cum prius tria tantum obseruarentur ieiunia. Tandem quia prima duo ieiunia frequentissime in quadragesimam, & hebdomadam Pentecostes incidebant, vsus obtinuit, & ita constitutum est ab Vrbano Papa in cap. statuimus. 76. dist. vt primum ieiunium quatuor temporum celebretur in initio quadragesimae, secundum in hebdomada Pentecostes, tertium in Septembri, quartum in Decembri. idem probatur in cap. huius obseruantiae. 76. dist. quo iure ecclesia vtitur, & tertium ieiunium in Septembri post festum exaltationis sancte Crucis celebratur. Ex his item adsumitur interpretatio responsi, quo Gelasius vtitur in epistola ad Episcopos per Lucaniam constitutos c. 13. apud Gratianum in c. vlt. 76. dist. de ordinationum temporibus. Scribit enim Gelasius, ordinationes presbyterorum, & diaconorum nisi certis temporibus, & diebus, exerceri non debent, id est, quarti mensis ieiunio, & septimi, & decimi, sed etiam quadragesimalis initij, ac Medianae hebdomadae, & sabbato circa vesperas ipsas ordinationes nouerint celebrandas. Quibus verbis probatur, ordines sacros extra tempora iure diffinita non esse concedendos, tempora vero esse quatuor anni ieiunia, quae modo tradidimus, & hebdomadam quartam quadragesimae, quae precedit dominicam in passione, & sabbatum ante Resurrectionis diem, sicuti summus Pontifex Alexander tertius respondit in c. de eo. de tempo. ordin. Appellat autem Gelasius ieiunium quarti mensis, quod obseruatur post Pentecostem, & ab aliis dicitur mensis Iunij ieiunium, quemadmodum & sub initio quadragesime complexus est ieiunium mensis Martij, quod licet posset extra quadragesimam contingere, frequentius tamen in eam incidebat. Atque haec de ieiuniis, que videntur ex vetustissimis institutis a catholicis obseruata fuisse, quibus & alia addita fuere, quae commemorantur in cap. 1. & 2. de obseruat. ieiunior. Sexta conclusio. Ieiunia + canonicis legibus [art. 10] instituta, ita ex precepto seruanda sunt, vt mortalis peccati reus sit omnino censendus, qui absque iusta causa eadem seruare omiserit. Hanc conclusionem ideo his verbis conceptam exponimus, vt ab eius disputatione secernamus eum, qui ex contemptu ieiunare diebus ab ecclesia praefinitis omiserit. Hic enim dubio procul mortalis criminis, & culpe reus censetur, secundum omnes, vt Caiet. fatetur in. 2. 2. q. cxlvij. art. 3. de contemptu vero, ex quo mortalis oriatur culpa, nos scripsimus in c. Alma mater. de sen. excom. in 6. in priori relectionis parte. §. 7. nu. 6. igitur conclusio in hunc sensum adsumenda, vt secluso contemptu si quis non obseruauerit ieiunium ab ecclesia indictum, in mortalem incidat culpam regulariter, nisi iusta causa ex his, quae iustae in hoc tractatu, censentur, eum ab ea culpa excusauerit, secundum Archid. Prepo. & Cad. S. Sixti. in cap. vtinam. 76. dist. Probatur vero ex eo, quod canones, & constitutiones ieiunia instituentes in hoc videntur sensu institute, vt vel verbis aequipollentibus praeceptum inducant. c. non licet. de consecra. dist. 3. ca. non oportet. ea. dist. cap. quadragesima. de consecr. dist. 5. idem probatur ex clem. exiui. de verb. signif. vbi summus Pontifex asseuerat, monachos propter ieiunia ex instituto ordinis sibi iniuncta, non esse liberos a ieiuniis ecclesiasticis, quae Christiani obseruare obligantur. His accedit tex. in clem. ad nostram. de haeret. quae errorem illum damnat, quo asseueratur, ieiunia ecclesie non esse necessario seruanda ab his, qui perfecti sunt. Sic D. Thomas hanc assertionem apertissime agnoscit. in. 2. 2. q. cxlvij. art. 3. & in 4. sen. dist. 15. q. 3. ad 4. q. Palud. q. 4. glo. in cap. vnum horarium. §. alias. 25. dist. quam sequi videtur Panormi. in rub. de obseruat. ieiunior. col. vlt. tametsi Cardi. in cap. 2. eo. tit. eam negauerit, nisi fiat transgressio ex contemptu. & licet Caieta. in dict. art. 3. existimet, nullibi ex iure Pontificio probari posse preceptum ieiunij eo in sensu, vt secluso contemptu obliget ad mortalem culpam: fatetur tamen, hanc obligationem ex communi ecclesie interpretatione receptam esse, & id sufficere. Nos vero & ex ipsis canonicis constitutionibus conclusionem probari, constanter asseueramus, quod & D. Hieronymus in epistola ad Lucinium sensisse videtur. & in cap. vtinam. 76. dist. qui precepti nomine vtitur, illud vti venerandum, & obseruandum maxime commendans. Idem ipse colligo ex canone Apost. 68. a quo ille poene frangenti ieiunia iure instituta inducuntur quae non solent, nisi peccati mortalis causa & ob eius culpam delinquentibus infligi. Non oberit huic conclusioni quod Palud. scribit in 4. dist. 25. q. 5. probare conatus, quod vbi ius humanum prohibet id, quod per se malum non est, nisi quia eodem iure prohibetur: non potest contingere, nec contingit aliud peccatum, quam inobedientiae. Et ideo cum ecclesia temporibus quibusdam prohibeat esum carnium, & leges quasdam praescribat in his, que ad eibos attinent, quibus legibus seclusis, nihil suberat in cibis adsumendis per se malum: videtur aduersus leges istas tantum posse committi peccatum inobedientiae ex contemptu, si transgressio contingat. Nam haec opinio Paludani falsa est, nec potest recta ratione defendi. Ecclesia etenim dum abstinentiam quadragesimalem indixit, ieiunium illud constituit in virtute abstinentiae: & ideo non solum ille contra obedientiam peccaret, qui ieiunium ex contemptu frangeret: sed & ille contra abstinentiam, qui non ex contemptu, sed prae gula id faceret. quod aduersus Palud. tradit Domini. Soto li. 9. de iust. & iure. q. 5. art. vlt. idem premittit Caieta. in d. artic. 3. dum probat, in obseruatione ieiunij ecclesiastici duplicem contineri virtutem: obedientiam inquam, & abstinentiam: & ideo vbi peccatur contra hoc ecclesiae institutum, posse contingere peccatum inobedientiae, & gulae. Septima conclusio. In ieiunio + a iure ponti[art. 11]ficio indicto, non licet, nisi semel prandere. Probatur haec omnium consensu ex Greg. in c. quadragesima. de consecrat. dist. 5. qui dies dominicos quadragesimae ab aliis distinxit, nec distinctio contingit in delectu ciborum, quia par est in hoc prohibitio, nec potest in alio discrimen constitui, quam quod dominicis diebus quadragesimae liceat bis, vel ter prandere: ergo in aliis diebus non licet, nisi semel: quae quidem inductio non admodum vrget. Nec enim sequitur, in die dominico ad aliorum discrimen licet bis, vel ter ciborum refectione vti: ergo in aliis non licet, nisi semel. Siquidem potest esse in hoc vera differentia, quod libere die dominico liceat, quoties libitum fuerit, prandere, in aliis vero diebus non sit, nisi bis, iure permissum. Et nihilominus ex Greg. responso conclusio ista frequentissime deducitur maxime a Panor. in rub. de obseruat. ieiun. & Caieta. ij. ij. q. cxlvij. art. vj. qui eandem aliis rationibus, & communi totius Christiani orbis consensu probare nititur, eamque illic S. Thom. vti ab ecclesia diffinitam, & a populo Christiano receptam exponit, & interpretatur. De illo vero ientaculo, quod fieri solet sero a ieiunantibus, parum hoc in loco tractabitur: cum de ea quaestione Caiet. in d. art. 6. & idem ac Syluest. in summa longe tractauerint: & ante ipsos Innoc. & Pano. in dict. rubr. de obser. ieiu. ex quibus summa disputationis in hoc deducitur, vt liceat vespere, iuxta prouincie consuetudinem aliquid, etiam citra sitim commedere: modo id fiat moderate, neque fraus ieiunij legibus irrogetur. Caeterum Christiane lector in hanc conclusionem questio incidit insignis, quae vtinam necessaria non esset, an hi seruent ieiunia iure instituta, & praecepto ecclesiae satisfaciant, qui semel comedendo tantum cibi accipiunt, tot cibariis, & condimentis vtuntur, ad ingluuiem vsque, vt nullam carnis afflictationem sentiant, imo gulam impensissime irritent, libidinem excitent, tantum cibi sumentes vnico prandio, quantum sit tribus hominibus satis ad congruam eorum sustentationem. Etenim multis rationibus non temere poterit asseuerari, hosce homines ieiunij praecepto minime satisfecisse. Primo, ecclesia catholica, quae ieiunia indixit in hoc vere tendit, atque hunc finem prae oculis habuit, vt Christiani diebus ieiunij per abstinentiam certis legibus praescriptam corpora castigent, ad illicitos carnis motus reprimendos: vtque mens aptior ad sublimia, & diuina contemplanda, quod superius euidenter probauimus, & fatentur passim omnes, qui de ieiuniis tractauere. Hic vero finis nequa quam sequitur: quod non esset ieiunanti sobrie ac temperante imputandum: sed & ab ipso ieiunante manifeste obiicitur huic fini impedimentum media illa tollendo, quae ab ecclesia ad abstinentiae vsum, fuerunt ad praescriptum finem instituta. Ergo non potest vere dici, hos, de quibus quaestio agit, ieiunio satis fecisse. Secundo, materia huius praecepti non solum videtur esse, semel in die prandere, sed ita semel cibum sumere, vt quantum ad cibos attinet, corpus affligatur, & castigetur: saltem, vt abstinentia vtamur, qua solet corpus affligi, & castigari, iuxta prudentis viri arbitrium. Quemadmodum constat ex obseruatione ieiuniorum, qua sancti patres, & reliqui Christianam religionem professi ab initio legis Euangelicae vsi fuere. Ergo non seruat praeceptum: imo eidem refragatur, qui semel in die absque vlla temperantia, & abstinentia comedit, tantum non ad ingluuiem vsque immoderate nimis in comedendo limites rationis transgreditur. Tertio, lex humana hac in re nihil aliud facit, quam diem certam, aut tempus certum diffinire, & modum quendam praescribere, quibus legem naturalem, ac diuinam exequamur, quod paulo ante adnotauimus: ita quidem, quod tempore ab ecclesia praescripto, & modo per eam definito lex de ieiunio naturalis, & diuina seruetur. Sed qui sic ieiunant, vt in quaestionis titulo exposuimus, palam legi naturali, & diuinae de ieiunio aduersantur: ergo & humanae. His accedit, quod ecclesia in materia temperantiae certis diebus ieiunia praecepit: reliquo autem temporis anno moderate comedere legis naturalis instituto reliquit. Quarto, eodem modo vnica ex cibo refectio, si ea sit immoderata, humanae legis proximo fini contraria est, sicut plures: sed qui pluribus vtitur, dubio procul contra legem humanam de ieiunio facit: ergo & qui semel, immoderate tamen comedit. Quinto ab absurdo vitando argumentamur: nam si eo modo, quo caput quaestionis exponit, satisfieret ieiunij praecepto: sequeretur, q. virtutis praeceptum adimpleretur per contrarium eius, quod praecipitur. Quod nemo doctus affirmabit. Exercet etenim qui se ingurgitat, gulam apertissime contrariam abstinentiae, quae lege lata de ieiunio praecipitur. Qua ratione ad probandam hac in quaestione opinionem instam vtitur Martinus Ayala episcopus Guadixiensis lib. 3. de traditio. eccl. c. de ieiunio. Eidem sententie adstipulari videtur D. Tho. in 2. 2. q. 148. arti. 3. ad 2. qui de transgrediente praeceptum ieiunij inquit, Cuius auctoritatem si aliquis transgrediendo statutum contemnat, vel hoc modo transgrediatur, quod impediatur finis quem intendit, peccat mortaliter talis transgressor, scribit & ad hec Io. Maior in 4. senten. dist. 15. q. 3. nullo modo ratione quantitatis cibi ieiunium frangi, nisi quis intemperate comedat, sed & Innoc. in rub. de obser. ieiu. nu. 3. refert, quosdam tenere, nusquam esse ieiunium, nisi & ibi sit victus abstinentia. Contrariam opinionem veriorem esse, probare conantur Caiet. 2. 2. q. 1. 147. art. 3. & Io. Medina in 4. sent. in tract. de ieiunio. c. de numero refectionum. & c. de his per que ecclesiasticum ieiunium soluitur, ex nostris Innoc. in dict. rub. num. 3, qui premittere videntur, hoc ab omnibus frequentiori consensu receptum esse. Ecclesia etenim in his legibus, quas de ieiunio instituit, licet diffinierit, semel tantum in die ieiunij comedendum esse, cibi tamen, & prandij quantitatem nec diffiniuit, nec commode diffinire potuit, propter varias hominum conditiones, & corporum qualitates, secundum quas, quod vni est immoderatum, alteri fortassis non sufficit, aut sane ita illi conuenit, vt nullus sit in ea re excessus. Haec vero ratio non est adeo efficax, quod possit priorem opinionem omnino euertere. Nam licet S. Thomas ea vtatur in dict. art. 6. ad. 1. & verum sit, ab ecclesia non esse quantitatem cibi diffinitam ieiunantibus, siquidem in legibus de ieiunio latis hora prandij, & vnici tantum prescribitur, quod & idem Thomas tradit arti. 7. non negatur ex hoc, ab ecclesia sensim diffinitum esse, ac ieiunantibus praeceptum esse, vt abstinentia vtantur. Atque ideo tenetur, qui ieiunat, ex praecepto ecclesiae abstinentia vti, ac semel tantum comedere temperate iuxta boni viri arbitrium, ne circumspecta, quadam ex latitudine, propria conditione, limites temperantiae, aut abstinentiae virtutis excedat. Nec id periculosum est, imo cuique facillimum iuxta illam latitudinem, quae cognosci, ac diiudicari absque vllo graui examine poterit. At praeceptam esse ab ecclesia ieiunantibus abstinentiam, vbique, ni fallor, Sanctus Thomas premittit, & docet. Idem superius nos probauimus. fit igitur rationi consonum, tunc ieiunij praeceptum minime seruari, imo violari plane, quoties abstinentiae limites, etiam semel comedendo, vnicóve prandio, qui ieiunat, egreditur, quippe qui nequaquam abstinentia vtatur, nec eius virtutis actu, qui iure Pontificio praecipitur, imo abstinentiae virtutis actus, est ieiunij substantia, quod omnes ferme fatentur, & ideo absque actu abstinentiae virtutis, nec ieiunium vere dici potest, nec preceptum ecclesiae adimpletur, quo actus abstinentiae praecipitur. [art. 12]Secundo opinioni Caietani accedit, ac suffragatur, quod finis praecepti + minime cadat, aut comprehendatur sub praecepto ad hoc, vt finis ipse itidem preceptus censeatur, sicuti ex diuo Thoma, & alijs in capit. praecedenti obseruauimus. Sed finis praecepti de ieiunio instituti est ipsa castigatio corporis, & afflictio carnis ad eius illicitos conatus reprimendos, & vt mens aptior sit contemplationi diuinarum rerum, ergo non tenetur qui ieiunat ex praecepto castigare, aut affligere corpus, sed illi satis erit, si seruet media, quae fuerint a lege praefinita ad illum finem consequendum. Verum & haec ratio non admodum vrget, si distinguamus finem precepti cuiuslibet specialem, a fine omnium praeceptorum communi, qui charitas est. Et quidem finis hic posterior non cuntinentur sub praecepto quolibet, quamuis omnium sit finis, & sub eorum quolibet, praemittatur, vt modus omnium virtutum, quia licet earum omnium actus ordinantur ad charitatem, hic tamen finis non comprehenditur in quolibet speciali praecepto nec legis diuinae, nec humanae. Etenim nec ab homine, nec a Deo punitur, tanquam praecepti transgressor, qui parentibus debitum honorem impendit, licet id fecerit absque charitate, & vllo pietatis habitu. Quod S. Thom. non semel adnotauit, sed signanter in 1. 2. q. 100. artic. 9. finis vero praecepti specialis sub praecepto continetur, & praeceptus intelligitur, quemadmodum de praecepto peculiari, & speciali diligenti Deum explicat S. Thom. in d. q. 100. art. 10. ergo finis huius praecepti de ieiunio specialis sub praecepto comprehenditur, & praescriptus a lege censetur, ea ex parte, qua illum Christiani obseruare possint. His patrocinatur, quod in idem fere incidit, nempe, praeceptum continere finem proximum, quamuis finem remotum non contineat, nec sub praecepti vinculo comprehenderit. Sicuti ex rationibus a diuo Thoma traditis manifeste deducitur. Sed & ibi ipsum probatur ex eodem Thom. in ij. ij. quaest. 44. artic. 4. ad 1. qui ita scribit, sub praecepto, quod datur de actu alicuius virtutis, non cadit modus, quem habet ille actus ex alia superiori virtute, cadit tamen sub praecepto modus ille, qui pertinet ad rationem propriae virtutis. Haec Thomas, quem illic Caietanus sequitur, & interpretatur. ad haec conducit plurimum eiusdem Thomae quaedam distinctio in 1. 2. quaestion. 96. articul. 3. Aliquis, inquit, actus potest esse virtutis dupliciter, vno modo ex eo, quod homo operatur virtuosa, sicut actus fortitudinis, facere fortia, & sic lex praecipit aliquos actus virtutis. Alio modo dicitur actus virtutis, quia aliquis operatur virtuosa eo modo, quo virtuosus operatur. Et talis actus semper procedit a virtute, nec cadit sub praecepto legis, sed est finis ad quem legislator ducere intendit. Hactenus Thomas. Quibus ad amussim obseruatis erit respondendum, huius praecepti de ieiunio finem remotum ex alia superiori virtute, quíque sit omnium praeceptorum finis, non comprehendi hoc speciali praecepto, & ideo non posse vere dici transgressorem huius praecepti eum, qui sic ieiunauerit, vt illud opus ieiunij minime fuerit meritorium, nec satisfactorium, nec ad mentis in Deum eleuationem vtile, ex defectu charitatis. Nam etsi finis ieiunij sit per corporis extenuationem, animam ad supernorum contemplationem erigere, illa tamen contemplatio non cadit sub praecepto ieiunij. Et ideo non tenetur quis ratione huius praecepti ita se disponere abstinendo a peccato mortali, vt possit mentem in diuinarum rerum contemplationem erigere, quia nec tenetur ex eodem praecepto diuina contemplari, & animum in Deum erigere. Finem vero proximum, & specialem huius praecepti, nempe castigationem corporis, & per abstinentiam emundationem eius, atque purgationem sub eodem comprehendi constat, quatenus attinet ieiunantis facultatem. Tenemur ergo ex hac lege corpus castigare, atque a ciborum sentina mundare per abstinentiam, denique ad finem istum proximum, & immediatum, specialemque huius legis, quae de ieiunijs ab ecclesia instituta est, praesertim, quod eadem lege tenemur ad abstinentiam virtutem, & ad modum, qui pertinet ad rationem propriam, ac peculiarem eiusdem virtutis, non vt hic actus procedit a virtute, sed qua ex parte actus est virtutis, siquidem eo modo sub praecepto includitur, & vere praecipitur, saltem tenemur minime obuiam ire medijs ab ecclesia ad hunc proximum finem institutis. Postremo ad hanc opinionem Caietani accedere videntur verba. S. Tho. in ij. ij. q. 147. arti. 6. ad 2. qui de ieiunantibus ita scribit, Si autem quis immoderate potu vtatur, potest peccare, & meritum ieiunij perdere, sicut etiam si immoderate cibum in vna comestione adsumat. Haec Thomas. sensit enim hunc excessum immoderati cibi meritum ieiunij tollere, sicut & immoderati potus, non tamen ieiunij praecepto refragari, sicut nec eidem refragatur potus, etiam vnius prandij immoderatus. Non me latet, posteriorem sententiam, quae a Caietano probatur, pluribus placuisse, & fortassis veriorem esse, mihi tamen dubia est, quamuis nolim in re adeo graui quemquam damnare facillime ab hac dubitatione discessurus, nisi vidissem tot sanctorum patrum testimonia, tot veterum canonum decreta, quibus ieiunium ex multis causis, ac rationibus commendatum, potissimam laudem ab abstinentia sibi vindicare. Sed & S. Thomas. ij. ij. q. 147. art. 1. ad 2. & art 3. ad 1. profecto sentit, sub ieiunio contineri abstinentiam, quae communi regula supererogationis est, & differt a communi vsu virtutis necessario, vt ab illis etiam abstineamus, quae salua virtute nobis licerent, sicut in sexta illatione primae conclusionis diximus. Quod si quis bis, ter, vel quater in die ieiunij cibum sumat, & comedat, ita quidem vt ad huc vere fuerit vsus abstinentia, nihilominus legi de ieiunio ecclesiastico latae aduersatur. quia illa lex non tantum abstinentiam indixit, sed & abstinentiae modum, ac limitem praescribit, quod omnes fatentur. Hinc etiam subsequitur, eum peccare contra legem, & praeceptum ieiunij, qui iam violato ieiunio + ea in die per secundum prandium, [art. 13] tertio, aut quarto cibum adsumpserit, denique toties peccare nouo peccato, quoties post primum a iure permissum prandium comederit. Cui opinioni accedit Ioan. Medina in codice de poenitentia tract. 4. capit. de numero refectionum. post Ioan. de Neapoli. in quodlibet. Etenim qui bis commederet contra legem ieiunij, adhuc obligatur iuxta vires proprias eandem legem obseruare, & a cibo eadem die abstinere, ergo peccabit aduersus legem ieiunij, qui violata semel eadem lege, tertio cibum assumpserit. Nam qualibet die, qua ieiunium indictum est, tenetur quis abstinere a cibis, & abstinentia virtute vti, a quo praecepto nequaquam eximitur ex eo, quod illa die non possit ieiunare semel violata ieiunij lege. Quia licet ieiunare perfecte non possit propter eius culpam, superest adhuc diei pars, in qua tenetur abstinere, cum vere abstinere possit. Nec quidquam oberit, quod is abstinentia vti non possit, quae ad ieiunium requiritur, quum ieiunium nihil aliud sit, quam abstinentia certis, ac quibusdam limitibus iure praescripta. Nam quamuissemel violata ieiunij lege, non possit illo die abstinentia perfecta vti, poterit tamen ea vti nihilominus quo ad reliquam diei partem, atque ideo partim legi satisfacere: nec video qua ratione qui non possit, presertim eius culpa totam seruare legem, sit exemptus ex hoc ab eiusdem legis vinculo quo ad eam partem, in qua legem adimplere commode valeat. Ex quo mihi haec opinio potius placet, quamuis contrariam praeter alios constanter asseuerauerint Durandus, & Palud. in 4. dist. 15. q. 4. art. 5. Caieta. in verb. ieiunium. Angelus. §. 22. & Syluester. q. 8. versic. 4. rursus idem Caieta. ij. ij. q. 147. art. 8. qui testatur, hanc opinionem communem esse. [art. 14]De hora prandij est adnotandum + in diebus ieiunij horam prandendi diffinitam esse nonam diei. Quod probatur ex Athanasio in lib. de virginitate. Epiphanio contra Massalianos. qui quarta, & pro sabbato ieiunium ex traditione Apostolorum statutum esse vsque ad horam nonam, scribit. idem constat ex concilio Maguntiaco canone. 34. cuius superius mentionem fecimus, quo ad ieiunium quatuor temporum. De ieiunio quadragesimae extat apud Gratianum ex concilio Cabilonensi canon. solent. de consecrat. distinct. 1. ex Iuone Carnotensi libr. 2. de ieiunio, quem canonem tribuit concilio Chalcedonensi. S. Thomas. ij. ij. q. 147. art. 7. Burchardus vero ex decretis Syluestri Papae eum retulit lib. 13. c. 12. Inter quae nondum ipse legi canonem istum, nec itidem extat inter canones concilij Cabilonensis, nec concilij Chalcedonensis. Sed ex eo deducitur, in quadragesima ad horam vsque nonam differendum esse prandium illud vnicum, quod ab ecclesia in diebus ieiunij praescribitur, & deinde adijcitur: nullatenus ieiunare credendi sunt, qui ante manducauerint, quam vespertinum officium celebretur. Concurrendum est enim ad Missas, & auditis Missarum solennibus, & vespertinis officijs, & largitis eleemosynis ad cibum accedendum est. Haec ille canon. Ex quo Sanct. Thomas, & caeteri Theologi communi omnium consensu existimarunt, & vere existimant, horam prandij vnici ieiunantibus nonam fuisse praescriptam: tametsi Panormit. in rubric. de obserua. ieiu. existimet, nullibi a iure canonico statutam esse horam nonam ad prandium ieiunantibus in alio tempore, quam in quadragesima, quo post vesperas promittitur prandium vnicum, licet communis consuetudo etiam in alijs ieiunijs horam nonam praescripserit. Qua in re obseruandum erit, quanam ratione sint dierum horae connumerandae, siquidem varie solent ex varijs causis discerni. Et sane illud ad huiusce tractatus intellectum obtinuit, quod Andrae. Alciat. diligenter adnotauit in l. 2. ff. de verb. signif. cui Antonius Augustinus accedit in lib. 4. emendationum capit. 13. Veteres quidem in duodecim horas diem diuisisse, totidémque noctem, eaque de causa sextam diei horam meridiem fuisse, sextam vero noctis, mediam noctem. Qua ratione aestate diei horae maiores erant, & noctis minores, brumae autem tempore noctis horae maiores erant, diei vero minores. Crescebant enim, & minuebantur, vt dies ipsi & noctes. Quae ex Iurisconsultis probantur. l. prima. ff. de manumiss. l. a qua aetate. qui testam. facer. poss. l. in vsucapionibus. & l. ideoque. ff. de vsucap. l. ij. ff. de annuis legat. vbi & in l. Titius. §. Lucius. ff. de liberis & posthumis. l. 3. ff. de oper. liber. & in dicta l. ij. de verbo. signif. apertius quae praemisimus constant: imo ex his loci Iurisconsultorum prius adducti commodius intelliguntur, & ex Harmenopolo libr. vltim. titul. de verb. signific. Aulo Gellio libr. 3. capit. 2. Macrobio libr. primo Satur. capi. 3. Alciato libro primo parerg. capit. quadragesimo octauo. Alexand. ab Alexandris lib. 4. capit. vigesimo. Ludouico Caelio libr. 7. lect. antiq. cap. 9. Vnde fit, vt horae bifariam distinguantur, quaedam enim dicuntur aequinoctiales, quas Graeci ἰ σημερινὰσ, id est, aequales appellant, & hae semper aequa spacia continent siue in noctibus, siue in diebus, hisque nunc vtimur vulgo, & ideo vulgares modo nuncupare possumus. Dictae sunt aequinoctiales, quod ariete, & libra, atque ita in vtroque aequinoctio singuli dies, noctesque contineantur horis duodecim, eisdemque aequalibus, nec est maior noctis hora quam diei. Sunt & horae ab his dissimiles, quae inequales dicuntur, & temporales, quas Graeci dixere καιρικὰσ. quod quolibet tempore nox in duodecim, & in totidem dies, horas diuidatur. Eritque necessario tunc hora diei maior in aestate, quam in bruma, & eadem ratione noctis horae minores erunt in aestate, maiores vero in bruma. Hinc Plinius libro secundo. capite vigesimo quinto. Augusti verba referens de sydere crinito inquit, Id oriebatur circa vndecimam horam diei, clarumque & omnibus terris conspicuum fuit. Et apud Matthaeum capite vigesimo. Vineae dominus his qui vndecima hora conducti fuerant, tantam mercedem soluit, quantam his, qui a tertia, sexta ve hora opus fecerant, parésque fecit eos, qui vnam tantum horam in vinea fuissent, his, qui totius diei calorem, & pondus sustinuissent. Apud Plutarchum in Crasso, duodecima hora dicitur diei vltima. Etenim M. Crassus iam senex, cum Deiotarum Regem eadem aetate offendisset vrbem aedificantem, quid tu, inquit, Deiotare? duodecima hora aedificare coepisti? cui Rex, nec tu quidem, respondit, Crasse matutino tempore, Parthos oppugnas. Sic & in l. non minorem. C. de transact. Secunda hora noctis intelligitur, quae secunda ex duodecim, in quas nox ipsa diuiditur. Eadem ratione Iurisconsultus in l. ij. ff. de verbo. significat. erit interpretandus, dum scribit, Cuiusque diei maior pars est horarum septem primarum diei, non supremarum, id est, maior pars est ab hora duodecima noctis ad octauam diei, non a quinta ad duodecimam. De his etenim horis Iurisconsulti passim, vt probatum est, tractauere, & ideo eiusdem & hic locus dubio procul est accipiendus. Ex quibus in hoc tractatu de ieiunio hora nona erit ita inquirenda, vt diem in duodecim horas omni tempore distinguamus, sitque in ipsa meridie hora sexta, & ab ea hora nona deducatúr, reliqua diei parte in alias sex horas diuisa, qua ratione hora nona incipiet post tertiam diei partem, ipso die in qua tuor aequales portiones distincto. Vnde in aequinoctio hora nona dicetur tertia post meridiem iuxta horarum rationem, qua modo vtimur ex aequinoctialibus horis. In estate, & diebus longissimis hora nona erit prope quartam postmeridianam, in breuissimis prope secundam, quod est ad hanc rationem exacte praescriptam diligenter obseruandum, vt veteres canones, & eorum interpretes intelligamus. Sic Diuus Thom. in dict. quaest. 147. art. 7. scribit, communi vsu, omnibus diebus fere prope horam sextam cibum adsumi, id est, vt ipse intelligo, prope meridiem, & ideo congrue in diebus ieiunij horam nonam esse vnico prandio praescriptam, idem ipse Thom. in 4. distin. 15. quaest. 3. ad 3. Quamobrem non leuis adest coniectura, imo profecto maxima, tempore diui Thomae in diebus ieiunij veteres canones adhuc seruari, & hora nona a ieiunantibus cibum assumptum vnico prandio fuisse non prius. Haec tamen iure humano instituta sunt, moribusque vtentium, & consuetudine tolli possunt: idcirco potuit consuetudo in ieiunijs aliam horam vnico prandio diffinire, etiam nonam praeueniendo, qua ratione qui modo in his diebus hora sexta, & in meridie, aut prope meridiem prandemus, nihilominus ieiunij legem seruamus, canonibusque ac constitutionibus de ieiunio latis absque vllo crimine transgressionis obsequimur. quod Caieta. optime adnotauit in dict. art. 7. & ante ipsum Florent. 4. part. titul. 4. c. 4. & Syluest. in verb. ieiunium. q. 4. eodem ferme consuetudinis iure obtentum est, quod in quadragesima vespertinum officium dicatur ante prandium prope meridiem hora vndecima ex his quibus modo vtimur, ita quidem, vt duodecima hora quae sexta olim dicebatur, in omnibus ecclesijs vel vesperae sint finitae, vel paulo post finiantur, ea ex causa, quod in quadragesima non liceret olim prandere, nisi vespertino finito officio, tametsi in alijs ieiunijs licitum esset vnicum prandium hora nona. Atque haec ratio, quae a consuetudine iuri humano derogante deducitur, mihi potius placet, quam quod hac in re adnotari, & responderi solet ex Paluda. in 4. disti. 15. q. 4. artic. 4. Florentino. 2. part. tit. 6. c. 2. §. 10. & Syluestro in verb. ieiunium §. 4. scribit enim Palud. in ieiunio quadragesimae prandium licitum esse post officium vespertinum ante horam vespertinam iam hora nona finita, in alijs vero ieiunijs post nonae horae officium finita hora sexta, etiam ante horam vere nonam. Addit Syluest. more ecclesiastico tres primas horas diei inaequales, appellari Tertiam, deinde subsequentes tres, quae finiuntur in meridie, dici sextam, ac demum tres sequentes dici Nonam: & tres postremas vesperas. quod maxime conducit ad Paludani opinionem, quam probare videtur Florentinus. Sed haec nisi consuetudine constent, nullo iure, aut nullibi, quod ipse sciam, apud ius Pontificium probantur, tametsi ad officia ecclesiastica celebranda, & ad canonicas horas publice in ecclesia dicendas, receptum sit, tempora distingui per diuisionem artificialis diei, vt prima dicatur hora ab ortu solis duodecima diei pars. Tertia item eadem ratione, sicut, & Sexta, quae ab eodem solis ortu in meridie obseruanda est omnino, deinde nona eodem discrimine constituto, qua de re legenda erunt quae docte, & diligenter tradit Martin. Azpilcueta in c. quando. de consecrat. dist. 1. notab. 3. nume. 33. qui vero nimis praeuenerit horam a iure, vel consuetudine prandio praefinitam, reus erit mortalis culpae, quippe qui ieiunium non seruauerit. glo. in c. vnum horarium. §. alias. 25. dist. Paluda. in 4. dist. 15. q. 4. art. 4. Caiet. ij. ij. q. 147. artic. 7. quanuis contrarium teneat Ang. in verb. ieiunium. §. ij. & sentiat Innoc. in rub. de obseruat. ieiu. nu. 3. De delectu ciborum, + qui non parum con[art. 15]ducit ad veram pietatem augendam, quique maxime vtilis est ad effraenatam libidinem coercendam, si ab his abstineamus escis, quae ad libidinem inflammant, non est cur hoc in loco longius tractemus, siquidem aduersus Iouinianum, Valdenses, & Lutherum multa scripta sunt, quo poterit lector diligentius tradita legere apud Iodocum Clichthouaeum in propugnaculo ecclesiae, quod contra Lutheranos scripsit, & rursus apud Alfonsum de Castro in lib. de haeresibus. dictione, cibus. Ioann. Bunderium in compendio aduersus Lutheranos edito. tit. 35. Martinum ab Ayala Guadixiensem Episcopum lib. 3. de traditio. eccles. c. de delectu ciborum. Etenim, quod ad nostrum attinet institutum, illud est adnotandum, in quadragesima, & omnibus diebus, quibus ex institutione ecclesiae ieiunare tenemur, ab esu carnium esse omnino abstinendum. quod de quadragesima constat ex decreto Telesphori Papae c. statuimus. dist 14. & canone. 56. sextae Synodi generalis. concilio Toletano. cap. 10. & concilio Toletano. 8. c. 9. qua in re S. Thomas. in ij. ij. q. 147. art. 8. & omnes iuris vtriusque interpretes plane conueniunt, de alijs ieiunijs extra quadragesimam idem probatur ex c. de esu carnium. de consec. dist. 3. & concilio Gerundensi c. 3. concilio item Maguntiaco. c. 34. apud Gratianum in c. 2. 76. dist. quamuis non integro, vt obiter superius adnotauimus, idque ab ecclesia catholica receptum extat. De lacte vero, butyro, caseo, & ouis controuertitur, haec etenim prohibita esse in quadragesima, fatentur omnes, & plane deducitur ex Gratiano in c. denique. 4. dist. Par autem est, inquit, vt nos, qui his diebus carnibus animalium abstinemus, ab omnibus quoque, quae sementinam trahunt originem carnis ieiunemus, a lacte videlicet, caseo, & ouis. Haec Gratianus ex D. Gregorio, apud quem id nondum potui reperire. Nihilominus S. Thom. in d. ar. 8. Arhid. in c. rogationes. de cons. dist. 3. Innoc. & Panor. in rub. de obser. ieiu. nu. 5. Et eo teste, omnes alij asseuerant, iure Pontificio in ieiunio quadragesimae prohiberi oua, lac, caseum & his similia. quod expressim probat canon sextae Synodi, a nemine hac in quaestione citatus. In alijs autem ieiunijs non esse haec vetita, sed tantum esum carnium. Vnde nisi aliud fuerit consuetudine obtentum, in alijs ieiunijs praeter quadragesimam licebit ouis, caseo, & lacte vesci. Qua ratione obseruanda erit cuiusque prouinciae consuetudo: tametsi Panormi. non satis ex mente Thomae huius quaestionis resolutionem deduxerit. Etenim D. Thomas, & qui eum sequuntur, asseuerant, in alijs ieiunijs praeter quadragesimam, non esse caseum, oua, & lac prohibita, & ideo consuetudinem fore obseruandam, atque adeo sentiunt, posse ieiunantes his cibis vti, nisi consuetudine prohibitio eorum fuerit inducta. Quae quidem conclusio ab ea differt, quam Panormit. deduxit scribens, in alijs ieiunijs posse ieiunantes his vesci cibis, si id fuerit obtentum consuetudine. Quid etenim si nulla sit hac de re consuetudo? & in hoc Panor. omisit quod Thomas egregie sensit, & qui eum sequuti sunt. Ego vero existimo, oua, caseum & lac, atque his similia vetita esse iure in his diebus, quibus ieiunij causa caro fuerit prohibita, idque mihi probari videtur ex ea ratione, qua D. Gregor. apud Gratianum in d. c. denique, vsus est: & quae a synodo sexta traditur in d. can. 56. Visum est ergo, inquit, vt omnis Dei ecclesia, quae est in vniuerso terrarum orbe, vnum ordinem sequens, ieiunium perficiat, & abstineant, sicut ab omni mactabili, sic & ab ouis, & caseo, quae quidem sunt fructus, & foetus eorum a quibus abstinemus. Hactenus ille canon. qua ratione & Sanctus Thomas in dict. articulo octauo vtitur. atque ideo prohibito esu carnium ieiunij causa, & oua, & lac caseusque, & his similia vetita censentur. De rogationibus extat Aurelianensis synodi primae canon. 26. apud Gratianum de consec. distin. 3. c. rogationes. quo institutum est, litanias, id est, supplicationes diuinas + aut rogationes, ante Ascensionem Domini [art. 16] triduo celebrari, ieiuniumque indictum est illis tribus diebus, cuius celebritatis, quae fere in toto Christiano orbe recepta vbique videtur, origo deducitur ab historia, cuius ex Gregorio Turonensi libr. 2. c. 34. meminit Andr. Alciat. libr. 9. parerg. c. 11. Gregorius etenim ex Auiti Homilia refert, a Mamerto Viennensi Episcopo primum has litanias institutas fuisse ad expianda prodigia, cum terra mouisset: cum lupi, aliaeque ferae per vrbes oberrarent, damnóque, & terrori mortalibus essent: Cuius rei dispersa per prouincias fama caeteros antistites inuitauit, vt exemplum sequerentur, adeo vt in Italia quoque celebrentur, & religiose quidem. Praeter haec Burchardus libr. 13. capit. 7. ex concilio Aurelianensi c. 6. ita scribit, Cum exigentibus peccatis Galliarum populi luporum rabie acriter interimerentur, nec huius flagelli aliquod remedium inueniri posset, congregati traduntur Galliarum episcopi apud Viennam vrbem, atque in commune statuerunt, vt triduanum ieiunium facerent. Cumque dominus pestem misericorditer abstulisset, hi dies in consuetudinem annuae celebritatis venerunt, vt per Galliarum prouincias ante Ascensionis Domini diem celebrarentur. Agamus & nos hos dies cum summa reuerentia, & deuotione, cum abstinentia carnis, & humilitate cordis, non vt visibilium luporum rabiem euadamus, sed vt inuisibilium, id est, spirituum immundorum tentamenta vincere valeamus. Nullus autem his diebus vestimentis preciosis induatur, quia in sacco, & in cinere lugere debemus, prohibeantur ebrietates, & comessationes, quae fiunt in vulgari plebe. Nemo ibi equitare praesumat, sed discalciatis pedibus omnes incedant. Nequaquam mulierculae choros ducant, sed omnes in commune Kyrie Eleison decantent, & cum contritione cordis Dei misericordiam exorent pro peccatis, pro pace, pro peste, pro conseruatione frugum, & pro ceteris necessitatibus. Dies enim sunt abstinentiae, non laetitiae. Haec apud Burchardum quae apud Gratianum, & in libro conciliorum breuiter nimis referuntur, tametsi illic concilij Aurelianensis diffinitio explicetur, quae memoria veteris instituti hanc celebritatem renouauit, cuius origo Mamerto Viennensi praesuli, etiam a Guaguino tribuitur libr. 1. de gestis Francorum paulo ante Clodouaei Regis primi obitum, anno Domini fere 514. Hoc vere ieiunium moribus sublatum est, quamuis his diebus ab esu carnium abstineamus, saltem feria secunda & quarta, iuxta cuiuslibet prouinciae consuetudinem. De his vero Rogationibus legendus erit Lapus allega. xc. An tunc iudicia exerceri possint, & de alia quaestione Fel. in c. dilectus. col. vlt. de off. ord. Est igitur, vt tractatum istum absoluamus in summa ieiunium ecclesiasticum, abstinentia quibusdam legibus salutis spiritualis, & religionis causa iure Pontificio praescripta. # 21 SVMMARIVM. -  1 Filius naturalis, aut illegitimus, qui habet ex principis concessione ius succedendi ex testamento, & ab intestato, poterit agere contra patris testamentum secundum quosdam. -  2 Tria haec, ius succedendi ex testamento, ius succedendi ab intestato, ius agendi contra testamentum, diuersa, ac distincta esse probatur. -  3 Rursus probatur, ex propria verborum significatione, non dari ius agendi contra testamentum patris ex sola concessione succedendi ex testamento, & ab intestato. -  Ius succedendi ex testamento, & ab intestato, quod plerumque filijs illegitimis a principe conceditur, an includat ius succedendi contra testamentum. CAPVT XXI. FRequenter in his rescriptis, qui[art. 1]bus filijs + illegitimis a principe aliquot priuilegia conceduntur, haec clausula scribitur: tibique concedimus ius succedendi patri tuo ex testamento, & ab intestato: soletque controuerti, an ex hac concessione, si pater fecerit testamentum, in quo filius legitimatus verbis praescriptis, fuerit praeteritus, aut legitima bonorum parte priuatus, aliquóve onere quo ad eam grauatus, possit contra testamentum agere. Et fortassis videbitur quibusdam quaestio ista vel inutilis, vel disputatione indigna exeo, quod filius legitimatus rescripto principis possit iure ipsius legitimationis agere contra patris testamentum: quod equidem verum est regulariter, sicuti & in quartum decretalium, vbi de legitimationibus tractauimus, traditum a nobis est, idque modo concedimus iure probari, & tamen de eo quaeritur, an filius legitimatus, qui alioqui agere non potest contra patris testamentum, vel quia legitimatio perfecta non est, vel ex eo, quod ob aliam causam iure ordinario ea actio ei non competat, possit ex interpretatione verborum, quae sub praedicta clausula continentur, & ex eorum vi, ac potestate aduersus patris testamentum actionem in iudicium deducere. Qua in quaestione fatemur plane ex ea clausula hoc ius agendi minime tolli, si id alioqui competat filio. Sed & ex vi significationis per ea verba hoc ius filio concedi a principe, & concessum censeri, existimat fortassis Gregorius Lopez vir eruditione, ac moribus insignis in lege. nono. titul. 18. part. iij. sed Bald. in cap. de causis. nu. 34. de offi. deleg. gl. Accursius, Bar. & alij ab eo citati minime questionem istam explicarunt, sed de iure responderunt generaliter, filio legitimato conpetere ius agendi contra patris testamentum, ex iuris quidem diffinitione, non ex praedictae clausulae significatione: sed ex ea clausula idem esse respondendum, aliquot rationibus probari videtur. Et primo, iure etenim ciuili nullum aliud successionis genus constitutum est, quam ex testamento, vel ab intestato. l. imperialis. §. praesenti C. de nuptiis. notatur in l. 1. ff. de inoffi. testa. in l. cum antiquioribus. C. de iure delib. & successio aduersus testamentum includitur sub successione ab intestato, sicuti deducitur ex Iurisconsulto in l. 1. ff. de bon. pos. contra tabu. rursus eadem comprehenditur, ac dicitur esse ex testamento. §. sunt autem. inst. de bono. posses. Igitur cum filius legitimatur ad succedendum patri ex testamento, & ab intestato, ex propria horum verborum significatione, etiam si aliunde nihil petamus, poterit patri succedere ex testamento, & ab intestato, & contra eius testamentum: ad omnem enim successionem legitimus censeri debet, que iure ciuili filiis datur. Secundo, eadem sententia plurimum coadiuuatur ex text. in authent. quib. mod. nat. effici. sui. §. & quoniam varie. & in d. l. imperialis. §. presenti. l. cum quis. C. de natura. li. in authent. de nuptiis. inces. §. dubitatum. & §. quibus. inst. de haered. que ab intestat. defer. Quibus in locis, filiis quibusdam datur ius succedendi ex testamento, & ab intestato, quibus itidem competit ius agendi contra paterna testamenta. Tertio huic opinioni suffragatur Iasonis responsum, is inquam in cons. ccij. lib. 2. col. 4. vers. pro praedictorum. scribit de huius clausulae interpretatione, diligenter agens, duplicem esse successionem ex testamento, quarum prior ea dicitur, que secundum testatoris voluntatem contingit, quoties scriptus heres haereditatem c. posterior est, vbi aduersus testamentum vel querela, vel ius dicendi nullum admittitur, aliterque succeditur testatori, quam ipse voluerit, imo contra eius voluntatem. Atque haec dicitur nihilominus successio ex testamento, quia nusquam admittitur, nisi facto testamento, quod sensit glo. in l. vlti. C. vnde legit. subdit idem Iaso. itidem esse duplicem successionem ab intestato: vna quidem est eo auctore, quae contingit ex tacita voluntate illius, cui succeditur, & qui nullo facto testamento visus est ad eius haereditatem vocare illos successores, & haeredes, qui iure, & legibus ad intestatorum haereditatem vocantur. l. conficiuntur. ff. de iure codicil. Altera vero, cum filius agit aduersus voluntatem patris intestati querela inofficiosae donationis, ad rescindendas inofficiosas patris donationes. iuxta ea, que de inofficiosis donationibus statuta sunt. haec Iason, cuius testimonio illud constat, successionem ex testamento includere etiam successionem illam, que contra testamentum lege datur. Ceterum hac in re miror profecto quorundam ingenia, iudiciumque, ex eo potissimum, quod facillime propriam dictionum significationem euertere pro nihilo pendant, modo ex quacunque verborum significatione possint, quae semel in animo conceperunt, ex aliquot Iurisconsultorum locis deducere. Nam si propriam interpretationem sequamur, + successio [art. 2] ex testamento tantum erit, ac dici poterit, quae contigerit iuxta voluntatem testatoris, ab his que in testamento scripta sunt legitime deductam. Quod si contingat, testamento illo rupto, vel iniusto, vel inofficioso, alium admitti ad testatoris haereditatem, vel aliter quam ab ipso scriptum fuerit, non est ita successio dicenda ex testamento, cum detur contra ipsum: siquidem ex testamento non aliter succedendum sit, quam ex voluntate testatoris. argumento deducto a iurisconsulto in l. 1. ff. de testa. Successio vero ab intestato tunc obtinet, cum quis nullo facto testamento decessit, aut facto testamento, quod ius non admittit. Constat equidem hoc discrimen ex Iustiniani institutionibus. in prin. de haeredit. quae ab intestato defer. & illic Theophilo. deinde tria haec esse admodum diuersa constat, succedere ex testamento, succedere ab intestato, & agere contra testamentum. Nam licet filius adoptiuus succedendi ius habeat ex testamento, & ab intestato, non tamen habet ius agendi contra patris adoptiui testamentum. l. cum in adoptiuis. §. sed nec articulum. C. de adopt. Fratres etiam succedunt fratribus ex testamento, & ab intestato, non tamen agunt contra testamentum. l. fratres. C. de inof. test. eadem argumentatio constat ex auth. quib. mod. nat. effi. sui. §. si quis vero filius. Ex quo curiali intestato succedit curia, & fiscus, non tamen contra eius testamentum. Tertio haec tria distingui debere, & diuersa esse, asseuerant Romanus in l. vt liberis. 2. & 3. col. C. de colla. & Soc. in rub. ff. de lib. & posth. nu. 8. Quarto hanc posteriorem opinionem, qua constanter asseueramus, sub his verbis: + ex testa[art. 3]mento, & ab intestato minime contineri successionem contra testamentum, etiam in legitimationem rescriptis, expressim probarunt Alex. cons. 30. lib. 4. in ratione quam assignat scribens, aliud esse agere contra testamentum, aliud succedere ex testamento, aliud succedere ab intestato. Soci. cons. ccxij. libr. ij. col. iij. vers. vj. hoc idem. & Ludoui. Gozadi. cons. xlviij. nu. ij. xxj. & xxij. qui primo hanc interpretationem horum verborum, quam ego probaui, tradit, & postea subdit, legitimatum illum, de cuius iure in eodem responso tractat, agere posse contra testamentum patris, non ex hac clausula, nec ex eius vi ac potestate, sed ex aliis ipsius legitimationis amplissimis verbis: ex quibus & quia legitimatio illa plene facta fuit, atque ideo multa habet ex iure priuilegia, proprium responsum Gozadin. confirmat adiiciens, quod si huic clausulae ex testamento, & ab intestato, foret adiecta dictio, tantum, vel ei similis, non posset legitimato dari successio contra testamentum patris, nec ius aduersus illum agendi. Quo fit, vt haec verba minime contineant ius agendi contra testamentum, quia si id continerent, etiam in legitimationibus, non amitterent eam significationem per dictionem, tantum, & ei similes, que dubio procul non tollunt significationem illorum verborum, quibus adiiciuntur, imo illam extendere solent ad similia. l. ob aes alienum tantum. C. de prediis minor. & in cle. exiui. §. cunque autem natura. de verbo. significat. Non oberunt huic sententiae, quae in prioris opinionis probationem adduximus. primum etenim opinor, Gregorium Lopez potius respondisse iuxta communem illam, ab omnibusque receptam assertionem, que dictat, filio legitimato plena legitimatione competere ius succedendi, & agendi contra patris testamentum, quam secundum rigorem horum verborum, ex quibus clausula ista, de qua disputamus, concipitur. Vnde doctissimi viri auctoritas parum nostram conuellit opinionem. Id vero, quod probare conabamur, scilicet non esse iure aliam successionem quam ex testamento, & ab intestato, id verum est, nec negari poterit: nihilominus ius agendi contra testamentum, nec est successio ex testamento, nec ab intestato, etsi aliquid istorum esset, non equidem erit eo modo, vt necessario ita illic contineatur, quod concesso iure succedendi vel ab intestato, vel ex testamento ei, cui alioqui id negatum legibus erat, concessum itidem censeatur ius agendi contra testamentum. Etenim postquam quis iure egerit aduersus testamentum, & in ea actione obtinuerit, tunc constabit, successionem defuncti delatam esse successoribus ab intestato, iuxta disputationem illam, que traditur in l. filie dotem. & in l. vt liberis. C. de collat. per Alber. Brunum in trac. de statutis exclud. foemi. ar. x. q. iij. & iiij. quidquid enim sit de illa controuersia, an bonorum possessio contra tabulas ante aditam haereditatem, vel post in iudicium deducta, deducat successionem ad causam intestati, illud mihi videor iure asseuerare posse, possessionem bonorum contra tabulas ideo dici a Iustiniano in §. sunt autem. Inst. de bono. pos. esse ex testamento, non quod tunc ex testamento succedatur, id etenim satis absurdum est, sed quia ad eius vsum praemittitur testamentum, quod ex ea rumpi debet iure praetorio, quasi dixerit imperator, hanc bonorum possessionem non aliter dari, quam facto testamento: nec tamen ex ea succeditur, sed testamentum rescinditur ab eaque ex occasione praestatur, & aperitur successionis via, eademque ab intestato. d. l. vt liberis. cum his, quae Bar. notat in l. illud. ff. de bon. pos. contra tab. tametsi quia facto testamento decessit defunctus, etiam si illud rescindatur, iure tamen pretorio, pura propriaque intestati succeditur, siquidem testator testamentum fecit iure ciuili validum, quamuis quo ad effectum intestato illi succedatur, cum testamentum fuerit praetorio iure rescissum. sic tandem Iurisconsultus in l. filium. §. legata. ff. de bo. pos. contra tab. hanc successionem que datur per contra tab. bon. pos. ab intestato nomi. Cui accedit, quod qui ita succedit, auocat hereditatem ab haerede scripto. l. emancipati. in prin. ff. de bo. poss. contra tab. Fit igitur, aliud esse ius succedendi ex testamento, vel ab intestato, aliud ius agendi contra testamentum: ex hoc siquidem vltimo iure testamentum rescinditur, ex altero succeditur. Quod satis erit ad primam contrarie opinionis rationem conuellendam. Nam etiam si praemittatur actio contra testamentum, plerunque ad aperiendam viam successionis ab intestato, non ex hoc actio ipsa est successionis ab intestato, nec includitur necessario in ipso iure succedendi ab intestato, cum id possit competere absque iure agendi aduersus testamentum. Secunda ratio, qua vtebamur ad priorem opinionem probandam, parum profecto vrget. Nam licet filiis per subsequens matrimonium legitimatis, & per rescriptum principis, atque in his similibus detur ius agendi contra patris testamentum, non competit ea actio ex eo, quod illi iure sint successores ex testamento, & ab intestato, sed quia ius ciuile illis filiis plena iura filiorum legitimorum concessit: tunc etenim ex iuris ciuilis amplissima concessione, & indulgentia filij alioqui a natiuitate illegitimi admittuntur contra patris testa mentum, non tamen ex vi, ac potestate illorum verborum, quibus eis datur successio ex testamento, & ab intestato. Tertia ratio ex Iasonis responso deducta tollitur, quo ad eius priorem partem, ex his, quae paulo ante probauimus, & idem Ias. sensit, siquidem vbi agitur contra testamentum, dicitur improprie successio ex testamento in hunc sensum, quia non aliter potest ea actio deduci, quam facto testamento, & eo quod id praemittitur factum, appellatur ea successio ex testamento, non tamen vere succeditur ex testamento, id est, ex voluntate testatoris, imo tractatur de eius voluntate rescindenda, & testamento rumpendo, eritque quo ad effectum successio tunc ab intestato. Posterior autem pars non satis constat, quia etiam facto testamento potest contingere, & dari querela contra donationes inofficiosas ad earum rescissionem, tametsi tunc filius illa bona iure portionis legitime, quae sibi debetur rescissis donationibus obtineat, quasi ex causa intestati. Sic sane, vt & hoc iterum repetam, ego existimo distinguendum esse ius agendi siue contra testamentum, siue contra donationes inofficiosas iure succedendi, priori etenim praeparatur via succedendi, posteriori vero succeditur. Quibus diligenter ex propria dictionum significatione obseruatis apparet, verba haec ex testamento, & ab intestato hanc interpretationem admittere, vt ex testamento succedatur secundum voluntatem testatoris ab ipso scripto testamento, vel ab eius vltima voluntate deductam: ab intestato vero, quoties defunctus, vel is de cuius haereditate agitur, nullum fecit testamentum, vel quod fecit non fuit iure validum. Hinc denique deducitur, quod si filius naturalis, vel alioqui illegitimus, rescripto principis dispensationem obtineat, vel ius consequatur succedendi patri ab intestato, non poterit is contra patris testa mentum agere, quemadmodum Ias. aduersus Paul. de Castro eleganter probat in rub. ff. de liberis & posthumis. nu. 5. & 13. # 22 -  Vnde originem habuerit dictio, Missa, qua pro summo sacrificio auctores Ecclesiastici utuntur. CAPVT XXII. VOcem istam, qua significamus passim summum sacrificium, in quo adhibita oblatione verum Christi corpus consecratur, & vsus sacramenti perficitur, latinam esse quidam ex eo existimarunt, quod ea dictione vsi fuerint Theologi, qui Latine, & eleganter eius professionis studia attigerunt. Sed & eadem dictione vtitur Alexander Pontifex maximus eius nominis primus, & a Petro sextus in epistola. j. In sacramentorum, inquit, oblationibus, quae inter missarum solennia offeruntur, passio domini miscenda est, vt eius, cuius corpus, & sanguis conficitur, passio celebretur, vt repulsis opinionibus superstitionum, panis tantum, & vinum aqua permistum in sacrificio offerantur. Haec Alexander, quae Gratianus refert de conse. dist. ij. c. in sacramentorum, quod est illius distinctionis primum. multa tamen omittit, quae nos retulimus ex ipsius Alexandri epistola, & tradit diligentius Burchardus lib. v. cap. v. Post Alexandrum Sixtus primus, qui eidem successit, auctore Damaso, instituit, vt sacerdote incipiente actionem missarum, a populo cantaretur, Sanctus, sanctus, sanctus. domi. Deus sabaoth. Huius verbi eam quidam arbitrantur esse rationem quod missa accipiatur pro missione, qua si peracto sacrificio dimittatur populus, cum diaconus ait, Ite, missa est: id est, ite, missio est. Cui equidem interpretationi suffragatur, quod apud Cyprianum lib. 3. episto. in epistola. 14. remissa pro remissione accipitur. Qui autem, inquit, blasphemauerit in spiritum sanctum, non habet remissam, sed reus est aeterni peccati. Idem Cyprianus in libr. de bono patientiae. Dominus baptizatur a seruo, & remissam peccatorum daturus ipse non dedignatur lauacro regenerationis corpus abluere. Hanc huius verbi rationem adnotauit beatus Rhenanus in Tertullianum lib. 4. aduersus Marcionem. & rursus in lib. de corona milit. & adsumitur origo eius rei a Grecis, & Aegyptiis, qui cum sacris operati essent, missum populum faciebant, nec abeundi potestas prius cuiquam erat, quam sacrificulus pronunciasset: λαοῖσ ἄφεσισ, id est, populis missio. Quemadmodum constat ex Apuleio lib. 11. de asino aureo. quo in loco Beroaldus id ipsum obseruauit. Scribit & ad haec Plutarchus, suo tempore Romanos peractis votis Deos venerari, & in templis sedere, ac permanere consueuisse. Re demum diuina, & caeremoniis peractis sacerdos, Ilicet, proclamat, quasi eos diceret iam abire licere, qui sacris inter fuissent. Quod Gregorius Gyraldus de deis gentium tradit syntagmate. 17. & idem ex veteribus obserua uerat Seruius in lib. 6. aeneid. Super illud, nouissima verba. Proprius tamen huic obseruationi accedit ritus ille, ac mos, quo veteres Christiani in initio legis euangelicae, & renascentis ecclesiae vtebantur. Olim etenim post confessionem, cantionem, lectionem Euangelij, & exhortationem, ante ipsius hostiae consecrationem, imo & ante praefationem Catechumeni dimittebantur, quasi indigni forent, vt essent praesentes tanto sacrificio, cum nondum sacrum baptisma suscepissent, & vocabatur haec prior sacrificij pars missa catechumenorum, quia ea parte peracta mittebantur alta diaconi voce foras. Postea vero reliqua sacrificij parte expedita post communionem catholici Christiani dimittebantur, eisdem ferme verbis diacono dicente, Ite missa est, id est, missio aut dimissio est, vobis ire licet. Sicuti ex veteribus auctoritatibus idem Rhenanus explicat in libr. de corona milit. Extatque diui Gregorij testimonium de ea dimissione catechumenorum lib. 2. dialogorum cap. 23. & multo vetustius Dionysij de eccles. hierarchia. c. iij. a quo ceteri acceperunt, quorum meminit Tho. VValdensis de sacramentalibus c. 33. col. vlti. idem S. Thomas scribit in 3. part. q. 83. art. 4. ad 4. ex concilio Carthaginensi. Quarto. c. 84. apud Gratianum. c. Episcopus nullum de consecra. distinct. j. Episcopus, inquit, nullum prohibeat ingredi ecclesiam, & audire verbum Dei siue gentilem, siue Iudaeum, siue haereticum, vsque ad missam catechumenorum. Quibusdam vero placuit, missam dici quasi transmissam, eo quod per sacerdotem, eiusque ministerium sit hostia oblata, & missa in eo sacrificio sanctissimo, in quo preces, vota, oblationesque Deo transmittuntur a populis per ipsum sacerdotem, qui mediatoris vice inter Deum, & hominem fungitur, quod Hugo lib. 11. de sacramentis scribit. Andraeas Alciat. lib. parerg. vij. cap. x. fortassis rectius, hanc dictionem, ab Hebraeis acceptam fuisse censet, apud quos missa oblationem spontaneam, quae domino offertur, significat. ex Deuteronomio cap. xvj. & celebrabis diem festum Hebdomadarum domino Deo tuo missa. Id est oblationem spontaneam manus tuae. Mas etenim ab Hebraeis dicitur oblatio voluntaria. Sic sane concilium Coloniense in Enchirido christianae institutionis de sacramento Eucharistiae asseuerat, vocabulum istud ex lingua Hebraea mutuatum fuisse, ad significandum quod Graeci λειτουργίαν, dixere, id est, ministerium, sacrificiúmque altaris. Quod & Dionysius, aliique veteres Theologi Synaxin appellarunt, id est, collectam, qua fit oblatio spiritualis, que mediante sacerdote quasi collecta, & adunata pro omnibus Deo offertur. Qua ratione diuus Ignatius in epistola sexta ad Smyrnenses, huius dictionis meminit, scribens, non licet sine episcopo neque offerre, neque sacrificium immolare, neque missas celebrare. Eandem fortassis rationem habuerunt & veteres Romanae ecclesiae, & totius vrbis Pontifices, presertim Alexand. primus, cuius superius meminimus, & idem apud Gratianum de consecra. dist. j. cap. sufficit. Quibus in locis primus, quod ipse sciam, post diuum Ignatium in praecitata epistola, eadem dictione vsus est, & paulo post Telesphorus Papa in ca. nocte sancta de consecra. distinct. j. passimque auctores ecclesiastici eiusdem verbi meminerunt: sed & inter historicos Paulus Diaconus in Theodosij, & diui Ambrosij historia, missarum solennia hisce verbis commemorat. Eandem huius vocabuli interpretationem ex testimonio viri doctissimi Reuchlini probat Spiegel in dictionario iuris ciuilis. vermissa. qui & illud addit, Ioannem Cassianum lib iij. cap. vij. & sanctum Benedictum in sua reg. cap. xvij. non satis eleganter missam pro fine, aut completione alicuius rei accepisse. Caeterum Albericus, homo alioqui doctus, & diligens, falso asseuerat, Missam dictionem esse Graecam, & significare interpellationem. Fallitur etenim Grecae linguae ignorantia. De his vero, quae ad hoc sacrificium rite peragendum summi Pontifices, & sancti patres instituerunt, quaeque catholica ecclesia religiose obseruat, lector poterit Thomam VValdensem adire, qui de sacramentalibus. iiij. tit. hoc munere diligentissime fungitur. Cui duo ipse libenter addiderim, primum, apud Gratianum vulgo circunferri Bonifacij martyris Apophthegma aliter, quam ab ipso uactore fuerit scriptum, & absque vllo sensu, in cap. vasa. de consecrat. distinct. j. de quibus, inquit, Bonifacius martyr, & episcopus interrogatus, si liceret in vasculis ligneis sacramenta conficere, respondit, Quondam sacerdotes, non aureis, sed ligneis calicibus vtebantur. Est enim hic locus ex ipsius Bonifacij epistola legendus his verbis, Quondam sacerdotes aurei ligneis calicibus vtebantur, nunc lignei sacerdotes aureis calicibus vtuntur. Quem locum Antonius Demochares, Andraeas Alciatus lib. vij. parerg. capit. xxiij. & beatus Rhenanus ad Tertullianum de corona militis, restituerunt, & restitui potest, vt modo dicebam, ex ipsius Bonifacij epistola, & ex concilio Triburien si cap. xviij. atque item Burchardo lib. decretorum. iij. cap. ccxxiij. Huius etiam memorabilis sententiae meminit Stephanus VVitoniensis episcopus in eo libro, quem aduersus haereticos, de sacramento Eucharistie scripsit obiectione. 54. qui ex Optato, Ambrosio, Chrysostomo, & Theophilacto probat, veteres etiam aureis calicibus vsos fuisse. Alterum ad ea verba pertinet, quae ex institutione ecclesiae, & sanctorum Pontificum Graece pronunciantur in missarum celebrationibus, dum dicitur, Kyrie eleison. Nam & gentiles his verbis vsos fuisse in captandis Auguriis constat ex Arriano lib. ij. de Epicteto cap. 7. etenim aduersus illos, qui acturi inter auguria captant, inquit, Nunc trementes auiculam tenemus, Deúmque inuocantes precamur, Κριε ἐλέησον domine miserere, permitte mihi exire. O mancipium, cur aliud vis, quam quod sit melius? quid autem melius, quam quod Deo visum fuerit? cur pro tuis viribus corrumpis iudicem, peruertis consiliatorem? Haec Epictetus, quae commemorare volui ex eo, quod locus ille insignis morem gentilium in obseruandis ominibus explicuerit. De his vero dictionibus VValdensis ex diuo Gregorio admonet, a clericis Latinis Graece pronuncianda fore, idque satis apparet, quia secundum graecam coniugationem verbum pronunciatur, & ideo accentu, & pronunciatione graeca sunt proferenda, accentu quidem posterioris dictionis in antepenultima, non in penultima, cum id manifeste repugnet Graecae pronunciationi, eadémque posterior vox ita est proferenda, vt in penultima sonus seruetur vocalis. i. nam eo modo communi vsu pronunciatur a graecis. η. tametsi apud latinos qui latine loquuntur, & pronunciant, ea vocalis mutetur in. E. longum, qua quidem pronunciatione vsi fuere olim & Graeci, sed obtinuit vsus, etiam Graecae linguae doctissimorum virorum, vt ea litera, ac si esset. i. longum pronuncietur. Igitur nullo pacto pronunciandum erit Eleeson, sed Eleison, personum. i. & accentum in antepenultima. Haec, fateor, leuia sunt, sed nihilominus obseruanda quandoque: quia & in his minutissimis sunt acriter incusandi, qui ex priori dictione vltimam vocalem Euphoniae causa reiiciunt, vtranque vocem in morem vnicae dictionis pronunciantes. Id etenim fit ab his, qui Graece pronunciant, vel scribunt, reiiciunt siquidem alteram vocalem plerunque propter sequentem, signaturque haec dictionis passio apostropho, quae est nota reiectae vocalis propter sequentem vocalem. Quod graeci passim adnotarunt, super consonantem vltimam precedentis dictionis, quandoque super vocalem, ideoque dictio prior, Kyrie, potest passionem istam non admittere, atque pronuncianda est absque vlla vocalis elisione, potest tandem & cum abiectione vltimae vocalis proferri Κύρἰ ἐλέκσον. Vt ἄλγἐ ἐίθηκεν, μυρἰ ἀχαιοῖς. # 23 -  De criminis purgatione uulgari, quae fit candenti ferro. CAP. XXIII EXtat Honorij tertij responsum libr. v. decretalium rubri. de purgat. vulgari. quo damnatur omnino illa criminis purgatio, qua templarij milites, & alij, qui secularem, ac ciuilem iurisdictionem in Liuonia obtinentes, erga eos, qui nuper sacrum baptismum suscepissent, vtebantur, compellentes homines sibi subditos, si quando criminis alicuius suspicio incidisset, ferri candentis iudicium subire, quibus si qua exinde adustio contingeret, ciuilem poenam infligebant. Verum quia varia est apud veteres huius purgationis mentio, libuit ad eius cognitionem, quae quandoque apud Sophoclem legissem, adnotare. Etenim cum Creon publico decreto, mortísque poena indicta, corpus Polynicis sepeliri prohibuisset, & Antigone clam fratrem sepulchro tradidisset, custodes regij grauiter, acriterque incusari a se ipsis, quod culpa vnius foret, non omnium, custodia per noctis partes cuilibet distributa, cumque diligenter de ea re inquisitionem fecissent, nuncium Creonti regi miserunt, qui praeter alia, & haec in eorum excusationem dixit. " Κὀυδεὶς ἐναργὴς ἀλλ' ἔφευγε τὸ μὴ ἐιδέναι. ἤμεν δ' ἔτοιμοι κὶ μύδρους ἄιρειν χεροῖν. κὶ πῦρ διέρπειν, καὶ θεὸυς ὁρκωμοτεῖν κὶ πὸ μήτε δρᾶσαι, μήτε τὸ ξονειδέναὶ τὸ πράγμαβουλεύσ αυτι, μήτ̓ ἐιργασμένῳ. " " Nemóque deprehensus est, nósque latuit. Sumus vero parati & candens ferrum manibus tollere, Et per ignem serpere, Deósque iurare, Nec fecisse, nec fuisse conscios Eius, qui de hac re consilium habuerit, nec eius, qui eam fecerit. " Cuius equidem loci interpretatio duplex est apud Sophoclis scholiastas. Prior sane locum istum ad morem illum, & iurandi ritum refert, quo paciscentes, & iuraturi tollunt ferrum candens, deosque precantur, foedera, ac iuramenta inuiolata manere, donec ferrum illud appareat, idque, aut orbes quosdam vel globos ferri igniti, & candentis, in mare profundum proiiciunt. Cuius rei mentio fit a Callimacho, & a Plutarcho in Aristide: inquit enim, Aristides Atheniensium nomine iuratus, caeteros Graecos sacramento adegit, vtque rectum foedus firmaret, post execrationes, quas in perfidos fieri mos erat, ignitos ferreos orbes in mare coniecit, vbi interpres ignitos ferreos orbes Latine dixit, quos μύδρον dixere Callimachus, Sophocles, & Plutarchus. Posterior vero interpretatio, quae magis conuenit Sophocli, & huic Pontificio responso, ex eo deducitur, quod qui fidem sibi iurantibus haberi aliqua de re graui postularent, consueuissent ignitum ferrum manibus tollere, & super ignem ambulare, putabant enim, minime dolorem aliquem sensurum eo experimento, qui veritatem dixisset, eratque certe fidei, & innocentiae signum maximum, ab eo periculo illaesum quenquam euadere. Haec ex Sophocle, Callimacho, Plutarcho, & ipsius Tragoedie commentariis. Suidas μύδρουσ interpretatur ferrum ignitum, eiúsque massam candefactam, refertque Anaxagoram Philosophum dixisse, solem esse ignitum lapidem, & maiorem Peloponeso. igitur Anaxagoras asseuerans, solem μύδρον esse, orbem ignitum intellexit, autore Suida. idem scribit Plutarchus li. 2. de placitis philosophorum cap. 20. quo in loco Budaeus μύδρον interpretatur, globum ferri candentem, aut saxum ignitum. Hoc ipsum in Anaxagora & Laertius scripserat. Herodotus in Clio, "πρόσ δέττάυτηοι, κὶ μύδρον σιδήρεον κατεπόντωσαν, καὶ ώμοσαν μἡ πρὶν έσ φωκαίην ἡξειν πρὶνἡ τόν μύδρον ὰναφῆναι", praeter haec, inquit, globum ferri candentem in mare merserunt funditus, & iurarunt, non prius in Phoceam ituros, quam globus is ferreus apparere. # 24 -  Quae sint apud Martianum Iurisconsultum principia. CAPVT XXIIII. MArtianus Iurisconsultus in l. officium. §. officium. ff. de re militari. inquit, officium tribunorum est, principiis frequenter interesse. Quo in loco Accursius dictionis significationem nec intellexit, atque ideo minime potuit Martiani sensum, ac mentem percipere, a quo plurimum aberrat. Sed Ant. Nebrissensis, qui nostra fere aetate primus apud Hispanos linguae Latinae nitorem, candorémque exercuit, in Lexico iuris ciuilis, principia interpretatur, tentoria militum, qui a Romanis principes dicebantur, & locum illum castrorum, in quo principes metabantur & tentoria figebant. Huic interpretationi Andraeas Alciatus in principio de verbor. signi. & in l. vrbana praedia eo. tit. non omnino suffragatur, scribens, ex Vegetio principia dici principis tabernaculum: quemadmodum & praetorium dicitur domus imperatoria. locus est apud Vegetium lib. 2. cap. 7. qui hac dictione alio in sensu vtitur. Nos vero, & si fateamur in alio sensu accipienda fore Comici verba, Hic ego ero post principia, quem alij vulgo tradidere, apud Martianum principia interpretamur, non tentoria militum, qui principes dicebantur, nec principum tentoria, sed publica tabernacula, aut tentoria, in quibus militares Magistratus iura militibus reddebant, & vbi de rebus publicis castrorum duces consilio inito tractabant, atque ibi aquilae, signaque militaria custodiebantur. Quod VVolphangus Lazius de republica Romana adnotauit. Id ipsum & Gulielmus Budaeus obseruasse videtur in posterioribus adnotationibus, qui ex aliquot auctoribus testimonia quaedam adducit, quibus, & aliis nos veram huius dictionis significationem probabimus, vt plane Iurisconsulti responsum propriam, genuinamque interpretationem obtineat. Tit. Liuius lib. viij. ij. belli Punici, Forma, inquit, castrorum Romanorum constabat vna ea spe, quod milites tribunos ex contagione furoris haud expertes seditionis, defectionísque rati forent, & iura reddere in principiis sinebant, & signum ab eis petebant, & in stationes, ac vigilias ordine ibant. Idem Liuius eodem libr. viij. circumeuntes enim, tentoria, deinde in principiis, pretorioque. Rursus idem Liuius lib. 7. decad. 4. ibi in principiis sermo primo inter tribunos militum secretus oritur. Cicero ad Brutum epistol. 10. spes libertatis nusquam, nisi in vestrorum castrorum principiis est, firmos omnino & duces habemus ab occidente, & exercitus. Hoc etenim in loco ipse opinor intelligendos sub principiis duces ipsos, non milites illos, qui principes dicebantur. Tranquillus in Othone c. 6. ibi, omissa mora succollatus, & a praesente comitatu imperator consalutatus, inter faustas acclamationes, strictósque gladios ad principia deuenit. Idem Suetonius in eodem Othone cap. 1. Ausus est etiam in Illyrico milites quosdam punire capite, & quidem ante principia. Iustinus lib. 11. Ordines quoque nemo in exercitu Alexandri, nisi sexagenarius duxit, vt si principia castrorum cerneres, senatum te alicuius Reipublicae cernere diceres. Quintilianus in declamatione, miles Marianus, Sed neque hoc Roma parens, nec signa militaria, aquilaeque victrices, nec tua, summe imperator, diuina virtus sinat, vt tua quoque sententia quisque vir, & Romanus, & miles nimium pudicus sit, apud quem ante principia agendum est. Verba sunt hec Trebonij militis, qui. C. Lusium tribunum militum, imperatorísque. C. Marij ex sorore nepotem occiderat, quod ipse tribunus pudicitiam militi eripere tentasset, auctore Plutarcho in Mario. Meminit eiusdem rei & Cicero in oratione pro Milone. sensit idem in epistola vltima ad Q. Fratrem. Sed de principiis Cornelius Tacitus lib. 1. Prima Vari castra lato ambitu, & dimensis principiis trium legionum manus ostentabant. Rursus idem, Tunc contractos in principia, iussosque dicta cum silentio accipere. Idem Tacitus libr. 4. Colique per theatra, & fora effigies eius, interque principia legionum sineret. Idem lib. 17. legati eorum in squalorem, moestitiamque compositi per principia, per contubernia. Idem Cornelius Tacitus lib. 19. Nos proditionis electa, vt caeteris ignaris soli in principia defectores coirent. Idem statim. At Caecinna paucos militum in principia vocat, secreta castrorum affectans. Rursus paulo post, Sed vbi totis castris infama proditio, recurrens in principia miles praescriptum Vespasiani nomen aspexit. Idem auctor lib. 17. T. Iunnio, Prima, inquit, militia infamis, Legatum Caluisium Sabinum habuerat, cuius vxor mala cupidine visendi situm castrorum per noctem militari habitu ingressa, cum vigilias, & caetera militiae munia eadem lasciuia tentasset, in ipsis principiis stuprum ausa, & criminis huius reus. T. Iunnius arguebatur. Quod & Plutarchus in Galba scribit. Ouinium appellans, quem. T. Iunnium dixit Tacitus, Ducis vxorem in castra noctu militari habitu vestitam duxit, & in ipsis ἀρχείοισ, que Romani principia dicunt, corrupit. Aulus Gellius libr. 15. cap. 12. Sed in conuiuio liberi vestri modestius erant, quam apud principia. Ita enim locum istum legit P. Victorius lib. 3. Variar. lect. cap. 6. extat & locus elegans in l. iubemus. de erogatione milit. annonae, libr. 12. Codicis. §. si qua tamen. Inquit enim Augustus, Quatenus causa apud deuotissima principia, propositis sacrosanctis scripturis, inter actuarium, & militem tractetur. Ex quibus satis constat, quae sint apud Iurisconsultum principia, & quis sit verus Martiani sensus. INDEX RERVM NOTABILIVM QVAE IN HOC QVARTO LIBRO CONTINENTVR. -  A. -  ABbas Ioachim non censetur haereticus, licet eius dogma per sacras literas ab Ecclesia damnetur, Columna. 2. Folio 36 -  Acatio an Anastasius patrocinari voluerit, col. 2. fol. 34 -  Actus & Euangelia quorundam Apostolorum apocrypha num. 3. col. 2. fol. 77 -  Adriani Caesaris rescriptum de muliere praegnante, ab AEgyptiorum & Graecorum legibus deductum fuisse, col. 2. fol. 18 -  AEmilia tribus, col. 1. fol. 4 -  Agareni qui, col. 2. fol. 28 -  Agiographi libri qui dicantur, toto cap. 16. fol. 61 -  Alexander ab Alexandris vicos Athenienses falso tribus exponit, col. 2. fol. 8 -  Alfonsi in tabulis Astronomicis error, col. 1. fol. 90 -  Ambrosius quis fuerit, col. 2. fol. 63 -  Aniensis tribus, col. 1. fol. 4 -  Anaxagorae dictum de Sole, col. 1. fol. 126 -  An vera sint, quae de Anastasio secundo Romanae ecclesiae Pontifice Gratianus tradit, col. 1. & 2. fol. 34 -  Annus Solaris ex Romanorum institutione, num. 1. col. 2. fol. 88 -  Annus Solaris ex Hebraeorum institutione, col. 1. fol. -  89 -  Anni ab initio mundi secundum hebraicam veritatem & 70. interpretes nu. 2. col. 2. fol. 89 -  Anni ab Adamo ad Christum expenduntur, col. 1. fo. -  90 -  Anni a diluuio vniuersali, nu. 3. col. 2. fol. 90 -  Anni initium quo tempore apud Hebraeos, nu. 4. col. 1. fol. 91 -  Anni a Nabuchodonosor & Magno Philippo, nu. 5. col. 1. fol. 92 -  Anni ab Alexandro Magno & a Caesare, nu. 6. col. 2. fol. 92 -  Anni Arabum a Machomete, nu. 7. col. 2. fol. 92 -  Antonius Eremita vidit Hippocentaurum & Satyrum, col. 2. fol. 16 -  Antonij vitam quis descripserit, col. 2. fol. 67 -  Antiochia an olim dicta fuerit vrbs Nisibis, col. 1. fo. -  25 -  Apocalypsis Ioannis an sit canonica, col. 2. fol. 47 -  Apocalypses Ioannis & aliorum Apostolorum, col. 1. fol. 80 -  Apocryphi libri an legi publice vel priuatim possint toto capite 17 -  Apocryphi libri qui dicantur, nu. 1. col. 2. fol. 75 -  Apollinis oraculum obmutuit ob Babylae cadauer in vicinia sepultum, col. 2. fol. 25 -  Arbor Persidis, col. 1. fol. 26 -  Arignotus Pythagoricus spectra ex domo Corinthiaca abegit, col. 1. fol. 24 -  Ariminensis Synodus, nu. 2. col. 1. fol. 77 -  Arnobij Apocrypha opera, col. 1. fol. 85 -  Arrius quis fuerit, & eius interitus, col. 1. fol. 57 -  Arses rex Persicus, col. 1. fol. 43 -  Artabanus Persicus rex, col. 1. fol. 44 -  Artaxerxes rex Persicus, col. 1. fol. 43. & 44 -  Artaxerxes qualis fuerit sub quo historia Esdrae contigit, col. 1. fol. 41 -  Assuerus quis fuerit, sub quo historia Hester contigit col. 2. fol. 41 -  Athanasius quis, col. 1. fol. 62 -  Athenae a Theseo ex vicis collectae asty vocantur. col. 1. fol. 8 -  Atheniensis Respub. quot tribus habuerit, & earum nomina ex Graecis authorib. nu. 6. col. 1. fol. 8 -  Athenodorus Philosophus spectris male vexatam domum hisce liberat, col. 1. fol. 25 -  A vespera in vesperam, col. 2. fol. 100 -  Augustinus quis, col. 1. fol. 64 -  Augustinus de suis libris, col. 1. fol. 65 -  B. -  Babyla vbi sepultus, col. 2. fol. 25 -  Baptismus Constantini in dubium vocatur, col. 1. fol. -  68 -  Baruch liber an canonicus, col. 1. fol 46 -  Basilius quis fuerit, col. 2. fol 62 -  Bomilchar cruci affigitur, col. 1. fol. 20 -  Bonifacij Martyris apophthegma, col. 2. fol. 124 -  C. -  Calciamenta quid, col. 1. fol. 18 -  Calciatus praefectus apud Iurisconsultum quis intelligendus, col. 2. fol. 17 -  Cambyses rex Persicus, col. 2. fol. 43 -  Canonici libri qui dicantur, nu. 1. col. 1. fol. 26 -  Canonicorum scriptorum authoritas vnde, ibidem -  Canonici libri veteris testamenti in tres ordines distincti, col. 1. fol. 61 -  Canones Apostolorum an sint apocryphi, nu. 6. col. 21 fol. 81 -  Cassiani opera Apocrypha, col. 2. fol. 85 -  Cataphrygum haeresis, col. 1. fol 84 -  Cecrops Athenienses in 12. Oppida digessit, col 1. fol. 9 -  Cenotaphia exulibus Atheniensibus posita, col. 1. fol. -  22 -  Centauri equos ad equitandum domuerunt, & vnde dicti, col. 1. fol. 17 -  Censu manumitti quid? col. 1. fol. 10 -  Centimetrum de Christo qualis liber, col. 1. fol. 79 -  Cento quid, ibidem -  Cernere quid, col. 1. fol. 30 -  Cesti Iulij Aphricani opera, col. 1. fol. 85 -  Charitas omnium praeceptorum finis, col. 2. fol. 115 -  Chalcedonensis Synodus quo tempore fuerit celebrata, nu. 4. col. 2. fol. 59 -  Christiani cur dicti Galilaei, col. 2. fol. 32 -  Christiani milites an sub pagano principe salua conscientia militare possint, col. 1. fol. 33 -  Christum media nocte venturum, col. 1. fol. 101 -  Chronologia regum Persicorum, col. 1. fo. 43 -  Cibi qui ieiunantibus interdicuntur, nu. 15. co. 1. f. 119 -  Circumcisio Sarracenorum, co. 1. fo. 29 -  Clementis Alexandrini opera, fo. 84 -  Claudia tribus, col. 1. fol. 4 -  Collina tribus, col. 1. fo. 4 -  Commodiani opuscula, col. 1. fo. 85 -  Conductoribus an liceat a conductis domibus migrare, ex eo, quod nocturnis illusionibus & tumultibus inquietentur, col. 2. f. 23 -  De concilijs quatuor vniuersalibus, co. 1. fo. 53 -  Concilium non potest errare in his, quae ad fidem pertinent, co. 2. fo. 65 -  Confessores qui dicantur, co. 2. fo. 66 -  Constantinus primus generale concilium religionis causa instituit, c. 2. fo. 54 -  Constantini baptismus in controuersiam vocatur, co. 1. fo. 68 & 70 -  Constantini donatio, co. 1. fo. 69 -  Constantini donatio a valla in dubium vocatur, co. 2 fol. 67 -  Constantinopolitana Synodus quo tempore sit celebrata nu. 2 co. 1. fol. 57 -  Cornelia tribus co. 1. fol. 4 -  Crassi cum Deiotaro colloquium co. 2. fo. 117 -  Cretionum Solennitas co. 2. fol. 29 -  Cretionis diuisio co. 1. fol. 30 -  Cretio vnde dicta. ibidem -  De crucis patibulo co. 2. fol. 19. 20 -  Crucis supplicium an idem quod furca fuerit nu. 2. co. 2. fol. 19 -  Cruces diuersi generis co. 2 fol. 21 -  Crucis Supplicium ignominiosum co. 1. fol. 22 -  Crucis Supplicium a Constantino Magno abrogatum nu. 4. co. 2. fol. 22 -  Crucis Signum & character olim saluationis nota hieroglyphica significatione nu. 5. col. 2. fol. 22 -  Crucis sanctae inuentio nu. 9. co. 1. fol. 72 -  Crustumina tribus co. 2. fol. 4 -  Curiae Romanae nu. 1. col. 1. fol. 2 -  Cyprianus quis nu. 2. co. 2. fol. 61 -  Cypriani error de anabaptismo ibidem. -  Cyrie eleison apud gentiles vsurpatum, & quomodo sit efferendum co. 1. fol. 125 -  Cyri historia co 1. fol. 43. vel. co. 2. fol. 41 -  Cyrillus quis. co. 2. fol. 59. & co. 2. fo. 63 -  D. -  Daemones qua ratione homines tentent co. 1. fo. 24 -  Danielis libri co 1. fo. 46. -  Darius regnauit cum Cyro col. 2. fo. 42 -  Darius Longimanus & Darius Nothus Reges persicico. 1. fol. 43 -  Darius Histaspis co. 2. fo. 43 -  Datius Mediolanensis Episcopus Corinthi Spectra ex domo quadam expulit co. 1 fo. 24 -  Decelia tribus Attica vnde nomen col. 1. fo. 9. -  Decretales epistolae an ad agiographa scripta pertineant, co. 1. fo. 65 -  Decimare milites quid? col. 1. fo. 34 -  Defunctorie adesse, co. 2. fo. 27 -  Defunctorie petere, co. 1. fo 28 -  Demosthenes Demosthenis F. Paeaniensis, co. 2. fo. 8 -  Desius Macedonum mensis cui ex nostris competat, co. 2. fo. 56. & co. 2. fo. 91 -  Dicis gratia, qua in significatione haec verba apud Iuris consultos accipiantur, co. 1. fo. 26 -  Dictis gratiam ferre quid, ibidem -  Dicis causa, prouerbium vnde, & quid? co. 2. fo. 27. -  Dicis ergo, ibidem -  Diei dominicae celebratio an iure diuino vel Pontificio humano instituta nu. 6. co. 2. fol. 96 -  Dierum festorum celebratio toto capite 19 -  Dius mensis co. 2. fo. 91 -  Dilectionis praeceptum co. 1. fo. 103 -  Diluuium quo mense contigerit co. 2. fo 91 -  Donatio Constantini, c. 1. fol. 69 -  E. -  Ecclesia cur dicatur Catholica, nu. 10. co. 1. fo. 49 -  Ecclesia quid, co. 2. fo eodem -  Ecclesiae auctoritas, col. 1. fo. 36 -  Ecclesia vel summus Pontifex non potest nouum articulum fidei constituere, nu. 2. co. 2. fo. 36 -  Ecclesia assertionem vel catholicam vel haereticam diffinire potest, co. 1. fo. 37 -  Ecclesiam non posse efficere de propositione non haeretica haereticam, co 2. fo. 37 -  Ecclesiasticus & Sapientia an sint canonici libri, nu. 3. co. 1. f. 38 -  ἕνεκα & χάριν apud Graecos quid, c. 1. fol. 28 -  Enoch liber a Iuda citatur, co. 2. fol. 76 -  Encratitarum haeresis, col. 1. fol. 85 -  Epidaphne Antiochia Syriae vnde dicta, co. 2. fol. 25 -  Ephesina Synodus quo tempore conuenerit, nu. 3. col. 2. fol. 58 -  Episcopi 300. in Synodo Nicaena conferuntur 300. Midianitis col. 2 fol. 54 -  Eponymi heroes prisci apud Athenienses, co. 1. fo. 8 -  Esdrae liber an fuerit apud Hebraeos canonicus, nu. 5. col. 2. fol. 40 -  Esdrae libri duo, ibidem -  Esquilina tribus, col. 2. fol. 4 -  Euangelia quorundam Apostolorum apocrypha co. 1. fo. 78 -  Eusebij Pamphili historia Apocrypha nu. 7. co. 1. fo. 82 -  Eusebius an fuerit Arrianus co. 2. fo. eodem -  F. -  Fabia tribus co. 2. fo. 4 -  Falerina tribus ibidem -  Faustim Manichaei opuscula co. 1. fo. 84 -  Faustini Rheginensis opera col. 2. fo. 85 -  Ferro candenti criminis purgatio fit cap. 23. fo. 125 -  Festorum dierum apud Christianos celebratio & origo toto cap: 19 -  Festi dies apud Gentiles & Christianos quomodo disferant co. 2. fo. 93 -  Festorum dierum celebritas iure diuino veteris testamenti instituta fuit nu. 1. co. 1. fo. 94 -  Festorum obseruatio etiam est iure diuino euangelico instituta nu. 4 col. 2. fol. 95 -  Festa quae sint a Christianis religionis causa obseruanda, ius Pontificium humanum tradit, nu. 5. co. 1. f. 96 -  Festiuitatum quarundam origo, quae Christianis solennes sunt, nu. 8. co. 1. fol. 99 -  Festa Martyrum celebrantur eo die quo mortem obiere, nu. 9. col. 1. fol. 100 -  Festorum dierum initium ac finis, co. 1. fol. 100 -  Filius naturalis aut illegitimus, qui habet ex principis concessione ius succedendi ex testamento, an possit agere contra patris testamentum, nu. 1. colum. 2. fol. 122 -  Furcarum supplicium an fuerit apud veteres in vsu, col. 1. fol. 19 -  Furca quid significarit apud Latinos, nu. 1. fo. 19 -  Furcarum erectio criminalis & capitalis iurisdictionis signum, nu. 6. col. 1. fol. 23 -  G. -  Galeria tribus, col. 1. fol. 5 -  In Gelasij Papae responsum de canonicis & Apocryphis libris obseruationes, col. 2. fol. 33. & toto cap. 14. -  Genesis parua liber apocryphus, nu. 4. col. 1. fo. 79 -  Gentes naturali lumine Deum cognouerunt, col. 1. fol. -  95 -  Genuflexio quibus diebus prohibita sit in precibus Deo exhibendis, nu. 7. col. 2. fol. 98 -  Georgij festum quando celebretur, col. 1. fol. 67 -  Gratiani Encomium, col. 1. fol. 31 -  Ex Gratiano quaedam de Iulio Caesare obseruatione digna adnotantur, col. 2. fol. 31 -  Gratiano quatenus fides habenda, col. 2. fol. 34 -  Gratiani obitus, col 2. fol. 57 -  Gregorius Nazianzenus quis? nu. 3. col. 1. fol. 62 -  H. -  Haeres ex testamente ad factum obligatus cogitur praecise facere, nu. 14. col. 2 fol. 15 -  Haeres cum vel sine cretione institutus, col. 1 fol. 30 -  Haeredes dicuntur aut instituti aut substituti, ibidem -  Haereticos sola Ecclesia diffinire potest, col. 1. fol. 37 -  Haereticorum libri quomodo tractandi, col. 2 fol. 75 -  Hebraeorum gens in 12. tribus distincta, col. 2. fol. 9 -  Hebraeorum duplex anni initium, nu. 4. col. 1. fo. 91 -  Helisaei Prophetae ossa, col. 1. fol. 73 -  Hester liber an sit canonicus, col. 2 fol. 41 -  Hieremiae lamentationes, col. 1. fol. 46 -  Hieronymus quis fuerit, col. 1. fol. 64 -  Hieronymi cum Ruffino simultates, col. 2. fol. 73 -  Hilarius quis fuerit, nu. 5. col. 2. fol. 63 -  Hippos apud Graecos in compositione quid significet, fol. 17 -  Hippocentauri stipulatio, col. 1. fol. 16 -  Hippocentauri figmentum, ibidem & sequenti. -  Horae bifariam diuiduntur, col. 2. fol. 117 -  Horae more ecclesiastico quomodo diuidantur, col. 2. fol. 118 -  Homerocentones, col. 1. fol. 79 -  Hormisda ad pontificiam dignitatem quando electus, col. 2. fol. 31 -  I. -  Iacobi epistola an sit canonica, col. 2. fol. 48 -  Iambres & Mambres, col. 1 fol. 81 -  Ieiuniorum obseruatio & origo toto capite 20. -  Ieiunium ecclesiasticum maxime differt a communi vsu & exercitio moralis abstinentiae, nu. 1. colu. 2. fol. 104 -  Ieiunium Christianum tria operatur, col. 2. fol. 105 -  Ieiunium an iure naturali vel diuino institutum, nu. 2. col. 1. fol. 106 -  Ieiunium potest etiam iure humano indici, nu. 3 col. 2. fol. 106 -  Ieiunium quatuor temporum, nu. 9. col. 2. fol. 182 -  Ieiunij praeceptum obligat transgressores ad mortalem culpam, nu. 10. col. 1. fol. 113 -  Ieiunij finis, nu. 12 col. 1. fol. 115 -  Ieiunij Ecclesiastici definitio, col. 1. fol. 120 -  Iesu epistola ad Abagarum, nu. 11. col. 2. fol. 85 -  Inscriptio quaedam apud Gratianum expenditur & vera eius lectio restituitur, col 1. fol. 31 -  Inuentio capitis Ioannis Baptistae, col. 2. fol. 72 -  Inuentio sanctae crucis, nu 9. col. 1. fol. 72 -  Ioannes quo consilio Euangelium suum scripserit. col. 1. fol. 47 -  Ioannis Apocalypsis an sit canonica, col. 2. fol. 47 -  Ioannis Apostoli tres epistolae, Item Iudae Apostoli epistola an sint canonicae, ibidem -  Ioannes Chrysostomus quis fuerit, col. 2. fol. 62 -  Iob liber a quo fuerit scriptus, nu. 4. col. 1. fol. 40 -  Iob genus duxit ab Esau, ibidem -  Iouiniani opuscula, col. 1. fol. 84 -  Ismaelitae, col. 1. fol. 29 -  Itinerarium Petri Apostoli, col. 2. fol. 77 -  Iudith liber an sit canonicus, col. 1. fol. 42 -  Iudith historia quo tempore acciderit, ibidem -  Iulianus Imperator cur dictus sit apostata, col. 2. fol. 31 -  Iulianus factus monachus, col. 1. fol. 32 -  Iulianus Christum vocabat Galilaeum, & Iuliani interitus, co. 2. fo. 32 -  Iulij Aphricani opuscula, co. 2. fo. 84 -  Iunius mensis apud Macedonas dicitur Desius, col. 2. fol. 56 -  Iustiniani constitutio de libertis, co. 1. fo. 11 -  Iustiniani & Celsi iurisconsulti responsa de Hippocentauri stipulatione ex varijs authoribus examinantur, fol. 16. toto capite secundo. -  Ius Italicum quid sit apud iurisconsultos, nu. 11. col. 1. fo. 13 -  Ius Romanae ciuitatis pecunia quaeri solitum, col. 1. fo. -  11 -  Ius Romanae ciuitatis parcissime dari solitum, col, 2. fo. -  13 -  Iuuenciopus & quis fuerit, col. 1. fol. 75 -  L. -  Lactantij Firmiani opera, co. 2. fol. 83 -  Laquei supplicium ignominiosum. co. 1. fo. 22 -  Largitiones Romanae, col. 2. fol. 12 -  Latinorum ius in vrbe Romana, col. 1. fol. 13 -  Latini liberti, col. 1. fol. 10 -  Legatum tessarae explicatur, nu. 9. co. 2. fo. 11 -  Legatum tribus Romanae, col. 1. fol. 11 -  Legatum tribus quam vtilitatem liberto attulerit apud Scaeuolam, nu. 10. col. 1. fol. 12 -  Legio militum fulminatrix, co. 2. fo. 33 -  Legis Titia Seio, intellectus, & legis mortuo boue. §. primo ff. de legat. 2. num. 12. col. 1. fol. 14 -  Legis Constantini ad Maximum latae de crimine laesae Maiestatis interpretatio, col. 1. fo. 22 -  Lemonia tribus, col. 1. fol. 5 -  Leonis Papae epistola ad Flauianum Episcopum, nu. 6. col. 2. fol. 64 -  Liberti ius apud Romanos ex manumissione habuerunt, nu. 7. col. 2. fol. 9 -  Liberti dedititij, col. 1. fol. 10 -  Libertos dedititios in desuetudinem abijsse, col. 2. fol. -  12 -  Liberti olim in tribu Romana censebantur, in eaque suffragium ferebant, nu. 8. col. 2. fol. 10 -  Libertini qui dicantur, ibidem & col. 1. fol. 11. & col. 1. fol. 13 -  Librorum de rebus ecclesiasticis tractantium tria genera, co. 2. fo. 35 -  Libri veteris testamenti, co. 2. fo. 37 -  Libri noui testamenti, nu. 9. col. 2. fol. 46 -  Litaniae cur institutae, col. 2. fo. 119 -  Liuij locus ex Plinio & Plinius ex Liuio perpenditur nu. 2. col. 1. fol. 2 -  Luciani vocalium iudicium, col. 1. fol. 21 -  Lucianus qui Euangelia falsauit, col. 2. fol. 78 -  M. -  Macedonius quis & eius haeresis, col. 1. fo. 58 -  Machabeorum libri duo an sint canonici, nu. 17. col. 1. fol. 45 -  Magi duo Reges Persici, col. 2. fol. 43 -  Mambres & Iamnes, col. 1. fol. 81 -  Mane quid, col. 2. fol. 100 -  Marcum Euangelium suum scripsisse dictante Petro, col. 2. fol. 46 -  Mariae transitus liber, nu. 5. col. 2. fol. 80 -  Mariae assumptionis festum, ibidem -  Maris Chalcedonensis Episcopus coecus, & quomodo ei coecitatem Iulianus exprobrarit, col. 2. fol. 32 -  Martyrium Petri & Pauli apostolorum, nu. 11. col. 1. fol. 51 -  Martyr quis dicatur, co. 2. fo. 66 -  Maximus Cynicus, col. 1. fol. 87 -  Melchiadis Papae martyrium, co. 2. fo. 70 -  Mensium collationes, col. 2. fo. 91 -  Militaria vestimenta, col. 1. fo. 18 -  Militis officia a Vopisco conscripta, ibidem -  Milites Christiani sub Iuliano militarunt, col. 1. fol. -  33 -  Militum Christianorum preces sub Antonino militantium, col. 1. fol. 33 -  Missae dictio, qua pro summo sacrificio vtimur, vnde originem habuerit, toto cap. 22. fol. 123 -  Moetia tribus, col. 1. fol. 5 -  Montani haeresis, col. 1. fol. 84 -  Mortale peccatum fidem non extinguere, colu. 2. fol. -  49 -  Mydron quid Graecis significet, col. 1. fol. 126 -  N. -  Nabuchodonosor, sub quo historia Iudith contigit, quis fuerit, co. 2. fol. 42 -  Narniensis tribus, col. 1. fo. 5 -  Natalitius martyram dies dicitur dies martyrij, col. 1. fo. 100 -  Negatores Christi qui dicantur, co. 2. fol. 66 -  Nepos quis & Nepotiani haeretici, co. 1. fo. 80 -  Nestorius quis, & eius haeresis, co. 2. fol. 59 -  Nicaena Synodus quo tempore fuerit celebrata, nu. 1. fol. 53. item 54. 55 -  Nicaena Synodus sub quo Pontifice sit celebrata, col. 1. fol. 56 -  Nisan mensis, co. 1. fol. 89 -  Nisibis vrbs an olim dicta fuerit Antiochia, col. 1. fo. -  29 -  Nocturna sacrificia, co. 2. fol. 101 -  O. -  Ofentina tribus, col. 1. fol. 9 -  Olympiade quali Christus natus, col. 1. fo. 92 -  Omnium Sanctorum festum, co. 2. fo. 99 -  Origenes quis, & an eius opera canonica, co. 2. fol. 73 -  Origenis errores, co. 1. fol. 74 -  Origenes vbi mortuus ibidem -  Orosij historia an recipienda, & quis fuerit Orosius, nu. 11. co. 2. fo. 74 -  Otriculana tribus, co. 1. fo. 5 -  Oua, lac & caseus an in ieiunio prohibeantur, co. 1. fol. -  119 -  P. -  Palatina tribus, col. 2. fol. 5 -  Panemus Macedonum, Iulio Romanorum mensi respondet, co. 2 fo. 51 -  Papyria tribus, col. 2. fol. 5 -  Partitarum opus quo tempore editum, col. 1. fol. 88 -  Pastoris liber, & quis eius author, col. 2. fo. 78 -  Patriarcharum sedes quatuor quo ordine olim fuerint numeratae, nu. 13. c. 1. fol. 52 -  Pauli epistola ad Hebraeos an sit canonica, colu. 2. fol. -  47 -  Pauli vitam quis descripserit, col. 2. fo. 67 -  Pentecoste monumentum resurrectionis, col. 1. fol. 98 -  Persidis arbor, co. 1. fol. 26 -  Persarum Reges ex Metasthene & alijs auctoribus numerantur, nu. 6. co. 1. fo. 43 -  Petrus qua ratione cruci affixus, co. 2. fo. 21 -  Petri epistolae an sint canonicae, colu. 1. fo. 48 -  Petro vnde contigerit primatus, co. 1. fo. 49 -  Petri Apostoli tres sedes, co. 1. fo. 49 -  Petri & Pauli Apostolorum martyrium, nu. 12. col. 1. fol. 51 -  Petri & Pauli festum, col. 2. fo. 99 -  Philo ad colloquium Petri peruenit, co. 2. fo. 102 -  Philo auctor libri Sapientiae, co. 2. fol. 38 -  Phratra graecis quid, col. 1. fo 2 -  Phylae Atheniensium, nu. 6. co. 2. fo. 7 -  Phyle tribus Attica vnde nomen, co. 1. fo. 9 -  Phylacteria quae dicantur, nu. 12. co. 1. fol. 86 -  Pictauiensis victoris opera, col. 2. fo. 85 -  Plato Colytensis cur dicatur, col. 2. fol. 8 -  Platonem diem dominicam diuinasse, co. 2. fol. 98 -  Pollia tribus, co. 2. fol. 5 -  Popilia tribus, co. 1. fol. 6 -  Pontina siue pomptina tribus, ibidem -  Pontifex non potest errare in his quae ad fidem pertinent, col. 2. fol. 65 -  Prandij hora in diebus ieiunij, nu. 14. colum. 1. fol. -  117 -  Prandere quoties in ieiunio permittatur, nu. 12. co. 2. fo. 113 -  Prandio vnico per ingluuiem tot cibarijs vtentes, vt nullam carnis afflictationem sentiant, an seruent ieiunia, co. 1. fol. 114 -  Prandium tertium vel quartum an nouae transgressionis reatum inducat, in eodem die, quo ieiunium praecipitur, num. 13. col. 2. fol. 116 -  Praeceptum decalogi de Sabbato sanctificando partim morale partim ceremoniale, nu. 2. co. 2. fol. 94 -  Praeceptum de Sabbato, qua ex parte morale censetur, est etiam iur is naturalis, nu. 2. co. 2. fo. 95 -  Praetorium quid, col. 2. fo. 126 -  Praerogatiuae tribuum, nu. 5. col. 1. fo. 7 -  Praefectus calciatus quis, co. 1. fo. 18 -  Praefectus vigilum, col. 2. fol. 17 -  Praegnantis mulieris, quae damnata sit, corporis poenam differri, quo adpariat, co. 2. fol. 18 -  Preces militum Christianorum sub Antonino quid effecerint, co. 1. fol. 33 -  Primatum Petri & Romanorum Pontificum ex diuina institutione vim obtinuisse, nu. 1. co. 1. fol. 50 -  Primatus quid apud Latinos significet, ibidem -  Principia quid apud Martianum significent, fol. 126. toto capite 26. -  Priscillianus Episcopus quis, co. 2. fo. 86 -  Priscus Assuerus Artaxerxes Cyro successit, colu. 1. fo. 43 -  Prophetarum ordo, nu. 8. col. 2. fo. 45 -  Prophetae maiores, co. 1. fo. 46 -  Prosper quis fuerit, co. 1. fo. 64 -  Publicia tribus, co. 1. fol. 6 -  Pupinia tribus, ibidem -  Purgatio criminis quae sit candenti ferro, co. 2. fo. 125 toto capit. 23. -  Q. -  Quadragesima vnde dicatur, col. 1. fol. 110 -  Capit. Quadragesima de consecrat. distinctione 5. interpretatio traditur, co. 2. fol. 109 -  In Quadragesima quot diebus ieiunandum, ibidem -  Quadragesimae ieiunium & eius institutio, num. 4. fol. 107 -  Quartae & sextae feriae ieiunium, nu. 8. co. 1. fol. 110 -  Quatuor temporum ieiunium, nu. 9. co. 2. fo. 111 -  Quirici & Iulitae festum quando celebretur, col. 2. fo. -  67 -  Quirina tribus, col. 1. fol. 6 -  R. -  Reges Persarum enumerantur, nu. 6. co. 1. fo. 43 -  Regum libros quis scripserit, col. 1. fo. 38 -  Rogationum ieiunium, nu. 16. co. 2. fo. 119 -  Roma in tribus rusticas & vrbanas triginta quinque olim diuisa fuit, nu. 1. co. 2. fo. 1 -  Romanae ciuitatis ius pecunia quaeri solitum, co. 1. fo. -  11 -  Romani ciues non eiusdem conditionis fuerunt, co. 1. fo. 13 -  Romilia tribus, co. 2. fo. 6 -  Ruffini opera, nu. 10. co. 2. fol. 73 -  Rusticae tribus, col. 2. fol. 2 & 3 -  S. -  Sabirina tribus, co. 2. fol. 6 -  Sabbati institutio, & quid vocabulum significet, co. 1 fo. 94 -  Sabbatum secundoprimum quid, col. 2. fo. 49 -  Sabbati praeceptum partim ceremoniale partim morale, nu. 2. col. 2. fol. 94 -  Sabbatum quare in diem dominicum mutatum fuerit, col. 2. fol. 96 -  Sabbati sanctificationis praecepto exterior tantum Dei cultus non interior requiritur, nu. 11. col. 1. fol. 103 -  Sabbato an ieiunandum, col. 1. fol. 108 -  Sacratio Regi Aragonum, col. 1. fol. 31 -  Sacramentum baptismatis ab haeretico collatum an sit ab orthodoxo repetendum, col. 1. fol. 35 -  Salomonis libri qui canonici, col. 1. fol. 38 -  Salomonis apocrypha, col. 2. fol. 87 -  Samiata ferramenta quae, & quid samiare, col. 2. fol. 18 -  Sapientia & Ecclesiasticus an sint canonici libri, nu. 3 col. 1. fo. 38 -  Sapientiae libri auctor, col. 2. fol. 38 -  Sapientiae liber ante natiuitatem Christi scriptus, col. 1. fol. 39 -  Sapinia tribus, colu. 2. fol. 7 -  Sarracenorum nomen quam habuerit originem, & vnde Arabes Sarraceni dicti, col. 2. fol. 28 -  Satyrus cum Antonio Eremita colloquitur, col. 1. fol. -  17 -  Satyrus ad Syllam adductus, ibidem -  Scaptia tribus, col. 2. fol. 6 -  Sceuolae locus ex lib. 17. ff. & cap. 35. de leg. 3. explicatur, col. 1. & 2. fol. 1. item col. 2. fol. 12 -  Scolops quid, col. 1. fol. 22 -  Sedulij Paschale opus, col. 2. fol. 74 -  Sergia tribus, col. 2. fol. 6 -  Serum quid, col. 2. fol. 100 -  Sextae Synodi canon explicatur. nu. 6. col. 2. fol. 108 -  Socratis Historici locus expenditur, nu. 5. colu. 2. fol. -  107 -  Sogdianus rex Persicus, col. 2. fol. 44 -  Stationes Christianae, col. 2. fol. 101 -  Stephani martyris reliquiae, col. 2. fol. 74 -  Stellatina tribus, col. 2. fol. 6 -  Stipulatio Hippocentauri, col. 1. fol. 16 -  Suburrana tribus. col. 2. fol. 6 -  Succedendi ius ex testamento & ab intestato, quod plerunque filijs illegitimis a principe conceditur, an includat ius succedendi contra testamentum, toto cap. 21 -  Succedere ex testamento, & ab intestato, & agere contra testamentum, sunt diuersa, nu. 2. col. 2. fol. 121 -  Succedere ex testamento & succedere ab intestato quo modo differant, col. 1. fol. 123 -  Susannae historia, col. 1. fol. 46 -  Syluestri actus quam authoritatem habeant, nu. 8. co. 2. fol 67 -  Synaxis quid, col. 2. fol. 124 -  Synoecia Atheniensium, col. 2. fol. 9 -  Synodus a Gelasio conuocata, co. 2. fo. 33 -  Synodi quatuor vniuersales, toto cap. 15. fol. 53 -  T. -  T. litera supplicij nota, nu. 3. col. 1. fol. 21 -  Temesenses spectro quodam patriam saepe deserere coacti, col. 2. fo. 24 -  Temeseus genius prouerbium, ibidem -  Temperantia definitur, col. 2. fol. 104 -  Temperantiae vsus & laus, col. 1. fo. 105 -  Temporis ratio expenditur, toto capite 18. -  Theodosij Iunioris mors, co. 1. fo. 60 -  Theophilus Episcopus quis fuerit, nu. 4. co. 1. fo. 63 -  Thobiae liber an olim fuerit canonicus, co. 2. fol. 40 -  Tertulliani opuscula Apocrypha, nu. 8. col. 1. fol. 83 -  Tertio praecepto Decalogi qualis cultus praecipiatur, co. 2. fol. 94 -  Tetras apud Graecos quid significet, col. 1. fol. 110 -  Terentina tribus, co. 1. fol. 7 -  Tessarae legatum explicatur, nu. 9. co. 2. fo. 11 -  Tessara quid, ibidem & col. 1. fol. 16 -  Testamenti veteris librorum ordo, co. 2. fol. 37 -  Testamenti noui librorum ordo, nu. 9. co. 2. fol. 46 -  Testamento manumitti, col. 1. fo. 10 -  Transitus S. Mariae liber Apocryphus, nu. 5. co. 2. fo. -  80 -  Tribus aestimatio an haeredi debeatur, co. 1. fol. 1 -  Tribus commoda an haeredi debeantur, ibidem -  Tribus Romanae & vnde tribus dictae, co. 2. fol. 1. & col. 1. fol 2 -  Tribuum Romanarum numerus, co. 1. fo. 3 -  Tribus Romanae quae nomina olim habuerint, num. 3. col. 2. fol. 3 -  Tribuum praerogatiuae, nu. 5. col. 1. fol. 7 -  Tribus Athenienses, co. 1. fo. 8 -  Tribus Athenienses distinctae in vicos, colum. 2. fol. -  8 -  Tripartita historia, nu. 13. co. 1. fo. 87 -  Tromentina tribus, co. 1. f. 7 -  V. -  Valla contra donationem Constantini debachatus, co. 2. fol. 67. & 70 -  Valerij Maximi & Titi Liuij historia tractatur obiter, nu. 4. col. 2. fol. 5 -  Varronis locus genuino candori restitutus, col. 2. fo. -  30 -  Veientina tribus, co. 1. fol. 7 -  Velina tribus, co. 2. fol. 7 -  Veturia tribus, ibidem -  Vespera quid, col. 2. fo. 100 -  Vicennalia Constantini, col. 1. fol. 56 -  Vicleti error, co. 2. fo. 66 -  De vigilijs & nocturnis sacrificijs, nu. 10. co. 1. fol. 101 -  Vigiliae cur sublatae, co. 2. fo. eodem -  Vindicta manumitti quid? c. 1. fol. 10 -  Virgilio centones, col. 1. fol. 79 -  Virgilium sine Christo Christianum facere, co. 2. ibidem & fo. 80 -  Viri clarissimi qui dicantur, nu. 13. co. 1. fo. 13 -  Vrbanae tribus, co. 1. fo. 2 -  X. -  Xanticus mensis cui ex nostris respondeat, colum. 1. fol. 91 -  Xerxes Rex Persicus, co. 1. fol. 44 -  Xerxes octauus rex Persicus, co. 2. fol. eodem. FINIS. FRANCOFVRTI AD MOENVM. PER PETRVM FABRICIVM IMPENSIS HIERONYMI FEIERABEND. ANNO M. D. LXXI. [Vol. 3] PRACTICARVM QVAESTIONVM LIBER VNVS, AVTHORE DIDACO COVARRVVIAS A LEYVA, ARCHIEPISCOPO SANCTI DOMINICI DESIGNAT. AD PHILIPPVM MAGNVM, HISPANIARVM, Angliae, Franciae, Hyberniae, Neapolísque Regem. Cui Veterum collationem Numismatum cum his, quae modo expenduntur, publica & regia authoritate percusa eodem authore adiecimus. FRANCOFVRTI AD MOENVM, per Petrum Fabricium, Impensis Hieronymi Feierabend. ANNO M. D. LXXI. AD PHILIPPVM MAGNVM EVNDEMQVE CHRISTIANISSIMVM Hispaniarum, Angliae, Franciae, Neapolis, ac Siciliae Regem, Burgundiae, Brabantiae, & Mediolani Ducem, Flandriae Comitem, Didaci Couarruuias a Leyua Archiepiscopi. S. Dominici designat. in Practicarum Quaestionum librum vnum. PRAEFATIO. SVMMA CVIVSQVE REIPVblicae foelicitas est, PHILIPPE Rex Christianissime, eum sibi diuino munere obtinuisse rectorem, ac principem, qui ciuilibus, ac militaribus magistratibus constituendis eam operam det, quae communitatis regimini, eiusque tutelae ad bene, beateque uiuendum sit omnino salutaris. Sic sane recte, & foeliciter Rempublicam administrabit, qui uigilantissime eam ab iniustitiae tyrannide, atque ab hostibus immanissimis tutissimam constituerit, & hoc ipsum effecerit, ut imperio dignus iudicetur, non tantum Reipublicae statu, sed uirtutis, & animi erga subditos excellentia: quippe qui subditorum singulis praestet communi pro omnibus cura, & sollicita pro uniuersa republica gubernatione. Prima equidem pars, quam optimo principi necessariam esse censemus, ad iustitiam pertinet, & aequitatis disciplinam: in cuius exercitatione quietus, ac tranquillus beatae uitae status conquiescit. Eadem etenim omnibus magistratibus, quibus totius reipublicae salus continetur, imperandi rationem praescribit: quam necesse est, ut omnes principes sequantur, qui suos stabilire, & confirmare principatus uolunt. Hinc denique fit, Princeps Maxime, ut facilius domesticis, & ciuilibus, tandem exteris, ac publicis hostibus resistere ualeat respublica illa, quae ab optimo rectore, iustitiae cultu, moribus integerrimis, aequitatis ratione, quiete, & tranquille fuerit instituta. Tuta quidem est conditio subiectorum, ubi uiuitur sub aequitate regnantium, cum & principis opinionem longe lateque disseminet subditorum eidem custodita securitas. Quod si rem istam paulo altius examinare uelimus ex Christianae reipublicae legibus a Deo Optimo maximo, Iesu, proprio sanguine in humani generis salutem conscriptis, illud plané fateri cogemur omnes, cuiusque optimi principis conatus in hoc esse pié, ac religiose constituendos, ut eam quietem, & tranquillitatem respublica consequatur, quae spiritualem illi salutem conferat, ad cuiusque hominis aeternam, & coelestem illam beatitudinem, ad quam supra omnem naturam a Deo diuina prouidentia creatus est. Hoc nomine, inclyte Rex, multis aequum est gratulari regnis, gentibus, & prouincijs, quibus haereditario gentilitiae familiae titulo, populorum omnium applausu, post foelicem Caroli Caesaris principatum, maxima parentis laude, qui talem te educauerit, primogenitus eius filius, & haeres patriae uerus pater, & princeps designatus eras. Nunc uero eisdem regnis, gentibus, & prouincijs ab ipso inuictissimo Carolo prae eius animi magnitudine, tibi traditis principatus legitimis iuribus Rex constitutus censeris. Vicaria namque patris potestate apud Hispanos hucusque ita quidem usus es, ut clementissimi, ac uigilantissimi patris Zelum iustitiae, pietatem & religionis Christianae cultum maximopere fueris imitatus. Verum Anglicae reipublicae uere, & ex animo exultantes, qui euangelicam legem profitemur, gratulari quidem possumus: quippe cui ex Christianissimae Mariae eius gentis Reginae coniugis tibi dilectissimae Sacrosancto coniugio illud diuina sorte obtigerit, quod te Regem, patronum, & protectorem habuerit, in tanta eius regni calamitate, in summo rerum periculo dictatorem electum, unicum ueluti refugium, praesidiumque ad arcendos ab ea republica communis humano generi immanissimi hostis conatus, Satana duce atrocissimo ita instructos, ut non aliter, quam Deus e machina, (quod aiunt) assistente tibi, & in omnibus benignissime cooperante optimo, maximoque Deo, qui adiutor est fortis, & in se sperantes non derelinquit, saluti spiritali tantae reipublicae, iamdiu a daemone oppressae, quam citissime prospexeris: quasi uotum illud Dauidicum una cum desponsatione serenissimae coniugis emiseris. Etenim sicut iurauit domino, uotum uouit Deo Iacob. Si introiero in tabernaculum domus meae, si ascendero in lectum strati mei, Si dedero somnum oculis meis, & palpebris meis dormitatione. Et requiem temporibus meis, donec inueniam locum domino, tabernaculum Deo Iacob Nimirum in tanto rerum, & negociorum conflictu nihil sanctius esse duxisti, quam statim, neglectis itidem tot delicijs, & uoluptatibus, quae regios animos a iusto auocare solent, in tali regno, charissimae Reginae uotis consentiens, tabernaculum Deo Iacob constanti animo constituere, Christianam fidem, & religionem maximo totius Christiani orbis dispendio tot annis ab Anglia repudiatam, eidem Reipublicae Augustissimo, & uere diuino conatu restituens. Iulius Caesar Primus ille Romanorum Imperator, post deuictum Pharnacem haec tria uerba ad amicos scripserat: ueni, uidi & uici. Haec eadem Romae Pontico triumpho inter Pompae fercula in titulum postea praetulit, non acta belli significantia, sicut caeteris, sed celeriter confecti notam. Tuae uero maiestati huius catholici triumphi fercularem foeliciter, & celeriter confectam significantia non alia uerba proferant oportet, quam illa tria Psaltis admirabilis. Dominus illuminatio mea. Soluisti enim, Magne PHILIPPE, aura Sancti Spiritus ex Hispania, & Angliam appulsus uidisti publicam illius amplissimi regni, imo Christianae Reipublicae calamitatem, uicistique eius authorem statim: ut iure optimo, si tibi Ethnicorum superbi, & arrogantes tituli placuissent, posses iustius, quam Caesar illo uti titulo: ueni, uidi, & uici. Erit tandem post tot aduersus Christiani nominis publicos hostes ab Hispaniarum catholicis Regibus, Austriaca, & Haspurgentium principum familia, Belgica domo, parente inuictissimo Carolo edita facinora, totque triumphales titulos nouus hic tibi decretus triumphus cum praeclarissimus, tum ecclesíae catholicae eius que summo praesuli, & Christi uicario quam gratissimus. Grauiter equidem, ac moleste ferebat Christiana Respublica, regnum illustrissimum, totque annis catholicis eius institutis, tot martyrum, tot sanctorum uirorum testimonijs impensissime addictum, nuper ab eadem maximo cum dolore, & commiseratione segregatum fuisse. Venerat olim in Britanniam, quae nunc Anglia est, Ioseph ille, qui teste Matthaeo Euangelista, ab Arimathaea ciuitate oriundus Christi corpus sepeliuerat: atque in eo loco tam ipse, quam eius socij, cum de euangelio praedicarent, dogma Christi sedulo docerent, multi per haec ad ueram pietatem traducti, salutiferaque fruge imbuti baptizati sunt, isti deinde uiri diuino spiritu afflati cum a Rege Aruirago parum terrae ad habitandum proxime Vuelliam oppidum, circiter millia passuum quatuor domo accepissent: ibi nouae religionis prima iecerunt fundamenta, ubi hodie est templum magnificum, coenobiumque monasticae familiae diui Benedicti nobile: nomen est Glasconia. Haec Christianae pietatis in Britannia extitere primordia, quam deinde cum Lucius Rex prope extinctam fonte Baptismi sublatus mirabiliter adauxisset, demum Britanni eam pietatem eatenus integram seruarunt, quo ad furor Diocletiani dira in Christianos persecutione prope ad internecionem erupit. Paulo post in ea insula Christiana religio multis bellorum tumultibus perturbata, frequenter uaria undique consequitur interualla: donec Anglis eam prouinciam occupantibus diuus Gregorius summus ecclesíae Pontifex prope annum sexcentesímum a Christi natalibus sub Rege Ethelberto, & eius uxore Christianissima Berta, missis ad id negocium Augustino, & Mileto monachis, religionis Christianae dogmata conatu maximo Anglorum gentem edocendam, hortatu, & praedicatione illustrandam curauit. Hanc illustrem Catholicae fidei Anglorum professionem hoc seculo aliquot annis interruptam, tu quidem primus huius nominis apud eam gentem Rex PHILIPPE Magne, in idem regnum nutu dilectissimae coniugis restituisti, ut denique tuum hoc primum in Anglica republica nomen insigni edito facinore ita illustrares, sicut & primus ex Romanis Imperatoribus. M. Iulius Philippus Caesaream dignitatem sacro baptismatis lauacro olim illustrauit. Habuit sane Anglia eo tempore, quo Britanni illam obtinebant, ex Britannorum gente diuam Helenam Coylli cuius dam Reguli filiam, Magni Constantini matrem, quam singulari pietate praedita crucem Domini sub spurcissimo Veneris simulacro Hierosolymis latentem, ab eaque maxima cura, & sollicitudine repertam Christianis adorandam exhibuit, eiusque partem, ut Historici quidam testantur, altera Hierosolymis parte relicta, Romam secum attulit eamque gemmis, & auro distinctam in Aede Sanctae Crucis Sessoriano in theatro constructa collocauit. Habuit & diuam Vrsulam cum undecim milium uirginum Sodalitio, filiam equidem Dionoti Cornubiae Reguli. Habet nunc Mariam coniugem tuam, animi constantia, pio in Christianam religionem affectu, inter tot apud Anglos aduersus fidem catholicam tumultus, acerrimasque communis humani generis insidiatoris incursiones illustrissimam. Cuius & tuae Maiestatis laudes eloquentissimorum uirorum panegyricas orationes dignissime postulantes, me ipsum tantae rei magnitudine deterritum huius conatus ulteriori progressu abstinere pluribus compellunt rationibus; quibus tamen minime auertar, quin publicae laetitiae causa gratulaturus tibi, Rex potentissime, Practicarum quaestionum librum unum in hac Granatensi curia, post Variarum resolutionum Libros: post alias in publicum editas relectiones, continuo labore, & indefesso elaboratum tuae Maiestati offeram audacter, tuam admirabilem considerans cum erga omnes clementiam, tum uero in ministros huius publici muneris, cui operam ipse octo ferme annis dederim, singularem humanitatem. Cogor tamen opus istud breuius, quam ab initio animo conceperam, absoluere, quod Caesareae Maiestatis iussu, & maximo in me beneficio, te dubio procul authore, in Hispaniolam insulam Deo auxiliante sím profecturus, quo illic Archiepiscopi munere & officio fungar. Suscipe igitur, princeps Maxime, hilaro uultu, aequoque animo opus istud ea qua potuimus diligentia editum, ut tuis auspicijs tutius inter tot hominum manus uersetur. Vale foelicissime. E tua Granata Mense Aprili Anno a Christo Nato. M. D. LVI. SVMMA CAPITVM HVIVS OPERIS. -  TOTA ciuilis Castellanae Reipublicae potestas, & iurisdictio, qua ratione penes ipsum Regem sit? Caput primum. -  Iurisdictio alicuius Castri a Principe concessa, an in nouos incolas, & in eiusdem oppidi augmento exerceri possit? Caput secundum. -  Quanam ratione sit intelligenda donationis, concessionis, aut venditionis dispositio ad mensurae modum concepta? Caput tertium. -  De summa Regis iurisdictione, quam maioriam dicimus, quamque Regio nomine suprema exercent auditoria? Caput quartum. -  De iure ac priuilegio reuocandi domum. Caput quintum. -  De his, qui pro iure exigendo possunt alios ad curiam Regis vocare, quo ad Primam causarum cognitionem. Caput sextum. -  De vidua priuilegium habente trahendi, & vocandi reum ad curiam Principis, quando eo vti possit? Caput septimum. -  Clericus haeres laici, an possit ad seculare tribunal pro haereditatis rebus, & iuribus vocar.? Caput octauum. -  De causarum auocatione, & earum retentione, quae apud curiam quandoque sit. Caput nonum. -  De mandatis Regijs ad executionem, & obseruationem literarum, que vulgo requisitoriae dicuntur. Caput decimum. -  Rursus agitur de eisdem literis Requisitorijs: potissimum ad criminum punitionem. Caput vndecimum. -  De petitione haereditatis expenditur Pauli Iurisconsulti locus forensi exercitationi maxime commodus. Caput duodecimum. -  Quid sit praecipue obseruandum, vbi qui nondum litigauit, litis, & causae examini sese offerat, quem tertium oppositorem dicimus? Caput decimum tertium. -  Rursus de eadem re, ac tertijs oppositoribus, quonam modo sint admittendi? Caput decimum quartum. -  De illo qui a sententia inter alios lata appellat, quia eius intersit. Caput decimum quintum -  De tertio, qui vult executionem sententiae inter alios latae impedire. Caput decimum sextum. -  De illo interdicto, quod Practici apud Hispanos Interim appellant. Caput decimum septimum. -  De testibus traduntur aliquot, quae prae oculis habere debent iudices. Caput decimum octauum. -  De instrumentorum fide traduntur multa, quae cum Practicis, tum Theoricis erunt fortasse conducibilia. Caput decimum nonum. -  Rursus de authoritate publici instrumenti, quae oritur ex his, quae vt solennia ei accedere debent. Caput vigesimum. -  De publica fide instrumentorum, quae non originalia, sed exemplaria sunt. Caput vigesimumprimum. -  De fide, & authoritate priuatae scripturae. Caput vigesimum secundum. -  Appellatione pendente nouata, qua ratione per iudicem appellationis reuocentur? Caput vigesimumtertium. -  Rursus de reuocatione attentatorum tractantur multa. Caput vigesimumquartum. -  Quando nullitatis obiectio impediat sententiae executionem, praesertim eius, quae vel tertia est, ac caeteris conformis, vel in instantia reuisionis lata. Caput vigesimumquintum. -  De recusationibus iudicum, eorum praesertim, qui ab ipso Rege in hoc munus eliguntur, vt in eius summis praetorijs ius unicuique reddant, Caput vigesimum sextum. -  De expensis, & earum condemnatione hoc in capite traduntur multa. Cap. vigesimumseptimum. -  De his rebus, quae in dotem dantur aestimatae. Caput vicesimum octauum. -  De creditore priuilegium habente, an possit agere ad pecuniam solutam posteriori ereditori, qui eam consumsit? Caput vigesimum nonum. -  Quanam ratione practici utantur in remittenda colonis pensione sterilitatis causa. Caput trigesimum. -  De seculari, & laica iurisdictione in eos clericos, qui prima tantum tonsura sunt insigniti. Caput 31. -  Rursus agitur de clericis primae tonsurae, qui nondum matrimonium contraxerunt. Caput trigesimum secundum. -  Agitur item de iurisdictione seculari quo ad clericos: praesertim ad breuem interpretationem capit. si iudex laicus. de senten. excom. liber. 6. Caput trigesimum tertium. -  Inquiritur adhuc, an quandoque possit a laicis declinari forum seculare in criminibus puniendis? Caput 34. -  De rebus, & negocijs ecclesiasticis, quae solent apud huius regni praetoria frequenter examinari. Caput 35. -  De iure patronatus laicorum ad differentiam iuris patronatus ecclesiastici, & vtriusque derogationem. Caput 36. -  De pascuis, & iure pascendi, tam lege iuris communis, quam ratione seruitutis constitute. Caput 37. -  Quo ordine agnatio, vel familia sit admittenda ad ea bona, quae vel ex fideicommisso, vel primogenio familiae, vel agnationi deferuntur. Caput trigesimum octauum. # 1 PRACTICARVM QVAESTIONVM LIBER VNVS, AVTHORE DIdaco Couarruuias, a Leyua, Archiepiscopo Sancti Dominici designat. # 1 EX CAPITE SEQVENTI. -  1 Gothi qua ratione, & quo tempore Hispaniarum Imperium obtinuerint? -  2 Potestas temporalis, ciuilisque iurisdictio penes ipsam Rempublicam est, & apud eos, quibus ipsa id muneris commiserit, in quo ab Ecclesiastica differt. -  3 Romana Respub. omne Imperium in Caesarem Augustum, & eius successores transtulit. -  4 Regius principatus, vel libera electione populorum, vel haereditaria Gentilitij primogenij successione, moribus aut lege probata iustus omnino censetur. -  5 Regnum omnium Rerumpublicarum est praestantissimum. -  6 Regia potestas ex Dei, & naturae ordinatione stabilitur. -  7 Castellanum regnum iure Gentilitiae successionis primogenitis defertur. -  8 Salica lex apud Gallos. quae sit? -  9 Castellanae Reipublicae tota iurisdictio penes Regem est. -  10 Castro a Rege alicui concesso, an censeatur concessa iurisdictio: & quid de mero, ac mixto imperio? Tota ciuilis Castellanae Reipublicae potestas, & iurisdictio, qua ratione penes ipsum Regem sit. CAPVT I. ROMANIS olim Hispanias obtinentibus, Gothisque a septentrione totam Europam bello, armis, & industria vastantibus, cum & tunc Vandali, Alani, & Sueui relictis Gallijs, Hispanias inuasissent, Honorius Imperator, Gothis eorum Rege Radagoso in Foesulanis montibus occiso, clade insigni ab Stillicone Romanorum duce, & consule af[art. 1]flictis eiusdem gentis principi Alarico Gallias, Hispaniasque, quas iam pene perdiderat, inito cum Senatu consilio concessit: vti commemorant Paulus Orosius, & Rodericus Toletanus lib. 2. rerum in Hispania gestarum cap. 4. Quo iure, mortuo post euersionem Romanae vrbis, Consentiae Alarico, Athaulphus Gothorum Rex misertus calamitatis Hispanorum, quam a Barbaris patiebantur, auxilium eis impigre laturus Hispaniam aggreditur, eoque intra breue tempus a suis interfecto, ann. Domini quadringentesimo decimo sexto. Post hunc Vuallia Gothorum Rex, cum pace Honorio pacta, Vandalos & Alanos pene extinxit, ob easque res bene gestas ab Imperatore Aquitania, & maxima Narbonensis prouinciae parte donatus est. Quod Prosper Aquitanicus, & Isidorus testantur. Idem scribit Rodericus Toletanus cap. 7. Et post eos Paulus Aemilius hoc ipsum asseuerat. Rursus Theodoredus Rex non satis his prouincijs apud Gallias contentus, Hispanias inuasit: cui Turismundus successit, eoque a quodam familiari occiso, Theodoricus permissu Imperatoris Hispanias ingressus, primus in eis Gothorum Rex obtinuit Imperium, belloque Sueuos domuit, ac paulatim maxima Hispaniarum parte subacta Gothorum genti eas sedes stabilire ita conatus est, vt qui eidem in regno successerunt grauiter ac moleste tulerint, Romanorum nomen adhuc in Hispanijs veteris Imperij, & principatus iura quaedam obtinuisse, donec Sisebutus Rex prope annum Domini. DCXV. expulsis profligatisque Romanis Hispaniarum Monarchiam consequutus est. Huic siquidem Regi hoc tribuit Paulus Aemylius lib. 1. de gestis Francorum. Diuus tamen Isidorus, Rodericus Toletanus, & Alfonsus Burgensis, id de Suintilla Rege, Ricaredi primi filio tradidere, qui coepit regnare anno Domini. DCXXI. atque ideo apparet, id contigisse circa annum Domini. DCXXIII. Nam & S. Isidorus ad annum quintum Suintille Regis Gothorum historiam pro secutus est. Post haec Gothorum principes Hispaniarum Imperium regio Monarcharum nomine pacatissimum habuerunt ad annum vsque Domini. DCCXIIII. Quo ex proditione Comitis Iuliani Arabes ab Africa Calpen, quae nunc Gibraltar dicitur, transuecti, cruentissimo praelio ipsis Gothis, eorumque Rege Roderico profligatis totam feré Hispaniam occuparunt. Quo in praelio Gothorum omnis nobilitas cecidit: totaque Hispania in ditionem Sarracenorum venit, praeter Astures & Cantabros, apud quos Pelagius Fasilae Cantabriae ducis filius, nepos Gothorum regis Cindasunthi, animum ad opem patriae ferendam adijciens, multos Christianos metu hostium latitantes in ordinem coegit, eosque adhortatus alacres admodum ad quoduis subeum dum pro religione Christiana & patria periculum reddidit, adeoque sibi subditos & obnoxios effecit, vt ab ipsis rex electus, & nominatus, animo inuicto, diuinoque auxilio coeperit Arabes bello premere, aliquotque vrbibus, & oppidis ita cedere coégerit, vt Reges, qui post eum Hispaniarum sceptrum consequuti sunt, maximis cladibus eos afficientes ab Hispanijs prorsus expulerint. Cui negocio & Catholici Reges Fernandus, ac Elisabeth vltimam, extremamque dedere operam, dum hoc Granatensi regno armis capto, vrbem hanc multis titulis celebratissimam anno Domini. M. CCCCXCII. in eorum ditionem redactam Christi vexillo praeducente ingressi fuere. Hinc sane illud ipse deduxerim, Hispanias Monarchiae, & Regum Imperio subditas fuisse ab hinc ferme mille annis, quibus Reges e Gothorum sanguine progeniti, foelicissime Rempublicam istam bello, & pace, datis iustissimis, ac saluberrimis legibus, sub Christiana religione Catholice tutati sunt. Verum ex aliquot Hispaniarum prouincijs, quae regna modo appellamus, Castulonensis sese nobis offert, de cuius iurisdictione, & ciuili potestate hoc in capite, agere constituimus, illud equidem tractaturi, quanam ratione sit penes Castellanum Regem ipsa ciuilis potestas, totaque huius Reipublicae iurisdictio, in ferendis legibus, in mero, ac misto Imperio denique exercenda. Castellam autem prouinciam, Castulonensem diximus, eos secuti, qui ita eam quandoque nominarunt, non ignari, veterem Castellam Barduliam proprius dici, & ipsos Castellanos Bardulos. Nec tamen hoc quicquam refert quod ad nostrum institutum, cui equidem aptius erit aliquot exponere conclusiones, quibus examinatis multa constabunt, quae huius questionis decisioni potissime suffragantur. Prima conclusio. Temporalis potestas, ciuilisque iurisdictio tota, & suprema penes ipsam Rempublicam est: idcirco is erit princeps tempo[art. 2]ralis, omnibusque superior Reipublicae regimen habiturus, qui ab eadem Republica fuerit electus, & constitutus: quod ex natura rei iure ipso gentium & naturali constat, nisi humanus ipse conuictus pactione aliud induxerit. Huius conclusionis nos obiter meminimus in reg. peccatum, de regul. iur. lib. 6. 2. partic. §. 9. numer. 6. eiusque probatio ex eo constat, quod ab ipsa natura homines ita instituti sunt: vt, nisi humanus intellectus coecutiat, plane percipiant lumine naturali, in quauis hominum ciuili societate, quae ad tutelam generis humani conducit, omnino constituendum esse necessario gubernatorem quendam, penes quem sit illius societatis regimen, & cura: eumque non posse ab alio, quam ab ipsa societate constitui. Etenim authore Aristotele lib. 1. Polit. cap. 2. Homo animal est omni ape, omnique animante gregali ciuilius: atque ideo est homo natura ipsa sociale animal longe magis, quam apes, formicae, grues, & eiusmodi genera, quae gregatim aluntur, gregatimque se tuentur. At cum Deus ipse pernaturam dederit rebus singulis facultatem se conseruandi, suisque resistendi contrarijs, quantum ad incolumitatem salutis, nec homines facultatem hanc exequi dispersi potuissent, instinctus eisdem adiectus est gregatim viuendi, societatemque ciuilem constituendi: vt adunati alijs alij sufficerent, victumque facilius complures, quam singuli compararent, tutiusque ab incursu ferarum, & hostium degerent. Qua ratione manifestum sit, ciuitatem, id est, ciuilem societatem, natura consistere, hominemque natura esse ciuile animal, eamque consociationem boni causa sensim appetere. Prima haec argumentationis pars potuisset pluribus autoritatibus philosophorum instrui, multisque rationibus, ex Aristotele in lib. 1. Polit. Platone in libris de Republica, Cicerone lib. 1. de inuentione, & Patritio lib. 1. de institutione Reipublicae titu. 3. & tamen cum alio tendat nostrum hoc institutum, satisfecisse opinabimur, si haec veluti per transennam obiter ad propositae conclusionis probationem tetigerimus. Deinde illud constitutissimum est, ciuilem hanc societatem, quam humano generi necessariam diximus, neutiquam potuisse ciuiles homines gubernare, hostes auertere, ac propulsare: & malefactorum audaciam cohibere, nisi magistratibus, principibus, aut rectoribus suam tribueret facultatem, sibique iudices, ac duces constitueret, quibus multitudo ipsa, totiusque congregationis homines subessent, & obedirent. Cum alioquin ciues ipsi sine ordine & capite, minime possent ea prouidere, quae totius communitatis vtilitati expedirent. Igitur constat secunda pars collectionis, qua diximus, in quauis ciuili societate necessarium esse gubernatorem quendam, qui eius curam habeat, reliquosque ciues in officijs contineat. Hoc Aristoteles cap. 1. & 2. Poli. Et caeteri paulo ante citati probant: huncque in scopum tendunt fere libri omnes ab eodem Aristotele, & alijs de Repub. editi. Apud nos tex. est optimus in cap. in apibus, 7. q. 1. cap, cum non liceat. de praescrip. Huius vero ciuilis societatis, & Reipublicae rector ab alio quam ab ipsamet Republica constitui non potest iuste, & absque tyrannide. Si quidem ab ipso Deo constitutus non est, nec electus cuilibet ciuili societati immediate Rex, aut princeps. Saulem equidem, Dauidem, eiúsque posteros tantum a Deo iure positiuo, diuino per Prophetas, ore proprio Reges in regno Israelitico electos fuisse, constat ex sacris testimonijs. Praeter hos nullus vnquam Rex, aut princeps a Deo immediate constitutus est: tametsi Deus populum Hebraeum fere quadringentis annis instar regni per vnum gubernauerit: nempe Mosen, & eius successores iudices. Sic Deut. cap. 27. inquit Deus: Cum dixeris, constituam super me Regem, eum constitues, quem dominus Deus tuus elegerit. Ceteris vero gentibus Deus ipse ab ipso naturae iure liberam fecisse videtur potestatem, sibi principes, Reges, & magistratus constituendi. Ergo quaelibet Respublica diuinitus naturae lumine erudita ciuilem potestatem, quam habet, potest, & debet in alium, vel alios transferre, qui Regum, principum, Consulum, aut aliorum Magistratuum titulis ipsius communitatis regimen suscipiant. Qui vero esse in societate nequit, aut nihilo indiget propter copiam, is pars ciuitatis non habetur. Itaque aut bestia est, aut Deus. Quibus verbis Aristoteles in dicto capit. 2. vsus est ad huius ciuilis societatis commendationem: omnes etenim homines secundum eum in hanc societatem natura sunt propensi: quam qui primus constituit, is author extitit maximorum bonorum. vt enim homo perfectionem nactus, animantium est optimus: Sic cum a lege iustitiaque discessit, omnium pessimus habetur. Sed & hanc primam conclusionem palam asserit, ac tenet S. Thom. 1. 2. quaest. 97. articu. 3. ad 3. Eandem probat multis rationibus Alfonsus a Castro lib. 1. de potestate legis poenalis capitul. 1. versic. postquam. Secunda conclusio. Potestas Ecclesiastica in hoc a ciuili, & seculari potestate differt, quod ea non est immediate penes totam Rem publicam: sed fuit ab ipso Deo Iesu, Petro, vt principi, & Apostolis caeteris, eorumque successoribus concessa. Probatur haec assertio. Nam haec potestas supernaturalis est, in finemque supernaturalem tendit: & ideo iure naturali non potest alicui competere: imo apud illum erit, cui ab ipso Deo supernaturaliter data fuerit: Deus autem summus Iesus Christus humani generis saluator eam Petro vt principi, & caeteris Apostolis, eorumque successoribus dedit: ergo ea non competit toti Reipublicae Christianae, nec penes eam residet, sicuti nos probauimus in dict. regu. peccatum. 2. part. §. 9. nume. 6. ex Caietano. 2. 2. quaest. 1. articu. 10. & in tracta. 2. de potesta. Papae, & concilij. cap. 1. Hoc ipsum coadiuuatur ex eo, quod cum Christus fuerit vniuersalis redemptor, & Rex vnicus regni coelorum toto orbe diffusi, potuit, ac potest per vnum Vicarium totum regere orbem, maxime quia sub illo Vicario instituit Patriarchas, Archiepiscopos, aliosque antistites, & sacerdotes: qui afflatu spiritus sancti ministrarent spiritualia. Reges autem quia a suis regnis potestatem recipiunt, non est cur ab vno omnes dependeant, nec id natura fieri posset commode. Qua ratione hanc item conclusionem probat Dominicus Soto. lib. 4. de iustitia & iure. quaest. 4. articul. 2. eandem repetit Caietan. in 2. parte Apologiae de potestate Papae cap. 2. & 9. qui in cap. 10. versicul. ad secundam scribit, Deum ita genus humanum instituisse, vt ad ordinem, & finem naturalem, potestatem communitati dederit, non vni: in ordine autem ad finem supernaturalem, potestatem vni delegauerit, non communitati. Tertia conclusio, Romana Respublica, cum eius initio reges sibi elegerit, & constituerit, ac demum in annales consules summam potestatem transtulerit: tandem in Augustum Caesarem, eiusque successores, Regia lege lata per po[art. 3]pulum ipsum, ac Romanam communitatem, omne suum Imperium, & potestatem contulit. Huius conclusionis plura sunt quidem testimonia. id enim constat ex l. 1. ff. de consti. princip. l. 2. §. & cum placuisset. ff. de orig. iur. & paulo ante. §. nouissime. Quo in loco Iurisconsultus testatur, populum Romanum necessitate constrictum summum ius vni principi dedisse, omniumque rerum arbitrium eidem permisisse, vt omnium factionum occasio tolleretur. tum vt in administratione prouinciarum succentu. riaretur princeps senatui, qui non perinde prouincias omnes regere poterat. Sic Archadius Iurisconsultus scribit, regimenta Reipublicae ad Imperatores perpetuo translata. l. vnic. ff. de offic. Praefect. praet. & Iustinianus ait in l. 1. §. sed & hoc studiosum. C. de veteri iure enuclean. antiqua lege, quae regia nuncupabatur, omne ius, omnemque potestatem populi Romani in imperatoriam maiestatem translatam fuisse. Eadem lex appellatur lex Imperij, in l. ex imperfecto. C. de testam. propterea quod de Caesaris Imperio lata fuerit. Moris autem erat apud Romanos, vt quoties ferenda lex esset, presertim de re graui, ea ad populum ferretur: quemadmodum multi tradiderunt, potissimum Asconius Paedianus in Oratione pro C. Cornelio, & Budaeus in d. l. 2. §. & cum placuisset. Romulus enim populo Romano hoc ipsum reliquit, ac permisit, vt leges suffragijs per Curias accersitus comprobaret, authore Dionysio, cui & Polybius consentire videtur, dum describit, populum Romanum suo tempore hanc potestatem habuisse. Hinc Curiatae leges apud Iurisconsultum in dicta l. 2. in princip. Suetonium in Augusto. & Ciceronem in epistolis ad Lentulum. Quae leges & populares dicuntur ab eodem in orationibus. Ferebantur vero leges istae conuocato per triginta Curias populo, singulisque Curijs in separata septa constitutis, & sententiam rogatis: vt Zasius in eadem l. 2. adnotauit. Haec vero lex Regia dicta est, vt quidam existimant, quod per eam ius regnandi deferretur. Sed Ioannes Corasi. lib. 6. miscel. cap. 8. existimat Regiam legem idcirco dictam fuisse, quod ius Regis creandi lege lata Romulus Rex populo Romano concesserit: vt Dionysius & Liuius lib. 1. scripsere. atque ideo solebant Tarquinij Seruio Tullo obijcere, quod iniussu populi Romani Regnum inuasisset. Cum itaque Augustus a populo Romano creatus fuerit Imperator, in eumque vt olim in Reges, translata fuerit Reipublice potestas, videtur in vsum reuocata lex illa vetus Romuli, quae ideo Regia dicta fuit, quid ea ad populum ius creandi Regis pertineret. Ego vero etsi nequaquam contendam, hanc huius nominis, & appellationis rationem veram esse: cum & Augusti tempore non de Rege, (nomen enim istud maximo erat odio apud Romanos) sed de vno Principe constituendo ageretur: attamen opinor legem a populo Romano latam fuisse tunc de hac potestatis, & Imperij translatione: ac posse eam legem Regiam dici, quod ea lata fuerit de vno Principe in Romana Republica designando: vt olim Reges ab ipso populo constituebantur. Ipse quidem Augustus, ne videretur statim veterem Romanae Reipublicae statum, & maiestatem euertere: & tyrannide Rempublicam opprimere, Regiam plane potestatem nusquam vsurpauit. quippe qui sua populo, suaque senatui munia permiserit obire. Sed & Strabo libro 15. testatur, consensu populi translatum fuisse in Augustum ius omne belli, & pacis. Vidi ipse aereum vetustissimum numisma, cuius altera facie imago sculpta erat Augusti his quidem literis: Diuus Augustus: Altera vero Iouis imago cum hoc titulo. CONSENSV SENAT. ET EQ. ORDIN. P. Q. R. Id est consensu Senatus & equestris ordinis, populique Romani. Ex interpretatione Valerij Probi in libello de literis antiquis. Sic denique Caesares, vt veteris Romanae Reipublicae imaginem referrent, & ne viderentur Imperium inuito populo obtinere, magistratus saepissime petebant, qui plebis electione obtinebantur: tametsi omnia fierent libero Caesarum arbitrio. vnde Tribunitiae potestatis dignitatem, Pontificatum Maximum, & consulatus affectabant: eorumque numismatis, quorum ipse plura vidi, inscriptum est, quot consulatus Caesaris obtinuerit, & quoties Tribunus plebis fuerit electus. Quarta conclusio. Ad iusti principatus rationem quae a libero Reipublicae, & communitatis consensu deducitur, satis est plebis, vel optimatum suffragijs, aut denique haereditaria successio[art. 4]ne iure primogenij gentilitij, Regiam dignitatem deferri. Haec etenim conclusio duas sortitur partes, vtraque tamen eandem iustitiae rationem habet, consensum scilicet populi, & Reipublicae expressum, vel tacitum. Prior tamen pars praemittit, principem electione quando que constitui per ipsum populum, aut per optimates, qui populi, ac Reipublicae, & communitatis nomine consensum omnium in electum sibi Regem praestant. Esset sane plerunque difficillimum, suffragia omnium ciuium & eorum, qui alicuius Reipublicae partes sunt, a singulis exigere: id circo conuenit, plebis multitudinem per eius optimates negocia publica ita expedire, vt absque tumultibus, & seditiosis contentionibus tuto, & e Republica res ipsa peragatur. Igitur horum optimatum suffragia ea lege censenda sunt, qua omnium ciuium consensus, quem referunt, censeretur. l. item eorum. §. si decuriones. ff. quod cuiusque vniuer. nomi. cap. vlt. de praebend. in 6. Qua ratione septem illi Germaniae principes, quibus facultas delata est Christiani orbis Imperatorem eligendi, populum ipsum, & Christianam communitatem, quae ab ipso Imperatore gubernanda est, omnino repraesentant, eiusque vi caria vtuntur potestate, vicesque ea in electione gerunt. Vnde fit, quod electio Imperatoris ad Septemuiros Germaniae, vt Collegium, non vt singulos pertineat: quemadmodum optime probat Lupoldus libro primo de iuribus Romani Imperij ca. 6. Panormit. in cap. venerabilem. col. 4. & ibi Card. in §. verum. de elect. Ioan. Cirier lib. 2. de primogenitura. q. 12. Castaldus in tract. de Imperatore. q. 11. & quaest. 15. Hinc sane constat, ad iustitiam principatus cuiuslibet satis esse, quod ipsius societatis consensus per optimates hunc in modum praestitus sit. Tametsi non negauerim, olim Romae aliter in plebeis comitijs suffragia praestita fuisse ad Consulum electionem, & postea Imperatores, Augustos, ac Caesares ab exercitu militari electos quando que extitisse: licet haec electio minime censeretur iusta, nisi Senatus, Populique Romani comprobatio accessisset. Reges vero, & Principes ab origine mundi populorum suffragijs creabantur: quod ex Iustino lib. 1. constat, & Cicerone lib. 3. de legib Idem & nos paulo ante probauimus in prima huiusce capitis conclusione. Nec enim ad Regiam maiestatem, & excelsum dignitatis locum ambitio popularis, sed spectata inter bonos virtus ipsa euexit. text. optimus in l. 1. ff. ad le. Iul. de ambitu. c. vnic. in sine de aliena. feu. c. Moyses. 8. q. 1. ex Hieronymo super epistolam Pauli ad Titum. Atque ita iure ipso naturali & humano, nisi aliud moribus, aut speciali lege a populo lata institutum fuerit. Regum, & principum creandorum ius ad populorum suffragia est omnino referendum. Sensit & hoc Panor. in c. venerabilem. pen. notab. de election. idem Panorm. in cap. intellecto. 2. col. de iureiur. quo in loco cita. glo. not. ad hoc in dict. c. Moyses. eandem adducit ad hoc Ioan. a terra Rubea tract. 1. contra rebelles art. 1. concl. 3. notatque ex 3. reg. cap. 16. & 4. reg. cap. 14. explicat Aluarotus in titul. de feudo. Marchio. colum. 2. Quam ob rem fallitur Ioan. Cirier in tract. de primogenitura lib. 2. quaest. 13. dum existimat, post mundi creationem statim regna & principatus iure sanguinis, & successione haereditaria delatos fuisse. & deinde multo post, donec prohibita fuit in principatibus successio. Etenim si iure ipso naturali potestas Ciuilis penes ipsam Rempublicam erat, & apud eum, quem populi consensus in id munus constitueret, palam est tunc electione, non successione, principatus, & regna delata fuisse. Eadem ratione tollitur opinio glo. in c. denique. 7. q. 1. verbo, Rege suo. dum probare nititur, Regis silium, iure Regem post patrem futurum. Posterior conclusionis pars iustitiae itidem innititur. Nam si lege a Populo lata, vel ab eo recepta principatus successione haereditaria, genti cuidam, & familiae defertur, constat manifeste hunc principatum consensu populi saltem tacito deferri: quemadmodum idem erit, si absque lege scripta, consuetudine, & moribus regna & Imperia Gentilitia successione deferantur: siquidem ea consuetudo consensum populorum, qui ea vsi fuere, omnino praemittit. c. consuetudo. 1. dist. l. de quibus. ff. de legib. sic denique consuetudine, & plerisque in locis lege diu iam recepta Regnum defertur successione & iure primogeniturae Quod glo. sensit in d. cap. Moyses. Panor. in d. c. venerabilem. & in d. c. intellecto. Aluaro. in tit. de feu. Marchie. colum. 2. Anto. Corset. in tract. de potest. & excel. Reg. q. 9. optimus tex. in c. licet. de voto. & in c. grandi. de supp. negl. praela. in 6. c. 1. §. praeterea. de prohib. feud. alie. per Frede. tradit alios allegans Ioannes Cirier. in tract. de primogen. 2. lib. q. 13. & q 14. latissimé omnium Andrae. Tiraquel. in tract. de primogenijs. in ipsa praefatione, quo in loco multa refert, ex quibus apparet, consuetudinem istam fere in toto orbe diu receptam fuisse. Nam & Diuus Hieronymus in Epistola ad Onagrium: & super Genesim enarrans illud, quod est cap. 49. vende mihi primogenita scribit apud Hebraeos. Iudaicum regnum olim primogenitis debitum fuisse. quod probatur. 2. Paralip. cap. 21. regnum autem tradidit Ioram, quod esset primogenitus. Eodem iure tradit Iosephus lib. 14. antiquit. cap. 1. iniquum a multis existimatum fuisse, Aristobulum Alexandri regis Iudaeorum silium iuniorem regnare. & Hircanum maiorem, cui propter aetatem Imperium debebatur, priuatum manere. Apud AEgyptios quoque hunc etiam morem fuisse constat, vt primogenitus caeteris anteponeretur in Imperio. Quod liquido scriptum est Exodi cap. 11. Media nocte ingrediar in AEgyptum, & morietur omne primogenitum in terra AEgyptiorum a primogenito Pharaonis, qui sedet in solio eius, vsque ad primogenitum ancillae: ita sane illum locum Lyranus ibi interpretatur. idipsum & Pausanias lib. 1. ac Iustinus lib. 16. & libro 39. scriptum reliquerunt. Quin & Herodotus in Polihymnia asseuerat, apud vniuersos homines institutum fuisse, vt maximus natu liberorum obtineret principatum: quod & ex nostris tradidere Baldus in l. ex hoc iure. colum. 2. ff. de iusti. & iur. gloss. Hostien. & Doctor: in d. c. licet. & in cap. grandi. de supplen. negli. praelat. in 6. Alberus in prooemio. ff. §. discipuli. & plerique alij, quorum diligentissime Tiraquellus meminit in dict. praefatione. nume. 32. Sed & consuetudinem hanc, qua regna, & principatus successione potius, quam electione primogenitis deferuntur, vtilem esse valde, & Reipublicae omnino conducere magis quidem, quam conueniat ipsa principum electio: probat ex multis Ioann. Cirier. libr. 2. de primogenitura quaestio. 14. post Cardinalem a Turrecremata, & Praeposi. in dicto cap. Moyses. 8. quaest. 1. AEgidium Romanum libro tertio, de regimine principum. capit. 5. Augustinus de Anchona in tractatu de potestate Ecclesiae. q. 35. articul. septimo. disputat ample Buridanus super Aristotelem, tertio libro Politicorum. quaest. 25. Eandem consuetudinem laudat, & scribit optimam esse Ioannes de terra rubea in 1. tracta. contra rebelles. articul. primo. conclus. 4. Verum Aristoteles ipse libro tertio Politic. ca. 10. & 11. palam asserit praestantius esse, quod regna suffragijs populorum, eorumque voluntate deferantur, quam quod haereditaria sint. quasi illa sint vere Regia imperia: haec vero tyrannica, & Herilia, Barbaris gentibus propria. Addit tamen cap. 10. quoddam esse regni genus, quo regna Heroicorum temporum voluntaria, haereditariaque ex lege continentur. Primi enim voluntate populorum, quos artibus, aut bello demeruissent, seu dispersos in vnum congregassent, vel agros, sedesque ad habitandum tribuissent, Reges fiebant, eademque regna posteris hereditario iure tradebantur. Haec Aristoteles, a quo libet primum deducere, initio quidem communitatum, & eo tempore, quo homines coeperunt ciuili ratione in vnum conuenire locum, regna electione, non successione delata fuisse. Quod nos paulo ante adnotauimus. Deinde ex eodem apparet, hanc quartam conclusionem maxime probare, & admittere regna haereditaria, que tyrannica non sint, nec barbara, sed ab initio, & origine populorum voluntate delata: postea vel expresso, vel tacito consensu eorundem, moribus, vel lege lata facta sint haereditaria. Quinta conclusio. Ex tribus Rerumpublicarum speciebus, Aristocratia scilicet, Democratia, & [art. 5]regno, hoc vltimum omnium est praestantissimum. Huius assertionis author mihi videtur Aristoteles libro tertio Politic. cap. 10. & seq. eamque eleganti oratione probat Isocrates de dignitate regni: ex quo multa hac in re, & ex alijs authoribus adducit Ioannes Stobaeus in sermone 45. Qui eandem sententiam elegit, eandem potiorem esse censet Plutarchus in libello de tribus Reipublicae generibus. His admodum suffragatur Plato in libro Ciuili, vel de regno. Et in Dialogo octauo de Republica. Apud Herodotum Darius pulchra oratione contendit, vnius regnum prestare: siquidem ex plurium etiam optimatum gubernatione, odia, seditiones, caedes oriri, quod quisque princeps esse sua sententia, alios vincere optet. Cornelius Tacitus libro 17. pacis interfuisse dicit, omnia in vnum conferri. Etenim commodius, ac pacatius res per vnum, quam per multos geritur, & expeditur. text. optimus in l. 3. §. apparet. ff. de admin. tutor. l. 2. §. nouissime. ff. de orig. iur. vbi Accur. Bald. & Alber. ac post eos Anton. Corset. in tractat. de excellen. regis, quaestion. 74. hanc quintam conclusionem tenent. Ea dem Regia Partitarum lege multis rationibus stabilitur in l. 1. 5. & 7. titulo primo. Partita secunda. plura congerit Patritius titulo tertio de regno, & Regis institutione: idem de institutione Reipublicae titulo primo. Et ne quis contendat Aristotelem in dicto capitul. 12. libro tertio Politicor. nobis aduersari, ac Aristocraticam Rempublicam Regiae praetulisse: illud libenter admoneo, hac in parte nos Regem illum laudibus efferre, qui a senioribus, & probatissimis viris minime dissentiat, cuncta libera, & absoluta voluntate, ac libidine acturus: imo ab his dum leges condere velit, aliaque in Reipublicae vtilitatem expedire, sententiam petat, cum his de rebus publicis consultet, ac deliberet. Alioqui facile princeps vnus, & Rex in tyrannidem labitur, & ideo postponendus erit Aristocratiae, quae certis, optimisque legibus instituta, ac temperata fuerit. Igitur caeteris paribus Regia Respublica praeferenda est Aristocratiae. Haec vero recte instituta potior erit regiae potestati, quae mera, & absoluta sit: quod ipse Aristoteles ostendit ac demonstrat. AEgyptij primi omnium teste Plinio libro 7. c. 56. regium principatum habuerunt, quippe qui, vt ait Herodotus, nullo temporis momento poterant sine Rege viuere. Apud eos primus regnauit Menes: authores huius rei sunt Herodotus in 2. & Diodorus in primo. a quibus hoc accepit Polydorus lib. 2. de inuentoribus rerum cap. 2. Constat etenim ex sacris Biblijs: AEgyptiorum regnum vetustissimum esse, cum mentio fiat Genesis capit. 39. Pharaonis: id est, Regis AEgyptij: hoc equidem nomine illi appellabantur: quia ea vox Reges significat: vt Iosephus scribit libr. 8. Antiquit. cap. 6. quo in loco tradit, primum AEgyptiorum Regem Mineum dictum, qui Memphim aedificauit, ac multis annis Abraham praecesserit. Mineum vero intelligit Iosephus eum, quem Menem alij dixere: cum & ipse Herodotum citet. Sed & Pharaonum mentio fit Genesis cap. 12. & 13. atque item a Iosepho libro primo antiq. cap. 16. de his lector poterit plura petere ab Eusebio, Beroso, & Manethone: atque item a Ioanne Lucido lib. 5. de temporibus. Sexta conclusio. Regia potestas, caeterorumque principum ciuilis authoritas, non hominum est [art. 6]inuentum, sed ab ipso Deo per legem naturalem, quae suae sempiternae participatio est, sanctissima fuit ordinatio. Haec conclusio probatur ex his rationibus, quas in prima huius capitis conclusione nos tradidimus. Ciuilis etenim potestas naturae & Dei ordinatio est, ad humanum conuictum, & humani generis conseruationem necessaria omnino. Nam etiam si Respublicae & populi ius habuerint naturali ratione creandi principes, & Reges: quia tamen hoc fecerint diuinitus eruditae, publica haec, ac ciuilis potestas, Dei ordinatio dicitur. Ideo Paulus ad Rom. 13. inquit. Omnis anima potestatibus sublimiotibus subdita sit. Non est enim potestas, nisi a Deo. Quae autem sunt, a Deo ordinata sunt. Itaque qui potestati resistit, Dei ordinationi resistit. Et iterum ad Titum 3. Admone illos principibus, & potestatibus subditos esse. Sic & Christus ait ad Pilatum: Non haberes potestatem aduersum me vllam, nisi tibi datum esset desuper. Vnde etsi in primordijs Ecclesiae omnes ferme principes essent infideles, praecepit nihilominus Petrus Christianis, primae Petr. ca. 2. vt subiecti essent omni humanae creaturae, propter Dominum: siue regi, inquit, quasi praecellenti. Et Prouer. cap. 8. scriptum est: Per me reges regnant, & legum conditores iusta decernunt. capit. quo iure. 8. distinct. Authent. de instrument. caut. & fide collat. 6. & in Auth. quomodo opor. Episco. Quibus probatur imperium. & principatum a Deo esse constituta. Haec tamen intelligenda sunt in hoc quidem sensu, quod ciuilis potestas a Deo procedat mediate, quippe quae ab ipsamet Republica mediante lege naturae, electione, aut consensu populorum constituatur. Non sic spiritualis potestas: cum haec a Deo ipso supernaturaliter immediate processerit. Nam etsi aliquot reges, nempe Saulem & Dauidem diuino iure positiuo Deus instituerit, praeordinauerat tamen iure naturae, vt alij a Republica eligerentur. Qua ratione Reges a Deo dicuntur potestatem habere. textus optimus in l. 7. titul. 1. part. 2. id circo semel constituta Regia potestate, siue libera populorum, & Reipublicae electione, siue lege lata, seu moribus in ius successionis haereditariae translata, non potest per Rempublicam Rex regno expoliari, nisi is fuerit in grauissimam tyrannidem lapsus. De quo non satis digne tractat Corset. in tract. de excell. Regis q. 3. tametsi aliquot authores nominatim citauerit, qui hanc quaestionem attigerunt. Sed haec principalis sexta assertio probatur diligenter a Dominico Soto lib. 4. de Iustitia & Iure. q. 4. artic. primo. His adde text. optimum in l. 10. titulo 1. ad finem 2. partita. Septima conclusio. Etiamsi olim in Hispaniarum monarchia Gothorum reges non iure primogeniturae, nec gentilitie successionis a Magnatibus, & pulo, qui regno digni videbantur, eligerentur: [art. 7]post Arabum tamen, & Maurorum inuasionem, ipso Rege Pelagio mortuo, eius posteri iure haereditario primogenij, annos iam plus octingentos continenti successione Castellae Regnum obtinuerunt, & iustissime obtinent. Prior huius conclusionis pars constat ex canone 3. concilij Toletani quinti, Si quis, inquit, ad Regiae maiestatis ambit peruenire fastigia, quem nec electio omnium praeficit, nec Gothice gentis nobilitas ad hunc apicem trahit, sit consortio Catholicorum priuatus, & diuino anathemate condemnatus. Haec Toletana synodus, quae satis comprobatur multis Gothicae historiae testimonijs. Nam & ipse Pelagius primus post cladem illam insignem, ac maxime lugendam Rex, vt vir fortissimus a Gothis, qui apud Cantabros & Astures vastationi Maurorum supererant, princeps eius gentis electus fuit. Sed & posterior pars apparet ex eo, quod statim fere post Pelagium Castellanae Reipublicae regnum ipsis regum primogenitis ad hunc vsque diem delatum est, & ideo tacitus gentis Gothicae, & populorum consensus, vbi alia deficerent iura, hoc ius regnandi iustissimum & aequissimum faceret. Sed & lege id ipsum constitutissimum fit, lex quidem. 2. titu. 15. partita secunda tradit de regno Castellae. Panorm. in consil. 85. libro 1. & de regibus Hispaniarum idem tradidere Oldradus consi. 94. & seq. Item consil. 231. Albericus in l. donationes, quas. C. de donation. inter virum & vxorem. Cardin. Alexand. in c. ius naturale. colum. 3. 1. distinct. Paulus Castr. in consil. 164. libro 2. Dec. consil. 397. columna 2. & plerique alij, quorum meminit Andraeas Tiraquellus in tractatu de primogenijs in ipsa praefatione, numero 4. Qui longe rem istam discutit, totius fere orbis consuetudines huic similes adducens. Sed & Ioannes Cirier. libro secundo, de primogenitura. quaestione 13. ad idem ius multa congerit, quae ad huius legis & consuetudinis iustitiam pertinere videntur. Nam & Franciscus Patritius homo doctus & diligens in hisce rebus perscrutandis libro 9. de Regno, titulo 22. inquit, Ius naturae exigit, & gentium consuetudo confirmat, vt maximus natu ex filijs mortuo Rege, Regi succedat. Nos item in huius capitis conclusione quarta huius vniuersalis consuetudinis mentionem fecimus. quae denique iuri naturali in hoc plurimum conuenit, quod vbi regnum successione, & sanguinis iure obtinendum est, id vni filiorum primogenito, ac natu maximo deferatur. Apud Gallos idem moris diu obtinuit, quemadmodum Titaquel. ipse refert. Ioan. Cirier in dicta quaestion. 13. Ioannes a Terra Rubea in primo tractatu contra rebelles articul. 1. conclusion. 4. & sequent. Petrus lacob. in titulo de success. reg. Franciae. columna tertia. Andrae. Isernia in cap. 1. §. praeterea ducatus. de prohib. feud. alien. per Frede. Dec. consi. 445. Affli. decisi. Neapoli. 119. Oldra. consi. 224. Angelus consi. 287. Cuius origo ad leges Salicas referenda est. Leges autem Salicae latae fuerunt sub Pharamondo primo Francorum Rege circa annum Domini 425. & fuerunt Responsa quaedam, & iudicia Aulico[art. 8]rum, qui oriundi erant a Salijs Alpinis Populis: vt censet Balduinus in prolegomenis pagina 101. de lege Salica ita scribit Paulus AEmilius de gestis Francorum in Philippo Longo. legis Salicae verba haec itidem recitans. In terram Salicam mulieres ne succedant. Terram Salicam, regnum, Franciamque interpretabantur. Salios Francorum gentem fuisse Ammianus Marcellinus refert, Iuliani Augusti, qui res in Gallia gessit, Comes, ac suorum temporum scriptor. Haec Paulus AEmilius libr. 8. qui & Saliorum meminit paulo post in Caroli Pulchri vita. idem in lib. 2. sub Carolo Magno tradit, Salios Francos initio dictos fuisse a Sala flumine, qui prope Albim labitur. Locus Marcellini est lib. 17. Quibus, inquit, paratis petit primos omnium Francos, eos videlicet, quos consuetudo Salios appellauit, ausos olim in Romano solo apud Toxiandriam locum habitacula sibi sigere praelicenter. Beatus Rhenanus lib. 2. Germanicarum, leges aliquot Francorum refert, & inquit, ipsi Franci nunc Salicam legem, nunc Gombetam preferebant. Salici Franci maius priuilegium habebant. Nam hi solidum duo decim denariorum pro multa soluebant. Si Frisius, aut Saxo offendisset Salicum Francum quadraginta denariorum solido multabatur. hactenus Rhenanus. Ioannes Ferrarius in lege 2. ff. de regu. iuris. Legem Salicam ex eo dictam existimat, quod Pharamondus Salicus eam tulerit. Pharamondum vero Salicum appellat ex eo, quod Francis, qui Salij dicti fuerunt, iussa dederit. Eandem interpretationem probat Carolus Molinaeus in consue. Parisi. titulo primo §. 26. Rursus & Beatus Rhenanus libro 1. rerum Germanicarum Claudiani locum, Stiliconem effuse laudantis exponens ex prima panegyri. " Rhenumque minacem Cornibus infractis adeo mitescere cogis. Vt Salius iam rura colat. " Inquit, a Poeta Sali nomine Francum intelligi ex Ammiano Marcellino, licet in vulgatis codicibus pro Salius, Sueuus indocte substitutus fuerit. & addit: Vna sane praestans Francorum natio Salingos a Sala fluuio se nuncuparunt. Haec ipse. Sic & Andre. Alcia. lib. 2. dispunct. cap. 22. legem Salicam dictam esse scribit a Salijs, qui & Franci fuerunt. vnde & Sidonius Apollinaris. "Salius pede, falce Gelonus". Ex quibus ipse censeo, legem Salicam dictam fuisse a Salijs, quos itidem opinor Francorum fuisse nationem, & gentem quandam apud eos nobilitate, prudentia, & virtute praestantiorem caeteris Franconiae populis. Legis etiam Salicae mentio fit in cap. 1. de filijs natis ex matri. ad Morganat. contracto. Quamobrem etsi de lege Salica, quae foeminas a regni successione exclusit, late & optime disputauerit Pyrrhus post Aurelianenses consuetudines, eius tamen originem visus est ignorasse, etiam si caute de eius initio dixerit, Pharamondum prius accitis procerib. nec citra maturum consilium Salicam legem tulisse, vt ab optimis legibus sanctissima regni auspicia captaret: quam vel a sale, recetaque ratione, vel a Salica terra, vel a Salijs Sacerdotibus, id est, a genero sis, sapientibusque viris conditam, vel vndecunque libet Salicam veteres, & nos eorum legib. adscripti, nominamus. Sic & Guaguinus libr. 1. scribit Pharamundum quatuor ex Sycambris spectatos proceres selegisse, qui populo legem ferrent: Vsugastum, Losogastum, Sologastum, & Vilogastum, eosdemque legem tulisse, communi gentis & procerum authoritate fretos: eamque a Pharamundo promulgatam a loco, vbi condita fuit, dictam fuisse Salicam. Octaua conclusio. In Castellana Republica tota ciuilis potestas, & iurisdictio penes ipsum solum Regem est, ab eoque deriuatur in alios. [art. 9]Hoc plane cuilibet manifestum erit, si diligenti vsus collectione perceperit ex proxime traditis, ciuilem potestatem, & iurisdictionem, quae iure ipso naturali, & gentium penes Rempublicam, id est, apud ipsam populorum & hominum societatem existit: in hoc regni Castellani principatu, vel expresso, vel tacito Reipublicae totius consensu ab initio electione, deinde obseruatissima ab octingentis annis consuetudine gentilitiae successionis, ac primo genij iure translatam esse. Sed & legibus Regijs haec eadem conclusio constat, videlicet. l. 2. 5. 6. 7. & 8. titu. 1. parti. 2. l. 18. titulo 4. l. 18, 19. & 20. titulo 23. partic. 3. rursus l. 9. titulo 4. eadem partic. l. 4. titulo primo, libro 2. l. 1. tit. 1. libr. 3. ordinat. Iure autem communi Romanorum, idem apparet authoritate l. 1. ff. de constit. princip. & his omnibus, quae ad probationem tertiae conclusionis tradidimus. Tandem multa hoc in loco missa faciam, vel ex eo, quod constitutissimum sit, quid hac in parte asseuerauimus: cum eius rei causa praenotatas conclusiones hoc in capite instruxerimus. Sed & hanc conclusionem multis comprobat, & diligentissime extendit Petrus Nunius Aduendanius in tracta. de mandatis regijs exequendis. capit. 1. Primum ex his deducitur adeo esse certum, totam ciuilem potestatem & iurisdictionem apud Regem esse, ab eoque in singulis totius regni ciuitatibus, villis, castris & oppidis exercendam fore, vt qui dixerit, se iurisdictionem aliquam habere aliquo in loco, ciuitate, vel villa exercendam, id plane optime probare debeat, si velit obtinere: alioqui succumbet ex sola praesumptione iuris, quae Regi omnino suffragatur: quemadmodum probatur l. 4. titul. 1. libr. 2. l. 1. titu. 1. & l. vltim. titul. 13. lib. 3. ordinat. l. 2. & 3. titul. 1. partic. 2. capitul. 1. & ibi Bald. quae sint regalia. text. in Authen. de defensorib. ciuita. l. deprecatio. ff. ad legem Rhod. de iact. notant Ioa. Lup. in c. per vestras. de donati. inter virum & vxorem. 2. notabi. §. 1. nu. 43. Roderic. Suares alleg. 7. col. 2. tex. optimus in c. cum personae. de priuil. num. 6. Bald. in titu. de pace Constant. in princip. col. 6. Matth. Afflict. in consti. Neapolitanis. q. 6. praeludiorum. Idem post Iserni. inibi quaest. 3. nos item id probauimus in reg. possessor. §. 3. statim citando. Secundo hinc apparet, posse in his castellae regnis iurisdictionem alicui Nobili competere, & ab eo in aliquo territorio, aut villa, vel oppido exerceri speciali iure, priuilegij, videlicet a principe concessi, vel praescriptionis, iuxta leges Regias vim, & authoritatem obtinentis. Etenim de iurisdictione, quod ea possit vsucapione, & praescriptione adquiri, nos late probauimus in relectione reg. possessor. de regul. iuris in 6. 2. parte. §. 3. vbi ostendimus, posse iurisdictionem simplicem, merum & mistum Imperium praescriptione adquiri, etiam lege Regia: modo semper excepta sit apud Regem suprema illa iurisdictio, quae vere Regia est, & ad Regem querelas & appellantium causas, vt ad summú principem defert. Haec siquidem praescriptio cum a Regia lege vim capiat, ipsius itidem consensu principis, saltem tacito, iurisdictionem tribuit: idcirco & haec iurisdictio prescriptione adquisita ab ipso Rege deriuatur. Tertio deducitur inde, posse a Rege speciali priuilegio, & tit. iurisdictionem, merum ac mistum Imperium alicui concedi in aliqua ciuitate, villa vel oppido aut territorio exercendum. Quod multis constat, & maxime in legibus Regijs, quae ad huius octauae conclusionis probationem fuere adductae. Cuius equidem rei indagandae causa subijciam aliquot conclusiones, quas aptissime praecedentib. conuenire non temere sum opinatus. Nona conclusio. Concesso castro, territorium & iurisdictio, quae castro annexa sub dominio disponentis erant tempore concessionis, data itidem censetur. Huius opinionis authores sunt Bald. in cap. 1. de capita. qui curi. vendi. col. 3. & col. vltim. idem in l. cum multa. C. de bonis, que [art. 10]liber. & in l. 1. §. in initio. colu. 1. vbi Bar. in §. cum vrbem. ff. de officio Praef. vrb. Ancha. in reg. accessorium. de reg. iur. in 6. in fine. 3. q. principal. Corset. in tractat. de excell. Regis. quaestio. 5. Paulus Castrens. consilio 406. colum. 2. libro 2. Bartolus in l. inter eos. ff. de acquirendo rerum dom. sensit. Innocentius in capitu. cum ad sedem. de restitu. spoliat. & in capit. ex literis. de iure patron. vbi Hostien. Ioan. And. & alij ex ea decisione idem videntur collegisse. Est ad hoc tex. elegans in dicto § cum vrbem. Nam etiam si inibi tractetur de simplici commissione iurisdictionis facta ob vtilitatem publicam, & ad Reipublicae regimen: omnium tamen consensu idem traditur in concessione, quae a principe fit, priuilegij, venditionis, aut beneficij titulo, propter eandem rationem ex eo deductam, quod haec omnia Castro adhaerent, & accessoria sunt. Idem probant Roder. Suares in d. allegat. 7. colum. 3. & 4. Carol. Molinae. in consuet. Parisi. titul. 1. §. 1. gloss. 5. nume. 47. Paul. Parisien. consilio 9. libro 1. numero 16. ex quibus ipse opinor hanc esse communem opinionem: quae obtinet, & in hunc sensum, vt etiam merum, ac mistum Imperium ex ceptis Regalibus in hanc concessionem veniant. Quemadmodum in specie tenent Bart. in d. §. cum vrbem. idem in l. si quando. in prima. C. de bonis vacant. lib. 10. Bald. in dict. l. cum multa. Carol. Molinae. & Parisien. ac Roderic. Suares paulo ante citati: imo & omnes, quibus haec nona conclusio placet, ad extensionem istam optime possunt adduci. sed & Feli. in ca. quod sedes. de offic. ordi. hoc ipsum sequitur. notant Doctor. in l. vlti. ff. de constitu. princip. maxime Bald. & Alberic. Oldra. consil. 252. Ludouic. Roman. consil. 444. multi quos refert, & sequitur Alexander in l. 1. numero 33. ff. de iurisdictione omnium iudicum. Nec oberunt huic conclusioni, quae solent adduci de iurisdictionis concessione: nam vt in hac disputatione congrua fiat distinctio, & tollantur multa, quae solent eam difficilem reddere, sequentem exponam conclusionem, illud praemittens, iurisdictionem, & mistum Imperium alicui ciuitati, Castro, vel oppido adhaerere, non tantum cum ea exercenda sunt ab ipsomet populo, seu a magistratibus eiusdem: sed & cum iurisdictio, merum & mixtum Imperium saltem materialiter & passiue ciuitati accessoria sunt ibidem ab alio exercenda, vt ipsius loci domino, & principe immediato, qui illius populi, & communitatis nomine Imperio, & iurisdictione, vtitur. Quasi secus sit dicendum, quoties alicui castro iurisdictio plena passiue accessoria est, vt alterius communitatis membro, cui castrum illud subditur, vt capiti, & a quo regitur ac gubernatur. Quod ipse censeo Bart. sensisse in d. l. inter. ff. de acquiren. rerum domi. simul & in l. 1. ad finem. ff. de iurisdictio. omnium iudic. Caro. Molinaeus in dict. glo. 5. num. 45. & 48. Sic sane vulgo dicimus, hoc castrum habet iurisdictionem, cum nulli communitati, aut ciuitati subitum est, quo ad primam causarum criminalium, & ciuilium cognitionem: tametsi haec ipsa iurisdictio exercenda sit per Regium praefectum, aut sane per aliquem nobilem, Ducem, Comitem, aut Marchionem, qui eiusdem loci dominus sit. Decima conclusio. Concesso castro, cui nulla adhaeret iurisdictio, nec merum, nec mistum Imperium (quia quantum ad haec ciuitati, villae: vel comitatui subijcitur) non censetur vlla translata iurisdictio, etiam si princeps, qui concedit, eam, vt princeps alio qui habeat ibidem. Hanc assertionem probamus ex eo, quod iurisdictio haec in specie minime adhaereat rei concessae, nec ei accessoria sit: atque ideo manet hoc castrum, sub iurisdictione illius ciuitatis, cui prius adhaerebat: censeturque quantum ad proprietatem absque iurisdictione concessum. Qua ratione, qui obtinet Castrum intra fines, & limites alicuius ciuitatis territorium habentis, nisi probet a principe, expressim sibi fuisse illius castri iurisdictionem concessam, nequaquam, quo ad eam obtinebit, sed erit castri dominus, quo ad proprietatem: cum nihil habeat commune proprietas praediorum cum iurisdictione: sicuti ipse tradidi in regul. peccatum. de regul. iur. libr. 6. 2. parte. §. 9. nume. 8. ex Socino consil. 15. & consi. 95. col. 4. libr. 3. & eodem in l. 1. nu. 27. ff. de acquiren. possessio. l. 10. titulo 29. parti. 2. l. 4. 5. & 9. titulo 28. parti 3. Denique in specie hanc decimam conclusionem deduximus ex Bald. in l. a procuratore. C. mandat. & in rubri. ff. de rer. diuisi. colum. 3. & in capit. vnico. §. vlt. quib. mod. feud. ami. & ibi Aluarot. eodem. Bal. consilio 238. libro quarto. Oldrad. consil. 176. Roman. consilio 444. Bartolus in consilio 39. & in l. 1. ad finem atque ibidem Curtio Iuniore. col. vlt. ff. de iurisdictione omni. iud. qui asserit, hanc opinionem communem esse, quam etiam sensere Iason consil. 146. lib. 2. in quinto fundamento secundae partis. Bald. in capitu. 1. de capit. qui curi. vendi. & in capitul. 1. numero 2. de feudo Marchiae. Gulielm. Bene. in capitu. Raynutius. de testament. verbo. & vxorem nomine Adelasiam. 2. decisione. numero 307. Carolus Molinaeus in d. gl. 5. nu. 45. Qua ratione in huiusmodi specie, vt transferatur iurisdictio, necessarium est, eam speciali concessione transferri, sicuti omnib. praecitatis visum est Imo quibusdam placuit in facto, & hypothesi huius decimae conclusionis, concessa iurisdictione expressim, simplicem tantum iurisdictionem, non merum, nec mistum Imperium, concessam censeri. Huius sententiae ex iunioribus author est Carolus Molinaeus in dict. gl. 5. numero 48. ex eo, quod in generali mandato, ac multo fortius in noua, ac perpetua concessione in proprietatem non venit merum, nec mistum Imperium, nisi expressim, & specialiter dicatur. l. 1. in princ. ff. de offic. eius, cui manda. est iurisd. igitur etiam concessa iurisdictione, non venit in concessionem merum, nec mistum Imperium. Huic opinioni suffragatur, quod concesso castro cum iurisdictione, non censentur concessa merum, nec mistum Imperium, quemadmodum ex rationibus praemissis, & alijs. adnotarunt Iason nume. 10. & Curt. Iun. numero 40. in l. Imperium. ff. de iurisd. omnium iud. His accedit, quod simpliciter concessa iurisdictione, non venit in concessionem merum, nec mistum Imperium secundum Salycet. in l. placet. colu. 12. C. de peda. iud. Baldus in cap. quarto. colu. penultima de iudic. Angel. in dict. l. Imperium. col. 2. quorum opinio communis est: vt testatur Curt. Iunior. in dict. l. Imperium. nume. 42. & idem in l. 1. ff. de offic. eius, cui manda. est iurisdict. nu. 53. quo in loco omnium latissime disputat hanc quaestionem Alex. nu. 66. Ipse vero multis authorum allegationibus praetermissis, ne longius quam initio constitueram, progrediatur huius controuersiae resolutio, ac presertim ex eo, quod apud Alexandrum & Iasonem satis obuiae sint vtriusque partis rationes, vtar breui quadam distinctione specierum, quo apertius constet, quonam in sensu, quae modo adduximus, fuerint accipienda. Primum etenim, cum in specie, & casu decimae conclusionis a principe concessio fit alicuius Castri, cuius iurisdictio passiua penes ipsum principem concedentem actiue residet, ac manet saltem ad liberam eius dispositionem: quia princeps summus est, adhaeret tamen alicui comitatui, vel ciuitati, a quibus non sine eorum aliqua laesione minime potest segregari, tunc sane non censetur iurisdictio concessa concesso castro, nisi specialiter transferatur. At de mero Imperio concessa iurisdictione & de misto controuertitur Iasone, Curtio Iuniore, & Carolo Molinaeo negantibus, merum aut mistum Imperium transferri: nos obseruanda esse censemus verba concessionis, vt inde possit deprehendi voluntas principis concedentis. probat hoc text. celebris in l. 2. titulo 9. lib. quinto. ordi. Etenim si is omnimo dam iurisdictionem concessit, merum, ac mistum Imperium concessisse videbitur. gl. insignis in Clemen. vnica. de foro competen. verb. omnimodam, quam multi faciunt Panormitan. & Imola ibi post alios. Felin. in dict. capitul. quod sedem. de offic. ordina. Idem Felin. in capitu. conquestus. de foro competen. Iason in dict. l. Imperium. nume. 12. Et plerique alij existimantes idem esse respondendum, vbi similibus verbis princeps vsus fuerit. quod explicat Paulus Parisien. in dict. consilio 9. libro primo. At vbi similiter castrum cum iurisdictione concessum fit in eadem specie, & casu decimae conclusionis, nihilominus mihi probabilius est, & merum, ac mistum imperium concessum esse, quod materia subiecta aliquantulum dictat, & tenent Felinus in dict. capitul. quod sedem. Deci. in capitul. licet causam. de probation. colum. prima pract. Ferar. in actione confessoria pro seruitute, super verbo, Plenam, tametsi res ista sit maxime dubia propter illud praeiudicium, quod fit ciuitati, vel comitatui, cui castrum adhaeret, vel accedebat ante concessionem. cui rationi rursus oberunt authoritates, quas de commissa simpliciter iurisdictione paulo post adducemus. Secundo, vbi conceditur cum iurisdictione castrum, cui principaliter adhaeret iurisdictio plena cum mero, & misto Imperio, sicuti proposita est nonae conclusionis hypothesis, plane merum, & mistum Imperium ex illa simplici concessione iurisdictionis transferentur. Quemadmodum constat ex his Authoribus, quorum in dicta nona conclusione meminimus: qui ita eandem sententiam tenuere, maxime Oldrad. Roma. Alexand. Alberic. & alij, de quibus Iason in d. l. Imperium. nu. 11. inquit, omnes hanc in sententiam consensisse, nec refragantur Curti. Iunior in d. l. Imperium. & Carol. Molinae. in d. gl. 5. imo palam hoc ipsum fateri videntur. Tertio, constat hoc idem respondendum esse, cum concessio a principe fit alicuius castri, cui iurisdictio, merum & mistum Imperium adhaerent, iuxta nonam conclusionem. Nam & tunc omnia haec in concessionem venire ibidem probauimus. Quarto, & regulariter, concessa iurisdictione etiam absque concessione castri, & alicui commissa, itidem merum, & mistum Imperium in eandem concessionem & commissionem venire, ex eo quod concessio iurisdictionis fauorabilis sit. l. 3. §. vlti. ff. de offi. praef. & ibi Bal. constanter asseueramus frequentiori Authorum, & interpretum consensu receptum esse: modo non subsit aliqua ratio, que strictam suadeat interpretationem, hoc et .n. probatur ex Auth. de defenso. ciuit. §. iusiurandi. iuncta gl. colla. 3. glo. communiter recepta, & ibi Bar. 3. q. in d. l. Imperium. Sic sane hanc opinionem tenent Abb. in dict. capi. quod sedem. Alexand. in consilio 35. lib. 4. idem in l. 1. ff. de offici. eius cui manda. est iurisdict. nu. 66. & est communis opinio, sicuti asseuerant eam sequuti Dec. in d. l. Imperium. num. 27. Alciat. in d. c. quod sedem. num. 38. idem sensim fatetur Iason in d. l. Imperium. num. 12. & sequ. Eandem sententiam sequitur Deci. in c. licet causam. de proba. col. 1. tametsi Iason, contrariam defendere conetur, & asserant communem esse Curti. Iunior in dict. l. Imperium. nume. 42. idem in l. 1. ff. de offic. eius cui manda. est iurisdict. nume. 53. quem omnino legito. nu. 50. aduersus Baldum in capit. 4. de iudic. col. 2. extat & de concessione iurisdictionis optima Boerij decisio. 227. quae multa hoc in tractatu compendio quodam exponit. # 2 Ex Capite sequenti. -  1 Iurisdictio a principe concessa in aliquo Castro, an extendi debeat ad ipsius Castri augmentum? Et rursus numer. 8. -  2 Traditur late intect. l. cum fundus. ff. de legat. 2. -  3 Legato fundo simpliciter, vel parte fundi communis pro indiuiso, non adiecto pronomine, meum, veniet in legatum, quod rei legatae post testamentum accesserit. -  4 Legato fundo, vel parte fundi communis pro indiuiso apposito pronomine, meum, an veniat in legatum quod ipsi testatori ex ea parte socij accesserit post testamentum. -  5 Intellectus l. si ita. ff. de auro & argento legato. -  6 Expenditur, ac defenditur opinio glo. in l. serui electione. §. vlt. ff. de lega. 1. -  7 Legato fundo, qui certis est in testamento limitibus designatus, an veniat in legatum, quod post testamentum eidem fundo adiectum fuerit a testatore? -  8 Iurisdictio, an concessa censeatur a Principe in Castri donati, aut venditi augmento? Iurisdictio alicuius Castri a principe concessa, an in nouos incolas, & in eiusdem oppidi augmento exerceri possit? CAPVT II. CONCEDIT frequenter princeps alicui Nobili aut Communitati iurisdictionem, in aliquo Castro, vel oppido exercendam: post eam vero concessionem ipsius oppidi incolae augentur constructis ad habitationem aedificijs: quaeritur non temere, an noui incolae eiusdem iurisdictionis sint, cuius [art. 1]& veteres iure Regiae concessionis censentur? Extat hac de re Bal. sententia in l. cum fundus. de legat. 2. ita enim inquit, & est argumentum, quod si Imperator exemit Castrum, & illud castrum postea crescat, & efficiatur ciuitas, quod totum hoc sit exemptum. Haec Baldus, quem sequuti sunt Cuman. ibi, & Mart. Laudensis in tracta de Castellanis conclusio. 32. Qui Potissimum authoritatem habent a Iurisconsulti responso in dicta l. cum fundus. Cum fundus, inquit Labeo, nominatim legatus est, si quid ei post testamentum factum adiectum sit, id quoque legato cedit, etiam si illa verba adiecta non sint, qui meus erit: si modo testator eam partem non separatim possedit, sed vniuersitati prioris fundi adiunxit. Hactenus Iurisconsultus. Caeterum, ni fallor, Baldi opinio ita erit accipienda: vt obtineat, quoties concessio iurisdictionis, aut exemptio villae vel castri, facta fuerit sub nomine ipsius castri & vniuersitatis, nullis constitutis limitibus, tunc siquidem noui ciues, nouae ad habitationem domus veteribus sub eodem vniuersitatis nomine accedunt. l. peculium, in princ. ff. de leg. 2. l. si ex toto. in princ. & in l. quod in rerum. §. 2. l. grege legato. & l. sequent. ff. de lega. 1. Grege, in quit, legato, & quae postea accedunt, ad legatarium pertinent. Quod si exemptio villae, aut concessio iurisdictionis fiat certis expressim diffinitis, aut constitutis limitibus: tunc quicquid extra limites illos, villae, castro veteribusque ciuib. accederet, non esset eiusdem iurisdictionis, vel exemptionis censendum: sicuti deducitur ex l. in agris. ff. de acquir. rerum dominio. l. non modus. C. de seruitu. & ibi Bald. notatur in l. serui electione. §. vlt. ff. de lega. 1. gl. in l. egi. §. vlt. ff. de exceptio. rei iudic. traditque ad hanc conclusionem multa Albertus Brunus in tract. de augmen. & diminut. in 6. conclusione principali. Quibus mire concinit, quod Bart. scribit in l. Iulianus. §. si Titius. ff. de actio. empt. Hinc plane deducitur, quod si in specie per Baldum proposita in d. l. cum fundus. princeps vel eximeret villam, aut iurisdictionem in ea concederet alicui certis quibusdam limitibus constitutis, non posset illa villa, aut castrum augeri nouis constructis domibus, ac nouis incolis saltem cum eiusdem exemptionis, aut iurisdictionis iure vltra limites specialiter designatos, etiam si extra eosdem limites iurisdictio esset propria ipsiusmet principis concedentis, eique soli praeiudicium ex augmento, & extensione fieret. Nam deficeret ipsius principis consensus ad eam iurisdictionem concedendam vltra limites, ab ipso nominatim circumscriptos. Eadem ratione constat interpretatio conueniens admodum Iurisconsulti responso in d. l. cum fundus. Etenim si testator legauerit fundum certis constitutis limitibus, & post testamentum eidem fundo testator partem aliquam, aut alterum fundum adiecerit, non veniet haec adiectio in legatum, vltra limites ab ipso testatore constitutos. Quod coadiuuari videtur ex d. l. serui electione. §. vlt. iuncta glo. ibidem in principio glos. magnae. vbi si quis legauerit fundum, qui communis est, censetur tantum fundi. partem legasse, quae propria erat tempore testamenti non solidum fundum, etiam si post testamentum, alteram fundi partem redemerit. Quae quidem decisiones dubiae profecto sunt propter d. l. cum fundus. & l. quod in rerum. ac deinde ob egregiam sententiam Angeli Perusini. is enim scribit in Authent. de aequalit. dot. §. aliud. colla. 8. & in l. item si fundi. §. huic. ff. de vsufruct. quod si princeps in aliqua villa, & castro, ac eius territorio iurisdictionem concesserit, ac demum ipse princeps territorium illud augeat, & extendat, competit iure, ac titulo concessionis iurisdictio in id augmentum. Cui opinioni suffragatur dict. l. cum fundus. & praererea l. etiam. C. de iur. dot. text. item in d. §. aliud. Sic Angeli opinionem sequuti sunt Ias. in l. 1. nu. 15. & 16. ff. de iurisd. om. iud. & Alber. Brunus in tract. de augmen. & dimin. in 9. & 17. conclusionibus. Idcirco cum haec Ang. opinio vera sit, oportet rem istam distinctius examinare, vt quid in praxi magis sit conducibile, euidentius constet, expositis quibusdam assertionibus ad quaestionis examen. Primo, si quidem obseruandum erit, exemptionem, aut concessam iurisdictionem in proposita specie quo ad augmentum obtinere, quoties princeps, qui certis constitutis limitibus castrum exemit, aut iurisdictionem in eo concessit, pateretur tacite, vel expresse illius castri incolas, & habitationes augeri vltra limites praefinitos ea in parte, quae iurisdictioni ipsius principis immediate alio qui suberat. Hoc probatur ex Angeli decisione, & quia ipsius tantum principis praeiudicium tractatur. Quod si alterius minime, nec tacite nec expresse consentientis praeiudicium versaretur, tunc dubio procul iurisdictio, aut exemptio vltra fines ab homine constitutos in praeiudicium alterius nequaquam obtineret, nec exerceri posset. Sic sane colligitur ex ratione, quam Doct. tradidere ad decisionem pontificiam. c. quia circa. de priuile. notant Rom. in l. damni. §. si is qui aedes. ff. de damno infect. Albertus Brunus de augmen. & dimin. conclusione 9. ver. praedicta conclusio. Ange. in l. si seruitus. in princ. pen. col. ff. de seru. vrb. praed. Secundo ipse arbitror ad veram interpretationem d. l. cum fundus. & l. serui electione. §. vlt. l. si ita. ff. de aur. & argen. leg. parum referre, aut certe [art. 2]nihil, quod in ipso legato, vel testamento testator vsus fuerit pronomine, meum: ad hunc effectum, vt legatum intelligatur secundum tempus testamenti, vel tempus mortis. idem enim est in vtroque casu. Quemadmodum satis constat ex l. vlti. §. 1. ff. de legat. 2. l. nomen. §. 1. ff. de leg. 3. l. Aurelius. §. 1. & 2. l. vlti. in fin. ff. de liber. lega. in quibus denique responsis non est appositum pronomen, meum: & tamen intelligitur, ac restringitur dispositio ad existentia tempore praesenti. Huius opinionis authores habeo Cuma. Alex. col. 2. Vincen. Hercula. col. 6. in d. l. serui electione. §. vlti. Caro. Moli. in consue. Pari. tit. 1. §. 1. glo. 5. num. 18. Quamuis in hoc maximam constituant differentiam & vim. gl. Bart. Imol. Paul. Soci. conclus. 3. & Ripa. conclus. 1. in d. l. serui electione. §. vlti. Bart. in l. seruum filij. num. 3. & ibi Bal. & Ang. ff. de leg. 1. in prin. nam pronomen hoc meum: adiectum rei legatae non videtur eidem apponi causa restrictionis, sed causa demonstrationis: ideóque non oberit huic assertioni responsum iurisconsulti in l. si ita. ff. de aur. & arg. lega. Quod Paulus Castren. mihi visus est sentire in l. si ex toto. num. 5. ff. de leg. 1. quamuis non omnino excludat praefatam differentiam, quam Bart. & alij constituerunt, vbi fit legatum rei, que communis est testatori, & alteri. Tertio est omnino adnotandum, non esse hac in re quo ad propriam dispositionis cognitionem discrimen aliquod constituendum, an testator legauerit partem fundi, vel totum fundum. Nam absque vlla differentia venit in legatum id, quod rei legatae accesserit: aut non magis venit, si legetur totus fundus quam si legetur pars fundi. Hoc ipsum probatur ex ratione vera dicta lege cum fundus. & l. si ex toto. l. quod in rerum. §. 2. ac in specie ita voluere Cuman. & Vincen. Herculan. in dicta l. serui election. §. vlti. atque ibidem ex iunioribus Gulielmus Pontanus, Baldus in d. l. si ex toto. Carolus Molinaeus in dicto num. 18. sensit Bartol. in dicta l. cum fundus. etiam si differentiam ex legatione partis, vel totius fundi, aut simpliciter pronunciata constituerint Iacob. Aren. Bartol. Paul. Angel. Alexan. Socin. & Ripa. post glos. in dicto §. vlti. idem Bartol. Paul. Castren. Imola & alij in d. l. si ex toto. Albertus Brunus in tract. de augmento & diminutione. 15. conclusio. 5. limitatio. Quorum opinio Communis est, nulla tamen certa ratione, aut authoritate efficacior, quam quod pluribus placuerit Quarto, praenotatis accedit, quod si quis totius fundi dominus eum ita legauerit, vt simpliciter fundum vel totum expressim leget, etiam adiecta distinctione, meum: venit in id legatum, quod tempore mortis testatoris fuerit rei legatae per testatorem adiectum. Haec vero conclusio Communis est: omnes siquidem in dict. l. serui electione. §. vlt. eam probant, ex his, quae inibi traduntur, atque in specie Ripa conclusi. 3. eam fatetur esse communem, quam etiam notant Paul. Castren. in d. l. si ex toto. Ant. Rubeus consil. 95. colum. vlti. praemittunt omnes quibus placent ea discrimina, quae proximis conclusionibus ipse improbaui. Quinto, si quis habens partem fundi cum alio communis pro indiuiso, partem, vel fundum simpliciter legauerit non adscripto pronomine, meum: veniet itidem in legatum, quod rei [art. 3]legatae accesserit & tempore mortis adiectum fuerat a testatore. quod ex dicta l. cum fundus. satis constat, & praemittitur a gloss. & omnibus in d. l. serui electione. §. vlti. vbi Ripa. nume. 10. eam asserit Communem esse opinionem, qui eandem sequitur. idem tenet Paul. Castren. in d. l. si ex toto. quin & omnes paulo ante in praenotatis conclusionibus citati idem palam probarunt, etenim hi, qui nihil tribuunt pronomini, meum: rursus & hi, qui aliquid ei tribuendum esse censent, item hi qui differentiam constituerunt inter totum, & partem, idipsum, quod hac in conclusione asseueramus, concedere videntur: cum conclusionem de parte fundi legata, quam gloss. prosequitur, ita accipiant, vt eam videantur intelligere, vbi apponitur pronomen, meum. nam & gloss. quam hi sequuntur, ita id intellexit. Sic sane Carolus Molinaeus & alij idem sequuntur, & probant. Sexta igitur in eundem scopum sit conclusio. Testatore, qui rem communem pro indiuiso habet, eam simpliciter legante, etiam adiecto pronomine, meum, venit in id legatum, quod post testamentum ab ipsis dominis fuerit rei legatae adiectum ex altero fundo, vel ex parte socij redempta. Hoc probatur ex Iurisconsulto in dict. l. cum fundus, notat expressim Cuma. Vincenti. & Pontanus in d. l. serui electione. §. vlti. Carol. Molin. in d. nu. 18. hoc sensit Cynus in d. l. si ex toto. Sicuti eum referunt Alexan. & alij in d. §. vlt. tametsi in hac specie, vbi est adiectum pronomen, meum: & pars sensim legata censetur, teneant non venire in legatum id, quod rei legatae accesserit post testamentum, adiectumque fuerit a testatore, Bart. & alij quos citaui ad differentiam totius, & partis, in vers. 3. Nihilominus Bart. in d. l. cum fundus. huic sextae conclusioni patrocinari, & fauere videtur. tametsi Alexand. in d. §. vltim, existimet, nihil differre hanc sententiam Cumani ab opinio. Bartol. & aliorum, qui distinxerunt inter legatum totius fundi, & legatum partis eiusdem: cum vere quoad hoc augmentum accessorium optime differat. Septimo: quoties testator, qui dimidiam fundi partem habet pro indiuiso, fundum simpliciter, aut eius partem expresse legauerit, etiam non adiecto pronomine, meum, non venit in legatum altera dimidia pars post testamentum a socio redempta. Pars etenim haec redempta aeque principalis est, nec alteri est accessoria: idcirco cessat ratio iurisconsulti in dicta l. cum fundus. Quam ob rem hanc conclusionem tenent Cumanus, Vincenti. Herculanus, & Gulielmus Pontanus in dicta l. serui electione. §. vltim. atque ibi Alexand. dum Cumanum sequitur. probaturque ex Bartol. decisione in dicta l. cum fundus. & ex his, quae traduntur ab his, qui praescriptas differentias excludunt, & in eo discrimen constituerunt, quod accedat aliquid fundo accessorie, vel eque principale. Sed nihilominus, vbi pronomen, meum: non fuerit appositum, etiam in specie huius conclusionis: Contrarium verum esse censent glossa & Doctores, vt fatetur Ripa eos sequutus numer. 10. in dicta l. serui electione. §. vltim. quorum sententia fortassis obtinebit ea ex causa, quod frequentiori Doctorum consensu sit recepta. Octaua constat ad haec conclusio. Quoties Testator fundum habens Communem pro indiuiso, & aequis portionibus fundum, vel eius partem propriam legauerit, adiecto pro nomine, [art. 4]meum: non venit in legatum altera pars a testatore post testamentum redempta. Sic sane censet in dicto §. vlt. Accursius, quem sequuntur alij communiter: vti fatentur Socin. Ripa & Iason. Sed ipse Cuma. & qui eiusdem opinionis fuere hanc opinionem admittunt in rationis adsignatione a gloss. discedentes. cum Accursius, & sequaces hoc adnotauerint ex l. si ita ff. de auro, & arg. leg. verum. contrariam sententiam veriorem esse existimarunt Iason, & Zasius in d. §. vlti. Carol. Molinaeus in d. numer. 18. qui pro se citat Alex. in d. §. vltim. a quo ipse non potui hoc deducere. Ad l. si ita. respondetur, quod mihi adiectio facta fuit a testatore in diuersis rebus, non ipsis rebus legatis: quasi in d. l. si ita. & eius specie adiectio facta fuerit testatori, non autem rei legatae. Nona hinc exponitur conclusio. Adiectio a testatore facta post testamentum, regulariter non cedit legatario, siue ad scriptum sit pronomen, meum: siue id omissum fuerit, quoties ea fit in diuersis rebus ab ipsis legatis: non autem ipsimet rei legatae: sit huius conclusionis exemplum ex d. l. si ita. ff. de auro & arg. legat. Si ita, inquit Paulus, legatum esset, vestem meam, argentum meum damnas esto dare: id legatum videtur, quod testamenti tempore fuisset: quia presens tempus semper intelligitur, si aliud comprehensum non sit. Nam cum dicit vestem meam, argentum meum: hac demonstratione, meum, praesens, non futurum tempus ostenditur. Idem est, & si quis ita legauerit, seruos meos. Haec iurisconsultus. Siquidem semper intelligitur in dubio res testatoris legata, non aliena: atque ita quoties quis legat seruos, idem est ac si diceret: seruos meos lego: cum de seruis proprijs, non de alienis sit legatum intelligendum. igitur iurisconsulti sensus huc pertinet, quod legatum censeri debeat iuxta tempus testamenti, quod demonstrari videtur adiectione pronominis, meum. Nec per hoc negat idem obtinere, vbi simpliciter facta, & concepta sit testantis dispositio: saltem cum id constet ex aliorum iurisconsultorum responsis. Decimo in hac satis controuersa quaestione ad defensionem gl. communiter receptae in d. §. vlt. iuxta Cumani opinionem considero ipsius Cumani verba, dum distinguit: an augmentum contingens post testamentum fiat personae, an rebus, vel rei legatae, vt priori casu augmentum non cedat legatario, sic tamen posteriori. deinde obseruandum esse censeo, quod idem Cuman. Bart. etiam in d. l. cum fundus. & omnes fatentur augmentum cedere legatario, quoties accessorie accedit rei legatae. d. l. si ex toto. & d. l. cum fundus. non autem vbi est aeque principale ipsum augmentum. hoc etenim fatentur omnes, qui probant distinctionem totius a parte, & rursus hi qui eandem differentiam im probarunt: atque his tandem praemissis ipse aliter defenderem gl. in d. §. vlt. item & ipsius Cuman. sententiam: quam, ni fallor, vere ita intelligendam esse opinor: vt intelligit Bart. Soc. in d. §. vlt. vt quoties testator pro indiuiso partem habet fundi legati, tunc pars a socio redempta non augeat legatum: quia pars illa personae accedit, non rei legatae, nec per testatorem rei legatae post testamentum adijcitur: idcirco res legata manet in eo statu, quo erat tempore testamenti: quo quidem tempore tantum fuit legata pars dimidia fundi, cui parti non accedit altera. Quod probatur in d. l. cum fundus. & in l. si ex toto. vbi requiritur, quod post testamentum per testatorem, aut per alluuionem aliquid sit rei legatae additum, per actum in quam ipsius testatoris. Igitur si quidquam adiectum non est rei legatae, id non venit in legatum, etiam si testatori accesserit. Sic sane defenditur opinio glos. & Communis ex ipso Cuma. & Soc. in d. §. vlt. 2. conclusio. quod si altera fundi pars pro diuiso ab aliquo possideretur, eaque sit empta a testatore post testamentum, remotisque limitibus alteri parti addita, venit profecto in legatum per eam rationem, quae a iurisconsulto traditur in d. l. cum fundus. qua ratione ita defendendam esse opinionem Communem arbitramur ex authoritate Cuma. & Soc. Vndecimo ad huc superest explicare, quid respondendum sit, vbi testator legauerit fundum certis constitutis limitibus, eisque nominatis: an [art. 7]quod eidem fundo per testatorem adiectum fuerit post testamentum, veniat in legatum fundi. & sane ipse censeo, & id venire: autoritate iurisconsulti in d. l. cum fundus. & ex his, quae superius adduximus in initio huius cap. vers. eadem ratione. nec enim refert consignatio limitum, aut confinium quoad decisionem. d. l. cum fundus. cum ea fiat causa demonstrationis: c. forus. de verb. sign. non autem restrictionis, nec ampliationis. Nam & quoad d. l. serui electione. §. vlt. itidem non refert, quod legatum fundi fiat certis constitutis limitibus: siquidem nihilominus tantum continetur sub legato ea pars, quae eo tempore erat testatoris: secundum Alex. Aret. Ias. & alios in d. §. vlt. Bal. in l. cum alienam. col. vlt. C. de lega. Bald. & Paul. in l. 1. C. qui testa. facer. pos. Hoc ipsum probatur ex Angeli Perusini sententia superius adducta in materia, & specie iurisdictionis concessae, quae ex praenotatis satis constat, ac comprobatur. Nam si Princeps ipse, cui tantum, & vere praeiudicium ex adiectione fit, territorio alicui cum iurisdictione concesso, etiam certis nominatim adscriptis limitibus, partem aliquam addiderit, & in ea censetur addita, concessaque iurisdictio: cum alteri non fiat ex hoc praeiudicium principale. Quam ob rem secus esset respondendum, quoties praeiudicium alteri inde procederet, ac fieret: tunc etenim minime posset iurisdictio in augmento exerceri. Duo decimo ex his apparet, veram esse primam illationem, quam hoc in capite constituimus. Nam cum ab eodem principe, qui iurisdictionem concesserat in castro certis constitutis limitibus, non fuerit quidquam eidem additum territorio, nec ex eius consensu, saltem tacito: profecto minime censendum erit, iurisdictionem vltra fines ab initio designatos extendendam fore, etiam vbi ageretur de ipsius tantum principis praeiudicio. Quod si alterius ius ex augmento laedi contingeret: tunc nec principis consensus quidquam suffragaretur ad damnum inferendum illi, cui princeps ipse iure laedere non potest. Caeterum praeterea, quae superius de interpretatione testamentorum ad propositam de concessa iurisdictione quaestionem explicuimus, expedit admonere lectorem, an concesso castro, vel concessa vrbe cum iurisdictione a principe sit itidem concessum territorium aliquod, vel tantum possit iurisdictio exerceri ad vsque ipsius castri (quod aiunt) stillicidia? & sane vbi ipsi ciuitati, vel castro territorium ad haeret omnino, constat ex praemissa concessione translatum esse ius iurisdictionis, meri, & misti imperij in eundem districtum, & territorium: quemadmodum traditum a nobis est in c. 1. huius operis, nu. 10. quo in loco etiam multa de hac re, compendio tamen scripsimus, quibus illud modo adijcimus, maxime esse obseruanda ipsius concessionis, & beneficij, ac priuilegij verba, vt ex his possimus conijcere, quid in ipsam concessionem venerit. # 3 Ex capite sequenti. -  1 Plurimum interest, an actus venditionis, legati, vel donationis fiat ad rationem mensurae, vel corporis certi, & limitati. -  2 Fundi certis limitibus circunscripti venditio, etiamsi mensurae, & quantitatis mentio fiat, censenda erit non ad mensuram, sed ad corporis rationem. -  3 Tot iugera ex certo fundo vendita constituunt actum venditionis ad rationem mensurae, & statim latius. -  4 Quid dicendum vbi modus mensurae non rei principali, sed accessoriae adscribitur? -  5 Precium vnicum, vel pro mensurae modo distributum, an constituat hac in re discrimen aliquod? -  6 Ante mensuram adhibitam, an sic rei periculum venditoris, vel emptoris? -  7 Intellectus l. quod saepe. §. in his, ff. de contrahen. empt. -  8 Intellectus l. si venditor. ff. de act. empt. l, 2. C. de rescind. vend. & gl. in cap. per tuas. de donat. -  9 Vera interpretatio l. Iulianus. §. si Titius. ff de act. empt. -  10 Examinatur responsum iurisconsulti in l. si in venditione §. 1. ff. de peric. & commo. rei vend. Qua ratione sit intelligenda donationis, concessionis, aut venditionis dispositio ad mensurae modum concepta. CAPVT III. HIS quae proxime discussimus accedit & illud satis practicis obuium ad interpretationem earum actionum, quibus rerum translatio sit ad mensurae modum: etenim an vltra mensuram praescriptam, vel intra illam minori in parte actus obtineat, ambigui solet esse iuris, & sane communiter hac in quaestione receptum est, quod discrimen constituatur an ex certo corpore, vel certa ex mensura sit [art. 1]actus discernendus. Nam vbi mensura ponitur, vel eius mentio fit, causa & gratia taxationis, seu restrictionis: vltra mensuram illam minime locus est actui, nec contractui, nec dispositioni. At si mensurae mentio fiat causa demonstrationis: vt corpus, quod legatur, donatur, vel transmittitur, notum sit, & certum: tunc mensura minor, aut maior nihil facit ad legati, vel dispositionis ius. Sic denique fit, vt si ad mensuram concepta fuerit dispositio, quia ab eadem mensura caeptum est: mensurae modus appositus seruandus sit: si vero ad corpus ipsum actus referatur: quia initium sumit contractus, aut legatum a corpore, tunc parum referat, an modus mensurae dictus maior sit, vel minor, l. si seruus legatus. §. qui quinque. ff. de legat. 1. l. his verbis. §. pater. ff de legat. 3. l. si venditor. in princ. ff. de actio. empt. notant Oldrad. con. 197. Ioan. And. ad Spec. tit. de empt. & venditio. §. sciendum. ad finem. Bal. in rubr. C. de contrahen. emptio. q. 22. tametsi aliquantulum deuius a communi sententia, quam tamen probarunt Ancha. Imo. & Abb. cap. per tuas, de donat. Alber. in l. cum comprehensum. ff. de contrahen. emp. Iason in l. cunctos populos. col. 1. C. de Summa. Trin. Felin. in c. significante. col. penul. de rescript. text. opt. in l. quidam testamento. ff. de legat. 1. in prin. l. falsa demonstratio. ff. de cond. & demonst. eandem opinionem sequuntur omnes, quos statim nuncupatim citabimus, idcirco communem esse eam opinamur: siquidem ita fatentur Iason. consil. 79. libr. 1. colum. 1. Decius consil 347. colum. 1. idem Dec. latius consil. 500. colum. 2. Paulus Parisius consil. 64. num. 31. & consil. seq. libr. 1. Sed quia in exemplis huius distinctionis quandoque erratur, operae pretium duximus, eam multis expositis casibus longius explicare. Primo etenim illud est praemittendum, quod licet Oldradus loquatur in concessione, ac donatione, eius distinctio pari iure est in contractibus venditionis, in testamentis, & similibus intelligenda. Siquidem fere omnes Doct. hac in questione allegati in venditione, & emptione similiter loquuntur, quamuis Imol. in dict. cap per tuas. dubius sit. & tamen sic in specie responderunt Barbat. in rubr. de emptio. colu. vlt. Fabianus in tractat. de emption. 6. parte in princip. col. 2. quam sententiam communem esse fatentur eam sequuti Socin. Iunior in consil. 42. lib. 2. num. 25, & Paulus Parisius in d. consil. 64. lib. 1. num. 76. Secundo, ad huius quaestionis praxim constituenda est species in hunc modum conceptis verbis: Fundum vendo tibi his certis, ac nomina[art. 2]tis finibus circunscriptum, qui est decem iugerum, aut vndecim iugerum: & in hoc quidem casu venditio dicitur facta ex corpore certo, nec restringitur ex mensura: imo venit in venditionem, aut legatum quicquid intra fines praescriptos continetur, licet mensuram decem iugerum excedat. Qua in specie loquuntur Oldrad. & omnes paulo ante citati, qui eum sequuti sunt, atque item Iason in dict. cons. 79. col. 1. idem Iason in l. si fundum. §. si libertus. ad finem. ff. de legat. 1. Dec. in dict. cons. 347. col 1. Matthae. Afflict. deci. 68. sensit Bar. in 1. Iulianus. §. si Titius. ff. de actio. empt. Salic. in l. 2. C. de contrahen. empt. Paul. Castren. in l. si duorum. in princip. ff. de action. empt. vbi est ad huius conclusionis probationem text. optim. notat Fabianus in tractat. de emptione. 6. parte principali. col. 6. vers. circa quartum. Socin. Iunior in d. cons. 42. lib. 2. num. 6. Barbat. in rubr. de empt. colum. vl. Alexander cons. 133. lib. 1. numer. 6. & consil. 120. lib. 2. & consil. 8. libr. 4. Capitius decisio. Neapolit. 14. num. 2. quorum opinio dubio procul communis est, quae etiam probatur in l. qui fundum. ff. de euictionib. Quicquid dixerit gloss. inibi male illud iurisconsulti responsum intelligens, potius in certis coniecturis, quam re vera, quid in eo tractetur, exponens. Sed & tertius ab eisdem authoribus deducitur casus parum profecto dubius, cum in eius diffinitione conueniant omnes hanc quaestionem post Oldradum tractantes, quoties ita concipitur actus, vendo decem iugera fundi Semproniani, etiam si fundi limites nominentur, & distinguantur. Nam vltra mensuram praescriptam nihil venit in venditionem, quamuis intra eosdem limites contineatur. tex. est hac de re in c. per tuas. de donat. quod procedit, etiam si totius fundi limites fuerint appositi, modo facta sit venditio ad mensuram, ab eaque coeptum sit: nam illius fundi pars iuxta praedictam mensuram vendita censetur. quemadmodum voluerunt Bart. Soc. cons. 32. lib. 4. & Soc. Iunior in d. consil. 42. nu. 9. Communis etenim opinio solum tractat, quid dicendum sit, vbi mensurae fit mentio. At si post mensuram ponuntur fundi limites, casus is omittitur a Doctoribus, qui tamen eadem est ratione discernendus, quia ipse actus a mensura incipit secundum vtrumque Socinum, quibus adstipulatur tex. celebris in l. quod saepe. §. sed & si ex doliario. ff. de contra. empt. Quarta species proponitur, quoties incepit actus a corpore, statimque subijcitur mensae modus, post quem ponuntur corporis limites, & confinia, in hunc sane modum, vendo fundum Sempronianum decem iugerum his diffinitum, ac distinctum limitibus. Nam in hoc venditionem factam ad corpus, non ad mensuram, asserunt expressim late hac de re disputantes Carolus Ruinus in consil. 83: lib. 1. Socin. Iunior cons. 42. & consil. 43. libr. 2. qui in priori consilio nu. 6. scribit hanc opinionem esse Communem, quam ex propositis ab eis exemplis tenere videntur Paulus Castrens. in l. 2. in fin. C. de pericul. & commu. rei vend. Alexand. cons. 133. lib. 1. numer. 6. Ancha. & Imol. in c. per tuas. de donat. Bartol. Socin. cons. vltim. lib. 3. probat eam eleganter Pau. Paris. consil. 64. nume. 55. lib. 1. pro ea inducens text. in dict. l. qui fundum. ff. de euictio. qua ratione infertur in hoc casu, & exemplo venire in venditionem quicquid est intra fines nominatos, etiam si id excedat mensurae numerum. Quod item probatur duabus rationibus, quas tradidere Caro. Rui. & Socin. Iunior in dictis responsis: tametsi in proposito exemplo censeant, venditionem factam fuisse, ad mensuram Panor. in d. c. per tuas. ad finem de donat. Capitius in d. decis. Neapo. 14. nu. 2. Alexand. in addit. ad Bart. in d. §. si Titius Deci. in d. cons. 347. col. 2. idem Dec. in cons. 500. col. vlt. num. 15. Nicol. Boerius decis. 50. num. 5. & 6. non enim probatur Abb. opinio in d. cap. per tuas. quia ibidem traditur casus iuxta exemplum paulo ante a me traditum in vers. sed & tertius. Haec vero ita intelligenda sunt, vt sciamus in re dubia propterea, quod verba sint aliter concepta: & sit inde ambiguum, an res sit vendita ad mensurae modum, tunc obseruandas esse, ac perpendendas coniecturas, ex quibus deduci possit, an ea dispositio facta fuerit ad mensuram, vel ad certum, ac diffinitum corpus: nempe ex quantitate precij. l. 1. §. 1. vbi glo. ff. de superficie. atque ibidem Bart. glos. Bart. & alij in l. semper in stipulationibus. ff. de reg. iur. Dec. in cons. 500. numer. 5. qui hoc ipsum in hac speciali quaestione adnotauit. idem Dec. in d. cons. 347. numer. 2. Corn. in cons. 59, col. 2. lib. 4. Socin. Iunior in d. consil. 43. lib. 2. col. penult. & fina. Maria. Socin. consil. 98. col. vlt. idem in cons. 47. col. 4. versic. praeterea si probabitur. lib. 1. atque idem esset, vbi similis coniectura posset assumi ex simili qualitate actus, vt Dec. in dictis responsis probat. Quintus casus ad praemissae regulae intellectum pro ponitur, quoties in eadem oratione apponitur mensurae numerus: nempe vendo fundum Sempronianum decem iugerum, nec fuere appositi fines, aut fundi limites, & sane ipse ab eadem ratione, qua praedicti Doctores vtuntur, censeo, venditionem hanc esse factam ad corpus non ad mensuram: modo constet, de quo fundo contrahentes senserint: etenim confinia nusquam adscribuntur, nisi vt constet de corpore certo, atque ideo si de hoc alioqui constet, nulla vis est, positi fuerint fines, an non: sed an incoeperit actus a corpore, an a mensura: & sic an voluerit venditor corpus illud vendere: an ex eo certam partem. Quod si quis dixerit, plurimum referre, an numerus mensure ponatur in eadem oratione, vel diuersa, conuictus quidem erit ex prima specie, & Doctoribus ad eius decisionem adductis, eorumque rationibus. Denique cogetur fateri, discrimen esse constituendum in hoc, quod apponantur fundi limites, & nominantur: quod falsum omnino est. At vbi de corpore non constat aliter quam per mensurae modum, tunc dubio procul ad mensurae modum iudicanda erit dispositio, ac secundum eam nominatim adscriptam penitus discernenda. Quemadmodum deduci poterit ex notatis per Dec. in d. con. 500. Hinc quidem infertur falsum esse quod opinatur Anto. Burgensis in cap. cum causa. limitat. 14. de emptio. & vendit. dum nume. 51. scribit tunc mensurae modum appositum censeri causa taxationis, quando in eadem oratione subijcitur: causa vero demonstrationis, vbi in diuersa. Prioris partis sit exemplum: vendo fundum Sempronianum decem iugerum. Posterioris autem erit species in hunc modum concepta: vendo fundum Sempronianum, qui est decem iugerum. Idem insinuant, & tenent Soc. in cons. 32. col. 2. lib. 4. Paulus Castren. in l. si venditor. in princip. ff. de actio: empt. Dec. in d. cons. 500. vlt. colum. & prius. num. 4. sensit Cardina. in capit. 2. col. 1. de precar. Nam licet possit aliquando haec differentia pro cedere: in his tamen casibus, de quibus egimus, nihil inducit quoad earum exempla. Idcirco proponimus sextam huius quaestionis speciem. Sextum erit huiusce controuersiae causa constituendum exemplum, quo mensurae modus, & numerus non ipsi rei principali, quae venditur, [art. 4]sed alteri eidem accessoriae adscribitur. Et tunc si mensurae modus in eadem sit oratione, res illa accessoria secundum mensuram erit discernenda, an sit in diuersa oratione, tunc non ad mensuram, sed ad corpus actus reducitur, & iudicatur. Hoc etenim est, quod Paulus Castren. scribit in dict. l. si venditor. in princ. quem simpliciter sequuti sunt Socin. & Decius, paulo ante citati. Explicat tamen eleganter Carolus Ruinus cons. 83. lib. 1. colum. vlt. huius casus sit exemplum: vendo seruum cum peculio decem. Si in peculio sint viginti: non pertinent ad emptorem reliqua decem, nisi aliud actum sit. d. l. si venditor hominis. in princip. non est enim aliquid, quod rem accessoriam, id est, peculium, certae quantitatis constituat, nisi numerus ipse additus eadem oratione. Atque ideo in venditione peculij ita concepta, actus iudicatur ex numero: quia is a numero coepit. Sic si dixero: vendo seruum cum peculio, quod peculium est decem: tunc quia est diuersa oratio, numerus videtur appositus causa demonstrationis, non limitationis, nec restrictionis: actusque ipse intelligendus est ad rationem corporis, non ad rationem numeri: secundum Paulum Castren. & eos, qui eum sequuntur. Eadem ferme ratione si vendo fundum cum dolijs octuaginta ibi existentibus, venditio doliorum a numero incipit, & ad numerum expressum est censenda. l. penul. §. vlt. ff. de actionib. empt. At si dixerim vendo fundum cum dolijs ibi existentibus, quae sunt octuaginta: venditio est ad corpus, non ad numerum intelligenda: & ideo si sint plura dolia, quam octuaginta. veniunt in venditionem: sicuti in specie Paulus Castrensi. Socinus, Decius & Carolus Rui. tenent, quos ipse sequutus, ita opinor rem istam explicandam fore. Septimo illud est obseruandum, quoad istum effectum, an a mensura dicta, vel a corpore actus sit censendus, & iudicandus, nihil referre, an venditio facta sit pro vnico tantum precio, an distributo precio pro quolibet fundi iugere. aut mensura probat hoc text. optimus, in l. quod saepe. §. sed & si ex doliario. ff. de contrah. emp. vbi iurisconsultus loquitur de venditione facta ad mensuram, & subdit, nihil interesse, quod fiat vnico precio vel pluribus, atque ideo illum text. ad hoc notarunt in specie Decius in dict. consil. 500. num. 14. Bartol. Socin. in d. cons. 32. ad finem lib. 4. & sane vbi venditio facta fuerit plane ad mensuram iuxta tertium huius capitis casum: quia venduntur tot iugera ex tali fundo, aut decem iugera simpliciter, non refert, an sit vnicum precium constitutum, an venditio fiat ad rationem certi precij, pro quolibet iugere. Hoc probat text. in d. §. sed & si ex doliario. conueniuntque omnes statim nominandi in hoc, quippe qui meminerint huius authoritatis: sed expressim Deci. ac Soc. in praecitatis responsis. Pau. Par. in consil. 74. nu. 73. lib. 1. Soc. Iunior in cons. 42. & 43. lib. 2. Ant. Burg. in cap. cum causa. de emptio. & vendit. nume. 50. sed si venditio facta sit ad corpus: nempe totius fundi, aut totius rei apposita mensurae ratione: tunc si precium vnicum sit, vel plura pro ratione cuiusque mensurae, maximum est discrimen: quia priori casu venditio perfecta est, & periculum accommodum ad emptorem pertinent: posteriori vero ad venditorem, donec fiat mensura, aut certus numerus constituatur per numerationem: quemadmodum constat ex l. quod sepe. §. in his. ff. de contrahen: empt. vnde colligitur, quod distributio precij pro qualibet mensura, aut pro quolibet iugere efficiat venditionem ad mensuram: idcirco in hoc casu haec venditio erit ad mensurae modum & rationem iudicanda, eritque iuxta hanc decisionem constituendum, plurimum interesse in hoc ipso tractatu, quod vnicum precium, vel plura distributiue concipiantur: siquidem priori casu actus iudicabitur ad vnius certi corporis rationem: posteriori vero ad mensurae praescriptae modum. cuius opinionis authores sunt Bald. in rubr. C. de contrahend. empt. quaestio 22. Bartol. & Paul. in l. Iulianus. §. si Titius. ff. de actio. empt. Salicet. in l. 1. col. 1 Pau. in l. 2. num. 3. C. de peric. & commo. rei vendi. Curt. Iunior in d. l. quod saepe. §. in his. Belogni. in consil. Ananiae 98. Ioan. Crot. in l. omnes populi. col. 1. ff. de iust. & iure. Contrarium mihi praenotare videntur Caro. Ruinus, Soc. Iunior, & Parisius in dictis responsis dum asseuerant, quod si venditio fiat. ad corpus, venit in venditionem quicquid sub eo corpore continetur, etiamsi excedat mensuram a venditore dictam, & adijciunt, quod excessus ille est aestimandus maiori precio, quoties pro qualibet mensura fuerit certum constitutum precium. Igitur apparet eos velle, quod venditio sit facta ad corpus, etiamsi precium distribuatur pro ratione cuius libet mensurae: & quod non sit facta ad mensuram, etenim si esset praedicta venditio facta ad mensuram, profecto non veniret excessus ille in venditionem: vt omnes praemittunt, nec poterit iure negari. Quia mensura tunc apponitur causa limitationis, & restrictionis rei venditae. Quamobrem ad tollendas has authorum controuersias vlterius octauam adijciam conclusionem. Octauo in eadem disputatione est considerandum, quod sicut in rebus mobilibus non dicitur perfecta venditio ante mensuram adhibitam, quoties venditio ad mensuram fuit facta, vt [art. 6]deniq; hoc plurimum referat quoad translationem dominij, & quoad periculum, & commodum. dict. §. in his. l. 2. C. de pericu. & commod. rei vendit. l. 24. titul. 5. partit. ita & in rebus immobilibus ad mensuram venditis idem pariter est dicendum. Bartol. per text. ibi in l. si in venditione. §. 1. & ibi Doctores. ff. de pericul. & commod. rei vendit. idem Bart. in cons. 108. incip. in quaestione domini Cioli. Salicet. in l. 1. col. 1. & ibi Bald. 4. opposi. C. de peric. & commod. rei vend. Curt. Iunior in d. §. in his Pau. in dict. l. 2. idem post Bartol. in dict. § si Titius. sensit gloss. in l. 1. §. sed & custodiam. ff. de pericul. & commo. rei vend. & in dict. §. in his. & in d. l. si in venditione. §. 1. gloss. item & Docto. in d. §. si Titius. Capicius decis. Neapolitana. 14. num. 6. Alexan. in consil. 33. col. 2. lib. 5. Pau. Paris. plures allegans consil. 59. lib. 1. col. 2. & alij plures, vt tandem haec sit communis opinio: tametsi etiam ante mensuram adhibitam obligatio perfecta sit ad hunc effectum, vt non sit locus poenitentiae, quod Paulus Pan. in d. consil. 59. late probat, & nos obiter hoc in loco adnotamus cum sequenti post glos. 1. dum dicit: etiam conditionalis dicitur perfecta in l. 1. C. de peric. & commod. rei vendit. gloss. in l. necessario. §. quod si pendente: versic. si ita res. ff. de pericul. & commod. rei vend. & in princ. instit. de emp. notat Bald. Sal. & Paul. in l. 2. C. quando liceat ab empt. disced. idem Salic. in d. l. 2. C. de peric. & commo. rei vend. contr. glo. inibi, quae Contrarium sensit: nisi intelligatur quoad obligationem: vt ea ante mensuram nata efficaciter non sit saltem certa, non tamen poterit ea opinio glos. procedere quoad hunc effectum. vt liceat ab emptione discedere. Quod Paulus notat in d. l. 2. C. quando liceat ab empt. disced. ad finem, & post eum Paul. Parisius in d. consil. 59. num. 9. Quae quidem conclusio, quam modo praenotauimus de translatione dominij, & periculo rei ad mensuram venditae, tunc obtinet, quando ante mensuram traditio facta non est: ea etenim facta, etiam ante mensuram, periculum, & commodum est emptoris. text. singularis in d l. 2. C. de pericul. & commod. rei vend. & inibi expressim Angel. Paulusque Castrensis post eos Corneus consil. 50. lib. 1. colum. 5. Decius eleganter in cons. 179. quorum opinio admodum vtilis est, & insignis, quam, vt Dec. commemorat, Antonius Burgensis Hispanus proprio responso comprobauit. Nihilominus Curtius Iunior in d. l. quod saepe. §. in his. ad finem contra opinionem istam notat, & inducit tex. in d. l. 2. cuius authoritate improbat quid praedicti Doct. adnotarunt, & profecto eius inductio mire conuenire videtur. Nam secunda pars illius constitutionis, vbi mentio fit traditionis clauium, loquitur eo casu, quo venditio non est facta ad mensuram, vt denique traditio nunc operetur, cum venditio ad mensuram non fuerit facta: licet tunc necessaria traditio non sit, vt ibi considerat & admonet gloss. sed prior opinio Decij, Angeli, Pauli, Cornei, & Burgensis menti est adhuc multum commendanda in praxi, quae tamen non procedit in traditione facta, nempe ea, quae fit per constitutum, sicuti docet diligenter Paul. Paris. in cons. 59. lib. 1. colum. 3. & sequenti. quem legito. Nono ex his constat, quod & si venditio vini, aut alterius rei similis fiat quantum ad totum certi corporis: nempe cum venditor dolium vini ad rationem viginti, pro qualibet mensura vendiderit: haec venditio dicitur etiam facta ad mensuram: & ideo periculum ante mensurationem ipsius venditoris est, non emptoris. text. est ad hoc in d. l. quod saepe. §. in his. in princip. & in fine iuncto versicul. quod si vinum. vbi optime [art. 7]Cur. Iunior ita tenet reprobans in hoc Baldum & Paul. Castr. qui Contrarium tenuerant in l. sicut. C. de act. empt. scribentes, non esse dictam venditionem ad mensuram, nec ad eius rationem iudicandam. Quasi aliud sit vendere omne, vel totum vinum doliarij, vel dolij ad rationem vnius argentei numi pro qualibet amphora: vt tunc sit venditio ad rationem mensurae censenda: sicuti in d. §. in his probatur. aliud vero sit, vendere dolium vini ad rationem vnius argentei pro qualibet amphora, & hoc quidem casu non iudicetur venditio facta ad mensuram. Ego vero non satis percipio hanc differentiam quod ad veram eius rationem congruamque discriminis causam: cum vtroque casu venditum sit totum vinum, quod est in dolio vel in doliario. huius opinionis, quam ipse sequor etiam author est Saly. qui in d. l. sicut. Baldi sententiam reprobat. Decimo ex his infertur, quid sit respondendum in quaestione hoc in loco a nobis potissimum disputata. Nam in rebus immobilibus tenent omnes, obseruandum esse responsum iurisconsulti in dict. §. in his. ex eo vero non negarent Paul. Castr. nec Bal. quod si venditio fiat hunc in modum: vendo omnia iugera, omnes vineas, omnia prata, quae continentur in fundo Semproniano ad rationem vnius aurei pro quolibet iugere. hanc venditionem conceptam esse ad mensuram, & periculum ad venditorem pertinere ante mensuram adhibitam. at in specie respondent, dici venditionem conceptam ad corpus, non ad mensuram, quoties dixerit venditor: vendo fundum Sempronianum ad rationem aurei pro quolibet iugere, etiam si dictus sit certus mensurae modus: nempe fundum decem iugerum sub his limitibus. Huic opinioni Baldi, & Pauli suffragantur Carol. Ruin. Soci. Iunior, & Paul. Parisius, quorum superius mentionem fecimus. & profecto non videtur aliqua congrua discriminis ratio inter hunc casum, & precedentem: quia & in vtroque non certa pars fundi, sed totus ipse fundus, venditur, & quicquid sub eo continetur. Quod perpendere videtur iurisconsultus in d. §. in his. atque ideo ibidem Cur. Iun. Salic. in d. l. sicut. sequutus etiam in hoc reprobat Baldi. & Pauli opinionem: idcirco si distinctio iurisconsulti in d. §. in his. est obseruanda in venditione rerum immobilium, quod video communiter receptum esse, tametsi nullibi, quod sciam probetur expressa quidem authoritate, oportet ad probandam Baldi, & Pauli sententiam constituere praedictam differentiam, quae mihi non satis certa est, nec omnino placet. Tandem si contra Bald. & Paul. tenendum est necessum erit fateri, quoad duplicem effectum considerari venditionem ad mensuram: scilicet quoad periculum, & commodum ipsius rei: & tunc etiam venditio fundi dicetur ad mensuram facta, quoties fundus totus venditur ad rationem aurei pro quolibet iugere: quemadmodum aduersus Bal. & Paul. notarunt Saly. & Curt. Iun. quibus accedere videntur Bald. & alij superius citati ad distinctionem precij vnius, vel plurium in versicul. septimo. aut sane consideratur venditio ad mensuram, vel ad corpus quoad hoc, vt quicquid sit in fundo aut in re vltra summam dictam a venditore veniat in venditionem, aut maneat penes venditorem. Et tunc dicetur venditio ad corpus, non ad mensuram, quoties ita fuerit concepta: vendo fundum Sempronianum, vel alioqui certis diffinitum, & limitatum finibus decem iugerum, aut qui habet decem iugera, ad rationem aurei pro quolibet iugere. Sic etenim visum est omnibus, quos superius allegaui, & ex his illi praecipui authores sunt Caro. inquam Ruin. Pau. Parisius, & Soci. Iunior. denique ipse Bal. & Paul. Castr. in d. l. sicut. C. de actio. emp. tametsi hi duo, etiam quo ad periculum, hoc ipsum asserere & probare tentauerint. Qua ratione ipse infero ad intellectum iurisconsulti in d. §. in his, quod si vinum ita venditum sit: vendo dolium vini, vel vinum, quod est in hoc doliario ad rationem vnius argentei pro qualibet amphora: & habet centum amphoras, vel cuius quantitas est centum amphorarum: his equidem praescriptis verbis, etiamsi periculum. & commodum vini sit venditoris, donec mensura fiat: attamen si fuerint in dolio, vel doliario centum quinquaginta amphorae, etiam hae quinquaginta amphorae veniunt in venditionem pro precio constituto vnius argentei pro qualibet amphora. Hoc probatur ex his, quae paulo post adnotabimus ad intellectum l. si seruum. §. si modus. ff. de act. empt. Vndecimo, vt statim proxime tradita vlterius explicemus. Etsi verum sit, quoties venditio facta fuerit ad mensuram, cedere lucro venditoris, & eius commodo quidquid vltra modum expressum in fundo sit, ac reperiatur, nec venditorem teneri id tradere emptori. arg. text. in d. c. per tuas. l. pen. §. vlt. & l. si venditor. in princ. ff. de actio. empt. & est Communis sententia omnium quas sequitur Nico. Boer. deci. 50. nu. 9. dicens ita pronuntiatum fuisse: nisi excessus is esset modicus, tunc etenim emptori cederet. id vero quod deficiat ad mensuram dictam, a venditore supplendum sit, d. c. per tuas. qui proprie hoc in casu loquituri ad idem. l. si seruum. §. si modus. ff. de actio. empti. & probatur in d. l. penu. §. vlt. & in d. l. si venditor. Attamen si venditio fiat ad corpus, venditor tenetur tradere fundum iuxta mensuram dictam, ita quod si maior sit, cedat lucro emptoris secundum Communem eorum opinionem, qui citati fuere in 2. conclusione huius capitis. Si vero minor, teneatur venditor supplere ad rationem, & numerum mensurae in contractu praedictum. Hoc deducitur ex d. §. si modus. & in l. si in emptione. in princ. l. Iulianus. §. si Titius. vbi est elegans, & insignis locus ad huius dubij declarationem. ff. de acti. empt. Sed & est text. in hac quaestione satis expressus in l. si duorum. ff. eod. tit. in versi. nec enim. qui omnino est adnotandus, qui constat ex eo, quod ibi tractetur de fundo vendito ad corpus. Hoc idem probatur in l. qui fundum. §. qui agrum. ff. de contra. empt. notant expressim Pau. Cast. in d. §. si modus. & in l. 2. C. de peti. & commo. rei vend. Alex. consi. 8. libr. 5. Paul. de Cast. in d. l. si duorum. Soci. Iunior. in d. cons. 42. nume. 21. Barthol. Soci. in l. demonstratio falsa. colum. 4. ff. de cond. & demon. Capicius decis. Neapolit. 14. num. 3. quicquid contrarium velit Corneli. consi. 59. lib. 4 quem simpliciter sequitur Boer. decisi. 50. num. 6. Duodecimo est in hoc animaduertendum, siquidem facta venditione ad corpus expressim addito mensurae numero: si maior is reperiatur, cedit emptoris commodo, nec quicquam pro [art. [8]]ea parte tenetur emptor conuento pretio adijcere: vbi pretium fundi vnicum est. l. si venditor hominis. in princip. ff. de actio. empt. quod si pretium sit pro singulis iugeribus constitutum facta eius distributione: tunc emptor tenetur venditori pretium addere pro iugeribus vltra numerum praedictum inuentis. text. in d. l. qui fundum. §, qui agrum. ff. de contrahen. empto. notat eleganter Paulus Castr. in d. §. si modus. idem in l. 2. C. de pericul. & commo. rei vendit. & ibi Sali. Felin. in c. significante. de rescrip. nu. 7. Iason in cons. 55. lib. 1. Soci. Iun. in d. cons. 42. col. vlt. lib. 2. Fabianus in tract. de empt. 6. parte princip. colum. 6. Anto. Burgensis in d. ca. cum causa. num. 50. qui hoc in casu intellexit Paul Castren. opinionem. & vere ipse Paul. hunc in modum satis seipsum explicat. notat idem eleganter Caro. Ruinus in d. consi. 23. nu. 3. & 4. libro 1. vbi ad hoc reducere conatur sententiam Baldi in d. rubr. C. de contrah. empt. q. 22. Decimotertio, ex praenotatis constat intellectus ad gl. in d. c. per tuas. verb. inuenerunt. vbi constituit differentiam quo ad decisionem l. 2. C. de rescin. vendit. an deceptio contigerit in quantitate pretij: & tunc locus sit dicta l. 2. an in quantate rei, & eo casu sit omnino laesio compensanda, & rescindenda, etiamsi non sit vltra dimidiam. Idem notant Panormit. ibi notab. 4. Anania consil. 98. colum. 3. Pantaleon Cremen. in dicta l. 2. colu. 46. versicul. Nono limito. etenim falsa est haec differentia: quia si constituamus fundum esse venditum ad corpus, & mensurae modum dictum fuisse, atque sub vnico pretio: locus non est reparationi, nec satisfactioni laesionis vltra dimidiam, imo totum quicquid est vltra mensuram dictam venit sub eodem pretio in venditionem: vt constat ex proxime traditis. Idcirco glossa illa est intelligenda, vt vera sit in casu illius textus, nempe vbi a mensura coepit actus, & mensurae modus dictus est. Nam si minor inueniatur agere potest emptor ad numerum mensurae dictum iure ordinario: nec est necessaria Caesareae constitutionis actio, quae in dicta l. 2. traditur. & idem, vbi ad corpus sit facta venditio, numerusque certus dictus sit a venditore, dicto §. si modus. cum similibus, quae ipse adduxi paulo ante in versiculo 11. Sic in specie notant Imola & Barbat. in d. ca. per tuas. & Socin. Iunior in dicto cons. 43. colu. vltim. lib. 2. quod si mensor falsum modum dixerit, tunc agendum erit ex titul. ff. si mensor falsum modum dixerit. Quod existimo notandum fore, ne praecitatae gloss. opinio huius disputationis verae resolutioni praeiudicium faciat. Decimo quarto, si ad amussim ea obseruentur, quae hoc in capite scripsimus, colligitur hinc vera interpretatio textus in d. l. Iulianus. §. si Titius. [art. 9]Nam Accursius, Iacob. Butri. Raine. Bart. & Salice. ibi, idem Salic. in l. 1. colum. 1. C. de peric. & commod. rei vendit. tandem communiter Docto. vt testatur eos sequutus Curti. Iunior. in d. §. in his. tenent in ea specie venditionem fundi factam fuisse ad mensuram, non ad corpus, venditumque fundum esse ad rationem certi pretij qualibet mensura, atque ideo quod post venditionem fundo accreuerit venditoris esse, non emptoris. Hic tamen intellectus non potest iure procedere ex textu in l. fundum. ff. de acti. emptio. vbi mendacium venditoris, quod nullo incommodo afficit emptorem, non nocet venditori, nec actionem ex empto. efficit vberiorem. Sed si in dicto §. si Titius. periculum, & commodum ad venditorem pertinebat, iugera illa, quae ante mensuram accreuerunt fundo, ipsius venditoris essent, etiam si is per mendacium sciens, fundum non habere centum iugera, dixisset eadem habere: si quidem nullum damnum ex hoc mendacio contingit emptori, cui centum integra iugera tempore mensurae traduntur, & tamen in d. §. si Titius. contrarium dicitur. ergo non fuit inibi venditio facta ad mensuram. Quam ob rem Fulgosius, Iacob. de Aren. & Alberic. quamuis hic priori loco aliorum verba, & opinionem retulerit, tenent in eo casu venditionem factam fuisse ad corpus, & a venditore dictum fuisse certum fundi & mensurae modum, iuxta quem tenetur, vt superius probaui, conuentionem seruare, & tunc non obstat, quod in hoc casu quod per alluuionem accrescit, sit emptoris indistincte: cum ad eum commodum, & periculum, ac damnum rei venditae pertineat. insti. de empt. & vend. §. sed si post. l. id quod. ff. de pericu. & com. rei vend. quia secundum Fulgosi. incrementum alluuionis prodest venditori ad purgandam culpam, licet non prosit, quo ad excusationem doli: sicuti & in simili casus fortuitus excusat debitorem, ne teneatur culpae nomine. l. vlt. §, si ea. ff. ad leg. Rho. de iac. & sane hunc esse proprium, ac germanum intellectum ad d. §. si Titius. patet si aduertas, ibi nihil aliud proponi, quam quod certus fundus venditus fuerit hoc adiecto; eundem s. fundum esse centum iugerum vel habere centum iugera. nec ibi constat, pretium distributum fuisse pro quolibet iugere: atque ideo non est hoc ad Iurisconsultum adijciendum. siquidem in venditione totius fundi potius praesumenda est vnius, & certi pretij constitutio, quam plurium, cum haec distributio minime esset necessaria. Haec igitur dicta sint, & sufficiant pro illius responsi interpretatione. Etenim actio quanto minoris, quae hic poterat competere iuxta gl. in l. 2. in princ. ff. de action. empt. & l. Iulianus. §. quid tamen. ff. eod. non obtinet: quia per alluuionem habet ea iugera emptor, quae eodem pretio emisset. Hec vero Iurisconsulti responso maxime conuenire videbuntur, si hoc in loco statim eius contextum exponam. Si Titius, inquit Vlpianus, fundum, in quo nonaginta iugera erant, vendidit, & in lege emptionis dictum est, in fundo centum esse iugera: & ante quam manifestetur modus, decem iugera alluuione accreuerint: placet mihi Neratij sententia existimantis, vt siquidem sciens vendidit, ex empto actio competat aduersus eum, quanuis decem iugera accreuerint: quia dolo fecit, nec dolus purgatur. Si vero ignorans vendidit, ex empto, actio non competat. Hactenus Iurisconsultus: qui Communi interpretationi non admodum visus est suffragari. Decimoquinto: hinc est examinandus intellectus Iurisconsulti in l. si in venditione. §. 1. ff. de peric. & com. rei vend. ex quo Bar. notat in hunc modum conclusionem. Sicut in rebus mobilibus [art. 10]non dicitur perfecta venditio antequam mensuretur: ita nec in rebus immobilibus. vult igitur Bar. tex. illum procedere, vbi venditio sit facta ad mensuram. idem glo. Alberi. & Docto. ibi idem Barto. in d. §. si Titius. quo in loco asserit, quod si venditio fundi non sit facta ad mensuram, venditor tenebitur, etiam si pars fundi post venditionem alluuione perierit. Inducit ad hoc textum in l. Iulianus. in principio. & l. si in emptione. itidem in initio. ff. de actionib. empt. ego vero scio iure compertum esse, quod si non sit facta venditio ad mensuram, periculum sit emptoris contingens quidem post venditionem: idcirco mihi dubia est, aut sane falsa sententia Bartol. in hac vltima eius responsione. Nec probatur in locis ab eo adductis. Quia in specie per Bar. proposita venditor nihil mendacio tempore venditionis asseuerauit: siquidem fundus eo tempore eius quantitatis erat, quam ipse dixit, licet post alluuionem pars eius decreuerit. Sed & si text. in d. l. 1. intelligatur de venditione ad mensuram facta, constat periculum esse venditoris, qui tantum ad custodiam tenetur: & ad hoc ne res eius culpa pereat. Quod si absque eius culpa perierit, non poterit emptor agere ad interesse, sed ad restitutionem pretij pro ea parte, quae perierit. glo. communiter recepta in d. §. 1. & in l. 1. §. sed & custodiam. ff. eo. titul. de pericu. & commo. rei vend. Raphael tamen Fulgosius in d. §. 1. scribit, posse quidem asseuerari, quod illud Iurisconsulti responsum procedat, vbi venditio est facta ad corpus & in specie, non ad mensuram, & tamen venditor modum mensurae dixerit in venditione, quippe qui dixerit, in fundo esse centum iugera, tenetur etenim verum efficere modum mensure, & fundi ipsius quantitatem praedictam certam reddere, ac emptori praestare, l. in emption. in prin. ff. de actionib. empt. nisi pars quae deficit, perierit absque eius culpa, casu quidem fortune: non enim tunc tenetur, nec ad restitutionem pretij pro parte perempta: quia ea perit periculo emptoris. Sic sane visum est Fulgo. qui optime loquitur. Licet Communi sententia receptum sit, Iurisconsultum in d. §. 1. intellexisse. ac tractasse de venditione ad mensuram. quam sententiam COMMVNem esse fatetur eam sequutus Curtius Iunior in d. §. in his. Haec denique de contractu venditionis tractauimus, eo profecto animo, vt hinc ad donationes, legata, & alias huiusmodi actiones, nec non & ad priuilegia, principumq; beneficia, quibus iurisdictio, oppidum, aut ciuitas conceditur, facile lector possit, quae viderit practicae quaestioni, & controuersiae contingenti vtilia fore caute pro ingenij captu seligere, multaque his addere ad negotij diffinitionem conducibilia. # 4 Ex Capite sequenti. -  1 Suprema iurisdictio, quam Maioriam dicimus, non censetur vllo casu a Rege in alium translata. -  2 Appellandum est ad Regem a Praelatis & Episcopis temporalem iurisdictionem exercentibus. -  3 Populi an possint in Castellana Republica iudices eligere? -  4 Mortuo praeside, an eius Vicarius possit iurisdictione vti? -  5 Rectores ciuitatum, an inuitis populis, & non petentibus dari possint. -  6 Nobiles habentes iurisdictionem, an habeant ius hoc, vt ad eosdem possit a iudicibus ordinarijs appellari? -  7 Guadalaiarae Regia lex exanimatur in summa. -  8 Appellandum est a delegato ad delegantem: & ibi expenditur Bart. opinio in l. 1. § vltim. ff. quis & a quo appel. -  9 Iure Regio appellari potest ad Regem omisso medio. -  10 Curia Regis, quae dicatur? & ibi de Regijs auditorijs, & Cancellarijs, ac de Cancellarij dignitate. De summa Regis iurisdictione, quam Maioriam dicimus, quamque Regio nomine suprema exercent auditoria. CAPVT IIII. QVANVIS Rex ipse ob egregia belli, vel pacis facinora in Reipublicae vtilitatem praeclare gesta aliaue ex causa, nobilibus ciuitates, villas, aut oppida regio beneficio contulerit cum iurisdictione, mero, & mixto Imperio adhuc in amplissimo territorio exercendis: eam tamen iurisdictionem, quae apud [art. 1]Regem summa est, cuiusque iure vel quaerele, vel prouocationes, aut appellationes a iudicib. inferioribus, aliaeque causae ad Regem, vt supremum Reipublicae patrem deferuntur. nequaquam videtur transtulisse, etiamsi vsus fuerit verbis hac in re quo ad significationem vberrimis. Hanc etenim iurisdict. ideo Maioriam vocamus, quod ea proprie pertineat ad supremam principatus recognitionem. Probatur vero haec sententia multis, sed potissimum, quod nulla temporis praescriptione, nullo temporis vsu adquiri potest a subdito ius illud, quod ab eo ad principem, cuius Imperio subest, non prouocetur. text. iure Regio insignis in l. 6. ti. 13. li. 3. Ordi. cuius nos meminimus aliquot additis rationibus in reg. possessor. de regu. iuris. in 6. 2. part. §. 2. num. 8. idem probatur in l. 2. titul. 9. libr. 5. Ordi. His accedit, quod suprema haec iurisdictio nullo modo a Rege alienari potest: vt tradunt in specie Lucas de Penna in l. quaecunque. in 2. C. de omni agro desert. lib. 11. Gulielm. Benedict. in capit. Rainutius. de testam. verb. & vxorem nomine Adelasiam. in 2. decisione. nu. 319. Carolus Degrassalius lib. 2. Regalium Franciae iure. 14. & praeter haec, suprema iurisdictio est ipsa forma, & substantialis essentia maiestatis Regiae: & ideo impossibile quidem erit in regno, & de Regno aliquem esse exemptum, vel exceptum ab illa. text. optimus in cap. cum non liceat. de praescription. Quam ob rem non poterit Rex, nec subinde censetur, aliquem Regni locum, vel eius aliquot homines ita alteri domino subijcere, quod ius appellationum, & supremae potestatis, etiam quoad administrationem, & exequutionem realem apud ipsum non remaneat: est etenim maxime contrarium regiae dignitati, quod sub eius principatu locus, vel homines sint, quibus non liceat, nec sit praecisum ius, Regem ex causa appellationis adire. Sic sane opinionem istam probat Carolus Molinae. in consue. Paris. §. 1. gl. 4. num. 16. 17. & 18. ex authoritate Luce de penna in l. in sacris. 3. colum. C. de proxisacro. scrinio. lib. 10. Hinc factum est, & iure regio constitutum, vt a prelatis ecclesiasticis ciuilem, & secularem tempo[art. 2]ralemue iurisdictionem habentibus, ad Regem ipsum prouocetur, & appellandum sit. probat hoc regia pragmatica sanctio Regum Catholicorum Fernandi, & Elysabeth Hispali decreta anno M. D. II. est vero lex 19. inter huius regni pragmaticas constitutiones. Cuius item ratio poterit vlterius expendi ex eo, quod cum temporalis, ac ciuilis potestas in Castellanae Reipublicae principatu penes ipsum solum Regem sit, ab eoque in alios deriuetur: praelati ecclesiastici non possunt aliunde temporalem iurisdictionem habere, quam ex regia concessione, eiusque titulo, & causa: atque ideo semper mansit apud Regem ipsum, iurisdictionem in alios transferentem haec suprema iurisdictio, quam Maioriam dicimus, nec in ipsos Episcopos translata fuit. Qua ratione habent Episcopi, & praelati a Regibus hanc iurisdictionem, vt eorum subditi, & vasalli. Quod satis est manifestum. Sic denique hanc conclusionem tenent iure ipso COMMuni Barto. in l. si quando. C. de appellation. Et itidem alij, quorum meminit eos sequutus Feli. in cap. solitae. columna 3. de maiorit. & obedi. Tametsi non exacte rationem istam, nec praxim huius rei examinauerit, siquidem non tantum in Hispania, sed & in Gallia idem receptum est, vt testantur Specula. titul. de appellationib. §. nunc tractemus: ad quem sit appellandum. in fine. Gulielmus Benedictus. in dicto capitul. Rainutius. verbo. & vxorem nomine Adelasiam. 2. decisione. num. 317. Carolus Degrassalius libro secundo. Regalium Franciae capit. 14. Ioannes Imbertus Rupellanus libro secundo institutionum forensium. capitul. 3. Extat vero de re pontificia insignis decisio in cap. Romana. §. debet. de appellati. in 6. vbi summus pontifex de archiepiscopo respondens ita inquit: Debet autem ad eos ab episcopis prefate prouincie super causis, in quibus temporalem iurisdictionem exercent, nisi forte de consuetudine, aut priuilegio, siue iure alio speciali sit appellandum ad alium, appellari. Hactenus illa constitutio. Etenim vbi prelati ecclesiastici titulo feudi temporalem obtinent iurisdictionem. ab eorum vicarijs temporalibus ad feudi dominum directum appellandum erit. iuxta notata in cap. caeterum. de iudi. notant in hac specie gl. & omnes in dict. §. debet. Bartol. in l. 1. §. si quis. ff. de appellatio. Ioan. Rupellanus in d. c. 3. Felin. in dict. cap. solitae. col. 3. post glo. & alios ibi Panorm. & Praepo. in rub. de appellatio. numero 53. vbi Francus idem notat. num. 35. asseuerantes, appellationem ad Archiepiscopum, vel superiorem ecclesiasticum deferendam fore: vbi absque iure feudi temporalis iurisdictio tota, & libera translata fuerit in episcopum, atque haec videtur magis Communis opinio. Ego vero quod & paulo ante admonui, opinor in hoc regno Castellae nequaquam posse vltimam huius Communis distinctionis partem in praxi seruari, quippe qui, vtcunque libere absque iure fundi, & feudalis recognitionis, fuerit iurisdictio temporalis translata, existimem penes ipsum Regem supremam manere iurisdictionem nec hanc censeri in ecclesiasticum praelatum aliquo modo transmissam, & ideo ab Episcopis temporalem iurisdictionem exercentib. ad Regem ipsum est omnino appellandum, nec locus erit pontificio responso in d. §. debet. vt in specie asseuerant Guliel. Benedictus in dict. numer. 317. Carolus Degrassalius in d. ca. 14. Massuerius in practica tit. de appellationib versi. item a Iudice ecclesiastico. Qui tenent in Regno Franciae non seruari decisionem. dicti §. debet. a quo, ni fallor, non est alienum quod modo probauimus ex ratione superius adducta. Cum sit satis ab ipso principe seculari, qui iurisdictionum temporalium minister est, & iurisdictionem laicam in episcopos transtulit, ex pressim, vel tacite sibi excepisse supremam iurisdictionem, cuius ratione episcopi eius subditi, & lata dicuntur significatione vasalli. Igitur mirum non est, si etiam ex eadem pontificia decisione conemur instruere ab ipsis episcopis, qui temporali vtuntur iurisdictione, quatenus eandem attinet, ad Regem appellandum fore. Quaeritur tamen, an Rex qui alicui nobili, vel episcopo iurisdictionem, merum & mistum Imperium aliquo in oppido, & territorio concessit, fuerit quidem visus, & ius primarum appellationum itidem transtulisse, vt tandem ad ipsum nobilem, vel episcopum possit deferri prima appellatio a iudicibus eiusdem loci ordinarijs? Est enim quaestio ista vtilis admodum, nec est adeo facilis, quin varie saepissime in his Hispaniarum regnis hactenus fuerit controuersum. Huic questioni ex aminandae praemittam aliquot, quae, ni fallor non erunt ab huius tractatus discutione omnino aliena. Primum quidem constat, in hac Castellana Republica totam ciuilem potestatem, & temporalem iurisdictionem penes ipsum solum Regem esse adeo, vt apud populos ipsos nulla man erit ci[art. 3]uilis iurisdictio. Quod probatur ex his, que nos adduximus huius operis cap. 1. num. 9. & in regu. possessor. 2. parte §. 3. numer. 3. idcirco populi nullam habent potestatem constituendi iudices ordinarios, nec magistratus creandi, qui ius litigantibus reddere valeant, sicuti notant iure COMMVNI de populis non liberis Innocent. & ibi Doct. in c. cum accessissent. de const. Feli. in rub. de appellatio. nu. 4. Alexand. consi. 16. nu. 13. lib. 5. Atque in specie de huius regni populis tradit diligenter Petrus Auend: in tracta. de exequen. manda. regijs. cap. 1. nu. 8. l. 2. tit. 4. part. 3. l. 1. tit. 2. lib. 7. l. 1. tit. 15. lib. 2. ordinat. Quod si Rex ipse negligeret aut omitteret iudices, & magistratus in ciuitates, aut populos mittere, ac destinare, tunc sane donec Rex iudices ordinarios mittat, populus ipse, eiusque nomine Decurionum collegium iudices poterit in eodem loco constituere, ac creare. Ea siquidem lege, translata est iurisdictio a populis in Regem, vt nihilominus apud ipsos populos maneat illud naturale ius constituendi sibi rectorem, quoties contigerit neminem a Rege mitti, qui id muneris possit obtinere, vacantib. ipsis magistratib. Sed & haec opinio manifesta ratione constat absque vlla iuris humani authoritate. Nam etiam si nulla esset humana lex, quae hoc probaret, profecto apparet, quia populus, qui omnino rectore indiget, ne vllum habet magistratum a principe sibi constitutum, iure naturali potestatem habet constituendi sibi magistratus, interim dum Rex ipse non vtitur potestate a populo in eum translata, alioqui populus ipse, ipsaque Respub. maximum obiret discrimen, & periculum, cui obuiam ire non posset. Quod est egregie absurdum, Nec desunt iuris humani testimonia, quae modo non vacat inquirere, praesertim quia obiter hoc tetigimus ratione, vt opinamur, efficaci. Qua quidem & illud probatur, posse Rempublicam ipsam totius regni, aut prouincie principem, & Regem sibi electione assumere, quoties familia gentilitia, in quam consensu populorum regnandi ius translatum fuit iure sanguinis, prorsus defecerit. Redit etenim status Reipublice ad prim euum illud ius, quod ab initio mundi omnes populi obtinuere. de quo in cap. 1. huius tractatus disputauimus. Sic sané vbi alicuius ciuitatis rector a Rege datus, mortem obierit, interim dum Rex ipse alium mortuo suffecerit, ac substituerit, Decurionum collegium magistratus ad regimen ciuitatis creabit, ne populus ipse rectore magna cum ipsius iactura careat. Nec mortuo pre[art. 4]side, quem vulgo correctorem dicimus, eius vicarius, qui iurisdictionem habet ordinariam, quod nos adnotauimus lib. 3. varia. resol. c. vlt. nu. 4 poterit eandem exercere, cum morte praesidis, aut rectoris expiret omnino potestas eius, qui ab eo fuit vicarius constitutus. Hic enim vicarius eandem, & non aliam iurisdict. habet, quam ipse, qui eum constituit, & idem est vtriusque tribunal. c. Romana. in prin. de appella. in 6. in specie quo ad vicarios episcoporum, etiam quo ad caepta negotia tenent gl. singularis, inibi communiter recepta in Cle. vlt. de procu. ver. contestata. Panor. in c. extirpande. §. quia vero. nu. 14. de preb. Archid. Ioan. And. Domi. Francus & Doct. in c. 1. de offi. vicar. in 6. ad finem, quibus admodum suffragatur tex. in d. Cle. vl. de proc. Igitur idem erit in vicarijs rectorum, & praesidum, cum hi non habeant ius potentius, quam episcoporum vicarij: Nec ipse video rationem congruam differentie. Idcirco non auderem asseuerare, mortuo ciuitatis rectore, minime expirare vicarij ab eodem constituti potestatem, tametsi vir doctissimus Petrus Auend. id expressim asserat in d. tract. de manda. exeq. c. 3. nu. 1. Ioa. si quidem Faber in §. item si adhuc. Institu. de mandato. nume. 5. contrarium eius, quod ego probaui, nequaquam tenet. Nam cum praenotauerit Communem Canonistarum sententiam de vicario episco pi, subdit, posset dici, quod iudices & Balliui Baronum non reuocentur per mortem eorum, quanuis dicti Balliui habeant quasi omnimodam conformitatem cum officialib. episcoporum, quia barones, quod instituunt, sunt domini, praelati non. De Senescalis vero regijs, & Balliuis, non videtur dubium, quia illi sunt vere ordinarij, sicut Praesides prouinciarum. Hactenus Faber. qui nusquam loquutus est de vicarijs Praesidum, nec Rectorum, sed de his iudicibus ordinarijs, qui constituuntur ab his Baronibus, Ducibus, Marchionib, Comitib. & Regibus, qui iure proprio habent ius constituendi, & creandi iudices ordinarios, qui non appellanturvicarij. Sed & nunc non disputo de his, que Faber tradit, id tantum ex eius relatione deducens, ipsum minime loquutum fuisse de praesidum aut rectorum vicarijs, qui etsi ordinarij iudices dicantur, eam tamen iurisdict. habent vicario titulo ab his, qui eiusdem domini non sunt, sed aliorum commissa iurisdictione vtuntur. Secundo erit praenotandum, huius castellani Regem plerosque populos ius habere ex priuilegio principis, vel ex consuetudine, aut praescriptione eligendi iudices ordinarios, quos Alcaldes vulgus appellat, Hi vero primam habent causarum cognitionem. Quod satis constat ex l. 1. titu. 2. lib. 7. l. 1. tit. 15. lib. 2. ordina. l. 2. ti. 4. part. 3. Tertio est obseruandum, in hoc regio Castellae principatu, mitti frequentissime in ciuitates villas, & oppida, presertim regia, presides quosdam, quos vulgo Correctores dicimus, qui iurisdictionem habent & exercent ordinariam, ciuilem, & criminalem quo ad primam causarum cognitionem, quam quidam audientiam primam, nos passim Instantiam primam appellamus. Hos vero, non esse dandos, nec mittendos populorum expensis, sancitum extat. l. 1. & 2. titu. 16. lib. 2. ordinat. hoc idem adnotauit Lucas de Penna in l. annonas. C. de erogat. milit. anno. lib. 12. idem ipse senserat in l. quicunque. ad finem. C. de omni agro desert. lib. 11. quem sequutus est Petrus Auend. in lib. de exequendis mandatis Regijs. cap. 1. nu. 7. quam sententiam nos ita opinamur accipiendam esse, vt constitutissimum sit, olim minime consuetum fuisse mitti a Rege rectores in ciuitates, villas, & oppida, nec ipsorum populorum, nec ipsius Regis expensis, ex eo quod ob veterem illam morum simplicitatem, & Rerumpublicarum quietem satis idonei erant administrationi, & executioni iustitiae iudices ordinarij ab ipso Decurionum collegio electi ad Regis confirmationem, quos Alcaldes ordinarios dicimus. Idcirco quia populus habebat ius eligendi hos iudices ex principum priuilegio, aut consuetudine, statutum est non semel, quod alij iudices praeter hos nequaquam mittantur a Rege, nisi ob causas contingentes fuerint ab ipsis populis, aut cuiuslibet populi maiori parte petiti. Quod mihi admodum probatur ex d. l. 1. & 2. titu. 16. lib. 2. ordinat. Sed longe apertius constat ex petitione. 8. data Regi Alfonso 11. in legionensi totius regni conuentu Aera. 1387. in petitione quarta data Regi Henrico 2. in Burgensi conuentu Aera. M. ccccxj. Item ex alia petitione oblata Regi Ioanni 2. in Zamorensi ciuitate ann. 1432. a quibus deductae fuere dictae ordinationum constitutiones & leges. Sed & hoc apparet, nam si rectores dandi non sunt nec mittendi, nisi populis ipsis petentib. manifeste consequitur, in ipsis ciuitatib. & oppidis iudices ordinarios ad electionem Decurionum nominandos constitutos fuisse, qui ius dicerent litigantibus eo tempore, quo non petentib. populis, minime mitterentur a Rege presides, aut rectores. Hi vero rectores a Rege missi ad petitionem populorum habere debent stipendium ab ipsismet populis. Princeps enim, qui primam causarum cognitionem ipsis populorum magistratibus commisit, muneri regio satisfecisse videtur. Vnde populi, qui rectorem a Rege petierint preter ipsos iudices ordinarios, tenentur eidem stipendium publicum soluere, alioqui vbi Rex primam causarum cognitionem non commiserit, nec reliquerit popularibus magistratibus, tenetur omnino suis quidem expensis rectorem, aut iudicem populo dare, cum id muneris regij sit, eaque ex causa regios reditus percipiat, sicuti explicat Lucas de Penna in d. l. annonas. col. 1. ex illius Cesaree constitutionis authoritate. Nec est maior ratio in constituendis a Rege stipendijs, quae dantur iudicib. appellationum, quam in his que danda sunt primarum cognitionum magistratib. vbi & hi sunt a Rege, non ab ipsis populis, nominandi. Pari siquidem ratione vtrumque munus regium est. Duo tamen sunt in hac Castellani regni Republica moribus adeo recepta, vt nihil sit in eius regimine frequentius, nempe, quod a rege ipso in quascunque ciuitates, etiam habentes ordinatios iudices, quos Alcaldes appellamus. mittantur rectores exteri, & id maxime conducit in publicam vtilitatem propter quietum statutum cuilibet Reipub. ad legum ipsarum tutelam. ad ius vnicuique suum reddendum. Deinde, quod hi rectores non a Rege, sed ex ipsius publicis cuiusque vrbis reditibus congrua, & diffinita stipendia percipiant. Vtrunque vero a frequenti populorum petitione originem habuit, vt iam expeditissimum sit, & idem fiat, etiam populis non petentibus sanctissime profecto: cum in eorum tendat commune bonum, propter ipsius Reipublicae tranquillitatem. Atque haec sunt intelligenda de oppidis regijs, & in quibus ipsa iurisdictio Regis est. In his vero ciuitatibus, & oppidis, quae alicui Duci, Comiti, aut Marchioni Nobiliue subdita sunt, hoc ipsum est in controuersia, an domini habentes iurisdictionem possint populis inuitis, & non petentibus constituere aut mittere rectorem, aliumue iudicem, qui primam, habeat causarum ciuilium & criminalium cognitionem, simul cum ipsis magistratibus a populo electis, vt eam exerceant iure praeuentionis? & hoc fieri iure posse, conatur probare Petrus Auendanius in d. tract. de exequendis mandatis regijs. cap. 6. num. 25. quod ipse item admitterem, vbi hoc ius fuerit legitimo titulo, aut iusta tem poris praescriptione quaesitum. At in his lo cis, in quibus nulla extat hac de re consuetudo, aut praescriptio, sed est quaestio ista ex iuris rationibus diffinienda, maxime dubitarem. Nam licet Rex aut Princeps summus possit hoc facere, quippe qui summam, & totam habeat Rei publicae iurisdictionem: Domini tamen inferiores, non sic poterunt hoc iure vti, nec populis ius, quod habent, auferre, diminuere, aut debilius reddere. Habent enim populares magistratus ius primarum cognitionum, eaque lege oppida dominis a Rege data sunt. Quamobrem iniuria fieret magistratibus popularibus, qui ius istud obtinent, si in eisdem oppidis alij iudices ordinarij a dominis darentur & constituerentur in hoc, vt & primam haberent causarum cognitionem. Igitur qui hac de controuersia iudicaturi sunt, haec & alia aequissime perpendent, vt quod Reipublicae sit vtilius, decernant, & exequantur. Nos interim his praenotatis quasdam exponemus conclusiones ad questionis propositae diffinitionem. Prima conclusio. Concessio iurisdictionis, meri & mixti Imperij, etiam in proprietatem, & ratione territorij, intelligitur quo ad primam instantiam, non autem in secunda, nec quo ad causas appellationis. Hoc etenim ius cognoscendi de causis appellationum in dubio non censetur concessum, sed reseruatum, cum competat superioribus, & maioribus iudicib. non autem his, quibus ius primarum cognitionum etiam competit. Sic conclusionem hanc tenuerunt Angel. in l. 1. §. qui mandatam. ff. de offic. eius, cui manda. est iurisd. Iacobi. de S. Georgio in tracta. de feudo, & eius inuesti. verbo vicarius. & versi. cum mero & misto Imperio. col. 2. versicu. sed an ille. & versicu. Vasalli. colum. 13. versi. vnum semper notetis. Carolus Molin. in consuetud. Parisi. titul. 1. §. 1. gloss. 5. nume. 50. & quanuis Curtius Iunior in tracta. de feudis. 7. & vltima parte. q. 12. in specie improbet praedictam Angeli opinionem ex quadam Bar. sententia in l. ad finem. ff. quis, & a quo appellandum sit, quam paulo post examinabimus. Et in effectu idem fecerint Andre. Isernia in constitu. Neapolit. rub. de discret. cognit. caus. folio 49. & Matthaeus Afflict. in eisdem constitutionibus rub. 58. ad finem, asseuerantes, nobiles habentes iurisdictionem in aliquo oppido, ius itidem habere cognoscendi de causis appellationum. prior tamen opinio, quam ex Angelo deduximus, in PRAXI receptior est, vt asserit Albertus Brunus in consi. 102. colum. 2. Et probatur, quia cum idem sit tribunal, non est ad dominum, ab eius vicario, & iudice appellandum. cap. Romana. in princ. de appellat. in 6. l. 1. §. vlt. ff. quis, & a quo appellandum sit. Imo & Angeli sententia obtinet, etiam vbi iurisdictio merum & mistum Imperium data essent, cum omnimoda iurisdictione. Nam & hisce verbis non videtur translatum ius cognoscendi de causis appellationum, secundum Carolum Molinae. in d. num. 50. Iacobi. in d. verbo vicarius. & Aymonem in cons. 209. nu. 9. lib. 2. licet Iason in consio. 161. lib. 2. & Paulus Parisius cons. 8. nu. 31. lib. 1. teneant in hoc casu, quoties omnimoda fuerit iurisdictio concessa, ius hoc translatum censeri, vt a vicario eius, cui concessa est, ad eundem primo appelletur. Secunda conclusio. Quanuis iudices ordinarij a populo electi, & a domino confirmati, ab eodem domino confirmante iurisdictionem habeant, & accipiant: iure tamen defendi potest ab his iudicibus ad ipsum dominum posse appellari. Prior conclusionis pars probatur in Authent. de defensoribus ciuitatum. §. iusiurandum. Et eam tenent expressim Bald. in cap. ad haec. de Allodijs. idem Bald. in cap. cum omne. num. 22. de constit. Angelus in d. Authen. de defenso. ciui. §. de caetero. Alexan. in l. 1. ad finem. ff. de iuris. om. iud. vbi Dec. col. vlt. scribit, hanc opinionem COMMVNEM esse, qua constat iudices electos iurisdictionem accipere, & habere ab ipso confirmante. Qua ratione in his oppidis, in quibus iurisdictio, quo ad primam causarum cognitionem, exercetur a magistratibus, quos populus elegerit & dominus confirmauerit, praeconia sunt publice promulganda nomine ipsius domini. Eius etenim est iurisdictio: tametsi ne constituat dominus, quo ad primam causarum cognitionem ibidem exteros iudices, qui forsan inhumane tractent ipsos incolas, & ciues, satis aequum est, & iure subnixum, quod iudices ordinarij a populo eligantur, & a domino confirmentur, modo vbique seruetur exacte quod moribus receptum fuerit. Posterior conclusionis pars ex eo mihi placet, quod non sit omnino idem tribunal domini, & magistratuum popularium, cum hi non constituantur libere a domino, sed tantum ab eo confirmentur, postquam fuerint a populo electi. Id circo admodum conuenit, quod ab ipsis popularibus magistratibus ad dominum appelletur, vt ipse aliquam habeat vel primam, vel secundam causarum cognitionem, quam per se, vel per alios ab eo libere constituendos exercere valeat, alioqui esset profecto iurisdictio penes ipsum absque vsu fere, praesertim libero. Atque ita huius conclusionis partem vltimam tenet Albertus Brunus in cons. 102. col. 2. vers. Melius tamen est. Extat vero in hoc tractatu, & materia regia lex a Ioanne Rege huius nominis primo, lata anno Domini M. CCCXC. vt constat ex ipsius Re[art. 7]gis ordinationibus. Sed & eiusdem legis mentio fit in Chronica eiusdem Ioannis Regis 1. anno 12. c. 12. cuius constitutionis decisio videtur hoc ipsum constituere, & permittere, quod in hac secunda conclusione nos quidem conati sumus probare. Sed eiusdem & constitutionis intellectum, & interpretationem hoc in loco missam facimus, quod ea petenda sit a summis & prudentissimis Regij & supremi praetorij iudicibus, & consiliarijs pro ipsius Reip. vtilitate. Tertia conclusio. Nihilominus potest inferioribus a principe iurisdictionem habentibus competere iure speciali, vel priuilegio ipsa primarum appellationum cognitio. Haec conclusio satis probatur ex his, quae superius tradita fuere. Quarta conclusio. A iudice per dominum alicuius oppidi constituto, ad audiendas appellationum causas, & ad earum cognitionem, omnino ad Regem, non ad ipsum dominum est appellandum. Haec conclusio constat iure communi & Regio, cum idem sit tribunal in hoc casu, sicuti apparet in d. c. Romana. de appella. in 6. Nec in hac conclusione potest contingere aliqua controuersia. Alioqui prouocatio, seu appellatio ad Regem facillime tolleretur, cum possent apud inferiores tres omnino conformes ferri, ac pronunciari sententiae, a quibus iure prohibita est appellatio, atque ita Ioan. Faber optime scribit in princ. instit. de vulgari. num. 4. Quinta conclusio. Vbi dominus causam aliquam appellationis cognoscendam expressim. & specialiter alicui delegauerit, ab hoc delegato ad Regem ipsum, non ad dominum, nec ad eius appellationum iudices, appellandum est. Haec conclusio constat eadem fere ratione, qua probata fuit praecedens, nec video aliquam in praxi hac de re controuersiam: Tametsi posset quis ex iure Communi contrarium deducere, vel ea ratione, qua probatur, a delegato appellandum esse ad delegantem. cap. super quaestionum. §. porro. de officio deleg. c. si delegatus. c. is cui c. si a delegato. de officio deleg. in 6. l. 1. in prin. & §. 1. l. 3. ff. quis, & a quo appel. l. praecipimus. §. 1. & §. haec appellatio. C. de appellat. Ex quibus apparet, appellandum esse a delegato ad delegantem, quoties non tota, nec omnis iurisdictio delegata est, sed eius pars, vel species. Huic rationi accedit elegans sententia Bar. qui in l. 1. §. ab eo. ad finem. ff. quis, & a quo appel. scribit, in hoc distingui vicarium a delegato, quod vicarius gerat vices ordinarij in eodem loco, & eodem tribunali, in quo consueuit ipse ordinarius iudicare, id est, vt ipse interpretor, qui locum tenet ordinarij habens ab eo sibi delegatam, & commissam omnem iurisdictionem. Quando autem committeret quis alicui vniuersitatem causarum exercendarum in alio loco, vtputa in aliquo castro seu territorio, licet dixerit, facimus te nostrum vicarium, non diceretur vicarius, sed delegatus, nec appellaretur ad superiorem, sed ad ipsum, qui eum vicarium fecit. notat idem Panor. in c. relatum. ad fin. de officio delegati. Est & ad idem optima gloss. in Clem. 2. de rescriptis. ver. foraneo. quae asserit foraneum officialem episcopi, qui in aliqua parte dioecesis constitutus est, vt illic nomine ipsius praelati iurisdictione vtatur ecclesiastica, & spirituali, in hoc differre, ac distingui a generali vicario, quod hic sit ordinarius, ille vero delegatus, & ideo ab eo ad episcopum appelletur. notant Fel. in rub. de offic. deleg. col. vlt. Panor. in rep. c. si quis. Contra. nu. 35. de for. competen. & ni fallor, hec est magis Communis opinio, quam Ange. Aret. sequitur in d. l. 1. §. ab eo. ff. quis. & a quo appella. & late Robertus Maranta in tract. de ordine iudiciorum. parte 4. distinct. 5. nu. 27. Igitur cum in specie, & casu huius quintae conclusionis iudex hic sit delegatus, cui causa quedam, non omnis iurisdictio, commissa est ab eo erit ad delegantem. appellandum. Cui sententiae patro cinatur glos. in cap. non putamus. & illic Domi. de consuetu. in 6. & Alex an. in rub. ff. de offic. eius, cui mandat. est iurisdict. col. penult. qui sequitur glos. in d. Clement. 2. Idem notat Albertus Brunus in cons. 102. col. 2. text. optimus in cap. dilecti de appellatio. Quam ob rem Ioan. Lup. in tract. de iustitia regni Nauarrae. 2. parte. §. 4. regiae legis sensim mentionem faciens scribit, eadem lege permissum esse, quod a iudicibus particularibus in oppidis nobilibus subditis ad eosdem dominos appelletur: non tamen a iudicibus generalibus, quasi particulares non sint omnino dominorum vicarij, nec cum eo vnum & idem tribunal efficiant, Tertio aduersus hanc quintam conclusionem plurimum conducit text. in l. a proconsulibus. C. de appellatio. a quo Bal. ibi, & Roma. in sin76. adnotarunt, iure ciuili posse a vicario ad iudicem ordinarium, cuius vices gerit; & a quo constitutus est, appellari, quasi in hoc ius Pontificium a Caesareo differat: cum iure Pontificio a vicario generali ad episcopum appellare non liceat, nec ad eum, qui illum constituit, quia idem est tribunal. His tamen vtcunque vrgentibus, minime discedimus a proposita conclusione, quippe qui existimemus, haec exacte, ac diligenter intellecta non obesse huic quintae assertioni. Primum etenim non obstat, quia non negamus, iure Caesareo, & Pontificio appellandum esse ad delegantem, vbi is non omnem iurisdictionem, sed eius partem delegauerit: Contendimus tamen hoc intelligendum esse in terminis iuris Communis disponentis, quod a sententia delegati appelletur ad delegantem immediatum, nec tamen ius commune permittit, quod inferior habens iurisdictionem limitatam, quoad primam causarum cognitionem, & alteri quoad ius appellationis subditam, possit delegare semel, vel pluries, vt cognoscat de vna, vel pluribus causis appellationis frustrando superiorem iure suo, quia hoc esset in fraudem appellationis ad superiorem deuoluendae. Nam etsi episcopus certam causam committeret speciali vicario, non generali, ad hoc vt ad se, non ad superiorem appelletur, non proderit sibi huiusmodi fraus, & cautela: imo poterit ad superiorem, omisso delegante, appellari, quemadmodum notant Speculat. titul. de appellatio. §. quarto nunc tractemus. num. 6. Ioan. Andr. Domin. & Francus in cap. Romana. in princip. de appella. in 6. Bartachinus in tract. de episcopo. libro 4. parte 8. quaest. 26. tradit eleganter Carolus Molinae. in consuetudini. Parisiensi. titul. 1. §. 1. glo. 5. numer. 52. quod si fraus omnis abesset eiusque suspicio cessaret, posset in hac specie a delegato episcopi appellari ad delegantem iure Pontificio, sicuti Speculat. idem & alij post eum voluerunt, quos sequitur glo. in Pragmatica Sanctione. verbo, medio. colum. 4. Haec tamen delegatio ob frequentes hominum fraudes hodie maximam haberet suspitionem, atque ideo multo vtilius est, quod ad Metropolitanum ab hoc delegato, non ad delegantem, appelletur. Sed & Carolus in dicto numer. 52. citat Ioan. Fab. in princip. instit. de vulgari. tenentem iure ciuili non posse appellari a delegato ad delegantem, sed ad eius superiorem appellandum esse, idque generaliter verum esse is author sensit, vt tandem secundum eum, vbi quis alicuius causae omnem cognitionem delegauerit, non possit ad eum a delegato appellari. Imo & ipse Faber improbare videtur, quod secundo loco de iudice episcopi foraneo adduximus ad comprobationem opinionis Bartoli, quae etiam si refragante Fabro, iure posset admitti, VSV tamen forensi minime recepta videtur, quoad seculares iudices. Nam si preses prouinciae, aut ciuitatis rector in aliquo proprij territorij oppido vicarium constituerit, ab eo vicario ad rectores, vel praesides superiorem, non ad ipsum rectorem, vel praesidem est appellandum. Sic sane in PRAXI locus omnino non est opinioni Bartoli in dicta l. 1. §. ab eo. ff. quis. & a quo appell. qua in re obseruare oportet exacte, quid moribus, & vsu fuerit receptum. Vnde poterunt facilius intelligi, quae breuiter scribit Rebuffus in commentarijs ad leges Regias 3. Tomo. titul. de appellationib. in princip. colu. 4. asseuerans in Regno Franciae a vicarijs, & locum tenentibus, & a subdelegatis ad regem, & eius Curiam, non ad delegantem, nec ad eum qui vicarium constituit, appellari. Idem etenim & apud nos in his Castellani Regni prouincijs passim fit. Cum a locum tenentibus, etiam particularibus non appelletur ad praesides, nec ad praetores, sed ad ipsum Regem, eiusque Curiam. Quod vero ex Baldo in dicta l. a Proconsulibus tradidimus, falsum esse constat. Siquidem nec de iure ciuili poterit ad ordinarium, vel ad rectorem ciuitatis ab eius vicario appellari: cum idem sit tribunal: vt explicat Bartolus in dicto §. ab eo. idem Bartol. per textum ibi in l. praecipimus. C. de appellatio. Decius in capitulo, dilecti. de appellation. Baldus sibi contrarius in Margarita Innocentiana. litera S. num. 15. Quibus non oberit decisio textus in dict. l. a Proconsulibus. Quia loquitur in vicario Praefecti Praetorio, cuius quidem Praefecti Praetorio tanta fuit olim dignitas, vt ab eo tanquam a principe minime liceret prouocare: idcirco mirum non est, quod ab eius vicario ad eum appelletur, cum ad alium non possit appellari. Eandem opinionem post Bart. tenet Angel. in d. l. praecipimus. Hoc ipsum sensit & gloss. in dict. Pragmatica sanctione. tit. de causis. §. nec ad quemcunque, verb. medio. scribens, decisionem text. in dicta l. a proconsulibus. procedere in vicario eius, qui superiorem non habet, ad quem appelletur. Idem & Francus sensit in dicto capit. dilecti. quaest. 6. Vnde fit, vt hec quinta conclusio satis his rationibus fuerit probata. Quam ob rem idem fortassis erit in eo casu, quo dominus alicuius oppidi, causam aliquam alteri delegauerit in prima instantia, quoad primam causae cognitionem. & diffinitionem. Nam ab hoc delegato ad Regem, non ad dominum appellabitur, etiamsi Contrarium voluerit Albertus Brunus in d. cons. 102. col. 2. Sexta conclusio. Quamuis iure Regio domini oppidorum ex dicta lege Guadalaraiae, alioue legitimo titulo ius habeant primarum appellationum, que a iudicibus ordinarijs proponuntur, poterunt tamen subditi libere omisso medio ad Regem, eiusque Curiam prouocare. Conclusio ista probatur ex eo, quod Regijs legibus, & ordinationibus prohibitum sit quod cunque grauamen, quod fieri soleat in oppidis dominorum nobilium his, qui ad Regem, eiusque Curiam appellant. Et deinde institutum, quod in in his locis libere permittantur quaecunque ad Regem appellationes. l. 14. tit. 16. libro tertio ordinatio. & l. 1. titul. 1. eodem libro. Sic sane apud Regia Castellani regni suprema tribunalia passim admittuntur appellationes, quae fiunt, & pro ponuntur, etiam omisso medio nobilium dominorum iurisdictionem habentium tribunali, cuius quidem tribunalis cognitio pertinet ad eas appellationes, quae fuerint ad id tribunal delatae. Haec autem praxis potuit originem ducere a Regia lege Partitarum, quae permisit appellationes ad Regem deferri, ad eiusque Curiam omisso medio, quemadmodum decisum extat in l. 18. tit, 23. parte 3. Idem enim & iure Pontificio constat, quia ad summum Pontificem appellari potest, omisso medio. ca. ad Romanam, 2. quaestio. 6. & est Communis opinio Doctorum in cap. dilecti. de appellat. Quamuis adhuc aliquot ecclesiastici iudices nolint deferre appellationibus ad Summum Pontificem nominatim expositis omisso medio, quod in concilio Basiliensi constitutum fuit, vt patet in Pragmatica Sanctione Gallicana, titulo de causis. Iure tamen Pontificio, etiam ad Legatum de latere, omisso medio, appellari poterit glos. in capit. Romana. in princip. verbo, ad curiam. de appellatio. in 6. notatur in capit. 1. de officio legati. tradit optime Francus in d. cap. dilecti. quaest. 8. Quin & omisso medio appellationes ad quemcunque, maxime Regem deferuntur legitime, si nemo petierit earum remissionem ad eos iudices, qui ex iure ordinario primarum appellationum cognitionem habent. Nam appellatio omisso medio pro posita, causae cognitionem deuoluit, etiam vbi appellari omisso medio non potest, si nihil fuerit ex aduerso obiectum. glos. communiter recepta in d. c. dilecti. cuius opinionem fatentur Communem esse Imol. & Dec. ibi Cosmas in Pragma. Sanctione. titul. de causis. verb. medio. Eamque sequitur Rota decis. 387. in nouis. Tametsi, & in hac specie Imola, Decius, & Cosmas a frequentissima omnium sententia discesserint, Contrarium iure verius esse asseuerantes. Et ideo iuxta eorum sententiam quoties appellatio permissa non est omisso medio, etiam nemine petente, appellationis causa remittenda est ad illud medium tribunal, quod iniuste fuerat omissum. Quae tamen opinio iure Regio, quo appellari potest ad Regem, omisso medio, necessaria non est. His igitur probatur haec Sexta conclusio ad praxim legis Regiae, quae lata fuit Guadalaiarae, de cuius intellectu plerunque varijs expositis quaestionibus solet disputari. Nos vero pauca notauimus, quae certam habent ex vsu, & iure diffinitionem, cum lex illa ius primarum appellationum dominis oppidorum concedat, quoties appellatio proponitur a iudicibus ordinarijs. Sed appellatione ista omisso medio ad Regem, quid apud Gallos receptum fuerit, tradit Rebuffus tertio Tomo in leges Regias. tit. de appellationib. artic. 2. Et Author stili Parlamenti Parisiensis, tit. an qui appellauit ad Curiam, omisso medio remitti debeat. In regno sane Neapolitano lege lata obtentum est, quod possit ad Regem appellari omisso medio, etiam in Baronum oppidis, vt palam testantur glo. Andraeas Isern. Et Matthae. Afflict. lib. 1. rubr. 58. col. vl. notat idem Matthae. ad hoc constitutionem incip. Cum noua rub. 78. 4. notab. & Rob. Maranta in tracta. de ordine iudiciorum Parte. 6. ca. de appellationibus. numer. 366. atque haec, vt exposuimus, hactenus obtinuerunt. Appellationes autem quae ad Regem deferuntur, vt & aliae causae, quae eius diffinitionem exigunt, in ipsa Curia Regia examinantur, & diffiniun[art. 10]tur. Curiam vero hic intelligo oppidum & locum, vbi Rex est cum suis consiliarijs, & alijs, qui eius lateri adsistunt, vt ei consulant, quid agendum sit in executione iustitiae, & administratione, ac regimine totius regie Reipublicae, Hanc etenim congregationem Curiam dicimus proprie, & inde eodem nomine appellamus locum, vbi ea congregatio commoratur. l. 27. tit. 9. part. 2. Sic denique quod Innocent. & Panor. in capit. ego N. de iureiurand. Idem Innocent. in cap. cum ecclesiasticae. de except. & in c. accusatum. de simon. & ex Herodiano. libr. 1 Tiraq. de nobilitat. cap. 31. nu. 4. scripsere, asserentes Romam dici locum, vbi sit Papa, vel Inperator eo tempore, quo Roma suberat Imperatori. Quod Herodianus scribit, apud quam Pompeianus dixit, Roma est, vbi & Imperator: est in hunc modum accipiendum, si inibi Papa cum Curia simul degat. text. opt. in Clemen. ne Romani. §. sane. de electioni. Tametsi contrarium notauerit glo. in regu. cancella. 5. & simpliciter idem quod Inno. obseruauerint Roma. in sing. 146. Dec. in c. meminimus. de appellat. num. 2. Domi. in cap. 2. de praeben. in 6. penult. notab. Olim autem curiae authore Festo dicebantur, in quibus vniuscuiusque partis populi Romani quid gerebatur, quales sunt hae numero 30. in quas Romulus populum Romanum distribuit, quibus postea additae sunt 5. Meminit Budaeus in l. 2. ff. de origine iuris: Inde Curiata Comitia dicebantur conuentus, qui curiatim perlictorem calabantur. id est, vocabantur: vt testis est Gellius lib. 15. cap. 27. Curia item apud Romanos locus ille fuit celebratissimus, vbi de publicis rebus a Consulibus, & Senatoribus tractabatur, a cura quidem dictus. Sic Cicero lib. 3. de Oratore ait, Curiam pro Senatu accipi. Curia igitur apud Romanos dicebatur locus, in quem Senatores, pro Reipublicae vtilitate conuenerant. Qua ratione etiamsi hodie in regijs principatibus, non omnino conueniat regimen publicum ei, quo Romana Res publica vtebatur, nihilominus & summus regius Senatus, summaque Curia haec nomina poterunt obtinere, ad veteris Reipublicae imaginem, siquidem & in summo Senatu regij consiliarij, de Reipublicae administratione tractant & rogantur sententiam dicere, vt Reipublicae cura per eos expediatur. De Curia multa Zas. in l. 2. de origi. iuris. in princip. & Budaeus in Forensibus ad finem. Caeterum Castellae Rex, vt litigantium subditorum commodis & expensis consuleret, & ne passim cogerentur Regem ipsum sequi omnes hi, qui appellationis causa, aut querelae, siue pro iure exigendo regiam Curiam adirent, ac subinde, vt summus eius Senatus, & consiliarij eiusdem, tot alioqui negocijs impediti, quae breuem, ac celerem expeditionem exigunt, commodius regimini Reipublicae vacarent, duo constituititidem regia praetoria, vnum Pintiae, alterum Granatae, quae quidem praetoria Curie regiae appellantur. Ad haec vero causae appellationum, & regulariter aliae omnes, quae ex legibus huius regni ad curiam regiam deferri possunt, & deferendae sunt, Iure quodam ordinario deferuntur, quibusdam negocijs exceptis, quae regio supremo Senatui, eiusque summis consiliarijs excipiuntur, & reseruantur. Dicuntur tandem haec regia praetoria vulgo Audientiae regales, latine dici caste poterunt Auditoria: Nam Auditorium locus est, vbi causae auciuntur, & lites iudicantur. l. contra. §. is qui. ff. dere iudic. l. mulier. ff. ad Trebellian. l. minor autem. ff. de minori. l. Titius. in 1. ff. de action. empt. l. lecta est in auditorio AEmilij Papiniani. Praefecti Praetorio. ff. si certum petat. vbi Alciat. Eadem ferme ratione Epiphanius Interpres, Sozomeni lib. 2. tripartitae. c. 2. de Constantino, qui nolebat de causis sacerdotum iudicare, inquit, eum respondisse: mihi ergo homini constituto de huiusmodi rebus non licet habere auditorium, id est iudicium, Eiusdem dictionis ad eandem significationem, qua significatur locus publicus vbi causae & lites audidiuntur, mentio fit Actorum c. 25. altera, inquit diuus Lucas, die, cum venissent Agrippa & Berenice cum multa ambitione in auditorium cum Tribunis. Sed & haec auditoria etiam appellantur Regiae Cancellariae vt opinor, a Cancellario, qui princeps fuit olim in Curia, & praefectus summus Regij praetorij, & consiliariorum, aliorumque magistratuum, qui apud Regem munera publica in exequutione iustitiae, & in expediendis negocijs regio nomine obtinebant. Huius Cancellarij officium erat rescripta, & responsa, decretaque Regis inspicere, & male scripta, aut expedita cancellare, id est, transuersis lineis, veluti cancellis expungere, & illinire, l. Cancellauerat. ff. de his, quae in testamen. delen. & l. sequent. & in l. si chirographum. ff. de probatio. Quod vero hoc fuerit officium Cancellarij, probat text. celebris in l. 4. titul. 9. part. 2. indicat Budaeus in rub. ff. de off. Praefect. Praetorio. Magnam & olim fuisse Cancellarij dignitatem, & authoritatem apud Gallos, testis est Paulus AEmil. libr. 3. de rebus Francorum, quo in loco Cancellarium appellat prefectum iuris. Idem Budeus in forensibus, eum dicit regni Nomophylacem, penes quem sint iuris Regalis prima auspicia. Haec tamen sunt intelligenda de Cancellarij dignitate, quae apud Hispanos, Gallos, & Anglos ab hinc mille annis obtinuit, cum apud veteres Romani orbis Imperatores, qui Cancellarios instituerunt, non fuerit tantae haec dignitas aestimationis, quantae postea, vel hoc seculo censetur. Apud Flauium Vopiscum legimus, Carinum Imperatorem Cancellarios habuisse. Sub Archadio item & Honorio fuere etiam Cancellarij, quorum mentio fit in l. consiliarios, & in l. nemo. C. de assessorib. & domesticis, & Cancellarijs iudicum. Hos autem ipse interpretor eos, qui iudicibus libellos supplicatorios offerebant & legebant, quos notarios hodie vocamus. Eiusdem muneris apud Imperatorem Carinum opinor eius Cancellarios fuisse. Nam & Virgilius Polydorus lib. 9. histor. Anglicae. de Gulielmo Rege ita scribit: Instituit item Scribarum collegium, qui diplomata scriberent, & eius collegij Magistrum, vocauit Cancellarium, qui paulatim supremus effectus magistratus, qualis hodie habetur. Idem Polydorus lib. 11. scribit, Cancellarium regni in publicis conuentibus apud principes pro loquutorem esse. Idem lib. 13. scribit, diuum Thomam Cantuarien. creatum fuisse magni regni Cancellarium. Sed & Pau. AEmil. in d. lib. 3. de reb. Francor. opinatur a paruis initijs, & ab Scribarum officio munus hoc cancellariorum regni. ob magnitudinem virorum, qui eo munere fungebantur, apud Regem, ad tantam maiestatem peruenisse. Ergo Regia Cancellaria Regis verbis responsa facit suppliciter ad euntibus, & ius reddit litigantibus, Antistesque in plerisque aequitatis censetur. Denique curia Regis est, ac sub Regio nomine, & sigillo literas decernit super rerum iudicatarum executionibus, & super alijs rebus, quae a cancellariae eiusdem praetorio examinantur, & diffiniuntur. # 5 THEMA CAPIT. V. De iure ac priuilegio reuocandi domum. SVMMARIA. -  1 Ius & priuilegium reuocandi domum, quibus competat: cum apud iudices curiae conueniuntur. -  2 Legati non habent ius reuocandi domum pro contractibus tempore legationis factis. -  3 Quid si Legatus, vel alij simile ius habentes, contraxerint vt aduenae: an habeant ius reuocandi domum? -  4 Priuilegium reuocandi domum non competit his, qui in Curia alios ad iudicium vocauerint. CAPVT V. PRINCIPIS. Curia hoc iuris habet, quod quilibet dum in ea est, in ciuilibus apud curiae iudices poterit conueniri, etiamsi ibi non contraxerit regia. l. 4. & item 5. tit. 3. part. 3. ex eo quidem, quod Regis curia, omnibus sit commune forum, & tribunal, quemadmodum de Romana curia dicitur in c. vltim. de foro compe. notat glos. in c. 3. de praeb. in 6. ex. c. 2. eod. tit. Sed & de curia principis secularis, idem praemittit Henric. in d. c. vltim. & te[art. 1]nent expressim Panor. ibi, col. penul. & Socin. num. 63. Bal. Ange. Curt. Iun & Lanc. Dec. in l. 2. §. legatis. ff. de iudic. Quibus est adijciendum, Romam olim dictam fuisse communem patriam. l. Roma. ff. ad municip. non ex eo, quod ibi quilibet posset conueniri, sed alia ratione, quam optime explicuit Andr. Alc. lib. 2. disp. c. 21. Saepissime tamen opponitur ab his, qui apud curiae iudices conueniuntur priuilegium reuocandi domum, quod ex praealleg. lege regia competit primum, & denique his, qui ad curiam accesserunt ex causa necessaria: nempe, vt dominum, quem comitari alioqui tenentur, prosequantur. Item legatis, item missis a municipio, & patria: sicut in d. l. regia probatur, ita vt habeat hoc priuilegium locum etiam in legato misso a propria ciuitate, & patria. Bar. Albe. & Doct. in d. §. legatis. Competit idem priuilegium his, qui ad curiam vocantur causa dicendi testimonij, & his, qui ad prosequendam appellationem ab ipsismet propositam ad curiam accesserunt: item his, qui a Rege vocantur. Horum etenim exemplorum mentio fit in d. l. 2. §. legatis. & in d. l. 4. in hunc sane modum, vt Iurisconsultus in d. §. legatis. omiserit vocatum a Rege, & addiderit iudicem destinatum, aut missum in prouinciam, transeuntem tamen per Romam aut curiam. Non enim poterit hic ibi, nec in ipso loco, vbi iudex est, conueniri: vt notat gl. in d. §. legatis. verb, destinati. Regia vero lex adiecerit missum a municipio, & patria, & eum, qui dominum euntem in curiam sequitur. Etenim hi omnes habent ius reuocandi domum, nec possunt in curia conueniri, cum in ea sint ex causa necessaria. arg. cap. vlt. de dilatio. Missum autem a municipio hoc ius habere intelligo, etiam vbi is missus fuerit, vt sit eius Reipublicae procurator, secundum Inn. Ioan. Andreas, & Docto. communiter in d. c, vlt. de foro. comp. vt fatetur ibi Marian. Soc. nu. 66. Competit & hoc ius, vt constat, non tantum existentib. in curia ex causa necessaria, sed & his, qui ibi sint ex causa probabili, quae sit quasi necessaria, vt causa religionis, vel studijs glo. communiter recepta in d. §. legatis. qua de re multa tradit Maria. Soc. in d. c. vltim. num. 62. ex quibus aliquot hoc in loco ad legis regiae interpretationem adnotabimus. Primum enim quod dicitur de Legatis est intelligendum, nisi super contractibus tempore lega[art. 2]tionis ab eisdem factis. Nam pro his non habent ius reuocandi domum. text. in d. l. 2. §. omnes autem. vers. caeterum. pro alijs autem contractibus ante litigationem, etiam in loco legationis initis, non poterit legatus ibi conueniri, imo habet ius reuocandi domum, sicuti iurisconsultus ibidem respondit. Qua in re aduertere oportet, quod regia lex in omnib. habentibus ius reuocandi domum censet, priuilegium hoc cessare, nec esse admittendum, vbi contraxerint hi in eodem loco, & expressim insinuat, tempore, quo ex his causis in eodem loco sunt, & morantur. Ita enim inquit: "Pero por qualquier de estas maneras sobre dicas, que viniesse a la corte el demandando, si estando ay vendiere, o comprare, ofiziere otro pleyto qualquier, o tuerto, o fuerca, o danno, o otro yerro fiziesse tenudo es de responder ay por ello, si gelo demandaren." Et tamen ex iurisconsulto ea est interpretatio sumenda, vt in legatis plane procedat, sensus ex contrario, id est, quod habeant ius reuocandi domum, si ante tempus legationis in eo loco contraxerant, in alijs autem cesset hic sensus, cum minime sint hoc priuilegio vsuri pro contractibus in eo loco gestis, priusquam ex ea causa in eum locum accesserint. Sic plane loquitur Iurisconsultus secundum glo. ibi communiter receptam verbo contraxerint. Est etiam de legato tex. in l. si legationis tempore. ff. de iudic. Sed & omnes, qui ius habent reuocandi domum ex praedictis causis, illo non possunt vti, quoties conueniantur pro contractibus celebratis, etiam ante causam illam, cuius ratione priuilegium datur, si extra patriam, & prouinciam suam contraxerint, quasi pro his Romae, & in curia possint conueniri, nec habeant ius reuocandi domum, extra quam ipsi contraxerint, atque ideo nulla eis iniuria fiat, siquidem extra propriam prouinciam in locis contractus conueniri possent, si ibi essent inuenti, nec haberent ius reuocandi domum. tex. est celebris in d. l. 2. §. item si extra. qui notandus est ad intellectum regie legis, in vers. Si estando ay vendiere, vt idem sit, si ante causam huius priuilegij, & priusquam ex ea in curiam venerunt, contraxerint in curia, vel alibi extra eorum propriam prouinciam. Nam exceptis legatis caeteri non habent in hac specie ius reuocandi domum, hic est enim Communis sensus omnium Doct. in d. l. 2. §. omnes. & in d. §. item si extra. hunc siquidem intellectum tradit secundo loco glo. quam ibi sequuntur Bar. Bald. Paul. de Cast. & est Communis opinio secundum Lancelot. Dec. ibi. idem tenet Maria. Soc. in d. c. vlt. nu 76. Igitur si quis habens priuilegium reuocandi domum, eadem causa priuilegij durante, contraxerit extra propriam prouinciam, poterit pro hoc contractu in curia conueniri, nec habebit ius reuocandi domum. Hoc probatur, quia idem est pro contractibus ante causam priuilegij conuentis: ergo hoc ipsum seruabitur in his, qui contracti sunt tempore illius causae, quae ius alioqui reuocandi domum tribuit. Pro illis vero, quae & haec tempore intra prouinciam fecerit, habebit quis ius reuocandi domum. Quia solum excipiuntur contractus in curia eo tempore celebrati, vel extra propriam prouinciam, vel in eo loco, vbi quis conuenitur, sicuti notatur in d. §. omnes. Legatus autem pro contractibus ab eo gestis, etiam Romae ante legationem, non conuenitur Romae, vt diximus, sed tantum pro contractibus ab eo Romae tempore legationis celebratis, aut in Italia. l. cum furiosus. §. vlt. ff. de iud. Qui legationis causa, in quit Pap. Romam venit, ex qualibet causa fideiubere potest cum priuilegio suo, cum sit in Italia contractum, vti non potest. Haec legis verba ideo libentius retuli, quod glos. ibi communiter approbata, vt fatetur Alb. in d. l. 2. §. omnes. teneat, legatum non habere ius reuocandi domum, tantum in contractibus tempore legationis Romae celebratis: pro his vero, quae in Italia extra Romam contraxerit, habere eum ius reuocandi domum, etiamsi tempore legationis contractum fecerit, quae quidem interpretatio dura nimis est, & contraria Iurisconsulto. Qua ratione ipse opinor, veriorem esse opinionem Aldr. quam retulit gl. in d. §. item si extra, vt tandem legatus tempore legationis pro contractibus tunc ab eo Rome. vel in Italia celebratis, possit Romae conueniri, nec habeat ius reuocandi: non tamen pro his, quae extra Italiam, etiam extra propriam prouinciam tempore legationis, vel ante contraxerit. Hic enim, ni fallor, est planus & apertissimus Iuriscon. sensus. Quod vero diximus de legato, & alijs simile ius habentibus, posse nempe eos in curia conueniri, si ibi contraxerint, id obtinet, & est intelligendum, etiamsi vt aduenae contraxerint. gl. in [art. 3]d. §. legatis. verb. contraxerint, quam sequitur ibi Paul. Castren. glos. idem tenet in l. haeres absens. §. proinde. verb. quotquot. ff. de iudi. quam ibi probarunt Bart. Alb. Paul. Fulgos. nu. 6. Lan. Dec. Curt. Iunior. nu. 9. notat Maria. Soc. in d. c. vlt. de foro comp. nu. 76. ex ea ratione, quod contrahens vt aduena in eo loco, vbi alia ex causa, quam ratione contractus forum sortitur, poterit ibi conueniri, si fuerit in eodem loco inuentus. glos. Communiter recepta in cap. Romana. §. nec etiam suffraganeorum. de foro competen. in 6. propter duplex vinculum, quod in hoc casu datur, & contingit. Idcirco quod modo notauimus satis iure probari videtur, & idem tenet Iacob. in d. §. omnes. Licet Ang. in d. l. haeres absens. §. 1. CONtrarium probare velit sentiens: legatum Romae contrahentem vt aduenam, non posse Romae, nec in curia conueniri, sed habere ius reuocandi domum. Ex quibus constat verus sensus Accur. in dict. verb. quotquot. voluit enim, quod sicut legatus contrahens, Romae tempore legationis, etiam vt aduena, potest ibi conueniri, quia Roma commune est domicilium, nec habet ius reuocandi domum: ita & fortiori ratione quilibet non legatus, Romae vt aduena contrahens, ibi poterit conueniri, nec habebit ius reuocandi domum. Sic etenim sensum gloss. explicarunt Lanc. Dec. & Curt. Iun. ibi. Licet Bart. non satis percipiens, quid gloss. voluerit, eius partem falsam esse dixerit. Quid ergo, si contractus sit factus in eo loco, vbi alias quam ratione contractus, ipse contrahens non sortitur forum, & tamen contrahit non vt aduena, sed habens per gulam, & armarium, an possit vti priuilegio reuocandi domum, ne conueniatur in eo loco, vbi est ex causa necessaria vel quasi necessaria? Et Paul. Castr. in d. §. omnes. num. 3. existimat, quod in hoc casu habeat locum priuilegium reuocandi domum. Idem sensit glo. in d. §. legatis. verb. destinati. Not. & Iacob. in d. §. omnes. licet gl. in verb. contraxerint, sentire videatur contrarium, dum excludit ab examine causae, locum contractus ab aduena facti, cui non cohaeret aliud domicilij ius, quasi admittat locum contractus facti ab habente per gulam: Mihi profecto multum arridet, ac placet Pauli opinio. His equidem libenter ipse adiecerim, posse pro contractibus celebratis eo tempore, quo causa priuilegij tractatur, non tantum alios, sed & legatos in eo loco, vbi contraxerint, conueniri, quamuis vt aduenae conuentionem fecerint, & nulla alia ratione, quam contractus, legati ibi forum sortiantur, modo nondum a loco contractus finita legatione discesserint. Caeterum quoad appellantem, cuius mentio fit, in d. l. 2. §. legatis. & quoad legatum, & alios, si [art. 4]agant in curia extra causam appellationis, aliosque ad iudicium vocauerint, inquit iurisconsultus, quod cogentur & alijs respondere, nec obtinebunt priuilegium reuocandi domum. tex. in d. l. 2. §. sed si agant. quem Accurs. ibi ita interpretatur, vt non tantum teneantur respondere his, aduersus quos egerint, sed & omnibus. Sic enim inquit Iurisconsultus: compelluntur se aduersus omnes defendere, quem intellectum ibidem sequuntur Alb. Ang. Paul. Fulg. & Iacob. a sancto Georgio. Inno. & Mari. Soc. in d. c. vlt. de foro comp. nu. 75. ex quibus constat, hanc opinionem esse magis COMmunem. Poterit tamen locus hic aliter intelligi, vt teneantur legati se defendere aduersus omnes, contra quos ipsi egerint, ita quidem non tenebuntur omnib. respondere, sed his solum, aduersus quos ipsi egerint, quosque in iudicium vocauerint, quemadmodum antiquiores quidam ab Accursio citati in d. §. sed si agant. responsum illud intellexere, & praeter eos Iacob. de Rauenna. Butrig. & Nicolaus, quorum meminit Alberic. Gulielmus item de Cuneo, & Din. quos Paulus Castrensis retulit, quorum opinio plane probatur regia lege in dicta lege 4. titulo 3. partic. 3. quae erit apud nos omnino seruanda. # 6 THEMA CAP. VI. De his qui pro iure exigendo possunt alios ad curiam regis vocare, quo ad primam causarum cognitionem. SVMMARIA. -  1 Miser abiles personae possunt vocare quoslibet ad Curiam Regis in prima causae instantia: & an possint apud iudicem ecclesiasticum eos conuenire? -  2 Pupillus, & Orphanus hoc priuilegium habent, vt possint reos ad curiam trahere quo ad primam cognitionem. -  3 Pauperes idem ius habent quod orphani, ac pupilli. -  4 Pauperibus litigantibus, an sint publico stipendio dandi aduocati: & an teneatur quis gratis eis patrocinari? -  5 Pauperi litiganti, an cogatur aduersarius diues litis expensas exhibere? -  6 Intellectus l. si instituta. §. de inofficio. ff. de inofficio. testamen. -  7 An sit cautio danda de restituendis alimentis, & expensis, quas reus diues coactus sit pauperi actori ministrare? -  8 Filius pendente filiationis causa ex summaria cognitione percipit mandato iudicis a patre alimenta. Caput VI. IVRE quidem illud est constitutissimum, quod nemo potest, etiam ad curiam principis vocari pro lite examinanda in prima instantia, tametsi possit inuitus ad eam trahi per appellationem. l. nemo. C. de iurisd. om. iud. Auth. vt differentes iudices. §. 1. regia. l. 14. tit. 2. lib. 3. ord. Sunt nihilominus quidam, quibus licet in curiam principis trahere, & vocare illos, a quibus in iudicio aliquid exigere velint, & aduersus quos actiones habeant. Hoc enim statutum & permissum est in multis casib. quos vulgo dicimus (casos de corte.) Rei etenim extra proprium forum, & domicilium, coguntur apud curiae regiae iudices actoribus respondere, vbi actor sit pupillus, vidua, pauper aut denique miserabilis persona. Hoc sane in causis ciuilibus, [art. 1]nam de criminalibus idem est, ac pluribus casibus permittitur. Probatur in l. 5. titu. 3. part. 3. inquit enim lex. ("o por pleyto, que demandasse huerfano, o ome pobre, o muy cuytado contra algun poderoso, de que no podiesse alcancar derecho, tambien por el fuero de la tierra.") Apud Gallos idem seruari constat ex stilo Parlamenti ti. de minoribus. notant Guid. Papae. q. 466. & Rebuffus primo tomo in leges regias. tit. de senten. prouisionalibus. gloss. vlti. colum. 4. Huic praxi & sententiae adstipulatur Cesarum constitutio in l. vni. C. quando Imperator inter pupillum, & viduam ad fi. Ita enim inquit Constan. August. ad Andronicum. Quod si pupilli, vel viduae, alijque fortunae iniuria miserabiles iudicium nostrae serenitatis ornauerint, praesertim cum alicuius potentiam perhorrescunt, cogantur eorum aduersarij examini nostro sui copiam facere. Haec Imperator. Apud quem ipse adnotandam censeo dictionem, praesertim, ex qua deducitur intellectus ad legem regiam: ibi (& contra algun poderoso.) Nam praxis idem admisit ac recepit, vbi miserabilis persona agit contra eum, qui non est ex his, qui potiores in iure dicuntur: tametsi regia Neapolitana constitutio lib. 1. titu. 37. exigat in hoc casu ab his miseris actoribus iusiurandum, quo asseuerent, se timere aduersarij potentiam. Scribit ad haec diuus Hieronymus in Commentarijs ad Hieremiam super capit. 22. regum officium proprium esse, facere iudicium, atque iustitiam, & liberare de manu calumniantium, vi oppressos, & peregrinis, pupillisque, & viduis, qui facilius opprimuntur a potestatibus, praebere auxilium. c. regum. ca. administratores. ca. principes. 23. q. 5. His & illud conuenit, quod viduae, & miserabiles personae possunt reos laicos coram ecclesiastico iudice, super rebus prophanis conuenire, vbi iudex secularis neglexerit eis iustitiam ministrare. c. ex tenore. vbi omnes. de foro compe. c. significantibus. vbi gloss. de offic. delegat. notat Ioan. Lup. in cap. per vestras. de donat. inter vir. & vxor. 2. notab. nu. 5. cúm hae personae quo ad protectionem pertineant etiam ad ecclesiasticum iudicem. c. 1. & sequenti. 87. distinctio. Imo & in hoc tractatu solet adnotari, quod vbi quis sit miserabilis, simul & oppressus, nempe per vim, vel alio modo re propria expoliatus, ita vt possit agere interdicto recuperande, poterit ad hoc coram ecclesiastico iudice agere, etiam aduersus laicum, & de re temporali, cum ipsemet actor laicus sit, etiam non data negligentia iudicis secularis. Ad huius conclusionis probationem adducitur text. in c. ex parte B. de foro compe. quo in loco, sicuti constat ex Panor. & alijs, ita Doct. communi omnium consensu adnotarunt, & probare conati sunt. Idem Socinus in c. licet ex suscepto. de foro compet. col. 3. Et Ioan. Staphilaeus. de literis grat. & iustitiae. fol. 159. col. 2. Ego vero hanc sententiam non esse admittendam, opinor ex ratione text. in capit. nouit. de iudic. nec enim Papa, nec iudex aliquis ecclesiasticus debet, nec potest cognoscere inter laicos, nec aduersus laicum reum super re temporali, etiam ad petitionem miseri alicuius oppressi, & expoliati, nisi iudex secularis negligens fuerit in administratione iustitiae. Nam summus Pontifex grauiter offenderet principes seculares, si minime negligentibus ipsis eorum iurisdictionem occuparet, Nec quicquam vrget in contrarium tex. in dicto capitulo ex parte. Quia maxima inerat in eo casu suspicio negligentiae in iudice seculari, propter potentiam rei conuenti, qui actorem expoliauerat. Tandem, vt quid in hac quaestione sensero ingenue profitear, hoc certo scio, hanc COMMVNEM Canonistarum opinionem apud regia Hispaniarum & Galliae praetoria risui quidem fore, tantum abest, vt ea in vsum & PRAXIM recepta fuerit. Sed & legem ipsam regiam, quo ad presentem tractatum, paulatim iuxta Communem vsum & iuris regulam interpretemur. Primus igitur casus a lege regia constituitur in pupillo, quem orphanum appellat. Est enim Grae[art. 2]ca dictio ab Hispanis vsurpata & eum significat, qui caret patre. Vtitur hac dictione Imperator in l. priuilegia. C. de Episcop. & Cleric. Tradit hanc significationem Laurentius Valla libro quarto, elegant. capitu. 33. distinguens orphanum a pupillo, quod pupillus sit, qui caret patre, est tamen in ea aetate, cui tutor datur, Apud Iurisconsultum in l. pupillus. ff. de verbo. significatio. accipitur pupillus pro eo, qui cum impubes est, desinit in potestate esse, vel morte, vel emancipatione, Nos hac in parte pupillum intelligimus eum, qui simul sit patre orbatus, & minor, pupillaris quidem aetatis, quod notant Cinus in l. orphanotrophos. ad finem, C. de episcopis & clericis. Alberi. in dicta l. vnica. columna 1. PRAXIS vero hoc priuilegium recepit etiam in minore viginti quinque annis, qui patre sit orbatus. Nam & regia l. 14. titulo 2. libro 3. l. 1. titul. 1. eodem libr. ordinat. l. 20. titulo 23. l. 41. titul. 18. & dicta l. 5. parte 3. orphano simpliciter tribuit hoc priuilegium, non distinguens eius aetatem, quae tamen necessario distinguenda est ad eos annos, in quibus alieno ductu, & consilio viuendum est. Obtinet tamen hoc priuilegium in orphanis, & viduis, etiam diuitibus, secundum Azonem in Summa C. quando Impera. inter pupil. ad finem. sensit Innocen. in dicto capitulo ex parte. B. de foro competent. numer. 4. Alberi. in dicta l. vnic. numer. 1. Ioann. Lupi in capit. per vestras. de donat. inter virum & vxor. 2. notab. numer. 12. De vidua in specie hoc notat Andrae. Isernia in constitut. Neapolitan. titul. de offic. magistra. iusticiarij. constitut. statuimus. numer. 6. Licet quidam contrarium notare, & asseuerare conentur tenentes, hoc priuilegium non dari his, qui diuites sint, ex Innocent. in capitul. significantibus. de offic. delega. & alijs, quos ibi citat Felin. & Rebuffus in dicto titulo de sententijs prouisionibus. glossa vltima, columna 2. Nam & horum opinio tunc obtinebit, cum tractabitur, an his personis sit subueniendum expensis publicis ad litis prosequutionem: non enim his subuenitur, si diuites sint, vt ex plicat in specie, ita hanc quaestionem intelligens Matthae. de Afflict. libr. 1. constitu. Neapolita. titu. 33. numer. 4. post Iserniam ibi. Leges autem praecitatae maxime conueniunt in priuilegijs his concedendis sacris eloquijs. Cum scriptum sit Exodi 22. Viduae & pupillo non nocebitis. Esaiae cap. 1. Defendite viduam: iudicate pupillo. & Psal. 9. Tibi derelictus est pauper: orphano tu eris adiutor & Psal. 10. Oculi eius ad pauperem respiciunt. & Psalmus 40. Beatus est qui intelligit super egenum & pauperem. Secundus subsequitur casus in eadem lege Regia, O ome pobre. Quia pauperes habent hoc ius, vt possint apud curiam reos quoscunque appellare, & ad primam causarum cognitionem conuenire. Idem probatur in dicta l. vnica. C. quando Imperator. & deducitur ex ratione textus in d. ca. significantibus. expressimque hoc ipsum constat ex legibus regijs paulo ante citatis. Ad hunc vero effectum. vt quis citetur ad curiam de iure pauperi responsurus apud iudices regios, sufficit summaria quaedam probatio paupertatis, sicut minoris aetatis, & aliarum qualitatum quarum ratione potest quis ad curiam vocari, etiam si ea probatio facta fuerit parte non citata, modo fiat ex mandato auditorum regie curiae, Idem erit, vbi, qui citationis literas impetrare vult, affert e proprio municipio aliquam probationem summariam, factamque ex iudicis inferioris mandato, modo in curia ex mandato auditorum a Tabellione causae vnus testis praeter alios fuerit ad hoc examinatus. Ita enim V S V S obtinuit, & decretum est a Carolo Caesare Hispaniarum Rege apud Montisonem Arragoniae anno Dom. 1542. Idque decretum extat inter cancellarie Granatensis ordinationes folio 139. Quod si reus citatus negauerit hanc paupertatis qualitatem, ad probationem admittitur, vt causa quo ad primam cognitionem ad iudices inferiores remittatur, si probatum fuerit, actorem non esse pauperem, nec minorem, nec viduam, nec orphanum. Sed si quis in paupertatem, & miserum statum inciderit culpa sua, luxu nempe, gula, ludo, aut denique ob crimen, scribit Andr. Isernia in dict. constitutione Neapolit. num. 9. hunc non esse ad hoc priuilegium admittendum. Quia dic. l. vni. C. quando Imperator. de his tractat miseris, qui fortunae iniuria in eam inciderint miseriam, quasi non sit idem in his, qui culpa propria in miserum statum peruenerint. Hanc opinionem Iserniae sequuntur Matth. de Afflict. ibi. nu. 28. & Rebuffus in leges regias tomo primo. tit. de senten. prouisional. gloss. vltim. colu. 4. quibus multa astipulantur, quae gloss. & alij tradiderunt in cap. quae in ecclesiarum. de constit. maxime Felin. num. 67. & Dec. col. pen. Ego vero contrariam sententiam potius probauerim, quia priuilegium hoc alteri non infert graue praeiudicium, cum in curia non tantum actori pauperi, sed & reo diuiti iustitia ministranda sit. Idcirco ex hoc priuilegio minime aufertur alteri res propria, nec ius sibi ad rem aliquam quaesitum, qua ratione ex multis, quae ipse scripsi lib. 2. variarum resol. c. 16. nu. 9. falsam esse censeo Iserniae opinionem, certo sciens, eam nequaquam admittendam fore. Et ideo pauper habebit hoc priuilegium, etiamsi in paupertatem culpa propria inciderit. Quae quidem opinio erit temperanda ex his, quae in dict. cap. 16. fuere tradita. Quod si vidua maritum proprium occidisset, profecto non esset ad hoc priuilegium admittenda, cum actus ille tendat directe in viduitatem. Pauper autem dicitur iuxta COMMVNEM huius regni vsum, quo ad hoc priuilegium, qui non habet in bonis tria millia quadrantum, seu marauedinorum. Quod alibi oportunius tractabimus, dum huius temporis numisinata veteribus conferemus. Relinquendum tamen est arbitrio iudicis, quae dicantur miserabiles personae, praeter expressim in iure nominatas secundum Cyn. Alber. Bal. Bar. & Doct. in d. l. vni. C. quam. Imp. Ab. & Doct. in c. significantibus. Alber. in 1. parte statuto. q. 112. Rebuf. in d. gl. vl. col. 4. quorum opinio Communis est. Eadem commiserationis causa aequissimum est. & fieri debet, quod pauperibus litigantibus[art. 4] dentur aduocati publicis expensis. Id enim congruit Reipublicae bene institutae. gl. in l. 1. §. ait praetor. in princip. ff. de postulan. cuius meminit scribens, ita apud Gallos fieri Nicol. Boer. in decisi. 325. Hoc ipsum apud nos etiam seruatur in cancellarijs, & praetorijs regijs, in quibus constituti sunt aduocati, & procuratores, qui publico stipendio accepto, gratis ipsis pauperibus patrocinentur, quemadmodum cautum est in pragmaticis Regum Catholicorum Fernandi, & Elysabeth. l. 40. & 41. Imo apud Gallos vbi non fuerit aduocatus, pro pauperum patrocinio publicis expensis constitutus, si Rex cum paupere litigat, tenetur ei expensas litis soluere, secundum Boerium decisi. 303. col. 2. & deci. 324. Sed & generaliter quoties deficit aduocatus, publico stipendio pauperi suffragaturus, cogendus a iudice erit aliquis aduocatus gratis pauperi patrocinari. gl. Hosti. Ab. Fel. & omnes in capi. 1. de offic. iudic. Bald. in l. si furiosi. C. de nupt. Iason in §. omnes. versi. Tripli. col. pen. de action. Deci. in c. 1. de probat. nu 46. gl. quae in notario, ac tabellione loquitur in l. tam dementis. C. de episc. aud. Regia in aduocato lex 6. ti. 6. part. 3. & de tabellionibus pragmatica constitutio. l. 56. notat. Guido Papae. q. 561. text. optimus in l. nulli. §. post vnius vero. C. de epis. aud. Rebuf. Tomo primo in leges regias. tit. de senten. prouisio. glo. vlt. colum. 5. quod si nolet aduocatus mandato iudicis pauperi gratis patrocinari, poterit iudex ad tempus arbitrarium ei interdicere officium aduocationis. l. prouidendum. C. de postul. vbi Bald. Roma. in singul. 263. Abb. in dicto cap. primo. text. optimus. in l. 1. §. cura carnis. ff. de officio praefect. vrb. l. moris. §. sunt autem. ff. de poenis. Regia. l. 5. titu. 19. libr. 2. ordi. quae statuit, hunc aduocatum interdicendum esse propter hanc culpam officio aduocationis per annum. Et hec sane recte instituta sunt. Nam & in conscientiae iudicio aduocatus reus est mortalis peccati, si nolit pauperi patrocinari, vbi propter extremam necessitatem litis estimatio, & ea quae pauper exigit in iudicio necessaria ei sunt ad se ipsum alendum, ne fame pereat, nec possit aliunde patrocinium ministrari: si vero haec necessitas extrema non sit, iuxta huius necessitatis qualitatem erit culpa venialis, sicuti resoluit Thomas sic a Caietano intellectus in 2. 2. quaestion. 71. articulo 1. Imo & grauis necessitas, litigantis, ipsiusque aduocati possibilitas ad hoc obligant eundem sub reatu mortalis culpae, quod Syluester sentit verbo, aduocatus. quaestion. 28. & explicat optime Domi. Soto. lib. 5. de iustitia. q. 8. articulo 1. Est tamen in hac quaestione dubium, vtrum actori pauperi, cogatur reus diues expensas litis suppeditare? Etenim Guido Papae quaestio. 461. [art. 5]cuius modo meminimus, tenet cogendum esse reum diuitem, actori pauperi litis expensas ministrare. ex lege vltim. §. quod si ei. C. de ordin. cognitionum. Sequitur Guidonem Aymon Sauillia. consil. 164. In contrarium vrget textus in lege. Imperatores. ff. de tutel. & rationibus distrahend. Imperatores, inquit Vlpianus, Seuerus, & Antoninus rescripserunt in haec verba: cum hoc ipsum quaeratur, an aliquid tibi a tutoribus, vel curatoribus debeatur, non habet rationem postulatio tua, volentis in sumptum litis ab his tibi pecuniam subministrari. Nec oberit textus in d. l. vlt. §. quod si ei. inibi, siquidem traditur casus specialis, quo ties per dominum agentem in causa seruitutis ablata fuere bona ab eo, qui erat in quasi possessione libertatis, & sancitum est, quod si dominus illum in seruitutem vindicauerit, bona illa sunt pendente lite seruo restituenda, ita demum, si praestiterit idoneos fideiussores de his bonis domino restituendis, eo casu, quo a iudice seruus pronuntietur, quod si non potuerit dare hos fideiussores, bona sequestro tradantur, ex eis tamen litis sumptus, & alimenta litiganti pro libertate dentur. Vnde apparet, in hoc casu dari expensas & alimenta litiganti pauperi ex bonis, quae ei ablata fuerunt, & quae praesumebantur ipsius esse propria, quae ipse item possidebat, quibusque priuata authoritate fuerat expoliatus, & denique ipsi restituerentur, si fideiussores dedisset, & tamen non datisfideiussoribus, non restituuntur propter status controuersiam. Ex hac vero decisione absurdum (ni fallor) est, idem deducere ad bona, quae pauper actor nec possedit, nec eius esse praesumuntur, nec restituenda ei forent pendente lite, etiam idoneis datis fideiussoribus, & quibus ab ipso reo non fuit expoliatus. Hanc responsionem, & intellectum istum ad dictum §. quod si ei. colligo ex Baldo ibidem, & Ioanne Lupi. in c. per vestras. de donatio. inter vir. & vxor. §. 39. Quamobrem Boerius decisio. 303. columna 2. asseuerat, se nusquam vidisse in PRAXI receptam fuisse praedictam Guidonis opinionem. Idem ipse profiteor, existimans nihilominus eam seruandam fore, vbi perpenso statu litis, & causae, constaret aliqua non leuis praesumptio pro iure actoris pauperis. Nec id temere opinor, imo iure id verum esse ostendam ex his, que statim examinare constitui. Constat sane iure ciuili, quod si quis petat bona paterna sibi restitui, & agat quaerela testamenti inofficiosi, cogitur reus dare huic actori pendente lite expensas litis, & alimenta tribus concurrentibus, quorum primum exigit, actorem hunc esse filium, vel nepotem testatoris: Secundum quod sit actor pauper. Tertium, quod habeat primam sententiam pro se iam aduersus reum latam. textus celebris in si instituta. §. de inofficioso. ff. de inoffi. testam. quem ita intellexere gl. Bart. Albert. Angel. Paulus de Cast. & Fulg. ibi. Atque ideo haec est Communis opinio. Idem notat Alci. de praesum. reg. 3. praesum. 9. nu. 9. Quantum ad primum idem est dicendum in pronepote, & alio quouis descendente a testatore, cum eadem sit vtrobique ratio, secundum Rebuffum primo tomo in leges regias titu. de senten. prouisio. artic. 1. glos. 2. colu. 2. qui idem probat in patre, & ascendentibus. Nam & his, non minori iure legitima debetur, quam filijs. l. nam etsi parentibus. ff. de inoff. testamen. Idem erit in vxore non tantum agente contra maritum, quod Ioa. Lupi. tradit in dict. cap. per vestras. §. 29. ampliatione 8. ex his, quae Innocen. & alij notant in capit. ex parte. de accusation. Matth. de Afflict. decisio. 10. Soci. consi. 286. lib. 2. Hostien. in Summa. tit. de accusat. §. quis possit. versi. quis contingit. Apud quos in specie hoc ipsum explicatur, sed & idem erit in agente vxore mortuo marito ad petitionem dotis, & donationis propter nuptias, quemadmodum colligitur ex traditis in l. penul. ff. vt in possessio. legator. per Bartol. in l. si neget. ff. de liberis agno. Notat in specie ista Rebuffus 1. tomo super leges regias titulo de senten. prouision. arti. 3. glos. 1. ac traditur in stilo Parlamenti Parisiensis titu. de minorib. colu. 5. siue in titul. de prouisione. ad finem. quo in loco est adnotandum, secus esse in extraneis, & in his, qui agunt ad bona hereditaria fratris, sororis, alteriusue consanguinei ex transuersa linea, quasi in his locus non sit decisioni Iurisconsulti in d. §. de inofficioso. Quod tunc obtinet, cum agitur ad haereditatem ex causa intestati, nam si ex testamento non raso, nec cancellato ageretur, posset fortassis admitti Iurisconsulti responsum ex ratione l. vlti. C. de edict. diui. Adrian. tollen. sicuti Rebuffus censet in Commentarijs ad leges regias tit. de sentent. prouisional. articu. 1. gl. 2. Ego vero, quo ad litis expensas, generaliter video a quibusdam probari, quod vbi actor pauper est, & litigat super bonis, quae praetendit esse Communia, vel ad se pertinere, & habet aliquam pro suo iure praesumptionem, illae sint ei ab aduersario ministrandae, vt explicant Specul. titu. de inquisitione. §. vltim. vers. porro. Aretin. in cap. si qui testium. de testib. numero 14. & Alciat. de praesumptio. regul. 3. praesumptio. 9. nu. 9. Atque iuxta hunc sensum posset obtinere, quod paulo ante ex Guidone adnotauimus. Tametsi extra casum Iurisconsulti in dict. §. de inofficioso. nusquam ipse viderim hoc receptum fuisse, nec audiuerim apud Hispaniarum regia praetoria. Nec tamen negauerim, etiam quo ad alimenta maximam habere aequitatem, quod iurisconsultus tradidit, non tantum in filijs, & nepotibus, sed in fratribus, alijsq; successoribus ex testamento non raso, nec cancellato, vel ab intestato, quoties ex aduerso non negatur, bona illa, quae petuntur, ad mortem vsque fuisse a defuncto possessa: vel eorum dominium habuisse illum, donec mortem obierit, & praeter hec subest non leuis praesumptio pro iure agentis. Ipse memoria teneo, semel in hoc Granatensi pretorio, iudicum interloquutione coactum reum alimenta dare ad certam vsque quantitatem actori, qui fratris intestati hereditatem petebat, quique nondum aliquam sententiam in eius fauorem obtinuerat. Secundum, quod Doctores exigere videntur in dic. §. de inofficioso. ad haec alimenta praestanda, vim habet a sententia prima, quam actor obtinuit. Nam licet ab ea fuerit prouocatum, & ex ea causa suspensus sit effectus sententiae ita, vt pro ea non praesumatur vrgenti praesumptione. l. 1. ff. ad Turpilianum. cap. venientes. de iureiuran. Authen. de his, qui ingrediuntur ad appellati. §. illud. c. cum inter. de re iudicat. gl. in l. Herennius. §. Caia. ff. de euictioni. tradunt Hostien. Antoni. Ancha. Cardin. & Docto. in cap. in praesentia. de renuntia. Abb. Felin. late numero 31. & Dec. num. 32. in ca. quoniam contra. de probatio. Abb. in capit. tenor. nume. 6. de re iudica. Albert. Brunus in tractat. de forma. folio 83. colum. 2. Curt. consi. 65. colum. 16. Alexan. in consi. 164. libro 2. Gulielm. Cassado. decision. vnic. de praesumptio. Alciat. regu. 3. praesumptio. 9. & praesumptione 22. Rursus Decius in rubri. de appella. colum. 4. & Augusti. Beroius in dicto capitulo, quoniam contra. nu. 228. penes quos lata est examinatio, an pro sententia pendente appellatione praesumatur: Item quae sit praesumptio pro illa, quae iam transierit in rem iudicatam, quo ad ordinem processus, & quo ad eius iustitiam, nihilominus sententia adhuc appellatione pendente, quandam habet praesumptionem iustitiae, & rectitudinis. Quae quidem praesumptio aliquot operatur effectus, quorum mentio fit in Clementi. vnic. de sequestrat. poss & fruct. & in dict. §. de inofficioso. cuius ratione controuertitur, an sit locus eidem responso ante primam sententiam, in primaque instantia. Et sane quidam opinantur idem seruandum fore, vt denique alimenta illa sint actori pauperi subministranda, etiamsi is nullam obtinuerit in causa sententiam, cum & tunc subsit eadem aequitas, idemque ius modo aliqua non leuis pro iure agentis adsit praesumptio. Haec enim est sententia Rotae decis. 2. titul. de iudicijs in antiquioribus, & Matthaei de Afflict. decis. 11. qui testatur, ita bis diffinitum fuisse in magno regni Neapolitani praetorio. Idem probat asseuerans, hoc ipsum in regno Franciae seruari, Rebuffus in leges regias in dict. rubri. de sentent. prouision. artic. 1. gl. 2. idem quo ad expensas litis probare conantur Aretin. & Alciat. post Speculatorem, quorum paulo ante mentionem fecimus. Non oberit huic opinioni, quam ipse quandoque vidi receptam fuisse in hoc regio praetorio, text. in d. §. de inofficioso. Ideo etenim exigitur ibi sententia, quia filius fuerat testamento patris exhaeredatus, cui sicut non competit Carboniana bonorum possessio, nec ex ea ius percipiendi alimenta. l. qui de inofficioso. ff, de inoff. testa. ita nec competit ius petendi ab aduersario alimenta, nec sumptus litis, donec habeat sententiam, ex qua etiam pendente lite deducatur, & oriatur praesumptio contra testamentum patris, quae aliqua ex parte elidat praesumptionem illam iure veteri constantem pro patris testamento, siquidem olim filio a patre ex haeredato, praesumptio quedam aderat pro iusta exhaeredationis causa. Et ideo exhaeredatus filius agens de inofficioso, tenebatur probare testamentum inofficiosum, & sine causa fuisse exhaeredatum. l. nam & is. §. 1. vbi gl. Communiter recepta. ff. de inoff. testa. Hodie vero diuersa est huius rei causa, cum presumptio maxima sit pro iure filij exhaeredati aduersus patris exheredantis testamentum, qua ratione, nisi heres probauerit causam iustam exhaeredationis, plane filius obtinebit, sicuti constat ex gl. in l. vlt. in princ. ff. quod met. cau. & Alcia. regu. 1. praesum. 16. text. optimus in l. omni modo. C. de inof. testa. & in Auth. vt cum de appel. cogno. §. aliud quoque capitulum. Igitur his omnibus ad amussim perpensis, minime dubitare quisquam poterit, parum, aut profecto nihil vrgere authoritatem Iurisconsulti in d. §. de inofficios. ad Communis sententiae probationem. imo dici non temere potest, etiam ante vllam sententiam esse admittendum Iurisconsulti responsum. Qua in re oportet exactissime obseruare vtriusque litigatoris iura & presumptiones, vt tandem alimenta dentur a reo actori, quoties vrgentior est pro ipso actore presumptio, quam pro ipso reo, quod si reo potius, quam actori patrocinetur, vt acta causae, & presumptiones, tunc plane non est reus cogendus alimenta, nec litis expensas actori exhibere. Tertio, requiritur ad intellectum, & praxim huius conclusionis, quod actor sit pauper ex his, que notantur in l. extraneo. ff. de ven. in posse. mitt. per Barto. Alex. in consi. 48. in 3. libr. Abbas & alios in c. cum haberet. de eo qui duxit in mat. quam polluit per adul. Atque ita haec est Communis conclusio, tametsi Rebuf. in d. rub. de sen. proui. art. 1. gl. 2. scripserit, in senatu Parisien. quandoque seruatum fuisse, vt in casu d. §. de inofficioso. etiam diuiti actori cogatur reus expensas litis, & alimenta exhibere. Quartum his ipse addere minime dubitabo, id etenim receptissimum est, nempe dandam esse cautionem idoneam de restituendis his alimentis & expensis, si actor ipse in causa succubuerit, aut accepto ferundis, vbi is victoriam obtinuerit. Quod poterit deduci ex l. cum autem. §. cum redhibetur mancipium, ibi, quod tardius hominem ei restituit. ff. de aedili. edi. vbi probatur, emptorem debere omnino venditori restituere, si redhibitoria egerit, non tantum fructus, sed & si quid a venditore consequutus est ex eo, quod ei hominem venditum tardius tradiderit. Deinde ratio dictat, hoc ipsum agendum esse, vel ex eo, quod pauperes non inuitentur, ad temere & incaute agendum in iudicio, vt interim dum lis finitur obtineant expensas, & alimenta, quae postea minime sunt prae inopia reddituri, si contigerit, eos calumnia litigasse, & ideo vinci, quia ius eis defecerit. Ex contrario Massuerus in Practica ti. de possessorio. num. 27. asserit, nec dandam esse hanc cautionem, nec actorem hunc etiam si victus fuerit, teneri ad restitutionem eius quantitatis. quam ex hac causa a reo habuerit, vel acceperit. Eandem opinionem probare conatur Boerius decision. 324. col. 2. ex tex. in l. 1. §. interesse. ff. si mulier ventris nomin. in poss. missa calumniae causa esse dicatur. Quo in loco apparet mulierem ventris nomine missam in possessionem & demum victam, non teneri ad restitutionem alimentorum, quae ventris nomine perceperit, nisi per calumniam in possessionem venerit. Alij vero loci, qui ad hoc adducuntur, mihi admodum abesse videntur ab huius opinionis probatione, quinimo & text. in dict. §. interesse. speciale quod statuit in fauorem ventris, cum satius sit alinon alendum, quam fame necare alendum, eum quidem, qui omnino bona & alimenta habiturus foret, si vere in ventre conceptus esset, & nasceretur, vt inquit Accur. ibi authoritate tex. in l. 1. §. sed si certam. ff. de ventre in possess. mit. l. vlti. C. de Carbo. edict. vbi glo. adducit, & notat text. in d. §. interesse. Idcirco priorem opinionem censeo iure veriorem esse, nec vsquam vidi contrariam admitti. Nam quoties haec alimenta, aut litis sumptus iubetur reus actori exhibere, non aliter id decernitur, quam data idonea cautione de eis restituendis, si forte actor succubuerit in causa. Solet tamen dubitari, quaenam quantitas sit diffinienda ad haec alimenta, & litis sumptus? & dubio procul, hoc est arbitrio iudicis relinquendum. Nec enim certum quid constitui potest pro omnibus negotijs. arg. l. 1. ad finem. ff. de iure delib. & eorum quae notantur in cap. de causis. de offic. dele. Atque ita receptum esse passim constat, & testatur Rebuffus in dicto titulo. de sent. prouis. numer. 29. & 30. Licet Massuerus in practica titu. de possessorio. num. 27. Boerius in dict. decisi. 324. colu. 2. & stilus Parlamenti titu. de prouisionibus ad finem, eiusque author scripserint quartam partem rei, vel fructuum, & redituum eiusdem, super qua litigatur, dandam esse ad haec alimenta, & litis expensas, l. antiqui. ff. si pars haered. peta. Postremo in hac quaestione est omnino considerandum, quod vbi quis asseuerat se esse alicu[art. 8]ius filium, & ea ex causa petat alimenta, vel se illius filium pronuntiari, iudex interim pendente lite, praemissa quadam summaria cognitione, an actor sit rei conuenti filius, compellet reum alimenta exhibere actori, donec constet non esse illius filium per diffinitiuam iudicis pronunciationem. gloss. quae hunc sensum commode patitur in cap. 2. qui filij sint legitimi. Bal. in l. si neget. ff. de alend. liber. Idem sensit gloss. in l. vlti. C. de alend. liberis, & in l. si quis a liberis. §. si vel parens. ff. de liber. agnoscend. Sufficiet autem vnus testis ad huius rei cognitionem summariam. Bartol. in Extrauaganti. Ad reprimendum. verb. summarie. Vel ipsius petentis iuramentum, aut fama filiationis regia l. vltim. titu. 19. part. 4. Nam & alimentorum causa pia est, quemadmodum praeter alios tradunt Alexan. in l. 1. nu. 6. ff. solut. matri. & Catelli. Cotta in memorabilibus, dictione Alimentorum, & sane vbi hoc modo ex praesumpta, vel probata summarie filiatione, alimenta pendente lite a parentibus filijs exhibentur mandato iudicis, non repetuntur postea, etiamsi constiterit in plenaria cognitione, actorem filium non esse illius, quem vt verum parentem in iudicium vocauit, sicuti gloss. censet in l. vlti. C. de Carbon. edicto authoritate text. in dict. §. interesse, sequunturque gl. istam frequentius iuris ciuilis interpretes. # 7 THEMA VII. De vidua priuilegium habente tradendi, & vocandi reum ad Curiam principis, quando eo vti possit? SVMMARIA. -  1 Vidua habet priuilegium vocandi ad curiam Regis eius aduersarios, modo honesta sit. -  2 Foemina virgo, quae caelibem vitam egit, an habeat priuilegium viduae. -  3 Ecclesia an habet priuilegium vocandi quencunque ad curiam Regis, quo ad primam causarum cognitionem? -  4 Vidua, pupillus, & alij habentes fori priuilegium vtrum possint eo vti aduersus simile, & par ius habentes? -  5 Vidua habet priuilegium declinandi forum proprij domicilij, & petendi, quod causa tractetur in curia Regis? Caput VII. VIDVA, quod paulo ante obiter explicuimus, ius hoc & priuilegium habet, vt possit ad curiam Regis, quos libuerit vocare, quo ad primam causarum cognitionem, & in prima instantia. quemadmodum probatur in l. vnica. C. quando Imperator. inter pup. & vidu. l. 14. titul. 18. part. tert. l. 21. titu. 23. eadem parte l. 1. titul. 1. l. 14. titul. 2. libr. 3. ordinat. Idem constat ex his authoritatibus, quas in proximo cap. adduximus. Et vere tunc obtinet, cum vidua honestam agit vitam. Semper etenim dum res ista discutitur, statim tractatur, an vidua honesta sit, honestamque vitam agat, siquidem vidua priuilegia iure viduitatis concessa, statim amittit, si luxuriose, aut inhoneste viuat, sicuti passim traditur, & in hac specie huius priuilegij expressim hoc notant Andrae. Isernia in constitutionib. Neapolit. titul. de officio magistrorum. num. 6. Afflictus lib. 1. Constitutionum earundem titu. 33. num. 4. & 5. Lucas de Penna in l. 3. colum. 2, C. de priuileg. scholar. libr. 12. Felin. in cap. significantibus. colu. penul. de offici. delegat. text. optimus in l. his solis. vbi Bald. & Salicet. C. de reuo. donationi. Authen. eisdem poenis. C. de secund. nupti. quo in loco Ioannes a Garronibus numero 20. multa hac in re tradit, quibus & illa fere similis est quaestio, an vidua propter stuprum, dotem & alia perdat, quae iure, ac titulo matrimonij pristini obtinuit, & obtinuisset si castam egisset vitam, quam quidem quaestionem ipse olim examinaui in epitome ad quartum Decretalium. 2. part. capitul. 7. §. 6. numero 10. Saepe tamen contingit dubium illud, quo quaeritur, an ea foemina, quae coelibem vitam agit, nec vsquam virum habuit, nec de nuptijs tractat, etsi maior sit, habeat hoc ipsum priuilegium? Accursius etenim in l. malum. verb. viduam. ff. de verb. sign. adeo dubius est, vt nec certam sententiam elegerit: scribit tamen iurisconsultus in d. l. malum. viduam etiam dici eam, quae coelibem vitam egit, nec vsquam virum habuit, ex eo dicta, quod sit sine duitate, vt vaecors, vaesanus. Quamobrem quidam existimant, idem in hac, quod in vera vidua dicendum esse, huiusque opinionis sunt Azo in summa. C. quando Imperator inter pup. & vidu. vbi eandem opinionem probant Cynus. Oldr. Alber. Bart. & Fulgos. Ioan. Lupi. in c. per vestras. de donat. inter vir. & vxo. 2. no. num. 12. Guido Papae, decisio. 566. Andr. Iser. in constit. Neapoli. tit. de officio magistri iusticiarij in Constitutione Statuimus. nu. 10. & Matth. de Afflict. ibi lib. 1. tit. 37. nu. 29. Rebuf. in leges regias 1. Tomo. tract. de senten. prouisio. art. 3. gl. vlt. col. 2. est & haec opinio Communis, vt testatur Fulgo. in d. l. vnica. Contrariam tamen sententiam mihi videtur eligere glossa in d. l. vnica. dum hanc vltimo loco ponit, quam sequitur ibi Franciscus, Accursius. Quibus suffragatur textus ex diuo Hieronymo in epistola ad Fabiolam de veste sacerdotali in cap. vidua. 34. distinct. Vidua enim, inquit, est, cuius maritus mortuus est. Huc etiam pertinet, quod ex propria significatione, & stricta, vidua dicitur ea, cuius maritus mortuus est, non ea, quae nunquam virum habuit, siquidem Iurisconsulti responsum in d. l. malum. ex lata significatione procedit, vt placet Socino in cap. ex tenore. de foro comp. num. 6. Felino in dict. cap. significantibus. de offic. delegat. num. 8. & Alciato in d. l. malum. Haec vero lata significatio, non est admittenda in hac quidem specie, & in hoc casu, vbi agimus de priuilegio aduersus iuris Communis regulas exorbitanti. Deinde communis Vsus loquendi, qui maximam in his rebus authoritatem habet, l. librorum. §. quod tamen Cassius. ff. de lega. 3. viduam illam appellat, quae maritum habuit, & amisit, non autem eam, quae coelibem vitam egit. glos. in d. l. malum. Abb. in d. c. ex tenore. ad fin. Quibus sane rationibus ipse adducor, vt existimem, hoc priuilegium, cuius mentio fit in d. l. vnica. his tantum viduis concessum esse, quae maritum habuere, non his, quae coelibem egere vitam. Huic sententiae non oberit text, in d. l. malum. Nam preter aliam responsionem, quam ex Soc. item & eam, quam ex Panor. adduximus, apparet, Iurisconsulti responsum potius pertinere ad quandam vocis similitudinem, & analogiam, quam ad veram dictionis etymologiam. Quod Alciatus argute ostendit ea ratione, quia vidua habet illud, vi, breue. Ouid. 1. Fastorum. "Sustinet in vidua, tristia signa domo." Sed si vidua dictio composita fuisset a vae, & duitate, deberet longo accentu produci prima syllaba, cum eo longa sit in vaecorde, & vaesano. Obstat etiam Iurisconsulto, vt illa non sit vera etymologia, quod vidua dicitur ab iduo, iduas, verbo antiquo, quod diuidere, separare, & priuare significat, inde Idus appellant diem diuidentem mensem. Hinc Horatius lib. 4. carminum. Ode. 11. ad Phyllidem, inquit: " Idus tibi sunt agendae Qui dies mensem Veneris marinae Findit Aprilem. " Vidua igitur dicitur, quasi a viro separata, eo priuata, seu orbata marito: authore Macrobio, libro 1. Saturnalium. c. 15. Hoc ipsum notant Huguitio Ioan. Fantucijs. & Archidia. in d. c. vidua. atque hinc deducitur viduare verbum pro priuare, & orbare. Virgilius 8. AEneidos. " Tot ferro saeua dedisset Funera, tam multis viduasset ciuibus vrbem. " Quo in loco, inquit Seruius, proprie viduasset dixit, quia vrbs est generis foeminini, tametsi & verbum idem masculis aptari soleat. Caeterum. Quia Cynus, Alber. & Bart. in d. l. vnica. existimarunt, arbitrio iudicis relinqui, que personae miserae, aut miserabiles dicantur, vt his hoc priuilegium conueniat, fortassis Communis sententia tunc obtinebit, vbi aliqua foemina iam grauis aetate honesta quidem, & quae vitam coelibem a iuuentute castissime duxerit, praesertim vbi ex hoc non immineret grauissimum preiudicium illi, qui ad iudices curiae vocatur actioni propositae responsurus, Atque ita iuxta hanc opinionem semel vidi hoc in Granatensi praetorio pronunciatum fuisse, cum quaedam honesta foemina, maior quinquagenaria, quae nusquam maritum habuit, huius ciuitatis incola petijsset apud curiae iudices regios, quo ad primam causae cognitionem quendam vocari, vt actioni ab ea deductae in iudicium responderet. Est & in hoc eodem tractatu obseruandum, hoc priuilegium concedi, etiam foeminis, quae maritum habent, si is sit eis inutilis, nempe quia esset captus ab hostibus, exul, vel damnatus ad triremes regias, quod in specie tenent Felin. in d. c. significantibus. de off. delegat. nu. 8. & Rebuff. in d. gl. vlt. 2. col. Nam & Accu. in l. vlt. C. ad le. Faui. de Plagia. asseuerat, viduam dici eam, quae maritum habet inutilem, cuius gl. magna cum laude meminere. Ias. in l. vlt. ff. de off. eius, cui mandat. est iuris. Barb. in d. c. significantibus. col. 1. Alc. in c. 1. de praescript. 4. nota. vbi est text. ad hoc, & in c. inter corporalia. de transla. epis. iuncta glos. verb. inutilem, late Catellia. Cotta in memorabilibus: dictione, vidua. Habent praeterea viduae aliud priuilegium, quo pupilli & similes personae etiam vtuntur, vt non teneantur extra proprij domicilij forum apud curiae iudices regios, cuiquam agenti respondere, cuiuscunque priuilegij ratione, quod traditur in d. l. vnica. C. quando Imperat. inter pupil. & vid. & est hoc priuilegium distinctum ab altero, cuius hactenus mentionem fecimus, quemadmodum eleganter distinguit regula l. 41. ti. 18. par. 3. & Docto. in dict. l. vnica. Matth. de Afflict. in dictis constitutionibus rub. 37. lib. 1. numero 14. verum de ecclesia dubitatur, an habeat hoc priuilegium, quo possit reum laicum apud curiae iudices regios conuenire extra proprium domicilium? quam quaestionem tradidere Andr. Iser. in dict. constitutione Neapolit. Statuimus. numero 3. & ibi Matthae. de Afflict. numero decimosexto, dicentes: in regno Neapolitano decisum hoc olim fuisse, & decretum a Rege Roberto filio Caroli. 2. cum esset is sui patris vicarius. Qua ratione in ea re[art. 3]publica, ecclesia habebit priuilegium istud, quod vidua, & pupillus habent, tamet si iure communi non possit hoc probari, quia dicta l. vnica. C. quando Imperat. non loquitur, nec tractat de ecclesia, nec censetur ecclesia miserabilis persona, licet vbi ecclesia fuerit propria re priuata authoritate expoliata, possit expoliatorem, etiam laicum coram quo maluerit iudice ecclesiastico, vel seculari conuenire. Ioan. And. & Doct. in cap. cum sit generale. de foro compet. Alex. in consi. 103. ad finem. lib. 5. qui fatetur, hanc opinionem esse Communem. Idem asserit Io. Imo. in cap. si clericus. de foro compet. vbi hoc ipsum omnes Canonistae frequentissimo suffragio admiserunt. Idcirco ecclesia poterit eligere iudicem ecclesiasticum, vel secularem, cum agere velit contra laicum pro re, quae per dolum, aut violentiam ei fuerit ablata. Et tamen hi Doct. nec tractant, nec asseuerant, in hac specie laicum posse ab ecclesia conueniri apud curiae regiae iudices, extra proprij domicilij forum. At in hoc Castellae regno receptum est, posse quo ad primam causarum cognitionem, laicum vocari ad curie Regie tribunal ab ecclesia, si ea sit monasterium ex quatuor ordinibus mendicantibus, scilicet, Sancti Franc. diui Augu. S. Domin. & Carmelitarum, vel sit monasterium monialium cuiuscunque ordinis, & instituti, aut pauperum hospitale, etiamsi ecclesiae istae diuites sint, & pingue, ac opulentum patrimonium habeant. Hoc etenim VSVS iam diu ita obtinuit ex pragmatica constitutione regum catholicorum Ferdinandi, & Elysabeth. l. 56. que prohibet, tabelliones, notarios & alios fori officiales ab his exigere laboris salarium, aut stipendium. Quamobrem videntur ecclesiae istae, similes censeri pauperibus, & his quibus priuilegium d. l. vnicae: competit. Idem erit in ecclesia, que vniuersitatem, & collegium constituit, tandem quaecunque ecclesia hoc ius habere videtur iuxta PRAXIM iam diu probatam, tametsi praeter monialium quaruncunque & monachorum mendicantium monasteria, caeterae ecclesiae pauperes minime censeantur, quo ad immunitatem soluendi laboris stipendia publicis curiae officialibus. Habuit vero quaelibet ecclesia ex vsu forensi hoc priuilegium dict. l. vnicae. quia minoribus, & pupillis, quorum res sub tutorum arbitrio sint, similes censeatur a iure. cap. 1. de in int. rest. quo in loco latius haec similitudo disputatur, & rursus in capi. Auditis eod. tit. His accedit, quod licet iure regio sit a iudicibus ad diffinitiuam, causarum examinatio expedienda, ordine quodam in albo iudiciario descripto, quod quidem Rabulam vulgo dicimus, sicuti pragmatica Regum catholicorum 40. statutum est, & deinde edicto, ac decreto Augustae Elisabeth Carolo Caesare absente anno 1536. ex visitatione Petrus. Pachieci, nunc Cardinalis Seguntini, quod & Philip. Hispaniarum princeps Caroli primis vicaria vsus potestate iterum sanxit, quemadmodum inter Granatensis Curiae ordinationes extat typis excussum. fol. 117. & folio. 164. Tamen causae pauperum, ecclesiarum his similium, & miserabilium personarum prius sunt diffiniendae, ac examinandae, non habita ratione tabulae, nec huius albi, in quod referendae non sunt, ex ratione gl. in c. in primis. 2. q. 1. notat eleganter Rebuf. in Commentarijs ad leges regias, titul. de sent. prouisional. arti. 3. gl. vlt. col. 4. Deducitur etiam ex notatis per Rom. in l. si vero. §. de viro. ff. sol. matr. fallen. 25. Quibus suffragatur & aliud Caroli Caesaris edictum anno. 1526. Quo decreuit, causas pauperum, & miserabilium personarum breuiter, ac semota dilatione, diffiniendas esse. Extat vero hoc decretum Granatae typis excussum inter eius Praetorij ordinationes. Tandem VSV obtentum est, vt die Sabbati cuiuslibet hebdomadae causae pauperum, & monasteriorum, quae pauperibus aequiparantur, omnino examinentur ad earum expeditam diffinitionem. Hoc tamen priuilegium, quod pauperes, & his similes obtinent, minime admittendum erit in causis, quarum aestimatio minor sit sex mille quadrantibus, quos ipse marauedinos aereos huius temporis interpretor. Nam pauperes non poterunt ad curiam trahere, nec vocare pro his causis aliquem inuitum. Sic etenim Carolus Rex, & Caesar inuictissimus statuit in Madricio totius regni conuentu, anno 1534. l. 130. Est & in hoc tractatu elegans quaestio, an vidua, pauper, pupillus & his similes personae possint ad curiam regiam, quo ad primam causarum audientiam, & cognitionem vocare aliquem ex his, qui simile priuilegium habent? & sane videbitur quibusdam, hoc non esse permittendum ex eo, quod pariter priuilegiatus non potest vti priuilegio suo contra habentem par priuilegium. l. sed & milites. ff. de excusat. tutor. l. verum. §. item quaeritur. ff. de minorib. text. in Aut. de sanctissimis episcopis. §. sed & haec present. collat. 9. tradidere late Bar. in Aut. quas actiones. numer. 3. C. de sacro sanct. Eccles. & ibi Iaso. Idem Ias. in §. rursus. de action. numer. 56. Abb. in cap. auditis. 2. colum. de in integr. resti. Idem Abb. Felin. Dec. numer. 51. & Augustinus Beroius. num. 451. in cap. in praesentia de probat. Hippo. singu. 99. Alb. in l. vltim. vbi est tex. elegans. ff. ex quib. caus. maior. Ipse idem explicui de praescriptione Ecclesiae contra aliam Ecclesiam in reg. Possessor. de regu. iur. in 6. 2. relectionis parte. §. 2. num. 4. Presertim hoc ipsum constat quia vterque tam actor, quam reus habet priuilegium idem, non in genere, sed in specie in hac causa, nempe, quod non possit extrahi a proprij domicilij foro, & possit ipse quecunque ad curiam regiam vocare, vt constat. Est vero COMMVNITER receptum, non posse quem vti priuilegio proprio aduersus par priuilegium habentem, vbi vtrunque priuilegium concurrit in eadem causa speciale. Igitur probatur, quod ab initio constituimus. Rursus idem constat, quia vtrumque priuilegium procedit ab eadem causa, nempe miserationis, & ideo non est locus huic actoris priuilegio contra reum, par priuilegium habentem, iuxta COMMVNEM omnium resolutionem, quam probat text. optimus in cap. cum causam. de praeb. vbi Panor. Sed quo melius quaestio ista intelligi valeat, & discuti, constituam separatim aliquot casus, qui possunt contingere, atque in his adijciam, quid iure ipse responderem, & item quid viderim quandoque seruari. Primus etenim casus constituitur in pupillo, qui in iudicium ad curiam Regis, quo ad primam causae cognitionem, proprio suffultus priuilegio vocat pauperem, viduam, vel miserabilem personam. Et plane Matthae. Afflict. in constitu. Neapol. lib. 1. rubr. 36. nu. 35. respondet, hoc fieri posse, nec a reo hoc forum Regium recte declinari. Quia causa aetatis, quae naturalis est, debet praeferri causae accidentali, quae constat ex paupertate, vel viduitate. l. qui habet. ff. de tut. vbi Baldus teste Afflicto hoc ipsum notat in specie. Ego vero apud Bald. legi, aetatis causam esse naturalem, ac denique praeferendam causae paupertatis, quae accidentalis est, & tamen Bald. non tractat quaestionem istam, & loquitur vbi vtraque causa in eadem contingit persona. Idcirco non recte inducitur Baldi authoritas ad casum, quo de praeiudicio alterius agitur, alterius (inquam) par priuilegium habentis. Deinde falsam esse censeo Afflicti opinionem, quae tamen posset inde rationem habere, quod habens priuilegium in specie, vti potest priuilegio aduersus par priuilegium habentem ex eadem causa speciale, vbi prioris priuilegij ratio maior est, aut fortior. l. verum. §. vlt. ff. de mino. Bal. Bar. in d. Aut. quas actiones. explicat eleganter Dec. in d. c. in praesentia. numero 51. plura ad hoc allegans. Nos vero arbitramur, in hac quaestione, quam tractamus, non posse admitti hanc argumentationem, quia non sit maior, nec fortior ratio eius priuilegij, quod datur pupillo, quam eius, quod datur viduis, & pauperibus. Et praeterea multis rationibus conabimur, hanc tollere in hac parte argumentationem. Primo, quia Bar. Bal. & aliorum conclusio procedit, quando priuilegium vtrunque est diuersae speciei, in hoc etenim casu Doctores loquuntur. Nos vero agimus de duobus priuilegijs, que eiusdem speciei sunt, scilicet circa forum, & ab eadem causa procedunt saltem generali, nempe a commiseratione, licet eorum quodlibet procedat a diuersa commiserationis causa: Secundo, quia vterque hac in parte tam actor, quam reus agit de damno vitando. reus (inquam) ne cogatur extra proprium domicilium litigare. Atque ideo cessat ratio communis, quae in di. l. verum. §. penult. admittit priuilegium contra priuilegium, ex eo, quod actor agit de damno vitando, reus vero de lucro captando, quasi in hac quaestione a contrario argumentemur, cum reus ipse itidem vt actor agat de damno vitando. Tertio, constat, non esse maiorem miserationis causam in pupillo, qui forsan diues est, quam in paupere, aut vidua quae tutorem nullum habet, qui eius res tutetur, quem tamen minor pupillus habet, cuius causa ideo tutior est, quod fideiussores regulariter dentur, qui promittunt, rem pupilli saluam fore. Igitur non est maior, imo minor in pupillo priuilegij causa. Quarto, si res ista ad contentionem deducatur, dixeritque pupillus actor, se posse vti priuilegio contra habentem par priuilegium, rursus & reus pauper dicet, se velle vti contra pupillum proprio priuilegio, quod in hoc habet, vt inuitus non conueniatur extra proprium domicilij forum. Quinto, esset equidem inutile, priuilegium, quod habent miserabiles personae, ne possint inuitae vocari ad iudicium, extra proprij domicilij forum, si habens par priuilegium, posset eas vocare ad curiam Regis. Quod manifeste constat, cum quilibet iure communi, non possit extra proprium domicilium citari ad curiam Regis, nisi ab his, qui habent hoc priuilegium vocandi reos ad Regis curiam, vt paret: Igitur vt aliquid operetur priuilegium datum miserabilibus personis, oportet quod id intelligatur etiam ad petitionem aliorum simile habentium priuilegium. Sexto, idem probatur, quia priuilegium actoris deuiat a iure communi, & eius regulis, priuilegium autem rei iuri communi conuenit, siquidem reus in proprio eius foro, & domicilio conueniendus est, actorque sequi debet forum rei iuxta iura vulgaria. Sed inter paria habentes priuilegia, praeferturis, qui habet priuilegium iuri communi conueniens, aut saltem magis consonum regulis iuris. notant Bald. in l. si quis in graui. §. vlt. & in l. seq. incip. qui posthumus. ff. ad Sylla. Aret. cons. 83. col. 4. Dec. in dict. cap. in praesentia. de probat. nu. 51. Ergo reus miserabilis persona habens priuilegium, quod non possit extra proprium domicilium conueniri, cum hoc sit iuri communi magis consonum, praeferendus erit actori habenti priuilegium contrarium regulae iuris communis, vt possit quemlibet ad curiam Regis vocare. Septimo haec eadem opinio deducitur ex PRAXI, & vsu, qui diu apud Hispanos obtinuit in expediendis literis regijs in fauorem viduarum, quae Regem ipsum, ipsiusque summos iudices elegerunt ad cognitionem & decisionem propriarum causarum. Dantur etenim literae regiae ad inferiores iudices, quibus eis interdicitur cognitio causarum huiusmodi, & litium, quae propriae viduarum sunt, ipsis viduis inuitis, & declinantibus inferius tribunal, ac postulantibus earum causam ad curiam regiam remitti. Quae quidem literae solis viduis dantur, non alijs miserabilibus personis, tametsi l. vnica. C. quando Imperator inter pupil. & viduam. ac leges regiae pari ratione, & iure de omnibus tractauerint. Denique in hisce legibus agitur de priuilegio miserabilium personarum, vbi ipsae personae agere velint, at si conueniantur, & vocentur ab alijs ad iudicium coram iudice inferiori, quod possint declinare hoc forum, & petere, vt apud iudices curiae causae examinentur: non cauetur in dict. l. vnica. nec in dictis legibus regijs, si recte intelligatur Caesarea responsio, dum inquit, iudicium nostrae serenitatis orauerint. Et tamen glo. inibi vult, quod possint hae personae iudicis ordinarij forum iuxta proprium domicilium declinare, & petere, quod apud curiae regiae iudices conueniantur. Sic enim visum est Accursio, ibi verbo, perhorrescunt. Quo in loco scribit Cynus, secundam illius constitutionis partem tractare casum, & speciem, in qua solum agatur, & versetur dubium, vbi persona miserabilis agere vult. non vbi ipsa in iudicium vocatur actori responsura. Nihilominus literae praedictae decernuntur in viduarum fauorem, exceptis expressim quinque casibus. Quorum primus est, vbi vidua velit hoc priuilegio, aut hisce literis vti contra viduam aliam, minorem, & orphanum. Idem ipse censerem, quoties vellet his literis vti contra pauperem, aliamue miserabilem personam. Secundus, in causis quae nondum habent aestimationem sex mille marauedinorum. Tertius, vbi causa fuerit caepta coram iudice inferiori per litis contestationem, absque fori praescriptione, & exceptione declinatoria tribunalis inferioris. Quartus, si causa criminalis sit. Quintus, vbi actum fuerit de reditibus regijs a vidua exigendis. Nam in hisce casibus non licet ei viduae, quae vocata fuerit, ad iudicem inferiorem, eius tribunal declinare. Ecce quod primus casus manifeste ostendit vsum, & PRAXIM huius opinionis, quam modo aduersus Mat. de Affl. probamus. Octauo hanc interpraetationem, & intellectum ad l. vnicam. absque vlla distinctione miserabilium personarum tenent Andr. Iser. in consuetu. Neapoli. Statuimus. rub. de offi. magistri iustitiarij. nu. 4. & seq. ipsemet Afflict. in d. lib. 1. constit. Neapol. rub. 37. & rursus nu. 21. Idem in decisio. Neapoli. 257. Sensere Ioan. Andrae. Domi. Anchar. & Francus in ca. 1. §. & idipsum. de priuilegi. in 6. optime Lucas de Penna in l. ne ad diuersa. C. de silentiar. lib. 12. post Iacobum a Bello visu, quem ad hoc expressim citat. Secundus tandem casus contingere poterit, quando vidua agens contra pupillum, pauperem, vel aliam viduam, vult vti hoc priuilegio dictae l. vnicae. & plane non poterit eo vti, quod ex praenotatis fit satis manifestum, & notant Andrae. Iserni. Matt. de Afflict. Lucas de Penna, & Iacobus paulo ante adducti. Tertius erit casus, vbi pauper agit contra viduam, pupillum, vel ecclesiam pauperem, velitque eos ad Regis curiam vocare, praetermisso iudice ordinario domicilij. Et profecto eisdem rationibus, & authoritatibus Isern. Matthae. de Afflict. & aliorum non poterit hoc vti priuilegio. Quartus casus facilime ex his deciditur, vbi pupillus agit contra pupillum: non enim poterit actor reum trahere ad curiam extra proprium domicilium, sicuti apparet ex praedictis, & notant Lucas de Penna Iacob. a Bello visu, quorum paulo ante meminimus. Quintus deducitur ab huius controuersiae rationibus casus, quoties aliqua miserabilis persona, nempe, vidua, pupillus, vel pauper vocauerit in iudicium apud iudicem ordinarium, ipsius domicilij rei conuenti, alium pupillum, viduam, vel pauperem: ipse vero reus declinet iurisdictionem illius iudicis, ac petat causam deferri ad curiam Regis. Et sane res est, vt mihi videtur, expedita, quod non sit admittenda istaec exceptio fori declinatoria, quia reus est in malitia, & actor eque priuilegiatus, elegit forum secundum ius commune, semoto quolibet priuilegio, & ideo praeferendus sit. Sic etenim visum est Iacob. Lucae. de Pen. Iser. Afflict. & alijs modo praecitatis. Nec poterit congrue exemplum aliquod huic casui aptari, nisi in viduis, quae habent ex literis regijs ius declinandi proprium forum, & proprij domicilij tribunal, quemadmodum in primo casu late tradidimus. Sexto, deinde poterit contingere, quod in eo loco vbi est curia Regis, eiusque auditorium pupillus, vidua vel pauper ad iudicium iudicis ordinarij, & inferioris vocatus nolit hoc tribunal declinare, & tamen vocatus ad curiae iudices ad petitionem actoris petat obnixe, causam ad ordinarium eius loci forum deferri. In hoc equidem casu poterit reus vti proprio priuilegio secundum Iser. nume. 14. & Afflict. nume. 34. in constitutionibus Neapol. rubr. 37. Quibus suffragatur, quod licet alioqui, vbi reus habet plures iudices ex iure communi, electio sit actoris, vt nos adnotauimus lib. 1. Vari. resol. c. 18. num. 6. attamen vbi reus habet plures iudices ex priuilegio, ipsiusmet rei est electio, non actoris. authore Bal. in l. cum clericis. C. de episcop. & cleric. quem sequuntur Afflic. in d. rub. 37. nu. 18. & Bart. Soci. cons. 94. col. 2. lib. tertio. Septimo, vbi quis habens priuilegium d. l. vni. vocaret ad curiam Regis eum, qui non haberet priuilegium declinandi curiam, nec petendi remitti causam ad proprium domicilium: tametsi habeat is priuilegium vocandi aduersarios ad curiam. Nam si reus hic velit obtinere, quod causa ad iudicem proprij tribunalis, & domicilij remittatur, profecto ex prenotatis constat, non esse hanc causam deferendam ad iudicem inferiorem, sed eam in curia examinandam esse, cum hic reus non habeat ex priuilegio duos, aut plures iudices, imo tantum vnum: actor vero habeat priuilegium eligendi iudicem, quem (vt opinor) reus minime poterit fori prescriptione declinare. Ex emplum autem huius casus non potest commode constitui in his, qui nominantur in d. l. vnic. Quibus competit ius declinandi quodcunque tribunal extra proprij domicilij forum, etiam curiae regiae iudicis. Idcirco erit perquirenda persona, quae huius conclusionis exemplo possit subseruire, ex his, qui agentes possint ad Regis curiam reos vocare, & hac ratione habeant ex priuilegio plures iudices, praecise tamen valeant apud regem, vel in proprio domicilio ab actoribus, vt rei conueniri, & ideo dicantur vnum tantum iudicem habere, quando ab alijs ad iudicium vocantur, quippe qui non habeant iudicum electionem, id vero fortassis statim constabit. Octauo, si alicuius castri, villae, vel ciuitatis communitas actio nem aliquam in iudicium deduxerit, aduersus eius dominum, & apud curiae Regis iudices, atque ipse dominus iure orphani, & minoris, aut iure viduitatis, similiue causa velit declinare regiae curiae iudicium, quo ad primam causarum cognitionem, & petat causam remitti ad forum domicilij profecto is non obtinebit, vel ex eo, quod tribunal proprij domicilij sit manifeste suspectum in causa ipsius, cuius propria est, quae inibi exercetur iurisdictio. Igitur hac in specie nec vidua, nec minor, & orphanus poterunt vti priuilegio, quo alioqui possent etiam apud curiae iudices conuenti petere, causam ipsam, quo ad primam cognitionem ad proprij domicilij iudices deferri. Ipsa vero communitas ab ipso domino eiusdem agente, ad curiam Regis vocata, etiam si dominus maior aetate sit, non poterit hoc declinare tribunal. Communitas etenim alicuius oppidi quo ad primam causae cognitionem potest a quocunque ad regiae curiae tribunal vocari, nec id declinare valet, quemadmodum vsu forensi est hactenus satis receptum. Et probatur ex l. 37. stili. Nono, vbi lis esset coepta per litis contestationem apud iudicem inferiorem proprij domicilij, non posset vidua petere, causam istam tractari in curia principis, nec ad eam referri, etiam si vidua iure minoris aetatis peteret in integrum restitutionem aduersus litis contestationem ex causa erroris, quo decepta litem contestata fuerit absque fori praescriptione, & declinatoria exceptione. Huius equidem opinionis sum ob fauorem ordinariae iurisdictionis, & quia non admodum laeditur ex hoc errore minor, etiam si Matthae. de Afflict. in constit. Neapo. rub. 36. nu. 24. contrarium responderit. Solet autem dubitari, an priuilegium hoc viduarum, & pupillorum, de quo hactenus egimus, prosit litis consortibus, & his, qui commune ius cum viduis & pupillis habere contendunt? Qua in re maxime obseruanda est responsio Caesaris in l. vnica. C. si in communi eademque causa. Et praeterea animaduertendum, an possit commode diuidi causae cognitio, & examen, quod late tradit, & expendit Mauritius Dolanus in tract. de in integ. test. cap. 185. & sex capitibus sequentibus. eum legito. # 8 THEMA CAPIT. VIII. Clericus haeres laici, an possit ad seculare tribunal pro haereditatis rebus & iuribus vocari. SVMMARIA. -  1 Testamenti publicatio fieri debet apud iudicem secularem, etiamsi Clericus sit institutus haeres. -  2 Clericus laici haeres litem coram seculari iudice captam cum defuncto, apud eundem iudicem prosequi tenetur. -  3 Intellectus l. venditor. ff. de iudic. & l. regiae. 57. titul. 6. parte 1. -  4 Clericus laici haeres, nondum caepta lite apud secularem cum defuncto, vocandus est pro actione haereditaria ad iudicem ecclesiasticum, Et quid iure regio partitarum? -  5 Executio instrumenti publici, an possit peti ex lege regia contra Clericum, & coram quo iudice petenda sit? CAPVT VIII. VIDI non semel disputari, possitne clericus in sacris constitutus, & laici haeres, ad iudicium fori secularis vocari, ratione illius haereditatis, quemadmodum potuisset dubio procul laicus ille, cui successit? Quam quaestionem aliquot expositis casibus, conabor examinare, quos ipse scio frequenter, discuti apud Forensia tribunalia, quorum diffinitio conclusionibus distinctis quandoque constabit. Prima conclusio huius rei examini praeuia sit insinuatio, publicatióue testamenti a laico facti, etiamsi clericus haeres sit, fieri debet apud iudi[art. 1]cem secularem. Hanc conclusionem probant Bald. & Corne. in l. omnia testamenta. C. de testam. Bald. in Auth. clericus. & in l. repetitas. C. de episcop. & Cleri. Gulielm. Benedict. in cap. Rainutius. de testa. verb. & vxorem. nume. 420. Ioan. Andr. & Abb. in cap. vlt. de fide instrum. Stephanus Aufrer. in Cle. 1. de offic. ordi. reg. 2. fallentia 11. Barbat. in c. si haeredes. de testa. nu. 10 quo in loco idem ipse adnotaui, nume. 3. est & ad hoc regia lex 4. tit. 2. lib. 5. ordin. in secunda eius parte. Nam prima pars, quae aliud respondet, deducitur a l. 13. titul. 5. lib. 3. fori, quae fuit etiam comprobata per Regem Henricum 3. in hisce legibus, quas de poenis delictorum anno domini M. CCCCI. in vrbe Taurina tulit. Secunda conclusio. Lite caepta contra laicum apud secularem iudicem, eaque pendente, si mori con[art. 2]tigerit laicus, clerico haerede relicto, iudex secularis ad diffinitionem vsque etiam contra clericum causam istam tractabit. Huic conclusioni fuffragatur, tex. in l. venditor. ff. de iudic. vbi Iurisconsultus respondet, venditorem, qui velit defendere ratione euictionis emptorem ab actione contra eum proposita, teneri defensionem hanc prosequi coram iudice, qui de Ista causa, & actione cognoscere ceperat. Quae quidem responsio locum obtinet, etiamsi venditor clericus sit, quod cautum expressim est l. 57. titul. 6. part. prima. Idem tamen iure communi quoad clericum venditorem, tenent apertissime Bald. Fulgo. & Lancelo. Dec. ac sensit Albe. in d. l. venditor. August. in l. non solum. §. quod vulgo. ff. de vsucap. optimus tex. in l. 1. C. vbi in rem act. Panor. & Anto. Burgensis in cap. vltim. num. 16. de empt. idem Abb. in c. quoniam frequenter. §. in alijs. nume. 28. & ibi Anto. Cardi. [art. 3]& Soc. num. 127. vt lite non contesta. Ancha. in reg. ea quae. de regu. iur. in 6. q 17. Bald. in Auth. clericus. 2. col. C. de episc. & Cleric. Lanfrancus Orianus in tract. de arbitris. q. 47. Pulchre Bar. Socin. consil. 91. lib. 3 versic. circa vltimam difficultatem. Qui fatetur hanc opinionem communem esse. Idem asserit Lancelot. Decius in dicta l. venditor. Eandem opinionem sequuntur dicentes, eam seruari in regno Franciae, Stephanus Aufreri. in d. Clemen. 1. de offic. ordin. regula secunda. Fallent. 5. & Gulielm. Benedi. in capit. Rainutius. verb. & vxorem nomine Adelasiam. numer. 417. Tametsi contrariam sententiam probant, & sequuntur Paul. Castr. Angel & Iacobi. in dicta l. venditor. asseuerantes, illud responsum non procedere in clerico venditore. Idem Imol. in dict. §. quod vulgo. Ioan. de Platea in l. 3. C. de iure fisci. ex authoritate Accursij ibidem, qui existimat, decisionem Iurisconsulti in dict. l. venditor. minime obtinere in fisco venditore, quod ibidem Bart. & alij adnotarunt. Imo & Angel. Aretin. in §. actionum. de actioni. numer. 19. asserit opinionem Pauli de Castro seruari in PRAXI, Ad similitudinem fisci venditoris, qui si velit defendere emptorem ab actione contra ipsum iam in iudicium deducta, poterit causam ab eo iudice eximere & eius cognitionem deferre ad propriam ac peculiarem fisci iudicem, vt probari videtur quibusdam in d. l. 3. cui ex aduerso respondetur, nihil ibi esse speciale in fisco, sicuti Bald. super eandem legem explicat: Aut nihil refert fisci priuilegium quoad alios, quibus iure idem concessum non est, secundum Burgensem in d. c. vltim. & Soc. in d. cons. 91. qui scribit, casum illum, cuius mentio fit in d. l. 3. esse maxime distinctum a d l. venditor. vbi Lancel. Dec. tenent, quoad speciem l. venditor. nihil esse in fisco speciale. quod & Socin. probare nititur. Sed & pro Paulo Castrensi adducitur authoritas Speculatoris tit. de primo, & secundo decreto. §. restat. versicu. quid si num. 24. & tamen non refert illius sententia, nec ad hanc quaestionem quidquam facit, saltem non vrget. Etenim Speculat. tradit eleganter, quod clericus non est admittendus coram iudice seculari, etiamsi renunciet priuilegio fori ad defensionem eius, qui ab eo rem habet in feudum vel emphyteusim. Nam hisce verbis non concedit Speculator, causam istam tractandam esse cum emphyteuta, vel feudatario clerici apud iudicem ecclesiasticum, quia propter ius, quod habet ipse reus laicus in iudicium vocatus, tractabitur apud iudicem secularem, nec poterit clericus directum dominium habens ac suscipiens defensionem rei, causam aduocare ad iudicium ecclesiasticum, quemadmodum explicat Abb. in d. cap. quoniam frequenter. §. in alijs. num. 28. quasi eo authore aliud sit respondendum, vbi clericus, vt defensor necessarius, vocaretur in iudicium ad defensionem coloni, vel inquilini qui nullum habent ius in re. Tunc enim clericus rei petitae dominus verus habens dominium vtile & directum, ad iudicium vocatur, rem propriam proprio nomine defensurus. Et ideo cum ipse tunc litiget, causa tractari debet apud iudicem ecclesiasticum. Idem tenent Anton. & alij in dict §. in alijs. Rursus & aduersus communem adduci solet, glos. in cap. clericus nullum. 11. quaestio. 1. cuius sensus in id tendit, quod quamuis clericus prestet emptori coram iudice seculari authoritatem, & defensionem, litique adsistat eam assumens, vt vere propositam contra emptorem: non ex hoc dicitur litigare coram seculari, nec dicetur de eius foro esse. Quibus equidem verbis potius probatur Communis opinio. Etenim haec lis vere tractatur contra laicum emptorem, & sententia contra eum fertur, fitque contra eum executio. Nec poterit clericus actorem cogere, vt aduersus seipsum & clericum agat, cum emptor possideat, & contra ipsum possidentem nomine, & iure proprio sit agendum. Quibus sane adducor, vt existimem iure Romanorum adhuc seclusa lege regia priorem sententiam, quae Communis est, veriorem esse, & secundum eam fore intelligendum text. in d. l. venditor. Idemque erit etiam, si lis nondum fuerit per litis contestationem coepta. Nam si actor aduersus emptorem laicum actionis formula vsus, libellum in iudicio dederit iudici, hoc sat erit, vt causa illa coram iudice seculari tractetur, & diffiniatur, etiam si clericus venditor suscipere voluerit defensionem emptoris. Quod notant in specie Bar. Socin. in d. consi. 91. & Anto. Burgen. in d. c. vlt. Licet Ang. Aret. in d. §. actionum. nume. 17. existimet, communem opinionem non aliter admittendam esse, quam si lis fuerit per contestationem caepta. Denique ipse censeo, idem esse, vbi ecclesia rem vendidisset, ac vellet emptorem defendere. Nam si emptor conueniatur apud iudicem secularem, ecclesia non poterit eius defensionem assumere ea lege, vt ad ecclesiasticum causa tractanda remittatur: secundum Ang. in d. §. quod vulgo & Alberi. in d. l. venditor. Hinc ergo constat lite caepta contra laicum defunctum apud iudicem secularem, eius heredem clericum teneri ad eius prosequutionem coram eodem iudice, ad finem vsque litis: nec posse forum istud declinare. Quod in specie tenent Imo. in l. si eum hominem. ff. de fideius. Ias. in Authen. quas actiones. num. 39. C. de sacros. eccle. Paul. Castre. Roma. Alex. & ibi Curti. Iunior. in eius addition. in l. si constante. §. vlt. ff. solut. matri. Ang. Pau. de Cast. in l. haeres absens. in princ. ff. de iud. vbi est ad hoc tex. optimus. & in l. si quis postea. ff. eo. tit. & in l. 3. C. de haere. acti. Rursus & idem tenent Barba. in c. quia V. de iudic. nu. 45. Aufreri. in Cle. 1. de offi. ordi. reg. 2. fallent. 6. Ad idem conducit admodum, quod traditur in l. 2. §. ex his. ff. de verb. obl. l. vbi caeptum. ff. de iud. c. pro posuisti. de foro compet. & quae notantur ab Ange. in l. tam ex contractib. ff. de iudic. Probatur vero haec secunda conclusio lege regia Partita. in l. 57. ti. 6. part. 1. quae in hunc sane modum vulgo circunfertur. "Otrosi quando el clerigo hereda los bienes del ome lego, en otro alguno demanda contra aquel lego, por razon de aquel auer que heredo ode danno que ouiesse fecho, tenudo es el clerigo de faser derecho ante aquel iuzgader seglar do lo faria aquel de quien hereda el auer, si fuesse viuo." Haec autem verba, vt possint sensum iuri, & menti legislatoris conuenientem habere, sunt sic intelligenda iuxta vulgarem hanc lectionem, quod clausula illa (por razon de aquel auer que heredo) referatur ad illam, tenudo es clerigo. Quasi velit lex, clericum laici haeredem, teneri ratione haereditatis, & iure haeredis prosequi apud iudicem secularem litem caeptam, coram eodem iudice aduersus laicum illum, cui extitit haeres. Et dum lex dicit (que heredo se entiende el clerigo.) atque ibi, danno, que vuiesse fecho. scilicet, el lego. Sic etenim est regia Constitutio explicanda, tametsi subsit maxima suscipio eam esse vitio scriptorum & impressorum corruptam. Tandem Gregorius Lopez regius apud Caesarem consiliarius, vir equidem, vt in omnibus, quae vtriusque iuris exercitationem attinent, sic in hisce legib. expurgandis & elimandis diligentissimus, legem istam paucis mutatis verbis, ita legendam esse censet. "Otrosi quando el clerigo hereda los bienes del ome lego, e otro alguno ha demanda contra aquel lego por razon de aquel auer, o de danno que vuisse hecho, tenudo es el clerigo de hazer derecho ante aquel iuzgador seglar dolo faria aquel de quien hereda el auer, si fuesse viuo." Verum contraria opinio placuit quibusdam quod censent, clericum haeredem laici non teneri coram iudice seculari, prosequi litem iam contra laicum cui successit, caeptam. Atque ideo erit denuo super eadem re, vel actione coram ecclesiastico iudice clericus conueniendus, cum sit a iurisdictione seculari exemptus, & tandem iure proprio litem ipsam suscipiat, ac defendat. Huius opinionis authores sunt Anton. Imol. Abb. col. vlt. Feli. col. pe. in cap. quia V. de iudic. Rota in antiquis decisio. 552. & in antiquioribus prima de foro competent. Lance. Deci. Iacobi. & Curtius Iunior in d. l. haeres absens. in prin. scribitque Iacobi. quod secundum hanc opinionem vidit iudicari, & ab ea in Practica non esse recedendum asserunt Areti. & Deci. in d. c. quia V. tametsi Aret. de eius veritate dubitet, nihilominus ego veriorem esse opinor priorem sententiam, etiam iure Communi considerato, quam & in ecclesia, ac monasterio procedere existimo eisdem rationibus. Nam quod Bald. & Salycet. scribunt in l. 1. C. si penden. appe. mors inter. tunc obtinet cum ecclesia, vel monasterium haberet ex priuilegio Papae iudices peculiares similes illis, quos fiscus habet. Aut tandem cum ecclesia, vel fiscus non succedunt iure haereditario, sed alia ex causa, nem pe ecclesia ex ingressu, & professione religionis, fiscus vero ex alia causa, praesertim quia maxime dubium est, an in fiscum transeat instantia inchoata, quemadmodum disputatur in d. l. si constante. §. vlt. & per Deci. post alios in d. c. quia V. Nec est necessaria haec argumentatio a fisco ad ecclesiam. Siquidem licet fiscus non teneatur idem forum admittere, ac sub eo litem iam caeptam prosequi, non ex hoc consequitur, idem iuris esse in ecclesia. His omnibus ipse illud adiecerim, quod litis contestatio necessaria non est, vt in vniuersalem haeredem transeat instantia iam caepta. lege si operarum iudicio. ff. de operis liber. l. si petitor. ff. de iudi. notant in specie Angel. & alij, praesertim Paul. Castrensi. in l. tam ex contractibus. ff. de iudic. textus optimus in l. defunctos. ff. de procuratoribus. Tertia conclusio, clericus haeres laici defuncti, nondum aduersus eum coepta lite, conueniendus erit apud iudicem ecclesiasticum, etiamsi vt lai[art. 4]ci haeres ad iudicium vocetur ea actione personali, vel mixta, quae aduersus defunctum actori comperebat, Hanc conclusionem ex regula iuris canonici, & ciuilis notant expressim. glo. inibi recepta in regu. is qui in ius succedit alterius. de reg. iur. in 6 glo. Archid. Dom. & Praeposit. in c. clericum nullus. 11. ques. 1. Rota in decisionibus paulo ante nominatim adductis. Abb. Anto. & alij omnium consensu in c. quia V. de iud. Quo in loco Deci. asserit num. 11. non esse in hoc dubitandum. Bar. in l. haeres absens. in princ. ff. de iudic. & ibi Iacob. de Raue. Angel. Alberi. Cynus, Fulgosius, Iacob. & alij Communiter, vt testatur Curtius Iunior. idem tenent Cynus nu. 7. Bald. Fulgosius, & Iason nu. 39. in Auth. quas actiones. C. de sacrosan. eccle. Bal. in l. 2. C. vt in poss. legator. exquibus & his, quorum hi authores meminere, constat hanc opinionem satis Communem esse. Cui non oberit Iurisconsulti responsum in d. l. heres absens. Nam intelligitur de priuilegio particulari ipsius haeredis: non de eo, quod est iure Communi concessum, aut insertum intra ius Commune, & generale. Sicuti deducitur ex glo. ibi, & in l. 2. §. legatis. eo. tit. vel Iurisconsultus tractat quando forus defuncti respectu loci in haere de mutatur, vt ibi animaduertunt Fulg. & alij. Fuere tamen apud veteres, qui Contrarium probare conati sunt, asseuerantes, clericum laici haeredem, his actionib. quae aduersus defunctum iure dantur, posse vocari vt haeredem laici, apud iudicem secularem, etiamsi laicus ea ratione nusquam in iudicium ad incipiendam litem fuerit vocatus. Hanc opinionem veteres quidam olim probarunt, vt refert gl. in d. c. clericum nullus. & Alberic. in d. l. haeres absens. qui testatur, olim Bergomi preuia disputatione, ac proposita quaestione ista, sic fuisse diffinitum ex authoritate Iurisconsulti in d. l. haeres absens. in prin. Horum sententiam sequuti sunt viri illi doctissimi, qui iussu Regis Alfonsi. 10. concinnandis, & congerendis huius regni legibus, quae opere septem partito continentur, operam dedere, quemadmodum apparet ex d. l. 57. tit. 6. Part. 1. iuxta literam, quae quandoque rem istam in forensi controuersia disputantibus aptior visa est, his quidem verbis. "Otrosi quando el clerigo hereda los bienes del ome lego, e otro alguno demanda contra aquel clerigo por razon de a quello que heredo, o de danno qui vuiesse hecho, tenudo es el clerigo de fazer derecho ante aquel iuzgador seglar dolo faria aquel de quien hereda el auer si fuesse viuo." Hanc literam sensim agnoscunt Ioan. Lupi in rub. de donatio. inter vir. & vxor. §. 39, nu. 8. & Roderi. Xuarez in repe. l. post rem. de re iudi. vbi tract. de intellectu legis regiae de executione instrumentorum, & contractuum i. extensione ad regiam legem fol. 123. col. 4. atque item author Summae peregrine. dictione, clericus, est etenim hec lectio, vt ex his authoribus deduci videtur, maioris quidem effectus, & quae regiam decisionem vberiorem efficit ad secularis iurisdictionis authoritatem: tametsi iuri pontificio, ac denique receptissimae opinioni omnino contraria: Nec video iustam aliquam rationem, a iure pontificio deductam, qua potuerint induci regiarum legum conditores, vt hanc sententiam probarent. Idcirco iudices regios admonitos esse velim, quod in eius Praxi exactissima diligentia inquirant, & scrutentur, sit ne seruanda huiusmodi lex, & an regia maiestas velit, eam seruari, praesertim, quia prior litera iustior ac verior est, nec vnquam viderim contrariam in Praxi receptam fuisse. Et nequis hac in controuersia, & quaestione dubitare valeat, quenam sit legis regiae probatissima lectio, lectorem admoneo, regio aedicto cautum esse, Partitarum leges publice in iudicio, & in alijs actionib. seruandas fore, iuxta lectionem illam, quae typis tradita, publicam habet authoritatem ex viri doctissimi Gregorij Lopez emendationib. has etenim regia maiestas publica, & certa diffinitione muniuit. Quarta conclusio, quoties clericus laici haeres in iudicium vocatur petitione haereditatis, aliaue actione personali, aut reali, quae tamen non est haereditaria passiue, vt aiunt, tametsi ea tractetur super re ipsa hereditaria, aut eius causa, non est ad seculare tribunal, sed ad ecclesiasticum vocandus. Probatur haec conclusio in l. si fideicommissum. in prin. ff. de iud. vbi Bar. & alij, nec huic conclusioni oberit d. l. haeres absens. Nec item regia partitarum lex, quae vere nihil aliud agit, quam extendere decisionem Iurisconsulti ad clericum laici haeredem, & rationem habet illius fori, ac tribunalis, vbi defunctus posset conueniri, si viueret, iuxta Communem omnium interpretationem, que Iurisconsulto traditur. Igitur si actio aduersus clericum proponatur, non ea quae contra laicum eius antecessorem proponeretur, nec vt contra haeredem laici, eiusue in obligatione successorem, profecto in hac specie non est, cur possit clericus coram iudice conueniri. Quinta conclusio. Executio contractus & instru[art. 5]menti publici, quo laicus obligatus est ad certam pecuniae quantitatem, vel aliud simile, petenda est coram iudice ecclesiastico aduersus clericum huis laici haeredem. Huius opinionis probatio ex eo constat, quod nulla fuerit vere, ac proprie captalis apud iudicem secularem, & ideo clericus non tenetur litem hac de re subire & tractare in tribunali iudicis laici. Imo pro huius contractus executione omnino est iudex ecclesiasticus adeundus, est enim necessaria causae quaedam cognitio, atque examinatio, que aduersus clericum, non est apud alium, quam ecclesiasticum iudicem expedienda, quemadmodum in specie hoc voluere Rotae iudices, quorum suffragia traduntur in d. decisio. 552. in antiquis. & decisio. 2. titul. de foro competen. in antiquioribus. Eandem opinionem (ni fallor ipse) probare videtur Rodericus Xuarez in di. extensione prima col. 4. & in extensione. 8. qui sequitur in effectu Bart. opinionem. in l. cunctos populos. nu. 29. C. de summa Trinit. & fide catho. dum is existimat, ex lege seculari, quae statuit, instrumenta publica paratam habere executionem, instrumentum publicum aduersus clericum in proprio foro, hoc ipsum priuilegium habere. Huius opinionis rationem ipse Bar. rursus probat in l. de quib. ff. de legib. in re. vlt. col. cui suffragatur tex. in c. cum venissent. de eo, qui mit. in pos. cau. rei seruan. & in ca. constitutus. de in inte. restit. Lapus allegat 81. sequitur Barto. Calcane. in cons. 7. & tamen eius ratio Communi omnium suffragio refellitur, siquidem statutum laicorum etiam generale nullam agens mentionem clericorum minime est aduersus eos obseruandum, licet nequaquam tollat priuilegia, quae clericis, vel ecclesijs concessa sunt, cum statuentes nullam habeant iurisdictionem in clericos. Qua ratione, ratio Bartoli, frequentiori Consensu improbatur, vt constat ex Felino in cap. ecclesia. de constitu. numer. 81. Decio ibi, nume. 50. tradit Rochus Curti. in c. vlt. de consue. q. 11. principali. Nihilo minus ipse veram esse opinor Bar. sententiam in l. regia. lex etenim Imperatoris, aut principis iura imperij habentis, que generalis, nec damnum infert speciale clericis, aut ecclesijs, est erga clericos, etiam in foro ecclesiastico seruanda. quod probatur in c. 1. de noui ope. nuncia. & visum est Imolae in c. continebatur. de his quae fiunt a praela. sine consen. c. col. vl. Ias. in l. quotiens. C. de reivendi. nu. 24. Host. & Ioan. And. in c. vl. de solut. Ergo lex regia condita ab Hispaniarum Rege, qui apud eius subditos ius habet imperij, & quae generaliter statuit, instrumenta publica paratam habere executionem, etiam aduersus clericos vim habet, quippe quae non inferat praeiudicium notabile clericis, nec directo contraria canonibus sit. Nam sub his conditionibus, & qualitatibus leges secularis principis non recognoscentis superiorem, receptae & probatae videntur a summis Pontificibus in d. ca. 1. de noui ope. nunc. c. inquisitionis. de haeret. in 6. c. 1. de iuramen. calum. c. venientes. de iureiu. Notat longe, ac late Fortu. in tractat. de vltimo sine illatione. 14. cuius, & aliorum nos meminimus in epitome de sponsa. 2. parti. c. 6. in princ. num. 20. Quod si publicum instrumentum aduersus clericum paratam habet lege regia executionem, ea executio petenda est, ac tractanda coram iudice ecclesiastico, non coram seculari: quemadmodum ex Bart. Rode. Xuarez, & Rotae decisionibus constat, nec vnquam vidi, nec audiui in contrarium actum fuisse. His accedit, quod etiamsi apud Gallos clericus cogatur a iudice seculari chirographum suum agnoscere, postquam tamen agnouerit, causa est ad iudicem ecclesiasticum deferenda, vt ipse cogat clericum soluere pecuniam debitam, sicuti scribunt & asseuerant Rebuf. super leges regias, trac. de chirogr. art. 1. nu. 5. tomo 1. & Imbert. Rupel. libr. 1. Foren. instit. c. 24. & Pyrrhus item in consue. Aurelianens. ti. de execut. instru. c. 20. Fortassis in casu, & specie huius quintae conclusionis respondebit quispiam, posse huius instrumenti publici executionem peti apud iudicem secularem, contra clericum haeredem laici, qui quidem laicus ipsum contractum sub authoritate publica gesserat. Et hec quidem sententia probabitur ex authoritate regiae Partitarum legis, cuius modo mentionem fecimus in 3. conclusione. Nihilominus hoc dubium est propter multa, & propterea quia dicta regia lex minime tractat de contractus executione, quae peculiares leges, & conditiones obtinet, propter quas, etiam si Roder. Xuarez, expressim asseueret, esse man dandum executioni contractum istum a laico factum, aduersus clericum eius haeredem apud iudicem ecclesiasticum noluit tamen concedere, eandem executionem fieri posse per secularem iudicem: tametsi Partitarum legem citauerit, & induxerit. # 9 THEMA CAP. IX. De causarum auocatione, & earum retentione: que apud curiam quandoque fit. SVMMARIA. -  1 Auocatio causarum quid sit: & cui iure competat? -  2 Metropolitanus non potest causam a suffraganeis auocare, nec de ea cognoscere absque appellatione. -  3 Auditores regij, nec legatus Romani pontificis non habent ius auocandi causas ab inferioribus. -  4 Duces, Comites, & Marchiones non possunt causas auocare a iudicibus ordinarijs. -  5 Causa semel ad curiam delata, non redit ad iudicis inferioris cognitionem: & quid vbi appellatio non est iustificata? -  6 Retineri potest causae principalis cognitio in curia principis quandoque ex appellatione quacunque. -  7 Auocatio causae cum decreto irritanti, quid operetur: & quid si fiat motu proprio. -  8 Intel. cle. vnicae. de renun. an ea obtineat in mandato, quod datum est ad praesentandum. -  9 Auocatio causae facta ad alterius petitionem, quonam modo sit intelligenda. CAPVT IX. DIXIMVS non semel, causarum, ac litium examen apud regiae curiae iudices tractari quo ad appellationem frequentius, quandoque tamen, quo ad primam causarum cognitionem, in quibusdam casibus, quos vulgo curiae casus appellamus. Nunc vero id in controuersiam incidit, an curie iudices possint causas & lites coram iudicib. inferiorib. pendentes ad eorum tribunal euocare. Aut sane prohibere iudicib. ne de causis quibusdam cognitionem adsumere audeant, eas in curia tractaturi? Forensis equidem vsus aduocationem causarum appellat hanc prohibitionem, quam reuocationem dixit Roma. Pontifex in c. vt nostrum. de app. Et sane quo facilius appareat huius questionis solutio, & presertim auocationis, ac retentionis discrimen, vtque possint aliquot hac de re in praesentiarum adnotari, praemittam libenter quid sit causarum euocatio. Est etenim euocatio, litis pendentis coram inferiore ad principem, vel superiorem absque prouo[art. 1]catione facta translatio. Hanc ferme diffinitionem tradidit Rebuf. in tracta. de euocatio. q. 2. super leges regias Tomo 1. tametsi aliqua, vel omiserit, vel addiderit, que ipse nec omittere, nec addere constitui, quippe qui videam diffinitionem prescriptam a nobis optime deduci ex d. c. vt nostrum. de ap. & Iurisconsulto in l. iudicium soluitur. ff. de iudic. & his, quae vtrobique iuris vtriusque Interpretes scripsere. Fit autem litis pendentis euocatio propria, siquidem lis, quae nondum pendet, minime dicetur euocari c. ad dissoluendum. de despon. impub. l. decem. ff. de verb. ob. tex. in specie ista. in c. ecclesia. in 2. vt lit. penden. Hoc aunt ius auocandi causas, & lites pendentes non cuilibet iure datur, sed tantum principi, vel ei, qui libere potest quacunque in parte litis iurisdictionem iudicis tollere, & eam reuocare, denique illi, qui iudicare iusserit. Quemadmodum Iurisconsultus fatetur in d. l. iudicium soluitur. & probatur in d. c. vt nostrum. Is etenim, qui libere iudicare iussit, & cui liberum fuit causae cognitionem huic vel illi committere, & iurisdictionem dare, poterit eandem auocare, & quocunque in statu cause prohibere, quod iudex ab eo datus de causa illa cognoscat. Princeps igitur auocare potest causas apud inferiora tribunalia pendentes, ex causa tamen id ab eo fieri debet, vt iuste fiat, sicuti Pau. Castr. censet in Auth. qua in prouincia. C. vbi de crimin. agi opor. col. 1. ex quib. poterunt deduci aliquot illationes ad huius questionis vberiorem cognitionem. Primo hinc deducitur, episcopum posse auocare causam pendentem coram eius vicario, quod ita Ioan. Imo. adnotauit in c. pastoralis. col. 2. de offi. ordin. quem sequitur Rebuf. in d. tract. de euocat. q. 5. Huius opi. ea est ratio, quod episcopus solus, & libere iurisdictionem propriam eius vicario commiserit, & ideo commissionem libere poterit se reuocare, cum sit idem tribunal episcopi, & vicarij. c. 2. de consue. in 6. c. Roma. in prin. de appellat. in 6. Secundo constat ex praemissis, Metropolitanum non posse causam auocare ab episcopo eius suffraganeo, cum Metropolitanus sit iudex, quo ad episcoporum subditos tantum ex causa ap[art. 2]pellationis. capitu. Romana. paulo ante citato. Et ideo nisi ad eum appellatum fuerit, non poterit ipse causas tractare inter subditos eorum episcoporum, qui ad eius Metropolim pertinent. id ipsum notatur in cap. pastoralis. de offi. ordin. in c. 1. in princ. de foro compe. in 6. & in c. venerabilibus. in princ. de sentent. excommu. eodem lib. probaturque ea ratione, qua obtentum est, non habere quem iurisdictionem in subditos eius, qui ei subiectus sit: & ideo licet Episcopus sit subditus Archiepiscopo Metropolita. non ex hoc sequitur, quod Archiepiscopus habeat iurisdictionem inter subditos Episcopi, alias quam per appellationem. Hoc sane constat ex ratione tex. in l. Modestinus. vbi gl. & Alciat. ff. de ver. signi. Bald. in l. ex placito. C. de rerum permutatio. col. 1. Ludoui. Gome. in regu. de familiaribus. Carpin. q. 14. notant in hac specie Curtius Iunior in consilio secundo, Chassanae. in consuetudi. Burgun. rubric. 1. §. 4. versi. fui interrogatus. His accedit gl. communiter recepta in ca. 1. verb. agant. de offi. ordi. in 6. quae scribit, Metropolitanum non posse dare ordines intra dioecesim suffraganeorum, ipsius suffraganei subditis. Idem notat Fel. in dicto c. pastoralis. col. vlt. principij. de offi. ordin. Domini. per tex. ibi in capit. cum nullus. de tempo. ordin. n 6. nec ipsius Metropolitani subditis, qui non potest solenniter exercere actus pertinentes ad ordinem episcopalem intra alienam dioecesim. glo. insignis in Clementi. vlt. de priuilegijs. verbo. etiam celebrare. Plura quidem possent ad hanc rem in exemplum, & similitudinem adduci ex cap. 1. & capitu. vt litigantes. de offi. ordin. in 6. gl. & ibi Iaso. in l. eum qui. ff. de iurisd. omnium iud. glo. Abb. & Felin. in c. pastoralis. de offi. de leg. num. 6. Felin. in cap. cum ex officij. nume. 7. de praescript. & in dict. cap. pastoralis. de offic. ordi. Praesertim conducit ad hoc, quod Metropolit. non potest inter episco pi suffraganei subditos de nullitatis causa principaliter absque appellatione cognoscere, sicuti censent Philippus Francus in capitu. dilecto. de appellat. q. 27. Felin. & Deci. in cap. in literis col. vlt. de offi. delegat. Quorum opinio constat, quia iudex, qui non potest adiri per querelam, non equidem poterit de nullitate tractare principaliter absque appellatione. Archid. & Domi. in c. concertationi. super glo. verb. debitum. de appell. in 6. Metropolitanus autem non potest per querelam adiri. c. 1. de offi. legat. Ergo nec poterit is absque appellatione nullitatis causam examinare. Querela vero dicitur, quoties causa defertur ad iudicem absque appellatione, glos. Panor. & alij in c. querelam. de procurato. Corsetus in singularibus. verb. querela. Saltem proprie, licet quandoq; etiam dicatur ipsamet appellatio. gloss. in l. 3. C. quo. & quand. iudex. quandoque dicitur criminalis accusatio. gl. in cap. Maximianus. 81. dist. cuius meminere Cors. in d. verb. querelam. Fel. in c. querelam. de iureiuran. col. 1. Barb. in c. 1. col. 3. de offi. lega. Atque haec vera esse censeo, quanuis Panor. in dicto capitul. in literis. & in dict. capi. dilecto. probare conetur, & asseueret, Metropolitanum tractare posse inter subditos suffraganeorum, de nullitatis causa principaliter absque appellatione proposita: idque videtur adnotasse ex Bartol. in l. si expressim. ff. de appellatio. colum. penul. qui scribit, causam nullitatis posse non tantum examinari apud iudicem, qui sententiam pronunciauit, sed & apud superiorem l. absentem. ff. de appellationi. l. accusatoribus. & ibi gl. C. eod. titu. notatur in l. praeses. C. quo. & quando iudex. Hoc etenim verum est in superiori, qui potest adiri absque appellatione, non autem in eo, qui tantum est iudex ex appellationis causa: vt probatur in d. c. 1. de offic. legat. Sic denique Dux Marchio, vel Comes, qui iurisdictionem habet, & superior est ordinarijs iudicibus, quos Alcaldes ordinarios dicimus, non poterit causam nullitatis principaliter tractare super ea lite, quae semel apud iudicem ordinarium ab ipso populo electum coepta fuit, cum de hac causa non possit is aliter quam per appellationem cognoscere, quod satis constat, & in hac specie ita probat Petrus Nunius Auendanius in tract. de exequendis mandatis regijs c. 5. num. 4. Igitur Metropolitanus causam apud episcopum sibi subditum pendentem, non poterit auocare, idque expressim tenet Ripa in c. cum M. de constitu. num. 195. Tertio apparet, regios auditores, qui in Pintiana & Granatensi curijs iura litigantibus praeuia [art. 3]causarum cognitione reddunt, non posse causas coram iudicibus inferioribus pendentes auocare, cum regulariter non possint hi supremi iudices causas examinare, nisi per appellationem ad eos fuerint delatae. Imo quoties in quibusdam casibus, prima causarum cognitio curie iudicibus competit, speciatim excipitur, modo apud inferiorem iudicem lis minime pendeat, accepta sit. Sic etenim tradidere Montagna. & Boer. in tracta. de authorit. magni concilij. Rebuf. in tract. de euocatio. quaesti. 5. nu. 47. qui idem esse censent, quo ad supremum Regis senatum, vt tandem Regis consiliarij non possint lites apud inferiores iudices pendentes auocare absque speciali Regis consensu & decreto. textus optimus in l. solent. §. sicut autem. ibi, non autem debent inconsulto principe hoc facere. Fortassis tamen id commissum a principe, videtur supremo eius senatui absque speciali eius consensu qualibet in causa requirendo, propter tanti concilij authoritatem. Quod in magno Franciae consilio Boerius notat, in tract. nu. 157. Nec refragatur Petrus Rebuf. qui praescriptam conclusionem de causis non auocandis probat in parlamentis, non in magno consilio, nisi magni conciliarij velint euocare causas a Parlamentis. Hoc enim scribit, eis non permitti, absque speciali regis consensu. Quarto hinc iure pontificio probatur, legatum Romani pontificis, non posse causas pendentes coram iudicib. ordinarijs auocare, cum sit locus praeuentio ni inter eum, & ordinarios. c. si a sede. de praeb. in 6. notant expressim Specu. ti. de legato. §. nunc ostendendum. versic. praemissa. Abb. in c. 1. col. 2. de offi. legat. Domini. in c. 1. in prin. de foro comp. in 6. Ripa in d. c. cum M. de constitu. num. 195. Quinto de ducitur in praxi, non posse Duces, Comites, aut Marchiones, aliosue iurisdictionem [art. 4]habentes, qui sint inferiores, nec iura principis habeant causas pendentes apud, iudices ordinarios, quos Alcaldes ordinarios appellamus, auocare: quod plane constat ex eo, quod hi iudices ordinarij omnino sunt adeo firmam iurisdictionem habentes, quod etiamsi ad plebis electionem per ipsum dominum confirmentur, & constituantur, nihilominus liberum ei non est, eorum iurisdictionem impedire, aut tollere. Et ideo ante appellationem ad eum propositam, nequaquam poterit de causis pendentibus coram iudicibus ordinarijs cognoscere. Authentic. de defensoribus ciuitat. §. nulla. & §. iurisiurandi. Cuius ratione perpensa, sic visum est Paulo Castrensi in l. nemo. C. de iurisdictio. omnium iudic. quem sequitur vir doctissimus Petrus Auendanius in tractatu de exequendis mandatis regijs, capitu. 6. numero 29. idque apud regia tribunalia est ideo receptum, vt passim auocationes istae literis sub sigillo Regis decretis, omnino prohibeantur, nisi quibusdam in locis, quorum iurisdictio militaribus ordinibus diui Iacobi Calatrauae, & Alcantarae competit: in his etenim certis olim diffinitis casibus, auocatio permissa est, quae innumeris dedit causam controuersijs, quaestionibus, & querelis frequentissime ad curiam Regis deferendis. Quod si Dux, Marchio, vel Comes, aut is qui iurisdictionem habet in oppido, causam auocare velit ab eo iudice, quem ipse solus, & libere constituit, cuique iurisdictionem propriam commisit in eo exercendam oppido, id poterit facere libenter absque vlla subditorum & iudicis iniuria, quemadmodum tenuerunt Ioan. Montagna. in dic. tracta. de author. consilij, & ibi Nicol. Boerius numer. 158. Angel. in dict. l. iudicium soluitur. ff. de iudic. poteratque multis similibus rationibus haec sententia confirmari, quam & Rebuffus probat in dicto tractat. de euocationibus. q. 5. in princ. quae sunt omnino distinguenda. His quidem praenotatis, subsequitur & alia quaestio, cuius examinatio in hoc tendit, vt inquiramus, quotuplex sit auocatio, & quot modis ea fieri recte possit? Etenim ea duplex est. Fit enim auocatio causarum quandoque expressim. Et haec expressa dicitur, quoties princeps causam coram aliquo iudice pendentem ab eodem auocat: vt probatur in dicto cap. vt nostrum. Quandoque tacite fit auocatio, nempe: vbi princeps causam coram iudice ordinario coeptam, alteri scienter delegat & committit. Ex hoc enim videtur eam a iudice ordinario tacite auocare capitul. caeterum. de rescripti. capitul. sane. de officio delegat. capitul. pastoralis. §. vltim. de rescript. Innocentius & alij, praesertim Ripa in capitu. cum M. de constitutio. num. 198. Rota in nouis. 67. Staphilaeus de literis gratiae, & iustitiae. pagin. 172. Qua in re sunt aliquot obseruanda, quae non erunt inutilia his, qui hoc in tractatu exactam adsequi velint cognitionem. Primum sane adnotari solet: causam semel ad curiam delatam, nusquam exire curiam, nisi a prin[art. 5]cipe rursus ad iudicem ordinarium remittatur. Huius opinionis vulgo citatur author Bald. in l. si vt proponis. colum. penult. C. quomodo & quando iudex. Cuius in hunc sensum meminere Ripa in d. c. cum M. de constitut. num. 198. Dec. consi. 137. num. 3. Iason in l. filiusfamilias. §. diui. num. 58. ff. de legat. 1. Idem Iason consi. 98. colum. 1. lib. 4. Dec. rursum. in c. prudentiam. de offic. delegat. §. adijcimus. & in d. c. vt nostrum. colum. 1. Hippolyt. in singul. 301. Ioan. Crottus in l. 1. §. si quis simpliciter. num. 13. de verbo. obligat. Hoc ipsum notat Bald. idem in cap. 1. §. ad haec. colum. 3. C. de pace iurament. firmand. Philippus Francus in d. cap. vt nostrum. colum. vlt. qui existimat, esse ad hoc textum singularem, in capi. pastoralis. §. praeterea. de offic. ordinar. notat & AEgidius decisione 48. Haec vero sunt Baldi verba in d. l. si vt proponis. num. 15. Nota quod causa, quae semel est in curia Romana, nunquam exibit de curia, nisi princeps deleget vel causam remittat ad ordinarium, quod est notatu dignum: Et hoc facit haec lex, nam haec causa redibit ad presidem, & praeses denuo committit. & facit de offic. ordina. cap. pastoralis. §. praeterea. hactenus Baldus, cuius eo libentius mentionem feci, quod Iason in l. voluntas. col. vlt. C. de fideicommissis. in hunc sensum eum citauerit, scribens, vide quod decidit Baldus in l. si vt proponis. in 3. colum. post Archidiaconum per eum relatum. C. quomo. & quando iudex. Quod si Papa semel delegauit causam extra curiam Romanam, quae debebat agitari in curia Romana, licet delegatio non habuerit effectum, quando delegatus mortuus sit, tamen ex quo semel commisit extra curiam Romanam, poterit a modo ordinarius de illa causa cognoscere, cessante delegato: quod nota, si est verum. Haec Iason, qui maxime hallucinatur in percipienda Baldi mente, siquidem ipse Baldus hoc tantum voluit, quod causa semel delata ad curiam poterit exire curiam, si eam princeps delegauerit, vel remiserit ad ordinarium. Quod autem delegato mortuo, causa ipsa reuertatur ad ordinarium a quo fuerat iam auocata, Baldus nec dixit, nec sensit, imo contrarium probat, dum citat text. in d. c. pastoralis. & expressim tenet paulo ante adducens Archiadiaconi authoritatem, secundum quam ipsemet Bal. in d. §. ad haec. colum. 3. respondit, causam semel a Romano Pontifice delegatam, non redire ad ordinarium, etiamsi delegatus pronunciet sententiam, quae nulla sit. Quam opinionem probarunt De ci. in d. cap. vt nostrum. colum. 1. Roma. in cons. 335. Iacob. de Nigris. in rubr. ff. de offic. eius, cui est mand. iurisd. fol. 4. colum. 2. Ripa in d. c. cum M. numero 198. Haec sane dicta sint, vt Baldi sententiam iuxta veram, ac propriam eius mentem explicemus. Quin & illud erit memoria repetendum, quod si causa fuerit ad curiam delata, per appellationem ab interlocutoria sententia, ac per Romanum Pontificem delegata, & commissa, sitque pronunciatum male appellatum fuisse, nihilominus causa nequaquam redit ad ordinarium, imo in ipsa curia expedienda est, vbi fuit decreta commissio appellationis causae cum toto negotio. Quemadmodum ex stylo & PRAXI curiae Romanae respondet Feli. in cap. causam que de rescript. num. 6. quem sequitur Ioan. Staphile. de literis gratiae, & iustitiae. fol. 171. colum. 2. verum quia Felinus testatur hanc forensem & practicam obseruationem esse contrariam iuri Pontificio, oportet expendere quidnam iure ipso esset in hac quaestione dicendum. Prima conclusio: Causa per appellationem ab interlocutoria ad curiam Romanam delata, & alicui auditori commissa, nulla facta negotij principalis mentione, si appellatio pronuncietur iniusta, redit cognitio causae principalis ad iudicem, a quo fuerat appellatum. Hoc probatur in c. vt debitus. de appellat. c. exhibita. de iudi. Ex quibus hanc conclusionem post alios probat Francus in d. c. vt debitus. numer. 40. super glo. pe. ex qua constat, iudicem ad quem fuerit ab interlocutoria appellatum, teneri eandem causam remittere ad iudicem, a quo vbi appellatio apparet iniusta. Erit autem haec remissio necessaria, si iudex in ferior appellationi detulerit. c. cum appellationibus friuolis. de appellationi. in 6. explicant Doctores maxime Francus in dicto capitulo, vt debitus. nume. 42. post gloss. ibi. Secunda conclusio. Quoties fuerit causa appellationis ab interlocutoria commissa, vna cum ipso negotio principali, non poterit iudex hic delegatus de causa principali cognoscere, si appellatio minime iustificetur, iniusteque sit appellatum. Probatur haec conclusio ex eo, quod praescripta commissio hunc intellectum habet, vt iudex hic, tunc de causa principali cognoscat, cum appellatio iusta pronunciabitur, quasi huius commissionis sit haec propria conditio, & interpretatio, secundum AEgidium a Bellamera decisio. 419. & seq. Idem de iure respondendum esse censent Rotae iudices decisio. 11. in nouis. Ioan. Staphile. de literis gratiae, & iusti. fol. 271. Feli. in dict. cap. causam quae. de rescript. nume. 6. deducto quidem argumento ex responso Romani Pontificis ibidem. & ex l. 3. ff. de legat. 1. l. non recte. ff. de fideiussor. notatis per Bart. in l. vxorem. §. testamento. ff. de legat. 3. & in l. haeredes mei. §. cum ita. ff. ad Trebell. Sed & hanc conclusionem probare mihi videtur Carolus Ruinus in consilio 114. col. 2. libro 4. tametsi Francus in dicto capitu. vt debitus. numer. 40. existimet, per commissionem istam adeo esse auo catam causam a iudice inferiori, vt delegatus possit principalem causam examinare, etiam vbi fuerit friuole & inique appellatum. Vtiturque ad huius opinionis probationem ratione textus in dicto capit. vt nostrum. Cuius superius mentionem fecimus. Tertia conclusio. Commissa, & delegata causa appellationis a principe, etiamsi appellatum fuerit iniuste, poterit iudex hic de causa principali cognoscere, quoties commissio concepta fuit in hunc modum: vt causa appellationis, & ipsum principale negocium fuerint delegata. Etenim copula, Et, quae huic formulae commissionis adscribitur, hunc effectum habet, quod causa principalis videatur commissa aeque principaliter, non eo modo, quo iure accedebat appellationis causae, & eius cognitioni. l. 1. & 2. ff. de pecul. legat. ex quibus hoc deduci potest, & ex his, quae Barto. notat in l. Titiae. §. nihil. ff. de legat. 1. Denique hanc tertiam conclusionem explicat optime Carolus Ruinus in consilio 114. lib. 4. col. 2. Quarta conclusio. Iudex, cui est a principe facta commissio causae appellationis, & principalis coniunctim, vel diuisim, habet omnino cognitionem negocij principalis, etiamsi appellatio pronuncietur iniusta, Hoc constat ex eo, quod princeps his verbis videatur causae ipsius principalis cognitionem principaliter delegare, & committere, ac denique a priori iudice auocare, licet appellatio iniusta sit. Atque ita tenet Carol. Ruinus in d. consil. 114. lib. 4. col. vlt. Quinta conclusio. Iudex delegatus, cui est commissa causa appellationis, poterit absque noua commissione cognoscere de causa principali, si appellatio fuerit iustificata. Nam & responsio summi pontificis in capit. vt debitus, non tantum obtinet in iudice appellationis ordinario, sed & in iudice delegato, cum eadem sit vbique ratio. Atque ita sensit gloss. in c. ex tenore. de foro compet. ver. terminetis. Idem expressim tenent Anto. Abb. & Imol. in dict. ca. vt debitus. vbi Dec. num. 23. & Francus nu. 43. ac Fel. in d. c. causam quae de rescrip. num. 6. fatentur hanc opinionem COMMVNEM esse, quae mihi verior videtur, tametsi Francus conetur eam improbare. Quod ante eum tentauit AEgidius a Bellamera decisio. 419. priorem tamen opinionem, quae frequentior est, etiam probarunt Innocen. Henri. & AEgidius a Bellame. in dict. cap. vt debitus. num. 47. & glos. vlt. in cap. vltim. 2. q. 6. Nam in ordinario iudice, cui competit cognitio causae per appellationem ad eum deuolutae, nemo vsquam dubitauit, siquidem is potest iustificata appellatione, causam principalem examinare: quemadmodum expeditum est in d. cap. vt debitus. ac notatur in c. 1. de foro comp. in 6. in prin. Quibus quidem praenotatis oportet adscribere, quod PRAXIS curiae Romane admiserit. Nam vbi appellatum est ab interlocutoria, & commissa fuerit causa appellationis cum negocio principali, etiamsi appellatio pronuncietur iniqua, & iniuste fuerit appellatum, nihilominus cognitio causae principalis manet apud eundem iudicem delegatum. Sic enim testantur receptum esse Fel. Staphilaeus paulo ante citati. Atque praeter hos hoc constat ex AEgi. a Bellame. decis. 37. & dec. Rotae 11. in nouis. Cuius meminit Pau. de Castr. in l. eos. C. de appellat. Quod si causa appellationis simpliciter commissa fuerit, nulla facta mentione causae principalis, tunc licet iudex hic delegatus, qui pronunciauit appellationem iniustam, & male appellatum fuisse, non possit de principali causa cognoscere, ipsa tamen causa nequaquam redit ad priorem iudicem a quo fuit appellatum: Imo manet in curia, vt ibidem examinetur, & diffiniatur ex noua, & speciali summi pontificis delegatione, quemad modum ipse deduci opinor ex praecitatis authoribus, & Rotae dec. 116. & 321, in nouis. & 612. in antiq. Bellamera decis. 129. & 520. Illud sane non est praetermittendum, cum id maxime huic congruat tractatui, & saepissime incidat in vsus forensis exercitationem, quod vbi quis ab interlocutoria sententia iudicis inferioris, appella[art. 6]uerit ad curiam, & is statim priusquam tractetur de iustitia, & rectitudine appellationis, petat totius negocij examen aduocari, & retineri apud Curiae iudices, solet plane id fieri, negociumque ipsum a iudicibus curie retinetur ad diffinitiuam cognitionem, praestito ab appellante iuramento, quo asseuerat, nullam se habere spem consequendi iustitiam apud iudicem inferiorem. Hanc conclusionem PRAXIS recepit, & in specie ista tenent Rotae iudices decis. 42. in nouis Panor. nu. 6. Imola & Francus nu. 6. c. Nicolao. de appel. Dec. in c. interposita. §. 1. eodem titu. Ioan. Staph. de literis gratiae, & iustitie. folio 172. quod minime licet iudici inferiori, qui de causa appellationis cognoscendi ius habet: non enim poterit ex causa appellationis ab interlocutoria, nisi ea fuerit iustificata, retinere cognitionem negocij principalis, nec de eo poterit tractare, etiam ex consensu litigantium. c. 1. de for. compet. in vj. quamuis sit legatus, & denique iudex qui possit adiri per viam querele, secundum Car. & Dec. in c. vt debitus. de appellat. num. 26. Domi. & Francum in d. c. 1. qui tenent, legatum non posse omissa iustificatione appellationis ab interlocutoria cognoscere de negocio principali, etiam ex consensu vtriusque litigantis, quasi decisio Romani pontificis in c. 1. de appellat. in 6. sit specialis in ipsomet principe. quod & Domi. ibi probat contra glos. in d. c. 1. de foro. compet. in 6. verbo praetermisso. quam sequuntur ibi Inno. Host. & Abb. col. penult. Praepo. col. 14. & rursus Francus sibi parum constans in d. c. vt debitus. ad fi. asseuerantes: posse legatum non iustificata causa appellationis, & omissa eius iustificatione cognoscere de ipso negocio principali, ex consensu vtrisuque litigantis, quod ipse minime probari posse iure opinor. Nam etsi Legatus possit per querelam adiri absque appellatione, id obtinet, vbi causa nondum pendebat coram iudice ordinario, quo quidem casu legatus non potest causae illius cognitionem auocare, nec de ea cognoscere, nisi per appellationem a diffinitiua, vel ab interlocutoria fuerit ad eum iure deuoluta: sicuti hoc in capite superius adnotauimus: Iure vero deuolutio, non fit, nisi appellatio ab interloquutoria iustificetur, quemadmodum probatur in d. cap. vt debitus. & in cap. 1. de appellat. in 6. Hinc denique poterit facillime percipi, si praemissa fuerint mente repetita, duplicem esse causarum auocationem, expressam quidem, & tacitam. Expressa vero aduocatio hoc habet speciale, vt quicquid ab inferiori iudice actum fuerit post ipsam auocationem, nullum sit ipso iure, licet iudex ipse nondum cognitionem habuerit auocationis, & fuerit eius prorsus inscius, & ignarus, quoties auocatio fit motu proprio principis. Sic etenim probare conantur Abb. in cap. cum M. de constit. numer. 33. & ibi Dec. colum. vlt. Abb. Imol. & Dec. in c. caeterum. de rescrip. nu. 7. & plerique alij, quorum meminit asserens: hanc opinionem COMMVNEM esse Rebuf. super leges regias. tit. de euocationibus, nu. 18. Idem asseuerat Ripa in d. c. cum M. nu. 196. qui adeo perplexis, & confusis Doctorum allegationibus vtuntur, vt mihi vtile visum sit distinctius aliquot in huius quaestionis resolutionem conclusiones exponere, quibus possit eius expedita cognitio haberi. Prima conclusio. Auocatio causae facta cum decreto irritanti, hanc vim obtinet, vt acta iudicis [art. 7]inferioris post illam, etiam ignorantis, sint omnino nulla. Probatur haec ex eo, quod clausula decreti irritantis (sic enim vulgo dicitur) ignorantes, & inscios prohibitione afficit. gloss. ibi communiter recepta in c. 1. verb. referri. de conces. praeb. in vj. tex. opt. in c. dudum. §. considerantes. Et in capit. pe. de praeb. in vj. & in cap. si postquam. eo. tit. gl. in c. si eo tempore. ver. ignoranter. de electio. in vj. Card. in Clem. 1. q. 18. de election. Anton. Imol. & Fel. col. 4. in cap. 2. de constit. Notatur in cap. si beneficia. de praeben. in vj. ex iunioribus idem tradidere Ioan. Crot. in capit. 2. 1. limitatione ad 3. nota. de constitut. in 6. idem in l. omnes populi. ff. de iustit. & iur. col. 26. Ex ea in cap. 2. num. 50. de constitu. Ioan. Staphilaeus de literis grat. & iusti. fol. 41. In specie autem huius conclusionis primae, authores sunt Panor. Imol. Feli. nu. 18. & Dec. num. 6. in cap. caeterum. de rescrip. Ripa in dict. cap. cum M. num. 196. Abb. in cap. audita. de resti. spolia. Domi. in cap. 1. §. ex parte. de concessio. praebend. libr. 6. Ex quibus deducitur manifeste idem esse, siue clausula ista fuerit apposita motu proprio, siue ad petitionem alicuius, qui literas a principe impetrauit. Sic etenim conclusionem istam Panormit. & alij quorum modo meminimus, intellexere. Quod si is cuius causa, & in cuius fauorem causae auocatio fiat, ea nolit vti: aut eidem renunciauerit, valet, quod a iudice factum fuerit, non obstante decreto, quod irrita decernit in contrarium acta, secundum Domin. in cap. 1. d. §. ex parte. col. penult. quem sequi videntur Fel. & Dec. in d. c. caeterum. Quorum opinio satis comprobatur ex his, quae ipse tradidi in c. quamuis pactum. de pactis in 6. 2. parte. §. 2. num. 6. Quo in loco probare conatus sum, posse quem renunciare his, quae in eius fauorem inducta sint, licet his accesserit principis decretum, quo acta in contrarium irrita decernuntur. Deinde constat principis voluntas, quae in hoc tendit, vt huius decreti vis remittatur, si eidem renunciauerit, qui id a principe in proprium fauorem obtinuit. Eadem voluntas praesumenda est in legis conditore ad hunc effectum, vt lex ab eo lata, non liget ignorantes, nec eos prohibitione, praecepto, aut poena afficiat. Siquidem optimus princeps in id debet, ac tenetur leges ab eo latas dirigere, quod magis sit iustitiae consonum. Et ideo praesumendum erit, quod ipse nequaquam voluerit propria lege eius inscios & ignaros afficere, quoties ea ignorantia culpa caret, licet decretum hoc, cuius modo vim tractamus, legi adiecerit. Hanc opinionem iure veriorem esse censent Cardin. in dicta Clemen. 1. quaest. 18. de electio. Ioan. Crottus in dicta l. omnes populi. colum. 26. & in dicto capitul. 2. prima limitatione sub 3. nota. & Andraeas ab exea in cap. 2. de constitutio. num. 50. eleganter Ludo. Roma. in consil. 330. col. 5. qui pluribus rationibus nititur hanc sententiam probare, non tantum quoad poenam legis, sed etiam quoad actus vim, quae minime tollitur per legem praescriptam, donec tempus accesserit, quo in vniuersum lex obligat, & eius ignorantia culpam aliquam praemittere videtur. De quo dubitat Fel. in d. c. 2. num. 7. limitatione. 4. Est tamen pro Romani sententia optima glos. in d. cap. 2. verb. dispendijs, quae illum text. intelligit etiam quoad vim illius actus, qui fit ex ignorantia iusta legis humanae. Secunda conclusio. Expressa causae auocatio, absque decreto facta, motu tamen proprio, reddit omnino nullum, quicquid post illam actum fuerit a iudice inferiori, etiam ignorante. Hanc opinionem tenent Panor. in d. c. cum M. de constitu. col. vltim. Imo. in c. caeterum. & in c. cum contingat. ad fin. de rescrip. Franc. nu. 8. in cap. vt nostrum. de appellat. ex illius responsi ratione. Dominic. in consi. 47. quasi haec sit maxima vis huius clausulae, motu proprio, Quam sententiam scribit COMmunem esse Petrus Rebuf. super leges regias tit. de euocatio. q. 3. numer. 19. adducens ad hoc Francum in d. c. vt nostrum. qui tamen hoc minime asseuerat. Et licet Ripa in d. c. cum M. nume. 196. videri possit quibusdam asserere, hanc opinionem communem esse. Ego existimo aliam conclusionem, cuius statim mentionem agemus, ipsum communem fecisse, sed & falsam esse hanc secundam assertionem, ipse nequaquam dubitauerim, cum nullibi in iure tantus huius motus proprij effectus probetur. Sed & plerique viri doctissimi contrarium tenuerunt, praesertim Anton. Abb. col. pen. Fel. & Dec. in d. c. caeterum. Inno. in c. 1. de conces. praebend. in 6. Praepo. in d. c. vt nostrum. col. vlt. Petr. Rebuf. in d. quaest. 3. ex quibus necessaria est scientia huius auocationis, quoad iudicem inferiorem, vt nullum sit, quod postea ipse iudex fecerit, quae quidem opinio maxima ratione fulcitur, quemadmodum apparet authoritate Iurisconsulti in l. si forte. ff. de officio praesidis. cuius meminere Roma. in singul. 58. & 572. Fel. in d. c. caeterum. nu. 11. Dec. in c. si duobus. nu. 12. de appel. Iurisdictio etenim semel data, & competens alicui, non censetur ab eo reuocata, donec ipse habuerit reuocationis cognitionem, & scientiam. Quamuis in specie Iurisconsulti in dict. l. si forte. alia est ratio congruentior, quod praeses, qui datus est successor, & si hoc sciat, vti potest iurisdictione, & potestate, donec successor prouinciam fuerit ingressus, sicuti notatur in l. meminisse. ff. de offi. proconsul. Nihilominus multa sunt, quae huic opinioni suffragantur, & persuadere possunt, scientiam reuocationis fore necessariam. capit. 2. de off. deleg. l. haec autem. §. non defendit. ff. quibus ex caus. in poss. eatur. notat Bald. in l. falsus. C. de furtis. Sic Ludouic. Roma. in dictis Singularibus asserit, collationem beneficij factam a vicario episcopi reuocato, qui eius reuocationis erat ignarus, validam esse. Cuius opinio comprobatur authoritate Calderi. consil. 4. titul. de offic. legat. Dec. in cap. si duobus. numer. 12. Felin. in dict. capit. caeterum. nume. 11. Chosmae in Pragmat Sanctio. titul. de collationib. §. idem voluit, verbo, vicario. gloss. optima in l. tribunus. ff. de testam. milit. Ias. in l. more maiorum. num. 8. ff. de iurisdictio. omn. iudi. Notat praeter hos satis in specie Rebuf. in tract. de beneficijs. titul. de simonia in resignatione. num. 34. & de publicandis resignationibus. glos. 18. num. 19. quicquid Francus scripserit in cap. dudum. de prebend. in vj. Sufficit tamen in hoc casu scientia simplex reuocationis, absque literarum praesentatione. Quod Felin. expressim notat, & omnes praecitati sentire videntur, maxime Cald. in dict. cons. 4. Idem Rebuf. in tract. de beneficijs. in tit. de forma vicariat. num. 210. quem omnino legito. Et Boerium decis. 347. col. penul. est & ad hoc text. optim. in Clem. vnica de renunciatione. Igitur ex praedictis illud superest, quod reuocatio iurisdictionis, etiamsi motu proprio fiat, non habet effectum, donec ipse, cuius reuocatur potestas, eiusdem reuocationis habuerit scientiam. quod item probatur in c. 1. §. ex parte. de concess. praebend. in 6. quo in loco. §. adijciebatur. adnotatum est, hanc regulam non esse admittendam, vbi reuocatio fieret propter delictum, hoc etenim casu ipso iure, absque vlla scientia, etiam ignorante ipso, cui data erat iurisdictio, tollitur omnino eadem, & ab ipso prorsus aufertur. Sic sane probatur in d. §. adijciatur. quem ad hoc commendarunt Roma. in Singul. 58. Felin. in dict. cap. caeterum. num. 24. Barba. in capit. nollentes. 3. colum. de officio. legat. Ioan. de Selua. in tractat. de beneficio. 3. part. quaest. 16. colum. 1. Ioann. Bertach. in tractat. de episc. libr. 4. 7. part. quaest. 31. notat Innocent. in capitul. qualiter. in 2. de accusat. optima gloss. in capitul. proposuit de conces. praebend. verbo. vacare. Cuius meminere Felin. in dict. ca. caeterum. numer. 24. & Cardinal. in consil. 114. incipit Frater Benedi. Huic opinioni accedit glos. elegans in dict. Clem. vnica, de renunciat. verb: sponte. quae illam decisionem intellexit, vbi mandatum ad renunciationem beneficij fuisset datum sponte, quasi scientia reuocationis necessaria non sit, quoties mandatum datum sit per vim & metum, in odium sane & poenam illius, qui metum intulit. Quam interpretationem probarunt inibi Abb. & Selua in dict. quaestion. 16. Nec id mirum videri debet, cum mandatum ad renunciationem beneficij debeat esse liberum, vt & ipsamet renunciatio. cap. procurator. de elect. in 6. tradit Cardin. in d. Clemen. vnica, quaest. 4. Illud vero obiter admonendum esse constitui ad huius quaestionis vberiorem cognitionem, quod Paulus Castren. in consil. 361. dubio. 4. libr. 1. existimat, non esse admittendum responsum [art. 8]Romani Pontificis in dict. Clem. vnica, in mandato, quod datum fuerit ad praesentationem alicuius clerici, aut generaliter ad praesentandum ex causa iurispatronatus. Nam secundum eum reuocatio mandati, habet vim omnino, etiamsi non habuerit eius scientiam ille, cui datum erat mandatum. Huius opinionis probatio a Paulo Castrensi instruitur ex regula quadam, quam modo praetermittam, quippe qui eam alioqui non admodum negauerim. Hanc Pauli sententiam expressim sequitur Aymon consil. 76. sensit Felin. in capitul. cum contingat. de rescript. nume. 9. dum refert illud Pauli consilium, vt existimat Lambertinus in tract de iure patronat. 2. libro. parti. prima quaest. 4. articul. 14. Ego vero, etsi videam Aymonem Crauetam in dicto consil. 76. hanc Pauli Castrensis opinionem probasse, minime, ni fallor, coactum eius quaestionis, & controuersiae decisione, quam eo in responso probare conabatur, cum ad eius veritatem necessaria non foret conclusio Pauli. Attamen negare contendam, a Felino eandem nec expresse, nec tacite receptam fuisse. Aliud etenim ex Paulo ipse deduxit, quod nequaquam vrget ad praesentis quaestionis veritatem. Deinde existimo falsum esse: quod Paulus tradidit asseuerans, decisionem Pontificiam dictae Clementi. vnicae, non obtinere in mandato ad praesentandum: non enim video vllam discriminis rationem, quae congrua sit. Sic & ipse Lambertinus opinatur, esse necessarium, quod saltem praelatus, aut is, cui praesentatio exhibenda est, habeat reuocationis scientiam ante institutionem, in quo ipse plane videtur a Paulo discedere, cum hoc ipsum sit, quod summus pontifex in d. Clem. vnica. respondit. Tandem Petrus Rebuf. in tracta. de beneficijs. in dicta forma vicariatus. num. 214. opinionem Pauli de Castro falsam esse censet. Tertia conclusio. Quoties reuocatio iurisdictionis & auocatio causae motu proprio fit, & si non afficiat ignorantem, satis tamen erit, absque solenni reuocationis exhibitione, quod iudex ipse vndecunque certam habeat reuocationis cognitionem. Hanc opinionem facilime admittent, qui praecedentem conclusionem probarunt. Sed eam etiam sequitur, & probat Felin. in dicto capit. caeterum. num. 11. & nu. 17. vbi Dec. num. 7. post Anto. & Abb. ibi qui & hoc ipsum tenuerunt. Quarta conclusio. Reuocatio iurisdictionis cum expressa cause auocatione facta ad alicuius petitionem, hanc habet conditionem, si qui impetrauit & obtinuit illam, voluerit ea vti: vnde non tollitur iurisdictio a iudice inferiori, donec fuerit per impetrantem reuocatio eidem obiecta, & exhibita. Probatur haec in cap. audita. de restitut. spoliat. vbi Abb. idem tenent Innocen. Anton. Abb. Cardin. & Felin. in d. capit. caeterum. Quorum opinio COMmunis est, vt fatetur Ripa. in dicto cap. cum M. nume. 196. Sed quod in hoc casu sufficiat, iudicem inferiorem, cuius iurisdictio reuocatur, huius reuocationis scientiam habere, conantur iure defendere Domin. in d. consil. 47. Imol. & Dec. in d. cap. caeterum. num. 8. vbi Dec. hoc ex ratione tradita per Imol. deducit additq; Ripa. in d. num. 196. hanc posteriorem opinionem receptam esse, apud curiam Romanam, vt tandem aliud sit, concedi a summo Pontifice impetranti secundum rescriptum, & secundos iudices simpliciter, aliud reuocari priorum iudicum iurisdictionem, ab eisque auocari causam. Cum in hoc posteriori casu, ex authoritate cap. vt nostrum. possit defendi, & probari, quod sufficiat scientia huius reuocationis, vt iudex non valeat vlterius de causa cognoscere, nec tractare. Nihilominus nos opinamur priorem sententiam veriorem esse, eamque magis conuenire Reipublicae vtilitati, ne illusio fiat facilime causarum, litiumque diffinitionibus. Hoc ipsum deducitur ex c. gratum. de offic. deleg. cap. super eo. in 2. de appell. vbi Praepo. notab. vlt. Archi. in cap. is qui. de procurat. in 6. Bald. in l. mandatum. col. penult. C. mandat. Idem Bald. in l. 1. C. vt lite pendent. Dec. cens. 295. col. 2. Nec Imol. in d. cap. caeterum. huic quartae conclusioni aduersatur, imo eam expressim probat. Quinta conclusio. Quamuis per literas posteriores, quibus priorum mentio fit, tacite reuocetur priorum iudicum iurisdictio, & potestas: attamen valet quicquid ab eis actum fuerit, etiam post cognitionem reuocationis, donec fuerint posteriores literae ab ipso impetrante iudicibus oppositae, & exhibitae. Huius conclusionis probatio deducitur ab omnibus ex d. cap. audita. Et est COMMVNIS omnium resolutio in dict. cap. caeterum. Atque haec dicta sint pro huius capitis breui quadam examinatione. # 10 THEMA CAPITV. X. De mandatis regijs ad executionem & obseruationem literarum, quae vulgo requisitoriae dicuntur. SVMMARIA. -  1 Iudex secularis, & ecclesiasticus mutuo sibi praestant, & praestare tenentur auxilium, in exequendis mandatis & sententijs. -  2 Iudex ecclesiasticus, an possit mittere in carcerem laicos propria authoritate? -  3 Contractus ratione, quando quis possit vbi contraxerit conueniri, late traditur. -  4 Intell. cap. Romana. §. contrahentes. de foro competen. libr. 6. -  5 Renunciatio proprij domicilij, quid in contractibus operetur? & deinde solutio in aliquem locum destinata? -  6 Iuramentum quid efficiat in hac specie quoad fori renunciationem? -  7 Iudex an possit verbalem citationem intra territorium alterius propria exequi authoritate? CAPVT X. NON omnibus iudicibus, quibus cognitio, ac diffinitio alicuius causae iure competit, licet, nec permissum est, quae semel diffinierint, executioni mandare, siquidem multa sunt, quae liberam hanc executionem absque alterius iudicis auxilio, & ministerio possint impedire. Atque ea ex causa illud obtinuit, vt quoties res ista in discrimen hoc inciderit, iudex, qui sententiam tulerit, aut de contractus executione cogniturus est, requirat pro exequenda sua sententia, & contractu, iudicem alium, qui personam & bona debitoris capere possit, atque executionem ipsam ad effectum deducere. Sic etenim iudex ecclesiasticus, vbi censuris iam fuerit vsus aduersus laicos, nec potuerit earum viribus sententiam exequi, requirit pro eius executione iudicem secularem, vt [art. 1]is captis rebus, & persona ipsius laici condemnati, ecclesiastici sententiam exequatur. text. vbi glos. verb. publicum. sic intelligenda in capit. 1. de officio ordin. & ibi Doctor. praesertim Panorm. Felinus & Alciatus. Oldr. cons. 89. Bal. in l. 1. C. de his qui latron. occulta Matth. de Afflict. in pro oemio constituit. Neapolitan. nu. 54. tex. opt. in c. dilecto. de senten. excommu. in 6. cap. postulasti. de homicid. cap. 2. de maled. ca. principes. 23. q. 5. c. quoniam. de officio ordin. l. episcopale. C. de epis. & cleric. c. vt officium. §. compescendi. de haereticis in 6. Ex quo tamen Archi. adnotauit, hoc verum esse in iudice ordinario ecclesiastico, quasi delegatus non possit iudicis secularis auxilium pro executione sententiae implorare, cum id speciale sit in iudice delegato ad punitionem haeresum. Haec vero Archi. opinio falsa est. Nam nihil speciale cautum ex tat in d. §. compescendi. in hoc auxilio a iudice seculari implorando, & ideo etiam iudex ecclesiasticus, ac delegatus poterit auxilium iudicis secularis implorare, pro exequenda eius sententia, cum censuris vsus fuerit, nihilque eis profecerit. text. est in huius opinionis non leue argumentum in d. c. dilecto. cuius ad hoc meminit Felin. in c. dilecta. de maiorit. & obed. notant Innocent. Ioan. Andr. & Doct. Communiter in c. significasti. de offi. deleg. vbi Abb. & Dec. atque, item Ioan. Lupi. in ca. per vestras. 2. not. §. sed est pulchra dubitatio. nu. 17. & nouissime August. Beroius in d. capit. significasti. numer. 24. ver. extra glos. fatentur, hanc opinionem esse COMmunem, quam etiam sequuntur Domi. & Francus in dict. §. compescendi. eamque passim seruari vidimus. Eadem ratione, iudex secularis quoties ea necessitas inciderit, poterit implorare iudicis ecclesiastici auxilium pro exequenda eius sententia aduersus eos, in quos ipse non habet coerctionis ius, Authen. sed hodie. C. de adulter. notat Maria. Socin. in cap. cum sit generale. num. 24. de foro compet. Qua in re illud discrimen erit obseruandum, quod iudex ecclesiasticus poterit censuris, & spiritualibus poenis compellere secularem ad auxilium hoc exhibendum. c. 2. de maled. iudex vero secularis non potest cogere ecclesiasticum, sed debet Metropolitanum adire, atque ab eo petere, quod inferiorem iudicem ecclesiasticum cogat auxilium seculari exhibere, & praestare ad executionem sententiae. Sic etenim probant Innoc. Abb. & alij in d. capit. 1. de of. ordina. vbi Alciatus num. 26. & nume. 123. scribit, hanc opinionem COMmunem esse. Idem distinxit Iaso. in l. a Diuo Pio. §. sententiam. ff. de re iudi. num. 16. Quod si iudex ecclesiasticus sit verus & competens iudex aduersus laicos, deque eorum criminibus aliquot cognoscere possit, eosque punire, non omnino expeditum est, posse eum laicos [art. 2]capere, & in carcerem mittere. Etenim Oldrad. cons. 86. breui hac de re premissa disputatione, non satis explicat, quid sibi iure verius visum fuerit, ac tandem in eam inclinat sententiam, vt existimet, non posse iudicem ecclesiasticum in carcerem proprium mittere, nec capere laicum pro criminis alicuius punitione, quae ad ipsum pertineat, excepto haeresis crimine, in quo hoc erit & est speciale, & in alijs huic similibus criminibus. c. excommunicamus. in 2. ad finem de haereti. cap. vt commissi. eo. titu. in 6. & in Clem. 1. eiusdem rubricae. Huius opinionis ratio, vel ex eo deducitur, quod saepissime in iure sit expressum, quoties ecclesiasticus iudex, de crimine aduersus laicum cognoscit, cuius cognitio ad eum pertineat, post decretas Canonicas censuras, ipsisque minime sufficientibus ad coerctionem, tunc auxilium a seculari iudice implorandum esse, quasi non alia sit aduersus laicos iudici ecclesiastico permissa coercendi potestas, quam quae censuris constat? ea vero non sufficienti, ministerio iudicis secularis punitio est peragenda, sicuti deducitur ex cap. 1. de off. ordina. cap. postulasti de homicid. cap. cum C. laicus, de foro comp. l. placet. C. de sacrosanct. eccle. Auth. de mandatis princip. §. si vero canonicum. colla. 3. Quibus & alijs rationibus hanc sententiam latissime omnium conatur defendere Ioannes Lupi. in d. §. sed est pulchra dubitatio. num. 18. de donat. inter vir. & vxo. idem tenet Anch. in ca. cum episcopus. de officio ordi. in 6. quam opinionem fatentur COMmunem esse Felin. in capit. significasti. de officio delegat. Aufreri. in repetitio. clemen. 1. de officio ordin. in quaest. 5. & in tracta. de potesta. ecclesiast. super laicos in princip. Felin. tamen loquitur de iudice ecclesiastico delegato, & in ordinario contrarium probare videtur, quod statim latius explicabimus. Eandem sententiam aduersus iudices ecclesiasticos tenet Anchar. in regu. ea quae. de reg. iu. in 6. quaest. 11. qui scribit, hanc opinionem COMmunem esse, & idem fatetur Ioan. Andrae. in Specul. tit. de offic. ordin. Hanc & leges regiae admiserunt, & probarunt sepissime, praesertim l. 7. tit. 3. lib. 1. & l. 4. tit. 1. lib. 3. ordination. idem statutum est in publicis totius regni comitijs, anno M. D. XXV. Tolet. cap. vlt. Contrarium plane verius esse censent Domin. & Francus in dicto c. cum episcopus. idque multis profecto iuris Pontificij locis, ita passim probatur, vt minime congruat, ea omnia effugere velle specialis cuiusdam iuris ratione. Nam posse iudicem ecclesiasticum, qui alioqui iure de crimine cognitionem habet, laicum reum capere, & in carcerem mittere, probatur in cap. attendendum. 17. q. 4. cap. contra idolorum. 26. q. 5. cuius ad hoc ipsum meminere Roma. in Singu. 711. & Felin. in capitul. cum sit generale. de foro comp. numer. 20. qui hanc opinionem probat. Idem Felin. in d. c. significasti. colum. vltim. late Aufreri in d. Clemen. 1. q. 5. & in tractat. de potest. eccle. super laicos. in princ. ad cuius quaestionis perfectam resolutionem ipse tria esse obseruanda existimo, ex quibus constabit, quid sit hac in controuersia considerandum. Primum, vbi consuetudine legitime praescripta obtentum esset, quod iudex ecclesiasticus habens alicuius causae cognitionem aduersus laicos, posset eosdem capere, ac carceri tradere, vsus hic erit omnino seruandus. Quod Bal. notat in d. capitul significasti. & sequitur eandem opinionem Ioan. Lupi. in d. §. sed est pulchra dubitatio. nume. 26. Atque ita in aliquot Hispaniarum dioecesibus iam diu obtinuit, nec Carolus Caesar, Rex inuictissimus, hanc consuetudinem tollere, legeque propria voluit vsquam improbare, etiamsi saepius ab eo fuerit petita huius PRAXIS, & vsus abrogatio in publicis totius regni conuentibus, vt apparet ex cap. 117. legum Madriciarum anni M. D. XXVIII. & c. 2. anni XXXIIII. Secundo, quoties iudex ecclesiasticus legitime aduersus laicum criminali iudicio, vel sententiam tulerit, vel cognitionem, & examen culpae ad punitionem instituerit, iure poterit laicum ipsum capere, & in carcerem mittere, quemadmodum probatur his authoritatibus, quas vltimo loco adduximus, nec video, etiam seclusa quacunque consuetudine, contrariam opinionem posse optime defendi. Tertio, illud erit ad haec omnino notandum, quod si de executione sententiae alicuius iudicis ecclesiastici actum sit, vt laicus cogatur soluere eam quantitatem. in qua iuste ab eo iudice damnatus ciuili iudicio fuerit, tunc plane non poterit iudex ecclesiasticus, laici bona propria capere authoritate, nec ipsius condemnati personam ad rei iudicatae executionem, imo potius tenetur auxilium iudicis secularis ad hanc executionem inuocare. Sic denique sunt accipienda, quae pro communi opinione adducta fuere. Nam & leges regiae, etiam si generaliter hac de re fuerint statutae, nihilominus in hunc casum tendere frequentius videntur. Quarto, non est praetermittendum, iudicem ecclesiasticum posse clericos, qui dubio procul sunt ecclesiasticae iurisdictionis, capere, & in carcerem mittere, quoties eidem hoc iure visum fuerit, etiamsi non habeat in loco temporalem iurisdictionem, nec tenetur ad hoc auxilium brachij secularis implorare, nisi eo casu, quo eius potestas minime sufficeret ad capiendum clericum maxime rebellem, & contumacem. Hoc probatur in c. cum episcopus. de offi. ordin. in 6. & est omnium COMmunis opinio, vt interim demirer, quanam ratione Caro. Molin. in consuet. Paris. tit. 1. §. 41. num. 66. scripserit Romani pontificis responsum in d. c. cum episcopus, quo permissum est episcopis, capere propria autoritate clericos delinquentes, & in carcerem mittere, solum obtinere, vbi episcopus habeat temporalem iurisdictionem, atque ideo in his locis, in quibus temporalis iurisdictio non pertinet ad episcopum, non posse vicarium episcopi, nec ipsum episcopum absque auxilio iudicis secularis, & eius inuocatione clericos delinquentes capere, & in carcerem mittere. Idem probare conatur Iaco. de Bellouiso in rep. c. Romana. §. contrahentes. de for. comp. in 6. num 92. prima oppositione. cuius ipse Carol. nullam mentionem fecit. Etenim admodum falsa est haec opinio, nec iure defendi potest, etiamsi alioqui soleat disputari, an possit habere familiam armatam ad executionem, & ministerium iustitiae, de quo tractauere latius Abb. Felin. Dec. & August. Beroius in d. c. significasti. de offic. deleg. Sed & apud iudices seculares idem obtinuit, vt possit vnus alterius sententiam exequi, si pro eius executione fuerit requisitus. text. est hac de re celebratissimus in l. a diuo Pio. §. sententiam. ff. de re iud. regia. l. 2. tit. 27. partit. tertia. Authen. de exhib. reis. §. si vero. & in Auth. vt different. sint iud. §. 1. notatur in cap. Romana. §. contrahentes. de for. compet. in 6. quod si nolit iudex requisitus suum in hoc officium, & auxilium impartiri, compellendus erit superioris iudicis, aut principis authoritate. Nam ex querela iudicis requirentis, aut priuati cuiuslibet, in cuius vtilitatem requisitio fit, debet superior iudex compellere iudicem requisitum ad executionem, quod Bartol. & omnes vnanimi consensu adnotauerunt in d. §. sententiam. quo in loco satis probatur iuxta eam lectionem, quae extat in Florentinis Pandectis, quas opera L. Taurelij nuper in publicum edidit Laurentinus Torrentinus ducalis Typographus. Sententiam (inquit Vlpianus) Romae dictam, etiam in prouincijs posse praesides si hoc iussi fuerint, ad finem persequi Imperator noster, cum patre rescripsit. Quam lectionem & Iaso. agnoscit in d. §. sententiam. col. 1. Quamobrem passim ad regia Hispaniarum praetoria querelae deferuntur iudicum inferiorum negligentiam, aut contumaciam incusantes ex eo, quod aliorum iudicum requirentium sententias, aut mandata de contractibus exequendis, mandare executioni pretermittunt. Quibus tandem querelis exanimatis, ac visis literis requisitorijs, statim summaria cognitione, nomine regio mandata decernuntur ipsis iudicibus requisitis, quibus equidem mandatis praecipitur, quod iudicum requirentium sententias exequantur, eorúmue mandata de contractibus exequendis rebus & personis debitorum captis, iuxtaleges regias tradant executioni. Quandoque autem iudex hic, qui requisitus noluit requirenti auxilium impartiri, condemnatur in expensis arbitrio auditorum, idque frequenter fit cum aliqua culpa non immunis a dolo, & malicia in iudice praesumitur. Quod si iudex requisitus iuste proprium officium, & auxilium negauerit, minime admittitur aduersus eum querela ad effectum decernendi regias literas, quibus eidem praecipiatur requirentis iudicis sententiam exequi, imo hoc ipsum expressim denegatur, quod statim ad finem huius capitis apertius probabitur. Atque ideo nunc oportet expendere, quando iudices ab alijs requisiti, teneantur ministerium, & auxilium exhibere in sententijs, & contractib. exequendis. Extat sane iuris vtriusque regula, qua constat, non posse quem ratione contractus conueniri apud iudicem illius loci, vbi contraxerit, nisi ibidem inueniatur. tex. celebris in d. c. Romana. §. contrahentes. de foro compet. in 6. quo in loco, & [art. 3]in cap. vlt. de for. compe. idem omnes tenent, & probant. Huic etiam conclusioni accesserunt Accur. & alij in l. haeres absens. §. 1. ff. de iud. late Sal. in Authen. si vero. col. vlt. C. de adulter. Ias. in l. 1. col. 2. ff. de eo, quod cer. loc. ex quo multa deduci possunt, quae sunt huic tractatui admodum oportuna. Primum hinc perpendi poterit, quod Anto. But. scribit in d. c. vlt. nume. 15. de foro comp. asseuerans, quod iudex loci contractus possit requirere iudicem eius loci, vbi habitat, quod contraxit, vt contrahentem citet, & iubeat ad iudicem contractus accedere actori responsurum super contractus actione. Nam authore Butrio, iudex requisitus hoc facere tenebitur, & si fuerit contumax, ipse citatus, poterit iudex loci contractus de causa tractare vsque ad eius definitionem ac sententiam aduersus illum pronunciare. Huic opinioni accedit Panor. in c. vlt. nu. 36. Ego plane censeo eam falsam esse, quod si vera foret, satis manifeste cessaret communis omnium adnotatio, & ipsa responsio Romani Pontificis in d. §. contrahentes. cum facilime iudex loci contractus, esset huius cause iudex competens, possetque eam per sententiam diffinire, & in ea procedere, licet ipse qui contraxit non inueniatur in loco contractus. qua ratione opinor hanc sententiam Anto. & Abb. esse contrariam decisioni pontificiae, quae in d. §. contrahentes. tradita est. Sic sane Dec. in c. 1. de iud. num. 23. ver. secundo haec limitatio, ab his authoribus discedit, & de eorum opi. dubitat Fel. in d. cap. vlt. num. 21. de for. compe. tametsi potius inclinet in Anton. conclusionem, eamque videatur probare. quod Mar. Soc. in specie facit in c. dilecti. de for. comp. nu. 25. ad fi. Ripa tamen in d. ca. 1. de iud. nu. 66. scribit, hanc opin. Anto. Communi iudicio improbari, licet ipse eam sequatur, quoties iudex domicilij, non refragatur huic cognitioni. Mihi profecto placet, satis esse, quod ipse reus nolit apud hunc iudicem litigare, imo erit omnino nulla, etiam ipso tacente huius causae cognitio, modo nec tacite, nec expresse consenserit iurisdictioni. Secundo ex vera huius rei cognitione, apparet proprius intellectus & interpretatio ad tex. in d. §. contrahentes. Etenim fieri debet distinctio, an qui contraxit habeat bona in loco contractus, vel his careat possidens bona in loco domici[art. 4]lij, & habitationis. priori etenim casu, iudex loci contractus, praemissa legitima citatione, & ipso contrahente contumace, poterit mittere actorem in possessionem bonorum, quae reus in eo loco contractus habet, & ad hunc effectum in hoc casu, iudex loci contractus erit competens, quippe qui reo legitime citato & comparente, cognoscet de causa vsque ad diffinitiuam sententiam: eo vero contumace, procedere iure optimo poterit ad missionem in possessionem bonorum ex primo decreto. Hoc equidem operatur possessio bonorum, quam habet reus in loco, vbi contraxerat. Atque haec est prior pars text. in d. §. contrahentes. Idemque erit, quo ad secundum decretum, quemadmodum ex vera illius decisionis ratione deducitur, cum omnia haec tendant ad bona, quae sunt in loco contractus. Nihilominus Paulus Cast. in d. §. 1. l. haeres absens. num. 2. & 5. satis vrgenti ratione probat, non posse in hoc casu secundum decretum decerni, cum ad hoc requiratur propria contumacia, quae minime contingit in eo, qui non tenetur se apud illum iudicem defendere. Idem asserit Iacob. de Bellouis. in d. §. contrahentes. num. 129. Atque ita est intelligendus Iurisconsulti locus in l. Titium. §. 1. ff. de administr. tuto. a quo potuit deduci prior pars huius responsi. in d. §. contrahentes, posteriori casu, quoties non habet bona, qui contraxit in loco contractus, sed in loco domicilj, tunc iuxta Communem opinionem omnium in d. §. contrahentes. & in d. l. haeres absens. §. 1. etiamsi non possit iudex loci contractus de causa ipsa cognoscere, nec eam propria sententia diffinire, nec sit locus remissioni, poterit tamen, vbi reus citatus latitat in loco domicilij, decernere missionem in possessionem bonorum ex primo decreto, & super eius executione requirere iudicem illius loci, in quo sunt, & existunt bona. Haec enim est Communis interpretatio tex. in d. §. contrahentes. quae videtur plane illi responso admodum conuenire. Tertio subinfertur, non recte Pontificium responsum intellexisse eos, qui ab eo adnotarunt, in contractibus locum fore remissioni ad iudicem loci contractus, quoties qui contraxit latitat, nec habet bona in loco, vbi contraxit. Etenim non est haec opinio consona decisioni Romani Pontificis in d. §. contrahentes. Imo ab ea prorsus abhorret. Idcirco licet Bart. in d. l. haeres absens. §. 1. eam probasse videatur, Paulus Castre. Ange. Iacobinus, & Lancelotus ibi contrariam potius probant, iuxta interpretationem d. §. contrahentes. quam proxima illatione explicuimus, quae frequentissimo Doctorum omnium consensu recipitur. Quanuis quidam non satis questionem istam intellexerint, asseuerantes, propter maximam rei contumaciam, esse in contractibus locum remissioni, ex authoritate Bald. in l. consentaneum. C. quo. & qua. iudex. 8. notabil. qui hoc non asseruit, nec scripsit: quemadmodum admonent Lancelot. Dec. in d. l. heres absens. §. primo. & Ripa in d. cap. 1. de iudic. num. 66. Quarto, illud praemissis apte conuenit, quod omnium calculis probatum extat, nempe locum fore remissioni ad locum, in quo quis priuatim, vel publice administrationem exercuit, cum agatur de reddendis rationibus. text. optim. in d. l. haeres absens. §. 1. l. 1. & ibi gl. & omnes. C. vbi de ratio cinijs agi oporteat, notant omnes in d. l. haeres absens. §. 1. praesertim Paul. de Cast. & iuniores & in d. c. vlt. de foro comp. & in cap. 1. de iudic. Quinto, hinc colligitur, quodvsus forensis passim admisit. Nam locus est remissioni in contractibus, & ad iudicem loci contractus est remissio facienda omnino, vbi qui contraxit, se submise rit foro illius loci, & proprij domicilij foro expressim renunciauerit. gl. celebratissima in l. 1. ff. si quis in ius voca. non ierit. quam omnes in[art. 5]ibi secuti sunt, & maxima cum laude, & honoris praefatione in d. l. haeres absens. §. 1. praesertim Pau. nu. 8. Iaco. Lancel. Dec. & alij, ac preter hos Iacob. de Bellouis. in d. §. contrahentes. nu. 94. & ibi Francus post alios. Panor. nu. 37. Feli. nu. 22. in c. vlt. de foro compet. vbi Anto. & Cardi. idem Panor. nu. 18. & 22. Dec. numer. 23. Ripa. num. 65. Augustus Beroius. num. 196. Alciat. nu. 52. in cap. 1. de iudic. multa Iason & Curtius Iunior in dic. l. 1. ff. si quis in ius vocat. non ier. nu. 6. Bald. in l. cum Archimedoram. C. vt in posses. legat. Baldus idem in c. praeterea. de offic. delegat. Roma. in Singul. 283. Ias. in l. 1. ff. de eo quod cert. loc. Marian. Soc. in c. dilecti. num. 39. de foro compe. qui tamen asserit, forte Contrariam sententiam esse veriorem, & tamen gl. multi sequuti sunt, quorum opinio dubio procul Communis est. Sexto subdiducitur, idem esse, vbi qui contraxit, in certo loco soluere promisit, & proprio foro renunciauit. Nam etiamsi in loco destinatae solutionis non inueniatur, erit nihilominus causae huius examinatio, & cognitio, remittenda ad iudicem loci, in quem fuit destinata solutio. Hoc enim omnes fatentur, qui proximam conclusionem secuti sunt. Constat enim locum destinatae solutionis parem, & similem esse hac in re loco contractus, cum inibi contraxisse quis videatur, quo solutionem destinauit. l. contraxisse. ff. de actio. & oblig. l. Titium. §. tutores. ff. de admi. tut. gl. communiter recepta in c. Roma. §. nec etiam. de foro comp. in 6. Notant omnes in d. c. vlt. de foro comp. Bal. Bart. & alij in l. si conuenerit. ff. de iurisd. om. iud. tradit Petrus Gerar. in singu. 6. sed & quaestionem istam, qua tractatur, an in loco solutionis destinatae quis possit, vt in loco contractus conueniri? late examinant Bart. & alij in d. l. si conuenerit. & in d. ca. 1. de iud. & in d. l. haeres absens. §. proinde. & §. vlt. est etiam textus insignis in ca. dilecti. de foro competen. Septimo, vt semel susceptam prouinciam minime destituam, non verebor amplius rem istam expendere, perpensa paulo diligentius vera ratione, qua praemissa probari solent. Nam vbi quis haberet ex priuilegio speciali forum aliud preter illud, quod iure Communi eidem competebat, quidam existimarunt priuilegij forensis renunciationem esse intelligendam, quoad illud forum, quod priuilegio, & iure speciali datur eidem, non tamen quoad forum sibi iure communi proprium, vt tandem non obstante hac renuntiatione, possit debitor effugere remissionem causae ad locum contractus, & petere causam ipsam examinari in foro iuris Communis, cui non videtur renuntiasse, argumento deducto ex l. si domus. ff. de seruit. vrb. praed. Sic sane visum est Ias. in d. l. 1. ff. si quis in ius voca. non ierit. num. 9. & Deci. in d. c. 1. num. 23. de iudi. Quibus difficilime accesserim, quippe qui plane percipiam ex hac opinione prorsus euerti, quod omnium consensu, & PRAXI iam diu receptum extat. Fori etenim praescriptio, & exceptio, quae iuxta Communem sententiam hac renuntiatione tollitur, illa dubio procul est, quae ex Communi iure competit. Nam quid quidam calumniantur, renuntiationem istam non posse intelligi, quoad forum iuris communis, quia fit haec renuntiatio in hunc modum, renuntio priuilegio fori, forum autem iure communi competens vere dici non potest priuilegio competere, facili profecto ratione tollitur, si illud caute obseruauerimus, priuilegium fori, hac in parte non adsumi pro foro, quod ex iure speciali datum sit alicui, sed pro illa fori prescriptione, que ex regula iuris Communis deducitur, qua cautum extat, reum esse in proprio domicilio conueniendum, sicuti palam probatur ex Iurisconsulto in d. l. 1. ff. si quis in ius voc. non ierit. Deinde illud non leui coniectura constat, hanc scilicet renuntiationem in hoc tendere, & ad hoc fieri, vt in ipso loco contractus, cui submissio fit, de huiusmodi controuersia, volente actore, tractetur. Nam & renuntiatio hac ex causa contractui adscribitur, Baldo authore in cap. praeterea. de offi. deleg. & in l. cum Archimedoram. C. vt in poss. legator. Igitur parum refert, quod reo competant duo, vel tria tribunalia iure communi, vel speciali priuilegio, cum actore volente sit causa examinanda in loco contractus, non apud alia tribunalia, atque ita huius opinionis, quae mihi olim placuerat, author, ac defensor est Boschus Codechanus in rep. d. c. 1. de iudic. Fol. 14. col. 4. Octauo ab eadem radice procedit quod Panorm. scribit in d. c. vlt. de for. compet. num. 37. asseuerans, praedictam renuntiationem minime valere, si ea facta sit a clerico absque proprij iudicis, & episcopi consensu. c. significasti. de foro comp. quo expressim deciditur, non posse clericum consentire absque episcopi consensu in alterius iudicis iurisdictionem, qua ratione sequuntur hanc Abbatis opinionem Feli. in d. c. vlt. nu. 22. Iacobinus in d. l. haeres absens. §. 1. col. 2. Dec. in d. c. 1. de iud. num. 23. & ibi Fel. num. 6. Quorum opinio mihi omnino placet, cum in hac specie fiat ab ipso clerico expressa renuntiatio proprij tribunalis, & consentiat ipse expressim in alienum iudicem. Quod fieri iure non potest, & ideo haec sententia maxima ratione fulcitur, & tenenda erit, quanuis Mari. Soc. in d. cap. dilecti. nu. 39. & Ripa in d. cap. 1. de iud. nume. 68. contrarium tenuerint. Nono ex prox ime traditis apparet, aliud dicendum fore, vbi clericus in locum aliquem destinaret solutionem, & in eodem postea inueniretur, posset etenim apud huius loci tribunal conueniri, ratione illius solutionis in eum locum destinatae, etiamsi absque consensu episcopi contraxisset, & solutionem destinaret. Nam haec prorogatio iurisdictionis, non fit solum ex consensu ipsius contrahentis, sed & a lege, eiusque authoritate inducitur. tex. elegans in d. c. dilecti. Ex quo hoc ipsum adnotarunt plerique, praesertim in hac specie Rip. in d. c. 1. nu. 68. & ibi Boschus Codechanus, aduersus Philippum Decium. qui num. 23. contrariam sententiam conatus est defendere. Decimo, si quis in certo loco contraxerit, & apud eius tribunal promiserit praestito iuramento, se responsurum agenti ex illo contractu, absque alia fori renuntiatione, locus erit remissioni huius causae ad locum istum contractus, quemadmodum existimarunt Ang. Pau. Castr. & Iaco. in d. l. haeres absens. §. Roma. in singul. 283. Mar. Soc. in d. ca. dilecti. de foro comp. num. 39. Ias. in l. 1. ff. de eo quod certo loco. col. 2. Fel. in c. vlt. de for. comp. numer. 22. Curt. Iunior post alios in d. lege 1. ff. si quis in ius vocat. non ierit. Ripa numer. 66. & August. Beroius. numer. 196. in d. cap. 1. de iudi. ex authoritate textus in Authen. de exhibend. reis. §. si vero. colla. 5. & in Authen. ei, qui iurat. C. de bon. author. iu. possi. Quibus in locis nequaquam hoc probatur. Idcirco erit hec conclusio, etiamsi communis sit, caute intelligenda, vt plane admittenda non sit, quoties contractus ipse iuramento praestito, fuerit confirmatus, nec iuramentum accesserit promissioni factae de respondendo, & litigando apud iudicem illius loci, in quo contraxit, is, qui iuramentum ad maiorem contractus vim adiecit. Vndecimo, ex his, quae proxime tradidimus, illud superest, quod vbi quis absque renuntiatione, & iuramento promiserit, se responsurum apud tribunal loci contractus, tunc non erit locus remissioni, sed poterit, qui contraxit, in loco contractus conueniri, si ibi fuerit inuentus, quod si in eo loco inuentus non sit, non tenebitur super eo contractu apud iudicem loci contractus respondere. Quemadmodum omnes fateri videntur, qui rem istam diligentissime ex aminarunt. Nec quicquam vrget in contrarium, quod notat Dec. in d. cap. 1. num. 23. ex Panor. ibidem num. 20. de eo, qui promisit certo in loco respondere, vel quo cunque in loco, potest enim ibidem conueniri, Nam quicquid Dec. senserit hec Panorm. sententia est intelligenda, si qui contraxerit, in eo loco, in quo respondere promisit, inueniatur, censetur enim ibi contraxisse, sicuti Panorm. ipse, & Paulus Castr. in l. si conuenerit. ff. de iurisd. omn. iud. nume. 5. fatentur, & ideo, qui simpliciter respondere promisit, certo in loco, non poterit apud tribunal illius conueniri, nec in iudicium vocari, nisi inibi fuerit inuentus. Quod est in hoc tractatu potissime considerandum, ne facile detur in contractibus remissioni locus. Duodecimo, vbi quis soluere certo in loco promisit, & in eo se praesentare, ad eum locum remissio fiet, quoties de promissa solutione tractabitur. Sic etenim censet Bal. in d. l. cum Archimedoram. C. vt in pos. lega. nu. 6. ex argumento tex. in l. fideius. §. pe. ff. qui satisd. cogant. quam opin. sequuntur Ias. in l. si conuenerit. ff. de iurisdict. omn. iud. nume. 41. Curt. Iun. in d. l. 1. nu. 9. ff. si quis in ius voc. non ier. Dec. in c. 1. de iud. nu. 23. & ibi Rip. nu. 66. Fel. in c. vlt. de for. compe. num. 22. Decimotertio, idem erit, cum quis soluere promisit, debitam pecuniae quantitatem in certo loco, & tempore, nempe in nundinis quibusdam. Nam etsi eo in loco nundinarum tempore non inueniatur, poterit ibidem conueniri, ad eumque locum remissio facienda est. Quemadmodum visum est Baldo in capitul. 1. colu. 3. de milit. vas. qui contumax est. Cuius sententiam probare videntur Iason in d. l. si conuenerit. nume. 42. Deci. & Ripa in d. cap. 1. de iudic. & inibi Alciat. numer. 51. Curt. Iuni. in d. l. 1. nu. 10. fraus siquidem a promittente committitur, si ad diem, & locum constitutum non soluerit, & soluturus debitum quantitatem accesserit, idcirco praesens iudicatur, vt ille, qui dolo desijt possidere. l. is qui dolo. & l. sin autem. §. 1. ff. de rei vendic. qua quidem ratione obtentum est, quod in hac specie fiat remissio ad locum, in quem fuerit solutio destinata. Caeterum vbi causa est examinanda in loco contractus, vel solutionis destinate, iudex illius loci non poterit, etiam verbali citatione, vocare [art. 7]ad iudicium ipsum reum, extra ipsius territorium commorantem, quod probatur in Clemen. pastoralis. de re iudicat. §. desiperet. l. vlt. ff. de iuris. om. iud. licet vtrunque territorium sub eiusdem principis imperio esset, sicuti post variam disputationem responderunt, & probant Iacob. de Bellouis. in repe. §. contrahentes. de foro compe. in 6. nu. 131. Ioan. Faber. in §. vlt. instit. de poena teme. litigant. Saly. in l. omnes. §. executori. C. de epis. & cle. Fel. in c. vlt. col. 1. & 2. de for. compe. Mar. Soc. in c. postulasti. eo. ti. nume. 13. quicquid alij fuerint opinati. Quam ob rem iudex loci contractus, debet requirere iudicem domicilij, vt faciat citari, & reuocari ad tribunal contractus ipsummet reum. Sic etenim visum est praecitatis authoribus, idque Praxis forensis recepit hactenus, & in specie adnotauit Feli. d. c. vlt. nu. 22. versi. tertio fallit, quicquid alij hac in quaestione scripserint. Eadem ratione, si contractus paratam habeat executionem, ea executio peti poterit apud iudicem loci contractus, ad quem causae remissio fieri iuxta premis sam resolutionem debet, & ea fieri debet ad requisitionem publicam, & solennem huius iudicis per iudicem ipsius loci, vbi reus domicilium habet, eritque iudex hic requisitus executor eius sententiae, & decreti, quod iudex prior super executione contractus pronunciauerit. quemadmodum & in executione latae sententiae fieri debet. l. a Diuo Pio. §. sententiam. ff. de re iudicat. Quod si iudex requisitus nolit exequi decretum iudicis requirentis, nec eius precibus consentire, eius superior est omnino interpellandus, ab eoque petendum est, quod cogat iudicem requisitum exequi ea decreta, que illi iudex requirens destinauerit. Hoc etenim constat ex d. §. sententiam Rome iuxta literam Codicis Florentini, in quo legitur, si hoc iussi fuerint. Est & optimus text. in c. nullus. de iure patro. l. si tutor pupillo. ff. de Auth. tutor. notat Fel. in d. c. vlt. de foro comp. col. 3. & 4. post glo. in cle. pastoralis. verb. de more. & ibi Imola & alij de sentent. & re iudicat. Salycetus in Auth si vero. C. de adulter. Anania in d. c. 1. de raptor. nume. 8. Socin. in c. postulasti. de foro compet. num. 14. Boerius decisione. 29. colum. 1. Sic passim ad regia, & suprema tribunalia deferuntur querelae aduersus iudices requisitos, qui nolunt exequi decreta requirentium: ac tandem secundum ius & eam distinctionem, quam hac de re praemisimus hoc in capite, dantur regiae literae, quibus praecipitur iudicibus requisitis, quod sententias, & mandata, ac decreta iudicum requirentium exequantur, quod paulo ante nu. 2. adnotauimus. Qua in controuersia duo praesertim considerantur: primum an casus, de quo agitur eiusmodi sit, vt iudex requirens sit proprius, & competens ad ipsius cause cognitionem. Secundum, quod ab hoc deducitur, an sit remissio facienda ad iudicem requirentem, & an is iudex rite, & recte requisierit, nempe ipsis in literis, quibus requirit, contractum inserens, ex quo pateat ius cognitionis legitimae. Quae quidem Praxis in ciuilibus, & criminalibus obtinet, atque ideo statim de remissione, quae in criminalibus fieri debet, agemus. # 11 THEMA CAP. XI. De literis requisitorijs potissimum ad criminum punitionem. SVMMARIA. -  1 Iudex, qui alteri in officio successit, tenetur exequi literas requisitorias ad eius antecessorem destinatas. -  2 Mandatum in re necessaria, an morte mandantis expiret: & inibi intellectus l. fundi venditor. §. vlt. ff. de acqui. posses. -  3 In criminalibus remissio facienda est ad locum delicti, & ibi rationes huius decisionis traduntur. -  4 In foro conscientiae non sortitur quis forum ratione delicti. -  5 Quid de exemptis, & intel. ad tex. in c. 1. de pri. in 6. -  6 Iudex quicunque requisitus tamen tenetur remittere reum ad locum delicti, & quid si ipse praeuenerit requirentem in causae cognitione? -  7 Vagabundus, an remittendus sit? & quid in criminibus leuibus. -  8 Remissio non est facienda absque summaria delicti cognitione. -  9 Fur rem furtiuam alio deferens, an sit remittendus: -  10 Remissio an fieri debeat ex diuerso principatu: & a maiori ad minus tribunal. -  11 Cuius expensis fieri debeat remissio. -  12 Haereticus, an sit remittendus. CAPVT XI. SCIO semel in forensi exercitatione controuersum fuisse, cum essent litere requisitionis solennis decretae, & iudicibus quibusdam destinatae. Contigit etenim iudicem requirentem ante harum literarum presentationem. & publicam cognitionem, mortem obijsse, vel officio publico functum, aut priuatum esse. Nam quidam existimarunt, non teneri iudicem qui modo post obitum, aut priuationem iudicis requirentis admonetur, & requiritur, easdem literas, quas requisitorias dicimus, exequi, & effectui mancipare, quasi vires harum literarum defecerint omnino, deficiente munere, & officio publico apud ipsum iudicem requirentem integrare, ad exemplum iudicis delegantis, & delegati. Cum officium delegati expiret, mortuo re integra delegante. c. gratum. de of. delega. l. & quia. ff. de iuris. om. iud. §. item si adhuc. insti. mand. l. mandatum. C. mandat. l. si quidam. C. de acti. & oblig. Nos vero Contrarium respondimus, ac [art. 1]modo idem respondemus dubio procul censentes, teneri iudicem requisitum has literas in hac specie exequi, nec posse hanc executionem effugere ea ex causa, quod iudex requirens ante requisitionem mortem obierit, vel officio publico fuerit functus. Hanc vero sententiam, ne quis eam in dubium reuocare contendat, aliquot rationibus comprobare conabimur. Primum in eius probationem adducentes tex. Iurisconsulti in l. fundi venditor. §. vlt. ff. de acquiren. possess. ita enim inquit Pomponius. Item si amicus venditoris, mortuo eo, prius quam id sciret, aut non prohibentibus haeredibus id fecerit, recte possessio ei tradita est. Sed si id fecerit, cum sciret dominum mortuum esse, aut cum sciret, haeredes id facere nolle, contra erit. Hactenus Iurisconsultus, ex quo passim Doctores adnotarunt, mandatum ex causa necessaria non expirare, morte mandantis re integra. Nam qui vendiderat fundum, mandauit amico, vt eum traderet emptori, & tamen ante traditionem, mortuo venditore, respondit Iurisconsultus, mandatarium ignorantem mortem, vel non prohibentibus haeredibus, recte tradere emptori possessionem fundi venditi. Qua ratione praemissam opinionem Bart. & alij probarunt in d. §. vlt. glo. in l. eius qui in prouincia. §. quas vero. versi. nam & si tibi. & ibi Bar. & alij. ff. si certum pe. glo. Bar. & Albe. in l. 2. §. sed si quis. ff. de donatio. Romana. consil. 202. Francus in c. si super gratia. de offi. delegat. in 6. Henri. in capitu. quoniam Abbas. de offi. delegat. Hyppol. Sing. 44. Bald. in l. mandatum. C. mandat. quarta oppositione. Imola. in l. cum pater. §. Maeuio. ff. de legat. 2. Quorum opinionem sequuntur, ac fatentur Communem esse Iason in l. more. num. 62. ff. de iurisd. omn. iud. Aretin. & Claudi. in d. l. fundi venditor. §. vltim. ff. de acquiren. posses. Cui sententiae patrocinari videtur text. in d. ca. si super gratia. Igitur cum iudex requirens, teneatur omnino pro executione iustitiae literas iudici requisito destinare, & sic teneatur in specie, istum actum ei delegare, committere, aut saltem eius ministerio agere, manifestum fit, non cessare, nec finiri mandatum istud, per mortem iudicis requirentis, nec per officij functionem, priuatione aut amotione secuta. Haec vero ratio, etiamsi COMMVNIS sit, Com[art. 2]munique omnium consensu probetur, dubia nihilominus est. Nec enim satis iure probatur, mandatum ex causa necessaria procedens, morte mandantis non expirare, nec extingui. Siquidem in dicta l. fundi venditor. § vltimo. hoc nequaquam constat. Imo fortassis contrarium si quis diligenter obseruauerit, quid Iurisconsultus responderit. Primum equidem apparet ex eo responso, non recte tradi possessionem a mandatario, qui sciuerit mandatorem mortem obijsse: ergo dubio procul palam est, mandatum illud morte extinctum, alioqui posset mandatarius certus de morte mandatoris exequi mandatum, & possessionem tradere. Sic sane glossa in lege. sed interim. §. si vxor. versic. condictione. ff. de donation. inter virum & vxorem. expressim notant ex dicta lege. fundi venditor. §. vltimo. mandatum morte mandantis reuocari. Nam cúm mandantis mors, non inducit mandati reuocationem, minime necessaria est distinctio illa, vtrum mandatarius resciuerit mortem mandatoris, an non: quae tamen traditur in dicto §. vltimo. quemadmodum in mandatis, quae morte non extinguuntur. Probatur in lege mortis causa capimus. §. Titia. ff. de donatio. causa mort. lege si vero non remunerandi. §. vltimo. ff. mandati. not. Bartol. in lege secunda. §. sed si quis. ff. de donationib. fit tandem ex his, non probari in dicta lege fundi venditor. §. vltimo COMMVNEM conclusionem, quae tamen alibi quod ipse sciam, nusquam probata, iuris vtriusque regulam contrariam omnino habens, erit profecto facilime refellenda, nec iure poterit admitti. Nec quicquam refert, quod Bar. Angel. & Alexan. in dict. l. fundi venditor. §. vltim. & Iaso. in dicta l. eius, qui in prouincia. §. quas vero scripserint, apud Iurisconsultum alternatiuam adsumi pro copulatiua, vt mandatarius, qui mortem mandantis sciuerit, & ab haeredibus fuerit prohibitus possessionem tradere, non recte eam tradiderit, quasi mandatum modo per prohibitionem haeredum expresse reuocetur, nondum morte mandatoris extinctum. Quae quidem interpretatio, maximam vim & violentiam infert Iurisconsulti responso, in quo non temere bis alternatiua dictio continetur, iuxta propriam eius potestatem, & significationem, nisi quisquam allucinetur, omnino intelligenda, cum & in priori parte alternatiua propriam vim habeat, sicuti ab omnibus receptum est, qui fatentur, recte a mandatario possessionem traditam fuisse, cum is nondum sciuerit mortem mandatoris, etiamsi haeredum consensus expressus, vel tacitus non accesserit: Idcirco, si post mortis scientiam, etiam non prohibentibus haeredibus mandatarius rem tradiderit, non erit recte tradita possessio, secundum veram, & propriam praecitati responsi interpretationem, quicquid alij fuerint hac in quaestione commenti, sed & COMmunis conclusio adhuc non probatur in d. ca. si super gratia. de offic. delegat. in 6. Nam ea decisio specialem rationem habet, propter executionem gratiae, quae semel a summo Pontifice concessa, eius morte non finitur, imo valida manet, & ideo ne frustranea sit, executor datus, poterit mortuo Romano Pontifice, qui eam concessit, eandem executioni mandare. Nec in eo casu scientia mortis impediret gratie executionem, cum etsi executor sciuerit Romanum Pontificem mortem obijsse, nihilominus poterit gratiam ipsam exequi, secundum Communem illius capitis interpretationem. Quod non ita erit admittendum in specie iurisconsulti in d. l. fundi vendi. nisi quis velit temere a propria dictionum significatione discedere. Deinde illud est iuris constitutissimi, mandatum morte mandantis finiri re integra, etiam ipso mandatario mortem ignorante. tex. in signis. in §. recte. Instit. de mandato. l. inter. in princ. ff. mandat. notant glo. & omnes in l. mandatum. C. mandat. l. eius qui in prouincia. & ibi Alexan. & alij Communiter. ff. si certum petat. l. si quis. §. morte. ff. mandati. glo. in Clement. 1. verb. teneant. de renuncia. Idcirco non video, quid referat, aut quia ex causa in d. l. fundi venditor. §. vlti. scientia vel ignorantia mortis consideretur, si ibidem de mandati reuocatione tractaretur. Nihil enim ad mandati reuocationem pertinet scientia mortis, vt probauimus. Igitur cum a Iurisconsulto distinguatur scientia mortis ab ignorantia, plane consequitur, ab eo non tractari, nec ambigi, an mandatum in eo casu fuerit per mortem mandantis reuocatum. Hin sane fit. Iurisconsultum tantum respondisse, possessionem recte traditam fuisse a mandatario ignorante mortem mandatoris, etiamsi mandatum iam morte finitum fuerit, non tamen dominium, ad exemplum eius procuratoris, qui expressam mandati reuocationem ignorans bona fide rem tradiderit: transfert enim is possessionem. l. mandatum distrahendorum. ff. mandat. Dominium autem nusquam transfertur a procuratore, cuius mandatum reuo catum est, etiamsi ipse bona fide rem tradiderit minime certus de reuocatione. tex. in d. l. eius, qui in prouincia. §. quas vero. glos. & omnes in Clem. vni. verb. teneant. de renun. optimus tex. in l. Papinianus. ff. de publi. in rem actio. & in l. 2. §. sed si quis. ff. de donatio. haec denique aduersus Communem sententiam adnotauit Petrus Stella in interpretatione dictae l. Papinianus. quo in loco a Iasone discedit, qui in dic. §. quas vero. Communem opinionem veram esse censet, etiam in reuocatione expressa, vt tandem mandatum ex causa necessaria, etiam re integra minime expiret per expressam reuocationem. Quod probat authoritate text. in d. l. Papinianus, & tamen in eo casu, res non erat integra. & ideo mandatum non potuit reuocari adhuc expresse, quia re non integra mandatum etiam expresse reuocari non potest, saltem regulariter. glo. in l. si pater. C. manda. probaturque in d. §. recte. primo responso. Et ideo non satis vrget pro Iasonis opinione locus ille Iurisconsulti. Imo Iasoni refragatur tex. in dict. l. fundi venditor. §. vlt. vbi mandatum processit a causa necessaria, & nihilominus expirat, & finitur expressa reuocatione haeredum, qui quantum ad reuocationem expressam mandati, non habent maiorem potestatem, quam mandans ipse, si viueret. l. in his. §. non debeo. ff. de regu. iur. l. cum haeres. ff. de diuers. & temp. praescript. Ergo si in di. §. vlti. potuit haeres mandatum ex causa necessaria datum, post mortem mandatoris reuocare, poterit & ipse, qui mandauit, viuens, idem agere. Quamobrem Iasonis opinio non iniuria refellitur. Ex quibus non omnino certum sit, quod ex dict. l. fundi venditor. §. vlt. secundum Communem interpretationem adduximus pro ea sententia, quam probare hoc in loco instituimus, tametsi ea opinio Communis, & receptae sententiae authoritatem habeat. Secundo hoc ipsum probatur authoritate Bart. in l. & quia. ff. de iurisd. omnium iudic. aut potius in l. more. numer. 6. qui scribit, nuntium, cui est mandatum missionis in possessionem iniunctum, & decretum, posse, mortuo mandante, eandem possessionem tradere, & illud mandatum exequi, ea equidem ratione, quod hoc in casu nulla fiat delegatio iurisdictionis, aut potestatis, sed potius excitetur officium illius, qui potestatem aut iurisdictionem habebat, alterius mandato subordinatam. Quam opinionem Bar. sequuntur Imola & Aretin. in d. l. fundi venditor. §. vlt. Angel. in l. per epistolam. ff. de acquir. haered. Feli. in c. relatum. in fine de offi. delega. Atque eandem esse Communem asseuerant Iason, & Purpurat. col. penu. in d. l. & quia. Sic denique in praesentiarum, officium iudicis iurisdictionem habentis excitatur, & requiritur ad executionem eius, quod alter diffiniuit, & pronuntiauit. Vnde nulla hoc in casu contingit, nec constituitur delegatio, quae hunc effectum habeat, vt morte delegantis expiret. Tertio eidem opinioni suffragatur textus, mihi satis elegans in Authent. vt nulli iudicum. §. & hoc vero iubemus. versi. si vero. Quo in loco apertius multo probatur conclusio haec, quam in d. l. fundi venditor. §. vlt. Quarto eadem sententia probatur authoritate Pauli, Ang. Aret. & aliorum in d. l. fundi venditor. §. vlt. qui expressim asserunt, non extingui morte mandantis, etiam re integra, mandatum, quo iudex, qui sententiam tulerit, eius executionem alteri commiserit. Par etenim ratio esse videtur, & in executionibus instrumentorum, quae iure regio paratam habent executionem: quemadmodum explicat Rodericus Xuarez in l. post rem. ff. de re iudic. in Commentarijs ad legem Regiam. Quinta ratio poterit in hunc modum adsumi ex dict. cap. si super gratia. de officio delegat. in 6. Etenim hec commissio fit ad executionem actus principalis iam perfecti, vt patet: commissio autem huiusmodi morte committentis minime extinguitur, vt Romanus Pontifex ibidem respondit: ergo & in proposita quaestione, morte, aut remotione iudicis committentis, nequaquam extinguitur. Postremo illud his accedit, quod huiusmodi commissiones, nomine dignitatis, quae nusquam moritur, fieri videntur, quemadmodum apparet ex his, quae nos latius adnotauimus in cap. requisisti de testamen. & ideo non extinguuntur morte committentis. argumento adsumpto a c. quoniam Abbas. de off. deleg. Non tamen inficior rationem istam, quoad quaestionem propositam, non omnino certam esse. Cum & potestas delegati, finiatur prorsus per mortem delegantis re integra contingentem, etiamsi delegatio fiat ratione & causa dignitatis, quam ipse delegans obtinet, nisi expressim solius dignitatis nomen foret adscriptum ex his, quae traduntur in cap. si gratiose de rescript. & in capitul. si super gratia. de offic. delegat. in 6. His ergo rationibus, ni fallor, praescripta sententia probari iure poterit, eaque potissime congruit publico iustitiae ministerio, ob varias, ac saepissime contingentes iudicum mutationes. Caeterum cum in capite proximo de causis ciuilibus actum fuerit, par est, & modo de criminalibus agere, vt in his causis explicemus, quando remissioni locus sit, & quonam pacto literae istae, quas requisitorias dicimus, sint accipiendae, & obseruandae. Illud etenim receptum est, quod ratione criminis commissi, quis forum [art. 3]sortitur, & habet in eo loco, vbi delictum commiserit, tametsi alias ibidem ex ea causa non posset in iudicium vocari, nec forum sortiretur, text. est in l. 1. C. vbi de crimi. agi opor. capit. 1. vbi glos. & omnes de raptorib. l. solent. ff. de custo. reo. gl. in l. a diuo Pio. §. sententiam. ff. de re iudicat. cap. vlt. & ibi glo. de foro competen. Cuius decisionis plures rationes constitui solent, quas ipse nequaquam omittam, vel ex eo, quod necessariae sint ad intellectum eorum quae statim sunt exponenda. Primum enim maxime congruit Reipublicae, scelera eo in loco publice puniri, in quo fuerint perpetrata propter exemplum, vt qui nondum deliquerunt a criminibus abstineant, delinquentium punitione territi. l. capitalium. §. famosos. ff. de poenis. Clemen. 1. de off. ordin. capit. quapropter. 2. quaest. 7. capitul. ad liberandum. de iudae. capit. 2. de calumniatori. Quibus accedunt, quae nos ex Diuo Thoma, & Aristotele adnotauimus in c. Alma mater. in prin. num. 9. idcirco qui deliquit, est puniendus, vbi crimen commiserit. tex. optimus in Authen. vt nulli iudicum. §. si quis vero comprehensorum. Et in Authen. vt omnes obediant iudici. §. hoc considerantes. l. si cui. §. vltimo. & l. vltima. ff. de accu. c. si ille 23. q. 4. Est & alia eiusdem sanctionis & instituti publici ratio, quod Respublica illa, in cuius territorio delictum est perpetratum, absque dubio speciali iniuria afficitur, vt constat, cum magistratus illius maxime offenduntur, quibus conuenit prouinciam malis hominibus expurgare, ne ab his quieta hominum vita illius Reipub. quae illis extitit delegata passim turbetur, & ideo par est, quod his iudicib. conueniat eorum criminum punitio, vt publica fiat vindicta, & denique satisfactio illi Reipublicae, quae laesa fuit, vtque in ea tutior sit inter improbos innocentia. l. 3. & l. congruit. ff. de officio praesid. capitu. factae sunt leges. 4. distinct. Tertia his adnectitur ratio ex eo, quod punitio scelerum admodum necessaria Reipublicae, facilius fit, ac commodius de criminis authore discutitur, si ea causa in loco delicti commissi examinetur, nam si alibi foret examinanda, quotidie manerent scelera impunita, propter occultam authorum cognitionem, quae difficilime posset in lucem prodire, si in loco delicti non ageretur de criminis eiusdem punitione. Quod satis constat, & notatur in d. §. hoc considerantes. in Auth. vt omnes obed. iud. Est & quarta ratio, quia iniuriam passi, & coacti eius publicam vindictam in alieno territorio prosequi, praesertim apud iudicem illius loci, cuius incolae sunt, & in quo domicilium habent delinquentes, omitterent profecto publicam istam vel priuatam accusationem, quam prosecuturi sunt multis expensis in eo loco, vbi qui iniuriam intulerunt, amicos & cognatos habent: Atque ideo parum essent tuti, nec temere incerti de iustitiae ministerio: quemadmodum & in dicto §. hoc considerantes, insinuatur. Hae sane rationes deducuntur ab his locis, que modo adduximus, earumque meminit optime Iac. a Bello visu in cap. Romana. §. contrahentes. nu. 110. de for. compet. in 6. Quibus exacte, ac diligenter praemissis plura sunt in praesenti tractatu exponenda, quae potissimum erunt conducibilia huius tractatus examini, & verae cognitioni. Primum, si praenotatae rationes considerentur, manifestum erit, in animae iudicio neminem ratione delicti forum sortiri, nec illius subditum ea ratione fieri, cuius alioqui iure non esset. Quam opinionem probant & sequuntur glos. in c. placuit. in 1. 16. q. 1. Anch. in rep. cap. postulasti. nu. 15. de for. compe. 3. opposit. Abb. & Anania col. 3. in c. 1. de rapto. & idem Abb. in cap. vltim. num. 7. & in cap. cum contingat. num. 29 & in c. si quis contra. nu. 50. de for. comp. idem Abb. in c. quod autem. de poenit. & remis. & in c. [art. 4]cum ab ecclesiarum praelatis. col. 3. de offi. ord. Rom. in Sing. 459. Rochus Curt. in capit. vlt. de consuetu. folio paruo 72. colum. 2. qui fatetur, hanc opinionem COMmunem esse, Idem asseuerant Panor. & Ananias in d. §. cap. 1. de rapto. Quorum opinio ex eo constat, quod omnes rationes superius traditae, quoad forum iudiciale, & exterius, omnino cessant in foro conscientiae & interiori, vt manifeste apparet, Oportet enim proprium sacerdotem oues sibi commissas diligenter, & interius agnoscere, vt medelam aegris adhibere valeat, quarum cura ab eius regimine pendet, ac deinde in animae iudicio tantum agitur de satisfactione eius iniuriae, quae Deo fit, & ideo de ea tractauit ille iudex, qui constitutus est in illo diuino interiori iudicio. Ex quibus, & alijs, quae a praedictis deduci poterunt, probatur isthaec COMmunis sententia, quicquid in contrarium tentauerit Palud. in 4. sent. distin. 17. q. 3. col. pen. post Hostien. in summa tit. de poenit. §. cui confitendum. versic. quinto ratione delicti. & responderit regia l. 22. tit. 4. parti. 1. Quo in loco decisum extat, posse peccatorem confiteri peccatum, quo ad absolutionem interiorem illi sacerdoti, in cuius parochia deliquerit, si voluerit, quasi liberum sit ei, confiteri illud crimen proprio sacerdoti, vel ei, in cuius parochia delictum commiserit. Ego priorem opinionem adeo veram esse censeo, vt constanter asseuerem, teneri quempiam proprio sacerdoti confiteri crimen illud, quod intra parochiam alterius perpetrauerit. Sic sane & Andrae. Alciat. in d. cap. 1. de off. ord. num. 70. sequitur glos. in dict. cap. placuit. cui maxime suffragatur, quod non dicatur proprie alteri subditus, qui intra illius territorium deliquit, cum proprie subditus dicatur, & sit ratione domicilij & habitationis. gloss. celebris in Clem. vnic. de foro competen. verb. subditos. quam ibi Docto. probarunt, & Francus in capit. cum nullus. colum. 2. de tempor. ordina. in 6. Barbat. in c. nonnulli in princip. colum. vltim. de rescript. Felin. in cap. 1. colum. vltim. de sponsalib. Abb. in c. 1. colum. vlt. & Fel. in. capit. vltim. num. 23. de for. comp. glo. Panorm. & Fel. in c. nuper. de senten. excom. Proprie vero subditum exigi censeo a canonibus ad hanc fori, & iudicij interioris iurisdictionem ex his, quae notantur in cap. omnis vtriusque. de poenitent. & remiss. Igitur quid intersit inter iudicium animae, & tribunal exterius, hinc palam constat. Sed & multa sunt alia, quae ad hanc rem pertinent, & ideo quantum ad forum exterius pertractanda. Secundo illud est prae caeteris obseruandum, in criminibus locum esse remissioni, & delinquentem remittendum esse, ad locum delicti, vt ibi puniatur ad illius Reipublicae laesionem compensandam, & in aliorum exemplum, Probatur haec conclusio in capitu. 1. de raptor. & in Clem. pastoralis. de re iud. quibus in locis. glo. hoc ipsum adnotauit. verb. de more. textus est ad idem in Authen. vt nulli iudic. collatio. 9. §. si quis vero comprehensorum. l. si cui. §. vltim. & l. vlt. ff. de accusat. gloss. & omnes in l. a diuo Pio. §. sententiam Romae. ff. de re iudica. notatur in dict. cap. vltim. de foro competent. Idem ferme probatur in his locis, quorum meminimus ad illud constituendum, quod ratione delicti quis forum sortiatur. extat & ad hoc elegans regia l. 2. titul. 17. libro 8. ordinationum regiarum. Tertio, iure verum esse apparet, remissionem esse faciendam ad locum delicti, etiamsi ipse delinquens exemptionis priuilegium habeat. Qua de re est egregia & elegans Pontificis responsio in cap. 1. de priuileg. in 6. de cuius intellectu [art. 5]nunc est oportune tractandum. Nec enim priuilegium alicui datum etiam exemptionis, per delictum amittitur, & ideo primo est adnotandum text. in dict. capit. 1. non obtinere, quoad priuilegium exemptionis, seu iurisdictionis iure communi concessum, & sub eodem iure comprehensum, atque ita clericus ratione delicti, non poterit a iudice seculari puniri. Auth. clericus. & Authen. causa. C. de episcop. & cleric. idem erit in similibus priuilegijs, quae clarissimis viris, & militibus iure conceduntur: Sic nec locus erit praedictae decisioni, vbi priuilegium exemit quem a certa specie iurisdictionis, nempe a seculari, tunc etenim ratione delicti, non est quis per iudicem secularem puniendus: quod omnes fatentur. Idem denique erit, quoties priuilegio quis eximitur ratione personae a iudicibus ordinarijs. Nam etiamsi exemptus delictum commiserit, non poterit a iudice illo, a quo alioqui exemptus fuerat, puniri. Igitur in summa, si rem istam exacte consideremus, tunc demum erit. opus responso Romani pontificis in dict. c. 1. cum exemptionis priuilegium sit loco certo circunscriptum, quia eo casu delinquens, aut contrahens extra illum locum, etiamsi iure communi fuerit exemptus ac iuris communis priuilegio munitus, poterit puniri per iudicem illius loci, vbi deliquerit, & apud eum iudicem tenebitur ex contractu respondere, qui iudex est illius loci, vbi contrax erit. Haec quidem est huius quaestionis breuis enodatio, quae deducitur ex dict. c. 1. in princip. & in cap. tuarum. statim citando, & ca. cum capella. de priuil. Anton. in cap. vltim. de for. compet. Abb. in cap. tuarum. de priuile. Ex quibus apparet, exemptos simpliciter, non ratione certi loci, sed generaliter gaudere, & obtinere hoc exemptionis priuilegium, vbicunque contraxerint, vel deliquerint. Idem probat tex. optimus in dict. cap. 1. §. in eo. de priuileg. in 6. cui conuenit regia l. 9. titul. 9. partitul. 1. expressimque notant Anton. & Panor. in praecitatis locis. Tametsi Abb. in d. cap. vltim. num. 11. & Felin. ibi nu. 5. probare conentur responsum Pontificis in d. c. 1. in princip. esse in vniuersum accipiendum, etiam vbi priuilegium indiffinite, ac simpliciter aliquem eximeret a iurisdictione ordinaria: Nam ratione delicti hic exemptus puniri posset a iudice illius loci, vbi deliquit. Quod (ni fallor) est contra tex. in d. §. in eos. & deinde sequeretur, exemptum simpliciter, non ratione certi loci, priuilegio fere, ac omnino cariturum, vbi deliquerit, vel contraxerit extra locum illius iudicis, cui ratione priuilegij subditur. Ex quo maxime tollitur priuilegium, iusque eius remittitur. Quid enim si priuilegium exemptionis Romano pontifici tantum, non alijs iudicibus faceret subditum eum, quem exemerit? quid item si alicui iudicem submitteret, qui non haberet territorium? atque hinc sequeretur, monachum exemptum simpliciter, & subditum Abbati, delin quentem extra monasterium, non gaudere exemptionis priuilegio. Quod mihi videtur esse priuilegio contrarium, & profecto decisioni pontificiae in d. §. in eos. Posset tamen Panormitani sententia procedere, & probari, vbi exempti simpliciter, non ratione loci, sed personae, obtinerent ecclesias parochiales, aliaue officia, quorum administratio, & regimen episcopo competerent, & exemptus delinqueret, aut contraheret in his, quae ad haec officia pertinent. sicut probatur in dict. ca. 1. §. in eos. de priuileg. in 6. textus optimus in dict. cap. cum capella. eod. tit. quae quidem decisiones sunt omnino ac diligenter examinandae, vt possimus percipere, an satis fide, & ad vnguem fuerint in Hispanum sermonem transscriptae in dicta l. nona, titulo 9. part. 1. Obiter tamen erit expendendus textus in dicto capit. cum capella. ex eo etenim constat, quod cum Romanus pontifex exemerit a iurisdictione ordinarij, capellam ducis Burgundie, ipsam tantum capellam exemisse videtur, non autem personas ipsorum capellanorum. Qua ratione Alexan. in rubric. ff. de noui. oper. nunciat. nume. 26. scribit, in eo responso probari, quod vbi genitiuus potest extare restrictiue, & demonstratiue, est intelligendus potius, vt restringat, quam vt demonstret. Idem notat Anton. in d. cap. cum capella. cuius decisionem scribit singularem esse Curtius Iunior in l. si testamento. C. de impube. & alijs. Huius adnotationis hic est verus, ac proprius sensus, vt restrictio fiat iuxta propriam, & veram significationem dictionis, & ipsius pronunciantis, & loquentis mentem, atque intellectum, sic denique, vt non fiat demonstratio absoluta & generalis. Idcirco capella Ducis Burgundiae, in praedicta specie censetur exempta cum eius ministris, qua ex parte ministerio capellae operam ministri dederint, & eius officij ministerio fuerint vsi: non autem in vniuersum capellani erunt exempti. Sic denique restrictio fit secundum subiectam materiam, & ipsius pronunciantis mentem. Quemadmodum deducitur ex dict. capit. cum capella. in quo priuilegij restrictio fit ad capellam, & eius ministros hisce casibus, quibus eo funguntur ministerio, quod ad capellam pertineat. Hinc sane aperitur sensus eorum, quae Bartol. scripsit in l. cum pater. §. mensae. ff. de legat. 2. Etenim qui legat tabernam pannorum, authore Bart. non ipsas merces, quae in taberna sunt, sed ipsam tantum tabernam legasse videtur. Rursus qui tabernam hypothecae submisit, non tantum tabernam, sed & merces ipsas pignori, & hypothecae submisisse videtur. l. cum tabernam. ff. de pignori. cuius intellectum tradidere Bartol. ibi Socin. & Iason in l. qui Romae. §. Callimachus. ff. de verbo. obligat. 4. qu. Baldus & Salicet. in dict. l. cum tabernam. Antonius Fanensis in tracta. de pignoribus. 2. parte. primo membro. num. 17. Nam & haec distinctio peculiares rationes habet, quae a mente testantium, & contrahentium deducuntur, quam obseruare caute debet is, qui nolit in his controuersijs iudicandis, nec transuersum (quod aiunt) vnguem errare. His igitur constat, quanam ratione sit accipiendus hic tertius intellectus, quoad remissionem in delictis faciendam. Quae quidem remissio etiam colligitur ex Authen. qua in prouincia. C. vbi de crim. agi. opor. saltem ex eius ratione. & in Auth. vt omnes obed. iud. §. hoc considerantes. Quarto erit animaduertendum, in criminibus remissionem esse faciendam ad locum delicti, quoties a iudice illius loci fuerit petita, quod satis probatur in dict. §. si quis vero comprehensorum. Idcirco non est facienda, vbi minime fuerit petita ab eo iudice, sicuti adnotarunt Bart. Bald. & alij in l. 1. C. vbi de crim. agi opor. Anania in dict. cap. 1. de raptorib. num. 8. Abb. in cap. vlt. de foro compet. col. 8. & ibi Fel. colum. 4. Guido Papae in quaestion. 102. Hippo. in pract. §. oportune. nume. 33. Quorum opinio communis est, & obtinet quantum ad necessitatem remittendi. Non enim tenetur iudex remittere reum alicuius criminis ad iudicem loci, in quo deliquerit, nisi ab eo fuerit remissio petita: poterit tamen iudex, si voluerit, ex vrbanitate remittere reum ad iudicem illius loci, vbi deliquit: vt notat Feli. in dict. capit. vltim. num. 10. idem sensit Panorm. in consil. 24. lib. 1. qui scribit etiam inducta consuetudine, quod remissio non fiat in criminalibus, posse iudicem ex quadam vrbanitate remittere delinquentem ad iudicem loci, in quo deliquerit, vt puniatur condigna criminis poena. Cuius sententia parum hodie iudicibus placuit, cum etiam petita remissione, nisi a superiori iudice cogantur, nolint remittere delinquentem, nec remissione vtuntur in ciuilibus, nec in criminalibus. Quinto, in delictis remissio fieri debet: non tamen a quocunque iudice illius loci, vbi delinquens habitat, aut commoratur. Etenim ille tantum Iudex poterit, ac debet remittere, qui ratione domicilij, aut originis, alteriúsue causae habeat iurisdictionem in ipsum delinquentem. Ita quidem existimarunt Anton. Butrius. numer. 10. Aret. col. 4. Felin. num. 9. in d. cap. vlt. de foro comp. Quam sententiam Aret. & Feli. probare conantur ex cap. 1. de priuileg. in 6. vbi constat, exemptum, qui iure ad locum delicti remittendus alioqui est, non posse remitti a iudice ordinario, a quo exemptus existit, quia in exemptum iurisdictionem non habet. Igitur necessaria est iurisdictio aliqua ex causa, vt iudex remittere possit delinquentem ad locum delicti. Sed Panorm. in dict. cap. vltim. num. 16. sequutus Calderinum ab Antonio discedit, asseuerans, remissionem istam posse fieri, & necessario exequendam esse, etiam ab eo iudice, qui nec ratione domicilij, nec ratione originis iurisdictionem habet in ipsum delinquentem. Quod poterit plane deduci ex Authent. de defensorib. ciuit. §. audient. vbi defensor, qui causam grauem audire nequit, remittit delinquentem ad iudicem, qui eum punire potest. Et preterea ratio generalis, quae continetur in dict. §. si quis vero comprehensorum, hoc ipsum suadere videtur, vt inde maxime constet, non satis iustam esse Antonij Butrij sententiam, quam item improbat Maria. Socin. in dict. cap. postulasti. num. 14. Non oberit huic opinioni inductio text. in dict. cap. 1. siquidem vel Romanus Pontifex illud responsum intellexit, vbi non sit a iudice delicti petita remissio. Qua qui dem in specie remissionem illam, quam diximus, non necessario, sed sponte, & vrbane fieri, non poterit exequi iudex ille, qui nec ratione domicilij, nec originis habeat iurisdictionem in ipsum delinquentem. Atque ita poterit defendi quod Anton. a Butrio diffiniuit. Aut tandem probari potest, praedictam decisionem esse intelligendam in exempto, etiam ratione loci, vt si is delinquat extra locum illum, puniri possit a iudice loci delicti, ad quem remittendus erit per iudicem proprium, cui iure exemptionis submittitur, non autem per iudicem ordinarium, episcopum, vel alium, in cuius est territorio, cum ab eo fuerit per priuilegium ita exemptus, quod nulla sit illius iurisdictio, nisi ratione contractus, vel delicti, sic sane hunc effectum habebit exemptio illa, licet sit restringenda. Qui quidem sensus (ni fallor) admodum congruit verbis & menti Romani Pontificis. Sexto in hoc tractatu erit item obseruandum, remissionem istam non esse necessario exequendam, nec faciendam etiam petente iudice loci vbi crimen commissum est, quoties iudex domicilij ipsum delinquentem eius criminis causa propria sententia condemnauerit, quasi non sit remissioni locus in delictis, vbi iudex domicilij, vel originis sententiam de eodem crimine dixerit, & pronunciauerit. Quod notant Salycetus in l. 1. C. vbi de crimin. agi opor. Baldus in l. executorem. C. de execut. rei iud. numer. 27. Anania in capitul. 1. de raptorib. numero octauo, Matthaeus de Afflict. in constitut. Neapol. rub. 41. numero 12. quorum opinio potest iure defendi, vt asserit Felinus in dicto capitulo vltimo, de foro competet. nume. 11. His equidem authoribus suffragatur, quod non tantum, vbi iudex domicilij, vel originis delinquentem sententia lata condemnauerit, remissioni locus non est, sed & vbi iudex in cognitione causae praeuenerit delicti, & illius loci iudicem, eadem remissio erit omittenda, causaque tractabitur, delictumque punietur a iudice, qui prius cognoscere caeperit. Sic visum est Iacobo de Rauen. & Alberic. in l. haeres absens. §. si quis tutelam. numero octauo. ff. de iudic. Iacobo de Bellouiso in repetitione. §. contrahentes. de foro competenti in 6. numero 121. & Ancharano in c. postulasti. numer. 14. de foro competen. cum & ipse iudex domicilij, possit punire subditum, qui extra eius territorium deliquerit. l. seculari. §. sunt quaedam. ff. de extra. crimin. c. vltim. de foro comp. gloss. COMmuniter recepta in l. 1. & 2. C. vbi de crimin. agi opor. eamque opinionem fatentur COMmunem esse passim iuris vtriusque Interpretes, quoties ad punitionem criminis agitur per accusationem. Sic etenim omnibus, absque vlla controuersia, visum est. Illud denique disputantibus, an idem sit, quoties ad punitionem criminis agitur per inquisitionem? Et sane iure Pontificio receptum est, idem esse, vt iudex domicilij, vel originis possit inquirere de crimine a subdito extra territorium commisso, vt illum punire valeat. Quod ex eo probatur, quia ratione domicilij, vel originia est quis proprie subditus. cap. ex parte. c. dilecti. c. cum contingat. de foro compet. quibus in locis hoc probari videtur. Idem optime constat in capit. cum nullus. de tempori. ordi. in 6. Extat ergo discrimen quoad ius ciuile. Nam quidam existimant, iudicem domicilij, vel originis posse, etiam per inquisitionem cognoscere de crimine extra territorium commisso. Quam sententiam probant, & sequuntur in iudice originis Bartol. in l. si cui § vltim. ff. de accusatio. ex gl. in l. relegatorum. §. interdicere. ff. de interdict. Ioan. Bernar. in practica criminali c. 8. Bart. in l. sepulchri. ff. de sepulch. viola. Idem in iudice domicilij, ac tandem in vtroque Ant. Abb. nu. 6. & alij in d. c. cum contingat. Bart. in l. cunctos populos. num. 47. & sequen. post Cynum ibi. C. de Summa Trinitate. vbi Bal. & alij. Idem tenuerunt Iacob. de Bellouiso in d. §. contrahentes. de foro comp. in 6. nu. 117. & Bald. in cons. 313. lib. 5. idem Baldus in l. vltima. ff. de iuris. om. iud. Carolus Rui. cons. 84. lib. 4. nume. 9. quae quidem opinio COMmunis est, vt fatentur Bologn. in consil. 54. & August. Ariminensis in additio. ad Angelum de Maleficijs. §. haec est quedam inquisitio. ver. quaero, an de delictis: quo in loco Angelus hanc opinionem sequitur, & Alciatus in cap. 1. de officio ordin. num. 67. contrariam sententiam, quod iure ciuili iudex domicilij, nec originis, non possit punire crimina extra proprium territorium commissa, tenent Ioannes Andrae. in Specul. titul. de compet. iudice. Baldus in l. 1. C. de AEdilit. actio. Salicet. in l. seruos. C. ad leg. Iul. de vi. Alb. 3. part. stat. questione 19. Hippol. in l. vltima. ff. de iurisdiction. omn. iudic. num. 137. Gand. in tract. de maleficijs. quaestione 6. Quorum opinionem sequuntur asseuerantes, eam COMmunem esse Hippolytus in practica crimi. §. constante. num. 90. Thomas Grammat. decisio. Neapolit. 26. Ioan. Bernard. in pract. cap. 9. qui tamen capite praecedenti sequutus fuerat obiter in iudice originis contrariam opinionem. Horum authorum ea est ratio, quod inquisitio pertineat ad publicam vindictam, quae minime videtur competere iudici domicilij, vel originis, ex eo, quod nulla iniuria illi Reipublicae facta sit ex delicto, ac potius Respublica illa offensam patitur, intra cuius territorium delictum fuerit perpetratum. Quae tandem ratio mihi non satis sufficiens videtur, maxime siquidem interest Reipublicae, & illius rectoris, eam prouinciam malis hominibus expurgari, eiusque ciues & originarios, etiam ob scelera alibi commissa puniri, ne obtenta impunitate, in maiora prolabantur vitia, neue aliorum conciuium bene institutos animos corrumpant, & ideo expedit, vel in exilium mitti, vel alia poena hosce delinquentes affici. Quamobrem opinor priorem opinionem veriorem esse. Quod si ea vera est, vt omnes in iudicio accusationis fatentur, & iudex domicilij praeuenerit iudicem loci delicti quoad cognitionem cause, tunc non est locus remissioni. Idem asseuerat Guido Papae. q. 202. Contraria sententia placuit Alexandro in l. a Diuo Pio. §. sententiam Romae. ff. de re iudica. numer. 4. qui existimat, etiam post sententiam latam, aduersus delinquentem per iudicem domicilij, esse remittendum ipsum delinquentem ad locum delicti petente iudice, vt inibi fiat sententiae latae executio. Hoc ipsum notant Imola in l. pen. in princ. ff. de publ. iud. Fulgo. in l. 1. C. vbi de crimin. agi oport. Ex quibus constat, quod data praeuentione, non est facienda remissio, donec feratur sententia: qua tamen lata, erit delinquens remittendus ad locum delicti, vt ibi executio fiat. Ipse non video, quanam autoritate, vel ratione probari valeat haec opinio, nec item illa, quam ex Baldo, & alijs adduximus. Idcirco potius admitterem, quod remissio fiat, etiam ante sententiam, etiam post praeuentionem ad iudicem loci delicti, eo petente, & eodem modo post sententiam, praesertim vbi suspicio subesset, non satis aeque, nec pro criminis culpa delinquentem a iudice proprij domicilij punitum esse, aut puniendum fore. Quod si ad petitionem legitimi accusatoris, iudex domicilij coepisset de crimine tractare, mihi admodum placet, praeuentionem istam sufficientem esse, vt remissio non fiat. Septimo sunt, qui opinentur, non esse locum remissioni ad locum delicti in vagabundo, qui possit vbique puniri. Huius opinionis authores sunt Calderi. & Anania in dict. cap. 1. de ra[art. 7]ptorib. Guido Papae in dict. quaestione. 202. quibus suffragatur gloss. in l. 1. C. vbi de crimin. agi opor. quam Doctores frequentissimo consensu sequuntur, ex ea deducentes, vagabundum posse puniri, vbi cunque fuerit inuentus: quod textus ibidem probat. Ipse vero hanc sententiam existimo falsam esse, & ideo iuris esse certissimi censeo, remittendum esse vagabundum ad delicti locum, vt in eo publice puniatur. Sequor equidem in hoc Innocent. & Cardin. in dict. cap. 1. de raptorib. Panormit. post Anton. in dict. capitul. vltimo de foro competend. numer. 21. Maria. Socin. in capit. postulasti. eod. titul. numer. 15. Nec enim potest certa ratio constitui, quae vagabundum ab alijs in hac specie distinguat. Imo rationes, quae remissionem istam iustam efficiunt, omnino & in vagabundo iustiores, aequioresque sunt, sicuti lector quiuis facilime discernere poterit. Nec oberit huic opinioni text. in dicta l. 1. ex quo videtur adnotatum fuisse, quod vagabundus possit puniri vbicunque fuerit inuentus, quia id obtinet, quoties non petitur remissio, nec ea iure facienda est, non sic erit idem, si remissio petita fuerit periudicem loci delicti. Aut tandem ea conclusio erit intelligenda, quantum ad locum, vbi vagabundus crimen commiserit. Nam vbi inuentus fuerit delinquens, id est, vbi quis vagabundus deliquerit, ibi erit puniendus. Octauo, remissioni locus erit, eaque facienda est in criminib. grauibus, & in his, quae leuia non sint, nam in leuibus non est necessaria remissio, nec tenetur iudex delinquentem ad locum delicti remittere, sicuti tenuerunt Calder. in dict. c. 1. de raptori. Cynus in Authen. qua in prouincia. C. vbi de crimin. agi oport. Collectarius in c. postulasti. de foro compet. Quorum opinionem sequitur Capella Tolosana. 319. & fatentur COMmunem esse eam sequuti Aufreri. inibi in addit. & Panormit. in cap. vltim. de foro competen. numer. 15. Ex quibus idem erit, vbi crimina sint grauia, modo actum sit ad ciuilem poenam, & condemnationem, tunc etenim remissio non est ad locum delicti facienda quod expressim authores praedicti admonent: Quibus suffragari videtur regia l. 2. titul. 17. libr. 8. ordinat. idem notant Chassane. in consuetud. Burgundiae. rubr. 12. numero 7. & Iacobin. de Bellouiso in §. contrahentes. de foro competend. in 6. num. 112. Imola post alios in d. Cle. pastoralis. num. 64. Nono, in hoc tractatu oportet animaduertere, quod vt remissio fiat ad locum delicti, est necessaria quaedam summaria criminis cognitio, & probatio, ne alioqui quis innocens infamia [art. 8]notetur. Sic visum est gloss. in Clem. pastoralis. verb. de more. de re iudican. Oldadro consil. 124. & alijs authoribus, quorum statim mentio fiet. Omnes enim tendunt in hoc, quod remissio fieri non debet, absque delicti commissi suspitione, & cognitione summaria. quod Bald. expressim tradit in d. l. 1. C. vbi de crimin. agi oport. Aretin. in cap. vltim. de foro competen. numer. 20. Sunt tamen qui probare velint, hanc cognitionem summariam esse premittendam a iudice remissuro, qui requisitus est ad remissionem. quod notant Anton. Abb. num. 18. & Fel. in d. c. vlt. numer. 10. Quam opinionem nec praxis admisit, nec iure veram existimo. Nam & Bart. in l. vlt. §. 1. ff. de publica scribit, iudicem a quo remissio petitur per iudicem loci delicti, esse merum executorem, nec posse, etiam summarie, cognoscere de ipso crimine. Idem notat Iason in l. magistratibus. ff. de iuris. om. iud. colum. 1. Est ergo necessaria summaria delicti cognitio, & probatio ad remissionem, in quo omnes propemodum conuenire mihi videntur. Haec autem fieri debet a iudice loci delicti, qui remissionem petit. quod mihi videtur Bartol. in dicta l. 1. Panormitan. in dicto. capitul. vltim. numer. 18. recte sensisse & Guidonem Papae in dicta quaest. 202. Eiusdem opinionis authorem habeo, qui asserit, iudicem requisitum hanc cognitionem habere, quoties requirens eam omiserit, aut ad iudicem requisitum non transmiserit. Idem tenet Chassaneus in dicta rubr. 12. numer. 6. Ex quibus illud superest, quod modo potissime receptum est, vt iudex requirens teneatur in ipsis literis requisitorijs summatim delicti cognitionem interserere, alioqui non tenetur iudex requisitus remittere delinquentem. Nec quidquam refert, legem regiam quae 2. est titul. 17. libr. 8. ordi. exigere ad remissionem, quod reus iam fuerit a iudice requirente condemnatus. Nam id obtinet, quotiens iudex ille processit contra delinquentem absentem iuxta formam iuris, eumque propria sententia damnauerit. Nec tamen ex hoc negat regia lex, posse iudicem loci delicti statim ante condemnationem praemissa summaria quadam cognitione remissionem petere. Decimo solet controuerti hac in re, an sit remittendus fur ad locum delicti, vbi is cum re furto [art. 9]oblata, in alium fugerit locum? Nam quod non sit locus remissioni, tenent Bartol. in l. si dominum. ff. de furtis. & ibi Alexand. Bald. in l. vnica. colum. 7. C. de confe. Gonsalus a villadiego in tracta. de haereticis. quaestione 8. Angelus de Castro filius Pauli de Castro, cons. 457. inter consilia patris. 2. lib. Eandem opinionem asserit iure veriorem esse Bald. in consil. 471. lib. 3. propter nouam rei contrectationem, ex qua nouum crimen committitur, cuius ratione poterit fur puniri a iudice illius loci, in quo noue rem contrectauit, nec erit remittendus ad locum delicti. Verum quia Bald. in dicto consil. 471. scribit, hanc opinionem non esse receptam, nec seruari, & quia ipse aliquot authoribus citatis eam dubiam esse existimaui in libr. 2. Variar. solut. cap. 20. nume. 15. Nunc constanter assero, eam iure non probari, nec admittendam esse. Nam vera iniuria, proprium furtum ex illa prima fit acceptione iniqua: tametsi delictum ipsum vlterius procedat propter repetitam contrectationem, & vsum rei furtiuae. Quod quidem in hac quaestione parum vrget, cum de remissione tractemus, quae fieri debet ad locum delicti, cuius Reipublicae vere facta fuit iniuria tam publica, quam priuata. Idcirco, si quis rationes ad amussim obseruauerit, ex quibus remissio ad locum delicti fit, plane, ni ipse fallor, fatebitur, etiam in hac specie furem cum ipsa re furtiua, ad locum delicti remittendum fore. Quod Fulg. tenet consil. 149. colum. 2. idem probat Maria. Mantua apophthegmate. 303. ex posterioribus: etiam si Bartoli sententiam teneat Guido Papae in dict. quaest. 202. & asserat communem esse Nicola. Boer. in decisione 13. num. 47. sic & Iacob. de Bellouiso in d. §. contrahentes. num. 120. scribit: se vidisse communiter seruari Bart. opinionem, licet quidam eam reprobauerint. Vndecimo erit praeterea adnotandum, hanc remissionem tunc obtinere, & faciendam esse, quoties delinquens extra Romanam vrbem degit, & habitat. Nam si is Romae habitat, non est necessario facienda remissio, nec tenetur Romanus iudex hunc delinquentem remittere: vt scribit Oldra. cons. 124. asseuerans ita Romae seruatum saepissime fuisse. Mihi tamen haec conclusio videtur a sequentibus pendere. Nam siue remissio petatur eo casu, quo Romae est maius tribunal, ad illius criminis punitionem, quia locus delicti subest Romanis magistratibus, & curiae Romanae, vel eo casu, quo distincta est iurisdictio loci delicti a iurisdictione Romanae curiae, vtroque casu petenda est huius sententiae resolutio ab his, quae statim tractabuntur. Duodecimo loco sese offert frequens huius quaestionis moderamen, siquidem remissio faci[art. 10]enda non est, quoties iudex requirens, petensque remissionem, & requisitus, non sunt eiusdem imperij, nec principatus. Huius conclusionis ea est ratio, quod non sit princeps aliquis qui possit compellere iudicem requisitum ad remissionem. Non enim subest vterque iudex vni principi. Sed si alioqui teneretur iudex requisitus remittere, haec ratio parum vrgeret, cum posset cogi ab illo principe, cui iudex ipse requisitus subditus est. Et nihilominus hanc opinionem tenent Bald. in lege 2. C. de seruis fugitiui. versicul. sed nunquid. Odofre. in Authen. qua in prouincia. C. vbi de cri. agi oport. Quae quidem sententia communi totius orbis Christiani vsu, & PRAXI recepta est, vt testantur Bal. in lege 1. C. vbi de crim. agi oportet. Iacob. de Bellouis. in dicto §. contrahentes. numero 113. Matthae. de Afflict. in const. Neapolit. libro 2. rubri. 3. numero 88. Chassanae. in consuetud. Burgund. rubr. 12. numero 14. Fulgosi. consilio 149. colum. 2. Nicola. Boeri. decisi. 29. & plerique alij passim praesertim Paulus Eleazar. Imola & alij in Clement. pastoralis. de re iudicata super glo. verbo. de more. Aufrerius in addition. ad capellam Tolosanam. quaest. 319. imo & apud Italos consuetudine inductum esse, quod remissio non fiat, etiam in locis quae Imperatori subsunt, asserunt Bartol. in l. qui sepulchri. ff. de sepulchro violat. Angel. in l. haeres absens. ff. de iudicijs. Felinus in dicto cap. vlt. de foro competen. nu. 11. & profecto vbi vtrique iudici communis esset Romana, & Imperatoria lex, quae remissionem fieri iubet, necessaria est consuetudo legitime praescripta ad excusandum iudicem, qui nolit remittere. Quod fatentur Pau. & Imola in d. Clemen. pastoralis. & Felin. in d. cap. vlt. nume. 11. Anania in d. cap. 1. de raptori. col. pen. At vbi lex quae remissionem fieri iubet, non afficiat eodem vinculo vnius legislatoris vtrunque iudicem, remissio non est in praecepto, nec tenetur iudex requisitus remittere, etiam seclusa consuetudine, quae necessaria est, vbi lex praecipiens remissionem ratione eiusdem legislatoris est vtrique iudici communis. Ea vero lex, quae a ratione naturali deducitur, & quae docetius vnicuique reddendum fore, in vtroque casu seruanda erit, & ideo quoties remissioni locus non est, tenetur iudex priuato laeso, & accusanti delinquentem ius reddere, & ipsum delinquentem punire, nec ab hoc iure poterit excusari consuetudine quacunque nec alia humana lege, cum & haec iniqua foret, & naturali rationi refragaretur. Sic etenim rem istam intellexere. Nicola. Boeri. in dicta decisione 29. Iason consi. 121. libr. 1. Thomas Grammat. decisio. 26. num. 3. Calder. in d. cap. 1. de raptori. sensit Abb. in consi. 24. col. 2. libr. 1. idem Abb. in d. c. vlt. de foro comp. nu. 23. Aufre in d. decisio. 319. & Rochus Curt. in cap. vltim. de consue. folio paruo 17. col. 1. qui expressim asseuerant, validam esse consuetudinem; quae remissionem istam impediat & tollat, modo delictum puniri possit, & puniatur a iudice, qui ex eadem consuetudine remittere non tenetur. Igitur iudex requisitus vel remittere tenetur, vel delinquentem ipsum punire ad ipsius offensi accusationem, quod in hac quaestione ipse censeo maxime considerandum fore. Nec enim me latet, apud plerosque receptum esse, non posse delictum puniri extra locum delicti, nisi a iudice domicilij, vel originis: ita quidem tradit Iacob. de Bellouis. in dicto §. contrahentes. num. 119. Panor. item in d. ca. vlt. nu. 13. & alij in dicta Clem. pastoralis. de re iudicat. Attamen est animaduertendum, quod vbi delinquens est vagabundus vere. vel ex praesumptione, quia spes est, & suspicio maxima ipsum in locum domicilij, vel originis non migraturum intra breue tempus, hic poterit puniri a quocunque iudice illius loci, vbi moram fecerit, aut per quem transit viator, quem admodum Panor. in d. nu. 13. & seq. tradit ex Spec. in tit. de competenti iudice. §. 1. versi. quadragesimo. & Antoni. ibidem tex. opt. in l. 1. C. vbi de crim. agi opor. & in Authen. vt nulli iudicum. §. si quis vero. Atque ita in hisce vagabundis plane admittetur, quod modo respondimus, cum possint vbique puniri. Sed & si quis deliquerit in alterius iniuriam, & a loco delicti fugerit in eum locum, a quo remissio fieri non potest, quia diuersi principatus sit, nec in eo domicilium, aut originem habeat ipse criminis author, profecto iniquum videtur, quod hic nec sit remittendus ad locum delicti, nec sit puniendus a iudice illius loci, petente offenso publicam vindictam. Nam & Docto. ipsi paulo ante citati contendunt, non valere consuetudinem, quod delinquena non remittatur a iudice, qui nec sit domicilij, nec originis, quia maneret tunc crimen impunitum, cum iudex ille punire delictum non possit, in quo conuenire mihi videntur cum Iacobo de Bellouis. & Panor. & alijs. Haec autem ratio a naturali iure deducitur, & ideo eadem est, & vbique locorum viget. Igitur sicut non valeret consuetudo impediens remissionem, vbi iudex requisitus delictum punire non potest, etiam nec valebit, vbi iudex requirens, & requisitus sunt sub diuersis principibus, quoties non potest delictum puniri a iudice, qui remissionem negat. Etenim vtroque casu, delictum manet impunitum aduersus rationem naturalem, & que nullo temporis vsu tolli potest. Quamobrem, vbi iudex requisitus, diuersi principatus est, tenetur remittere, quod omnes negant, & nos itidem eisdem accessimus, vel punire debet delinquentem, quem offensus accusat. Cui opinioni illud accedit, quod dum offensus agit ad satisfactionem iniuriae, & laesionis, quam iure naturali tenetur offendens omnino impendere: tunc illius satisfactionis debitor est, vt & pecuniae, alioqui debitae esse poterat. Nemo vero inficiabitur debitorem hunc posse, cum in fuga sit, vbique conueniri: ergo & delinquens ratione satisfactionis, poterit apud quemcunque iudicem accusari, si remissioni locus non sit ad iudicem illum, qui poterat iure ordinario ad criminis punitionem pro cedere. Et preterea tenetur quilibet princeps, seu iudex ius vnicuique petenti reddere, cum hoc sit munus iustitiae a lege naturali, quae vbique vim habet, manifeste procedens, quod si dixeris, hoc verum esse, si sit iudex competens illius, contra quem agitur, id ipse facile concesserim, modo mihi, & illud detur, in specie, quam tractamus, hunc iudicem competentem, & verum esse, cum ex culpa rei non possit offensus eum apud proprium iudicem deferre, fugitiuus etenim est. Sed etsi ad poenam criminis agatur, quae non pertineat ad offensi satis factionem, saltem eam, quae iure naturali ei debetur ab offendente, tunc erit obseruandum, an totius Reipublicae vniuersalis intersit, crimen hoc quod defertur, non relinqui impunitum. Nec enim hoc obtinebit in quibuscunque crimin ibus sed tantum in illis, quae adeo atrocia sunt, vt eorum impunitas, propter scandalum graue, exemplum insigne vel suspicionem repetendi sceleris, sit cuilibet Reipub. & denique totius orbis vniuersali detrimentum allatura. Decimotertio, illud ab eisdem authoribus in disputationem adducitur, an remissio facienda sit a iudice maiori ad minorem. Est etenim exemplum huius quaestionis passim obuium, quoties iudex loci delicti subditus est illi iudici, qui ad remissionem requiritur. Et Oldra. in d. consi. 123. respondit, non teneri hoc in casu iudicem requisitum remittere delinquentem, quia remissio fieri debet a minori ad maiorem, vel a pari ad parem: non autem a maiori ad minorem. leg. ad cognitionem. ff. quibus ex causis in poss. eatur. l. ad principem. ff. de appel. & in Authen. de appellat. in prin. idem not. Chassanaeus in consuetu. Burg. rubr. 12. num. 16. Quorum opinionem ipse intelligo, vbi iudex hic maior, vel superior poterat alioqui causam iam caeptam, a iudice inferiori aduocare ad se ipsum, aut retinere cuius cunque appellationis occasione. Nam hic iudex cum remissio petitur, vel causam auocabit, vel eandem retinebit vtcunque appellante reo ab inique petita remissione, etiamsi aequissime eadem petita fuerit. Hac equidem de re aliquod superius adnotauimus c. 4. Quod si iudex hic superior non possit causam apud iudicem inferiorem pendentem auocare, nec eius cognitionem adsumere aliter, quam per legitimam appellationem, profecto tenebitur requisitus delinquentem remittere ad locum delicti, quanuis illius loci magistratus inferiores sint, & hunc superiorem habeant. Sic denique in Hispania, si delinquens a loco delicti commissi fugerit ad locum, vbi est dux, Comes, aut Marchio loci delicti dominus, & iudex ordinarius loci delicti petierit remissionem, non poterit eam negare, nec impedire Dux ille, Comes, vel Marchio, etiamsi superior sit iudicibus ordinarijs loci, in quo delictum commissum fuit. Quam opinionem plane probare videtur Iacob. de Bellouis. in d. §. contrahentes. numero 112. & Chassanaeus in d. rubr. 12. num. 16. quo in loco repetitionem praedictam super §. contrahentes. non tribuit Iacobo a Bellouis. sed cuidam Iordano Bretio. & id fortassis recte. Nam id opus saltem non est illius celebratissimi Iacob. a Belloui, qui fuit antiquior Bartolo, Baldo, Fabro, & Sal. quorum omnium saepissime sit mentio in d. relectione. Decimoquarto, non immerito quaeritur, cuius expensis fieri debeat isthaec remissio? & Bald. in c. Nonnulli. colum. 3. de rescript. Iason in l. a diuo [art. 11]Pio. §. sententiam. columna secunda. ff. de re iud. rursus. idem Bald. in cap. 1. §. si iudex. de pace tenend. & Matthae. de Afflict. in constit. Neapol. lib. 1. rubr. 41. num. 13. in ea sunt sententia, vt opinentur, has expensas impendendas esse ab ipso accusatore, si is remissionem petierit, vel eo petente fuerit a iudice loci delicti postulata, alioqui ab ipso iudice publico, ex aerario prestandae sunt, qui remissionem petit. Primum deducitur ex argum. l. cum saepe. C. de erogatio. milit. annonae vltimum ex l. mulier in opus. ff. de captiuis & haec iure commun. At iure regio extat l. secunda. titulo 17. libro 8. ordinar. qua statutum est, has expensas ministrandas esse ab ipsomet delinquente, & ex eius bonis, si bona habeat, alioqui ab ipso accusatore, quod si neuter habeat, vnde possit has suppeditare expensas, tunc praestandae sunt ex publico aerario illius loci, vbi capitur reus sceleris author. Igitur differt a iure Communi, regia ordinatio, quae expressim tractat de remittendo eo delinquente, qui absens a loco delicti, ab eiusdem loci iudice damnatus fuerit & pronunciatus criminis author. Quod est omnino hac in re considerandum, vt hinc argumentemur, sitne idem agendum generaliter, quoties remissio fuerit in criminalibus petita. Decimoquinto superest examinare, sitne remissioni locus in crimine haeresis, & multis placuit, [art. 12]non esse remissionem faciendam, sed posse haereticum puniri quocunque in loco repertus fuerit, tametsi in eo loco nihil impium vlterius fecerit. Quam sententiam veram esse censent pluribus rationibus Paulus Eleazar. & Card. in Clemen. pastoralis. de re iudicata. §. denique. & ibi Bonifacius in §. nos tam ex superioritate. Gonsalus a Villadiego. de haereticis. quaest. 8. ad finem Guido Papae, quaest. 202. Iacobus Septimacensis in curia Pintiana regius consiliarius in institutionibus Catholicis. capitulo 2. Chassanaeus in consuetudin. Burgundiae rubric. 12. numero 17. Quorum sententiam ipse opinor vlterius esse aperiendam, ne quis in vniuersum ita eam accipiat, quod iuri & aequitati laesio fiat. Primum etenim, vbi qui Granatae crimen haeresis commiserit, & fugerit Valentiam, ibique in eodem crimine perseuerauerit, si nulla fuerit petita remissio a Granatensibus inquisitoribus, dubio procul poterit hic haereticus puniri Valentiae. Atque in hunc sensum accipienda est Communis sententia, ea quidem ratione, quia crimen haeresis, etiam Valentiae contrahitur, idcirco mirum non est, quod ibi puniatur, imo profecto iustum, & aequum. Idemque sensit glossa & fatentur omnes in capitu. vt commissi. de haereti. in 6. Cynus & alij in lege 1. ad finem. C. de summa Trinitate & fide Cathol. Quod si petita fuerit remissio, tunc sane ni fallor, ea est facienda, cum hic haereticus Granatae crimen per actum exteriorem contraxerit, & commiserit. Valentiae vero animo tantum prauo absque exteriori facto, in eadem haeresi perseueret, in hac etenim specie praecipue agitur de punienda haeresi, quae per opus exterius Granatae perpetratum in iudicium ecclesiae incidit. Nec video rationem aliquam efficacem, quae huic obstet remissioni, si ea petita fuerit: Imo huc pertinent omnes rationes, que superius traditae fuere ad remissionis iustitiam comprobandam. Nec sequitur, haereticus vbique puniri potest. quod nos fatemur, ergo non est eius facienda remissio, si petatur. Haec etenim collectio falsa est, vt apparet ex his, quae hoc in capite non semel fuere adnotata. Eadem fere ratione, vbi quis haeresis crimen publice Granatae commiserit, isque fugerit Valentiam vbi occulte idem crimen repetat, erit remittendus, si remissio petatur, ad inquisitores Granatenses. Quod expressim notant Domin. & Franc. in dicto capitulo, vt commissi. §. & contra illos. Ex quibus & illud apparet, non esse remissionem faciendam, vbi haereticus ita palam, & publice, aut ita occulte vtrobique deliquerit. Etenim praeferendus erit iudex illius loci, vbi modo capitur. Fit ergo, etiam in crimine haeresis, remissionem faciendam fore: quod notant Petrus & Cynus in lege 1. ad finem. C. de summa Trinita. Ioannes Andr. & Anch. ac Vanchellius in dicto capitul. vt commissi. cum remissio fiat in praedictis duobus casibus, in quibus & alia crimina eodem iure censentur frequentius, siquidem alioqui rara sit in alijs delictis remissio. Denique hinc apparet, quonam modo sit accipienda opinio eorum, qui censent, in crimine haeresis non esse locum remissioni, quemadmodum placuit Iacobo de Rauen. in dicta lege prima & his, quos nuncupatim in hac quaestione paulo ante citauimus. Haec de remissione sint satis, vt hinc possit quispiam percipere, quando iudex requisitus teneatur reum alicuius criminis ad locum delicti remittere. # 12 THEMA CAP. XII De petitione hereditatis expenditur Pauli Iurisconsulti locus forensi exercitationi maxime commodus. SVMMARIA. -  1 Petitio haereditatis est iudicium vniuersale, & inibi quonam modo proponenda sit? -  2 Quae sit vera ratio, cur petitio haereditatis non datur contra titulo possidentem. -  3 Petitio haereditatis datur contra possidentem titulo acquisito post mortem testatoris. -  4 Petitio haereditatis, an detur contra possidentem titulo putatiuo. -  5 Petitio haereditatis non datur contra possidentem titulo acquisito ab eo, qui poterat petitione haereditatis conueniri. -  6 Expenditur vera interpretatio Iurisconsulti in l. 4. ff. de petiti. haeredi. CAPVT XII. IVDICIVM hoc petitionis haereditatis esse vniuersale, scribit Iurisconsul. in l. 1. ff. de rei vendic. in prin. & in l. item videndum. §. vlt. & l. sequen. ff. de pet. hered. quod licet mixtum sit partim in rem, partim in personam competens. §. quaedam actiones. institut. de actionibus l. haereditatis petitiones. C. de petit. haered. proprie tamen est in rem, qua ex parte praecipue ex possessione aduersarij constat. l. sed etsi. §. petitio haereditatis. ff. de pet. haereditatis. Idcirco in hoc tendit, vt quis declaretur, ac pronuncietur haeres, ad eumque haere[art. 1]ditatem, id est vniuersitatem pertinere. l. ex diuerso. §. 1. ff. de rei vendicat. Etenim quatenus de ipsa vniuersali actione tractabitur, ius actoris oportet metiri suo proprio iure, nempe an sit haeres, qua vero ex parte de executione huius iudicij agitur, necessum est, quod officio iudicis actori restituatur, quicquid ex haereditate reus possidet: sicuti traditur in l. licet. ff. de pet. haeredit. l. 1. §. 1. ff. si pars haered. petat. Qua ratione satis erit, libellum iudici offerre absque vlla rerum expressa mentione, quo petat quis se pronunciari haeredem defuncti, & ad eum illius haereditatem pertinere, damnarique aduersarium ad restitutionem omnium rerum ad haereditatem illam pertinentium. Sic sane ex varijs Iurisconsultorum locis tradidere Bartolus, Paulus Castren. & alij in l. 1. ff. de eden. Bart. in dicta lege licet. Abb. in capit. 2. de libel. oblat. numer. 25. & Socin. ibi num. 79. tex. optimus in l. haereditas. ff. de acquirenda haereditat. l. non possumus. ff. de petitione haereditat. Imo. in dicto c. 2. col. penult. Lanfran. in c. quoniam contra. de probatio. verb. petitiones. colu. 3. regia. l. 26. titu. 2. parte 3. Quamobrem non satis huius actionis vim percepit gloss. in dicto cap. 2. dum scribit, libellum hac in actione ita concipiendum esse. Peto talem haereditatem. Prius etenim oportet petere, quod pronuncietur haeres Sempronij defuncti. Hoc siquidem in hoc iudicio potissimum est, cui consequitur hereditatis, & rerum haereditariarum restitutio, & ideo non recte petit, qui agens petitione haereditatis, ipsam haereditatem petit, nisi prius petierit se pronunciari heredem, cum ad hoc detur hoc iudicium, vt per iudicis diffinitionem actor heres pronuncietur. Ex his satis deduci poterit, quae sit vera ratio, cur petitio haereditatis non detur contra titulo possidentem? quod constat in l. regulariter. ff. de petitione haereditatis. cuius interpretatio[art. 2]nem explicat Iason in l. 1. colum. 4. C. de inoffi. testa. Idem Ias. in §. actionum. Instit. de actionibus. num. 218. Nam hoc iudicium in hoc tendit, vt actor pronuncietur haeres defuncti, quod si reus titulum allegauerit, ex quo etiamsi actor haeres sit, nihilominus res petita ad eum non pertinebit, profecto non est, cur iudicium petitionis haereditatis amplius examinetur, ac potius erit de rei vendicatione agendum. Quo in iudicio actor probare poterit, se dominum esse rei petitae, quia eius dominium, quod defunctus habuit, in eum fuerit translatum: reus vero negabit actorem vllo iure rei dominium habere. Igitur quo ties non est tractandum, an actor sit haeres, quia hoc reus expresse fatetur, hoc agens, & allegans, rem non esse actoris, nec eius fuisse tempore mortis, cuius haeres actor dicitur, actione reali rei vendicationis, non petitione haereditatis erit agendum. Idem erit & quoties reus simul duabus vtatur defensionibus: nempe quia negat, actorem dominum esse rei petitae, vel quia defunctus eius dominium non habuit, nec in eum id transtulit, etiamsi vere sit haeres, vel quia etiamsi defunctus dominus fuerit, non tamen eius sit haeres actor ipse. Nam & in hoc casu, non est agendum, nec tractandum de petitione haereditatis. Quae denique datur aduersus eum, qui siue bona, siue mala fide putat se haeredem, & pro haerede possidet. lege regulariter. & lege pro haerede possidet. ff. de pet. haereditat. Sic sane hac actione agendum erit, vbi tantum id exanimandum est, quo ad iudicij diffinitionem, vt missam eius exequutionem faciamus, vter sit defuncti haeres actor, vel reus, vel an actor hoc ius haeredis habeat? Etenim vbi praeter quaestionem istam oporteat tractari, an res, de qua controuertitur, ad defunctum pertinuerit, vel ad eius haeredem pertineat, & sic de alio titulo, quam haereditatis, tunc actione reali, & iudicio rei vendicationis est causa peragenda, siquidem is, qui titulum pretendit, negat aduersario dominium, & ideo recte tunc competit rei vendication. lex. sed si lege. §. quod autem. ff. de petition. haereditat. lege haeredes. §. quod pro emptore. ff. famil. erciscun. §. omnium. instit. de action. ad finem. Hanc vero rationem explicuit glossa in lege haereditatem. C. in quibus casibus cessat longo tempore praescriptio. quae satis congrua est, licet Bartolus in lege haereditatis. C. de petition. haered. Idem in dicta lege pro haered. Angelus in lege Pomponius. ff. de rei vendication. Imola in lege, si is qui bona. ff. de acquirend. haered. & alibi passim iuris ciuilis Interpretes ab hac ratione discedentes aliam comminiscuntur. nec satis congruam, nec Iurisconsultorum responsis conuenientem, etiamsi Iason in dicto §. actionum. nume. ducentesimo decimo octauo scribat, eam COMMVNEM esse, ipsamque probauerit. Quid enim obsecro refert ad examinandam litigantium concertationem, & eorum iura expendenda, quod vterque titulum, & possessionem alleget, vt tandem hoc in casu non sit locus petitioni haereditatis? Nam etsi defunctus possederit, cum haec possessio in haeredem non transierit, parum vrget, vt petitio haereditatis detur contra eum, qui possidet, absque titulo pro possessore: vel cum titulo pro haerede, actor etenim probare debet semper ius, quod in iudicium deduxerit. Et ideo non interest ad dandam actionem hanc, vel illam, quod titulum alleget, & possessionem: Imo potius erit considerandum, de qua re in iudicio sit examen constituendum, & quid ad iura vtriusque litigatoris expendendum sit, perpensa petitione agentis. Hoc ipsum manifestius apparebit ex his, quae statim ad apertiorem huius controuersie cognitionem palam explicabuntur. Erit equidem ex praenotatis constituendum agente petitione haereditatis, vbi vere & proprie iudicium istud tractabitur, non teneri ad probationem dominij rei petitae, id est, non tenebitur hic actor probare, defunctum do minium illius rei habuisse tempore mortis, sed satis erit, rem illam in eius haereditate mansisse. tex. celebris in l. & non tantum. ff. de pet. her. tradit Bart. in d. l. haereditatis. & est Communis omnium sententia. Vnde maxime refert, an agatur rei vendicatione, an petitione hereditatis, siquidem agens actione reali vendicationis, tenetur probare dominium, alio qui non obtinebit, extat & aliud non leue discrimen, nam reus ab actione rei vendicationis, poterit se defendere praescriptione temporis viginti, vel decem annorum, a petitione autem haereditatis non aliter, quam triginta annorum praescriptione, quod probatur in d. l. hered. Ergo non parui refert, an sit iudicium tractandum super petitione haereditatis, an super rei vendicatione. Tertio hinc apparet, qua ratione petitio haereditatis detur contra possidentem pro possessore, & sic contra praedonem. l. regulariter. & l. pro haere de. §. vlt. & l. sequent. ff. de pet. haered. Etenim cum reus nullum possessionis titulum allegat, sed tantum possessionem ipsam, tunc nihil est inquirendum in eo iudicio amplius, quam quod actor sit haeres. Nam a reo possidente pro possessore hoc tacite. negatur, & quod res manserit, ac relicta fuerit in defuncti haereditate, huic equidem examini proprie conuenit haereditatis pet. Nec tractandum erit de dominio ipsius rei, cum reus non dixerit, se rei petitae dominum esse, aut dominij titulum habere, ex eoque rem ipsam hactenus possedisse. Quarto ex his poterit examinari, quod Bald. eleganter scripsit in l. vlt. C. de edi. di. Adr. toll. opposit. 9. dum existimat, petitionem hereditatis dari contra possidentem titulo, quem tamen acquisiuit post mortem testatoris defuncti, licet ea non detur contra possidentem titulo ante obitum defuncti, de cuius haereditate agitur, acquisitio. Hanc opi. Bald. probat ex d. l. vl. vbi constat ex vltima illius constitutionis parte, possessorium, cuius inibi mentio sit, competere aduersus habentem titulum, & ex eo possidentem, cum tamen sit iudicium illud debilius, quam pet. haere. idcirco illius edicti. iudicium competit contra possidentem, ex titulo acquisito post obitum defuncti, sicut & contra hunc competeret pet. haered. Nam alias si petitio haereditatis non daretur contra hunc possessorem, eodem iure negari deberet possessorium illud iudicium, de quo in d. l. vlt. agitur. Sic tandem opinio Bald. admittitur a Barb. in consi. 65. incipit. Clementissimi. lib. 2. qui late conatur eam defendere. Et tamen contrarium aduersus Bal. probare conatur. Salyc. Alex. Iacob. Pau. Cast. & Ias. in d. l. vlt. ad fin. Idem Ias. in d. §. actionum. nu. 218. & ibi Ange. nu. 68. Alex. in consi. 73. li. 5. qui eandem op. Bald. asseuerat Communi omnium consensu, improbatam esse in consi. 184. & cons. 186. eo. lib. vbique Communem hanc opi. sequutus. Sic & Angelus Aret. §. sed istae. de actionibus. numero 13. fatetur communem opi. quam ipse probat, esse contra Bald. & licet Curt. Iunior, dubius tamen sentauerit sententiam Bald. tueri: nihilominus aduersus Bald. est optimus textus in lege 2. §. vlt. iuncta l. haereditatis. C. de pet. haered. Ex quo deducitur discrimen elegans, & insigne, in hac materia inter emptorem haereditatis, & emptorem rerum singularium. Emptor enim haereditatis tenetur, ac conueniri poterit pet. haered. emptor autem rerum singularium, actionereali rei vendicatio. Et tamen vt differentia sit apta, praemittendum est, emptorem singularium, post mortem defuncti testatoris emisse, titulumque habuisse, cum alioqui admodum incongrua & inepta esset collatio vtriusque emptoris. His accedit text. in leg. etiam. §. 1. ff. de pet. haered. vbi datur petitio haereditatis, contra emptorem haereditatis in quibusdam casibus, que semper danda foret, si vera esset Bald. sententia. cum hic titulum post mortem defuncti acquisierit. Sic & aduersus opin. Bald. vrget ratio, quam adduximus ad probandam iuris regulam, quae docet, petitionem haereditatis non esse dandam contra titulo possidentem. Is etenim qui titulo possidet, siue eum habuerit ante obitum defuncti, siue post eius mortem, non negat actorem esse haeredem, sed contendit, eum etiamsi heres sit, non esse dominum rei petitae, & in hoc titulum allegat. Et ideo agendum erit de dominio rei, an sit penes actorem, vel reum, non de ea questione, an actor haeres sit per sententiam pronunciandus. Quod quidem iudicium actione reali, & sic rei vendicationis erit definiendum, quemadmodum paulo ante probauimus, sed & contra Bald. est optima glossa in leg penul. & vlt. ff. pro legato. Nec suffragatur Baldo text. in d. l. vlt. qui iuxta glossam ibi verb. Principalem. Ita est intelligendus, vt cum petitio haereditatis detur contra titulo possidentem, tunc ea excludatur decem annorum praescriptione, ac quoties detur contra possidentem pro haerede, vel pro possessore, tollatur triginta annorum tempore, quam interpretationem sequuntur Bar. Cyn. & Alex. ibi quae tamen ex eo non placet, quod rursus in idem incidamus dubium, cur detur inibi petitio haereditatis, seu interdictum illud contra titulo possidentem. Quamobrem ipse aliter accipio quod in d. l. vlt. decisum extat. & fateor, interdictum illud possessorium dari contra titulo possidentem, etiamsi petitio haereditatis minime tunc daretur, nec video, qua ratione possit congrue deduci argumentatio ista, non datur petitio haereditatis: ergo nec interdictum possessorium. Cum haec sint duo iudicia admodum distincta, nempe iudicium proprietatis, & possessionis, l. naturaliter. §, nihil commune. ff. de acquirenda possessione. Imo hic argumentationis modus facilime resoluitur, ex lege, is qui destinauit. ff. de rei vendicat. & his quae notantur per Bartolum in lege, in rem alienam. ff. de pignoribus columna 3. sic etenim in dicta lege vlt. detur illud interdictum possessorium contra titulo possidentem, non ex hoc sequitur dari contra eundem petitionem haereditatis, quam interpretationem Alexander longius probat in dicto consilio 73. libro 5. Et probatur, quia iudicium illud possessorium, quo ad summariam cognitionem, datur pro bonis quae defunctus tempore mortis possidebat, nec impeditur eius cognitio, etiamsi a reo allegetur & probetur titulus simul cum possessione, tametsi actor non obtinebit in eo iudicio, si ex summaria vtrinque recepta probatione constiterit, vel defunctum eam rem, non possedisse tempore mortis, vel reum eius dominium habere, etiamsi possessio tempore mortis, penes defunctum fuerit, quemadmodum in d. l. vlt. omnes frequentiori consensu tradidere. At in petitione hereditatis iudicium impeditur, si probetur titulus, qui vere sufficiens est ad translationem dominij, vel vsu capiendi conditionem, iuxta ea, quae notantur in d. lege vlt. C. de edict. diui. Adrian. tollen. per Alexandrum & Ias. columna vlt. Nam licet ipse Alexan. & Iaso. & idem Iaso. in d. §. actionum. num ero 222. asseuerent, Communi opi. receptum esse, quod licet titulus putatiuus alioqui sufficiat ad vsu[art. 4]capionem, non tamen impedit iudicium petitionis haereditatis. Quam opi. tenent gl. in d. l. vlt. C. de edict. diui. Adrian. tollen. ad finem. & ibi Bald. 15. opposit. Iacob. & Fulgosius colum. vlt. rursus idem Ias. in l. 1. C. de in offi. testament. numer. 10. gloss. & Bartolus. in lege Iulianus. in prin. ff. quibus ex causis maior. glos. in lege 1. in prin. & ibi Bartolus. ff. quorum bonorum. & gl. in lege haereditatem. C. in quibus causis cessat longi temp. praescrip. Et eandem opi. sequatur, & existimet Communem esse Curt. Iun. in d. l. vlt. num. 21. ipse vero contrariam sententiam veriorem esse opinor, & ideo arbitror, iudicium petitionis haereditatis impediri, si reus possideat titulo singulari, qui propter iustum errorem sufficiat ad vsu capionem rei petitae. Hanc sententiam primum mihi satis probat text. in lege. nec vllam. §. 1. ff. de pet. haere. ex quo deducitur, petitionem haereditatis dari contra eum, qui titulo possideat, modo titulus is accedat ad titulum pro possessore, quia omnino mala fides ab ipso reo allegatur, qui vere non alia ex causa possidet, quam quod sciens, rem alienam esse, & a se ipso mala fide, titulo prorsus nullo possideri, ipsam habeat occupatam. Igitur quo ties haec exceptio deficiat. & reus rem petitam bona fide possideat, titulumque habeat sufficientem ad vsucapionem, ita quidem, vt iusto errore ductus existimet, rem ad se pertinere, tunc plane regulam sequemur, quae dictat, petitionem haereditatis non dari contra titulo possidentem. Secundo vrget amplius & hic Iurisconsulti locus. Nam is dicitur pro possessore possidere, qui vt praedo possidet. text. opt. in l. pro haerede. §. vlt. & lege. nec vllam. in prin. ff. de pet. haered. Sed titulus inualidus, & nullus, tunc non impedit petitionem haereditatis, cum eo dem iure censetur, quo titulus pro possessore, sicuti probatur in d. lege. nec vllam. §. 1. ergo cum titulus sufficiens ad vsucapionem, non constituat possessorem praedonem, nec possit dici titulus pro possessore, impediet ex regula iuris, petitionem haereditatis. Tertio, vt quorundam rationem excutiamus, oportet animaduertere, ita a Iurisconsulto in d. lege. nec vllam. §. 1. requiri in possessore scientiam iniusti tituli, vt nequaquam possit congrue dici per sensum a contrario inibi probari, petitionem haereditatis non dari contra possidentem eo titulo, qui sufficiens erat ad vsucapionem. Etenim Iurisconsultus ter requirens in breui responso, scientiam iniusti tituli, & sic malam fidem, non leui iudicio id requirit responsurus idem, si possessor ignorantiam habuisset iniqui tituli, sed serio id exigit, vt plane contrarium responsurus esset, imo iam ipse respondit, vbi possessor ignorans foret, ea quidem ignorantia, quae non impediret vsucapionem. Quarto, nostram hanc sententiam apertissime tenet gl. in d. lege. nec vllam. §. 1. verb. sciens. gl. item in lege pen. & vlt. ff. pro lega. Quas expressim admisere Alex. Angel. Aret. Ias. & alij. qui aduersus Baldi opinio. scripsere, quam hac in parte examinamus. Eandem assertionem, quam & nos probamus, probauerunt Cynus colum. 1. & Corne. colum. vlt. in d. l. vlt. C. de edict. diui Adr. toll. Paulus Castren. in d. lege. nec vllam. §. 1. Nec video quid constanter vrgeat in contrarium, cum Bart. post gl. in d. lege Iulianus. tractauerit de titulo vniuersali, qui etiam si verus esset, non im pediret agi, nec tractari iudicium petitionis haereditatis. Deinde & aduersus glo. in d. lege vlt. profecto satis perstringit ratio, quam premisimus in initio huius capitis, siquidem statim quod a reo conuento, petitione haereditatis allegatur, & probatur titulus, non est cur iudicio haereditatis petitionis diffiniatur ea causa, & controuersia. Imo conuenit, quod titulus examinetur in iudicio singulari rei vendicationis. Non negauerim opi. gl. in d. lege vlt. C. de edict. diui Adr. toll. frequentiori Doctorum iudicio probatam esse, & tamen nihilominus contendam, eam nec satis aequam esse, nec alicubi in iure probari. Quoties equidem agendum est de dominio rei petitae, non autem de vniuersalis tituli haereditatis iure, nempe, an actor haeres sit, vel reus, non iudicio haereditatis petitionis, sed rei vendicatione erit examinanda ea controuersia. Sic denique constat ex praenotatis, sit ne vera Baldi opinio in d. l. vlt. C. de edicto diui Adr. toll. Quinto, si ad amussim expendamus rationem veram, & propriam, cur petitio haereditatis non detur contra titulo possidentem, plane consta[art. 5]bit, sit ne verum quod scripsit Bart. in lege cogi. C. de pet. haere. asseuerans, petitionem haereditatis dari contra titulo possidentem, quando reus titulum habuit ab illo, qui poterat iudicio petitionis haereditatis conueniri, & ad examen forense vocari. Idem repetit Bart. in l. si rem & pretium. ff. de pet. haered. in prin. Paulus de Castren. in l. vlt. C. de edict. diui Adr. toll. Angel. & Imola in l. si is qui bonis. ff. de acqu. hered. Iaso. in l. 1. C. de inoffi. testament. num. 10. sed contrarium eidem Bar. placuit in l. 3. §. opus. ff. de alienat. iud. mut. cau. fact. vbi probat. in hac specie, & similibus petitionem haereditatis non dari contra possidentem, titulo acquisito ab illo, qui poterat petitione haereditatis ad iudicium vocari, licet detur actio in factum aduersus hunc qui poterat petitione haereditatis conueniri, quia inique ac dolo fecit, ne aduersus eum petitio haereditatis daretur, quam opinionem sequitur Iason in d. §. actionum. num. 220. Idem Ias. in §. sed istae. eod. titu. nume. 25. Quid enim obsecro refert, ad dandam petitionem haereditatis, quod reus, qui titulo bona fide possidet, hunc titulum habuerit ab eo, contra quem poterat dari petitio haereditatis? Etenim hic reus titulo possidet, & ideo iuxta regulam iuris non est per petitionem haereditatis ad iudicium vocandus. Quamobrem opinor veriorem esse hanc vltimam sententiam. Nam & opinio Bartol. in d. l. cogi. est accipienda eo casu, quo titulus, hic pendente lite acquiritur, & procuratur, sicuti ex ipso Bartolo deducitur a multis, praesertim ab Angelo in d. §. actionum. num. 68. Atque haec sane sufficiant, quoad tituli materiam in petitione haereditatis tractandam, caetera siquidem poterunt peti a Iasone in d. §. omnium. & in d. l. 1. C. de inoff. testam. quo in loco refert Caepollam in Cautel. 133. scripsisse, petitionem haereditatis non competere contra emptorem totius, vel quotae haere ditatis, vbi bona fide est emptio facta, si petitio proponatur ad ipsum vniuersum, nempe ad haereditatem, vel quotam haereditatis partem: dari autem hanc petitionem ad res ipsas singulares ipsius hereditatis, ea quidem ratione, quod reus hic totam haereditatem, vel eius partem quotam possideat titulo iusto, nempe, emptionis, non sic res singulares, quas non videtur titulo emptionis possidere. Nam is, qui vendit haereditatem, non tenetur de euictione pro rebus singularibus ipsius haereditatis. l. 2. in princip. ff. de haered. vel act. vend. l. 1. C. de euictio. Ergo non censentur res singulares titulo emptionis possideri. Iason tamen dubius est, an haec opinio Bartholomaei Caepollae sit vera, & eam falsam esse censet Carol. Molinae. in consuetu. Parisi. titul. 1. §. 23. numer. 35. quem nos hac in parte sequimur libenter. Datur siquidem frequenter petitio hereditatis contra emptorem haereditatis, vel eius quotae iuxta distinctionem Iurisconsulti in l. etiam. §. quod si quis. ff. de peti. haered. & l. 2. C. eod. titu. & quoties ita datur, dubio procul, competit, etiam pro rebus vniuersalibus: at vbi non datur petitio haereditatis contra hunc emptorem, profecto non dabitur contra eum, nec pro rebus singularibus, quas titulo emptionis certe possidet, cum inspecto euentu, & effectu censeantur vendi res istae vniuersales, quae sub haereditate vendita continentur. Nec posset quis negare in his rebus emptorem dici possessorem cum titulo, qui possit eas legitimo tempore praescribere secundum ea, quae traduntur in d. l. 2. C. de petitio. haer. vend. Etenim censentur res omnes sub vniuersitate illa haereditatis comprehensae, atque ideo non potest iure opti. defendi, quod Caepol. in d. Cautela. 133. insigniter adnotauit. Sexto ex praenotatis deducitur vera interpreta[art. 6]tio in Pauli Iurisconsulti locum, qui extat sub rubr. ff. de petit. haered. l. 4. is ita inquit. Si haereditatem petam ab eo, qui vnam rem possidebat, de qua sola controuersia erat, etiam id, quod postea possidere coepit, restituet. Hactenus Iurisconsultus. Quidam etenim adhuc serio, & non leuiter expenso Iurisconsulti loco, existimarunt, quod proposita petitione haereditatis, si in libello sit certa res expressim, & nominatim petita, non poterit alia res in id iudicium deduci. Quam opinionem probant, & sequuntur Panormitan. numer. 25. Felin. in versicul. 6. conclusio. in capitul. 2. de libe. oblatio. Alexand. 2. colum. & ibi Iason. in l. edita. C. de edendo. Quibus suffragatur gloss. in d. l. 4. dum exponit verba illa, de qua scola, id est, propter quam solam: quasi velit Accur. illud Pauli responsum procedere, vbi actum est vniuersaliter petitione haereditatis, & petierit actor se declarari haeredem, & sibi restitui vniuersam haereditatem, & tamen ea petitio facta est propter vnam solam rem, quam tempore motae litis reus possidebat. Nam si actor petijsset, se haeredem esse, pronunciari, & sibi restitui vnam tantum rem, quam reus possidebat, tunc plane non erit reus cogendus restituere res, quas post motam litem coepit possidere. Huic etiam interpretationi accedit opinio Bartol qui in d. l. edita. 2. colum. ita scribit: Si poneremus esse actum petitione haereditatis singulariter ad vnam rem, non posset fieri emendatio, vel alia editio alicuius rei post litem contestatam, sicut in alijs singularibus iudicijs. His equidem verbis Bart. probare videtur intellectum, quem ex Pan. constituimus ad Iurisconsulti locum, quem itidem sequitur, & admittit Maria. Soci. in dicta c. 2. de libell. oblat. num. 139. illud tamen admonere oportet, ne quis existimet Alexan. ita simpliciter hanc opinionem probasse, quod ipsemet Alexan. Bart. Soc. & Iacobinus. 3. col. in d. l. edita. existimant, etiamsi vera sit opinio Panor. eam procedere, quoad condemnationem, non tamen quoad executionem. Nam etsi in sententia omissa foret condemnatio circa restitutionem aliarum rerum, quam omitti iure oportere censet Alexander, posset in executione fieri aliarum restitutio, in quo Ias. & Felin. CONtrarium praenotare videntur, & horum opinio tunc admitti deberet, cum esset ante sententiam petita condemnatio, & restitutio aliarum rerum, post litis contestationem, & in sententia tantum esset facta mentio, & condemnatio restitutionis illius rei, quae ab initio fuerat iudicio vniuersali petita. Nihilominus opinio Panormitan. pluribus displicuit. Nam authoritate Iurisconsulti in d. l. 4. contrariam veriorem esse opinantur Anton. colum. 7. Imola & Barb. colum. penult. in dict. cap. 2. de libel. obla. Fulgo. Riminal. Aretin. Socin. colum. 3. Dec. num. 25. Alciat. & Curt. Iunior. nume. 64. & Purpura. num. 25. in d. l. edita. Quorum opinio magis COMMVNIS est, & probatur in d. l. 4. Et item ex eo, quod in hoc iudicio satis sit petitio sufficiens, si actor petat se pronunciari haeredem, cui petitioni accedit officio iudicis rerum omnium restitutio, si petitor obtinuerit, sicuti in initio huius capitis probauimus. Igitur hanc opinionem secuti, censemus, proposita petitione haereditatis, vt ea proponenda est, ac praemisso libello, quo quis petit, se pronunciari haeredem, etiamsi petierit vnius tantum rei, quam reus tempore motae litis possidebat restitutionem, nihilominus posse reum cogi per sententiam, & per iudicis exequentis officium ad restitutionem omnium aliarum rerum, quas lite pendente coeperit reus possidere. Nec huic sententiae oberit Barto. opinio. d. l. edita. poterit enim hunc sensum habere, vt sit intelligenda, quando haeres institutus in re certa, petitionem haereditatis in iudicium deduxerit, eam proponens tanquam vere institutus in re certa, petens se talem haeredem pronunciari, eique eandem rem certam restitui, vt haeredi in ea re solum instituto. Non enim poterit post litis contestationem in hoc iudicio petere aliam rem, nec se pronunciari haeredem in alijs rebus, aut ad alias res consequendas. Sic etenim Bartoli verba intellexit Philippus Corneus in consil. 148. libro 4. Erit vero fortassis & hic optimus sensus, ne opinemur Bartol. contrarium fuisse Iurisconsulto in dict. l. 4. Sed & Bart. Socin. col. 3. existimat in d. l. edita posse aliter accipi Bartol. opinionem, vt ipse voluerit, non posse post litem contestatam aliam rem in iudicium deduci, quoties actor non egit petitione haereditatis, sed petit, rem quandam sibi vt haeredi Sempronij restitui. Poterit ni fallor, Bartoli distinctio, & hunc sensum pati, vt in iudicijs vniuersalibus, vbi actum sit vniuersaliter, nulla re expressim petita, superflua sit alicuius rei mutatio, aut additio, cum omnes res veniant absque aliqua rerum additione in hoc iudicium ex natura actionis: at si actum fuerit vniuersali iudicio ad vnam tantum rem, non possit fieri mutatio, nec additio alterius rei ad hunc effectum, quod iure mutationis, vel additionis de his rebus in iudicio tractetur: non tamen ex hoc negat Bart. posse ex natura actionis has res additas, in hoc ipsum iudicium venire, tametsi ratione mutationis, vel additionis, minime veniant, propter particularem modum agendi. Qua de re amplius cogitare licet. # 13 THEMA CAPIT. XIII. Quid sit obseruandum, vbi qui nondum litigauit, litis & causae examini se offerat, quem tertium oppositorem dicimus. SVMMARIA. -  1 Tertius oppositor, & litis defensor ad coadiuuandum admissus, adsumere debet litem in ceo statu quo erat. -  2 Tertius oppositor ad coadiuuandum, non potest post publicationem, & conclusionem testes producere. -  3 Intell. l. si suspecta. ff. de inoff. testa. & an procedat illud responsum ignorantibus legatarijs? -  4 Res inter alios acta in iudicio, alijs praeiudicat, & prodest quoad quandam praesumptionem. -  5 Sententia inter alios dicta plerunque ex propria vi, & natura nocet, & prodest omnino alijs: & ibi late intell. l. ingenuum, ff. de statu homi. -  6 Sententia lata super primogenio cum legitimo contradictore, an alijs noceat? -  7 Traditur late interpretatio text. l. saepe. ff. de re iudicat. in versic. sed scientibus. -  8 Intellectus ad text. in c. penult. de re iudica. -  9 Intell. ad text. in d. l. saepe. versic. nam etsi libertus. & inibi an sententia lata contra vasallum praeiudicet domino scienti. CAPVT XIII. SAEpissime contingit duobus in iudicio litigantibus, tertium quendam litis, & causae examini seipsum opponere & offerre. Etenim vult hic tertius, causam illam vel prosequi, vel defendere, quod multis modis accidere potest. Quorum aliquot nos hoc in loco examinabimus ea ex causa, quod passim viderimus de hac re in supremis Regis tribunalibus satis controuerti. Illud vero receptum est, diuque obtinuit, hunc tertium, qui se liti opponit, admittendum esse hoc sane modo, vt quoties is litem adsumat ad coadiuuandum reum, vel actorem, vtque ei adsistat, tunc in eo statu causam prosequatur, quo prosequebatur ipse principalis. At si ad iudicium accesserit hic tertius non ad coadiuuandum alium, sed ad excludendum vtrunque a rebus, vel a iuribus, de quibus agitur, eo quidem casu admittitur hic ad causam agendam ab initio, ita quidem, ac si ab alio coepta non esset, omniaque sunt cum hoc repetenda, nec tenetur hic tertius causam in eo statu adsumere, quo ea quidem erat inter ipsos duos, cui medius hic accedit. tempore oppositionis. Haec distinctio summa denique est totius huius tractatus, & tamen habet adeo dubias & frequentes quaestiones, vt operaeprecium sit eam explicare paulo diligentius, maxime ad veram interpretationem eorum, quae Bartol. Innoc. & alij. hac de re hactenus tradidere. Prior vero distinctionis pars probatur in c. vlt. vt lit. pend. in 6. sic enim ibidem respondetur: sane si ad defensionem ipsius litis aliqui quorum intererit, petierint, admitti eos in illo statu, in quo ipsam inuenerint, decernimus admittendos: Hec ibi: ex quibus manifestum sit, non esse tertium admittendum, vt nouum statum causae consequatur, si ipse accesserit ad defensionem alterius, qui iam causam fuerat prosecutus, Imo tenetur, etiamsi defensio eius intererit, in eo statu causam prosequi, in quo erat tempore oppositionis. Atque ita visum est Felino in c. cum super. nu. 15. de re iud. Baldo in Auth. nunc si haeres. ad fin. C. de litigio. Ancha. in regu. ea, quae de reg. iur. in 6. q. 17. Angelo Aret. in l. si perlusorio. col. 2. ff. de appel. Ang. Perus. in l. si suspecta. col. 2. ff. de inof. test. Inno. & alijs in d. c. cum super. quorum statim mentio in specie proponenda est ad ea, quae ex hac conclusione deducenda sunt. Idem ex d. c. vlt. adnotauit Sebastianus Vantius de nullitat. titu. quis possit dicere de nullitate. nu. 25. Extat exemplum huic oppositioni de venditore, qui tenetur de euictione, nam hic opponit se saepissime liti, & controuersiae motae contra emptorem super re vendita. l. venditor. ff. de iu d. l. a sententia. & d. l. si perlusorio. ff. de app. idem erit in legatarijs defendentibus scriptum haeredem in lite, quae ad testamentum rescindendum aduersus ipsum proponitur in d. l. si suspecta. Sunt & alia multa exempla praesertim ex l. saepe. ff. de re iud. Auth. tunc si haeres. C. de litigio. l. Paulus. ff. de procur. l. si pariter. ff. de liberali caus. c. 2. de procura. in 6. c. vt circa. de elect. in 6. Clem. constitutionem de elect. Igitur quoties venditor ad iudicium accedit defensurus emptorem, contra quem agitur pro re vendita, adsumere debet litem in eo statu, quo erat tempore oppositionis. Quod & de similib. exemplis dubio procul respondendum erit, qua ratione plura deduci poterunt, quae sunt in praxi maxime notanda ad rectum iustitiae ministerium, & vt calumnijs occurramus, que facilime contingunt in his oppositionibus, cum plerunque fiant potius iniuria, & malitia, quam iure. Primum ex his colligitur, hunc tertium oppositorem, (nam & hac frequentissima locutione vtar) posse in hac defensione allegare, & probare omnia, quae principalis nec allegauit nec probauit, si ea sint ad causae defensionem conducibilia. Quod expressim voluit gloss. inibi communi omnium consensu recepta in d. l. si suscepta. in prin. cui similis in c. 2. de procur. in 6. Idemque fatentur omnes qui statim adducentur ad sequentem conclusionem. Etenim nemo ex eis dubitauit, hanc opinionem veram esse, quoties tertius hic oppositor vult allegare, & probare intra diem a iudice, vel a iure datum principali ad allegandum & probandum. Secundo hinc apparet, sitne verum, quod quidam opinantur existimantes: posse hunc tertium oppositorem, quem rei & causae defensorem diximus, probare, allegare, & testes producere in iudicio post publicationem, ac denique eo quidem tempore, quo non posset reus ipse principalis, si ignorauit testes produci, & causam agi. Sic enim censet Bart. in d. l. si perlusorio. ff. de appella. quem sequuntur Panor. num. 7. Felin. nu. 18. in c veniens. in 2. de restit. & Matth. de Afflict. decisione 235. quibus accedit ratio ex l. saepe. ff. de re iudicat. & l. a sententia. ff. de appella. nam si huic defensori ignoranti non praeiudicant acta, cum ipso reo principali, nec eius transactio, vt ibidem probatur, profecto nec nocebunt taciti consensus ipsius rei, qui ex eo constant, quod finita sit dilatio, facta sit conclusio in causa, & testium publicatio. Contrariam vero sententiam probant, & sequuntur Inno. & Anto. nume. 18. in d. c. cum super. Ang. Areti. in d. l. a sententia. col. 3. Angel. Perusinus in d. l. si suspecta. colum. 2. Quorum sententia ex eo mihi videtur iure procedere, quod hic defensor adsumere debeat litem, & causam in eo statu, in quo versatur, quemadmodum probatur in d. c. vlti. vt lit. pend. li. 6. siquidem ipse vult iudicium a reo coeptum prosequi, & defendere. Nec ipse video, qua ratione possit contrarium probari, cum hic defensor causae & litis examini assistat reum ipsum defensurus propter praeiudicium, quod sibi imminet, si reus ipse condemnetur: Atque ideo veram esse censeo hanc opinionem Innoc. & sequacium, quae in PRAXI satis recepta videtur apud suprema huius regni tribunalia: In quibus passim obtentum est, quod defensor hic admittatur ad litem, & causam suscipiendam in eo statu, in quo erat tempore oppositionis. Nec oberunt ea, quae Barto, & alij tradidere authoritate Iurisconsultorum in d. l. saepe. & in d. l. a sententia. Nam vbi tertius hic defensor non potest reum principalem excludere a defensione causae, quia omnino ad illum, non ad hunc defensorem pertinet causae defensio saltem primo loco, tunc profecto sententia lata in ea causa huic tertio etiam ignoranti praeiudicat, non equidem iure, & viribus rei iudicatae, quae possit aduersus istum, cum quo lis nondum est acta, opponi, aut executioni mandari, sed ideo quod reo principali victo, immineat iure damnum huic tertio. Cuius rei exemplum traditur in venditore, qui de euictione tenebitur. Et enim huic, etiam ignoranti nocet sententia lata contra emptorem in re vendita, non equidem in vim rei iudicatae, quae possit aduersus ipsum opponi, aut executioni mandari, sed in hoc quod emptor poterit aduersus eum agere de euictione, & obtinebit in his casibus saltem, quibus non tenetur emptor venditorem requirere, vt adsumat litis, & causae defensionem. Hoc equidem praeiudicium venditori fit ex sententia lata contra emptorem, etiamsi ipse venditor ignorauerit litem cum emptore tractari. Nec poterat venditor emptorem rei venditae possessorem a defensione litis excludere, tametsi teneretur iure auxilium ferre, & defensioni causae incumbere propter euictionem. In hac denique specie agitur causa cum possessore rei petitae, quo victo, res ab eo auocatur, & traditur actori vincenti, nec poterit venditor, etiam ignorans litem tractari, executionem istam impedire. Igitur venditor volens emptorem defendere, adsumere debet litem in eo statu, quo erat tempore oppositionis, nec erit admittendus ad ea probanda, quae non posset reus ipse principalis allegare, nec probare, quod item deducitur a Iurisconsulto in l. venditor. ff. de iudic. cuius intellectum & nos attigimus superius capitul. 8. num. 3. sic & huiusce conclusionis poterit aliud exemplum opponi ex d. l. si suspecta. ff. de inoffic. testam. Haeres enim scriptus in testamento primus, & principalis defensor est, quo victo, etiam ignorantibus legatarijs, in hoc eis praeiudicium fit, quod non poterunt legata consequi a victore, quippe qui non fuerit grauatus, nec iussus soluere legata, atque item in eo, quod testamentum sit per sententiam latam cum legitimo contradictore rescisum. Sic denique his praeiudicat sententia regulariter, tametsi causam ipsam agi, & tractari cum haerede scripto prorsus ignorauerint, quemadmodum deciditur ex dict. l. si suspecta. l. Papinianus. §. vlt. l. qui repudiantis. §. fina. ff. eod. titul. l. a sententia. & l. si perlusorio. ff. de appellat. text. ad hoc in specie insignis. in l. si superatus. ff. de pignoribus. notant Imol. in dict. l. si perlusorio. Alexand. in dict. l. saepe. numer. 82. quod statim tractabitur in versicul. secundo praenotandum. Notat expressim Paulus in dict. l. saepe. num. 5. Idcirco vbi legatarij velint adsistere haeredi scripto, & eidem in defensione causae auxilium impertiri, tenentur causam, & litem adsumere eo in statu, in quo est tempore oppositionis, nec quicquam eos adiuuat, quod ignorauerint hactenus causam cum haerede scripto tractari, cum & eis ignorantibus noceant, quae in iudicio cum haerede scripto acta fuerint saltem regulariter, nec propter eorum ignorantiam actor, qui litem instruxit cum eo, qui ab eo solum vocandus est ad iudicium, hoc grauamen pati debet, quod propter oppositionem legatariorum cogatur retrocedere, & ad initium litis redire, qua ratione ad amussim obseruata non potest huic quaestio ni conuenire, quod Bartol. & alij tradidere, distinguentes scientiam ab ignorantia. Nam Iurisconsultus in dict. l. saepe. ita est intelligendus, vt ignorantia prosit alteri, qui primas habebat eiusce litis defensiones, cuiq; primo loco, non litiganti competebat ius defendendi litem illam. Huic enim ignoranti non praeiudicat sententia, scienti vero praeiudicat, ea quidem ratione, quod qui habet primam litis, & causae defensionem, & patitur alium causam agere & defendere, videatur consentire, quod causa illa per illum tractetur, & sententia sibi praeiudicium inferat, quippe qui poterat primam litis defensionem adsumere, cum in ea tractandum erat de iure, quod ipse habuit ex persona agentis, vel habet modo. Est etenim satis ad hoc praeiudicium, quod in ea lite omnino tractetur de iure huius tertij, qui ad causam vocatus non est, & tamen patitur eam tractari, cum posset repellere ab eius defensione eum, qui causam agit & defendit. Igitur scientia in hac specie requiritur ad hoc, vt praesumamus consensum huius tertij in hoc, quod causa per alium tractetur in eius praeiudicium: At vbi tertius non posset repellere a iudicio ipsum principalem defensorem, sed tantum poterat eum adiuuare, eique adsistere propter proprium commodum, ac peculiarem vtilitatem, tunc nihil ei nocet scientia, nec prodest ignorantia. Non enim nocet scientia, vt sententia lata ei praeiudicium inferat ex ratione scientiae, cum res inter alios acta sit, vt probatur in dict. l. saepe. versicul. nam scientibus. Nec prodest ignorantia, quoties sententia ius facit inter alios, quia lata est cum legitimo contradictore. Haec enim omnibus nocet, quibus iure sancitum est nocere, & inter quos ius facit, etiam ipsis ignorantibus. Haec latius tetigimus quoad quaestionem istam, vel ex eo quod Matth. de Afflict. in d. q. 235. male intellexerit Ang. opinionem in d. l. si suspecta. Caeterum vt haec materia, quae satis difficilem habet resolutionem, & practicis est admodum obuia, rectius examinetur, oportet aliquot hic expedire ad interpretationem Iurisconsulti in d. l. saepe. cuius examini praemittendum est: sententiam inter quosdam dictam, & pronunciatam regulariter alijs nocere, & pro desse quo ad qualem praesumptionem, oritur enim etiam inter alios quaedam praesumptio in fauorem illius, pro quo lata fuit. Hanc opinionem manifeste deduxerunt gloss. Bartol. & Docto. in l. si duo patroni. versic. habiturum. ff. de iureiurand. Anton. Abb. & Felinus in capitul. penult. de re iudicat. gloss. in cap. interrogatum. 3. quaest. 5. & in c. dilectus. in 2. ver. dantes. de simon. Alex. in d. l. saepe. nu. 70. optime Ias. in d. l. si duo patroni, quale vero sit hoc preiudicium, aut quanta sit haec praesumptio, arbitrio boni viri relinquendum est, quod mihi admodum placet, & notat Panormit. in dict. cap. penult. colum. 2. Nam & gloss. opinionem simpliciter probat Socin. in l. 1. ff. de excep. rei iudicat. praesertim haec sententia erit admittenda, quo ad illos, qui aliquam videntur habere in causa communionem, etiamsi eis non praeiudicet sententia quantum ad exceptionem rei iudicatae, vt quoad cohaeredes, compatronos, & his similes, sicuti constat in dict. l. a sententia. in princ. & in dict. l. si duo patroni. vbi Iason & Alexan. in dict. l. saepe. Ita hanc opinionem intellexere, & Curt. Iunior in l. admonendi. ff. de iureiurand. nume. 59. Nec placet mihi Bart. interpretatio in l. admonendi. num. 45. dum opinatur, ex sententia inter alios lata, oriri quo ad alios praesumptionem quandam, quae efficiat semiplenam probationem. Hoc etenim falsum est, non enim tantum effectum isthaec praesumptio inducit, atque ita a Bartoli opinione discessere Aret. in cap. causam quae. 4. colum. de testi. idem Aretin. in consil. 165. col. 2. in repet. d. l. admonendi. nu. 242. Imol. in dict. l. si duo patroni. Carol. Mol. in consuetud. Parisiensib. titul. 1. §. 5. num. 38. Quorum opinio communis est, quemadmodum asseuerat Ferd. Loazes in repet. l. filiusfamilias. §. diui. ff. de legat. 1. num. 329 siquidem & Alexan. ipse in d. l. saepe. nu. 71. satis dubitat, an vera sit opinio Bartol. Quae non est, vt constat ex praemissis, temere admittenda. Secundo praenotandum erit, saepissime contingere sententiam latam, ius inter alios facere, & alijs prodesse, ac nocere propria vi, & natura eiusdem absque aliqua scientia accidenti. notant Panor. in d. cap. penultim. numer. 34. Alex. in dict. l. saepe. num. 109. Quod comprobatur ex his, quae paulo ante scripsimus ad intellectum. d. l. si suspecta. Nec enim dubium esse potest, in aliquot casibus sententiam esse huiusmodi qualitatis, & conditionis, vt cum vno lata multis alijs praeiudicet, vel prosit, nempe vbi lis tractatur cum legitimo contradictore, a quo aliorum ius in eadem re deriuatur, & oritur, & qui primus obtinet in ea controuersia partes. In hac etenim specie sententia lata, facit ius quoad omnes, etiamsi nec litigauerint, nec vocati fuerint ad iudicium, nec scientiam litis controuersae habuerint. Probat hanc conclusionem text. in l. 1. §. vlt. & l. seq. ff. de liber. agno. Etenim, vt ibi respondet Iurisconsul. sententia lata in causa filiationis inter patrem & filium, omnibus alijs nocet, & prodest, quibus ex ea radice ius alioqui competit. Actum siquidem est cum legitimo contradictore, nempe patre, a quo causa filiationis in omnes alios deriuatur, ac procedit, & ideo mirum non est, si caeteris, etiam non vocatis, nec scientibus prosit, & praeiudicet, sicuti constat in d. §. vlti. cuius ad hoc praeter Doct. ibi meminere Bald. in cap. nihil. col. 3. de electione. Iason in rubr. ff. de re iudicat. glo. & omnes in cap. penul. eod. titul. conuenitque huic decisioni regia l. 19. titul. 22. part. 3. quod si lis acta non fuerit cum patre, quem ista causa praecipue, & primo loco tangit, & quem aliorum ius consequitur, sed cum aliquo ex transuersa linea, sententia non praeiudicat alijs agnatis vel cognatis, quosque principaliter tangit negotium quoad eo rum causam, nec prodest, vbi actum sit de priuato commodo cuiusque eorum. text. optimus in l. duobus. ff. de liber. cau. l. 1. & l. patronum. ff. si lib. ingen. esse dicat. Notant Bald. in l. res inter alios. C. qui. res iud. non nocet. Abb. in dict. cap. penult. num. 18. Alexan. in dict. l. saepe. num. 60. Quorum resolutio in hoc etiam tendit, vt nihilominus in hac specie, quo ad ius publicum, quoad munera scilicet publica, sententia omnibus alijs prosit, & noceat, quoties causa fuerit examinata, quantum ad hoc publicum commodum. l. eum qui. §. in popularibus. ff. de iureiur. Idem erit in causa illa, in qua tractatur, an quis sit filius legitimus alicuius an spurius, secundum eosdem. Erit & huiusce conclusionis aliud exemplum in causa ingenuitatis, in qua sententia lata cum legitimo contradictore, facit ius quoad omnes alios omnino. textus est celebris in l. ingenuum. ff. de stat. homi. & in l. diui. §. 1. ff. de libera. cau. gloss. in dict. cap. penultim. Legitimus vero contradictoris dicitur, qui verus est dominus serui, vel verus patronus liberti. gloss. insignis, communiter recepta in l. cum non iusto. ff. de collus. de teg. Igitur si quis contendat se liberum esse, aut ingenuae conditionis, & ea lis tractetur cum vero domino, vel patrono, & sic cum contradictore legitimo, sententia in ea causa lata, qua fuerit pronunciatus ingenuus, vel libertus, liber, aut seruus, omnibus alijs proderit, vel nocebit. Cuius rei ea est potissima ratio, quod ex iure illius, qui hac in controuersia cum seruo, vel libero litigauit, ius itidem omnium pendeat, & deducatur, cum ille fuerit, aut dicatur fuisse, & esse verus dominus vel patronus, cuius domini aut patronatus ratione hic seruus vel ingenuus allegatur, vel asseritur liber, ingenuus, seruus aut libertus. Haec sane ratio summe notanda est ad huius quaestionis verum intellectum, qui amplius ex hoc constat, quod sententia lata non fuerit contra absentem, nam in eo casu non facit ius inter alios, quae praesumitur absens condemnatus potius ex contumacia, quam ex iure, & iustitia. l. qui repudiantis. §. vltim. ff. de inoff. testam. Bart. & alij in dict. l. ingenuum. Bald. in l. 2. colum. 3. C. quib. res iudicat. non nocet. l. praeses. C. de pignor. tradunt Bartol. in l. si superatus. ff. de pignor. & Abb. in dict. cap. penultim. nume. 21. de re iudicat. quod & regia Partitarum lex sensim probare videtur. Est & locus elegans apud Iurisconsultum in l. diui fratres. §. 1. ff. de libe. caus. cuius mentionem statim agemus. Idem notat Mathesi. nota. 25. probatur simili ratione ex l. vlt. iuxta communem eius interpretationem. C. de legibus. tradunt Abb. & alij. in cap. in causis. Fel. in cap. cum Bertholdus. nume. 23. de re iudic. Alex. in l. apud Iulianum. §. vtrum. col. vltim. ff. ad rebel. text. item singularis in l. si perlusorio. § vlt. ff. de appel. Alex. con. 84. col. 1. lib 3. Hippol. Sin. 4. & Boerius decisi. 79. nu. 4. ex quibus ita equidem praenotatis, pauca libet deducere, quae forsan amplius aperient huiusce quaestionis obstrusam difficultatem. Primum etenim constat ex his, quod si lis tractetur super statu alicuius, & is pronuncietur seruus, vel libertus illius, qui cum eo litigat, haec sententia nocebit, victo quoad omnes, qui dixerint, & allegauerint, illum seruum esse, quibusque satis sit, quod ille sit seruus, aut libertus, nec refert, sitne seruus litigantis, aut alterius. Cuius conclusionis est manifesta ratio, siquidem hic qui modo vtilitatem ex re iudicata capere vult, id tantum contendit, quod victus sit seruus, vel libertus illius, cum quo lata est sententia, nec petit victum in seruitutem, aut libertinitatem, sufficit enim ei, quod seruus sit, vel libertus. Quae quidem qualitas iam constat, cum constet, victum per sententiam seruum, aut libertum pronunciatum, fuisse illius quidem, a cuius iure qui modo agit iure optimo, deducit propriam intentionem quae in hoc tendit, quod ille sit seruus, aut libertus alicuius, eiusque conditionis & status homo. Sic ex contrario si quis per sententiam fuerit pronunciatus liber, aut ingenuus, haec sententia proderit ei, quoad omnes, & nocebit omnibus, qui eum esse seruum, aut libertinum dixerint, nisi probare velint, alterius quam victi seruum vel libertinum fuisse. Tunc etenim sententia ista non censetur lata cum legitimo contradictore, & ideo non nocebit omnibus, nec procedit, quoad omnes, etiamsi satis sit, quoad modo litigantes victorem libertinum vel seruum esse, nec referat, si libertus, vel seruus Titij aut Sempron. Secundo apparet, sententiam pro ingenuitate latam, non nocere alteri, qui victus non fuit, vbi hic allegat, victorem esse proprium seruum, aut libertum. Etenim in hac specie non est sententia lata cum legitimo contradictore. Quamobrem non nocebit ei, qui ius a seipso deducit, non a victo. l. duobus. ff. de lib. caus. l. 1. & l. patronum. ff. si liber ingenuus esse dicatur. l. cum non iusto. ff. de collu. detegend. gloss. in l. cognitio. §. 1. ff. de liber. cau. verb. nec varie. notat Alexan. in d. l. saepe. ff. de re iud. nume. 65. Sic sententia, qua quis pronunciatur seruus aut libertus Titij, non ei nocebit, quoad alios, qui ab eodem Titio ius non habent, nec ab illius Titij iure propriam intentionem probare contendunt, imo petunt victum in propriam seruitutem, aut libertinitatem, seu ius patronatus. Quod satis constat ex ratione superius tradita. Tertio colligitur hinc, nihil referre ad Iurisconsulti responsum in dict. l. ingenuum. quod quis agat de libertate contraria seruituti, vel de libertate contraria ingenuitati. Nam siue quis pronuncietur liber, & ingenuus in controuersia de seruitute, aut in controuersia de libertinitate, obtinebit decisio elegans Iurisconsulti, in d. l. ingenuum. Quemadmodum tenent Imol. Anton. Felin. num. 10. & alij in dict. cap. penult. idem Imol. & Alex. in d. l. saepe. num. 56. Doct. in l. 1. ff. si liber inge. esse dicatur, tam etsi Innoc. in cap. causam quae. in 2. qui silij sint legit. 2. col. existimet, sententiam latam pro ingenuitate in ea controuersia, in qua agitur, an quis sit libertus, & sic de libertinitate, & ingenuitate, non nocere omnibus, nec quoad omnes prodesse. l. duobus. ff. de lib. cau. l. 1. & in l. patronum. ff. si liber. inge. esse dicat. Quae quidem responsa tantum abest, vt probent Innocentij opinionem, quod contrariam potius praemiserint. Sed & tex. in. d. l. ingenuum. palam Innocentio aduersatur, cum & inibi Iurisconsultus idem sentiat, ac responderet plane, vbi quis libertinus esse diceretur. Quod si quis rationem paulo ante a nobis expositam pensitet diligentius, percipiet facilime, iure non probari distinctionem Innocentij, cum & si tractetur, an quis sit libertus, & is pronuncietur liber & ingenuus, iudicium hoc & sententia nocebit omnibus, & proderit quoad omnes, qui dixerint, illum libertum fuisse illius, qui per sententiam fuerit victus: his vero non nocebit, qui voluerint probare, illum libertum esse alterius, cum quo lis tractata non fuerit. Sic denique Innocentij distinctio improbatur, imo frequentiori Doctorum calculo improbata est, vt ipsemet Alexan. fatetur post Anton. in dict. capit. penultim. de re iudic. Quarto ex his deducitur, quanam ratione sit accipiendum, quod hac in re passim adnotari solet, dum ita Iurisconsulti responsum in d. l. ingenuum. accipitur, vt procedat, quando pronunciatur quis ingenuus, ac secus sit, si pronuncietur seruum potentis non videri, vel absoluatur a petitione seruitutis. Quasi tunc sententia non noceat alijs quam ipsis litigantibus. nec prosit. Ad hoc adducitur tex. insignis. in l. diui fratres. §. 1. ff. de liber. cau. cuius authoritate hoc ipsum tenuerunt Panormit. in d. cap. penult. nume. 19. Alexand. in d. l. saepe. nu. 56. Alber. in dict. l. diui. §. 1. Decius in consil. 445. nu. 38. Bald. in d. l. ingenuum. & in dict. l. 2. col. 2. C. quibus res iudic. non nocet. Ego vero conabor paulo vrgentius Iurisconsulti sensum explicare, eo praesertim, quod viderim non semel ex eo non recte intellecto, quaedam in PRAXIM deduci, quae maxime censeo aliena esse ab eius integro sensu, & intellectu. Primum etenim illud constituam, quod negari nequit, nempe quod vbi causa status agitur absente, & contumace illo, qui contra libertatem contendit, non esse pronunciandum quem ingenuum, sed in hunc modum sententia concipienda est, vt seruus illius non videri pronuncietur, quia absente altero, non satis est cognitioni datum, vt quis ingenuus esse pronuncietur in graue quidem praeiudicium, cum fortassis alioqui seruus ob alterius contumaciam liber pronunciaretur. Et hoc obtinet, vt inquit Iurisconsultus, quando quis petit aliquem in seruitutem. Quod si quis asserat se libertum, & ingenuum, & altero contumace cognitio cause tractetur, non est pronunciandus ingenuus, nisi magne adsint pro libertate probationes, atque ideo tutius est cognitionem circunduci. Ita sane Vlpianus in dicta l. diui fratres. distinguendum esse censet, qui docet, qua forma concipi debeat sententia in causa status pronuncianda, cum is petit alterum in seruitutem, vel a quo quis asserit in libertatem se ipsum contumax est. Priori etenim casu non oportet pronunciari quem ingenuum nec liberum, sed erit satis, etiamsi cognitio non fuerit circunducta & absolutio ab instantia data, imo sit processum ad cognitionem quod pronuncietur seruum petentis non videri: posteriori autem vbi cognitioni locus datus fuerit, & ideo sit omnino pronunciandum, poterit actor pronunciari ingenuus, si hoc ipsum euidentes probationes suggerant, alioqui circunduci tur cognitio, differturque in aliud tempus oportunius. Igitur ex hac Iurisconsulti decisione constant plura, primum quod ea sit admittenda, vbi proceditur ad cognitionem altero absente, & contumace, quo quidem casu, siue quis pronuncietur ingenuus, siue liber, non nocet haec sententia omnibus, sed tantum ei, cum quo lata fuerit, quemadmodum superius tradidimus ex communi omnium fere opinione. Secundum, quod ipso actore contumace, qui petebat reum in seruitutem, non est pronunciandus reus ingenuus, sed eo modo sententia concipienda est, vt pronuncietur, seruum illius non videri. Et idem erit, quoties quis petit se pronunciari ingenuum, & asserit se liberum reo contumace, nisi probationes libertatis fuerint euidentes. Ita enim Iurisconsulto placuit, a cuius mente ipse deduxerim, posse vtroque casu pronunciari reum, vel actorem ingenuum, si ipse hoc petat, & probationes euidentes ingenuitatis in iudicium adduxerit. Tertio constat, non esse seruandam sententiae formulam a Iurisconsulto praescriptam, quo ties lis agitur absque contumacia presentibus actore, & reo. Nam tunc necessario est pronunciandus quis liber, vel seruus, ingenuus, vel libertus. Quandoquidem ea formula fuit a Iurisconsulto excogitata, vt lis diffiniretur certo modo, quae propter contumaciam alterius deficiente iusta status cognitione, non poterat iure ordinario diffiniri. Quarto mihi iure verum esse videtur, sententiam latam iuxta formulam Iurisconsulti nocere illi, contra quem lata fuit, & denique eius successoribus, & haeredibus: non tamen alijs, etiamsi hi velint probare, & in iudicium deduxerint, quod ille, de cuius statu agitur, sit seruus, vel libertus illius, qui contumax victus fuerat. At si pronuncietur, quis ingenuus, omnibus his tam victi successoribus, quam alijs nocet sententia, vt paulo ante tradidimus. Postremo illud mihi probatissimum videtur, quod sententia lata contra contumacem in causa status, ea tamen formula, vt quis ingenuus pronunciatus fuerit propter euidentes probationes, nocere omnibus, & prodesse quo ad omnes, ac si lata foret praesente vtroque litigante. Quod mihi probare videtur ipse Iurisconsultus in dicta l. diui fratres. alioqui parum discriminis esset inter eas formulas pronunciandi, quas ipsemet inibi tanta iudicij integritate tradere conatur. Idcirco communis interpretatio ad legem ingenuum. Cuius paulo ante meminimus ex Bar. ibi, & in l. qui repudiantis. C. de inoff. testa. vera est, nisi constet latam fuisse sententiam ingenuitatis contra contumacem propter euidentes libertatis probationes: quasi tunc cesset omnino ratio, quae mouit Iurisconsultum in d. l. qui repudiantis: vt Accursius inibi verbo: non creditur. visus est insinuare. notat Panorm. in d. c. pe. num. 20. post Bart. in l. si superatus. ff. de pig. & fortassis constitutio diuorum fratrum, cuius mentio fit a Iurisconsulto ad intellectum, & distinctionem illius responsi in d. l. qui repudiantis. §. vlt. & l. sequ. Similis admodum fuit distinctioni expositae in d. l. diui fratres. vt hinc magis aperiatur huiusce difficultatis integra resolutio. Quinto colligitur ex praenotatis, an responsio Iurisconsulti in d. l. ingenuum. obtineat in sententia, quae lata fuerit super aetate alicuius. Nam Panorm. in c. cúm dilecti: col. vlt. de elect. existimat, idem esse in sententia, quae lata fuerit super aetate: vt tandem ea omnibus praeiudicet: sicut sententia lata super ingenuitate, quod mihi non placet. Nec enim video rationem vrgentem. ex qua haec sententia lata super aetate similis sit illi, quae fertur super ingenuitate. Cum diuersa sit omnino ratio, si recte pensitemus quae hoc in capite scripsimus ad rationem Iurisconsulti in d. l. ingenuum. licet Panor. in d. c. pen. num. 20. propriam repetat opinionem. Tertio, hoc in tractatu potissime discutiendum erit, an sententia lata super maioratu, vel primogenio: aut super eius bonis contra ipsum legitimum possessorem noceat ei, qui post ip[art. 6]sum vocatur ad illud primogenium? Nam quidam expressim asseuerant, hanc sententiam alteri non nocere, nisi & is fuerit vocatus ad causae examinationem, vel eius litis scientiam habuerit. Huius opinio. authores sunt Andr. Iser. in c. si vasallus. si de feudo fuerit controuer. int. domin. & agnat. vasalli. & ibi Matth. de Afflict. nu. 20. Franci. Curt. in tract. de feud. par. vlt. q. 9. Felin. in cap. vlt. num. 5. de maiori. & obedient. Dec. eleganter in consil. 445. num. 29. Aluarot. in d. ca. si vasallus. colum. vlt. quam opinionem testatur Communem esse Dec. in dicto numer. 29. cui accedit conclusio Bartol. in lege filius familias. §. diui. ff. de legat. 1. nume. 9. vbi is scribit, sententiam latam super re prohibita alienari contra prohibitum, non nocere illi, qui ad eam vocatus est post illius obitum: nisi citatus & is fuerit. argum. dictae l. saepe. His etiam suffragatur, quod vocatus ad primogenium post obitum possessoris, non accipit illud tanquam haeres defuncti, nec eius personam representat, nec ab eo ius habet, sed a primo huius maioratus institutore: quemadmodum constat, & nos olim tradidimus in ru. de testamen. 3. par. nu. 26. Igitur opinio ista maxime iure probatur: quam & habere aequitatem Alexand. fatetur in dicto §. diui. col. 3. dubia tamen plerisque visa est, haec sententia Iserniae. Et ideo ex aduerso sunt qui existiment, sententiam istam nocere ei, qui ad primogenium vocatur post obitum illius, qui per sententiam victus est. ita sane tenuerunt Angel. Imol. Cuma. Alex. Iason Crottus, Ripa. num. 60. Ferdinand. Loazes, num. 308. in dicto §. diui. Alexand. consil. 86. colum. 2. & consi. 156. col. 1. lib. 2. consil. Quorum ea est concors sententia, vt tandem iudicium actum, & diffinitum aduersus institutum haeredem, vel aduersus prohibitum res alienare, & rogatum alteri restituere, noceat ipsi substituto, & fideicommissario, etiamsi non fuerit citatus ad causam. Idem probat Alex. in d. l. saepe. num. 99. Fel. in d. cap. penul. de re iud. num. 16. Fatentur hanc sententiam communem esse Ripa. & Loazes in d. §. diui. His adstipulatur Bartol. quem inibi sequuti sunt Angelus & Roman. in l. in diem. ff. de aqua pluuia arcend. asseuerans, non esse citandum substitutum ad causam, quae cum haerede instituto tractatur super rebus, quae substituto restituendae sunt ex voluntate testatoris. Est & ad idem text. optimus in l. ex contractu. ff. de re iudicata. quo in loco respondet Iurisconsultus, sententiam latam contra institutum nocere substituto, etiamsi is ad iudicium vocatus non fuerit. Idem probatur in l. 1. §. denunciari autem. ff. de ventre inspi. Etenim lis illi tantum denuncianda est, secundum Iurisconsultum ibidem, qui primum locum obtinet in successione, non his, qui substituti sunt, nec his, qui spem obtinendae haereditatis, etiam ex testamento habuerint. Conducit ad hoc tex. in l. si patroni. §. vlt. ff. ad Trebellium. qui probat iuxta quendam intellectum sententiam latam contra haeredem nocere fideicommissario, etiam non citato. Hoc ipsum constare videtur ex eo, quod ad iudicium, & litis examinationem tantum vocandus est ille, quem negotium tangit principaliter, non autem sunt illi citandi, quos in quandam consequentiam litis diffinitio potest attingere, quibusúe nocere, aut prodesse poterit. glossa est insignis, & inibi ab omnibus recepta in l. de vnoquoque. ff. de re iudicata. cuius omnes praecitati authores meminere, & praeter eos idem Iason, in l. si quis nec causam. ff. si certum petatur. nume. 7. Idem in l. decem. numer. 37. ff. de verbo. obligation. Idem in consi. 111. col. pen. lib. 1. Fel. in c. exhibita. col. 1. & 2. de iud. & praeterea optime Curt. Iun. consi. 23. ad finem. Sed & hanc partem tuetur ratio quedam, cuius examen hoc in cap. tractauimus. Nam sententia lata cum legitimo defensore, & eo, qui primas, ac potiores habet defendendi partes, nocet omnibus his, etiam nec citatis, nec scientibus, qui a iure victi, & condemnati ius proprium deducere conantur, & coguntur. d. l. si suspecta. in princ. & §. vlt. l. qui repudiantis. dicta. l. ingenuum. & ei similes. Sed possessor primogenij legitimus est huius litis defensor, & is qui primo loco vocatur ad bona maioratus, vt constat. Nam & hunc principaliter negotium tangit, & post eum vocati eodem iure admitti contendunt. Igitur eisdem nocere debet sententia, quemadmodum & prodesset, si lata fuisset pro ipso possessore, aut legitimo defensore. Etenim licet sequens in gradu, & possessori proximus vocatus fuerit a primo maioratus institutore: ea tamen vocatio pendet ab eo iure, cuius alter primus, ac legitimus defensor est, & ideo quanuis non habeat proximior in gradu ius ab ipso priori, legitimo defensore, damnum patitur ex sententia lata legitime super illo iure, cuius primus, ac legitimus & principalis defensor alter est, quique damnatus fuit: argument. dictae l. si suspecta. & si. Quamobrem mihi potius placet posterior opi. quam existimo magis Communem esse, quicquid Decius dixerit. Sunt vero qui censent, hanc assertionem ita intelligendam esse, vt sententia lata cum hoc legitimo contradictore valeat, etiamsi alij, quorum intersit, non fuerint citati: tamen non praeiudicet his, qui post ipsum legitimum defensorem vocati fuerint ad feudum, vel ad primogenium, nisi & hi sciuerint, causam tractari. Sic etenim placet Alexandr. in consilio 86. colum. 2. & consilio 156. libro secundo eidem Alexandro in dicta l. decem. & in dicta l. de vnoquoque. Iasoni in dicto consilio 111. columna vltima. Fabro in §. licet. institu. de adopt. Curtio Iuniori in dicto consilio 23. columna penultima. Et est Communis opinio, teste Iasone in dicta l. decem. numero 42. qui tamen ab ea (ni fallor) iure discedit, non enim potest sibi constare tot doctissimorum virorum sententia, si & hi semel improbata Iserniae, Bartoli, & sequacium opinione, contrariaque admissa, in hanc vere inciderint interpretationem, vt existiment, sententiam latam cum legitimo, & primo defensore validam esse, non tamen nocere his, qui post illam eodem iure, & titulo vocantur: etenim praeterquam, quod de hoc nemo vsquam dubitauit, nec potuit iure dubitare, siquidem manifesti iuris est, nec potuit negari sententiam istam ei nocere omnino, cum quo lata est, & qui litem prosequutus eius defensionem ad condemnationem, & summum euentum vsque accepit, vt plane hinc constet, tot iuris disputationes, & controuersias in cassum toties agitatas fuisse, dubio procul haec Communis restrictio tollitur authoritate Iurisconsulti in dicta l. ex contractu. ff. de re iudicata. ex quo loco omnes authores, qui posteriorem opinionem sequuti sunt, probationem eius adsumpsere, & tamen inibi sententia nocet, & praeiudicat substituto, etiam nec citato, nec scienti litem tractari. Sed & hoc vrgentius ostenditur, siquidem in specie, & casu l. si suspecta. ff. de inoff. testa. & l. ingenuum. ff. de statu hominum. Sententia omnibus alijs nocet, quos negotium tangit, etiam non citatis, etiamsi & hi non habuerint scientiam litis controuersiae, quemadmodum superius in hoc ipso capitulo probauimus. Imo & in hac quaestione expressim contra communem hanc restrictionem tenuerunt Imola in dicto §. diui. col. 2. & Alexan. in dicta l. saepe. nume. 99. asseuerantes, nocere sententiam istam sequentibus, & post victum vocatis, etiamsi nec fuerint citati, nec scientiam habuerint motae controuersiae. Atque ita ipse idem probauerim libenter, minime admittens opinionem illam, quam Iason in dict. l. decem. communem esse censet, nec enim hactenus satis percepi, quonam iure possit eadem opinio nomen, & titulum communis consensus habere. Cum & Alex. in dicta l. saepe. potius contrariam sequatur. Non oberit huic assertioni responsio Iurisconsulti in d. l. saepe. quia vbi scientiam requirit alterius, vt ei noceat sententia contra alium lata, profecto minime tractat de his sententijs, quae ex propria vi, & natura praeiudicant alijs, quemadmodum statim explicabitur, his igitur ita praescriptis superest eiusdem Iurisconsulti distinctionem exponere. Nam tractaturus Marcellus, an sententia inter alios dicta in iudicio, noceat, vel prosit alijs, quadam eleganti distinctione vtitur, inquit enim, sententiam inter quosdam latam alijs scientibus causam agi quandoque nocere, alijs vero, etiam scientibus minime praeiudicare. Huic distinctioni statim primo loco aptat Iurisconsultus exemplum de duobus haeredibus ex eodem testamento vnius quidem debitoris. Nam si alter condemnetur, alteri etiam scienti, hec sententia non nocet, cui exemplo & aliud adnectit, quod facilimum est, & vtrunque eodem modo explicat regia l. 19. tit. 22. parte. 3. sic denique prius ponuntur exempla quae conueniunt posteriori distinctionis membro. Priori autem eius parti statim quasi regulis quibusdam constituuntur exempla, in quib. sententia inter alios dicta, alijs scientibus causam tractari nocet. Primo quidem vbi quis de ea re, cuius actio, vel defensio primum sibi competit sequentem agere patiatur: etenim in hoc casu ratione tanti consensus eius, qui poterat rei defensionem adsumere, & alium a priori saltem defensionis loco repellere, sententia ei praeiudicat. text. est in d. l. saepe. & in ca. pen. de re iud. Sed in specie traditur exemplum de debitore, qui passus sit, creditorem tractare litem super proprietate pignoris. Nam haec sententia praeiudicat, & nocet ipsi debitori, cui vere competit huiusce quaestionis defensio. Ita sane patet in dicta l. saepe. iuxta communem & vulgarem lectionem, quae itidem constat in ipsis Gregorij Haloandri Codicibus. At in Florentinis Pandectis, quae nuper opera Taurelli typis traditae fuere, non subijcitur hoc exemplum, imo potius alterum de creditore, qui patitur causam super proprietate pignoris agi, & tractari cum debitore. Nam sententia in hac lite lata praeiudicat, ipsi creditori. Atque haec est Pisana litera, vt fatetur Accursius in dicta lege saepe. Prior vero litera probata fuit a multis, quam tamen falso Pisanam esse censet, glossa in dicto cap. penult. Regia vero l. 19. paulo ante adducta manifeste recipit, & admittit Pisanam lectionem. Idcirco agendum est de vtriusque exempli veritate. Primum equidem exemplum mire conuenire videtur regulae a Iurisconsulto traditae, cum debitori proprie, vere, ac primo loco competat actio, vel defensio super pignoris proprietate. Et ideo si creditor agat, vel defendat causam in lite mota super proprietate pignoris sciente debitore, sententia lata contra eum, debitori praeiudicat, & nocet. Non enim potest cre. ditor inuito debitore super hoc iure agere, nec defendere, tametsi possit creditor inuito debitore agere, & defendere causam super iure pignoris, & sic actione hypothecaria, in quo quidem exemplo potius est constituenda actio ipsius creditoris, quam defensio: cum non satis apte possit dici, creditorem vocatum ad iudicium super re pignori data posse defendere ius pignoris, nisi ab eo tractetur de proprietate illius, & an debitor tempore dati pignoris fuerit illius dominus, & eius proprietatem habuerit. Et nihilominus haec est distinctio magis recepta Doctorum consensu, vt creditor licet non possit tractare litem super proprietate pignoris inuito debitore, bene tamen eo nolente, & refragante possit agere hypothecaria, & tractare litem super iure pignoris, in qua controuersia palam agitur, an res fuerit tempore dati pignoris in bonis debitoris. l. ante omnia. ff. de probatio. l. si superatus. ff. de pignor. Satis etenim est creditori, vt obtineat in hypothecaria, quod probet, rem fuisse in bonis debitoris tempore contractus. dict. leg. si superatus. in principio. leg. & quae nondum. §. quod dicitur. ff. de pignoribus. licet non probet, ipsum debitorem, tunc temporis dominium rei habuisse. Igitur quoties lis cum creditore agitur sciente debitore, super ipsius rei proprietate, & dominio, tunc sententia lata praeiudicat, & nocet debitori propter regulam Iurisconsulti. Quod si lis tantum tractetur super iure pignoris, & creditor velit probare, & allegauerit, rem in bonis debitoris fuisse: non tamen tractauerit, an vere fuerit illius, & sub eius dominio, non nocebit etiam scienti debitori sententia lata contra creditorem. Ita equidem primam hanc lectionem conantur, & communem sensum defendere Zasius in d. l. saepe. colum. 7. idem lib. Singularium intellectuum ca. penult. iuxta veterem eius operis editionem, quasi debitor in priori casu possit repellere creditorem a iudicio, & habeat primam eius litis defensionem posteriori vero non possit creditorem repellere a iudicio, & ideo ei non noceat scientia litis motae, nec sententia super ea lata. Quod autem obiter diximus, posse creditorem agere hypothecaria, & esse eidem satis, quod probet, rem illam tempore obligationis fuisse in bonis debitoris, nempe ab eo possideri bona fide, nec esse necessariam dominij probationem: tunc obtinet cum agitur contra eum, qui absque titulo rem possidet, vt ex pressim adnotarunt, Barto. in l. si ab eo. ff. de pigno. & in l. rem alienam. colu. 1. ff. de pigno. actio. Bald. in l. mater. colu. 1. C. de rei vendicat. & in l. cum res. C. si res aliena pignori data sit. Cornaeus in consil. 288. lib. 4. Anto. Fanensis in tracta. de pignor. 3. membro. 2. partis. nu. 60. Tandem Barto. in d. l. saepe. colu. 2. existimat, sententiam latam contra creditorem, preiudicare debitori scienti, & tacenti, quoties ipse creditor agit Hypothecaria aduersus possessorem, qui ex eo per sententiam iudicis defenditur, & absoluitur, quod probauit dominium illius rei sibi, non debitori competere. Quo quidem in casu necessarium est, quod debitor sciuerit, non solum litem tractari cum creditore, sed in ea lite controuerti de dominio ipsius rei. Idem erit vbi creditor rem possidens actione reali conuenitur, & sciente debitore condemnatur. Nam & tunc nocet debitori haec sententia, quasi secus sit authore Bar. si creditore agente reus fuerit absolutus ex eo, quod creditor non probauit dominium debitoris, nec rem in eius bonis fuisse tempore obligationis, vel ex alia causa, quae non probat, nec conuincit, reum illius rei petitae dominum esse, aut eius dominium habere. Ita plane Bart. rem istam explicat. Cuius opi. tenere, & probare videntur Pau. de Cast. Ang. Imo. nu. 19. & Zasi. in d. l. saepe. col. 7. & in d. c. pen. Anto. & Abb. nu. 8. in d. c. quanuis. de re iud. Quorum sententia communis est, vt fatetur Carol. Mol. in consue. Parisi. titul. 1. §. 31. numero 20. Ceterum aduersus hanc communem sententiam plura vrgent, que difficilime tolli poterunt. Primum etenim, quod in hac specie debitor non potest impedire creditorem agere hypothecaria, vel rem sibi datam in pignus eodem iure defendere, & ea ex causa de dominio debitoris tractare, si id fuerit ei visum ex pedire. l. si conuenerit. in 2. ff. de pignor. action. l. de accessionibus. ff. de diuersis & tempor. praescript. lege, cum notissimi. C. de praescription. triginta vel quadraginta ann. Ergo huic exemplo non conuenit regula tradita per Iurisconsultum in dicta l. saepe. in priori eius membro. Imo ea deficiente concedendum erit, sententiam latam contra creditorem agentem hypothecaria, vel rem pignori datam defendentem etiam praemissa quaestione dominij, non nocere debitori scienti. Secundo huic rationi accedit, quod defensio rei datae in pignus, quo ad ius pignoris, cui adhaeret regulariter, & ad maiorem, ac certiorem victoriam, dominium debitoris primo spectat ad ipsum creditorem, quam ad debitorem: vt constat. Et ideo non obtinet ratio Iurisconsulti in dicta l. saepe. Tertium, quod rem istam amplius aperit, exeo deducitur, quia communis conclusio nullibi in iure probetur. Etenim: si ea alicubi probatur, ea probatio colligitur ex dicta l. saepé. iuxta vulgo receptam literam, quae tamen falsa & imposititia est: cum in Pandectis Florentinis, quae olim erant Pisanae, priori regulae, aut membro aptetur exemplum de creditore, qui patitur debitorem litigare super re sibi data in pignus: nec vlla mentio fit eius exempli, quod vulgo traditur, & adhuc in Noricis Pandectis a Gregorio Haloandro probatur. Idcirco aduersus communem sententiam expressim tradidere Cuma. & Alexand. in d. l. saepe. num. 88. & Carolus Molinae. in d. §. 31. num. 19. & seq. sententiam latam contra creditorem super dominio, quod debitor habere asseuerat in re pignori data, non nocere ipsi debitori etiam scienti causam de dominio propriae rei cum creditore tractari. Quam opinionem ipse veriorem esse censeo, cum & litera Pisana, quae constat ex Pandectis nuper Florentiae excusis, eandem probet Hanc vero lectionem, quam Pisanam, & Florentinam dicere vere possumus, admittendam esse alia expuncta censent Alber Cuma. & Alex. in d. l. saepe. Henri. in d. c. pen. de re iudic, Carolus Mol. in d. §. 33. nu. 19. eandem probat regia partitarum lex. 19. titu. 22. parti. 3. cuius authoritas maximam probationem exhibet his, qui lectionem Pisanam defendere conantur. Quibus etiam suffragatur text. in l. ab executore §. alio. ff. de appell. ibi tamen de praesente, vel absente creditore respondetur, quod in dicta l. saepe. de sciente, vel ignorante distinguitur. Sic sane regia. l. 4. titulo 23. parti. 3. transcribens verba Iurisconsulti in dicto §. alio. de sciente, & ignorante illa interpretatur. Ex quibus apparet, sententiam latam contra debitorem super dominio rei creditori datae in pignus, nocere ipsi creditori scienti litem ea de re tractari. Hoc etenim probatur aperte in d. l. saepe. iuxta literam Pisanam, & tenent omnes, qui proxime citati fuere ad eiusdem literae probationem, praesertim regia lex conclusionem istam manifestam facit. Ea vero est intelligenda in proprio pignore, nempe cum res traditur ipsi creditori reali traditione in pignus. Nam si quis agere velit rei vendicatione ad rem istam, ipsum creditorem conuenire primo debet, & ad iudicium vocare, quia defensio, & actio pro hac re primo loco, & praecipue ad creditorem spectat. l. serui nomine. ff. de vsucapionibus. Proprie autem dicitur pignus, cum res ipsa traditur creditori. l. si rem alienam. §. proprie. ff. de pignor. actio. Idcirco huic exemplo aptissime conuenit ratio Iurisconsulti in d. l. saepe. vel ex eo, quod prima, & principalis rei defensio, vel pro re actio proprie competit creditori, non debitori. Atque ita locum Iurisconsulti interpretatur regia lex: atque item Raphael Cuma. & Alexand. in dicta l. saepe. nume. 89. ex quibus Alexand. scribit, non ita respondendum fore in re hypothecae iure creditori obligata; non tamen ei tradita. Etenim in hac specie sententia lata contra debitorem, etiam creditori scienti non nocet, nec praeiudicat, tametsi Cumanus admodum dubius tentauerit contrarium insinuare. Non oberit text. in l. si superatus. ff. de pignor. Quo in loco apparet, sententiam latam contra debitorem super pignore non nocere creditori, quia vel locus ille est intelligendus, vbi creditor ignorauit litem tractari cum debitore super dominio pignoris, secundum glo. & communem, vel quoties sententia simpliciter lata fuerit non conuincens, nec ostendens, dominium rei tempore obligationis victoris fuisse. Tan dem in summa, vt quaestionem istam absoluamus, ex ipso Iurisconsulto deducimus, tunc demum sententiam inter alios latam, alijs nocere, cum tria concurrunt, simul, non alias regulariter. Primum scientia illius cui nocere debet sententia, oportet enim quod is sciat causam agi, & tractari. Secundum, quod huius litis, & controuersiae defensio, & actio primo loco, & praecipue, ac directe spectet ad illum, non ad litigantem, etiamsi eius intersit victoriam obtinere. Tertium, quod in hac lite tractetur de iure, & dominio litigantis, a quo, velut ab authore proprio constat ius, vel dominium ipsius qui patitur, litem istam cum alio tractari. Haec manifeste colliguntur ex verbis Iurisconsulti quemadmodum optime probat Carolus Molinaeus, in dicto §. 31. numero 18. Imo ex his opinor ipse, hanc tantum regulam a Iurisconsulto tradi in dicta l. saepe. a versic. Sed scientibus. ad versicul. Nam & si libertus, cum omnia exempla inibi tradita pertineant ad rationem istam, quam veluti regulam constituimus, vt constat in exemplo creditoris, & debitoris, soceri, aut vxoris, & mariti, venditoris, & emptoris, locus autem Iurisconsulti hic equidem est, vt statim probemus, que modo diximus. Sed scientibus sententia, quae inter alios data est, obest, cum scilicet quis de ea re, cuius actio, vel defensio primum sibi competit, sequentem agere patiatur, veluti si creditor debitorem experiri passus sit de proprietate pignoris, aut maritus socerum, vel vxorem de proprietate rei in dotem acceptae, aut possessor venditorem de proprietate rei emptae. Et haec ita ex multis constitutionibus intelligenda sunt, cur autem his quidem scientia nocet, superiorib. vero non nocet, illa ratio est, quod cum scit coheredem suum agere, vel conueniri prohibere illum, quominus vti velit propria actione, vel defensione vtatur, non potest: is vero, qui priorem dominum defendere causam patitur, ideo propter scientiam praescriptione rei, quanuis inter alios iudicatae, summouetur, quia ex voluntate eius de iure, quod ex persona agentis habuit, iudicatum est. Hactenus Marcel. Iuriscon. vel Macer. lib. 2. de appella. ex Florentinis Pandectis, quae in eo tamen exemplo creditoris, & debitoris a vulgata lectione differunt. Ex quibus apparet, in tribus exemplis traditis a Iurisconsulto, quibus constat regula quae dictat, scientibus aliquando nocere sententiam inter alios datam, eam tantum rationem adduci saltem, vt necessariam, & efficacem proponi, quod quis patiatur priorem dominum, quem sequentem appellat, de iure ipso tractare, quod ex eius persona habuit. Quo fit, non esse satis, vt res inter alios acta, alteri noceat, quod possit quis prohibere causam illam ab alio tractari in iudicio. Hoc enim non sufficit, nisi de eo iure tractetur, quod quis ab eo habuit, qui causam agit, vel defendit. Denique Iurisconsultus (nisi & ipse fallor) censet satis esse, vt sententia inter alios data, alijs non noceat, etiam scientibus, quod non possit quis agentem, vel defendentem prohibere actione, vel defensione vti. Attamen vt haec sententia noceat, non deducitur ex contrario rationem vnicam, imo amplius requirit, quod tractetur de iure illo, quod his qui scit, & patitur, causam agi, habuit ab agente, vel defendente, & quod primum sibi actio, vel defensio competat. Haec enim apparent ex rationibus, & exemplis Iurisconsulti, qui & hoc ipsum rursus repetit in vltima parte illius responsi, dum is inquit: nullum tamen praeiudicium patior, quia nec ex eo iure, quo Titius victus est, vendico, nec potui Titio interdicere, quominus suo iure vtatur. Haec inquam verba, vt sententia noceat, per coniunctionem requirunt, & exigunt duo. Primum, quod possim ego interdicere alteri, ne vel actione, vel defensione vtatur, quia mihi competit primo loco defensio, aut actio. Secundum, quod in ea lite tractetur, de iure, quod ipse ab altero litigante habui, & obtinui. Imo haec duo ad vnum rediguntur, si exacte intelligantur. Etenim vbi tractatur de iure, quod in me Titius transtulit, possum ipse Titio interdicere, ne pro eo iure agat, vel defendat primas obtinens litis, ac defensoris partes, tametsi me inuito possit liti, & cause assistere, quia plerunque eius maxime interest. Vnde aperitur mihi verus intellectus Gregoriani responsi in c. pen. de re iud. cuius hic est context. Quanuis regulariter alijs non noceat res inter alios iudicata: ei tamen, qui cum sibi primum de ea re actio, vel defensio competebat, sustinuit sequentem agere, ac illi etiam, qui passus est, eum a quo causam habuit experiri, est praeiudicium generatum. His equidem verbis, etiamsi videatur multis, duos casus a regula exceptos esse, vnicus tamen casus, & vnica tantum exceptio continetur, quae deducitur a Iuriscon. in d. l. saepe. versi. sed scientibus, cuius mentem manifeste collegit, ac deduxit breui quadam sententia Gregorius 9. & ideo is eundem sensum, ac eandem interpretationem patietur, quam paulo ante Iurisconsulto aptauimus, siquidem prior exceptio per posteriorem apertior fit in hunc sane modum, vt in vtraque exceptione praeiudicium ex sententia inter alios data constituatur illi, qui primas habens actionis, vel defensionis partes passus est, alium, a quo ius, & causam, ac dominium habuit, de eo iure tractare, quod in ipsum iam transtulerat. Hoc enim in priori exceptione probatur ex eo, quod fit mentio illius, qui de ea re, cuius actio, vel defensio priori loco competebat, sustinuit sequentem agere. Sequens autem hic intelligitur secundum Iurisconsult. in d. l. saepe. author, a quo quis causam habuit. Idem in secunda exceptione apertius traditur, & constat ex rationibus, & exemplis Iurisconsulti in d. l. saepe. a quo deducitur omnino Gregoriana decisio. Alioqui si quis existimet, priorem exceptionem a posteriori distingui, & eam sufficere simpliciter ad hoc, vt sententia inter alios data, alijs praeiudicet, multa profecto probabit, quae admodum aliena sunt a vero Iuriscon. sensu, & ab his, quae ex alijs vtriusque iuris responsis palam deduci possunt. Superest nunc hinc adnotare, quonam sensu accipiendum sit, quod ab eodem Iurisconsulto traditur in d. l. saepe. in versic. nam & si libertus. inquit enim Macer. Nam & si libertus meus me interueniente seruus, vel libertus alterius iudicetur, mihi praeiudicat. Communis etenim interpretatio hoc denique probat, vt sententia lata in hoc casu contra libertum praeiudicet patrono scienti litem istam tractari cum eius liberto, quem sensum admisit regia lex 19. titu. 22. part. 3. eundem tenuerunt glo. Ang. Bar. Imol. & Docto. communiter, vt fatetur Alexan. in d. l. saepe. numer. 90. Abb. in c. cum super. de re iud. col. 6. Anto. in d. c. pen. nu. 7. Idem Anto. qui asserit, esse hanc opinio. Communem apud iuris ciuilis professores in d. c. cum super. nu. 16. q. 3. fatetur hoc ipsum Ang. Are. in l. a sententia. colu. 4. ff. de appellatio. a quibus libentissime discedam, quippe qui non possim mihi persuadere aliqua ratione hanc eorum opinionem veram esse, & ideo nisi lex regia, quae in hoc regno seruanda est, eam probasset, etiam in Praxi contenderem, contrariam veriorem esse omnino. Primum etenim constat, huius causae defensionem, cum libertus alicuius ab alio petitur in seruitutem, principaliter pertinere ad ipsum libertum, consequenter autem ad patronum l. principaliter. in 2. C. de liber. caus. Ergo tunc non potest obtinere regula Iurisconsulti. in dict. l. saepe. ex qua respondit, sententiam inter alios datam, alijs nocere, quoties is, cui primo eius causae defensio competebat, passus est sequentem agere, vel defendere. Nam in hac specie ipsi liberto primum competebat huius causae defensio, igitur non nocet ex eo capite patrono, nec nocere potest, etiam scienti sententia lata contra libertum. Secundo nec alia ratione poterit quis ex Iurisconsulto Communem opinionem deducere, cum patronus illud ius, super quo conuertitur, minime habuerit a liberto, tanquam ab authore. Imo potius libertus obtinet libertatem a patrono, & ideo prorsus alienum est a Iurisconsulto, quod sententia lata contra libertum super seruitute, vel libertinitate noceat patrono, etiam scienti. Deinde tertio apparet, falsam esse communem sententiam, si ad amussim obseruemus veram interpretationem. text. in d. l. saepe. quam paulo ante tradidimus. Quib. tandem fit, non posse iure defendi opin. Communem, & ideo respondendum est, sententiam latam contra libertum super seruitute, vel libertinitate non nocere ipsi patrono, etiam scienti. Quemadmodum tenent Alex. in d. l. saepe. nu. 90. & ibi Zasius, idem Zasius lib. 2. Sing. intelle. cap. 27. Carol. Molinaeus in d. §. 31. num. 23. Quibus & alia ratio accedit, quod patronus non potest prohibere libertum eandem causam prosequi, & tractare l. inuitus. ff. de fideico. lib. Huic etiam opin. aduersus communem suffragari videtur Inno. in c. cum super. de re iud. scribens, sententiam latam contra subditum alicuius, aut eius vasallum, domino scienti nocere, quo ad possessionem: non tamen quo ad proprietatem. Cuius distinctionis posteriorem partem sequuntur Panor. & alij in d. c. cum super. vbi glo. verb. non noceat, authoritate tex. Eandem opi. probat, quam itidem tenent idem Abb. in c. auditis. 5. colum. de praescript. & est communis opinio, secundum Fel. in d. c. cum super. colum. 5. & Alex. in d. l. saepe. num. 91. & nume. 102. Idem fatentur Imola in ca. penul. de re iud. nu. 12. & Panorm. in d. c. cum super. nume. 17. & Felin d. c. auditis. num. 25. Tametsi contrarium velit tenere Imola in d. l. saepe. & in d. ca. pen. asseuerans, etiam quo ad proprietatem hanc sententiam domino scienti nocere. Idem praemittere, ac tenere videntur Doct. in c. 1. §. si vasallus. 3. si de feu. fue. contro. inter dom. & agna. vasa. & in c. 1. §. 1. de inuest. & alienat. facta. & in cap. vnico. de controuers. inter vasal. & alienum de beneficio. Communem tamen sententiam & Zasius sequitur in dict. l. saepe. fol. 7. Nec poterit congrue responderi Decretali, cum super, nisi quis sequutus Imolam dixerit, in eo casu non praeiudicare domino sententiam, quia is fuerit ignorans. Quod tamen falsum est. Nam data ignorantia nec praeiudicium fieret in possessione, nec in proprietate: Imo posset quandoque dominus executionem huius sententiae impedire, ne fieret in eius praeiudicium. Qua ratione regia lex Partitarum, quae probat in d. l. 19. sententiam latam contra vasallum praeiudicare domino scienti, est interpretanda secundum hanc Communem distinctionem, vt non praeiudicet, quoad proprietatem. Caeterum, quod domino praeiudicium fiat quo ad possessionem data eius scientia, si non appellauerit, probare conantur. gloss. Innocen. & omnes in d. c. cum super. Quorum opinionem fatetur communem esse Panor. & Fel. ibi Imol. in dict. cap. pen. Alex. in dict. l. saepe. & denique omnes, qui & praecedentem asseuerant frequentiori calculo receptam fuisse. Quam etiam sequitur Bellamera decisione 712. Huius sententiae probatio adsumitur ex responso Romani Pontificis in dict. capit. cum super. Quo tamen in loco non apparet, an tertius ille, qui non fuit expressim condemnatus, possideret, imo potius deducitur, eum non possedisse tempore sententiae, & tamen quia eius intererat, non transferri possessionem in ipsum victorem, ex eo forsan, quod ab eo difficilius quam a reo condemnato eam obtinere, & euincere posset, auditur appellans ad impediendam sententiae exequutionem, quae maximum eidem praeiudicium inferret, si statim omnino fieret. Huic interpretationi accedit ratio quaedam. Nam in dict. capit. cum super. etiam tertio sciente, & non appellante, scribit Papa, sententiam mandandam esse exequutioni, tamen absque eius preiudicio. Quod equidem maximum ei fuerit, si possessione propria per eam exequutionem priuaretur. Et preterea, quod in eo casu sententia, nec quoad possessionem praeiudicet, ex eo deduci poterit, quod Romanus pontifex vtitur ad eam decisionem regula iuris: res inter alios acta, alijs non nocet. Nec vtitur aliqua exceptione deducta ex d. l. saepe. vnde cum haec regula domino, etiam scienti patrocinetur, consequens est, non nocere, nec quoad possessionem sententiam latam contra subditum, & vasallum. Quibus tandem rationibus aduersus communem tenuerunt. Car. Abb. & Fel. nu. 12. in d. c. cum super. Idem Abb. in con. 3. q. 10. 2. lib. & consi. 89. col. vlt. lib. 1. Bal. & idem. Abb. in c. veniens. in 2. de testib. Caro. Mol. in d. §. 31. nu. 28. Panor. in c. auditis. de praescript. quorum opinio, nisi refragaretur regia Partitarum lex, mihi iure probabilior videtur, praxique iuxta aequitatem & rigorem commodior. Sed & in quaestione de liberto, & patrono parum vrget Pro communi tex. in d. l. saepe. versic. nam & si libertus. Cum in ea specie sententia lata contra libertum, ideo noceat patrono, quia patronis in iudicio, quod cum liberto agitur, interuenerit, id est, ipsius liberti ius, & causam defenderit, sicuti verbum Iurisconsulti intellexere. Io. vetus Interpres in d. l. sepe. Innoc. Ioan. And. & Abb. nu. 18. in d. c. cum super. Alex. in d. l. saepe. nu. 90. sed & Zasius in d. c. 27. & in d. l. saepe. censet, non esse necessariam defensionem patroni. Sed satis esse vt ei noceat sententia, quod interuenerit, id est, praesens fuerit liti. Nam haec significatio propria est ex Cicerone, & alijs, & sequitur Carol. Mol. in d. § 31. nu. 23. omnes tamen qui aduersus communem sententiam stant, & eam improbarunt, in hoc conueniunt, quod existimant, non sufficere solum patroni scientiam, & profecto absurda est, & ab interpretatione latina, atque a Iurisconsulti mente admodum aliena interpretatio, si dictionem illam: me interueniente: accipitur me sciente, cum in eodem responso toties de scientia plane Iurisconsultus meminerit. Quemadmodum Zasius censet, tametsi ex Iurisconsulto Martiano in l. ab executore. §. alio. ff. de appellat. quibusdam videri possit, communem significationem congruam esse, maxime iuxta sensum, & lectionem Pisanam, quam de creditore, & debitore probauimus superius, in quo est obseruandum in d. §. alio. interuenientem ad differentiam absentis, sic praesentem significari. Et ideo ipse potius sequor opinionem Communi contrariam, etiamsi communis regia lege Partitarum recepta sit. Nec incongruit priori Iurisconsulti responso exemplum hoc de liberto & patrono, etiam iuxta hanc interpretationem, imo eidem aptatur. Quia sicut in prioribus exemplis scientia cum concursu aliarum rationum, operatur hunc effectum, quod preiudicet sententia inter alios lata propter quendam tacitum consensum in litis examine, ita & ipsa defensio, vel praesentia patroni in ipsius causae examine arguit, & ostendit quendam consensum quem praestare videtur patronus, vt & de ipsius iure tunc per iudicem decernatur. Quemadmodum Alex. & alij explicarunt. Idcirco mirum non est, si sententia in ea causa contra libertum data, ipsimet patrono praeiudicet. Atque haec sufficiant pro breui quadam Iurisconsulti interpretatione. Ex quibus opinor ipse, priorem partem dicti responsi secus legi, & tradi ex Pandectis Noricis Greg. Haloandri industria in publicum emissis, quam ex Florentinis, in quibus lectio eadem est, quae modo vulgo circunfertur. At apud Noricum codicem ita legitur. Saepe constitutum est, res inter alios iudicatas, alijs non praeiudicare. Quod tamen quandam distinctionem habet. Nam sententia inter alios dicta, alias quibusdam etiam scientibus non obest: quibusdam vero etiamsi contra ipsos iudicatum sit, nihil nocet. Hactenus prior pars, in qua dictio etiam, quae primo loco apposita est, faciliorem sensum, & integriorem efficeret, nisi posterius distinctionis membrum dissideret. Et nihilominus ego ita legendum esse censerem, etiam vtroque codice refragante. Nam sententia inter alios dicta, alijs quibusdam scientibus obest. Quibusdam vero, etiam scientibus, si contra ipsos iudicatum sit, nihil nocet. Vulgo etenim, & in Pandectis Florentinis ita praescripta distinctio legitur. Nam sententia inter alios dicta, alijs quibusdam, etiam scientibus obest. Quibusdam vero, etiamsi contra ipsos iudicatum sit, nihil nocet. Hinc denique constat, propter praeiudicium, quod iuxta distinctionem Iurisconsulti hoc in loco a nobis examinatam, ex sententia inter alios dicta, deducitur aduersus alios, & ne sit necessaria scientiae probatio, frequenter in praxi peti regias literas ad hoc, vt is, qui non litigat, certior fiat litis pendentis, & status causae ad eum effectum, quod ei praeiudicent acta, & sententia eo quidem praeiudicio, quod iure, & legib. ea ex causa irrogatur. Nam si hic tertius a litigantibus non accesserit ad iudicium, nec causam fuerit prosecutus, patietur ex sententia damnum, & praeiudicium illud, quod ex Iurisconsulti responso in d. l. saepe. imminet alijs ex sententia inter alios dicta. Et licet Paulus Castrensis, & Alex. in l. seruus plurium. §. 1. ff. de legat. 1. quendam alium effectum ex citatione deducere conentur, mihi profecto is non placet, & ideo Iurisconsulti deci sio in d. §. 1. etiam obtinebit, vbi legatarij fuissent ad causae examinationem citati, nec tamen ipsi defensionem eius acceperint existimantes, haeredem, cui prima iure defensio competebat, testamentum, & eius vires absque vlla collusione, fraude, vel culpa, & iniuria defensurum, ac iudicem recto iuris tramite eandem causam proprio iudicio diffiniturum, qua ratione nec scientia litis noceret legatarijs in specie tradita per Iurisconsultum ibidem, sicuti contra Paulum optime probat Alex. inibi. post Ange. & Imol. in d. l. si perlusorio. ff. de app. # 14 THEMA CAP. XIIII. Rursus de eademre, ac de tertijs oppositoribus, quonam modo sint admittendi? SVMMARIA. -  1 Sententia lata contra praesentatum, electum, vel institutum: an praeiudicet praesentanti, electori, vel conferenti? -  2 Intellectus. cap. cum olim. de caus. poss. & prop. -  3 Minor, qui se liti opponit ad coadiuuandum, an possit restitui in integrum ad probandum? -  4 Tertius oppositor, qui ad iudicium accedit, actorem, vel reum, aut vtrumque a re petita exclusurus, non cogitur adsumere litem in statu quo versatur: & tamen non potest impedire diffinitionem eius inter actorem, & reum, nec differre. CAPVT XIIII. CVM proxime tractauerimus, interpretationem Iurisconsulti in d. l. saepe. par nunc est inquirere, an ex eo responso possit diffiniri ea quaestio, quam plerique ad vnguem videntur examinasse, quando sententia fertur aduersus beneficij ecclesiastici possessorem super eo beneficio ex ea causa, quod quod illud ei contulerat, non habuerit ius conferendi, Quaeritur numquid sententia lata in hac lite contra illum, cui est collatum beneficium, praeiudicet illi, qui contulerat super iure conferendi, cuius causa lata fuerit? Et hanc sententiam praeiudicare collatori, quantum ad possessionem, [art. 1]non quoad proprietatem, si sciuerit is causam hanc super eo iure tractari, conantur probare, & tenere Cardin. per tex. ibi. in cap. cum olim de cau. poss. & proprie. Imol. Panormi. num. 23. Fel. nu. 11. in cap. penul. de re iudica. idem Feli. in c. ad petitionem. de accusat. num. 18. Angel. & Alex. in d. l. saepe. nu. 54. Lambert. in tract. de iure patro. lib. 2. par. 2. q. 11. art. 9. Bald. in l. si siue. C. ad Velleia. col. vlt. horum vero authorum eadem est concors sententia, vt idem sit dicendum in sententia lata contra electum, vel contra praesentatum ex defectu iuris praesentandi, aut eligendi, vt praeiudicet praesentanti, & eligentibus. Ita etenim prae caeteris adnotarunt Imol. Panorm. Felin. & Caesar Lambertinus in praecitatis locis. Apud quos est & alia omnino recepta opinio, vt e contrario sententia lata super iure eligendi, conferendi, vel praesentandi contra electorem, collatorem vel patronum praeiudicet praesentato, electo, vel ei, cui beneficium collatum fuerat. Sic sane praedicti autores quaestionem istam diffinierunt authoritate gloss. in c. cupientes. §. caeterum. verb. nullum praeiudicium. de electio. in 6. & in c. hoc quippe. 3. q. 6. ver. his amotis. Sed & prior conclusio probatur ab his autoribus ex ratione tex. in d. l. saepe. qua in parte ponitur exemplum de creditore & debitore, vt sententia lata contra creditorem super proprietate pignoris, noceat debitori scienti, quasi visus sit debitor permittere, quod creditor super pignoris proprietate causam tractet. Sic etenim & in hac specie, qui contulit beneficium videtur permisisse illi, cui contulit, causam agere, vel defendere super iure conferendi. Quam rationem adeo falsam esse censeo, vt plane demirer, cur ea tot viris, eisdemque doctissimis placuerit. Nam & si collator beneficij iure ipso collationis permiserit illi, cui beneficium contulit, quoad illud beneficium, & quo ad effectum defendendi rem sibi collatam, agere & tractare de iure conferendi, non equidem par est, nec poterit ratione persuaderi, eidem permisisse, quod de iure conferendi in vniuersum ageret, causamue de ea re tractaret, praesertim quia is, cui beneficium fuit collatum, quantum ad illius defensionem primas partes a iure habet, ad illius causae defensionem, & examen, cum tractetur de re, quae ad ipsum vere pertinet, nec possit collator eidem interdicere huius causae defensionem & prosecutionem. Qua ratione, & quia in c. supra proximo exemplum illud debitoris, & creditoris impugnauimus, non satis placet Communis opinio, quam ipse falsam esse opinor, etiam ex eo, quod dispar est ratio huius quaestionis, & exempli de debitore, siquidem collator beneficij non transtulit ex collatione ius conferendi in ipsum, cui beneficium contulit, tametsi debitor in creditorem tradito pignore transtulerit rei possessionem, & ius ipsam defendendi, pro eaque agendi. l. serui nomine. ff. de vsucapio. Multo minus suffragatur communi sententiae text. in d. l. saepe. ver. nam & si libertus. propter eius verum intellectum, cuius & nos meminimus in c. praecedenti. & praeterea sententia lata contra libertum, etiamsi iuxta communem intellectum noceat patrono scienti, id equidem praeiudicium illam tantum causam, quae in iudicium deducta est, attinet, ita quidem vt illius liberti patronatus amittatur, non si in praesenti casu, in quo agitur de iure conferendi, quoad vnum tantum beneficium, & traditur, sententiam collatori nocere in vniuersum, quoad quasi possessionem conferendi caetera beneficia. Ea vero decisio, quae adducitur ex c. cum olim. potius est contra communem, vt inibi adnotauit Panor. Romanus etenim pontifex expressim asseuerat, rem inter alios actam, alijs non nocere, eamque regulam aptat illi responsioni, in qua [art. 2]agitur de sententia lata in possessione, vt Doct. fatentur. Igitur & in possessione admittenda est regula ipsa, qua ipsius responsi, & Decretalis author vtitur in hunc modum, vt sententia lata inter canonicos illos, & Archidiaconum in fauorem ipsius Archidiaconi, cui episcopus dignitatem contulerat, non noceat canonicis, quoad episcopum, cum quo res acta non est. Et quamuis summus pontifex saluam fecerit canonicis causam proprietatis, id ex eo factum est, quod constiterit ipsismet canonicis litigantibus, quasi possessionem iuris conferendi penes episcopum esse, & ideo cum ex actis visum fuerit, nullum ius habere canonicos, quo ad possessionem, responsum est, saluam eisdem manere causam proprietatis, non tamen ex eo ipsis negatur ius agendi quo ad possessionem, interdicto vnde vi, si voluerint aduersus episcopum allegare, se expoliatos possessione conferendi fuisse, quod Panormitanus in dict. capitul. cum olim. fatetur. Ego vero vlterius animaduertendum censeo, quod in dicto capitul. cum olim. lis, & causa tractabatur inter eos, qui contendebant se habere ius conferendi, & illum, cui episcopus contulerat, qua in controuersia sententia lata fuit pro eo, cui contulit episcopus beneficium, ea quidem ex causa, quod canonici non erant in possessione iuris conferendi, & subdit Romanus pontifex, eam sententiam, cum inter alios dicta sit, non pro desse episcopo, nec nocere canonicis, quo minus super proprietate iuris conferendi aduersus episcopum possint agere, si velint ius suum in iudicium deducere. Ex quibus plura sunt obseruanda ad huius quaestionis veram resolutionem. Primum, quod dubio procul, cum lis tractatur inter electum, praesentatum, vel eum, cui est collatum beneficium, & eos, qui ex contrario contendunt se habere ius conferendi, praesentandi, vel eligendi, sententia lata in fauorem electi, praesentati, vel instituti nocet aduersarijs omnino quoad illam presentationem, electionem, vel institutionem, quia ab instituto, praesentato, vel electo victi fuerunt. Hoc etenim constat in dict. capit. cum olim. de cau. possess. & proprieta. Secundum, quod ea sententia etiam his victis & condemnatis non nocebit, nec proderit praesentanti, instituenti, vel eligenti victorem, quo ad causam proprietatis, quemadmodum probatur in eodem capit. cum olim. Tertium, imo nec quoad ius possessionis, vel quasi, si velint qui victi fuere agere interdicto vnde vi, secundum Panorm. in d. c. cum olim. tametsi non fuerit reseruata causa possessionis a Romano pontifice ibidem, quia constiterat, episcopum fuisse, & esse in quasi possessione iuris conferendi ex eo, quod eam dignitatem his iam contulerat, acquiritur enim quasi possessio praesentandi, conferendi, vel eligendi ex vnico actu, qui est & fuit effectum sortitus: textus optimus in capitul. consultationibus. de iure patrona. gloss. celebris in capitul. si vero eod. titul. vbi Panormit. & alij Calderi. consilio 12. de iure patrona. Abb. in consil. 54. libr. 1. consil. Abb. idem capitu. 1. de reli domib. late Dec. consilio 129. & consilio 149. colum. 2. Ripa in capitulo cum ecclesia. de causa possessio. & propriet. num. 91. Ioan. Milis. verb. Patronus ex vnica praesentatione. Soc. consil. 258. libr. 1. col. 1. Alexan. consil. 74. libr. 4. colum. 3. & ibi Carol. Molinae. Rochus de iure patronatus. verbo competens. quaestio. 14. Quorum opinio Communis est, vt fatetur eam sequutus Caesar Lambert. de iure patronat. 2. lib. 1. part. 3. quaestio. principali, articul. 11. idem asseuerant Ripa, & plerique alij ex praecitatis: praesentatio vero electio, vel collatio pertinet ad eum, qui est in quasi possessione horum iurium, cum sit fructus ipsius quasi possessionis: text. insignis in dicto capitul. consultationibus. de iure patronat. conducit ad idem text. in capitul. querelam. de electio. & in dicto capitulo. cum ecclesia, est & hoc apud omnes adeo receptum, vt plurima hinc deduci soleant potissimum, quod praesentatus ab eo patrono, qui est in quasi possessione, praeferendus sit praesentato a vero patrono, interim dum nondum est sententia lata in proprietate iuris patronatus, & sic erit instituendus, modo ante institutionem & post praesentationem non pronuncietur sententia in causa proprietatis aduersus possessorem: quemadmodum notant Innocent. & Abb. in dicto capit. consultationibus. Rochus in dict. verb. competens. quaest. 19. Dec. in consil. 127. Ripa in dict. capit. cum ecclesia. colum. penultim. Card. & omnes in d. capit. consultationibus. Panormit. in dict. cap. querelam. 2. colum. latissime Lambertin. in dict. 3. quaestio. principali. articu. 1. optime Rota in antiquis. quaest. 575. Dinus in regu. 1. de regul. iur. in 6. quaestione 7. gloss. in pragmat. sanct. titul. de pacificis posses. verb. inquirant. §. ordinarij. Abb. in cap. nihil. colum. 5. de election. Ioan. de Selua in tract. de beneficio. 2. parte. quaest. 7. & q. 12. Ex quibus duo constant, primum, quod in dict. cap. cum olim. Archidiaconus ille non esset dignitate priuandus, etiamsi canonici in causa proprietatis obtinuissent aduersus episcopum sibi competere ius conferendi. Secundum, quod Romanus Pontifex noluit reseruare canonicis expressim ius quasi possessionis. quia praesumpsit, eos minime acturos ad possessionem, cum ipsismet litigantibus cum Archidiacono ab episcopo instituto, probata esset satis quasi possessio ipsius episcopi. Quarto est omnino obseruandum, quid respondendum foret, si in specie proposita in dict. c. cum olim. fuisset tractata lis, non cum ipsis canonicis, qui ius conferendi contendebant habere, sed inter archidiaconum ab episcopo, & alium a canonicis in eadem dignitate institutum vel electum, atque pronunciatum fuisset pro instituto ab episcopo, & profecto iuxta Communem opinionem, si causa esset agitata scientibus canonicis, noceret eis sententia, quoad possessionem: at vero secundum eam opinionem, quam nos nitimur defendere, nequaquam noceret eis, etiam scientibus sententia, quoad possessionem, tametsi saluo eorum iure nihilominus sententia mandaretur executioni aduersus victum, & victori tradenda foret possessio dignitatis, aut ipse in ea defendendus esset, si eam obtineret, absque vllo tamen praeiudicio iuris conferendi, vel eligendi, quod canonici habere contendebant, etiam quoad quasi possessionem. Et haec quidem quantum ad praenotatam, ac propositam controuersiam. Nunc vero maxime oportet expendere, quod proxime diximus, nempe sententiam latam contra electores, patronos, vel collatores super iure eligendi, praesentandi, vel conferendi, nocere ipsi electo, praesentato & instituto, qui sciuerit causam super eo iure tractari. Nam etiamsi haec sit communis opinio, falsa itidem est, nec iure probatur. Quod facilime apparebit, si quis examinare velit exceptiones singulas, quae in dict. l. saepe. & in dict. cap. penultim. de re iudic. constituuntur ab illa regula: res inter alios dicta, alijs non nocet. Non enim actio, vel defensio super his iuribus primo loco competit electis, praesentatis, vel institutis, imo potius electoribus, patronis, vel collatoribus, qui minime possunt impediri ab alijs, ne litem hanc prosequantur. Deinde non agitur in hac lite de re, vel iure, quod in alios litigantes transtulerint, cum in neminem per electionem, praesentationem, aut collationem ius eligendi, praesentandi, vel conferendi transmiserint. Nec huic casui commode aptari potest, etiam secundum communem intellectum. text. in dict. l. saepe. versicu. nam & si libertus. Quibus equidem rationibus fit, non posse communem opinionem defendi ex illis exceptionibus, quae traduntur in dict. capit. penultim. & in dict. l. saepe. Vnde haec quaestio erit examinanda, & decidenda ex ipsa regula iuris, quae docet, rem inter alios actam, alijs non nocere, nec prodesse, & ideo sententia lata contra patronum, vel collatorem, vel electores super iure eligendi, conferendi, vel praesentandi, non nocet, nec praeiudicat praesentato, electo vel instituto etiam scienti, & ignoranti litem ea de re tractari, quamuis ea sententia lata fuerit super possessione: est siquidem hic institutus, electus, vel praesentatus ad iudicium vocandus, & cum eo causa iterum agenda ad hunc effectum, vt eius institutio, presentatio vel electio pronuncietur nulla ea ratione, quod qui eum elegerunt, presentarunt, vel instituerunt, nec habuere potestatem eligendi, praesentandi, vel conferendi, nec erant tunc in quasi possessione praesentandi, eligendi, vel conferendi. Nam vbi sententia lata contra electores, institutores, vel patronos super iure eligendi, praesentandi, vel conferendi, tantum concernit proprietatem, nec ex ea conuincitur, ipsum victum, & condemnatum non possedisse tempore collationis, electionis vel praesentationis, dubio procul minime nocebit praesentato, instituto, vel electo, cuius titulus ex eo tantum canonicus & iustus censetur, quod datus ei fuerit ab eo, qui erat tunc in possessione iuris eligendi, conferendi, vel praesentandi, quemadmodum paulo ante probauimus. Caeterum hoc eodem tractatu illud est memoria repetendum, quod in proximo capite adnotauimus asseuerantes, tertium oppositorem, qui ad coadiuuandum, & defendendum alterum ad iudicium accedit, non posse testes producere post publicationem. Etenim ea conclusio [art. 3]vera est, nisi tertius hic defensor sit minor, & petat in integrum restitutionem. Nam ea petita, & concessa, vbi eius intersit, litigantem principalem non vinci, nec condemnari, poterit hic minor admitti post publicationem, & conclusionem causae & litis, ad producendum testes, & ad ea, quae ipse reus principalis nec producere, nec agere posset. Quemadmodum expressim deducitur ex gloss. in l. si parentes. C. de euictio. verbo. ex persona. vbi Petrus a Bella Pertica idem asseuerat. Meminit eiusdem gloss. Anchar. in reg. ea quae. de regu. iur. in 6. 17. q. & notat Matth. de Afflict. decisio. Neapolitana. 15. quae insignis est, & singularis. Est tamen quoad eius praxim obseruandum, quod ea opinio erit recipienda, quoties minor accedit ad iudicium alium defensurus ratione proprij commodi, vel praeiudicij, sicuti constat in specie tradita in dict. l. si parentes. & fortassis haec restitutio erit petenda iure regio intra quindecim dies a publicatione testium, quod lege Madricia statutum est in vniuersum, quandoquidem restitutio in integrum non potest peti ad probandum post quindecim dies, a die publicationis testium. Quod si dixeris, hoc verum esse, quoad ipsos principales, & primos litigantes: non autem quoad tertium hunc defensorem. Respondeo, secundum ea, quae fuére in praecedenti capite adnotata, hunc defensorem admittendum esse ad allegandum ea, quae allegare, & probare omisit principalis reus, intra tamen id tempus quod a iure, vel a iudice ipsi reo datum sit, alioqui sequeretur, huius causae examen, & diffinitionem impediri propter tertij defensoris oppositionem. Quod falsum esse probauimus. Nec habet hic defensor maius priuilegium, quam ipse reus, quem conatur defendere, & quamuis ex proprio priuilegio hic defensor restituendus sit, ea quidem restitutio postulanda est intra diem illam, intra quem foret a reo principali postulanda, si ipse minor esset. Pari namque censura, & iure sunt discernendi reus principalis, & tertius defensor, ita quidem, vt si maiores sint, lege maiorum, si minores, lege minorum iudicentur, nec minor defensor possit ea agere, quae reus principalis etiam minor minime agere potuisset. Haec obiter exponimus lectorem admonentes, hanc quaestionem diligentiori forsan examine indigere. Quod si quis exactius distinguens, quae diximus proximo capite aduersus Bartol. & alios, existimauerit, nostram hac de re sententiam tunc obtinere, cum huic tertio defensori, etiam ignoranti praeiudicat res inter alios acta, quemadmodum & nos palam sensimus, quasi secus sit, vbi huic tertio defensori non nocent inter alios acta, non equidem refragabimur, nec recusabimus examen subire, etiam huius controuersiae, an tertius defensor cui, vel ignoranti, vel scienti non nocent acta inter alios, teneatur litis defensionem adsumere in eo statu, quo lis versatur tempore oppositionis? Et profecto cum hic tertius defensor ratione propriae vtilitatis, & commodi velit iudicium subire ad defensionem ipsius rei, vel actoris princip aliter litigantis, qua ex parte defensio haec tractatur in tutelam alterius, qui causam ab initio fuerit prosecutus, non aliter admittenda est, quam secundum ipsius litis statum, & ideo non poterit hic tertius defensor producere testes post publicationem, nec allegare post conclusionem in causa, ea, quae litigator principalis in medium proferre minime posset. Alioqui multis pateret fraudibus aditus, nec vsquam lites finirentur, quibus incommodis obuiam ire constituit Romanus Pontifex in dict. cap. 2. vt lit. penden. lib. 6. quo in loco adeo regularis posita est diffinitio, vt plane, & hunc casum omnino contineat. Nec quicquam in contrarium vrget, quod sequeretur huic tertio defensori maximum praeiudicium, quoad eius incommoda, quae manifeste constant, si reus ipse, vel actor principalis victus in iudicio fuerit, ac sententiae executio sit effectui tradenda. Nam huic tertio defensori nihilominus saluum manebit ius appellandi ad proprij iuris defensionem, vel impediendi executionem in hisce casibus, in quibus sibi non nocet res inter alios acta, siquidem non nocebunt ei acta cum principali reo, vel actore, nisi quae vel ipso sciente, vel defendente in iudicio fuerint tractata, ex eo quidem tempore, & statu, a quo sciuerit causam agi, vel defensionem adsumpserit, quod in capite sequenti latius disputabitur. Hactenus de tertio diximus oppositore, qui ad iudicium accedit, reum, vel actorem defensurus, & ideo de alijs nunc erit agendum. Nam quandoque quis sese offert iudicio, & litis examini petens, actorem vel reum ab actione, vel defensione omnino excludi ex eo, quod ea actio, quae in iudicium deducitur in specie aduersus reum ab actore, sibi non illi competat, & idem de defensione proponens. Etenim in hac specie, quoties actio, vel defensio huic tertio, non actori, nec reo competit, illi sunt a iudicio excludendi, ne id prosequantur in praeiudicium huius tertij, cuius prima est & principalis actio, vel defensio, quemadmodum traditur in l. Titia. ff. solut. matrimon. & tunc non tenetur hic tertius litem adsumere eo in statu, quo versatur. Imo repetenda omnia ex integro sunt, quod Bartol. communiter receptus scribit in l. si perlusorio. ff. de appellation. quo in loco admonet, non posse a iudicio excludi eos, quos res ipsa, & si non principaliter, consequenter tamen tangit, quo minus iudicium ipsum prosequantur in eorum praeiudicium, vel vt adsistant principali eius causae actori aut defensori. Idem in d. l. si suspecta. ff. de in off. testa. probatur. & in l. a sententia. & in l. si perlusorio. ff. de appella. l. si pariter. ff. de liber. cau. Authent. tunc si haeres. C. de litigio. Quandoque tertius opponit se liti, quae inter alios tractatur, nec defensurus reum, nec actorem, sed in hoc, vt contendat, actionem ab actore propositam, non esse iustam, nec dignam, vt pro ipso feratur sententia, imo rem ab actore petitam, sibi dandam esse, ac tradendam, reumque condemnandum ad hoc, vt huic tertio, [art. 4]non actori tradat, & restituat rem petitam. Huius thematis exemplum frequentissimum est, cum Titius agit aduersus Caium actione reali ad fundum, & ea lite pendente, Sempronius se obijcit vtrique petens, Caium reum esse condemnandum ad restitutionem rei petitae per Titium, vt sibi, non Titio fiat restitutio. Quaeritur tandem, an hec oppositio Sempronij processum causae pendentis inter Titium, & Caium impediat, eo quidem pacto, vt non possit ea lis diffiniri, donec etiam ius, & dominium huius tertij examinetur? & Baldus in capi. 1. §. duo. de. pace tenen. & eius violator. col. 1. existimat, hanc oppositionem Sempronij omnino impedire diffinitionem litis inter actorem, & reum, donec constet de iure huius tertij oppositoris, qui non tenetur causam in eo statu adsumere quo versabatur tempore oppositionis, & ideo, vt Bald. sentit differenda est litis diffinitio, donec appareat de iure Sempronij tertij oppositoris. Quia responsio Iurisconsulti in l. si is a quo. ff. de rei vendicat. tunc tantum obtinet, cum duo reali actione diuersis iudicijs eandem rem ab vno reo petunt, non vbi pendente lite super actione reali, Tertius seipsum liti obijciat, petens, actorem ab ea reali actione excludendum fore, ac reum ipsum condemnandum, vt Tertio huic oppositori rem petitam tradat, ac restituat: ex Innocent. qui in cap. veniens. el 2. de testib. Hanc opinionem probare videtur, dum secundum intellectum explicat ad. dict. l. si is a quo. Hoc ipsum & Alexand. asseuerat in addi. ad Bart. in d. l. si is a quo. Nos vero contrarium iure respondendum esse censemus, asseuerantes, Tertium oppositorem, quoties non accesserit ad defendendum reum, audiendum quidem esse, ita tamen, vt nullo equidem momento impediatur litis examen, & diffinitio inter actorem & reum, quoad ipsorum praeiudicium, & commodum. Quam opinionem probare non dubitabimus ex ipsa ratione Iurisconsulti in dicta l. si is a quo. Nam si executio minime impeditur in fauorem eius, qui prius sententiam obtinuit, propter nouam alterius rei vendicationem eiusdem rei, eadem ferme ratione non est impedienda litis diffinitio ad decisionem eius iudicij, quod prius de eadem re coeptum fuerat. Huc etiam pertinet textus in l. penultim. ff. de petitio. haereditat. & quod notat expressim Angelus in dicta l. si suspecta. colum. 2. scribens, non posse Tertium, qui contendit habere ius rei vendicationis, & eo vtitur, se opponere liti, & controuersiae super eadem re per alium motae ad impediendum processum iudicij prioris, & eius diffinitionem, cuius sententiae author est Innocent. in d. c. cum super. colum. 3. quem sequuntur Doctor. ibi praesertim Anton. numer. 14. & Bellamer. num. 11. Quibus accedit elegans decisi. Rot. 4. in anti. titu. de iudi. cuius & Felin. meminit in d. capitul. cum super. numer. 17. ea etenim decisum extat, non esse im pediendam diffinitionem, neque examinationem litis, quae inter duos tractatur, ex eo, quod Tertius seipsum opponat, & petat rem litigiosam sibi dari, non actori, & alleget, vtrumque actorem scilicet, & reum, nullum ad eandem rem ius habere: Imo inter actorem, & reum lis diffinienda est absque illius Tertij praeiudicio, qui nihilominus admittendus erit ad proprij iuris probationem, absque laesione illius status, in quo causa inter actorem & reum versatur. Non oberit quod ex Innocentio traditur in dict. capitul. veniens. nam ipse agens de intellectu Iurisconsulti in d. l. si is a quo. duas conatur ei aptare interpretationes, quarum priorem sequuti sunt ibidem Hosti. Ioan. Andrae. Henricus, Antoni. numer. 10. Cardin. versicul. oppono ad idem, & Bellamera. nume. 4. & 5. posteriorem, vt incongruam omittentes, & fere falsam eam esse professi, ex qua Baldus & Alexand. deducere conati sunt propriam sententiam, quam modo nos palam improbamus. Igitur vt summatim agamus, constanter asserimus distinctionem hanc, vt quoties tertius accedit ad iudicium, reum vel actorem defensurus propter propriam vtilitatem, admittendus sit, in eo statu, in quo causa tractatur, litem ipsam prosequuturus absque vllo praeiudicio iudicialis ordinis, inter actorem & reum hactenus seruati: at si tertius accesserit ad iudicium, non equidem defensurus actorem, nec reum, sed vel eorum alterum exclusurus ab actione, vel defensione causae, aut tandem vtrumque a re petita, admitti debeat ad allegationem & probationem propriae intentionis, ita tamen, vt propter hanc oppositionem nulla in parte differatur diffinitio litis inter actorem & reum, quoad eorum preiudicium, presertim vbi tempore huius oppositionis conclusum fuerit in causa, vel facta sit testium publicatio. Etenim tunc ipse admitterem tertium ad allegandum, & probandum absque praeiudicio publicationis, conclusionis, & diffinitionis ipsius litis inter actorem, & reum. Atque ita non semel vidi pronunciari, & pronunciaui ex collegarum iudicio, in hoc regio Granatensi praetorio. Quod aequitati potissime conuenit ob frequentes has oppositiones, quae plerunque dolo, & fraude fiunt, non alia ex causa, quam quod reus timens iustissimam condemnationem, diem differri velit. Sed & non admodum huic nostrae opinioni extraneam probationem exhibet, imo fortassis valde conuenientem decisio text. in leg. non idcirco. ff. de iudic. Non idcirco iudicis officium impeditur, quod quidam ex tutoribus, post litem aduersus omnes inchoatam, Reipublice causa abesse caeperunt, cum praesentium, & eorum, qui non defenduntur administratio discerni, & aestimari possit. Hactenus Iurisconsultus, ex quo apparet, iusta ex causa litis, quae cum pluribus agitur, quo ad quosdam diffinitionem suspendi, & quo ad alios statim expediri. # 15 THEMA CAP. XV De illo, qui a sententia lata inter alios appellat, quia eius intersit. SVMMARIA. -  1 Tertius appellans causam exponere debet, quae appellationem ipsam iustificet. -  2 Tertius, cui sententia nocet, ex propria vi & natura potest appellare intra decem dies a tempore scientiae. -  3 Is, cui, etiam ignoranti, sententia inter alios lata nocet, non potest tertio prouocare. -  4 Venditor quando appellare possit a sententia lata contra emptorem? -  5 Clausula, appellatione remota: an noceat tertio? & traditur late intellect. capitul. super eod. de officio delegato. -  6 Litigiosa res quando vere ac proprie dicatur? -  7 Sententia lata inter alios, an sit exequenda directo contra illum, in quem fit translatio rerum lite pendente? -  8 Tertius cui sententia inter alios lata nocet ratione scientiae, quando appellare possit: & an prouocare valeat a sententia. -  9 Tertius, an possit impedire trium sententiarum exequutionem ex causa nullitatis. & ibi intellectus ad cle. primam. de re iudicata. CAPVT XV. ALIO condemnato is, cuius interest, appellare poterit, authore Iurisconsulto in l. ab executore. §. alio. ff. de appel. c. cum super. de re iud. c. super eo. de offic. delegat. l. a sententia. ff. de appellatio. regia l. 4. & 7. titul. 23. part. 3. notatur in cap. veniens. in 2. de testib. & in l. a diuo Pio. §. super rebus. ff. de re iudicat. [art. 1]Haec tamen appellatio admitten da non est, nisi ex iusta causa, a sententia, inquit Martianus inter alios dicta, appellari non potest, nisi ex iusta causa. text. in d. l. a sententia. & ibi Bartolus. Probat idem textus singular. secundum Abbatem ibi colum. 1. & Card i. in dicto capi. cum super. ibi rationabiliter. notat Matthes. nota. 123. ex quo frequentissime deducitur, hanc appellationem a tertio proponendam expressa causa, etiam si alioqui non sit causa ex primenda in appellatione a sententia diffinitiua. Etenim vbi appellatio proponitur contra regulam iuris, propter praesumptionem doli, non aliter admittenda est, quam si expressa causa iustificetur. gloss. celebris in capitul. Romana. §. si autem. de appellationi. in 6. cuius praeter Doctor. ibi, maxima cum laude meminere Abbas. & Deci. in capitul. consuluit. el 2. de appellation. idem Abb. in capitul. ad consultationem. de re iudicat. colum. vlt. & ibi late Felin. numero 19. Decius in capitul. 3. colum. vltim. de appellati. Sed an sit huius causae probatio necessaria ad impediendam executionem sententiae, inferius oportuniori loco disputabitur. Igitur appellatio admittenda est, quae per tertium proponitur a sententia inter alios dicta. Quae quidem appellatio quando que necessaria est, nempe cum sententia omnino huic tertio praeiudicat iuxta distinctionem textus in dicta l. saepe. quando que vtilis, cum sententia saltem quo ad praesumptionem quandam alteri nocet, vt scribit post alios Angel. Aret. in d. l. a sententia. colum. 2. & maxime Bart. ibi num. 5. interdum etiam est appellatio vtilis, quia executio sententiae inferet tertio praeiudicium, aut damnum aliquod, vt probatur in dicto capitu. cum super. & ibi notat Imola post alios. 2. columna textus optimus in dicto capit. super eo. de offi. delegat. & in dicto capitul. veniens. in 2. de testib. haec denique distinctius intelliguntur, si articulatim rem istam in summa explicauerimus. Nocet equidem omnino sententia tertio, qui non litigauit, plerunque ex propria natura, & vi, quemadmodum tractauimus superius in cap. 13. & 14. & in hac specie necessaria est ad effugiendum hoc praeiudicium appellatio tertij, [art. 2]cúm alio qui sententia effectum habeat rei iudicatae, si ab ea non fuerit appellatum. Poterit tamen tertius in hac specie appellare, & tenebitur intra decem dies a tempore propriae scientiae computandos: non autem a tempore sententiae, nec ab eo die, quo reus, vel actor principalis sciuerit, eam latam fuisse, quod expressim respondet, & fatetur Alex. in l. saepe. ff. de re iudica. numero 82. Nam tempus datum ad appellandum currit a tempore, & die scientiae. text. & ibi Alberic. in l. ab eod. C. quomod. & quando iudex. l. 1. §. vlt. & ibi Ang. ff. quando appella. sit. Andr. Tiraquel. libr. 1. de retract. §. 9. glo. 2. nume. 42. & §. 35. gloss. 4. num. 9. & Paul. in l. iudicibus. C. de appella. l. 1. C. de tempore ap. pella. c. concertationi. de appella. in 6. glo. in c. ab eod. sub eodem ti. & ibi Doctor. glo. Imol. & alij in Cle. 2. eo. tit. l. 2. part. 3. l. 1. ti. de appell. lib. 3. ord. Hanc opin. Alexandri quandoque opinatus sum, non omnino veram esse, ea sane ratione, quod in proposito casu sententia noceat alijs etiam ignorantibus & non citatis, & sic ex natura rei, quod in dicto cap. 13. ostendimus, & ideo non videtur eis appellatio permissa eo tempore, quo sententia in rem transierit iudicatam, illo non appellante, qui legitimus est causae defensor ad aliorum omnium, etiam ignorantium praeiudicium. Deinde sententia in hac specie alijs nocet, & praeiudicat, nisi lata fuerit contra contumacem. l. qui repudiantis. §. vlt. ff. de inoff. testamen. & l. si perlusorio. §. fina. ff. de appellat. vel per collusionem, aut iniuriam. l. si seruus plurium. §. 1. ff. de legat. 1. & dict. l. a sententia. Igitur cúm lata fuerit sententia aduersus praesentem, nec colludentem, nec per iniuriam iudicis, ea nocebit omnino alijs, quos negotium tangit, etiam ignorantibus, & absque vlla distinctione scientiae, & ignorantiae, quo ad appellationem, & tempus, ac diem appellandi. Nihilominus veram esse opinor Alexan. sententiam, quae probari poterit multis rationibus. Primo ex regula iuris, cuius modo meminimus, qua constat, tempus appellandi currere & computari a tempore scientiae, etiam his, quibus iure ordinario sententia nocet, & qui speciatim ea condemnantur, cum quibus iudicium fuerit agitatum, nec enim congrua est, aut sufficiens argumentatio ista. Sententia nocet tertio, etiam ignoranti. Ergo eidem currit tempus datum ad appellandum ante scientiam. Falsa equidem est haec collectio, & manifesté conuincitur. Nam ei, qui litigat, & cum quo sententia fertur, ac iudicium tractatur, sententia nocet, etiam ignoranti eius pronunciationem, & examen, a tempore scientiae poterit is appellare intra diem a iure constitutum, quod modo probauimus. Secunda his accedit ratio, quae ex eo deducitur, quod aequius sit, ac iustius, tempus appellandi currere a die scientiae ipsi tertio, qui non litigauerit, quam ipsi reo principali, cum quo iudicium actum est & lata fuerit sententia, dies autem appellationis, a tempore scientiae computatur ipsis litigantibus: ergo maiori ratione eadem dies a tempore scientiae computari debet tertio, qui per sententiam condemnatus non est. Tertio plurimum huic opinioni Alexandri patrocinatur, quod culpa illius, qui per sententiam damnatus fuit, commissa in omissione appellationis, saltem hunc effectum habet, quod tertius, cui iure illa sentetia nocet ex natura causae, possit ab eadem appellare intra diem appellandi, a tempore scientiae computandum. Haec etenim ratio constabit plane, si conati fuerimus tradere propriam, ac veram interpretationem Iurisconsulti in dict. l. si seruus plurium. §. 1. vnde poterit etiam lector attentius perpendere, an ex eius examine possit aliquid aduersus Alexand. sententiam deduci. Hec enim sunt Iurisconsulti verba: Si haereditatis iudex contra haeredem pronunciauerit, non agentem causam, vel collusorie agentem, nihil hoc nocebit legatarijs. Quid ergo, si per iniuriam fuerit pronunciatum, non tamen prouocauerit, iniuria ei facta non nocebit legatarijs: vt & Sabinus significat. Haec Iulianus, iuxta lectionem communem, quae a Pandectarum Florentinarum litera tantum in eo differt, quod in his non collusorie, sed lusorie, legitur. Barto. etenim ita hunc locum explicat, vt existimet, distinguendum esse vltimum casum ab alijs, ita quidem, quod sententia lata contra haeredem contumacem, vel colludentem, ipso iure absque appellationis necessitate, minime praeiudicet legatarijs, quibus permissum erit, non obstante rei iudicate exceptione agere ad legata aduersus victorem ipsum: lata vero sententia contra haeredem scriptum ob iniuriam ipsius haeredis, qui iudicem ad praue, & iniuste pronunciandum prouocauerit, nec deinde appellauerit, praeiudicet quidem legatarijs, vt non possint contra victorem agere ad legata, quia ipse tutus est rei iudicatae exceptione. l. si superatus. ff. de pignor. quasi ratio differentiae manifesta sit ex hoc, quod in primis duobus casibus haeres victus, fuerit in dolo, & ideo subueniendum est legatarijs propter dolum haeredis, etiam contra victorem. l. si per lusorio. §. vltim. & l. a sententia. ff. de appellationibus. in vltimo vero casu tantum contigerit culpa haeredis: atque ob id aduersus ipsum haeredem, non contra victores sit legatarijs subueniendum. Ita sane hanc Bartoli opinionem video etiam admitti authoritate Iacobi Arenaei, Alberic. num. 5. Cumani in 2. lection. & Iasonis in d. §. si haereditatis. Imo Iason asseuerat, cum Barto. transire communiter alios. Vnde posset hinc adsumi aduersus Alexandrum non leuis authoritas, siquidem haerede scripto non appellante intra diem iure praefinitum, legitimus haeres victor, tutus est, etiam contra legatarios exceptione rei iudicatae, nec culpa haeredis in omissione appellationis tribuit ius aliquod, quo possint legatarij subterfugere rei iudicate exceptionem. Rursus aduersus Bart. quidam opinantur, hos tres casus pares esse, parique responso a Iurisconsulto diffiniri in d. l. si seruus plurium. §. 1. vt tandem sententia lata contra haeredem, qui fuerit in culpa prouocando iudicem ad iniquam sententiam, & in omissione appellationis, ipso iure non noceat legatarijs, absque vlla necessitate appellandi. Quemadmodum ex eo loco adnotarunt. gloss. verb. non nocebit legatarijs. 2. intellectu. Imola. Paulus Castrensi. Cuman. in 1. lectione. Alexand. & Aretin. in dicto §. 1. quorum est concors sententia in hoc, quod & aduersus victorem agere possint legatarij ad legata, & docere vim, ac potestatem testamenti, non obstante rei iudicatae exceptione, quasi culpa haeredis, qui appellare potuit, & non appellauit a sententia iniqua, non debeat nocere legatarijs: imo fere sit par contumacia, vel collusioni. Fateor ingenue, mihi non satis placere hanc opi. quippe qui videam, a Iurisconsultis contumaciam, & collusionem attendi potissimum ad defensionem ipsorum legatariorum, vt illis res inter alios acta, non noceat. dict. l. si perlusorio, & l. a sententia. l. qui repudiantis. §. vlti. & ff. de collusi. de tegend. l. 1. & l. pe. Deinde quia Ias. sat est dubius an opinio Bart. probetur in d. l. si superatus. hac in controuersia ipse censerem non omnino admittendam fore Bart. sententiam, neque item eam, quae eidem contraria est. Idcirco existimo, quoties haeres scriptus, fuerit in culpa, quia non prouocauerit a sententia inique, & per iniuriam lata, cum appellare potuisset, sententiam latam contra haeredem scriptum legatarijs nocere, ne possint agere contra victorem, si ab ea intra tempus legitimum a die scientiae computandum non appellauerint, quod si legitime appellauerint, poterunt legatarij causam ipsam pro sequi, vim, & valorem testamenti probaturi, vt sententia lata, periudicem appellationis reuocetur. Hanc opin. tenent Accursius in dicto §. 3. in verbo. non nocebit. in primo intellectu. & ibi Cuman. in 1. lectio. probaturque isthaec interpretatio Communi omnium consensu vt testatur eam sequutus Alex. in d. l. saepe. ff. de re iudicat. numer. 83. vnde constat, qua ratione defendi possit, quod paulo ante post Alexan. respondimus asseuerantes, posse tertium appellare a sententia, que eidem ex natura causae, etiam ignoranti nocet, intra decem dies a tempore propriae scientiae. Hinc colligitur, posse quandoque ab hac sententia appellare eum, qui causa cognita condemnatus est, non tamen tertium, cui ex natura cause ipsa sententia nocet. Nam vbi tertius sciuerit, hanc sententiam latam fuisse prius, quam ipse principalis per eam condemnatus, contingere poterit, prius excludi ab auxilio appellationis lapsu temporis ipsum tertium, quam eum, qui per sententiam damnatus fuerit, tametsi appellante postea principali reo, possit tertius appellationem ipsam prosequi, alio inuito, & non prosequente, sicuti mihi probat etiam in hac specie Iurisconsultus in d. l. a sententia. versi. idem rescripsit. Secundo ex his constat intellectus ad leg. si perlusorio. & ad l. a sententia. ff. de appellatio. Quibus conuenit regia. l. 4. & 7. titul. 23. par. 3. dum in his responsis permittitur legatarijs appellare a sententia lata contra haeredem scriptum super viribus testamenti. Hactenus etenim explicuimus, quo tempore sit haec appellatio proponenda, & modo adijcimus, non aliter his legatarijs permissam esse appellationem, quam ipsimet haeredi scripto permissa sit, & ideo, si [art. 3]haeres tribus sit damnatus sententijs, aut ea, quae non patitur appellationem, profecto legatarij non poterunt in ea specie appellare. Et licet quibusdam placuerit, tertium ignorantem posse tertio prouocare, quod statim tractabitur, illud verum est, vbi sententia non nocet tertio ignoranti, sed scienti. iuxta distinctionem. l. saepe. ff. de re iudicat. at vbi sententia inter alios lata, alijs etiam ignorantibus nocet ex natura causae, tunc (ni fallor) non poterit tertius, cui sententia nocet, tertio prouocare, nec item ab ea sententia, quae prouocationem excludit. Huius opinionis ratio est, quia sententia in presenti quaestione iure ordinario ex natura sua nocet, etiam ignorantibus, non ratione scientiae ipsius litis, & ideo licet quo ad tempus appellandi consideranda sit scientia sententie, vt diximus, non tamen quo ad hoc, vt propter ignorantiam appellationem patiatur, & admittat, quam ipsemet reus principalis proponere intra vllum diem, nec potuit, nec potest. Ignorantia siquidem, vel scientia non inducit in hoc casu tertio praeiudicium, & ea ratione parum ad rem istam vrget, quod tertius ignorauerit, aut sciuerit litem hanc tractari inter heredem scriptum, & legitimum. Idem persuaderi poterit ex eo, quod haeres legitimus, qui causam contra testamentum cum haerede scripto, eodemque legitimo contradictore tractauerit, quique ad huius cause examen non tenebatur vocare ad iudicium legatarios, sententiam obtinens vltimam exceptionem habeat rei iudicate aduersus ipsos etiam legatarios ignorantes. l. si superatus. ff. de pigno. cuius in c. 13. meminimus latius. Ergo apparet, non esse admittendam horum legatariorum appellationem, obstante rei iudicatae exceptione, cum ab ea sententia, quae in rem transierit iudicatam, appellatio minime iure sit permissa. l. 1. ff. de re iud. vbi Iason. 1. & 2. col. cap. quo ad consultationem. de re iud. l. eleganter. §. si post. ff. de cond. indeb. gloss. in cap. non solum. §. innouata. de appellatio. in 6. Ex quibus deducitur, rem iudicatam perpenso effectu dici, quoties a sententia nequit appellari. Quod tradidere etiam Abba. & alij in rub. de re iudic. Roma. consil. 334. Bart. & Paul. Castren. in l. litigatoribus. C. de appellatio. & ibi gloss. Hoc ipsum & alia ratione comprobatur: Regulariter etenim sententia lata contra haeredem scriptum, nocet legatarijs, etiam ignorantibus, tribus exceptis casibus, nempe cum sententia lata fuit per collusionem, aut contra contumacem, vel per iniuriam, non appellante haerede, cum posset appellare d. l. si seruus plurium. §. 1. ff. de legat. 1. Sed in hac quaestione sententia lata est contra haeredem praesenten, non colludentem, nec appellare omittentem, data facultate appellandi, vt constat. Ergo legatarijs omnino nocet exceptione rei iudicatae propter iuris regulam. Tertio deducitur vera interpretatio Iurisconsulti in l. ab executore. §. alio. ff. de appellat. l. si parentes. C. de euictio. l. 4. titul. 23. parte 3. quibus in locis statutum est, posse venditorem propter damnum, quod sibi ex euictione imminet, appellare a sententia lata contra emptorem, eo non appellante. Hoc equidem ita est accipiendum, vt venditor appellare possit ab illa sententia, a qua emptor appellare potuit: non au[art. 4]tem ab illa, quae etiam emptore appellante transiret in rem iudicatam, quia nullam admittit appellationem. Ergo vbi emptor tertia est condemnatus sententia, a qua non licet prouocare, profecto nec ipse venditor poterit appellare, quod satis probatur his rationibus, quas modo explicuimus. Nec in hoc casu venditor minor poterit beneficio restitutionis in integrum ad appellandum admitti, ex eo, quod emptore appellante a prima, & item a secunda sententia, nulla laesio ex omissione appellationis venditori contingit, & ideo cessat restitutionis in integrum auxilium, nec erit admittenda opinio. gloss. in dicta l. si parentes. cuius mentionem fecimus in capitulo proximo. numero 3. fortassis & in venditore, qui appellare vult a sententia lata contra emptorem eo non appellante, illud non temere respondebitur, hanc appellationem proponendam esse a venditore priusquam aduersus emptorem sententia transierit in rem iudicatam, id est, intra decem dies, ab eo die, quo emptor sciuerit, sententiam contra se latam fuisse. Atque pro ista interpretatione obseruandum erit, sententiam latam contra emptorem venditori, etiam ignoranti nocere, quoad exceptionem rei iudicatae, vt is non possit cum victore iterum examen causae repetere. Nam, etsi possit venditor propter periculum euictionis, emptorem defendere, & liti assistere, atque a sententia lata contra emptorem appellare, vere tamen causae huius defensio ad emptorem pertinet, qui ex contractu venditionis rei dominium acquisiuit, quod venditor in eum transtulit, & denique possessionem, cuius causa solus ipse ab actore vendicante rem ad iudicium est reuocandus. l. in rem. ff. de rei vendic. atque ideo finito iudicio cum emptore, dubio procul finita est rei vendicationis causa. Nec poterit suscitari ad venditoris petitionem, cum is omne ius, quod habuit, in emptorem transtulerit. Vnde licet possit defendere emptorem, & eo non appellante appellare: id tamen obtinet, modo sententia nondum transierit in rem iudicatam cum emptore. Hoc itidem probatur, quia sententia lata contra emptorem directe quidem, & ex natura, ac propria vi, non nocet venditori, nec ei preiudicat, siquidem in ea tractatur de dominio rei petitae, & de eius traditione, ac restitutione: res vero petita, nec quo ad dominium, nec quo ad possessionem ad venditorem pertinet. Igitur non fit eidem damnum, nec praeiudicium ex sententia directe, sed indirecte, quia de euictione tenetur. Non oberit quod paulo ante diximus de legatarijs, qui dissimilem causam in hac controuersia habere videntur. Nam legatarij directe, & ex natura propria patiuntur damnum ex sententia lata contra haeredem scriptum, cum testamentum, in quo legata relinquuntur, pronuncietur irritum, falsum, vel inofficiosum, quam ob rem mirum non est, quod hi appellare possint infra decem dies a tempore propriae scientie, etiam post elapsum ipsi victo tempus appellandi, cum ipse appellare potuisset, & id omiserit, agitur sane in hac lite de iure, & iustitia ipsorum legatariorum, qui contendunt se ius habere, causa, & titulo testamenti, quod ius in neminem hactenus transtulerunt. Amplius tamen inquiramus huius dissimilitudinis rationem, vt minime cogamur argumentationem admittere a legatarijs ad venditorem. Legatarij etenim iure tuti sunt, non obstante rei iudicatae exceptione, quoties sententia lata fuerit per collusionem, nam poterunt agere contra victorem ex testamenti causa, & titulo. Venditor autem in hac specie non potest agere contra victorem, cum tutus sit ab incommodo euictionis, vt constat Item non obstante rei iudicatae exceptione, poterunt legatarij agere contra victorem ad legata: vbi sententia lata fuit contra contumacem: at venditor non poterit tunc causae examen repetere, quia de euictione non tenetur. l. si ideo. ff. de euictio. capitul. vlti. de empt. scripsimus & nos libro 3. variarum resolutio. capitul. 17. numero 9. quod si & in hoc casu venditor de euictione teneretur, posset profecto vti aduersus ipsam sententiam his auxilijs, & remedijs, quibus, & eodem pacto, ac modo, poterat ipse reus principalis vti, quemadmodum sensere gloss. & Doctor. in dicta l. ab executore. §. alio. verbo. poterit. Quoties vero haeres scriptus a sententia lata contra ipsum potuit appellare, & appellationem omisit, tunc legatarij poterunt appellare, cum & quibusdam visum fuerit etiam in hoc casu eos seruari illae sos ipso iure, sicuti superius commemorauimus. Nec tamen idem admittendum est in venditore, nisi & is appellauerit intra decem dies, a tempore quo emptor sciuerit, latam fuisse sententiam. Dispar equidem ratio est inter venditorem, & legatarios, quibus aduersus sententiam subuenitur etiam in his casibus, in quibus ab ipso haerede scripto consequi potuissent legata, propter collusionem, vel culpam: quemadmodum traditur in dicta l. si seruus plurium. §. primo. ff. de lega. 1. Venditori vero minime permitteretur appellatio, nisi vbi eius intererit propter euictionis periculum. gloss. & Doctor. in dicto §. alio. in verbo. poterit. Denique pensitatis rationibus his, opinamur, venditorem non esse admittendum ad appellandum, quoties sententia ipsa contra emptorem transierit in rem iudicatam, etiamsi teneatur de euictione, quandoque in hoc casu, quod explicuimus olim in dicto capi. 17. numero 9. tametsi vbi venditor sit minor, restitui possit ad appellandum, si emptor appellare potuit, & id agere omiserit, quia venditor ipse in hoc laesus fuerit. glo. insignis in dict. l. si parentes. quae ita est intelligen da, vt procedat, quoties appellatio, quae vel ab emptore, vel venditore proponi potuit, ab ipsis, vel eorum altero fuit omissa. Quarto, si ad amussim omnia, quae hoc in capite tradita fuere, examinentur, maxime conuenit expedire rationem, & intellectum Pontificij responsi, quod nobis exponitur in capitulo super eod. de officio delegati. Ex eo siquidem deducitur, clausulam illam, appellatione remota, quae solet plerunque delegationibus ac commissionibus adscribi, tantum vim obtinere inter ipsos litigantes, reum scilicet, & actorem: non autem quo ad tertium, qui se liti, vel executioni opponit, sicuti adnotarunt Abbas Baldus, Barba. Felinus, Decius & alij in dicto cap. super eod. Francus in cap. pastoralis. 7. quaest. de appella. colum. penu. Corsetus in Singularibus, verb. clausula. in primo, & verbo. appellatio. in primo. Bartol. in l. 1. §. interdum. ff. a quibus appella. non liceat. numero 4. quorum opinio communis est, quam sequuntur Fel. in cap. veniens. in 2. nume. 5. de testi. Curt. Iunior consi. 179. nume. 6. Rebuffus super leges regias par. 1. tracta. de literis obliga. articu. 1. glo. 10. nu. 11. Bald. per illum tex. in l. cum filius. ff. de mili. testam. Iason in l. a diuo Pio. §. si super rebus. ff. de re iudica. columna vltim. Sebastianus Vantius de nullitatibus. titul. quis possit dicere de nullitate. numero 15. Decius in cap. sua. colum. 2. de appel. Felin. in cap. qualiter. in 1. num. 13. de accusa. Antoni. in c. vt debitus. nu. 14. de appell. Sed si rationibus agendum est, idem probatur, quia rescriptum principis non porrigit vim. & effectum, nisi in hos, cum quibus datum est, & quorum in eo mentio fit. leg. prima. ff. de const. princip. Decretalis vero Pontificis responsio hanc conclusionem non omnino in vniuersum probat, cum in ea permittatur appellatio, non obstante clausula, appellatione remota illi, cui nec ignoranti, nec scienti praeiudicat sententia lata per iudicem illum delegatum, & denique illi, de cuius iure, nec actum est in eo iudicio, nec potuit agi ex eo, quod delegatus ille iudex mandatum non habuit, siquidem ius illud tertij maxime distabat a iure litigantium, quod adeo manifestum fit ex illius capitis lectione, vt nihil sit hac in disputatione euidentius. Etenim commissa fuit delegato causa inter duos de iure, & quasi possessione praesentandi contendentes, vt delegatus ipse ecclesiam ordinaret, appellatione remota ad praesentationem eius, quem constiterit ius praesentandi habere, qua quidem delegatione iudex nullam habuit potestatem tractandi, nec iudicandi de iure institutionis, vt satis probat ille tex. & fatentur palam Innocen. & alij. idem vlterius aperitur, quia sententia illius iudicis episcopo ignoranti non praeiudicat, sicuti constat, nec item scienti, nam si ratione scientiae praeiudicare posset, id contingeret propter distinctionem Iurisconsulti in dicta leg. saepe. ff. de re iudica. & summi Pontificis in capi. penul. eod. ti. at illae decisiones quo ad vllum earum casum, minime conueniunt liti, & causae, quae de praesentatione tantum tractabatur inter patronos in dicto capitulo super eod. Ergo non potuit sententia lata ab illo iudice episcopo, etiam scienti praeiudicare, sic Innocen. ipse & Bellamera ibi numer. 5. fateri plane videntur, ea quae tractantur, & traduntur in ca. cum super. de re iud. de scientia, & ignorantia, nequaquam aptari, nec conuenire posse illi quaestioni, quae in d. c. super eo. a summo Pontifice diffinitur. Quod si ex aduerso dixeris, in specie proposita in dict. cap. super eo. institutionem factam a delegato, sciente, & non contradicente episcopo, ad quem iure illa pertinebat, validam omnino esse, quemadmodum notant Innocen. Panorm. Imola colum. 2. Deci. colum. 4. Felinus colum. vl. in dicto cap. super eod. Caesar Lamber. de iure patrona. 3. par. 2. libro quaest. 2. art. 2. nume. 17. argumento sumpto ex cap. si seruus. 54. distinc. vbi probatur, valere ordinationem serui, vt etiam is liber sit & ingenuus, si facta fuerit sciente domino, & non reclamante, quasi in fauorem diuini cultus taciturnitas illa haberi debeat pro consensu. At idem tendit elegans Panormita. opinio in disputatione incip. Augerio 2. dubio, vbi asserit, institutionem factam ab Episcopo patrono non praesentante praesente tamen, & tacente, validam esse, nec posse rescindi ex eo, quod fuerit facta patrono non praesentante: contra cap. decernimus. 16. quaest. 7. capi. illud. de iure patrona. & idem erit, vbi Episcopus beneficium contulerit patrono sciente, & non reclamante statim, etiamsi absens fuerit tempore collationis & institutionis, quod late probat Caesar Lamberti. in d. art. 2. nu. 20. Hoc ipsum non admodum refragatur, etenim etiamsi vera sit praescripta interpretatio Innocentij, & aliorum ad d. c. super eo. profecto ea non procedit, vt ipsi fateri videntur ex scientia litis, vel sententiae, quae fertur super quaestione controuersa de praesentatione, & ideo non est cur hic aptemus materiam & tractatum illum, an sententia lata inter alios, alijs scientibus noceat, sed obtinet ex eo, quod episcopus sciens, delegatum institutionis & ordinationis ecclesiae actum exercuisse, & fecisse, illi non contradixerit, quasi fauore ordinationis ecclesiae, ea taciturnitas censeatur consensus. Nam si iudex ille delegatus per sententiam pronunciasset, praesentationem ad actorem, vel reum pertinere, & iussisset, eam ab eo fieri, vt ipse institueret, quamuis episcopus notitiam habuisset huius sententiae, nec ab ea intra decem dies appellasset, dubio procul posset postea tempore collationis, & institutionis delegato refragari, & eius institutioni contradicere, imo fatetur Decius in d. c. super eod. nu. 8. posse appellare episcopum intra decem dies a tempore ipsius collationis, cui non videtur consentire, licet statim taceat. Caeterum Lector candide, etiamsi responsio haec sufficiens esset, vt probaremus in d. c. super eod. sententiam a iudice delegato latam minime preiudicium facere alteri etiam scienti, nihilominus libere proferam, quae ipse mecum excogitaui, ad ea maturius intelligenda, que Panormita. Imo. & alij commenti sunt. Nam eorum sententia tam falsa est, quam a mente, vero sensu, & iudicio Innocentij, quem eius authorem laudauere, prorsus aliena Horum vltimum deduxit eleganter AEgidius a Bellamera in dicto c. super eo. nume. 5. qui existim at Innocentium non hoc diffinijsse, quod posteriores ex eo adnotarunt: verba Innocentij haec sunt. Sed quid si non appellat ordinarius? teneret quod fit a delegato, imputet enim sibi, quod sciuerit, & non contradixerit, cum distinctione tamen, vt notatur de re iud. cum super. Contra supra de rescrip. ex parte decani. secundum nos non habent locum istae obiectiones. Hactenus Innocentius, qui hoc voluit, quod istae obiectiones de negligentia appellandi ab institutione a delegato facta, & quae nulla erat, non haberent locum in hac controuersia, quia huic delegato, nec fuit commissa institutio, nec cognitio ipsius causae ad institutionem pertinentis, & ideo etiamsi episcopus sciret delegatum fecisse institutionem, nec contradiceret, non ex hoc consensisse videretur institutioni, que nulla fuerit, nempe ab eo facta, qui nullam habuit potestatem instituendi. Atque ita Ioannes Lignianus, AEgidius num. 5. & Card. in d. c. super eo. expressim tenent, in eo casu institutionem factam a iudice delegato, nullam esse, nec praeiudicare episcopo, etiam scienti, & non contradicente, quo minus possit ipse postea contradicere, & petere rescissionem eiusdem, vel ea non obstante instituere, ipse etenim Romanus Pontifex in d. cap. super eo. fatetur, solum illi delegato commissam esse causam, & controuersiam de iure praesentandi: non autem de iure instituendi, nec potest ille delegatus de eo iure tractare, si de institutione, & potestate instituendi esset inter duos atrox contentio, cum causa ista non sit illi commissa, qua ratione aliquot a Doctoribus in d. c. super eo. etiam ex ipso Innocentio notantur, quae si exacta diligentia fuerint examinata, non ita certa, & vera censebuntur, vt ipsimet authores fuere opinati, siquidem Inno. fatetur per illam commissionem, quae facta fuit inter duos litigantes, Romanum Pontificem nullam gratiam delegato fecisse, sed tantum eidem commisisse, vt de iure eam controuersiam inter litigantes diffiniret, vnde nullam illi iudici dedit potestatem instituendi, nec conferendi beneficium ac sacerdotium illud, de cuius presentatione tractabatur. Deinde constat, in his, quae sunt grauis praeiudicij, scientiam & taciturnitatem non sufficere ad consensum. l. filiusfamilias. §. inuitus. ff. de procur. l. sicut. § non videtur. ff. quib. mod. pig. vel hypoth. solua. etiamsi qui tacet sit praesens, vt inibi probatur, & est Communis omnium opinio, de qua modo non vacat longius disputare, nam tradidere latissime glo. Abb. & Fel. in c. nonne. de praesumpt. Barto. & Iason nu. 68. in l. quae dotis. ff. solut. matr. gloss. in c. is qui tacet. de regul. iur. & in l. qui vas. §. vetare. ff. de furtis. Decius in cap. cum M. nume. 23. de constitutio. Bald. Imola. Alexan. & Ripa colum. 1. in l. 2. §. voluntatem. ff. solu. mat. & plerique alij. Huic rationi & alia poterit accedere. Haec enim institutio nulla est, quia fit, vt omnes fatentur, ab eo, qui non habet potestatem instituendi, ergo non est necessaria appellatio, nec videtur huic institutioni nullae consentire, qui ex ea patitur praeiudicium, quanuis non appellet. l. 1. C. quando prouoca. non est necess. vbi gl. l. 1. C. si a non compete. iudice. l. 4. §. condemnatum. ff. de re iud. Clem. pastoralis. & Clem. prima eo. titu. notatur in l. si expressim. ff. de appell. & in cap. in primis. 2. q. 1. & in cap. 1. de re iud. Quamobrem libenter a Decio ipse quaesierim, vnde deducit in hac quaestione, valere institutionem episcopo sciente, & non appellante. Nam si ex ex deducitur, quod taciturnitas habeatur pro consensu, nullibi cautum extat, quod decem dies, & sic tempus iure datum ad appellandum, itidem dentur ad contradicendum: Imo tenetur quis boni viri arbitrio statim post scientiam, cum primum poterit contradicere, ne videatur ex scientia, simul & patientia consensum tacitum, & a lege praesumptum praestitisse, sicut quoties quis ob praesentiam & taciturnitatem presumitur consensisse actui, non poterit regulariter intra decem dies contradicere ad effectum, quod consensus ille tacitus, & praesumptus irritus maneat & in dissensum potius accipiatur. At si Decius dixerit ex eo deduci institutionem praedictam validam esse non appellante episcopo, atque inde adsumi consensum tacitum in sententiam iudicis delegati, cap. quoad consultationem. de re iudicat. tunc vrget aduersus hanc rationem, huius sententiae defectus, quia nulla est, & ideo ex omissione appellationis non consequitur tacitum consensum illius, cui praeiudicat. Quarto contra Panormita. Imol. & sequaces adducitur iure optimo argumentatio quaedam. Nam vel episcopus post factam a delegato institutionem, habuit eius notitiam, vel paulo antequam ea fieret, aut eo tempore, quo facta est sciuit, delegatum velle instituere, eumque institutionis actum exequi. Priori casu, satis obtentum est, etiamsi posset quis actum impedire, non videri consensisse, quamuis taceat, & non contradixerit: notant expressim Bartolus in l. quo enim. §. 1. ff. rem ratam haberi. l. procurator. in fine. ff. eod. tit. Felin. in d. c. Nonne. de praesumptio. num. 12. & seq. post Panormit. ibi num. 4. Ergo episcopus non videtur consensisse in ipsam institutionem ex taciturnitate. Nec item in posteriori casu, non enim tenetur qui scit, etiamsi possit actum impedire, accedere ad agentes, & contradicere, ac impedire illum, cum possit eam contradictionem in tempus sibi vtilius, & oportunius, lege non refragante differre, seclusa fraude, quae ex qualitate actus, temporis, loci, ac personarum presumi arbitrio boni, ac discreti viri poterit, praesertim vbi ea taciturnitas tendit in alterius captionem, quod mihi videtur posse deduci ex traditis a Panormit. in d. capit. Nonne. num. 1. & col. 3. Felino ibi numer. 12. & 13. Decio in dicto cap. cum M. de constitut. numer. 23. & iuris ciuilis decisione in l. 2. C. si res aliena. pignor. data sit, & l. 9. titul. 13. part. 5. Constat igitur, non posse recte consensum episcopi scientis, & tacentis in hac specie constitui, cum nulla vsus fuerit fraude, qui contradictionem in aliud tempus optimo forsan consilio differt. Huic vero conclusioni, quam probauimus secuti Lignianum Cardi. & Bellameram, non oberunt in contrarium adducta. Primum etenim parum vrget text. in dicto cap. si seruus. 54. dist. quia duo in ea specie contingunt, & considerantur, quae minime nostrae quaestioni conueniunt, vnum equidem est propter libertatis fauorem, quae inducit, vt seruus pignori datus, sciente creditore, & tacente manumissus, non possit postea per ipsum creditorem iure pignoris peti, cum censeatur ex scientia & patientia ius pignoris remisisse. l. 1. C. de remis. pignor. Alterum a fauore religionis constat, eius enim gratia, qui tacet, ac sciens non repugnat, consentire videtur. Authent. si seruus. C. de episco. & cleri. notat vtrumque Iason in dicta l. quae dotis. ff. solut. matr. num. 84. cui etiam adstipulatur status ille maximae dignitatis, quem sacris initiatus profitetur, & cui seruilis conditio potissime indecens est, & contraria. In hac vero specie nihil est, quod fauori tribui possit, imo potius odio haberi debet hic actus, qui tot canonibus deferentibus ius instituendi episcopis aduersatur. capitu. quamuis. in princ. & ibi Ioan. And. Dom. & alij de praebend. in 6. gloss. in clemen. 2. de offic. ordina. Abb. in cap. vltim. de confirma. vtili. idem Abb. in c. si quis contra clericum. de foro compet. col. 3. gloss. item in c. 1. verbo processus. de rescript. lib. 6. Nam ita facile consultum esse poterat ordinationi ecclesiae, si praesentatus a patrono institueretur, ab episcopo, sicut, si ab ipso iudice delegato institueretur: & fortassis facilius & dubio procul multo melius. Quod vero traditur ex Panor. in d. disp. Augerio. licet non omnino placeat Fel. in c. cum Bertholdus. de re iudic. nu. 12. & multis rationibus dubium sit: tamen admitti poterit, vt ipse Panor. scribit, quoties institutio facta est praesente, ac tacente patrono. Primo quia patronus, qui facilime ob praesentiam potuit dissentire & impedire actum illum institutionis, videatur consentire, ne alioqui praesumamus tacuisse fraude, & dolo, vt illuderet episcopo instituenti, iuxta eam rationem, quam paulo ante deduximus ex l. 2. C. si res alie. pign. da. sit. Secundo hoc probatur ex eo, quod collatio beneficij facta praesente & tacente illo, qui ius habet in beneficio, vel potuit illam impedire, valet omnino secundum Tancred. Archi. & Praepo. in cap. si seruus. 54. distin. Imol. Abb. & Doct. in capit. ex ore. de his quae fiunt a maiori parte cap. Quorum opinio verior est, & frequentiori authorum consensu recepta, vt asseuerat eam sequutus Paulus Paris. in consil. 76. num. 14. lib. 4. qua de re latius tractauere Felin. in d. c. cum Bertol. & Lamber. in d. q. 2. articu. 2. Tertio quia qui potest actum impedire, si praesens sit, & taceat, consentire videtur. l. fideiussor. §. pater. ff. de pignorib. notant Barto. & omnes in dicta l. quae dotis. prae caeteris Ias. ibi nu. 76. Abb. & Fel. in d. c. nonne. notatur in l. Caius. ff. de pigno. actio. tradit Alex. in cons. 1. lib 3. nu. 7. Quod si institutio facta sit patrono absente, sciente tamen nec contradicente, non valet ea collatio beneficij, imo poterit patronus eidem contradicere, ac praesentare ministrum ad ecclesiae ministerium intra quatuor, vel sex menses a iure sibi datos, quemadmodum Card. respondet in clem. 1. de supp. ne. praela. num. 11. cuius opinio, quicquid Caesar Lambert. scripserit, potius placet, & probatur ex his, quae de tacito consensu, ac praesumpto modo tradidimus ad intellectum. c. super eo. quo factum est, vt possimus hinc colligere, quod inibi non tractatur de sententia, quae alteri noceat scienti vel ignoranti, atque ideo conclusio ex eo adnotata de effectu clausulae, appellatione remota, non omnino constat eius authoritate quo ad tertium, cui sententia nocet ex natura causae scienti vel ignoranti, aut ratione scientiae iuxta distinctionem. l. saepe. de re iud. & tamen fatemur clausulam, appellatione remota, minime obtinere vim & effectum, quoad tertium, cui sententia inter alios lata, non nocet etiam scienti, item nec quoad illum, cui sententia nocet ratione scientiae, secundum distinctionem. l. saepe. nisi dixerit quispiam, etiam huic nocere clausulam istam, vbi ipse sciuerit, iudicem de causa cognoscentem appellatione remota iudicatorum: ex his, quae in vltima huius capitis parte tradentur. Sed nec illis nocebit appellationis priuatio, quibus sententia ex natura causae, & propria vi nocet etiam ignorantibus, quoties condemnatus, & victus per sententiam curauit aut causam praebuit, quod clausula illa, appellatione remota: commissioni, & delegationi causae adijceretur. Alio qui fortassis haec clausula etiam nocebit his, quibus ex natura causae, iure ipso, etiam ignorantibus nocet sententia, quod suaderi poterit multis rationibus, quae deduci possunt ex his, quae hoc in capite, & praecedentibus explicuimus. Potissimum id mihi satis applaudit, nocere clausulam istam venditori, qui velit appellare a sententia contra emptorem lata, vt effugiat euictionis periculum. Sic etenim quaestionem istam diffinire constituimus aequo animo laturi, si quisquam certius aliquid, iureque probabilius hac in re excogitauerit. Quinto admodum huic tractatui conuenit examinare, an sententia inter alios lata praeiudicet omnino illi, qui post litem coeptam rem emerit de qua quaestio erat, cui controuersiae & altera praemittitur, sit ne res litigiosa, & litigiosi vitio affecta ex eo, quod in iudicio fuerit petita? Conueniunt enim omnes, rem effici litigiosam per solam citationem, quoties ea petitur actione reali, agiturque de dominio, aut quasi dominio, directo vel vtili. quod manifestum est in Auth. litigiosa. C. de litigios. nec in hoc vlla est contentio inter iuris vtriusque Interpretes: tametsi olim iure Codicis necessaria fuerit litis contestatio ad vitium litigiosi. l. 2. C. eod. tit. Denique nunc in varias itum est sententias super eo, an res efficiatur litigiosa, quoties petitur actione personali, & ad rem ipsa actio personalis proponitur? Quibusdam enim placuit, rem nusquam effici litigiosam, etiam litis contestatione, si ad eam actum sit actione personali, vt actione ex empto, quae ad rem emptam contra venditorem in iudicium adducitur. Huius opinionis authores sunt Petrus a Bella Pertica. Iacob. Butricar. & Faber in dict. Authent. litigiosa. Bartol. in l. 1. Cynus Alber. Bal. & Angel. in l. 2. C. de litigios. Innocent. & Ioannes Andr. in capitul. cum M. de constituti. idem Ioan. Andrae. Abb. numero septimo, & Henric. optime colum. 4. in capitul. ecclesia. vt lite pendent. Ferrari. in practica titu. de forma libelli in actione reali. numer. 81. Specul. titul. de appellatio. §. nouissime. in versicul. verum generaliter est. Matthaeus de Afflict. in constitut. Neapolita. rubric. 41. numer. 14. versicu. & si lite pendent. Bald. in l. 1. C. communi diuid. numer. 6. Vitalis in tractat. clausularum. titu. appellat. pend. colum. 2. Paul. Parisius in capitu. dilectae. numer. 11. & sequent. de exceptioni. Roma. in consil. 270. qui asserit hanc opinionem communem esse, idem Roman. in l. quanquam. §. 1. numer. 5. ff. de aqua pluu. arcend. scribit, eandem in consulendo maximam habere authoritatem. Cui suffragatur text. in dict. Authent. litigiosa. & in Auth. de litigiosis, in princip. collatio. 8. vbi statutum est, tunc dici rem litigiosam, cum de eius dominio causa tractatur, & ideo si personalis actio proposita fuerit ad rem, non erit res litigiosa, siquidem de dominio rei eo in iudicio minime disputatur. Huic authoritati accedit & alia ex eadem constitutione de litigiosis. §. Ab hoc autem. inibi etenim respondit Imperator, rem non dici litigiosam, quoties ad eam actum sit actione hypothecaria. Prior tamen ratio tollitur, si obseruemus diligenter, Nouellam constitutionem in hoc a veteri iure discessisse, quod ad vitium litigiosi in ipsa re constituendum exigat tantum citationem ex actione reali, cum olim esset necessaria contestatio litis. Ergo noua constitutio in actione reali tantum in hoc veterem abrogat, quod citatio sufficiat, veteri lege requirente contestationem litis, atque ideo in actione personali nihil noui statuit Iustinianus Caesar, & ea ratione ab antiquis legibus petenda erit huiusce quaestionis diffinitio: posterior vero authoritas maxima ratione refellitur, quia in actione hypothecaria vitium litigiosi non est necessarium, nec quicquam nocet actori, qui pecuniam debitam exigere poterit ab eo, qui lite mota & pendente, rem emerit, quae in eum hoc onere aeris alieni transfertur, secundum omnes contrariae opinionis authores, qui ita respondere conantur Nouellae constitutioni. Sed si possit plurimum interesse ipsi creditori agenti hypothecaria, quod res efficiatur litigiosae propter plures, & maximi momenti effectus, nihilo minus voluit IVSTINIANVS, non constitui vicium hoc, nec contrahi quo ad rem hypothecae obnoxiam, quia res ipsa transit cum onere in quemcunque possessorem. Nec refert quoad vitium litigiosi, quod sit hypotheca specialis, vel generalis, imo multo magis libera est hypotheca generalis a vitio isto, quam specialis, quod ipse Iustinianus fatetur in d. §. Ab hoc autem. versicul. Ex quo iam claret, qui ita legendus est, ex quo iam claret, quod generales hypothecas multo minus litigiosi vocabulo volumus contineri. Sic etenim legitur ex Codice Graeco nouellarum, & ex latina Haloandri interpretatione, vt obiter mirer, cur vulgo absque vlla ratione, & contra mentem legislatoris legatur. Multo magis litigiosi vocabulo volumus contineri. Est ergo ratio altera, quae vitium istud excludit a re hypothecae titulo obligata, quia hypothecaria actione non agitur de dominio, nec ad dominium rei obtinendum, sed in effectu actio tendit ad debitam pecuniam consequendam. Vnde vbi actio personalis deduceretur in iudicium, ad dominium rei obtinendum, nempe actione ex empto, profecto per litis contestationem res ipsa litigiosa efficitur authoritate l. 2. C. de litigio. quae in hoc nullo modo Nouella constitutione abrogatur, qua ratione quoties actione personali petitur dominium rei, vel directum, vel vtile, sequuta litis contestatione, res ipsa efficitur litigiosa: secundum gloss. in l. quanquam. §. 1. verb. iudicium. ff. de aqua plu. arcen. & inibi Bart. Cuman. Imola Roma. & Barba. in addit. ad Bartol. eundem Bart. & Alex. in scholijs. l. 3. in §. vlt. ff. de litigio. Angel. in Authent. de litigio. colum. 2. Imol. Dec. & Rip. super gloss. vltim. in capitu. cum M. de constitutio. Salicet. in l. 2. C. de litigio. Rauenam in titul. vt lite pendent. nihil innouetur. Petr. Iacob. in pract. titul. de litig. optime idem tradit & probat Iason in consil. 43. libr. 1. idem Imol. & Felin. colum. vltim. in capit. dilectae. de exceptionibus, & rursus ipse Imola in capit. ecclesia. in 1. vt lite pendente. 2. colum. quorum sententia mihi potius applaudit, quippe quae & verior sit, vtiliorque ac conducibilior praxi, & iudiciorum authoritati, propter effugiendas, ac vitandas litigantium calumnias. Sed & ipse Iason in dict. consil. 43. colum. vltim. scribit, temerarium esse ab hac vltima opinione in iudicijs discedere. His vtcunque praemissis est adnotandum, sententiam latam inter alios, nocere omnino, & exequendam esse aduersus illum, qui rem litigiosam, eoque vitio affectam emerit. quod probat [art. 7]ex ratione l. vltim. C. de litigio. Barto. in l. 1. §. vltim. ff. de litigio. idem Bartol. & Salicet. in d. l. vltim. Paul. Castrens. in dict. l. quanquam. §. 1. Bald. in l. 1. C. commun. diuid. expressim Bartol. in l. 3. C. de pignorib. numer. 23. Rodericus Xuarez in repet. l. post rem. ff. de re iud. post octauam ampliationem legis regiae. col. 5. Matthae. de Afflictis in constitut. Neap. libr. 2. rubr. 41. nume. 10. quorum sententiam veram esse censet Angel. in dict. Authent. de litigiosis. col. 2. vbi emptor sciuit tempore venditionis rem illam litigiosam esse, vel super ea tractari litem in iudicio. Alioqui vbi is bona fide ignorans emisset rem, non est contra ipsum sententia exequenda. Ego sane non probo hanc Angeli opinionem, quoties vere res litigiosa est, cum haec transeat, ac transmittatur cum litigiosi vitio in quencunque tertium possessorem, etiam ignorantem, tametsi propter ignorantiam is non sit aliqua poena multandus. l. vltim. C. de litigiosis. qua probatur, rem litigiosam quoad poenam vendentis, vel transferentis, & quoad ipsum vitium ipsiusmet rei transmitti, etiam in ignorantem. Igitur si propter vitium litigiosae rei sententia mandari potest executioni, contra tertium possessorem, nihil refert an fuerit is ignorans tempore emptionis. Hoc ipsum probatur, quia vbi res efficitur litigiosa, non potest eius status mutari in praeiudicium agentis, quoad iudicij ordinem, & examinationem causae, nec potest litis cursus impediri, duriórue fieri actoris conditio. l. vltim. ff. de litig. l. 2. C. eod. titul. tex. optimus in dict. l. quanquam. §. 1. Sed & generaliter, etiam vbi res litigiosa non efficitur per citationem, nec per contestationem, si tamen ea per reum alienetur lite pendente, poterit executioni mandari sententia lata cum alienante contra ipsum, in quem translata fuerit, si ipse sciuit tempore translationis litem ea super re pendere, vel super aere alieno exigendo, ac soluendo ex bonis alienantis. Quasi ea alienatio, propter motam litem & scientiam ipsiusmet emptoris omnino praesumatur facta in fraudem sententiae, & eius exequutionis, nec sit necessaria tunc actio reuocatoria ex titulo de his, quae in fraudem creditorum. Probat hanc conclusionem text. in l. chirographis. §. vlt. ff. de administrat. tutor. Cuius authoritatem veram esse contendunt Bald. in l. ob maritorum. C. ne vxor pro marit. idem Bald. in l. certa forma. C. vt in poss. le. & idem rursus in l. executorem. C. de execu. rei iudicat. numer. 26. Paulus de Castro. Vincentius Herculanus. num. 43. Iason num. 10. Zasius colum. 3. in l. a diuo Pio. §. super rebus. ff. de re iudicat. & licet Bart. in l. 3. C. de pigno. num. 23. omnino huic opinioni aduersetur, ea tamen maximam authoritatem habet, vt tandem admittenda sit propter vtriusque, vendentis & ementis dolum, in praeiudicium iudicialis authoritatis commissum. Imo ex hac opinione non incongrue constat, & traditur vera conciliatio inter vtriusque iuris autores & interpretes, dum ex his quidam censent, sententiam latam contra debitorem, posse mandari exequutioni aduersus illum, in quem dolo & fraude res aliqua ipsius debitoris translata fuerit, etiam absque reuocatoria cognitione & sententia, quod tenet Cynus in l. 1. quest. 9. C. de alienat. iu. mu. caus. fact. quemadmodum Bart. & omnes existimarunt. Sed contrarium placuit Bartol. in dict. §. super rebus, ad finem, & ibi Alexand. idem tenet Bart. in dict. l. 3. C. de pignorib. num. 23. idem in l. si quis missum. §. iudex. q. pen. ff. de damno infecto. & profecto haec est sententia, quae magis iure probatur, & frequentiori Doctorum suffragio recipitur, vt tandem prius oporteat agi reuocatoria ex titulo de his, quae in fraudem creditorum, & reuocata ipsa alienatione, tunc fiet executio in ea re, que per fraudem fuit alienata. §. item si quis in fraudem. Instit. de actionib. l. 1. §. necessario, vbi Bart. ff. si ventris nom. muli. in poss. Quibus in locis probatur, necessario esse prius praemittendam, ac tractandam ipsam alienationis reuocationem. Hoc etenim verum est, vbi alienatio fuit facta nondum mota lite, & sic in fraudem creditorum, quod si ea facta fuerit pendente lite, & sic in fraudem iudicialis authoritatis, poterit tunc admitti opinio, quae Cyno ab omnibus tribuitur, nec erit necessaria reuocatio alienationis, vt possit fieri executio contra tertium possessorem, qui rem ipsam emit pendente lite, & sciens litem pendere: quemadmodum Baldus paulo ante citatus, non semel diffiniuit. Erit igitur satis in hac specie, quod petatur executio probata rei alienatione, & scientia ipsius emptoris, & tamen quidquid Paulus ac Vincentius Hercul. senserint, ad hunc effectum, vt recta via fiat executio contra tertium possessorem, ipse opinor fore necessarium, quoties actione personali agitur ad solutionem aeris alieni, quod probetur scientia litis pendentis, & inopiae debitoris, id est, quod emptor sciuerit, debitorem non habere aliud in bonis, vnde possit creditori satisfacere, si fuerit condemnatus, nam ex hoc, quod alienatio fit a debitore pendente lite, non potest colligi fraus contra executionem futuram, cum ea fieri possit in alijs rebus quas ipse possidet. Nec item sufficeret scientia inopiae debitoris, si emptor ignoraret, litem pendere, cum ex hoc tantum deducatur fraus contra creditorem, non tamen contra iudicem, nec in praeiudicium authoritatis iudicialis, aut executionis. Quod verum esse opinor, etiamsi Paul. Castrensis, & Vincentius num. 46. senserint, satis esse probari scientiam, quod debitor aliam rem in bonis non haberet, vnde posset creditori satis facere, quamuis non probetur scientia litis pendentis. Sed si actione personali actum sit ad rem aliquam petendam, & eius traditionem, quamuis iuxta receptiorem sententiam non efficiatur res ipsa litigiosa, quod modo disputabamus, nihilominus alienatio facta lite pendente, data litis scientia ipsius tertij possessoris, vt facta in fraudem iudicis & executionis iudicialis, non impediet tacite reuocata eadem alienatione absque nouo iudicio executionem fieri contra ipsum tertium possessorem, ex his, quae modo tradidimus sequuti Baldum in d. l. ob maritorum. Hinc etiam deducitur congrua (ni fallor) interpretatio ad tex. in Auth. de litigiosis. §. ab hoc autem. Nam si creditor aduersus debitorem agat, no impeditur debitor lite mota, etiam rem speciali obnoxiam hypothecae alienare, vt inibi decisum extat, nec ad est huic rei vicium litigiosi, quamuis actum fuerit hypothecaria ad eandem rem, & tamen si debitor non habens alias res, vnde creditori satisfaciat, rem istam alienauerit lite mota in eum, qui sciuerit, litem ea de re tractari, & inopiam debitoris, profecto sententia lata contra debitorem mandabitur executioni contra tertium possessorem, quia haec alienatio facta est in fraudem creditoris simul & iudicis, atque ideo Baldi opinio in hac specie admittenda est, cum probetur omnino in opia debitoris. Nec oberit tex. in d. §. ab hoc autem. quia in eo casu non fit alienatio in fraudem, praesertim vbi ex precio rei alienatae soluitur aes alienum, vt inquit ibi Iustinianus, qui non facta solutione ista respondet, saluam superesse creditori actionem hypothecariam. Quod si non posset fieri executio contra tertium possessorem, in quem per fraudem fuit translata res ipsa hypothece obnoxia, oporteret iterum creditorem agere nouo iudicio, & actione hypothecaria, ac praemittere debitoris excussionem, ex quo deterior fieret eius conditio, per alienationem lite pendente factam, cum re non alienata, fieret directo executio in ipsa re petita, vel possessa tempore alienationis ab ipso debitore. Igitur fraus fit in hoc, & idcirco congruum est ita Iustiniani responsum interpretari, vt nulla calumnia sit in perniciem litigantium bona fide admittenda. Maior ac iniquior fraus fit, vbi pendente lite super actione hypothecaria contra tertium possessorem, ipse reus inops, nec habens rem aliam in bonis, quae possit sufficere ad iudicatae rei executionem, si vt possessor, qui dolo desijt possidere condemnatus fuerit, rem ipsam transtulerit in eum, qui scit litem motam esse. & inopiam ipsius rei conuenti. Etenim si non potest directo fieri exequutio contra istum nunc possidentem, absque nouo libello, & absque nouae litis examine, dubio procul ex fraude communi tam alienantis, quam eius, in quem fit alienatio, deficit rei iudicatae authoritas, quae in hoc potissimum fallitur, quod inanis est, & ideo iterum sunt omnia repetenda contra istum tertium possessorem, qua ratione aequissimum est, posse sententiam executioni mandari aduersus tertium possessorem directe, cum & in hac specie maxime obtineat ratio Bal. in d. l. ob maritorum & aliorum, qui eum sequuti fuere. Illud vero libenter addiderim, posse tertium possessorem, in quem translata est res litigiosa, vel pendente lite, appellare a sententia illa, quae directe praeiudicat eidem, quo ad exequutionem, modo appellet intra decem dies, priusquam sententia transeat in rem iudicatam, aduersum illum, qui fuit condemnatus. Non enim vicium litigiosi, nec fraus litis pendentis causa deducta ac praesumpta, priuat tertium possessorem iure appellandi a sententia, intra tamen illud tempus, quo potuisset ipse condemnatus appellare, & quo nondum sententia in rem iudicatam transierit contra condemnatum ipsum. Quemadmodum & de venditore diximus. Hactenus ergo de sententia inter alios lata, quae alijs nocet ex propria vi & natura causae, vel ex vicio, aut fraude propter litem pendentem, aut ratione cuiusdam praeiudicij euictionis causa [art. 8]imminentis. Nunc vero agendum erit de sententia inter alios lata, quae nocet alijs ratione scientiae iuxta distinctionem Iurisconsulti in d. l. saepe. Etenim vbi condemnatus appellare potuit, & appellare omisit, tertius iure appellare poterit intra decem dies a tempore, quo sciuerit sententiam latam. Quod probatur ex his, quae statim dicemus, & quae diximus in hoc capite de his, quibus sententia inter alios lata nocet ex natura causae, sensere Angelus Perusinus, & Ang. Aret. in l. ab executore. §. vltim. col. vlt. ff. de appellatio. Quid autem, vbi condemnatus appellare non potest, quia tertio appellare non licet, an possit tunc tertius, cui ratione scientiae nocet sententia, appellare. Et sane si tertius hic in prima instantia, vel in secunda, vel in vltima, prius tamen, quam sit in causa conclusum, sciuerit litem cum alio tractari, non poterit appellare ab illa sententia, quae iure transierit in rem iudicatam ex eo, quod tertia non potest admitti appellatio, alio qui si tertius ignorauerit litem tractari vsque ad causae conclusionem in vltima instantia, cum eo tempore non potuerit ius proprium ad defensionem in iudicium adducere, poterit appellare, quamuis condemnatus non potuerit tertio appellare. Sic denique ex Innocentio ibidem adnotarunt Panormit. num. 26. Felin. post alios num. 10. in capit. cum super. de re iudicata. Bartol. Imol. & Angel. Aret. in l. a sententia. col. vltim. ff. de appellationib. atque ita erit accipiendum, quod communi consensu receptum est, nempe regulam illam, qua non licet tertio prouocare, procedere ac obtinere quoad condemnatum, non tamen quo ad tertium, qui condemnatus non est: secundum eosdem, & Dec. in cap. sua. colum. 2. de appella. ipse vero Innocent. Panorm. Felin. Dec. Bartol. & Imol. illud tantum exigunt, vt tertius appellare non possit a tertia sententia, quod sciuerit is causam tractari ante illam vltimam sententiam. Ang. Aret. addit, esse necessariam scientiam istam ante conclusionem causae. Scribit tamen Bar. in d. l. saepe. 5. & 8. q. damnum illud & praeiudicium, quod ratione scientiae sententia inter alios lata infert alijs, omnino tolli & vitari, si quis accesserit ad iudicium, & fuerit protestatus, se minime consentire in illius causae examinationem, & quod nullum sibi paretur praeiudicium. Eandem opinionem probant Angel. Cuman. Imol. & Alexand. ibi numer. 109. Anton. col. vltim. Abb. in cap. penult. de re iudic. nume. 8. vbi Imol. & Fel. num. 15. idem tenuerunt. Imo sufficit protestatio extraiudicialis, sicuti responderunt Angelus, Imola & Alexand. in d. l. saepe. & idem Imola & Felin. in d. c. penult. asserit tamen Imol. quem Alex. & Fel. sequuntur, hanc protestationem debere notam fieri iudici, vel parti aduersae, quoties his constat scientia protestantis. His non temere praemissis, mihi iure certius videtur, in hac quaestione, quam tractamus, satis esse, quod ante sententiam vltimam, & tempore, quo potuit tertius hac protestatione sibi praecauere & consulere, sciuerit causam tractari cum alio, & hactenus tractatam fuisse, etiamsi sit iam conclusum, quod videntur Innoc. Bart. & alij apertissime sentire. Hinc aptissime deducitur interpretatio vera Clementinae constitutionis primae de re iud. qua decisum extat, tres sententias conformes tradendas fore omnino executioni, non obstante [art. 9]nullitatis exceptione in contrarium obiecta, quae facta executione, nihilominus examinatur. est etenim ea decisio admittenda, quoad condemnatum, non tamen quoad tertium, qui ratione proprij preiudicij, aduersus ipsam sententiam vltimam nullitatem allegat, vel se opponit executioni, ad eam impediendam: sic sane visum est Ioan. Andr. ibi in gloss. verb. contra se. quem sequuntur Cardin. quaest. 4. Bonifacius col. 7. & alij ibidem Fel. in capitu. veniens. in 2. de testib. num. 11. Alexand. & Iason col. vltim. in l. a diuo Pio. §. super rebus. ff. de re iudic. idem Felin. in c. cum super. de re iudica. num. 18. Roma. in Singula. 291. Rota in antiquis. 441. & Dec. in c. sua. num. 10. de appell. quorum opinio COMmunis est, vt fatetur eam sequutus Felin. in c. qualiter. in primo de accusa. num. 31. & constat ex traditis per Sebastianum Vantium de nullitatibus, titul. quis possit dicere de nullitate, tametsi contrariam sententiam veriorem esse censeat Gulielmus & Barba. in d. Clemen. 1. vbi Zenzelinus & Imol. hanc opinionem vltimam sequuntur, vbi tertius certior fuit de omnibus tribus sententijs: primam vero, vbi nullam cognitionem, nec scientiam habuit duarum sententiarum, quae ante tertiam latae fuerunt. Ego vero absque vlla distinctione opinor veram esse communem opinionem, quoties sententiae nec ex natura causae, nec ratione scientiae tertio nocent, etiam scienti. Etenim tunc, nec est necessaria ab his sententijs appellatio, nec nullitatis exceptio, sed tantum oportet, quod tertius vtatur regula iuris, ex qua, res inter alios acta, alijs non nocet. Nec potest hoc esse alicui controuersum. At si tertia sententia ita nocet tertio, quod ab ea nequit appellare, quia tertia est, nec licet ei tertio prouocare, profecto non poterit impediri ab ipso tertio huius sententiae executio, propter nullitatis obiectionem. Haec etenim conclusio palam probatur ex ratione ipsius Clementinae constitutionis, quae ex hoc constat, quod tertia sententia non possit quo ad executionis effectum impediri ratione nullitatis ab eo propositae, cui sententia ipsa, vt tertia nocet, & cui ea ex causa appellatio iure interdicitur. Igitur qui iuxta proxime traditam resolutionem, non poterit vt tertius, tertio prouocare, nec poterit executionem sententiae impedire nullitatis causa. Verum si tertius appellare potuisset a sententia, quae illi nocet, & id facere praetermiserit, aut neglexerit, dubio procul impediet executionem sententiae nullitatis exceptione. Ex quibus constat, opinionem Imolae & Zenzelini non satis iure probari, nisi secundum ea, quae in proxima quaestione tradidimus, sic denique apparet, quonam pacto Communis opinio defendi possit, & tandem haec sunt obseruanda, quo ad intellectum regiarum quarundam legum, quae de sententiarum executionibus eandem fere rationem habere videntur, quam Romanus pontifex in dicta Clementin. prima, non admodum obscure insinuauit, de quibus alias longius tractabimus. # 16 THEMA CAP. XVI. De tertio, qui vult executionem sententiae inter alios latae impedire. SVMMARIA. -  1 Tertius, qui executionem sententiae impedire vult, docere debet intra breue tempus ius contradicendi. -  2 Non est admittenda contradictio illius, qui se opponit executioni ad eam impediendam, quoties calumnia praesumitur ipsius opponentis. -  3 Intellectus l. is, a quo. ff. de rei vendicatio. -  4 Intellectus l. a diuo Pio. §. si super rebus. ff. de re iudicat. & eorum, quae Bart. ibi scripsit. -  5 Tertius seipsum opponens executioni, an sit admittendus a iudice, qui ad requisitionem, vel iussum alterius sententiam exequitur. CAPVT XVI. AGITVR saepissime de sententijs iudicialibus exequendis, cum in rem transierint iudicatam, aduersus eos, qui expressim fuere condemnati, cui tamen executioni frequenter tertius aliquis obuiam ire conatur, eam impedire volens, & asseuerans, se ipsum condemnatum non fuisse nec victum, & praeiudicium graue pati, ex ipsius sententiae executione. Idcirco par est, vt & rem istam summatim explicemus illud praemittentes, quod vbi sententia nocet tertio, quo ad plenum preiudicium ex natura causae, vel ratione scientiae, aut alio quouis pacto, nec possit tertius appellare, non est cur tractetur, an ipse possit executionem impedire, cum minime sit ad hoc admittendus, ex his, quae latius scripta fuere in capitul. proximo, & notatur in l. saepe. ff. de re iudicat. & in cap. cum super. eod. titul. Iam enim est sententia, etiam quo ad tertium, translata in rem iudicatam, atque ideo eius executio impediri non debet. Tota igitur versatur controuersia in ea specie, in qua sententia lata inter alios, alijs non praeiudicat, nec iure nocet. Nam vbi praeiudicat & nocet, tunc vel potest tertius appellare, & eo casu executio suspenditur, aut non potest appellare, & executio suspendi non debet. Quamobrem contingere poterit quod tertius velit impedire executionem sententiae, quae rei iudicatae authoritatem habet contra condemnatum, duobus casibus, primo (inquam) vbi sententia huic tertio nullo pacto iure nocet, secundo, quoties ea nocere iure potest, & nocet: potuit tamen tertius appellare, & appellauit, licet victus appellare [art. 1]non potuerit, aut non appellauerit. In his tandem casibus vtcunque sit, qui velit impedire sententiae executionem, docere debet summatim & intra breue tempus, quod sibi damnum fiat ex illius sententiae executione, alioqui non est admittendus: quemadmodum probat text. elegans in capit. veniens. in 2. de testib. & ibi Panormitanus & Felin. idem Fel. in c. praeterea. colum. penult. de testib. cogen. probatur idem in l. a diuo Pio. §. si super rebus. ff. de re iudic. & est COMMVNIS opinio, ita tamen intelligenda, vt sufficiat semiplena probatio, nec sit necessaria probatio integra, secundum Innocent. & omnes in dict. capitul. veniens. vbi Felinus numer. 13. hoc ex omnium traditione deducit. Idem Felin. in dict. capit. cum super. numer. 16. de re iudic. quo fit, vt quoties tertius a sententia inter alios lata velit appellare, & executionem impedire, non sit illi satis, iustam appellandi causam exponere expressim in appellatione, sed oportet illam probare statim intra breue tempus, saltem summaria, & semiplena probatione, quod si tantum appellet, nec impedire conetur executionem, satis erit, causam in ipso appellationis libello proponere, quae appellationem ipsam iustificet. Verum quoties praesumi possit calumnia tertij appellantis, & se opponentis executioni, tunc non est admittenda eius appellatio, nec oppositio, sicuti constat ex cap. suscitata. de in integrum restitu. glo. Abb. Fel. & Dec. in cap. super [art. 2]eo. de offic. delega. verbo. tenebit. Felin. in cap. vlt. colum. vlt. de calumniatori. Card. & Fel. nu. 10. in cap. veniens. in 2. numer. 10. de testibus. Card. in Clement. 1. q. 4. de re iudica. Abb. & alij in d. cap. suscitata: quorum est communis opinio. Scribit tamen Panormitanus in d. cap. super eod. hanc calumniae praesumptionem tolli, si tertius offerat proprij, ac grauis praeiudicij probationem statim, &, (vt aiunt) in continenti, tunc etenim probatio ista recipienda est, & interim ad breue illud tempus differenda executio, quia calumniae praesumptio cessat. Haec Panormitani sententia probatur in capit. interposita. in princip. de appellat. idem repetit Panorm. in d. cap. suscitata. nu. 7. text. optimus in ca. literas. de restitu. spolia. versi. praeterea. l. si is, a quo. in princ. ff. vt in possess. legat. Innocen. in cap. post electionem. de concessio. praeben. idem Abbas & Decius 2. colum. in dicto capit. interposita. Non me latet, quibusdam visum fuisse, quod praesumptio calumniae non tollatur per oblationem probationis praesentis & statim faciendae: authoritate gloss. in dicto cap. suscitata. verb. sententiae. vbi Imola. column. 3. Antonin. Corsetus in Singular. verb. exceptio. tamen gloss. predicta non omnino probat hoc, imo potius idem quod Panormita. ex ea deduxit, vt constat in priori eius parte, a qua quidem opinione, & si tentauerit post recedere, non tamen expedite, ac deliberate discessit. Sic denique licet opinio Panormit. dubia sit, dum is scribit, exceptionem quamlibet, quae legitima sit, admittendam esse, si offeratur eius probatio statim, etiamsi lege, vel statuto nulla sit alioqui exceptio admittenda. Nam Alexan. hanc sententiam improbat consil. 94. libr. 4. cui pro Panormitan. respondet Decius in capitulo ex parte. in 2. colum. 4. de officio delegat. nihilominus, vbi plena probatio, & integra offertur statim, & in continenti, ipse opinor, tolli ex hoc calumniae sus picionem, quae profecto saepissime tolli non poterit ex probatione semiplena, quod eleganter admonet Felinus in dicto capitul. veniens, in 2. numer. 10. de testibus. qua in re multum erit tribuendum boni viri, ac discreti iudicis arbitrio, non tantúm circa probationis qualitatem, sed & circa tempus ipsum, intra quod fieri debet: quemadmodum Panor. in d. c. veniens. docet. nu. 11. & post eum alij praesertim Fel. nu. 15. Sed & si tertius docere velit, adhuc probatione integra graue praeiudicium sibi imminere, si sententia executioni tradatur, & ea ex causa eam impedire, admittendus non est, quo ties is ante sententiam sciuerit, causam & litem tractari inter victorem & victum, sic etenim censent rem istam intelligendam fore Antonin. Abb. & Fel. numer. 10. in d. cap. veniens. in 2. de testibus. Nicol. Boer. decisi. 79. col. 1. qui alios authores citat. Horum autem sententia non est ita indistincte intelligenda, fortassis etenim male plerunque intelligitur. Nam vel sententia illa, de cuius executione agitur, & aduersus victum authoritatem habet rei iudicatae, alteri praeiudicat ratione scientiae, & in hoc casu, vt superius adnotauimus, tertius appellatione proposita, si eidem permittitur, impediet executionem in praeiudicium eiusdem tertij, non obstante scientia, vel nocet alteri sententia ex natura causae, & non est tractandum de impedienda eius executione, cum etiam aduersus tertium ignorantem transierit in rem iudicatam. Quod si sententia tertio non nocet iure, nec praeiudicat, parum refert, quod is sciuerit causam & litem tractari, quia etiam scienti non infert iure sententia praeiudicium aliquod, & ideo quoties in executione huic praeiudicium immineat, aut aliqua laesio contingere possit, est admittendus ipse tertius ad impediendam executionem, non obstante scientia litis, & causae. Igitur opinio Antonij, Abb. Fel. & aliorum tunc erit admittenda, cum tertio praeiudicat sententia ratione scientiae, & ex eadem causa non est eidem appellatio permissa. Ita equidem authoritates vtriusque iuris ab his authoribus ad ducte, plane sunt intelligendae, quandoquidem in hac specie constitutae sunt. His tandem praenotatis, vtar hac in quaestione communi fere omnium distinctione, quam tantisper aperiam, iuxta praxim, quae mihi ex vsu forensi visa sit expeditior. Est etenim species quedam & casus admodum frequens, cum aduersus alicuius rei possessorem pronunciatur sententia de eadem re actori restituenda, & tamen qui pendente ea lite, eandem rem ab eodem possessore petierat, ac nondum obtinuerit, impedire vult prioris sententiae, & rei iam iudicatae executionem. Hoc sane casu, non impeditur executio, nec impediri debet, licet cautio danda sit ipsi possessori, cum ab eo res aufertur, quod si secundus petitor fundum aut rem euicisset, eam praestabit, aut indemnem ipsum reum constituet. textus celebris in l. is, a quo. ff. de rei vendication. & l. sequent. quae Iurisconsultorum responsa sic intellexere Innocentius, Abbas, Antoni. Cardin. Felinus numero 8. Areti. & alij in dicto capitulo veniens. in 2. de testibus. Bart. Alexand. & Iason. colum. penult. & final. in l. a diuo Pio. §. super rebus. ff. de re iudicata. Felinus, post alios ibidem in dicto c. cum super. colum. 4. Quo fit, vt si post sententiam, quae transierit in rem iudicatam coeperit tertius agere contra victum, aut se opponat executioni, executio differenda non sit, nec item cautio praestanda, imo sine vlla cautione fiet executio contra possessorem in re petita, & aget tertius contra victorem rei vendicatione, aliaue actione sibi competenti, quod probatur in dicta l. is a quo. Et tenent Innocen. Imola, Antonin. & Felinus in dicto capitulo. cum super. columna 4. idem Felinus in dicto capitulo veniens: numero 8. vbi Aretinus. numero 3. scribit, hanc opinionem Communem esse, quam omnes sequuntur ibi, vt fatetur Felinus numero 9. eandem probarunt Imola, & Angelus Aretin. in l. a sententia. ff. de appellat. Alexand. & Iason colum. vlt. in dicto §. super rebus. sensit gloss. in dicto cap. cum super. verbo. interpositam. in fine. Quod si tertius hic executionem velit impedire asseuerans, eius maxime interesse, illius rei petite possessionem non transferri in duriorem aduersarium, sibi imputet, qui prius non egerit ad illam rem obtinendam contra priorem possessorem, a quo iuste, iuris ordine seruato, & absque vlla fraude aufertur. Sed & si subesset aliqua suspicio fraudis futurae, circa illius rei possessionem, vt denique hic nouus actor, etiam obtenta victoria, frustraretur, posset tunc cogi, qui rem obtinuit ex sententia cautionem arbitrio iudicis praestare, ex qua saluum sit ius illius, qui modo agere vult, & agit quanuis Iurisconsultus in dicta leg. is a quo. hanc posteriorem dubitationem minime tractauerit. Nam & Panormitanus in dicto capitulo veniens. numer. 6. expressim scribit, ac sensit Bald. ibi, columna 2. etiam in casu, quo duobus eandem rem petentibus, qui prius vicerit, regulariter obtinere debeat rem ipsam in executionis iudicio, posse tertium impedire executionem, propter duriorem causam, ex mutatione possessoris contingentem. argument. capitu. Pisanis. de restitut. spolia. nisi & huic timori fuerit satis cautione succursum. Haec Panormitanus, a quo Fel. dissentit num. 9. existimans: satis esse cautionem praestari, siquidem ipsa tutam efficit futuri iudicij executionem. Ego vero perpensa Iurisconsulti mente, atque eius ratione ad amussim examinata, existimo, non omnino improbandam esse Panormitan. sententiam, quam iudex prudenti vsus arbitrio poterit admittere, si viderit iuxta probationem summariam periculi, & iuris, quod in ea re habere contendit secundus actor, non esse satis tutam, aut aequam executionem sententiae, quae lata fuit aduersus possessorem. Idem perpendendum erit ad hoc, vt cautio detur ad tutelam eius, qui post sententiam latam, quae in rem transierit iudicatam, impedire vult executionem, paratus agere statim, aut tandem agens ad eandem rem sibi tradendam, quod caute debet examinari, & post examen decerni. Sed si tertius post latam sententiam ante executionem agat contra victum possessorem, postea tempore executionis cautio prestabitur a victore, quod respondit Chassanaeus in consuetudinibus Burgundiae. rubric. 5. §. 3. columna 7. atque ita obtinebit etiam in hoc casu Iurisconsulti responsio in d. l. is, a quo. Secundus casus tunc constituitur, cúm res ipsa, quae a duobus petitur, vacat, nec est in alicuius potestate, quo ad possessionem, in hoc etenim casu admittendus est, qui velit impedire executionem, & docere, quod eius intersit, illius rei possessionem victori non tradi, quia facilius eam obtinebit vacantem, quam si alicui tradita fuerit. textus optimus in dicto capitulo veniens. vbi Innocentius & omnes hoc expressim tenuerunt. Est & argumentum textus in lege vltima. C. de edicto diui. Adrian. tollend. notant Barto. Alexand. & Iason in dicto §. si super rebus. Felinus post alios in dicto capitulo cum super. numer. 11. Barto. in l. penultima. ff. de petitione haereditatis. quorum opinio Communis est. Tertia solet tradi species, quando tertius, qui contendit impedire executionem sententiae, asseuerat, rem petitam esse penes ipsum, & se possessionem eius habere. Etenim hoc in casu, dubio procul non est sententia executioni tradenda, cum hic tertius rei petitae possessor nondum fuerit victus ab eo, qui petit executionem. Alio qui non fieret executio contra victum, sed contra ipsum tertium, qui nusquam litigauerit, nec victus fuerit. Probatur hoc d. ca. cum super. de re iudic. & in l. a diuo Pio. d. §. si super rebus. idem constat ex regula iuris, res inter alios acta, alijs non nocet. l. saepe. &c. penul. de re iudicata. Quartus casus saepissime contingit, quoties lis fuerit tractata super actione personali, sententiaque executioni tradatur in rebus, quae victor asserit, esse ipsius victi, & condemnati. Etenim in hac specie facilius executio impeditur ab eo, qui allegat, & statim probare vult, se dominum esse illarum rerum, vt constat in dicta l. a diuo Pio. §. si super rebus. vbi gloss. verb. fiat. Bart. & omnes Innocen. & alij in dict. cap. veniens. Regia l. 3. titul. 27. part. 3. probatio au[art. 4]tem dominij huic tertio incumbit, quoties ipse non possidet, eo autem possidente, praesumitur dominium apud ipsum manere, & ideo incumbit probatio in contrarium ipsi petenti executionem. gloss. in l. ob maritorum. C. ne vxor pro marito. Barto. Paul. Imo. Alexand. Iaso. & omnes in d. §. si super rebus. idem Bartol. in l. is cui. §. bonorum. ff. vt in poss. legat. Ioan. Faber in l. 1. C. de priuileg. fisci. Haec vero praesumptio, possidentem, & contradictorem defendit, si simul allegauerit, se possessorem & dominum esse, quasi necessaria sit dominij allegatio: ex Bar. in l. si rem alienam. 2. colum. ff. de pignorat. actio. Salicet. in l. certi iuris. C. locat. eodem Bart. in l. cum quid. ff. si cert. peta. colum. vlt. Alexan. num. 13. & Iason. num. 8. in d. §. si super reb. Baldo in l. etiam. colu. 3. C. de execut. rei iudicat. argumento deducto a Iurisconsulto in l. si adulterium cum incestu. §. idem Pollioni. ff. de adult. Sed huic distinctioni ac resolutioni illud obijcitur, quod secundum eam poterit fieri executio sententiae latae contra debitorem in bonis, & rebus ab alio possessis, modo victor probare velit, res illas vere esse debitoris victi, & illum dominium earum habere, & tamen gloss. in dicto §. si super rebus. verbo fiat. expressim tenet, contradictorem, qui se opponit executioni, eam impedire iure tantum possessionis, quam ipse obtinet, etiamsi non dixerit, se dominum, & victor velit propter debitorem victum dominum esse, quam opinionem ex l. vltim. C. si per vim, vel alio modo. sequuntur Bartol. & Doctor. communi omnium consensu, vt fatetur Iason num. 9. & Zasius in d. §. si super. colum. 2. not. Faber in d. l. 1. C. de priuileg. fisci. Innocen. & Abb. col. vlt. in d. c. cum super. Est etenim maxime iniquum, quod quis iudicio summario priuetur possessione alicuius rei, & ideo in hoc iudicio exequutionis sententiae inter alios latae, satis est ad impediendam executionem, quod tertius contradictor, qui se opponit executioni, alleget, & probet se possidere, vt possessione minime sit priuandus ex summaria probatione dominij, donec ordinario iudicio conuincatur, qua ratione aliquot hic exponam, ex quibus constabit huius questionis non incongrua diffinitio. Primum, vbi contradictor possidet, & allegat se dominium illius rei habere, probatio incumbit victori petenti executionem, quod victus dominus est illius rei, secundum communem. Secundum, si contradictor possessionem tantum allegauerit, & vere possideat, victor probare poterit, dominium illius rei esse penes ipsum debitorem victum. Quod Bartol. & omnes fatentur, & ea probatio necessaria est, quoties contradictor asseuerat, rem illam nec iure dominij, nec iure possessionis ad victum pertinere. Siquidem ipso victo non possidente, nulla est iuris, nec facti praesumptio, pro dominio ipsius, etiamsi possessor non dixerit, se dominum esse. Tertium his aptari debet, quod vbi contradictor possidet, & nec allegat proprium dominium, nec fatetur, nec negat victum dominum esse, imo tantum asseuerat, se rem illam possidere, necessaria est probatio saltem summaria, qualis conuenit iudicio executionis, de dominio victi debitoris, cum hoc non praesumatur altero possidente, secundum communem. Quartum tribus his conclusionibus accedit omnino, etenim in his probato summarie dominio victi debitoris, executio fieri debet in hunc modum, vt victor mittatur in possessionem, vel quasi possessionem ipsius dominij, & actionis in rem, quae potest, & poterat victo competere, vt ea actione iudicio ordinario aduersus possessorem agat, & ita fit haec missio absque preiudicio ipsius possessoris, & contradictoris, quemadmodum eleganter docet Bal. in l. etiam. colum. 3. C. de execu. rei iud. Haec enim missio fieri potest, licet contradictor, qui possidet, non fateatur dominium victi debitoris, vt contra Bar. in dict. §. si super. vltim. q. tenent idem Bal. in d. l. ob maritorum. 2. colum. Paul. Castrensis Alex. nu. 12. Vincent. Hercul. col. vlt. & Ias. num. 12. in d. §. si super. post Cuma. ibi text. optimus. in l. si finita. §. si de vectigalibus. ff. de damno infecto. Quintum fere deducitur eisdem rationibus. Nam vbi contradictor, qui possidet & se opponit executioni, fatetur, debitorem victum rei petitae, quo ad executionem dominum esse, & tamen probat se possidere, & allegat iustam possessionis causam, erit facienda executio eodem modo absque praeiudicio possessionis, licet non probet iustam possidendi causam, cum ea praesumenda sit, si allegetur. Quod sentit Bart. in d §. si super. in fi. & Ale. ibi nu. 12. Sextum maiorem dubitationem habet, scilicet, cum contradictor fatetur, victum debitorem dominum esse rei illius, & tamen allegat se possidere, & vere possidet nullam exponens causam, nec titulum iustae possessionis, videtur sane praesumendam fore possessionem iniquam ex ratione textus in capitulo cum dilectus. de causa possess. & ideo executio fieri debet, etiam quo ad possessionem, ita quidem, vt huic tertio res auferatur, non obstante contradictione, quod sensit Bal. in d. l. ob maritorum. & probari quodam modo potest in dicta l. a diuo Pio. §. penultimo. tametsi Alexand. in dicto numer. 12. visus sit huic opinioni sensim refragari. Septimum, ex his constat plurimum interesse, quod possideat rem ipse contradictor, an ipsemet de bitorvictus. Etenim ex praemissis conclusionibus patet manifeste discrimen hoc, quod Bart. & omnes post eum tradidere in d. §. si super rebus. Octauo, hinc colligitur, contradictorem, qui se opponit executioni asserentem, sese possidere, & rem in depositum, aut locationem debitori dedisse, teneri ad huius possessionis probationem, quia res in potestate debitoris victi reperitur. Nono ipse opinor, parum referre, quod contradictor tertius asseuerans possidere, alleget item, se dominum esse, vt dominus praesumatur, quo ad impediendam executionem efficacem, & rem ipsam defendendam. Nam siue dominus praesumatur, siue non, sed tantum iustus possessor, necessaria est saltem summaria probatio dominij apud ipsum debitorem, vt possit fieri missio in quasi possessionem actionis realis debitori competentis. Et fortassis hoc erit obseruandum, quod necessaria sit maior probatio, vbi contradictor praesumitur dominus, quam vbi de dominio nulla est praesumptio, atque ita intellige quae paulo ante adnotauimus ex Baldo in dicta l. etiam. Alexand. & alijs in dicto §. si super. authoritate Iurisconsulti in §. idem Pollioni. Decimo ex his constat, an sit verum, quod Ioannes Faber scribit in l. 1. C. de priuileg. fisci. ad finem. quo in loco probat, non esse admittendum contradictorem ad impediendam executionem in re, quae a debitore victo possidetur, licet ipse contendat se habere ius ad possessionem euincendam, & in ipsa possessione, quia nec possidet, nec allegat se possidere. Etenim vera est opinio Fabri, ea ratione, quod non sit impedienda executio, nisi contradictor probare velit dominium, aut possessionem, & summatim probauerit, in hac vero specie, nec dominium, nec possessio probatur. Et ideo hic tertius aget interdictis possessorijs oportuno loco, & tempore, nec impediet sola intercessione possessionis, quam non habet, executionis iudicium. Sic sane & opinionem Fabri sequitur Imbertus Rupellan. lib. 1. forens. Inst. c. 55. Illud tamen hac in quaestione libentissimé quaesierim, num tertius contradictor possit se opponere executioni coram ipso iudice requisito, aut coram mero exequutore, vel teneatur accedere ad iudicem requirentem, vel illum, cuius mandato executio fit, vt apud eum in[art. 5]tercedat ex causa iusta, ne fiat executio in eius graue praeiudicium? Quidam enim existimant, hanc intercessionem, & oppositionem proponendam esse coram iudice requirente, & illo, qui executori mero commisit executionem, cum merus executor, non possit exceptiones admittere, nec de eis iudicare iuxta ea, que traduntur per Bartolum & Doctor. in dicta l. a diuo Pio. in princip. & in capitul. pastoralis. §. quia vero. de offic. delegat. quo in loco glo. Panor. & alij hanc controuersiam tractauere, quae modo non est a nobis latius disputanda, siquidem id tantum agimus, quod frequentissimo omnium consensu traditum extat, nempe coram mero exequutore non esse proponendas exceptiones, quae impediant executionem, sed apud illum iudicem, qui de causa cognouit, & ipsam sententiam praemissa cognitione, actore, & reo vocatis ac praesentibus tulerit, atque ita video quibusdam placuisse, a quibus ipse discedo libenter, quippe qui existimem, iniquum esse, quod contradictor, qui summatim probare vult ius, quod in re habet: & quod impedit exequutionem, teneatur ad iudicem requirentem accedere, cum forsan is longe absit a loco exequutionis. Nec enim hic tertius contradictor eidem iudici se submisit, nec ab eo condemnatus est, nec iure sententia ei nocet. Qua ratione satis illi erit, si coram ipso executore contradixerit, & allegauerit res, & bona in quibus fit exequutio propria esse, nec debere fieri in his executionem. Hoc probari videtur in d. §. si super rebus. vbi Iurisconsul. hanc summariam cognitionem defert ipsi executori, vt tandem is cognoscat, quibus in rebus sit facienda executio, ille vero executor dubio procul is est, qui a iudice pronunciante sententiam, & qui de causa cognouerit, ad executionem requiritur, vt constat ex §. sententiam Romae. Nec enim negare quisquam poterit, de ipsomet executore tractare Iurisconsultum in dicto §. si super rebus. de quo & tractauerint in dicto §. sententiam Romae. Huic rationi accedit & alia, quam Bartol. communiter receptus explicat in dicta l. a diuo Pio. in princ. num. 6. scribens, executorem sententiae ab alio latae, & cui executio tantum commissa est, posse cognoscere de quaestione ista, quibus in rebus sit facienda executio. Alioqui facilime iniuriam posset facere executor cuilibet tertio contradictori, qui non ita facile potest ad iudicem requirentem accedere. Illud est postremo admonendum, nullam iniuriam fieri huic summariae cognitioni, si contradictionis, & oppositionis, quae a tertio fit, copia detur aduersario, eique fiat editio, vt eo respondente intra breue tempus probatio fiat eius iuris, quod contradictor allegat ad impediendam executionem, vt supersedeatur in eadem, quod deducitur ex capit. veniens. in 2. de testibus. Nec enim fit ex hoc iudicium plenarium, sicuti probat textus in Clemen. saepe. de verbor. signific. Haec denique obtinent & in oppositionibus quae per tertium fiunt in his regnis executioni instrumentorum publicorum, nam quoties non habent contra tertium instrumenta publica paratam executionem, poterit profecto tertius quilibet contradicere, ac se opponere, quemad modum & executioni sententiae, & rei iudicatae. Quod probatur ex his, quae superius adduximus. Sed an instrumenta publica habeant paratam executionem contra tertium singularem successorem, tradit optime Rodericus Xuares in rep. l. post rem. ff. de re iudica. prima limitatione ad legem regiam. # 17 THEMA CAP. XVII. De illo interdicto, quod practici apud Hispanos, interim, appellant. SVMMARIA. -  1 Interdictum hoc Interim, quo practici vtuntur, vnde originem duxerit, & in quo differat ab interdicto, vti possidetis. -  2 Sententia lata super hoc interdicto, vere, ac proprie inter locutoria est. -  3 Hoc interdictum omnino requirit possessionem, & quae possessio requiratur. num. 5. ac num. 6. -  4 Summaria tantum cognitio est ad huius interdicti pronunciationem necessaria. -  5 Possessio ciuilis an sufficiat ad obtinendum in hoc interdicto? -  6 Interdictum hoc an sit concedendum possessori, cui resistit iuris Communis praesumptio? CAPVT XVII. FORENSIS vsus hactenus optimé lector, obtinuit, vt pendente lite, & exposito principali libello, iudicique oblato, petatur ab eodem iudice, quod dum ipsa causa & controuersia diffinitur, & interim pendet actor, vel reus defendatur, minimeque turbetur in ea possessione, quam tempore motae litis obtinebat, atque ita frequenter pronunciari constat, praesertim apud suprema Castellanae Reipublicae tribunalia. Haec vero Interlocutio, licet similis videri possit inter dicto vti possidetis, maxime tamen ab eo distat. Cuius rei ratio consi deratur ex hoc, quod interdictum vti possidetis, quandoque principaliter proponitur, quandoque lite pendente super proprietate in iudicium deducitur, ac vere possessionem respicit, de eáque, & super ea pronunciandum est. Ita quidem Iurisconsultus scribit in l. 1. §. hoc interdictum. ff. vti poss. Hoc interdictum de soli possessore scriptum est, quem potiorem praetor in soli possessione habet, & est prohibitorium ad retinendam possessionem. Subdit deinde, inter litigatores ergo quoties est proprietatis controuersia, aut conuenit, vter possessor sit, vter petitor, aut non conuenit. Si conuenit, absolutum est, & ille possessoris commodo, quem conuenit possidere, iste petitoris onere fungitur. Sed si inter ipsos contendatur, vter possideat, quia aleruter se magis possidere affirmat: tunc si res soli sit, de cuius possessione contenditur, ad hoc interdictum remittentur, hec Vlpianus, ex quo in §. huius autem. & in §. est igitur. apparet, hoc interdictum retinendae possessionis, etiam nulla lite pendente posse decerni, ne quis turbetur in possessione. Notant gl. ver. de proprietate. & ibi Doctor. in §. retinendae. Instit. de interd. hoc autem nostrum interdictum non eo tendit, vt sententia super possessione feratur, nec in eo agitur, vt diffinitiue pronuncietur quis possessor, nec est necessarium, litem super proprietate pendere, vt peti possit, sed hoc tantum agitur, vt lite pendente, quia vere sit in possessione, minime in ea turbetur, absque preiudicio iuris litigantium tam in possessione, quam in proprietate, ne contingant inter litigantes offensae, rixae, vel iniuriae. Quamobrem pronunciatur interlocutio quaedam, que iubet, pendente lite absque praeiudicio possessionis, & proprietatis, actorem, vel reum in ea possessione defendi, quam tempore motae litis obtinebat, ac prohibetur aduersarius ei vim super ea possessione inferre, eumque turbare, exponiturque expressim ipsius possessionis qualitas, ne incertum sit hoc interdictum. Cuius equidem praxis origo deduci solet a Iurisconsulti responso in l. aequissimum. ff. de vsufructu. quo decisum extat, iudicis officio incumbere, ita rem componere inter litigantes, vt ad arma, & contentionem priuatam minime accedant, eiusque responsi ratione tradidere multa post alios. Curtius Senior in consil. 60. Paulus Parisius consil. 168. lib. 4. Crottus consi. 10. num. 9. his accedit. text. in l. liberis. §. vlt. ff. de liber. caus. qui probat, oportere summatim tractari de possessione libertatis, vel seruitutis, vt constet, quis actor sit, quisue reus, & quid sit lite pendente agendum. Est & elegans hac de re Iacob. Butrigar. sententia in l. incerti. C. de interdict. qui praxim istam in specie docuisse videtur. Bald. item in l. vltim. num. 10. C. de edict. diui Adria. tollen. versi. tertio praemitte. Lanfrancus in rubric. de caus. & proprietat. colum. 9. versi. prima conclusio. Sed & eius interdicti, quo modo vtimur, & quod vsu iamdiu probatum est, meminere Paul. Cast. in consi. 3. incip. In causa, que vertitur coram domino vicario potestatis Pergami. lib. 2. Capicius in Neapol. decisio 13. & 55. ac iterum decisio 189. & 209. idem apud Gallos passim pronunciatur, vt tradidere Aufrer. in stilo Parlamenti. titu. de causa nouitatis. & Massuerus vir maximae apud Francos authoritatis, in practica. titul. de possessorio. Ita enim is scribit. Partibus auditis consueuerunt partes petere recredentiam pendente lite, & interdum, & potissime in materia pascuorum, in qua agitur de magno commodo, vel incommodo, consueuit Curia ordinare, quod testes examinentur sub certo, & breui numero, quorum attestationes recipientur, vt valeant tam super recredentia, quam super principali. Earundem tamen attestationum non fiet publicatio, quousque inquaesta fuerit facta, super principali negotio. Hec Massuerus, quae etiam colliguntur ex Aufrerio in d. tit. de causa nouitat. Est profecto pulchra, & insignis pontificia Decretalis responsio, quae forensem istum vsum aequissimum, ac iustissimum, facit in c. cum venissent. de inst. quo in loco extat inter locutoria sententia ad hoc, vt lite pendente ille defendatur in possessione, penes quem est ipsa possessio atque ibi Inno. Abb. col. penult. Car. Imo. & alij hoc ipsum adnotarunt. Quod si propriam vim huius interlocutionis quis spectet, aptissime eam interdictum dicere poterit, vel ex eo, quod prohibeat turbari lite pendente possessionem illius qui tempore mote litis possidebat. Nam interdicere significat prohibere, ac vetare, quemadmodum ex quibusdam testatur Iustinianus in §. summa. versicu. sunt tamen. Instit. de interdict. & nos idem probauimus in c. Alma mater. 2. relect. par. §. 1. At si eiusdem Iustiniani authoritas recipiatur, dum asserit, interdicta etiam proprie dici restitutoria, vt tandem omnia prohibitoria, & restitutoria interdicta appellentur, quasi inter duos dicta, vt in eodem §. summa. versi. vlt. constat. poterit haec practica interlocutio interdictum dici, quasi inter duos dictum: tametsi haec sit potius allusio vocabuli seu vocis similitudo, quam vera dictionis etymologia, quod & de testamento idem Iustinianus explicuit in prin. Inst. de test. est & hac in re quod non immerito sit obseruandum ad praesentis tractatus expeditiorem intellectum. Nam interdictum proprie dicitur, quo praetor aliquid iubet, vel vetat non perpetuo, sed ad tempus, donec pleniori iudicio de iure petitorij queratur, quasi interim dictum. Quemadmodum ex Iulio Paulo lib. 5. senten. ti. de interdictis adnotauit Andrae. Alciatus lib. 3. pareg. ca. 15. idque & testimonio Ciceronis probat ad Herennium lib. 2. c. 2. inquit enim is: verum horum pueriles opiniones rectissimis rationibus cum voles refellemus, in praesentia haec interdicere, non alienum fuit. Haec Cicero. apud quem interdicere Alciatus interpretatur interim dicere, Non tamen est praetermitten dum, locum istum aliter legi, nempe hoc modo, hec interserere, & a quibusdam, haec interim dicere. Sic enim ex Petri Victorij castigatissimis codicibus legitur. Id vero, quod Alciatus adnotauit ex lib. 5. sententiarum Iulij Pauli, potius est ex interpretationib. Anniani viri spectabilis, qui Alarici Gothorum Regis iussu Codicem Theodosianum, Institutiones Caij, & Pauli sententias in epitomen deduxit. Hinc denique vulgus appellat hanc interlocutionem, Interim, aut entre tanto. Ad cuius ampliorem cognitionem plurima sunt explicanda, ex quibus facilius quiuis percipiet vim, & vtilitatem huius forensis vsus, qui potissimé conducit ad sedandas plurium litigantium molestas contentiones. Primum ex his apparet, sententiam hac de re latam, proprie, ac vere interlocutoriam esse, cum [art. 2]ea pronuncietur, vt effectum habeat lite pendente, donec super proprietate, vel possessione lis ipsa principalis fuerit diffinita. Quod expressim notat Paul. Castrensi. in d. con. 3. col. 2. idem probatur in d. c. cum venissent, ac fatentur omnes, qui huius forensis vsus meminere. Praesertim hoc apparet, quia haec interlocutio ab ea ratione procedit, quod lite pendente nihil sit innouandum. Atque ita in formula huius interdicti Hispani his vtuntur verbis: Entre tanto, que este pleyto se vee. ydetermina diffinitiuamente: sin periuyzio del derecho de las partes en possession, y en propriedad. Quibus item verbis vtuntur Neapolitani teste Capicio in dicta decisione. 55. vlti. colu. & 189. nu. 11. Quo fit, vt hoc interdictum, hoc enim nomine appellabo, quod vulgo, Interim, O entre tanto, dicimus, habeat locum, & obtineat in causa, & lite possessorij, in qua de possessione agitur. Est etenim ratio manifesta, quia si haec interlocutio tantum habet effectum, donec feratur sententia diffinitiua, lite pendente, absque praeiudicio possessionis, & iuris actori, vel reo pro ea competentis, deducitur euidenter, hoc remedium, vel auxilium esse itidem admittendum in lite & controuersia possessorij iudicij, cum per id nullum praeiudicium sententiae ferende in eodem iudicio diffinitiua fiat, nec ei quidquam obstet. Quod palam ostendit Paulus Castrensis in d. consi. 3. col. 1. idemque praemittunt omnes practici, quorum modo meminimus ad hoc interdictum iure probandum. Secundo, cauere debet omnino qui petit hoc interdictum, ne asseueret, se expoliatum possessione fuisse ante litem motam, aut possessionem [art. 3]eo tempore penes aduersarium esse. Nam hoc interdictum quatenus est simile interdicto vti possidetis, possessionem requirit, nec datur nisi possidenti. l. 1. §. huius interdicti. ff. vti posside. maxime quia rationem habet ab eo iure, quo prohibetur quid lite pendente nouari, & ideo tenetur probare agens hoc remedio, se possidere nunc, aut saltem possedisse tempore mote litis, & ab alio turbari eam possessionem. Siquidem hoc sufficeret, tam etsi in proprio, ac vero interdicto, vti possidetis, probanda sit praesens possessio, & turbatio. Haec sane admonitio fit, & colligitur ex Aufrerio in d. stilo. ti. de causa nouitat. Io. Fabr. in §. retinendae. num. 27. institut. de interd. Petro Rebuffo 3. tomo super leges regias ti. de materia possessorij articu. 1. in princ. & art. 2. gloss. 3. versi. cauere tamen debet impetrans causam nouitatis. Quod ad interdictum autem vti possidetis, quod diximus, traditur a Bar. in l. 1. §. vlt. ff. vti posside. glo. & Doctor. in c. licet causam. de proba. gl. in l. extat. ff. quod metus cau. late Alexand. in consil. 88. lib. 5. colum. 1. qui tradit esse necessariam ad interdictum vti possidet. possessionem tempore litis contestatae. ex Bar. & alijs probat. text. in §. quorum inst. de interd. quod si rationem nostri interdicti consideremus, profecto necessaria est, & sufficit probatio possessionis tempore motae litis, vt qui eo tempore possidebat, lite pendente defendatur in possessione. Idem ipse censeo, quo ad interdictum vti possidetis, nam satis erit, quod eo agens, possideat tempore litis motae, vel turbationis in possessione, praesumitur enim & tempore litis contestationis possidere, vt tandem obtinere possit. Atque ita intelligo, quae Alexand. adducit, & adnotauit in d. cons. 88. & suffragatur text. in d. c. licet causam. & in d. §. retinendae. & in d. l. 1. ff. vti pos. quod & inferius tantisper repetam. versic. duodecimo. Tertio erit hoc in tractatu obseruandum, quod ad pronunciandum hoc interdictum praemittenda est summaria causae cognitio, cum alioqui, si de principali interdicto vti possidetis, ageretur, esset adhibenda plenaria causae cog[art. 4]nitio. est ad hoc elegans text. in d. c. cum venissent. de instit. cui accedit l. liberis. §. vlt. ff. de liber. caus. notat Bart. in l. nam & postea. §. si minor. ff. de iureiur. in specie fatentur hoc ipsum Paulus Castrens. in d. consil. 3. & alij practici iuniores, quorum paulo ante mentionem fecimus. Nam & Massuerus in d. tit. de possessorio. num. 24. testatur, semper hoc caueri & decerni, vt in hoc interdicto summatim procedatur, breui numero testium, & intra breue tempus. Nos eadem vtimur cautela, quippe qui mandamus, examinari quinque testes producendos a reo, & quinque ab actore, ac deinde alios quinque ex officio ea de re & causa interrogari a commissario tabellione, quos ipse elegerit & cognouerit, testimonium plenius ac verius super controuersa quaestione dicturos. Quartum ex praemissis deducitur, probationem istam summariam, si reproducatur, aut praesentetur, quo ad principale ius litis, fidem facere, atque ei dandam esse authoritatem, etiam sine noua examinatione & ratificatione testium, quia licet summaria sit, fuit tamen probatio ista facta parte praesente, vel citata, non autem ea absente, quod eleganter Paulus de Cast. admonet, & notat in dict. consil. 3. 2. libr. colum. 2. maxime nume. 7. Imo quoties considero quantum momenti tribuat vsus, & quasi possessio in acquisitionibus iurium & rerum, & hanc probationem fieri pendente iudicio principali, esseque admodum connexam eidem, mihi maxime persuadeo, huius probationis testes, etiam absque expressa reproductione, cum sit satis tacita ipsa praesentatio sufficiens, plurimum conducere ad iuris principalis, de quo litigatur, probationem. Quintum est praeterea aduertendum, quod probationes factae ad hoc interdictum, non sunt quo ad solennitatem, vt plenariae iudicandae, nec censendae? non enim sunt seruanda ea, que iure in plenarijs requiruntur. Vnde non fit publicatio earum probationum, nec testium, sicuti satis est vsu forensi obtentum. Sextum ad haec accedit, quod in hoc summario iudicio non est concedenda in integrum restitutio minori, vel similibus personis ad probandum, si intra diem & terminum eis praefinitum nihil probauerint, nullamue probationem fecerint, aut quae necessaria sunt ad obtinendum hoc interdictum minime probatione iusta, & sufficienti ostenderint, & in iudicium deduxerint. Hoc sane multis adductis similibus disputat in specie Anton. Capicius in Neapolita. Decisio. 13. vbi testatur, in regio Neapolitano praetorio bis fuisse hoc in casu negatam restitutionem, quam nec peti, nec concedi vsquam ipse vidi hoc in Granatensi auditorio, tametsi minor laesus in iudicio possessorio, quod principaliter tractatur, sit restituendus. gloss. in l. 1. C. si de momen. posses. notant Docto. praesertim Bald. in l. 3. C. qui person. legit. standi in iudicio habeant. Quibus adde Tolosa. decisionem q. 106. & Mauricium de restitutione capit. 273. qui & Aufreri. in d. q. 106. idem tenuerunt & ex antiquioribus optime Bart. Bald. colum. vltim. & Salicet. in dict. l. vnica. C. si de momen. poss. Ias. in l. 1. nu. 10. ff. de iurisdictione omnium iudicum. idem Ias. in Authen. sacramenta puberum. nu. 57. vt interim mirer, cur idem Mauricius c. 114. dubitauerit, & c. 247. contrarium probauerit asseuerans, id passim determinari. Septimo est in eadem quaestione obseruandum, non esse hoc in iudicio summario admittendos defectus aduersus testes productos, saltem vt fiat eorundem defectuum, & obiectionum probatio, quemadmodum deducitur ex c. veniens. in 2. de testib. cuius authoritate adnotarunt ibi Ioan. And. Abb. Imol. co. 3. Fel. num. 13. post Ant. & alios, quod in causa summariae cognitionis, maxime vbi agitur de praeiudicio, quod possit per sententiam diffinitiuam tolli, non admittitur reprobatio testium, nec est admittendus quis ad probandum defectus contra testes, ab eodem obiectos. Idem probant Roma. in Sing. 388. Lanfran. Orianus in c. quoniam contra. de proba. verb. testium. num. 83. simili fere ratione, quo ad legem Toleti latam de restitutione agrorum communium alicuius ciuitatis, statuit idem regia l. 4. tit. 3. li. 7. ordin. cuius meminit ad hoc Petr. Auendanius in tracta. de exequendis mandatis. c. 4. nu. 14. In specie autem huius nostri interdicti, non tractatur, quis debeat possidere adhuc lite pendente, sed quis debeat esse in possessione lite pendente. Aliud vero est possidere, aliud in possessione esse. l. si quis ante. ff. de acq. poss. presertim, quia per diffinitiuam sententiam reparatur hoc praeiudicium. Sic denique in materia nostri interdicti respondit iuxta praemissam opinionem Ant. Capicius in Neapolit. decis. 55. scribens, ita fuisse in supremo illius regni tribunali pronunciatum. Ex quo ipse libenter infero, quod vbi summatim tractetur de praestandis alimentis, & expensis litis alicui lite pendente, erit circa testium reprobationem & similia seruandum, quod modo de hoc interdicto explicuimus. Nam & haec causa incidens est, ac summarie tractari solet. & ideo si testes ad summariam cognitionem fuerint producti, non sunt admittendi aduersus eos vlli defectus, vt saltem probatio adiectionum minime fiat. Octauo ad huius rei faciliorem diffinitionem, & vt quiete ac tranquille litigantes ius suum prosequantur, praxis obtinuit in hoc regio, ac supremo tribunali, quod si ab interlocutione huius interdicti causa pronunciata, fuerit supplicatum, nulla detur in hoc supplicationis iudicio ad probandum dilatio. Satis enim est ad summariam cognitionem semel datam fuisse dilationem ad probandum, Alioqui esset huius cause examen omnino plenarium, & ordinariae cognitioni simile. Nono, vbi ad huius interdicti pronunciationem producerentur in iudicio instrumenta, & scripturae aliquot, non est admittenda contradictio, nec accusatio falsitatis ad impediendam interlocutionem istam, quae summatim pronunciari debet super hoc interdicto, quemadmodum expressim tradit Massuerus in practi. titul. de possess. numer. 25. nisi secundum eum esset aliqua euidens suspicio, quae facilime posset examinari. Quod si ageretur in iudicio de possessorio interdicto vere, ac principaliter, tunc admittendi forent defectus, & obiectiones contra testes, atque earum probatio. Nam etiamsi causa possessoria sit summatim expedienda, nihilominus admittuntur obiectiones contra testes, & earum probatio: authore Bart. in Extrauag. ad reprimendum. verb. summarie. Aret. in d. c. veniens. 7. & 8. col. de testib. tex. optimus in cap. praesentium. de testib. in 6. versic. testes. Decimo est optime inquirendum, an ad effectum obtinendi in hoc interdicto lite pendente sufficiat possessio illa ciuilis, que traditur in l. clam possidere. §. qui ad nundinas. ff. de acqui. pos. [art. 5]Et profecto hanc possessionem non sufficere, quo ad istum effectum, tenent Gui. Pap. qu. 552. Rebuff. super leges regias. 3. Tomo. titu. de possessorij materia. art. 2. gloss. 2. & gloss. 3. & tamen hi authores loquuntur, quo ad consuetudinem Regni Franciae, vbi non potest agere quis ad possessionem, vt ipsi dicunt, ex causa nouitatis, quae est similis nostro interdicto, contra eum, qui per annum & diem possederit, etiam naturaliter, ac de facto. Quod & Ioan. Fab. not. in d. §. retinendae. Sed & Massuerus in practica tit. de possessorio. num. 43. versi. item pro sola. tradit, non sufficere ad causam nouitatis detentationem, imo requiri possessionem ex supradictis, vt ipse intelligo ciuilem & naturalem. Ego vero animaduerto, hoc ideo procedere, quia alter, contra quem agitur, est in possessione naturali, quae ab eo non est reuocanda, lite pendente, sed erit agendum contra illum interdictis ordinarijs & possessorijs, nempe vnde vi, aut vti possidetis. Hoc enim dictat ratio, quae ex litis pendentis priuilegio deducitur. At si quis habeat ciuilem possessionem tantum, nondum nactus naturalem, poterit hoc interdictum petere pendente lite aduersus eum, qui non est in rerum corporali possessione. Exemplum traditur in possessione, quae ex lege Galliae, & vsu transfertur in haeredem absque apprehensione, atque ita rem istam intellexere idem Gui. Papae in q. 552. colum. 2. Paul. Paris. consil. 41. lib. 1 colum. 4. ver. nec audiendi sunt. quem sequitur And. Tiraq. in tracta. le mort saisit le vif. part. 6. declaratione 9. quod erit itidem obseruandum ad l. 45. Tauri, cuius ipse memini aliquot eius interpretationes exponens lib. 3. variarum resolut. cap. 5. Sic sane, quicquid Massuerus scribat, ipse etiam detinentem tantum aliquam rem defenderem hoc interdicto pendente lite, potissimum ex ratione Iurisconsulti in l. Attilius. & ibi Paulus Castren. ff. de donatio. & l. officium. ff. de rei vendica. quia hoc interim dictum non tam respicit propriam & veram possessionem, quam statum illum rei, qui erat tempore motae litis, aut paulo ante. Quod perpendere diligentissime debet quicunque hac in controuersia interlocututus sit, & propriam publica authoritate dicturus sententiam. Solet enim varia hac in re contingere quaestionum disputatio. Vndecimo est animaduertendum, hoc interdictum, quo in praxi vtimur, obtinere vim, vt lite pendente vtatur quis possessione, quam habet, nec in ea turbetur, etiamsi contra eum pro parte aduersa sit praesumptio iuris communis. Ita equi[art. 6]dem in iure pascendi, & eius quasi possessione in alieno praedio, quod liberum presumitur ab hac seruitute. Notat eleganter Ant. Capicius. decis. Neapolit. 189. asseuerans, sic in illo regio praetorio pronunciatum fuisse. Cui sententiae suffragatur, quod optime not. Panormit. in c. 1. vt lite pend. col. 1. vbi scribit, non esse quem turbandum lite pendente in possessione, quam habet, etiamsi ei resistat iuris communis praesumptio, citat Panormit. ad hoc Innoc. ibi, & asserit, Doctores cum eo communiter transire. Haec enim. sunt eius verba. num. 8. hoc ipsum probari videtur ex text. in dict. capitul. 1. & rursus authoritate Inno. in c. cum venissent. col. 3. de restit. in inte. qui sensit, sufficere possessionem absque bona fide, vbi agitur interdicto vnde vi aut interdicto vti possidetis. Verum opinioni, quam tradit Ant. Capi. obstat tex. in ca. cum personae. de priuil. in 6. qui probat, non esse quem defendendum in possessione, quam habet refragante praesumptione iuris communis, donec praescriptionem sufficientem probet & legitimam, nisi ostenderit & exhibuerit titulum saltem idoneum ad praescribendum. Ergo qui iuris Communis presumptionem in sui fauorem habet, eo iure vti poterit, etiam aduersus possessorem, nisi titulus idoneus ad praescribendum fuerit exhibitus. Cui authoritati respondet Capicius eam intelligendam fore, vbi tantum agitur absque summaria probatione possessionis, quod si probetur summatim possessio, tunc inquit, non erit locus decisioni text. in dict. c. cum personae. Imo poterit ex hac summaria cognitione decerni hoc interdictum. Hanc interpretationem sic idem author confirmat, vt tandem asserat, text. illum procedere, pendente iudicio ordinario, nondum praemissa cognitione summaria possessionis. Quae quidem interpretatio mihi non omnino placet. Nam in d. cap. cum personae. §. penult. & vlt. satis praemittitur, non sufficere possessionem absque probatione tituli, vtcunque ad praescriptionem idonei, quoties praesumptio iuris communis obstat possidenti. Idcirco tria, vel quatuor hac in dubitatione exponam, vt tandem possit vera resolutio deduci. Primum, vbi de iuribus ad principem iure communi pertinentibus agitur, & quoties pro principe praesumptio iuris est, tunc sane non est locus huic interdicto ex summaria possessionis probatione, nisi probetur titulus aliquis, qui valeat elidere, saltem ad effectum huius interlocutionis, praesumptionem iuris communis. Etenim Rex nusquam litigat sine possessione in his, quae sibi, vt Regi summo iure conceduntur, vt scribit Petrus Rebuffus in dicto tracta. de materia possess. arti. 2. gloss. 2. num. 26. & seq. cui accedit quod nos tradidimus lib. 1. variarum resolut. c. 16. num. 11. Secundo oportet animaduertere, quod & si praesumptio iuris communis sit contra possidentem, & agentem hoc interdicto, & requiratur titulus ad iustificandam possessionem iuxta responsionem Pontificis in dict. cap. cum personae. erit satis sufficiens titulus aliquis praesumptus, qui robur addat ipsi possessioni. text. optimus in dict. capitul. cum venissent. de institut. ex quo id notat Panormitan. 2. colum. & Francus in dicto capitul. cum personae. §. vlt. colum. 1. Tertio, quoties contra possidentem est praesumptio iuris communis simplex quidem, vt in iure pascendi, de quo tractat Neapolitana decisio, opinor non esse negandum hoc interdictum, quod vetat lite pendente mutari possessionem. Hoc apertius fiet, si quis obseruauerit ea, quae ipsi adnotauimus libr. primo variarum resolutio. cap. 17. num. 7. Non enim censeri debet sufficiens ad perturbandam quasi possessionem alterius lite pendente, praesumptio illa iuris communis, quae cuiusque rei priuatae libertatem fouet, & defendit a reali vel personali seruitute. Quarto non sic respondendum erit, vbi possidenti resistit valde vehemens iuris communis presumptio, quae publice authoritati fauere, ac patrocinari videtur, sicuti constat in exemplis traditis a summo Pontifice in cap. 1. de praescript. in 6. & in dicto cap. cum personae. Sed fortassis quispiam ita constanter conabitur defendere hanc vndecimam conclusionem, vt plane asseueret locum esse huic interdicto etiam in hoc casu, quasi pontificia decisio in d. cap. cum personae. non obtineat lite pendente, quo ad istam interlocutionem. Qua ratione admonendum censeo, etiamsi haec admittatur opinio, perpendendam esse possessionem, eiusque antiquitatem & adminicula, vt non temere pronuncietur aduersus iuris communis praesumptionem. Duodecimo merito hac in controuersia quaeritur, quid sit agendum, vbi vterque litigator probauerit, se possidere tempore motae litis, & possedisse. Oritur enim dubium, cui probationi sit standum, & sane regulariter ille praeferendus erit, qui antiquiorem possessionem probauerit. c. licet causam. de probatio. tradidere Bart. in l. si duo. in princip. colum. 2. ff. vti possidet. idem in l. 1. colum. penultim. C. eod. tit. Bald. in l. ordinarij. colum. 4. C. de rei vendicatio. Paulus Castrensis in dicto consil. 3. col. 3. Multa, quae sunt in hac quaestione consideranda, vt iudex percipiat, quae probatio sit potior ad hoc interdictum, explicarunt eleganter Dec. numer. 9. & Augustinus Beroius numer. 54. in dicto capitulo, licet causam, & an sufficiat probari, olim quem possedisse, vt praesumatur tempore litis motae possidere ad effectum huius interlocutionis, ipse scripsi in reg. Possessor. de regul. iur. in 6. 2. parte. §. 1. numer. 4. Nam in corporalibus satis est probare possessionem certi temporis, & proximi ante litem motam, vt censet Ioan. Faber. in §. retinendae. num. 23. instit. de interdictis. & in rebus corporalibus etiam sufficiet possessionis probatio, quae tempore turbationis obtinebatur, vt hinc praesumatur possessio tempore motae litis, & contestationis, quod in regio Neapolitano praetorio receptum esse asseuerat Matth. de Afflict. decisione 394. nisi alter probauerit, se medio tempore possedisse. # 18 THEMA CAP. XVIII. De testibus hoc in loco traduntur aliquot, quae prae oculis habere debent iudices. SVMMARIA. -  1 Testis an sit repellendus a testimonio ob vilem eius opinionem, & infamiam facti? -  2 Qui clericus esse non potest, an sit admittendus in testem contra clericum in criminalibus? -  3 Inimicus a testimonio repellitur: & quonam modo haec conclusio sit intelligenda? -  4 In causa & lite vniuersitatis, an sit admittendus in testem qui est eiusdem vniuersitatis? -  5 Obiectiones contra testes admitti poterunt, etiam in causa appellationis, etiam contra testes ante sententiam productos. -  6 Testes an sint admittendi super eisdem articulis, & directo contrarijs in causa appellationis: & quid vbi agitur de nobilitate, quam hidalguiam dicimus? -  7 Testis an possit interrogari de his, quae ad elidendam testimonij fidem aduersus ipsum obijciuntur? -  8 Traditur late intellectus l. nullum. C. de testibus. an possit iudex etiam delegatus testem etiam exemptum, etiam clericum punire propter crimen, quod inferendo testimonio commiserit? CAPVT XVIII. IN OMNIBVS equidem contentionibus, quae iudicum sententijs sunt omnino diffiniende, adeo testium fides vrget, & instruit iudicantis animum, vt oportune Iurisconsultus admonuerit in l. 3. ff. de testib. potissime aduertendum esse, quibus testib. sit adhibenda fides, atque ideo in eo responso commemorat multa, quae solent, & debent explorari diligentissime. Idem admonet regia l. 28. titu. 16. part. 3. tradit Bald. in l. testium. col. 3. & 4. C. de testib. Certum autem quae considerare debet iudex in testibus & eorum fide, breuiter tradit Ioann. Bessianus in consuetudinibus Auerniae, capit. 8. articul. 7. multa etiam ad haec congerit Augustinus Beroius in cap. licet causam. num. 32. de probationib. potissimum integer testis esse debet immunis ab infamia, a macula & suspicione. text. optimus in cap. 1. de exceptionib. cap. testimonium. de testib. regia lex 8. titul. 16. partit. 3. Quam ob rem non grauabor, quaedam hic adnotare, quae solent frequenter in discrimen adduci, vt libere quid ipse sentiam, quidue in iudicio probarem, apertissime exponam. Primum video a pleris que aduersus testem obijci, vilem eius opinionem & aestimationem, quae tamen non procedit ab infamia iuris, sed potius ab infamia facti, que deducitur ex eo, quod homines grauitate & moribus insignes, opinionem quandam improbitatis de aliquo con[art. 1]ceperunt, ob aliquod eius crimen, vel quia fecerit ea, quae fieri non solent ab his, qui integris moribus operam dederunt. Haec enim est facti infamia, quae dubio procul detrahit authoritati, & fidei cuiusque hominis. Qua ratione testimonium eius, qui ea est affectus, aliquantulum minuitur. text. celebris in cap. licet. versic. quidam vero. de probatio. quem ibi commendarunt Panorm. Baldus, Felin. & Decius col. 5. idem adnotarunt Abb. colum. 4. & Felin. numer. 12. in capit. testimonium. de testib. ex hoc admonentes, non esse dandam fidem in causis grauibus, & maximi momenti ac praeiudicij, his testibus, qui etiamsi non repellantur a testimonio, propter infamiam iuris: laborant tamen infamia facti, & haec, quamuis non repellat quem a testimonio in causis ciuilibus ferendo. gloss. in l. 3. §. duae causae. ff. ad Carbo. & in cap. testimonium. verb. in hoc casu. paulo ante citato. Tamen propter dubiam eius fidem efficit, vt in criminalibus, & coniugalibus controuersijs & his similibus, non sit quis testis idoneus, idemque respondendum erit, etiam in aliquot causis ciuilibus, in quibus de re graui, & maximo praeiudicio tractetur, quod latius examinauimus in epitome ad quartum librum Decretalium. secunda parte capitu. 8. §. 12. numero 8. Secundo, illud etiam iudicibus ecclesiasticis exponimus, quod fortassis perpensa frequentissima iuris pontificij Interpretum sententia, in errorem labi quenquam permittet. Scripsit etenim Fabianus Papa epistola 2. ad episcopos Orientales, non esse testem idoneum in criminali causa contra sacerdotem eum, qui clericus non sit, nec clericus esse possit. Ex quo Panormita. & alij communiter in dict. capit. 1. de excep. & Doct. in cap. ipsi apostoli. vbi a Gratiano Fabiani Decretum adducitur. 2. q. 7. collegerunt in criminalibus aduersus clericum, non esse admittendum in testem, eum, qui tale patiatur corporis vicium, quod a promotione, & sacerdotio repellat. Quam opin. sequitur Hippolit. in pract. causa. crimi. §. nunc videndum. nu. 52. eamque communem esse fatentur Fel. & Dec. in d. cap. 1. ac defendit ipse Dec. tametsi Felin. fatis dubitet, nec ausus sit omnino eam improbare. Sed si verum sensum canonum & legum mente repetamus, ipsamque rationem cuiusque ambiguitatis moderatricem, & interpretem, plane fatebimur, hanc opinionem communem non omnino veram esse, vel non ita intelligendam, vt ex aliquo corporis vicio, absque vlla animi labe contingenti, fidem cuipiam detrahamus. Constat etenim in testib. illud potissime esse considerandum, quod integrae sint fidei. d. l. 3. & l. 1. ff. de testib. fides autem nullam patitur laesionem ex corporis maculis, aegritudinibus & vicijs, sed ex animi labe, eiusque detrimentis, atque ideo non ex hoc minus integer quis testis erit, quod vicium corporis habeat impediens ordinis ecclesiastici statum: Igitur Fabianus Papa constituens, non esse laicos admittendos in testimonium criminis contra clericum, scripsit, nec item eos, qui clerici esse non possint, cum satis esset, priorem regulam constituere, siquidem is, qui clericus non est, siue clericus possit esse, siue non possit eo insigniri ordine, admitti non debet contra clericum in criminalibus ad testimonium, cum criminaliter agitur secundum communem in c. tam literis. de testibus. Si vero clericus sit, & nihilominus patiatur corporis vicium, quod ab initio impediret eum ordinem, profecto non video, cur hic sit a testimonio repellendus in causa criminali, quae contra clericum criminaliter agitur, nisi vicium id corporis ex aliquo crimine, aut aliqua equidem animi labe contraxerit. Sic etenim est interpretanda Fabiani Papae responsio, quam non ita exacte gloss. & Doct. ibi intellexisse videntur. Tertio, iudex diligenter expendere debet ipsius testis affectum, vt ex amore vel odio eius fides dubia sit omnino. Praesertim est obseruandum, an testis sit inimicus illius, qui eius testimonio conuincendus est, quod Iurisconsultus admo[art. 3]net in l. 3. in princip. ff. de testib. l. 1. §. quaestionum. ff. de quaestio. Authen. de testib. §. si vero quis dicat. quae quidem suspicio minime tollitur per reconciliationem, quoties nuper ea contigerit, non enim statim post reconciliationem est idoneus iudex, aut testis, qui modo erat inimicus, cum adhuc sit dubium, an remanserint quaedam reliquiae odij. Quamobrem expectandum est, vt amicitia longo tempore sit confirmata, & sint obliterata, & obliuioni tradita omnia inimicitiarum vestigia. textus est celebris in cap. accusatores, in 2. & ibi glos. 3. quaest. 5. glo. in cap. per tuas. in 1. verb. inimicitias. vbi Anania. col. 3. & Felin. col. vltim. de simonia. Innocent. in cap. cum oporteat. colum. vltim. & ibi Panorm. colum. 2. Anania. colum. 3. Felin. num. 4. de accusatio. Roman. in singul. 319. Iason in l. apertissimi. C. de iudic. colum. 2. Hippolit. in l. 1. §. praeterea. ff. de quaestionib. numer. 4. Anania & Bologuinus consil. 17. Aymon consil. 9. colum. 2. libro 1. & plerique alij, quorum meminit Andrae. Tiraquell. in libello de caus. cessante. 2. part. limitation. 16. numer. 7. ex quibus apparet, hanc esse communem opinionem, cui obijcitur tex. in l. athletae. §. dat remissionem. ff. de excusat. tuto. vbi nuper reconciliatus inimicus, non excusatur a tutela. Huius sane loci authoritate coacti fuére Ananias, & Felin. in d. cap. cum oporteat, fateri, non omnino certam esse communem opinionem, imo textus in d. cap. accusatores. intelligendum fore de eo inimico, qui nondum est reconciliatus, est tamen inimicitia nuper contracta, quod nec mihi placet, nec poterit iure satis probari. Idcirco existimo, inimicitiam a tutelae munere omnino excusare, nisi tutor sit testamento datus, tunc etenim non excusatur quis a tutela, etiam propter capitales inimicitias, quia qui tutorem Titium filijs dat, quamuis Titius fuerit ei inimicus, visus est omnem prorsus inimicitiae labem ac radicem a se quidem abijcere: eaque reconciliatio praesumenda est vera, atque immunis ab omni suspicione, vel ex eo tantum, quod proprios filios, & eorum patrimonium ei commendarit. Quamobrem, quo ad ipsum testatorem reconciliatio amicitiae integra est, & ab omni libera suspicione, ideoque non est, cur tutor aliquam excusationem iuste praetendere possit ob capitales inimicitias. Qua ratione perpensa existimarem ipse, mortuo inimico, nuper tamen reconciliato, non posse a tutela filiorum eius excusari quem ob inimicitias, quae reconciliatione simul & morte obliteratae omnino videntur. Nec est in hac specie ratio illa admittenda, propter quam inimicus olim nuper tamen reconciliatus repellitur a testimonio, etenim cessat, vt opinor, quia fides detrahitur testimonio ob veteris & pristinae inimicitae radicem. Sic denique Iustiniani locus in §. inimicitiae. instit. de excusat. tutor. dum ex eo probatur, non excusari quem a tutela propter inimicitias capitales, vbi reconciliatio contigerit, est intelligendus, etiamsi reconciliatio paulo ante facta fuerit, quod si post scriptum testamentum capitalis inimicitia orta sit, aut prior est testamento, sed ea causa is tutor testamento datus esse videatur, vt eo onere & negocijs vexetur, aliud erit dicendum. Nam excusabitur is a tutela propter capitales inimicitias. quod probat tex. in d. l. athletae. §. dat remissionem. ff. de excu. tuto. quem titulum eleganter e Graeco in latinum transtulit Anto. Augustinus, vir omnium consensu insignis eruditionis & diligentiae. Quarto iudices admonendi sunt, ab eadem affectionis ratione procedere distinctionem illam, qua passim vtuntur aduocati asseuerantes, non esse admittendos in testes, vbi de pascuis publicis & communibus agitur, incolas, ciues, & oppidanos, illius vrbis, villae, aut oppidi, cuius [art. 4]nomine vniuersitatis de iure pascendi contenditur, quasi secus sit, vbi de eiusdem vrbis iurisdictione, & territorio ad eam exercendam controuertitur, nam in hac posteriori specie, ciues & oppidani legitimi testes sunt, Prior huius distinctionis pars probatur authoritate Guidonis Papae. quaestio. 573. & Speculat. titul. de testibus. cuius meminit eum secutus Ioan. Bessianus in consuetudinibus Auerniae. capit. 28. articu. 4. Quibus suffragatur, quod communi omnium consensu diffinitum est, in l. parentes. & in l. omnibus. C. de testib. in causa vniuersitatis non esse testem idoneum eum, qui sit de ipsa vniuersitate, vbi tractatur in ea lite de iure vniuersitatis, quodvnicuique priuatim commodum vel damnum infert. Idem notant Bald. consil. 443. & cons. 445. lib. 5. Bart. in l. in tantum. §. vniuersitatis. ff. de rerum diuisione, quorum opinio Communis est, vt fatentur Dec. in cap. insuper. de testib. & Bald. in d. consil. 445. nume. 9. Franciscus Curtius in tracta. de testib. in capit. quando testes repellantur ratione affectionis. col. penult. Albericus in tract. de testib. eodem capite, & eadem colum. optima glo. in eius ratione in l. sicut. ver. non debetur. ff. quod eiusque vniuers. nomi. tradunt omnes in dict. capit. insuper. & in cap. cum nuncius. de testib. Gerardus a petra Sancta in Singu. 24. Crottus in tracta. de testib. numer. 131. atque in hac specie vbi agitur de pascuis, & nemoribus, expressim hanc opinionem probant Bald. in dicta l. parentes. colum. vltim. Felinus late in dict. capit. insuper. nume. 6. & ibi Dec. colum. 2. Curt. & Alberic. in dicta colum. penul. Stephanus Aufreri in tracta. de reprobation. testium. nu. 91. Alexand. consil. 68. lib. 2. num. 14. Bartholom. Caepola de seruitutibus capitul. de seruitute iuris pascendi. num. 18. Quorum opinio dubio procul communis est, & eadem probat posteriorem distinctionis partem, nam vbi de territorio & iurisdictione tractatur in iudicio, admitten di sunt ciues, & oppidani, quia in vniuersitatem commodum ipsum defertur, non in singulos ipsius vniuersitatis: quod & idem Guido Papae notat quaestione 193. Baldus in d. consil. 445. num. 9. & omnes paulo ante citati post gloss. in dicto §. vniuersitatis. & in l. idonei. ff. de testib. text. optimus in l. sed si hac. §. qui manumittitur. ff. de in ius vocando. Qua ratione quoties de pascuis ageretur ab vniuersitate in hunc sane modum, vt vniuersitas contenderet de pratis quibusdam, non ad vsum publicum singulorum, sed ad locationem pascuorum pro annuo precio in publicum aerarium conferendo, esset ciuis, & oppidanus in ea causa testis legitimus & idoneus, quod Bal. respondit in cap. tertio loco. num. 4. de probation. & sensit optime Caepola in dict. num. 18. Hinc denique constat vera interpretatio ad l. regiam. 18. titul. 16. part. 3. qua probatur, in causa vniuersitatis admittendum esse in testem quemlibet ex ciuibus & oppidanis. Est etenim intelligenda ea constitutio secundum distinctionem modo propositam. Quin & ipse admonendum esse censeo, etiam in huius distinctionis posteriori membro, fidem testimonij non omnino integram esse. Iudex etenim aequissime arbitrabitur in hoc, quia negari non potest non carere testem affectione, vbi pro iure & honore patriae, aut eius oppidi, cuius vicinus est, testificatur, atque ita admonuerunt Arch. in c. 1. 14. q. 2. Fel. & alij in d. c. insuper. & fere omnes, quorum modo mentionem fecimus. Ant. But. in c. cum nuncius. de test. Dec. in d. ca. insuper. num. 7. Alex. in cons. 43. nume. 23. lib. 4. tradit eleganter idem Alex. in d. cons. 68. libr. 2. nu. 15. Nec refert quicquam, quod vtilitas illius iuris, aut rei, de qua in iudicio agitur, non sit singulorum, sed ipsius vniuersitatis, siquidem affectio ex hoc non cessat penitus, imo ad est propter publicum, & communem ipsius Reipub. cuius testis membrum, & pars est, euidentem vtilitatem. Quinto non erit ab hoc tractatu omnino alienum, quod plerunque controuertitur de tempore, quo admittendae sunt aduersus testes obiectiones in appellationis examine, aut in secunda, tertiáue instantia, cum in prima aut secunda fuerint omissae. Etenim iure communi aduersus [art. 5]testes sunt obiectiones, & vicia proponenda ante sententiam cap. 1. de exception. id est ante conclusionem in causa, capit. cum dilectus. de fide instrum. capitul. auditis. de procurato. Idem adnotarunt Abb. & omnes in dict. cap. 1. de exception. Imo & hae obiectiones fieri debent ante publicationem regulariter, non post, iuxta distinctionem traditam a Romano pontifice in cap. praesentium. de testib. Regia vero lex, omni equidem casu permittit, posse aduersus testes opponi crimina, vicia & defectus, statim post testium publicationem intra sex dies, sicuti diffinitum extat lege 16. ex legibus, quae de iudiciali ordine apud Madritum statutae fuere. Hoc ipsum fere olim & regia lex diffinierat. l. 1. colum. 3. titul. 4. lib. 3. ordin. Ex quibus apparet, qualiter in his regnis sit intelligendum, quod iura pontificia hac de re statuerint. Quod si aduersus testes, quorum publicatio facta sit, non fuerint oppositae exceptiones, aut obiectiones aliquot, ac lata fuerit sententia, solet dubitari, possint ne in examine causae appellationis contra eosdem testes, aut in secunda instantia vicia, alijue defectus obijci, ad eorum elidendum testimonium, fidemque repellendam? Et sane Andraeas Isernia in constit. Neapolitanis libro secundo. constitutione vltima. nu. 6. & Guido Papae decisione Delphinatus. 500. tenuerunt, non esse admittendas in appellationis causa reprobationes testium, qui dixere testimonium in prima instantia, & ante sententiam. Horum rationes facilime poterunt expendi, sed ea maxime vrgere videtur, quod ante sententiam data fuerit tacite vel expresse dilatio ad reprobationem testium, vt constat in d. c. praesentium. & in constitutionibus regijs, & ideo qui intra eam dilationem non obiecit aduersus testes exceptiones, quas sibi competere existimabat, non est postea admittendus, cum fuerit finita dilatione exclusus. Hoc ipsum amplius ac fortius vrget, si consideremus, dilationem ante sententiam dari ad reprobandum testes, qui tunc producti fuerint, atque item in appellationis cognitione aliam denuo dari, ac repeti, ad opponendum exceptionem contra testes, qui tunc post appellationem testimonium dixerint, qua ratione constat, opinionem istam iure veriorem videri, eamq; receptam fuisse in Neapolitano praetorio, asseuerat Matthaeus de Afflict. decisione 266. nihilominus contrariam sententiam probare conantur gloss. in d. cap. 1. de except. verbo. per sententiam. & inibi Panorm Fel. colum. 2. & idem Panor. in cap. super eo. de testi. Matthaeus de Afflict. in d. constitutione vlt. nume. 13. Quam opinionem seruari in regno Franciae testatur Guido in d. quaest. 500. ex eo quidem, quod appellatio restituat, ac reponat causam in eum statum, quo erat tempore litis contestationis. l. per hanc. C. de tempo. appella. c. cúm Ioannes. de fide instru. notatur in l. ita demum. C. de procur. que quidem ratio non admodum iuuat, cum ad reprobationem testium ante sententiam productorum, non sit quis admittendus post eam diem, quae tacite, vel expresse a lege, vel iudice datur ad id agendum, nec quicquam referat, appellatum esse, siquidem ea appellatio vim habet, quantum ad probationem iuris principalis, de quo in ea lite agitur: non aunt quo ad ea, quae circa testes, aliaue accessoria, in prima instantia fuerint tractata & discussa, ex ratione text. in Cle. vlt. de appellationibus. tandem Fel. in d. ca. 1. de except. col. 2. ex gl. inibi adnotauit, posse post sententiam in causa appellationis opponi aduersus testes exceptiones etiam eas, que ante sententiam fuerunt obiectae, nec tamen fuit probatio inducta, sed potius omissa. Ego vero illud esse constitutissimum opinor, quod post sententiam in appellationis cognitione non poterunt obijci defectus, aut vitia contra testes ante sententiam productos, si velit quis id agere post testium publicationem intra diem illum, qui datur ad reprobandos, adnotandos testes. Nam ea dilatio datur ad impugnandum testes productos in ipsa secunda instantia, quorum tunc publicatio fit, non autem ad eos reprobandos, qui ante sententiam fuerant producti, quorumque testimonia eo tempore sunt iuxta iuris ordinem publicata. Deinde scio receptum esse apud hoc Granatense tribunal, posse in secunda instantia post appellationem vel supplicationem proponi aduersus testes productos, & examinatos ante sententiam exceptiones & obiectiones, in ipso tamen libello, quo grauamina sententiae explicantur, & exponuntur, vt tandem probatio fiat harum exceptionum intra dilationem datam, ad ipsa grauamina probanda. Atque ita praxis admisit opinionem gl. Abb. & aliorum, quae sic intellecta maximam aequitatem habet. Sexto prae caeteris obseruare debent Practici, in hac Castellani Regni Republica lege receptam esse Canonistarum sententiam, & opinionem, qua diffinitum est, non esse in causa appellationis testes admittendos super eisdem interroga[art. 6]tionib. & articulis, qui dati fuere ad testium examinationem in prima instantia ante sententiam, nec super eisdem directo contrarijs, extat etenim de hoc regia l. 4. tit. 11. lib. 3. ordinat. & §. 26. in legibus de Madrid. iure pontificio hoc apertissime constitutum est in Clementina 2. de testibus. quo in loco glo. commemorat, contentionem veterem inter Canonistas, & iuris ciuilis Interpretes, qui contrarium probare conati sunt, non satis vrgentibus authoritatibus. Nam & Canonistarum partem optime tutatur authoritas Iustiniani, dum rationem quandam praemittit in Auth. de test. §. si vero deducens. siquidem inibi prohibet testes recipi super eisdem articulis, & directo contrarijs post publicationem, quemadmodum responsum est in d. Clem. 2. in priori eius parte. & in c. fraternitat. de test. vbi Anton. Imola, & Fel. col. 2. existimant, adeo veram esse Canonistarum opinionem, vt eadem in vtroque foro admittenda sit. Idem fatetur Lanfranc. in ca. quoniam contra. de probatio. verb. testium. nu. 60. qua in re illud est cauendum, non ex hoc censeri prohibitam productionem testium super his, quae fuerunt in prima instantia allegata, & tamen testes non fuere super his allegationibus examinati. Nam poterit quispiam in appellationis causa testes producere ad probationem eorum, quae ante sententiam allegauerit, & que sunt contraria his allegationib. directo, quas eius aduersarius in iudicium deduxerit, modo non fuerint testes de his interrogati, nec examinati, secundum Card. Inno. & Fel. nu. 34. in c. cum Ioan. de fide instru. per text. ibi & id satis est iuri consonum. Illud vero solet a quibusdam in discrimen adduci, sit ne regia lex seruanda, & opinio item Canonistarum in his causis & iudicijs, in quibus de nobilitate agitur, quam nos Hispani dicimus Hidalguiam. Etenim consultus hac de re Cesar inuictissimus Carolus V. primus huius nominis Hispaniarum Rex in totius regni conuentu apud Madritum anno 1537. l. 124. respondit, simpliciter, seruandam fore veterem legem regiarum ordinationum, ex quo quidem responso quibusdam visum est, totam controuersiam diffinitam fuisse, vt tandem, etiam in his causis omnino sit vetus lex ad vnguem seruanda. Quibusdam vero placuit, adhuc controuersiam istam sub iudice quidem esse, nec responso Madritio diffinitam fuisse, cum illud tantum fuerit responsum a rege, quod vetus constitutio seruetur, quae nihil de causis nobilitatis statuit. Et sane, si mentem, & proprium intellectum legis Madritiae velimus expendere, constabit, id ea sanctione institutum esse, vt etiam in hisce nobilitatis causis vetus constitutio seruetur. Nec in his admittantur testes in secunda instantia super his interrogationibus, & articulis, super quibus testes fuere ante sententiam examinati, nec super directo contrarijs, tametsi in hoc regio Granatensi praetorio contrarium passim admissum sit. Recipiuntur etenim testes post sententiam primam, & examinantur super eisdem articulis, & directo contrarijs, etiamsi quidam ex regijs auditoribus opinentur, non omnino integram fidem adhibendam esse hisce testimonijs, propter suspicionem, quae vel ex corruptione, vel aliunde post publicationem priorum testium iure praesumi potest, & nihilominus potuit vsus forensis hinc originem ducere, quod causae ac controuersiae super his nobilitatibus ad statum hominum pertinere videantur, ob libertatem illam, quae a muneribus personalibus, & indictorum, ac super indictorum collatione nobilibus lege Hispana vere competit: cause autem status, libertatis inquam & ingenuitatis pares fere censetur causis matrimonialibus & criminalibus. l. non distinguemus. §. idem Iulianus. vbi glo. ff. de arbit. In causa vero matrimoniali testes admittuntur post publicationem super eisdem articulis, & directo contrarijs. text. & ibi Panor. in c. sicut ex literis. de sponsal. vbi glo. vlt. communiter recepta. text. optimus & ibi post alios Fel. in c. series. de test. idem Fel. in c. fraternitatis, eod. ti. nume. 9. post Soc. ibi nume. 64. Bald. in Authent. nunc si haeres. colum. 1. C. de litig. etiamsi agatur de probando impedimento ad matrimonium impediendum, quod nondum contractum est. gl. & communis in capitu. primo. de consang. & affi. notant Abbas & alij in capitulo iurauit. colum. 2. de probatio. idem erit. & in causa monachatus. gloss. in c. praesens. 20. q. 3. verbo patrem. cuius meminit Fel. in dicto ca. fraternitatis. numer. 9. atque item in causa criminali: secundum Socin. in eodem c. fraternitatis. nume. 80. sensit Barto. in l. 1. §. vlt. num. 3. ff. de quaestio. Quibus equidem & multis similibus forsan persuaderi potuit ob causae grauitatem, & maximum eius discrimen posse recipi, & admitti testes super eisdem articulis, & directo contrarijs post publicationem, & in appellationis examine, quod si foret in his regnis recepta opinio illa, quam sequuti sunt iuris ciuilis Interpretes, parum vrgeret huius rei difficultas. Nam & Bald. in c. 1. nu. 12. si de inuestitu. inter domin. & vas. lis oriatur, existimans sententiam Canonistarum errorem quendam esse, nihilominus testatur in curia Romana pronunciari sententiam absque testium publicatione, ne impediatur receptio, & examinatio testium post sententiam, & in causa appellationis super eisdem articulis, & directo contrarijs. Septimo sese nobis offert non inutilis quaestio, siquidem receptum est vsu forensi, non esse cogendos testes respondere de his, quae aduersus eos obijciuntur ad eorum testimonium elidendum, & tamen verum est, non posse testem interrogari, nec ipsum teneri ad respon[art. 7]dendum super his interrogationibus, per quas turpitudo ipsius testis detegitur ex ratione text. in capitul. quis aliquando. §. non tibi dico. de poenitentia distinctio. 1. De his vero, ex quibus nulla constat ipsius testis turpitudo, interrogari potest, & respondere tenetur, sicuti constat ex gloss. in capitu. quaerendum. 2. quae stion. 7. gloss. recte intellecta in capitu. cum causam. in 1. verbo de causis. de testibus. quam Panormitan. & alij frequentissimo consensu sequuntur, vt asseuerant Fel. ibi num. 10. & Alex. in l. si duo patroni. §. idem Iulianus. ff. de iureiurand. columna vltim. Quam ob rem ex officio iudicis passim interrogatur testis, an sit consanguineus, & cuius aetatis sit, poteritque interrogari, an sit inimicus litigantis, quia inimicitia potest contingere absque culpa & turpitudine ipsius testis, secundum Ioannem Andrae. Henric. Felin. & communem in capitulo inquisitionis. §. tertiae. de accusation. vbi gloss. hoc sensit. Hinc igitur rationem habet, quod praxi extat obseruatissimum, & deinde aperitur sensus gloss. eiusque veritas in cap. 1. de exceptio. verbo confessi. quae non satis constanter scribit, testem posse interrogari, an crimen commiserit, quod obijcitur ad euertendam eius testimonij fidem, & addit, nusquam vidisse hoc fieri, mirum etenim non est, id non fieri, cúm esset iniqua, & iniusta ea interrogatio, etiamsi crimen sit publicum, vel sit ipse testis eius causa publica nota insignis, quem vulgo dicimus infamatum, quod ex Innocentio in capitulo 2. de confess. quidam adnotarunt, presertim Imola & Fel. numero 10. in dicto cap. cum causam. quod si nihilominus fuerit interrogatus, & responderit, erit repellendus a testimonio. Bald. in dicto §. idem Iulianus. in fine. Henric. Aret. colum. 2. & alij in dicto §. tertiae. Haec vero huiusce quaestionis resolutio deducitur ab ea conclusione, quam passim Theologi, & iuris Pontificij professores fatentur, & praemittunt asserentes, teneri quem iure diuino & humano, etiam de proprio crimine respondere, quoties iure fuerit interrogatus, alio qui posse responsionem subterfugere, & recusare, Sic sane visum est Innocentio in dicto. c. 2. de confess. & ibi Doctoribus. Thome. 2. 2. q. 66. art. 1. & quaestion. 76. art. 1. Dominico a Soto in relectione de secreto membro 2. quaest. 7. Martino ab Azpilcueta in c. inter verba. 11. quaest. 3. Corol. 64. quam opin. & nos probauimus libr. 1. var. resolu. ca. 3. nu. 2. Octauo ex eo, quod diximus, iudicem constanti & cauto iudicio debere obseruare, quae nam sit testibus fides adhibenda, oritur & illa dubitatio, num possit iudex punire testem, qui in eius testimonio ferendo aliquod crimen commiserit, nempe periurium, falsitatem, aliudué simile? Nam in eo iudice, qui habet in testem ipsum alio qui iurisdictionem ordinariam, satis est manifestum, posse ab eo puniri testem, qui [art. 8]vacillat, varius est, aut falsum dixit in testimonio. Is autem iudex, qui nullam in testem iurisdictionem alioqui habet, adhuc poterit eadem vti punitione. textus est celebris in l. nullum. C. de testibus. pertinet & ad idem. l. 2. & ibi Bald. C. de sportulis. l. si quis forte. §. si quos. ff. de poenis. Regia. l. vltima titulo 16. parte. 3. etiamsi sit iudex delegatus, quod probatur secundum Bart. & alios in d. l. nullum. & in cap. super his. de poenis notant glo. in Clement. 1. de offic. delegat. in glos. prima. glo. item in l. quaesitum. ff. de testibus. Bald. Abb. & Dec. in cap. praeterea. de offic. delegat. Speculat. titu. de teste. §. 1. vers. quid de delegato. Quibus obijcitur tex. in l. diuus Pius. ff. de falsis, & ibi Bart. ex quo Iurisconsulti loco probatur quibusdam, haec incidentia crimina in iudicio non posse puniri ab eo, qui iurisdictionem alioqui non habet ordinariam. Quamobrem sunt qui censeant, priorem sententiam veram esse in delegato principis: posteriorem vero in delegato inferioris a principe, qua distinctione vsi fuere Panorm. & Anania in cap. 1. de crimine falsi. colum. penult. Fel. in cap. praeterea. de offic. delegat. Iason in l. 1. §. qui mandatam. ff. de offic. eius, cui mandat. est iurisd. colum. penult. Et est haec distinctio frequentiori suffragio iuris vtriusque Interpretum recepta, eiusque primus author fuit Ioan. Andr. in addi. ad Specula. in d. § 1. versicu. quid de delegato. qui eam in hunc sensum accepit, vt delegatus inferioris a principe, nullo modo, valeat testem in hac specie punire, sed teneatur eum puniendum ablegare & mittere ad iudicem ordinarium. Non me latet Iasonem in d. §. qui mandatam non satis expresse hanc distinctionem tradidisse. Imo apparet, maxime dubium esse in huius quaestionis diffinitione, sicuti & post eum Iacob. de Nigris ibidem anxie dubitat, & tamen quia Iason fere vltimo loco Ioan. Andr. opinionem retulerit, eum huiusce distinctionis authorem tetuli. Quo fit, vt delegatus principis punire possit hoc crimen non iudicio, nec poena ordinaria, sed extraordinaria tantum, quippe qui obiter, & incidenter valeat hanc punitionem exercere. Sunt tamen, qui & in quocunque delegato, etiam inferioris a principe, opinentur, posse admitti quo ad poenam extraordinariam priorem sententiam: cuius opinionis authores libenter ipse fecerim, & adduxerim eos, qui priorem partem sequuti sunt, & Salice. in d. l. nullum. Fulgosi. & Curt. Iuniorem nume. 14. in d. §. qui mandatam. quorum sententiam veram esse censerem in eo delegato, qui non haberet iurisdictionem ita restrictam, vt ei sit interdicta punitio criminalis. Nam vbi delegatus sic datus sit, vt nullam habeat puniendi crimina potestatem, profecto non poterit is punire testem huius criminis reum. Atque ita forsan est accipiendus locus Iurisconsulti in dicta l. diuus Pius. quemadmodum voluere Angelus in l. quoties. C. de iudic. & Hippolyt. in l. 1. §. praeterea. numero. 34. ff. de sicarijs. Igitur delegatus a principe, poterit quo ad poenam extraordinariam vti hac punitione, quae conceditur, & permittitur ab Imperatore in dict. l. nullum. Et idem erit, vt quidam opinantur, in delegato inferioris a principe, modo non sit ei interdicta criminalis punitio. Sed & locus erit huic punitioni, etiamsi testis sit speciali priuilegio exemptus a iurisdictione illius iudicis, coram quo testificatur: quod Felin. scribit in cap. verum. colum. 3. de foro competen. Ex ratione text. in cap. 1. de priuileg. in 6. modo testis non sit clericus, & ecclesiasticae iurisdictioni ratione ordinis subditus: hic etenim non poterit a seculari iudice puniri, etiam si coram eo inferendo testimonio crimen commiserit, sic sane authoritate illius generalis constitutionis, quae traditur in cap. si diligenti. de foro competent, & in cap. 1. de clericis coniuga. in 6. tenuerunt Innocent. Hostien. Ioannes Andrae. Anton. Panormitan. numer. 18. Fel. in colum. 3. post alios in d. cap. verum. Paulus Castrensis in d. l. nullum. Ioannes Bernardus in pract. crimin. cap. 87. Iason in dicto §. qui mandatam. colum. penult. Doctor. in cap. dilectus. de poenis. & in cap. 2. de crimin. falsi. Quorum opinio Communis est, vt fatetur eam sequutus Matt. de Afflict. decisione 230. col. 1. eandem sequitur Bar. in d. l. diuus Pius. ff. de falsis. etiamsi gl. Cynus. Bal. & Sal. in d. l. nullum. Freder. consi. 93. contrariam opinionem fuerint professi, eamque seruari, & passim admitti apud Gallos, asseueret Guliel. Bened. in cap. Raynutius de testam. verbo. & vxorem nomine Adelasiam. numero 434. Sed & hac in re Matthaeus de Afflictis in Neapolitana decisione 219. tradit in regio illius regni praetorio diffinitum fuisse, cum apud ecclesiasticum iudicem laicus quidam falsum testimonium dixisset in causa matrimoniali, locum esse praeuentioni, ac potuisse iudicem secularem huius criminis punitionem exequi, si in cognitione delicti iudex laicus praeuene it ecclesiasticum, qui non poterit in hac specie inhibere laicum huius criminis cognitione, & punitione. Cuius decisionis authorem citat Baldum in dict. l. nullum. colum. 2. & in l. 1 col. vltim. C. quomodo & quando iudex, qui satis abest ab huius controuersiae diffinitione. Nam in dicta l. nullum. tractat de duobus iudicibus diuersi fori, quorum vnus ex commissione alterius testem examinauerat, & nihilominus ipse opinor, veram esse praecitatam decisionem in hunc sane sensum, vt iudex ecclesiasticus non possit inhibere laicum iudicem iam praeuenientem huius criminis punitione, licet etiam ipse valeat, quo ad poenam extraordinariam procedere contra ipsum testem, quod ipse Matthaeus de Afflictis fatetur in dicta decisio 219. quasi viri illi doctissimi, qui illius decisionis authores fuere, palam senserint, posse iudicem ecclesiasticum inhibere laicum hac cognitione, quoties ipse ecclesiasticus praeoccupauerit huius incidentis criminis examinationem. Illud vero existimo, non esse dubitatione dignum, quod potest contingere, vbi testis clericus falsum apud iudicem secularem dixerit, nullo modo debere admitti inhibitionem iudicis ecclesiastici, quo ad examinationem, & cognitionem ac diffinitionem causae principalis, quae apud iudicem secularem tractatur. Haec etenim erit diffinienda a iudice laico, nec eius examen suspendi debet propter causam, quae ab ecclesiastico iudice super punitione falsi testimonij aduersus clericum testem expeditur, & examinatur. quod Baldus notat in lege 1. columna vltima. C. quomodo & quando iudex. & eleganter Frederi. consil. 93. incipienti factum, quod proponitur. quin & ipse iudex laicus ad effectum pronunciandi sententiam iustam in ipsa principali causa, & lite poterit plane cognoscere, an clericus falsum dixerit testimonium, quod omnes fatentur. # 19 THEMA CAP. XIX. De instrumentorum fide traduntur multa, quae cum practicis, tum theoricis erunt fortasse conducibilia. SVMMARIA. -  1 Originale, & authenticum, qua in significatione hac in parte accipiantur? -  2 Protocolum quid sit? & vnde originem habuerit? & inibi de matricibus, ac matricula. -  3 Instrumenti publici fides, an periclitetur ex eo, quod protocolum non inueniatur? -  4 Exemplum, & exemplar, quonam modo differant? -  5 Tabellionis officium, an sit vile: & an infamis possit illud obtinere? -  6 Spurius poterit esse tabellio & decurio. -  7 Nobilis hidalgus tabellionis officio constitutus & eo fungens, non cogitur cum plebeis contribuere in regalibus subsidijs. -  8 Clerici & monachi an possint esse tabelliones. -  9 Prima ac potissima authoritas instrumenti ex eo deducitur, quod eius author fuerit a principe tabellio constitutus. CAPVT XIX. HIS, qui iudicia libus controuersijs instruendis, & diffiniendis operam dare conantur, frequentissime obuium est, quae nam fides iure scripturis, & instrumentis, data sit, & quanam forma eisdem vti debeant ad authoritatem, & fidem conciliandam, vt iudicibus persuaderi possit, vera esse, quae hisce passim enunciantur. Idcirco non grauabor, imo facturum me operae pretium existimo, si quaedam hac de re paucis tradidero, quae possint esse compendio ad huius tractatus praxim & examen, de quibusdam dictionibus vsu maxime receptis aliquot praemittens. Passim etenim mentio fit instrumenti originalis, praesertim a gloss. in l. 2. ff. de fide instrumen. Dicitur autem originale instrumentum ipsa prima scriptura, quasi origo sit ipsius actus, & omnium exemplarium, quae inde deduci ac traduci possunt, quod probatur in capit. 1. de fide instrum. & alijs multis locis maxime in dicta l. 2. ff. eo. ti. l. 4. & l. Pomponius. ff. famil. ercis. c. ieiunium. 76. dist. tametsi nullibi mentio huius dictionis fiat, quam in hac significatione communis recepit vsus. Tertullianus equidem libr. de carne Christi, originalia instrumenta appellat ea testimonia, quae probant Christi, quo ad humanam, & veram carnem, originem, ita enim inquit. His opinor consilijs, tot originalia instrumenta Christi delere, Marcion ausus est, ne caro eius probaretur. Haec Tertullianus. Sed & originale instrumentum dicitur scriptura authentica in d. c. 1. & in d. l. 2. de fide instru. atque in his locis, quae modo adduximus, ea profecto ratione, quod Authenticum dicatur id, quod ipsimet authoris sit, & ab eómet authoritatem habeat, non aliunde, sicuti explicat optime Guliel. Budae. in commentarijs linguae Graecae. Fol. 683. Qua ratione Authenticum significat, quod certum authorem habet, & idcirco instrumenta authentica dicuntur illa, quae certam & iustam authoritatem ac fidem habent, nempe ipsiúsmet certi authoris. Sic Cicero Epistola ad Atticum. 187. li. 9. & rursus lib. 10. epist. 200. vsus est aduerbio, ἀυθεντικῶσ, quasi ex certa fide, certoque authore. Nam authentes, Grece ἀυθεντης. idem quod latine author significat, tametsi Theodorus Gaza asseueret in libro de mensibus. veteres latinos non fuisse vsos hac dictione secundum hanc significationem, quae quidem huius dictionis propria est, vt ea significetur is, qui propria manu aliquid patrauerit, ac fecerit, & tamen ipse Budaeus, & Alciatus libr. 2. parerg. cap. 46. probare conantur ex Cicerone, & alijs maxime Iurisconsultis, etiam apud veteres eam significationem receptam fuisse, vt Authenticum dicatur, quod certam fidem, & authorem habet, idcirco dicimus Iustiniani Nouellas authenticas, quod certam fidem habeant, & sint ex ipsomet Graeco originali ad literam traductae. Igitur authenticum instrumentum ex prima, & propriori interpretatione, dicitur ipsum originale, quod sit ipsiúsmet primi authoris, ab eoque, ac non aliunde fidem habens. Deinde dicitur etiam authenticum instrumentum omne illud, quod certam, & indubitatam habet fidem. Hinc denique deducitur vera interpretatio text. in d. l. 2. & in cap. 1. de fide instrumen. Nam licet multoties exempla fidem faciant, & indubitatam habeant authoritatem, distinguuntur tamen ab authenticis scripturis, secundum priorem significationem, quia haec originalia, & ipsius authoris sunt, illa vero aliunde consequuntur authoritatem, & fidem iuxta ea quae traduntur in capit. cum P. tabellio. & capitul. vltim. de fide instrumento. Aut tandem scriptura authentica, dicitur ipsum originale, quia frequentius ipsius fides certa est, & indubitata, propter primi authoris signum, subscriptionem, & literam, etiamsi quandoque aliunde conquisita, & conciliata fide exempla, quia legitimam habent authoritatem, non regulariter, nec frequentius, sed certis quibusdam casibus, authentica dicantur a iure & eius Interpretibus. Sic & in ca. 2. de fide instrumen. authentica scriptura dicitur illa, que originalis & ipsiusmet authoris, licet ob aliquot causas non habeat iustam, nec legitimam authoritatem. Fit item in hoc tractatu a nostris mentio de protocolis tabellionum, & a Iustiniano in Authentic. de tabellionibus. §. illud quoque. collatio. 4. vbi gloss. & Barto. in l. Gallus. §. idem credendum. ff. de libe. & posthu. olim siquidem protocolum significauit quandam in chartae capite notam, signumque, quo videlicet artifice, quoue tem pore ea confecta fuerit, cum Comitis sacrarum largitionum nomine, vt constat in d. §. il. lud quoque Nunc vero haec dictio traducta est ad iudicem, memorialemque tabellionis scripturam, qua in Codice aliquo gesti actus substantia breuiter adnotari consueuit, vt extendi deinde, atque absolui possit, quemadmodum tradit Viglius in §. nihil. insti. de testa. Quidam sane hanc distinctionem interpretantur, vt protocolum duplici l. dicatur. prima rei gestae concinnatio, a colla Graeca dictione, quae dicitur latine gluten. alijs placuit, proto colum simplici l. dici, quasi primam membranam, aut primum orationis, seu scripturae membrum, quia Κῶλον membrum significat, atque ita Hermolaus in Plinium libro 13. capitul. 12. interpretari videtur protocolum, quasi primam membranam, aut primam chartam, vt & Macrocolum longam chartam ex Plinio in d. c. 12. & Cicerone libr. 13. episto. ad Attic. Vulgo protocolum etiam regestum dicimus, quod latine quandoque aliud nomen habet, nam & matrices dicuntur protocola, id est, prima scriptura matrix appellari potest: quia inde traducuntur aliae, & ab ea originem atque authoritatem habent, sicuti apud Suet. in August. c. 94. Palma matrix dicitur, a qua, velut a matre palmites alij procedunt, apud Columellam vbi de columbis tractat, ita legitur lib. 8. cap. 8. Nam & octies anno pullos educat, si est bona matrix. Rursus eodem c. nec minus in agros emittant matrices, quae ouis, vel pullis incumbant. idem Columella eodem lib. 8. cap. 2. & 3. & Marcus Varro libro 2. de re rustica capit. 4. matrices gallinas appellat eas, quae ad progenerandum aptae sunt. Sic & Tertullianus libr. 4. aduersus Marcionem appellant Hierosolymam matricem religionis. Eadem sane ratione, matrix dicitur vrbs, quae est prouinciae, & aliarum vrbium caput, vt & ecclesia matrix, quae aliarum princeps est. capit. sacrorum. 63. distinct. cap. ex transmissa. de praescrip. Clem. 1. de sentent. excommu. c. 1. de praescript. Clem. 1. §. 1. de priuileg. & in alijs plerisque iuris Pontificij locis adnotarunt Budaeus in l. obseruare. ff. de offic. procon. Andrae. Alciat. lib. 2. dispunct. cap. 23. idem in adnotationibus in tres libros Codicis, qui in specie tradidere, vrbem matricem dictam fuisse a Graecis metropolim, quia mater sit aliarum vrbium, caput prouinciae, prima ciuitas, atque item illa, vnde Coloniae deducuntur. Idcirco metropolis haec ciuitas dicitur, quae mater est aliarum. capit. de his. 12. distinct. lege 1. C. de metropoli. Berito. libr. 11. Fit & metropolis mentio a Iurisconsulto in dicta l. obseruare. Hinc & Cato de originibus scribit, metropolis fuit Anxur, nunc Tarracena & Egesippus libro 3. de excidio Hierosolymitano, de Antiochia inquit, vrbs ea Syriae sine retractatione prima, ideo que metropolis habetur. Sic etenim se habet metropolis ad Coloniam, vt mater ad filiam, quod ex Thucidide, & Suida Budaeus eleganter explicat. Metropolis autem dictio Graeca est a Μητρος κὰι πόλεος, id est, a matre, & ciuitate concinnata, vt obiter error Isidori manifestus sit, qui libro 7. etymolog. capitulo 12. cap. cleros. 21. distinctio. opinatur, Metropolitanos dictos esse a mensura. Matrices etiam apud Tertullianum in libr. de fuga in persecutione dicuntur libelli, in quibus Caesareo fisco pensitantes descripti continebantur, quos libellos beneficiarij, id est, Imperiales ad exigenda tributa ministri obtinebant, quod Rhenanus ibidem exponit. Hinc matricula per diminutionem apud Cassiodorum variarum libro 11. eadem significatione paulo deflexa pro libello, in quo series, & ordo quorundam hominum continebatur. Idem probatur in l. matricula. C. de agenti. in rebus. libro 12. Alberi. aliorum locorum meminit ex Codice Iustiniani in dictionario. verbo. matricula. in de matriculati, & immatriculati, quibus dictionibus & nos Hispani passim vtimur, tametsi Podrones appellentur libelli, in quibus pensitantes tributa describuntur. Atque haec de matricibus sint satis. Modo veluti per transennam expendamus locum apud Caesaream constitutionem in l. eos qui. C. de aquae ductu. lib. 11. cuius haec sunt verba, Eos qui aquae copiam vel olim, vel nunc per nostra indulta meruerint, eius vsum aut ex Castellis, aut ex ipsis formis iubemus elicere, nec earum fistularum, quas matrices vocant, cursum, aut soliditatem attentare. Hactenus Imperatores Valentinianus, Theodosius, & Arcadius in l. 4. ti. 2. libr. 15. Codicis Theodosiani, quem nuper Ioannes Tilius Engolismensis typis tradidit. Dicuntur etenim fistulae matrices, quae caeteris maiores sunt in ipsis aquae ductibus, & ex quibus in minores fistulas distribuitur, ac deriuatur aqua, ita etiam Hispani cloacas immundiciarum, quae maiores sunt, & quae minorum immundicias recipiunt, vt eas in flumen deferant, Matres appellamus. Quamobrem fallitur Andrae. Alcia. dum existimat in d. l. eos. non matrices legendum, sed mastos. Non enim satis huius dictionis vim expendit, quippe qui asseueret, non conuenire fistulis dictionem istam, nec quod matrices appellentur, atque ideo suspicatus est Codicem vulgarem corruptum esse, cum & in ipso codice Theodosiano, a quo Iustinianus dictam constitutionem deduxit, eadem sit litera, quae & in vulgatis Codicibus passim legitur. De his autem Protocolis, & originalibus fit mentio in cap. quoniam contra. de probation. vbi Panorm. & alij. tex. item est de hoc in cap. pen. de fide instrum. vbi Abba. & Fel. est & regia. l. 9. titu. 19. part. 3. quae appellat haec protocola registros, & statuit hoc ipsum, vt tandem scriptura illa, quae primum est a Tabellione confecta, & scripta, & quae penes ipsum manere debet, protocolum appelletur, quod etiam adnotarunt Bald. in l. nostram. colum. 2. C. de testam. Barto. in l. Sempronius. ff. de legat. 2. late Fel. in d. cap. quoniam contra. notab. 7. Paulus Parisius consi. 28. lib. 2. num. 21. Vnde tenetur Tabellio protocolum hoc, seu registrum penes se ipsum seruare, ac retinere, quem admodum constat in dict. cap. quoniam contra. & in Authen. de Tabelli. §. illud. & in d. l. 9. Et ideo si Tabellio non confecerit protocolum, nec seruauerit, punitur arbitrio iudicis: secundum Bald. in rub. C. de fide instru. nu. 28. imo iure regio debet non tantum subscribere Tabellio huic protocolo, sed & quolibet anno signum proprium adijcere his, quae eodem anno in protocolo scripta fuerint. l. 31. anno M. D. xxv. & l. 86. anno. 534. quarum posteriori, quod de quolibet anno diximus, in specie cautum extat, priori vero generaliter statutum est sub certa poena, quod Tabellio signum proprium adijciat protocolis. Quod si aliqua scriptura producatur in iudicium, cuius protocolum confectum non sit, aut semel factum non [art. 3]reperiatur, non debet haberi fides instrumento, quod notat Bald. in d. rubr. C. de fide instru. num. 20. qui hoc intelligit verum esse, vbi contractus factus fuerit in scriptis. idem tenuerunt Roman. consi. 174. colum. 4. Dec. in d. cap. quoniam contra. num. 51. qui sequuntur Bald. opinionem, quam ipse falsam esse censeo, quippe qui existimem fidem habendam instrumento, cui alioqui iure fides habenda est, quanuis non appareat proto colum seu archetypum, nec probet, qui instrumentum producit, illud esse casu aliquo perditum, etiamsi in scriptis fuerit contractus gestus. Hanc sententiam opinor in praxi admittendam fore, & hactenus receptam esse. Nam ea scriptura, quae conscripta est ab ipso met Tabellione protocoli authore, coram quo res acta est, & ab eodem tradita, proprio signo signata originalis, est dubio procul non exemplum. l. vnum. & ibi gl. ff. de testa. Bart. Alexan. & Ias. in l. si quis. §. praetor ait. ff. de eden. Bart. Bal. Sal. Alexand. Ias. & Dec. in Authen. si quis in aliquo documento. C. de eden. atque inibi Purpurat. & Curt. Iunior. Ant. colum. vlt. in c. 1. de fide instru. Fel. in cap. vlt. eod. titul. 2. fall. Abb. Card. & Fel. colum. 2. in c. Alber. de testibus. Bart. in l. Sempronius. ff. de legat. 2. optime Carolus Molin. in consuet. Parisi. titu. 1. §. 5. num. 42. & ideo Tabellio, qui semel dedit iustrumentum proprio signo signatum alicui, non tenetur, nec debet regulariter idem iterum ei dare, cum potest ex repetita editione imminere praeiudicium, vt in instrumento crediti, nisi iudicis authoritate, & parte citata, quemadmodum idem Carolus explicat ex Bart. Alber. Alexan. & Ias. in d. §. Praetor ait. Idem traditur in arte notariatus 2. tomo cap. de refectione. notat post alios Dec. in cap. 1. de probat. num. 54. Quibus satis profecto constat, huic instrumento quod esse originale probauimus, fidem dandam omnino esse, licet non appareat protocolum, cum hoc sit originale. non exemplar. Huius opinionis author est Nicolaus de Matarellis, cuius meminit Bald. in d. rubr. C. de fide instru. quem ipse simpliciter sequor. Nec quicquam in contrarium vrget text. in Auth. de tabellionib. §. illud. quia specialis est constitutio, quo ad vrbem Constantinopolitanam, vt ipse Nicolaus scribit, vel ex eo, quia licet ibidem tractetur de forma & solennitate protocoli, vt absque ea nihil probet, non tamen responsum est, nec statuitur, non esse habendam fidem instrumento semel solenniter dato a Tabellione, ex causa, quod protocolum non appareat. Idcirco licet Bald. opinionem sequuti etiam sint Alexand. in consil. 175. libr. 7. num. 4. Paulus Castren. in consi. 125. colum. vlt. lib. 2. & scripserit Roma. in d. consil. 174. colum. vlt. Hanc opinionem ita receptam esse, vt non habeat contradictorem, vt eius verbis vtar, ipse nihilo minus duo, vel tria in hac ipsa quaestione libenter respondebo. Primum, vbi non est actum de contractu in scriptis celebrando, nec in scriptis factus fuerit, iuxta ea, quae in l. contractus. C. de fide instrumento. traduntur, omnino fidem facere, instrumentum ab ipsomet authore notario traditum ac signatum eius sigillo, etiamsi protocolum non reperiatur, nec probetur perditum fuisse, potuit enim multis casibus protocolum perdi, & ita praesumi potius debet, quam quod detrahatur fidei eius instrumenti, quod est originale, & solenniter confectum. Hanc opinionem Bald. ipse, quique eum secuti sunt, fatentur veram esse, & ideo Communis erit censenda. Idem repetit Bald. in cons. 464. lib. 4. Secundum, etiam vbi actus in scriptis praecesserit, iuxta tradita in dict. l. contractus. fides habenda est huic instrumento, quod ab ipsomet notario traditum fuerit, etiamsi protocolum non appareat, nec probetur a producente instrumentum eius amissio. Hanc opinionem nos aduersus Bal. & communem probamus secuti Paul. Cast. in d. l. contractus. col. vltim. Tertium constat, quod vbi producens instrumentum haberet protocolum, aut praesumeretur id esse apud ipsum, cogendus erit, petente aduersario protocolum exhibere, praemisso iuramento, aut probatione, quod illud habeat, etenim aequissimum est hoc fieri, vbi ille, contra quem instrumentum producitur, allegat illud falsum esse, & ad hoc petit protocolum. Hanc sententiam deduximus ex his, quae notantur in cap. contingit. & in ca. G. perpetuus. de fide instru. & c. 1. de probat. l. 1. §. edenda. ff. de edendo. Nam cum alter instrumentum producat, & econtrario eius fides ex ipsomet instrumento, vel ex eius protocolo, quod idem est, impugnetur, tenetur illud edere, qui produxit. Sed & in hac specie adnotauit Carol. Mol. in Alex. cons. 175. lib. 7. tametsi contrarium responderit Ferrariensis in practica rubric. de forma opponendi contra instrumentum. §. dignoscitur. num. 6. De tabellione autem, quod is teneatur omnino exhibere protocolum, quoties de fide instrumenti controuertitur nemo negat, nec vsquam negauit. Quarto erit obseruandum, maximam subesse suspicionem, & praesumptionem falsitatis contra instrumentum, quod producitur, quoties reperiuntur protocola ipsiusmet tabellionis, eiusdem anni, & mensis, qui conscripti sunt in instrumento, & tamen nulla in his huius instrumenti reperitur mentio. Quis enim non videt, multum ex hoc instrumentis similibus fidei detrahi, nisi probetur, aut appareat ex ipsis protocolis detractam fuisse vel fraude, vel casu partem aliquam, in qua potuerit huius instrumenti mentio contineri? Quinto & illud hinc deducitur, ex proxima causa, ac suspicione, vel ex alia praesumptione, tabellionem torqueri posse, quoties non reperitur protocolum instrumenti producti, nisi ipse probauerit casu, vel alias protocolum perditum fuisse. Quod notant Bald. in rubr. C. de fide instrum. num. 28. Lanfrancus Orianus in c. Quoniam contra. verb. instrumentorum productiones. col. 5. de probationib. De exemplaribus scribit Bart. in l. Sempronius. ff. [art. 4]de lega. 2. Exemplar ab exemplo distingui ex eo, quod exemplar sit scriptura ipsius authoris & principalis, a qua transcribitur alia, quae exemplum dicatur. quod Bart. adnotauit ex d. l. Sempronius. quo in loco tradit Iurisconsultus, vnius testamenti factas esse duas scripturas exemplarij causa. Nec tamen probatur ibidem, exemplar dici originale, sed, quod vnius testamenti fiat duplex scriptura exemplarij causa, nempe, vt duo instrumenta sint ad facilius probandam testamenti seriam ipsius originalis exemplaria. Huic deinde Barto. opinioni refragatur tex. in c. 1. de fide instru. quo in loco exemplar dicitur ipsa scriptura traducta ex originali. Eadem significatione vsus est Plinius lib. 6. c. 29. Iuba, inquit, qui videtur diligentissime prosecutus haec, omisit in hoc tractatu, nisi exemplarium vicium est, Berenicem alteram. Idem docet Valla libr. elegantiarum. 6. c. 33. qui haec duo passim confundi, quo ad significationem probat. quod etiam conatur ostendere Corasius in l. humanitatis. C. de impub. & alijs. nu. 16. Sic & Plinius in epistolis: exemplar, inquit, testamenti quanquam mendosum, misi tibi. Plancus item in epistolis ad Ciceronem, Exemplar eius chirographi, misi tibi. De exemplo autem, quod ea dictio scripturam traductam ex originali significet, plura sunt testimonia, praesertim in l. 2. ff. de fide instru. l. 1. §. si quis duobus. ff. de bonorum posses. secun. tabulas. l. 2. ff. de edendo. Cicero ad Atticum. Epistolam ad me Caesaris ostendi eam, cuius exemplum ad te antea misi. Idem Cicero ad Atticum lib. 7. epistola 141. Caesaris literarum exemplum tibi misi, Quibus locis satis apparet, has duas dictiones eandem significationem habere, nec omnino certum esse, quod Bart. ad distinctionem earundem tradiderit, tametsi alia ratione possit harum vocum significatio considerari. His tandem praenotatis, oportet rem istam radicitus excutere, quandoquidem non leuis est, sed potissimum locum nacta sit in forensibus concertationibus, & ideo primum caput authoritatis, quae instrumentis adhibenda est, ab ipsomet tabellione constat: nempe a publica persona, quae Reipublicae delegatione habeat munus istud publica conscribendi instrumenta, quo quidem fit, vt maximo conatu Reges, & alij Reipublicae rectores sint admonendi, non esse quosuis homines huic muneri praeponendos, eosque potius seligendos, qui aetate, moribus, & fidei integritate sint probatissimi. Qua in re non raro fallimur, sed frequenter propter preces falsas, aut varijs affectibus inuolutas, quae magno cum Reipublicae malo, principibus offeruntur, atque ita saepissime indigni publicis magistratibus, & officijs praeficiuntur culpa eorum, qui hisce falsis suggestionibus, vel incertis operam dedere: non autem ipsorum principum, qui non possunt ipsimet tot hominum sibi subditorum mores pernoscere, & [art. 5]inquirere. Olim apud Graecos, authore AEmilio Prob. in vita Eumenis: honorificentius fuit scribarum officium, quam apud Romanos, hi enim mercenarios existimant, at Graeci ad id munus neminem admittunt, nisi honestis natalibus, fideque & industria cognitum, quod necesse sit, eos omnium consiliorum esse participes. Et quamuis AEmilius non de tabellionibus, sed de scribis principum ac nobilium, quos secretarios dicimus, tractauerit, nihilominus eius authoritas non admodum est ab hoc instituto aliena, cum & tabelliones publicam habeant authoritatem, eisque fides omnino sit absque alio testimonio adhibenda, scribas autem, quos manuenses, item latini dixere, maximo in honore fuisse constat apud veteres Iatinos & Hebraeos ex Liuio, & alijs. quemadmodum tradit Tiraquel. de nobilitate cap. 34. num. 37. Et sane cum tabellionibus hodie merces non tam pro opera, quam pro industria & publico authoramento constituta sit, non videntur tabelliones pro ignobilibus habendi, quod ex Ciceronis diffinitione li. 1. de officijs adnotauit And. Alc. in l. mercis appellatione. ff. de verb. signifi. tametsi in contrarium induxerit tex. in l. vniuersos. C. de decurio. lib. 10. Vniuersos, inquit, Imperator, decuriones volumus a tabellionum officijs temperare. Haec Constantinus Augustus, vt inscribitur in Codice Iustiniani. Quo in loco Accursius, & alij notant eius constitutionis eam esse rationem, quia vile officium sit tabellionatus, vt & procuratoris officium, quod eadem ratione interdictum est decurionibus. l. si quis procurationem. C. eo. tit. de decurionib. lib. 10. a quibus ipse plane dissentio, nec enim existimo his authoritatibus probari, tabellionis officium esse vile. Extat etenim in Codice Theodosiano libro 12. ti. 1. l. tertia constitutio Constantini Augusti ad Mechilium Hiliarianum Correctorem Lucaniae, & Brutiorum hisce verbis conscripta. Vniuersos decuriones volumus a tabellionum officijs temperare. Nemo autem ad decurionatum vocatus excusare se poterit, eo quod fuerit tabellio, cum & huiusmodi homines, si sint idonei, vocari ad decurionatum oporteat, lex enim, quae decuriones a tabellionum officijs voluit submouere, ad decurionatum tabelliones vocari non prohibet. Hactenus Caesarea constitutio, ex qua palam est, tabelliones viles non esse, alioqui non permitteret lex, eiusmodi homines in decuriones eligi & adsumi. Eligitur ergo tabellio in decurionem, nec poterit vtroque munere vti, nec decurionis officio fungens tabellionis munus poterit exercere. Hec siquidem est Caesarum mens, quae etiamsi iusserit, decuriones a tabellionis officio abstinere ea ex causa, quod tabellionis officium non sit dignum viris decurionib. non ex eo sequitur, tabelliones viles esse simpliciter, sed respectu, & collatione facta in dignitatem decurionatus. Quanuis ex d. l. vniuersos, contrarium deduxerint Bald. in cap. post cessionem col. 2. de proba. Oldra. consil. 75. Angel. consil. 284. Andrae. Tiraquellus de nobilitate. cap. 30. numer. 9. qui tamen optime tollit rationem illam, qua plures vtuntur asserentes, tabelliones seruos esse publicos ex l. non aliter. ff. de adoptionib. l. 2. C. eod. tit. l. 2. ff. Rempub. saluam fore. §. cum autem. Instit. de adopt. Sunt enim serui Reipublicae, non autem serui, qui libertate, & ingenuitate carent, sed qui proprio munere seruiant Reipublicae, aut sane, quod Tiraquel. probat, in dictis locis non fit mentio de tabellione, vt falso interpretatur Accursius, sed de seruis ipsius Reipublicae, qui serui publici dicuntur, in quibus dominium seruitutis habet Respublica, vt in l. 1. C. de seruo Reipub. manumis. iuncta eiusdem tituli rubrica. Quod vero decisum extat in d. l. si quis procurationem. C. eod. titul. de decurionibus. ad hoc pertinet, vt decuriones procurationem patrimonij alieni non accipiant, nec fiant aliorum famuli, ac fere serui, quorum munus est dominotum patrimonium procurare. Vile etenim est decurioni alterius patrimonium titulo procuratoris, quem vulgo mayordomo dicimus, procurare. Quasi Reipublicae sit ignominiosum, haec agere ipsius decuriones, tum propter vilitatem officij tantae dignitati contrariam, tum ex eo quod non libere publica negocia expedit is, qui alieno est subditus priuatim ministerio, quod & in hac Castellana Republica satis est decurionibus interdictum. Extat tamen dicta l. si quis procurationem, multo fidelius typis tradita in Codice Theodosiano. tit. 1. lib. 12. l. 92. Si quis, in quit, procurationem facultatum suarum curiali crediderit esse mandandam, totius dignitatis exceptione depulsa, patrimonium eius, quod crediderat curiali, proscriptio fiscalis inuadat. Ille vero, qui immemor libertatis, & generis infamissimam suscipiens vilitatem, existimationem suam seruili obsecundatione damnauerit, deportationis incommodo subiungetur. Hec in Codice Theodosiano: ex quo deducitur, qua poena sit puniendus, qui decurionem procuratorem rerum suarum constituerit, & qua ipsemet decurio suscipiens eam procurationem: tametsi Accursius ex breui vulgatae constitutionis editione scripserit, illum puniendum arbitrio iudicis: vulgata vero constitutio, hunc exilij poena puniendum esse diffinierit. Hinc denique fit, vt mature, ac exacto iudicio sit deligendus is, qui tabellionis officio est praeficiendus, & cui publica decernitur authoritas ad omnium fere controuersiarum certam diffinitionem. Idcirco plane demiror, quanam ducti ratione viri doctissimi ausi fuerint in hunc labi manifestarium errorem, vt opinentur, infamem posse tabellionem creari: cuius sententiae authores censentur Bartol. in l. 1. C. de manda. prin. Aymon in cons. 163. num. 1. Ioan. Lup. in c. per vestras. de donat. inter virum & vxor. nota. 3. §. 9. nume. 8. quibus & hi adiungi solent, qui existimant, hoc officium esse vile. per text. in d. l. vniuersos. notant Oldrad. in consil. 75. Abb. in cap. sicut. col. 3. ne clerici vel monachi. Quod an probetur in d. l. vniuersos. paulo ante tradidimus. Sed & si daremus, hoc officium tabellionum non esse tanti honoris, quanti sunt alia publica officia, profecto negare iuste possemus, & liberrime negamus, esse officium vile. Deinde opinamur, non esse infamem ad tabellionis officium eligendum, nec posse iuste, nec iure eligi, si sit infamis infamia iuris. tex. est insignis in lege regia partitarum, quae secunda est titu. 19. partit. 3. hoc ipsum probatur authoritate gloss. in l. 2. §. miles. verb. Sacramento. de his, qui notantur infamia, quae asserit, infamiam iuris efficere quem ab officio publico alienum. cuius gloss. praeter Doctor. ibi meminere plures, praesertim Panorm. in c. sciscitatus. de rescrip. col. 3. & tamen nemo poterit negare, tabellionis officium esse publicum, non priuatum, etiamsi dignitas non sit: cum tabellio authoritate publica vtatur. ca. cum dilectus. de fide instrum. notatur in c. cum P. tabellio. eo. tit. vbi hoc fatentur omnes, & probabitur inferius. Sed quo manifestius rem istam exponamus, expressim & in specie aliquot conclusiones subijciam, quia ex varijs interpretum sententijs video, non satis quaestionem hanc examinatam fuisse. Prima conclusio. In famis non potest esse Amanuensis, scriba, seu notarius principis, quem vulgo Secretarium dicimus. tex. & ibi Bart. ac Salicet. in d. l. 1. C. de manda. princip. l. laudabile. C. de aduoca. diuer. iud. & ibi Aret. Bartol. in l. eadem. §. hac lege. ff. ad legem Iuliam repet. quorum opinio Communis est, vt apparet ex his, quos modo citaui, & alijs, quos commemorat And. Tiraquel. in tracta. de nobilitate. c. 31. numer. 8. ex quibus probatur, hoc munus esse dignitatem, propterea, quod ipsius principis secreta maximo cum honore tractet: quod manifestum fit ex his, quae de scribarum honore paulo ante diximus. Secunda conclusio. Infamis non potest esse tabellio in ipsa principis curia, nec in ipsius principis summis tribunalibus & praetorijs: non enim licet infamibus curiam principis ingredi, praesertim ad munus aliquod exercendum. Bald. in rub. de offic. iud. ante finem. idem in l. reum criminis. in fine. C. de procura. textus optimus in l. sed & milites. §. sed & ignominia. ff. de excusat. tutor. notat in specie ista Ioannes Lupi. in dicto §. 9. num. 8. Tertia conclusio. Infamis non potest esse tabellio publicus: id est, publica constitutus authoritate ad aliquod officium exercendum iure tabellionis. notat Bartol. in d. §. hac lege. quem sequuntur Abb. in c. cum dilectus. num. 7. de fide instrument. Fel. in c. fraternitatis. de haered. col. 1. probat hanc conclusionem gloss. in l. 2. §. miles. cuius modo mentionem fecimus. notat Alexand. in d. cons. 80. lib. 2. num. 2. Quarta conclusio. Infamis infamia iuris (de hac etenim hactenus loquimur) non potest esse tabellio, etiam ex his, qui non sunt a Republica constituti, vt hoc officium publice exerceant. Hos vulgo dicimus regios tabelliones, qui nec sunt publici, nec de collegio, aut numero publicorum. Hanc vero conclusionem proponimus contra Bart. in d. §. hac lege. quem caeteri, quaestionem istam tractantes, probare, & sequi videntur, & expressim Calde. in consil. 2. de fide instrum. eamque probare conabimur authoritate regiae legis partitarum: & ea profecto ratione, quae manifeste ostendat, nullam esse discriminis rationem inter hanc, & proximam assertionem, quo ad ipsius rei substantiam. Huic etenim tabellioni aut fides est publica adhibenda ex potestate, & vi tabellionis, aut non. In posteriori casu non est cur de eius infamia disputemus, si is nullam habet publicam authoritatem, cuius ratione sit eius testimonium publice admittendum, vt probatio publica. Priori vero casu non possum non mirari Barto. iudicium alioqui acre, subtile, & omnibus numeris limatissimum. Nam fides, quae tabellioni adhibetur, authoritatem publicam habet ex eo, quod a principe fuerit creatus tabellio, cuius officium ex eo solo publicum est, etiamsi non sit constitutus in collegio tabellionum alicuius vrbis, aut loci: siquidem regius est tabellio, & huic propter tabellionis officium fides est, vt tabellioni, adhibenda: nec hic a priuatis eum rogantibus, quod aliquod conficiat instrumentum, ad praestandam authoritatem publicam alicui contractui, nullam con sequitur potestatem tabellionis, vt constat: & ideo, si qua publica fides huic instrumento danda est, ea profecto non a priuatorum consensu, sed a publico tabellionis officio, regia beneuolentia eidem commisso, vim & robur habet: vnde sicut infamis non potest esse tabellio in collegium publicorum tabellionum alicuius ciuitatis receptus: ita nec poterit esse regius tabellio. Quo fit, vt liberrime decernerem, infamem creatum a rege tabellionem, etiamsi nondum sit receptus in numerum alicuius vrbis, non esse verum, nec legitimum tabellionem, nec esse adhibendam fidem eius instrum entis, nisi Rex principis potestate infamiam illam tolleret. Deinde quid obsecro confert ratio Bartoli ex eo deducta, quod possint priuati rogare, & adire tabellionem infamem, vt conficiat instrumentum alicuius contractus, & sibi proprio consensu praeiudicare? Etenim haec ratio obtineret, vbi ipse priuatus, contra quem producitur instrumentum, fateretur se rogasse illum tabellionem, vt conficeret illud instrumentum eo modo, quo conscriptum est, aut conuinceretur per testes. Et tunc non est necessaria fides publica instrumenti, nec tabellionis: quod si negaret instrumenti fidem, & diceret id falsum esse: profecto non probabit contra eum instrumentum factum ab infami infamia iuris: quemadmodum contra Bart. admonet Abb. in dict. cap. cum dilectus. de fide instrument. num. 8. Quinta conclusio. Instrumentum confectum a tabellione postquam affectus est infamia iuris, & si ea careret tempore creationis, nullam habet fidem publicam. Hanc conclusionem ex eo probamus, quod hic infamis non possit exercere officium istud tabellionatus: quemadmodum probatur ex gl. in d. l. 2. §. miles. ff. de his, qui notant. infamia. verb. Sacramento. Sic sane Bart. in d. l. eadem. §. hac lege. nu. 4. quique eum secuti sunt: nempe Panor. in d. c. cum dilectus. Card. & Fel. ibi col. pen. idem Felin. post alios in d. c. fraternitatis. Bald. in l. in exercendis. nu. 7. C. de fide instru. hanc conclusionem veram esse censent in tabellione principis, & in eo qui authoritate publica constitutus est ad id munus exercendum in aliquo loco, & receptus sit in tabellionum eius loci numerum & collegium. Nos vero hac in parte consideramus, plurimum referre, quod infamis sit creandus tabellio: hic enim nullam consequi debet a Republica authoritatem: & ideo iure probantur, & procedunt que modo adnotauimus: vel quod tabellio verus, quique habuit hanc a Republica authoritatem, infamis efficiatur ipso iure, & iuris infamia. Nam hic interim dum a Republica tolleratur, eiusque infamia latet, & occulta est, nec officio priuatur per sententiam, imo eo vtitur authoritate publica: propter communem errorem videtur esse censendus eo iure, vt sit ei adhibenda fides, eiusque instrumentis. l. Barbarius. ff. de offi. Praetor. & ideo hanc quintam conclusionem ego veram esse opinor, quoties infamia iuris est publica, & idcirco publice constat, ob eam infamiam ipso iure priuari tabellionem vsu, & exercitio officij, quicunq; sit ipse tabellio. quod eleganter scribit Bald. in l. 1 C. de sum. Trinit. & fide Catholica. nu. 6. quem Feli. sequitur in d. c. fraternitatis. & in d. c. cum dilectus. col. pen. Quibus accedit glo. in Authen. de tabellio. §. pen. verb. documentis. quae vtitur responso Iurisconsulti in d. l. Barbarius. quo ad tabelliones, qui iure sunt eodem munere priuati. cuius gloss. meminere plures per Felin. citati in dict. c. fraternitatis. notat idem Calder. consil. 2. de fide instrum. Igitur vbi tabellio est infamis infamia iuris & publica, cuiusque ratione officio, & munere priuatur, eius instrumentis non est fides adhibenda. Fatentur tamen omnes, instrumenta confecta ante infamiam istam, vim & authoritatem habere. Innocen. Anton. & Felin. num. 12. in dict. cap. fraternitatis. Bartol. in l. ad testium. §. 1. ff. de testa. & est Communis opinio, quae iure omnino probatur, cum eo tempore, quo instrumentum confectum est, & authoritatem suscepit publicam, nulla fuerit labe notatus ipse tabellio. Hinc deducitur, fidem esse adhibendam instrumentis illius tabellionis, qui cum infamis esset, creatus fuerit tabellio, eius tamen infamia occulta est. Nam propter communem ac publicum errorem. & titulum huius muneris a Republica, vel principe concessi, eius est scripturis adhibenda fides: secundum Specul. & Ioan. And. in titul. de instrument. editio. §. restat. versic. quid si is, qui non est notarius, qui existimant hoc esse verum in eo, qui vere creatus est tabellio, licet aliquo ex vicio fuerit is titulus nullus: non autem in eo, qui nusquam fuit tabellio. Nam huius instrumentis non datur fides, etiam si communi hominum opinione censeatur tabellio. Idem tenent Paul. & Imola in l. ad testium. §. 1. ff. de testam. col. 1. sensit Bartol. in l. Herennius. ff. de decurio. optime Feli. in d. c. fraternitatis. col. 2. de haeret. & Calde. in dict. consil. 2. de fide instr. Alex. cons. 80. col. 2. lib. 2. Sexta conclusio. Licet infamia facti aliqua ex parte detrahat instrumentis alicuius tabellionis ea laborantis, eorumque fidem publicam minuat: nihilominus infamis infamia facti potest conficere instrumenta, nec officij exercitio priuatur, etiam si publica sit. Hanc conclusionem tenent Panormitanus & Felin. in d. ca. cum dilectus. num. 40. de fide instru. quorum opinio multis probari poterit, sed eo maxime, quod infamia facti non priuat quem dignitate, nec officio publico, quod omnes fatentur in d. l. 2. §. miles. Septima conclusio. Infamis infamia facti, quae ex criminibus oritur, non debet a principe, nec a Republica tabellio constitui, licet ipsius constitutio ex hoc semel facta, irrita non sit. Posterior conclusionis pars ex eo deducitur, quod infamis infamia facti nullibi censetur a iure indignus officio isto tabellionatus, qui dignitas non est: licet minor tunc detur fides. Prior pars probatur, quia multo maior est authoritas tabellionis, cui soli creditur, quam testis. capit. cum Ioannes. vbi late tractant Abb. & Felinus de fide instrument. Testis autem infamis infamia facti non admittitur in his, quae grauia sunt & ardua, quemadmodum ipse probaui in epitome ad 4. Decret. 2. par. §. vlt. c. 8. num. 8. quo in loco etiam asseueraui, quacunque in causa diminui arbitrio iudicis fidem testis infamis infamia facti: qua in re secutus sum Panormit. & alios in cap. testimonium. de testib. Igitur par est, non esse ad tabellionis officium, quod authoritatem publicam habet, admittendum infamem infamia facti. Primum ex his deducitur, quanti facienda sit argumentatio quorundam, quos sequitur Ioan. Lup. in cap. per vestras. 3. notab. §. 9. num. 5. qui censent, posse quempiam, non obstante nota, & infamia, esse tabellionem, qui tamen non poterat esse testis. Sic etenim argumentantur, vt dissoluant aliquot, quae eorum opinionibus obijci solent, cum tamen haec argumentatio aut differentia satis leuis sit, & omnino iuris rationibus aduersa. Quis enim non videt, eum repellendum esse a tabellionis officio, qui a testimonio propter vicium, vel infamiam repelli poterat? Secundo constat, spurios posse tabelliones esse, non quia infamis potest esse tabellio, sed quia spurius non est infamis infamia iuris, nec etiam infamia facti, quae oriatur ab eius moribus im[art. 6]probatis, ac potius ob culpam parentum quadam ad peculiares effectus a iure afficiatur nota, quae dicitur a multis infamia facti. Hanc conclusionem ipse veram esse opinor indistincte secutus Cald. in consil. 2. de fide instrum. siquidem Angel. in consil. 274. Alex. consil. 80. lib. 2. col. 2. Tiraquel. de nobilitate c. 34. nu. 26. & c. 15. nu. 15. probare conantur & tenent, spurium non posse tabellionem esse ad acta iudicialia, & publica conscribenda: tametsi fateantur posse esse simplicem tabellionem ex Bar. opinione in d. §. hac lege. cuius superius meminimus. Idem notat Ioan. Lup. in d. §. 9. nu. 7. quorum ea est ratio, quod spurius infamis sit. Quam rationem falsam ipse opinor esse, vere, (ni fallor) intelligens, spurium esse infamem quadam infamia facti, quae potius a culpa progenitorum, quam ab ipsius moribus procedat. Quod tradit multis authoribus citatis Andr. Tiraq. in d. c. 15. nu. 14. hanc vero infamiam iure canonico, & ciuili a multis dignitatibus expellere ipsos spurios constat, non tamen alicubi legitur, eos indignos esse tabellionis munere, & his similibus. Qua de re pulcher est Iurisconsulti locus in l. spurij. ff. de decurio. vbi spurij non censentur indigni decurionatus dignitate: imo permissum est, eos posse ad eandem admitti. Idem constat in l. generaliter. §. spurios. ff. eod. titul. Nec quicquam vrget in contrarium hic posterior locus, dum Iurisconsultus respondet. Quod si spurius habeat competitorem legitime natum, is sit praeferendus spurio Nam haec responsio aequissima est, & in hoc tendit, vt melior eligatur ad eam dignitaten, ad quam posse spurium eligi nulla dubitatio est: vt ipse Iurisconsultus fatetur, qui hoc ipsum plane negasset, si spurius infamis foret, eaque dignitate indignus: & esset alius eligendus omissis competitoribus itidem spurijs, nec essent spurij admittendi ad petitionem, & electionem decurionatus. Tertio ex praemissis discuti & examinari potest, quod quidam adnotarunt, asserentes, Nobilem, quem vulgo hidalgum, dicimus, & qui liber est a solutione tributorum, & censuum, [art. 7]quos soluere tenentur plebei, & populares villani, reipublicae, & principi, cogendum esse cum plebeis contribuere, si tabellio sit, & officium tabellionis exerceat alibi, quam apud ipsum principem, eiusque curiam. Huius opinionis authores sunt Guido Papae q. 90. Aymon consil. 163. lib. 1. Ioan. Mauricius in rep. l. vnicae. C. mulieres quo loco. pagina 243. Tiraquel. de nobilitate. cap. 31. nu. 9. non alia ratione, quam quod tabellionatus sit vile officium, & infame. Haec etenim sententia mihi falsa videtur, nec iure probari poterit: cum hoc officium vile non sit, nec infame: nec vllibi vsquam constet, priuilegia nobilitatis ex eo perdi, & amitti, quod nobilis tabellio sit. Quam ob rem ipse opinor, hidalgum etiam, si tabellio sit, non esse cogendum contribuere cum plebeis ad solutionem tributorum, & superindictionum, quae principi soluendae sunt a plebeis. Sed & idem respondendum est in procuratoris officio, quo si nobilis, & hidalgus vtatur, non priuatur nobilitatis, & hidalguiae priuilegijs, etiam vbi hoc officium exerceat apud ea tribunalia, quae sunt extra curiam principis & Regis. Etenim officium hoc, etiam si vile sit, cum exercetur extra principis curiam, non tamen priuat quem nobilitatis priuilegijs quoad contributionem & solutionem tributorum, cum hoc priuilegium non tam pertineat ad publicum decorem nobilium, quam ad ipsorum immunitatem, exemptionemque ab onere soluendi tributa. Quin & receptum est in Hispania his in locis, quibus nobiles hoc vtuntur priuilegio immunitatis, eaque tributorum exemptione, minime cogi nobiles ad solutionem, etiam si artem aliquam exerceant moechanicam, & ex his, quae nobilitati derogant: quarum Tiraquellus late meminit in dict. tract. de nobilitate ca. 30. & seq. tametsi priuilegijs quibusdam, quae moribus, vel iure nobilibus conceduntur, propter publicum decorem ipsius dignitatis, non debeant honestari, nec gaudere nobiles, qui vili funguntur officio. Igitur quod de pro curatore nobili modo respondimus, non est ab vsu forensi alienum: siquidem non semel vidimus, fabros lignarios, eiusmodique artifices, probata ipsorum nobilitate, quam Hidalguiam dicimus, pronunciari a solutione, & contributione subsidiorum regalium immunes: licet Guido Papae q. 89. & q. 388. & q. 399. Chassanae. cons. 64. col. pen. Tiraquel. in d. c. 30. nume. 3. tenuerint nobiles exercentes extra curiam regis officium procuratoris, cogendos esse ad solutionem regalium subsidiorum, & priuari nobilitatis priuilegio. Quod post omnes alios, omniumque latissime tractat ipse Tiraquellus. Sed & idem probare conatur Ioan. Mauric. in d. l. vnica. pagin. 242. nec tamen ex hoc negamus, officium procuratoris extra principis curiam esse vile: cum & infamis esse possit procurator. §. vltim. & ibi gl. instit. de excep. notant post alios Iason in rubric. C. de procurat. nume. 6. & Tiraq. in d. cap. 30. quem legito. Quarto, ex his perpenditur ratio eorum, qui censent, clericis interdictum esse tabellionis officium, ex eo, quod vile sit, nec deceat ordinem clericorum, ob eorum insigne ministerium. [art. 8]Hac etenim ratione plerique vtuntur, praesertim Abb. in c. sicut. colu. 3. ne clerici, vel mona. quae tamen non est omnino sufficiens: vt constat ex proxime traditis: atque ideo ea erit vera ratio, ne clerici se immisceant negocijs, & muneribus. quod probatur in d. cap. sicut. Nam clericus tabellio poterit esse apud iudicem, & forum ecclesiasticum secundum Hosti. Anton. & Abb. in d. c. sicut & Florent. 3. part. tit. 13. cap. 2. §. penult. text. optimus in c. 1. de postul. & est Communis opinio, sic sane accipienda, vt obtineat in clericis non dum sacris ordinibus insignitis. Nam clericus in sacris ordinibus constitutus, vt ipse reor, non poterit extra Romanam curiam in foro, ac tribunali publico tabellionis officium exercere, etiam si non habeat beneficium ecclesiasticum: quemadmodum deducitur ex authoritate Cardina. in d. c. sicut. & Alberti Trotij in tractat. de vero & perfecto clerico. lib. 2. c. 54. num. 9. dum ipsi asserunt, clericum in sacris constitutum non posse tabellionis officium exercere, idque verum esse indistincte in his, licet in alijs clericis distinctio quaedam fieri possit. Sed gloss. Abb. col. 3. Ioan. Andr. & Ant. in d. c. sic tenuerunt, clericum in sacris constitutum etiam extra curiam Romanam posse vti hoc officio in foro ecclesiastico, si non habeat beneficium ecclesiasticum, vnde possit digne sibi alimenta ministrare. Quasi ea sit receptior sententia & distinctio, quod clerici siue in sacris, siue in minoribus constituti, beneficium ecclesiasticum habentes, non possint hoc officium exercere extra Romanam curiam, etiam in foro ecclesiastico: qui vero beneficium non habuerint, etiamsi sint sacerdotes, eo vti possint in foro ecclesiastico. Ego vero hac in controuersia, vt modo coeperam exponere, quo distinctior sit eius diffinitio, tres vel quatuor constituam conclusiones. Prima Clericus in sacris constitutus, etiam beneficium ecclesiasticum habens, poterit apud curiae Romanae ecclesiastica tribunalia tabellionis officium exercere. quod Panormit. & alij in d. cap. sicut. propter summi Pontificis consensum tacitum, & tantae curiae dignitatem concessum esse fatentur. Secunda conclusio. Clericus sacris ordinibus insignitus, etiam si beneficium non habeat ecclesiasticum, non poterit officium tabellionis exercere, adhuc in ecclesiasticis publicis tribunalibus. Hanc conclusionem probamus ex dicto capit. sicut. vbi Cardin. eam tenet. & paulo ante citatus Albertus Trotius. Nec quicquam impedit eius prohibitionem, quod inibi constituatur poena priuationis beneficij ecclesiastici, si quis contrarium fecerit. Nam ea constiturio non omnino praemittit, eius prohibitionem intelligendam fore in clericis, habentibus beneficium ecclesiasticum, sed ea vtitur poena: quia frequentissime contingit, sacerdotes habere beneficia ecclesiastica: & quia vult summus Pontifex beneficio ecclesiastico priuari eum, qui sacris donatus ordinibus tabellionis officio operam dederit, si illud habeat: quod si illud non habuerit, alia erit nihilominus poena puniendus. Hanc opinionem asserimus veram esse, contra Panormit. & alios, qui voluere, posse sacerdotem non habentem beneficium ecclesiasticum, tabellionis officium exercere apud quaecunque tribunalia ecclesiastica. Quorum sententia vera erit in curia Romana publice, & extra curiam in negocijs ecclesiasticis, quae priuatim, & non in foro publico expediuntur. Quod etiam licebit sacerdoti beneficium ecclesiasticum habenti. Tertia conclusio, quae communis est: Clericus, etiam in minoribus constitutus, habens ecclesiasticum beneficium, vnde possit congrua sibi alimenta exhibere, non poterit vti tabellionis officio, etiam in ecclesiasticis publicis tribunalibus. Hoc enim munus proprie laicis conuenit, aut clericis, qui aliunde non possunt sibi alimenta exhibere. Hanc opinionem tenent Hostien. Anto. & Abb. in d. c. sicut. col. 3. vnde constat, clericum in minoribus constitutum, qui non habeat beneficium ecclesiasticum, posse officium tabellionis exercere coram iudice ecclesiastico, etiam in eius publico tribunali. Quarta conclusio. Clericus in minoribus non habens beneficium ecclesiasticum, poterit esse tabellio etiam apud secularia tribunalia publice. Nec hoc prohibetur aliquo canone: atque ideo admittendum erit, nisi lex, vel consuetudo aliud induxerit: atque ideo lector poterit hoc in loco repetere, quae nos adnotauimus inferius c. 33. ver. clerici autem primae tonsurae. Ex contrario tamen poterit laicus esse tabellio in foro, & tribunali publico ecclesiastico: quod communi omnium consensu receptum est teste Ripa in capit. 2. de iud nume. 120. etiam in causis ecclesiasticis. Quod si Sacerdos tabellionis officio vtatur, & aliquod instrumentum confecerit, erit ea scriptura publica, & valida, eique fides adhibetur, si alioqui vere tabellio erat: licet male faciat, huic officio iure sibi interdicto se immiscens: quemadmodum voluere Bar. in l. vniuersos. C. de de curi. lib. 10. Io. And & omnes in d. c. sicut. Deci. in l. in ambiguis. §. non est nouum. ff. de reg. iu. idem in d. c. 2. nu. 7. idem in consi. 17. quae quidem opinio Communis est, vt fatetur Alex. eam secutus in l. Praetor. §. his etiam. ff. de eden. quam & Hypp. sequitur in rub. ff. de fideiu. nu. 121. scribens ex ea, posse sacerdotem scribere, officio tabellionis vsum, testamentum, in quo pater eius instituatur haeres: quod prius notauerat Bar. in cons. 61. & haec quidem vera sunt ante publicum huius officij interdictum: siquidem instrumentum a sacerdote tabellione confectum, posteaquam publice fuerit interdictum exercitium tabellionatus, nullum est: secundum Bar. in d. cons. 61. Ancha. & Abb. in d. c. sicut. Ias. in l. 1. §. huius studij. ff. de iusti. & iure. col. pe. Sed si praesbyter tabellio non sit, publica creatus authoritate, scriptura ab eo confecta priuata erit, non publica. quod Dec. explicat in consi. 120. Monachus vero adeo prohibetur iure tabellionis officio vti, quod instrumentum ab eo conscriptum absque licentia Abbatis, est nullum ipso iure, sicuti ex c. 1. & ca. sed nec. ne clerici vel monach. notat in specie Dec. in d. c. 2. de iudici. nu. 8. tametsi monachus possit post professionem complere, & signare instrumentum, quod ante monachatum in eius protocolo conscriptum fuerat ab eodem, vel ipsius authoritate, & coram ipso a contrahentibus in conuentionem perfectam deductum: glo. insignis in c. vt officium. §. verum. de haereticis in 6. quae singularis est, secundum Francum ibi Flori. in l. repet. ff. de fide instrument. quam alij plerique miris laudibus efferunt, & sequuntur praesertim Ab. & Felin. in c. fraternitatis. de haered. col. 2. Iaso. in l. 1. §. huius studij. ff. de iust. & iur. colum. pe. Dec. in d. c. 2. num. 8. de iudi. Bal. in l. 2. colu. vlt. C. de sen. & interlo. omn. iud. Felin. in c. consuluit. de iudae. idem in c. cúm I. & A. de re iudic. colum. 5. Ioan. Bernard. in pract. criminali. c. 53. Chassanaeus in consuetu. Burgund. rubri. 1. §. 6. num. 22. Haec sane latius, quam fortassis instituto conuenire quibusdam videbitur, ex eo tractauimus, quod prima ac potissima instrumenti publici authoritas ex hoc constet, quod sit conscripta ab eo, qui vere tabellio sit, authoritate publica constitutus, & in id munus electus. cap. cum P. tabellio. de fide instrumen. Authent. de tabellionibus in prin. regia lex. 1. titu. 18. part. 3. tradidere optime Fel. num. 18. & Dec. nu. 16. in c. 1. de fide instrum. Qua ratione forensi vsu apud regia tribunalia receptum est: vt si quando, producto in iudicium instrumento, obiectum sit, illud non esse publicum, nec authenticum: quia non sit a publico, & vero conscriptum tabellione: qui illud produxerit, teneatur probare, id a vero & publico, saltem communi aestimatione, tabellione conscriptum fuisse, regia lex 115. titul. 18. particu. 3. cuius meminit, eleganter Roderic. Xuares in l. post rem. ff. de re iudicat. in 2. parte legis regiae. folio. 143. & idem iure communi probat Aymon in tract. de antiquitate temporis. 3. parte capitu. vidimus. num. 2. notat Innocent. in cap. veniens. colu. 2. de verborum significat. At vbi contra publicum instrumentum opponitur, illud falsum esse, tunc qui opponit, probare tenetur falsitatem: alioqui praesumitur pro instrumenti publici authoritate, quod ex pressim diffiniuit regia itidem lex 116. titulo 18. particu. 3. etenim sicut in priori casu publica authoritas non praesumitur: ita nec in posteriori delictum est praesumendum. Prior huius argumentationis pars latissime traditur a Iasone in l. Barbarius. nume. 45. ff. de off. praet. & Alciato, de praesumpt. regul. 3. praesumptio. 13. num. 15. qui communem secuti opinionem probant, adeo hoc verum esse, vt etiamsi communi errore & opinione tabellio ille officium exercuerit, nihilominus instrumentum sit nullum, careatque publica authoritate: quod ipse intelligo, si aduersus hunc communem errorem constet, illum non fuisse creatum tabellionem, alioqui indubio, dum contrarium non probatur, satis erit probari ab eo qui producit instrumentum, quod eius author communi opi. censebatur eo tempore tabellio, & publice eo vtebatur officio: quemadmodum regia lex manifestissime decreuit: & multis probari poterit, quae a Iasone, & alijs traduntur. Eiusdem aunt argumentationis posterior pars constat, quia pro instrumento publico praesumitur. ca. ad audientiam. de praescript. l. si quis decurio. C. de falsis. l. cum precibus. C. de proba. & ideo qui allegat falsum esse instrumentum, illud probare debet. Authoritas autem publica tabellioni a principe dari debet: quod omnes fatentur in d. c. cum P. tabellio. notant Bal. & alij in l. 1. C. de emancipa. liber. Iason in l. imperium. nu. 27. ff. de iurisdict. om. iu. regia l. 3. tit. 19. part. 3. Ioann. Lup. in introductione c. per vestras. de don. inter vir. & vxo. nu. 20. & an Duces, Comites, Marchiones & alij inferiores, habentes iurisdictionem in ciuitatibus, villis, & oppidis possint tabelliones constituere, & eligere, ac creare, tradit Innocen. & alij in d. c. cum P. late Petrus Auendanius in tract. de exequend. mand. regij. c. 10. Qua de re tractauere regiae leges 3. tit. 19. part. 3. l. 1. titu. 18. lib. 2. ordin. l. 7. titu. 1. lib. 7. l. 23. titu. 2. eodem libro ordin. l. 6. titu. 13. libr. 3. l. 8. & l. 10. titu. 2. libr. 7. ordin. Sed & de apostolicis tabellionibus, ac notarijs, quanam ratione, & forma vti debent proprijs officijs in hisce regnis, & quod in rebus ac negotijs secularibus, & prophanis minime conficiant publica instrumenta, est regia lex insignis praeter alias in pragmaticis Regum Catholicorum folio 196, id que iure iustissimum esse probare conatur Ioann. Faber in l. sciendum. C. de donati. & Ioannes Lupi. in dict. rubr. de donation. folio 3. sed & Rebuff. super leges regias in tractatu. de literis obligat. articu. 2. glo. 1. nu. 37. multa hac de re tradit, tametsi contendat, iure probari posse contrarium. Quibus ad de Rupellanum lib. 1. forensium insti. c. 7. # 20 THEMA CAP. XX. Rursus de authoritate publici instrumenti, quae oritur ex his, quae vt solennia eidem accedere debent. SVMMARIA. -  1 Nomen domini, an sit necessario inscribendum initio cuiusque instrumenti publici? & de nomine Imperatoris. -  2 Annorum domini mentio fieri debet in quolibet instrumento: item diei, & mensis in quo confectum fuerit. -  3 Locus est expressim commemorandus in publicis instrumentis. -  4 Testes necessarij sunt ad solennitatem cuiuslibet instrumenti publici. -  5 Tabellionis subscriptio item necessaria est. -  6 Publicum instrumentum, quod testibus reprobari possit. -  7 Instrumentum semel in iudicium ab vno prolatum, etiam aduersario suffragabitur. -  8 Instrumenta publica, quo tempore litis sint proferenda. -  9 Publicum instrumentum, quam fidem faciat inter extraneos, a quibus confectum non est. CAPVT XX. PRAETER publicam tabellionis authoritatem sunt & plura necessaria, quae instrumenti publici solennia censentur, sine quibus minime consequitur publicam, & Authenticam fidem: quorum ea hoc in capite prosequar, quae potissima sunt ad scripturarum, quas tabelliones conscribere solent, vim, & robur legitimum, ne ab his, contra quos producuntur in iudicium, valeant crebris obiectionibus improbari. Primo etenim quibusdam placuit, fore necessarium, quod in quolibet instrumento publico initium adsumatur a nomine domini, his equidem verbis. In Dei nomine. gloss. in Auth. vt praeponatur nomen Imperat. eius constitutionis authoritate, quae minime hoc probat: cum inibi hoc tantum scriptum sit, quod illa solennitas conficiendi instrumenti statim post illam constitutionem seruetur prima indictione, quae tunc authore Deo appetit: atque ita, non esse necessariam inuocationem domini, tenent Bal. in prima constitutione Codicis col. pen. Abb. & alij in c. 1. de fide instr. quorum opinio communis est, vt fatetur Alcia. lib. 6. Parerg. c. 6. Secundo, nomen Imperatoris praeponendum est instrumento publico, quemadmodum probat tex. in d. Authen. vt nomen impe. & id in locis, quae imperio subsunt. Nam in his, quae summo pontifici, quo ad temporalia, subijciuntur, nomen ipsius Papae est apponendum, secundum Abb. in prooemio Gregoriano col. 5. & in d. c. 1. quo in loco idem omnes adnotarunt. Idem ipse dicerem de nomine Regis, qui alteri in temporalibus non est subditus. Et tamen hec solennitas consuetudine, ac moribus & forensi vsu est antiquata, atque ideo nullum est periculum quo ad vim instrumenti, quod omittatur: tametsi Panor. in consi. 53. lib. 2. probare conetur, hanc consuetudinem non omnino validam esse, nisi sit immemorialis, aut tacito consensu principis inducta. Nam ipse non tanti facio hanc solennitatem, vt opiner, non posse tolli consuetudine saltem quadraginta annorum, & fortassis ordinaria: imo hanc sufficere libenter asseuerauerim: quicquid hac de re late Barb. disputauerit in rep. rub. de fide instr. nu. 43. De in dictione autem, an sit eius mentio necessaria in instrumento, idem respondendum esse arbitror, quemadmodum ipse tradidi lib. 1. Variar. resolu. c. 12. nu. 7. Tertio, illud est necessarium, quod in instrumentis apponatur annus Domini. gloss. in cap. inter dilectos, de fide instrument. verb. indictionis, quod iure non requiritur, nec probatur: [art. 2]sed potius consuetudine. gloss. in dicta Authen. vt praeponatur nomen Imperat. quam sequuntur Abb. in prooemio Gregori. colum. 5. Abbas Fel. & Dec. col. 2. in dict. cap. 1. de fide instru. & licet Barb. in rubr. eiusdem tituli in rep. nu. 42. secutus Specula. teneat, necessariam esse mentionem in instrumentis ipsius anni domini, in quo id confectum fuerit, & id iure probari. Ego duo censeo esse hac in re notanda. Primum, satis esse, quod consuetudine fuerit haec solennitas inducta: vt ea omissa instrumentum sit nullum. Nec enim poterit controuerti: imo constitutissimum est, mentionem annor. domini maximi esse momenti, vt constet, quo tempore sit confecta scriptura: deinde apparet, instrumen tum esse nullum, si omissa fuerit in eo solennitas consuetudine tantum inducta, modo ea sit maximi momenti non leuis, quod tradidere Alex. in rub. ff. de noui ope. nuncia. col. 6. Dec. in d. cap. 1. de fide instr. col. 2. Soc. consi. 2. lib. 3. co. 1. igitur nullum erit instrumentum, quod fuerit scriptum omissa mentione annor. domini, sic denique in praxi receptum est, nec vidi vnquam hac de re ambigi, cúm alioqui maxima posset contingere incertitudo cuiuscunque iuris, quod esset scriptura probandum. Potissime hoc obtinet in his Hispaniarum regnis, in quibus lege regia satis cautum est, non valere instrumentum publicum, in quo non sit facta mentio annorum domini, quod expressim traditur in l. 54. & l. tertia titulo 16. parte tertia. Secundo erit obseruandum, in quacunque scriptura publica necessarium esse, quod fiat in ea mentio annorum domini, aut saltem alio signo habeatur ratio eius temporis, in quo ipsum instrumentum confectum est: vt constet eius dies, quae ad rei cognitionem omnino est necessaria. Sic sane apud veteres tempus significabatur per Olimpiadas, per Consules: & nunc Romae plerunque significatur per annos Pontificatus ipsius summi Pontificis. De quo multa diximus & explicuimus alias li. 1. var. resol. c. 12. Quarto eadem ratione adscribi debet instrumentis publicis dies, quo ipse tabellio rogatus fuerit instrumentum conficere. l. 1. §. editiones, & ibi glo. ff. de edendo. gl. per tex. ibi in d. Auth. vt praepo. nomen Imperat. gl. in d. c. inter dilectos. gl. in l. generali. C. de tabular. lib. 10. Quarum est Communis opinio ab omnibus ferme recepta & probata regia l. 54. & 111. tit. 18. par. 3. Mensis autem mentio necessaria est, vt dies confecti instrumenti certa sit: alioqui vbi dies certa foret absq; mensis expressa mentione, omitti mensis posset: vt dies Sancti Ioannis Baptiste: dies natiuitatis dominicae, & his similes. notant Bart. & alij in l. si quis. §. si initium. nu. 23. ff. de eden. Fel. & Dec. in d. c. 1. de fide instr. col. 3. quibus adde Rom. sing. 238. & Barba. in d. rub. de fide instru. num. 68. Quinto necessarium est, quod instrumentis publicis fiat mentio loci, in quo fit contractus, vel actus ipse, qui in instrumento continetur. gl. in d. l. generali. tex. & ibi glo. ver. censeretur in c. Abbate sane. de re iud. in 6. text. opti. in l. optimam. C. de contrahen. stipul. & est Communis opinio. que traditur per Abb. Fel. & Dec. 3. col. in dict. c. 1. & probatur in c. quoniam contra. de probat. atque in d. l. 54. tit. 18. part. 3. Id vero adeo iure obtinet & procedit, vt considerata diligentius authoritate publici instrumenti, animaduersa fide, quam ex se ipso habet, & producit: item pensitata eius in certudine, quam haberet, si locus & tempus confecti instrumenti deficerent, quot & quantis falsitatibus, hominumque dolis, & malicijs locus pateret, multisque alijs mature perpensis, vere ac iure sit respondendum non valere consuetudinem, imo iniquam esse, quae induxerit, absque his duabus solennitatib. & requisitis valere instrumenta, quemadmodum expressim voluere Rota in antiquis, decisione. 440. De. 3. co. in d. c. de fide instr. Stephanus Bertrand. in cons. 275. lib. 3. col. 4. Roma. in l. in illa. ff. de ver. obl. col. 10. tametsi Barb. in d. rubr. nu. 69. ab hac opinione discedat: & dubitent Alex. in l. de pupillo. §. qui nunci. ff. de noui oper. nuncia. num. 10. & Feli. in dicto capitu. 1. col. 2. Sexto, quanuis certum sit, requiri publicis in instrumentis, quod testes sint praesentes eidem actui, [art. 4]de quo instrumentum conficitur. l. contractus. C. de fide instr. notatur in d. c. quoniam contra. & scripserit Accursius in d. l. generali. eorum subscriptionem exigi: receptius tamen est, ac iure verius, satis esse, quod eorum nomina inscribantur regulariter absque subscriptione: notant Panor. & Docto. in d. c. 1. maxime Fel. nu. 14. & Deci. num. 12. probat gl. in Auth. de instrum. caut. & fide. §. sed & si instrumenta. verb. adijciatur. & in Authen. de haered. & falci. §. si vero absunt. verbo, quantum. Paul. de Castro in dicta l. contractus. col. 3. idem in consi. 325. lib. 1. incip. Non multum videtur. Matthaeus de Afflict. Rub. in constitut. Neapolita. 79. Capicius in decisione Neapol. 29. quorum opinio Communis est, secundum Barb. in rub. de fide instrum. num. 93. & Dec. in d. cap. quoniam contra. numer. 18. & probatur in d. l. 54. & 111. titu. 18. part. 3. vnde constat intellectus gloss. in d. c. 1. & in c. post cessionem. de probatio. quae hac in re idem fere responderunt, quod glo. in d. l. generali. Erit igitur satis, quod nomina testium inscripta sint a notario in instrumento, etiamsi subscriptio fuerit omissa secundum communem in d. ca. post cessionem. Et licet iure communi sufficiant duo testes: gloss. communiter recepta in d. c. 1. de fide instr. tamen in his regnis sunt necessarij tres. dicta regia l. 54. l. 1. tit. 9. lib. 2. Fori, quibus & illud adijcitur, quod in Pragmaticis Regum Catholicorum statutum est folio 190. qua lege sancitur, necessariam fore ipsorum contrahentium subscriptionem in instrumentis publicis: quanuis ea iure communi necessaria non sit: vt Panor. & omnes tradidere in d. c. 1. de fide instrum. Septimo, ad valorem, & robur publici instrumenti necessaria est ipsius tabellionis subscriptio. tex. in Auth. de instr. caut. & fide. Item & ipsius signum, quo ipse tabellio vti solet: quod iure necessarium esse probat glos. authoritate illius constitutionis in d. Auth. §. sed & si instrumen. text. opt. in l. vlt. C. de assessorib. tenent Panor. col. 4. Fel. ac Decius post alios in d. ca. 1. de fide instru. Card. & Fel. col. 2. in c. penu. eod. ti. Barto. in l. si quis. §. si initium. ff. de edend. in repe. nu. 32. idem Bart. In prooemio. ff. num. 6. optime Nicolaus Boer. decisio. 37. num. 10. Petrus Rebuffus in tract. de nominationib. q. 10. nu. 11. & sequent. maxime num. 17. & 18. penes quos omnes illud constitutissimum videtur, hanc solennitatem potius consuetudinis iure, quam lege scripta inductam esse: & eius omissionem vitiare instrumentum, quorum vltimum probat regia l. 54. ti. 18. part. 3. Haec sané sunt, quae potissime obseruari debent, quoties de authoritate publici instrumenti tractandum erit: vt possimus deprehendere, an ipsum instrumentum deficiat ratione alicuius defectus: cum multa, iure atque consuetudine sint necessaria pro virib. his, que publicis scripturis conceduntur. Quod si publicum instrumentum omni ex parte perfectum sit, quod ad ea, quae sunt ei iure solennia: saepe controuertitur, an testibus possit improbari, quo ad eius fidem, nempe, vt probe[art. 6]tur, rem non ita contigisse, vt ipse tabellio profitetur, & testatur: quam equidem quaestionem tradidere glos. & omnes in c. cum Ioan. de fide instru. verbo, quodlibet. glo. in §. item verborum. institut. de inutilib. stipul. & in l. in exercendis. de fide instrumen. & in cap. tertio loco. de probatio. duabus tamen conclusionibus absoluitur. Prima conclusio. Instrumentum publicum, etiam cui fuere plures testes inscripti, poterit duobus tantum fide dignis, omnique exceptione maioribus, quo ad eius seriem, improbari, licet hi testes non sint ex illis qui descripti sunt in eodem instrumento. Probatur haec conclusio in d. cap. tertio loco. & in l. optimam. C. de contrahend. stipu. & intelligitur, siue ea probatio fiat directe, siue in directe, quod omnes fatentur: quibus ea suffragatur ratio, quae ab authoritate deducitur tabellionis, a quo instrumenti fides pendet. cap. ad audientiam. de praescription. Is autem tabellio vnus est, & ideo quanuis sit eius authoritas publica, non debet duobus integris testib. praeferri. Quamobrem, licet Doctores frequenter hoc committant arbitrio iudicis, haec conclusio vera est, secundum Inn. Ioan. Andr. Anton. Calderi. Abb. nu. 13. Fel. nu. 35. in d. ca. cum Ioan. Cynum, & Sal. in d. l. in exercendis. Imolam in l. 1. §. si quis neget. ff. quemad. testa. aperian. Zasium lib. 2. singulari. respons. c. 23. quorum opinio Communis est, vt fatetur Dec. in d. c. tertio loco. nu. 11. Secunda conclusio. Instrumenti publici fides tollitur, & quidem maiori ratione per duos testes in eodem instrumento descriptos. tex. in c. tam literis. de testib. & est Communis opinio secundum Fel. in d. c. cum Ioan. nu. 46. Has vero duas conclusiones, multis additis ex iure Communi & regio, longius tractauimus, & examinauimus lib. 2. varia. resolut. c. 13. nu. 10. & 11. quo lectorem mittimus: quippe, qui eadem saepius repetere omnino grauamur. Instrumenta autem publica, & aliae scripturae ad hoc, vt fides eisdem adhibeatur in iudicio, sunt producenda, & exhibenda coram ipsomet iudice. c. cum dilectus. de fide instru. adeo quidem, vt non sufficiat ea coram notario & testib. exhiberi. quod probari videtur in c. contingit. & in cap. accepimus. de fide instru. late Fel. in ca. quoniam contra. q. 1. de probatio. nos item idem adnotauimus lib. 1. var. resol. c. 1. nu. 5. Atque ibidem traditis libenter adijcimus aliquot, quae huic tractatui maxime conueniunt. Primum illud est obseruandum, in eo instrumento, quod plures habet partes, & varia rerum capita distinctos actus continentia, esse omnino, & in[art. 7]tegre iudici exhibendum, vt ipse totum legere possit, si velit: aduersario aunt copiam tantum esse dandam, aut editionem facien dam illius capitis, quo producens vti velit. tex. & ibi. gl. communiter receptae in d. c. contingit. tradunt Alex. & Ias. in l. argentarius. §. edi. ff. de edend. Fel. in c. 1. de probat. nu. 29. & ibi Dec. nu. 62. regia lex. 113. titu. 18. par. 3. text. insignis in c. cum personae. de priuileg. in 6. notat Fel. in c. 1. col. 4. de libel. oblat. Sed si ille, contra quem instrumentum producitur, petierit illud sibi integre edi, vt illius aliqua parte vti possit, vsus forensis obtinuit, hanc editionem integram minime negari posse, idque aequissimum est, ac deducitur ex gl. in l. 1. §. editiones. verbo, die & consule. ff. de eden. quam inibi Doct. approbant Bal. item & Alex. in l. 1. col. 4. C. vt quae desunt aduo. iud. suppleat. Dec. post alios in d. c. 1. de proba. nu. 35. idem Dec. in c. cum venerabilis. de exceptioni. nu. 22. idem in ca. 2. nu. 21. de fide instr. Matthesi. notab. 79. Secundo, est hac in re adnotandum, quid iure respondendum sit, quoties qui produxit instrumentum in iudicio, existimans id conducere admodum in eius vtilitatem, animaduerterit sibi nihil illud prodesse: ac tandem poeniteat eum productionis, & petat instrumentum tolli ex actis iudicialibus, sibique restitui, & tradi. Et sane Azo in l. 1. §. edenda. ff. de edendo. vbi glo. verb. quis vsurus. censuit posse proferentem in iudicio instrumentum, illud auferre, ac petere: nec esse cogendum, iditerum exhibere petente aduersario, vt instrumenti prolati exemplum sibi detur. Huic vero sententiae illud plane refragatur, quod scriptura semel in iudicium prolata, ex quo qui protulit semel vti eadem voluit, Communis est vtrique litiganti: quemadmodum notatur in l. si vteris. C. de fide instr. & in d. §. edenda. Igitur postquam ea communis est effecta, non poterit, qui protulit, poenitere in praeiudicium aduersarij: qua ratione licet ipse, qui protulit instrumentum in iudicio, possit poenitere, & asseuerare se nolle vti eodem, atque ita vtilitati pro prie renunciare: aduersarius tamen nihilominus potest eodem vti, & petere sibi eius exemplum ex hiberi: quemadmodum apud Delphinates vsu forensi receptum esse, testantur Guido Pap. q. 243. & Rupellanus lib. 1. foren. insti. c. 46. ad fi. Nec oberit huic praxi tex. cum gl. in d. §. edenda. cum ex eo illud tantum probetur, non esse edendum aduersario instrumentum illud, quo alter vti noluit: etenim nihil inibi respondetur de instrumento, quo quis semel vti voluit, & ea ex causa illud protulit in iudicio: licet post modum poenituerit, quod Bald. sensit in d. §. edenda. Tertio non est a practicis praetermittendum tempus, statusue cause, in quo sunt scripturae proferendae. Nam iure communi sunt instrumenta in iudicio [art. 8]proferenda ante conclusionem causae, & vsque ad eam proferri possunt. c. cum dilectus. de fide instr. idem probat regia lex 6. ti. 11. lib. 3. ordi. cui conclusioni plures intellectus tradidere Fel Ab. & alij in d. c. cum dilectus. Bar. & omnes in l. admonendi. ff. de iureiur. Quibus omissis, quid modo iure regni, & praxi obtentum sit explicabimus. etenim regia lex Madricia. 8. statuit, scripturas, & instrumenta esse in iudicium proferenda intra viginti dies a tempore litis contestationis, quoties a reo sunt proferenda. Nam actor tenetur ea proferre simul cum ipso libello actionis proposite. quod in eisdem Madricijs constitutionibus l. prima cautum extat: & haec in prima instantia: siquidem in secunda sunt instrumenta producenda, priusquam interlo quatur iudex super probatione & dilatione ad probandum: imo statim cum ipso libello supplicationis, & responsionis ad eandem: nisi iuramento praestito, qui instrumenta producit, attestetur ea dudum comperisse, nec prius etiam diligenti praemissa inquisitione potuisse habere eorundem cognitionem, tunc etenim poterunt ante predictam interlocutionem proferri. l. 22. 23. & 24. in eisdem legib. Madricijs. quibus illud statutum est, posse post diem a lege constitutum, scripturas in iudicium proferri praestito iuramento, quo constet, ea instrumenta nouissime reperta fuisse, nec potuisse prius reperiri, facta diligenti hac de re inquisitione. Ita sane d. lex 8. expressim explicat. Hodie tamen receptum est, posse instrumenta quelibet ab actore vel reo proferri in iudicium quocunque litis tempore, vsque ad cause conclusionem, quae fuerit facta, vt statim diffinitiua pronuncietur sententia, etiam nullo praestito iuramento: que quidem praxis iuri communi conuenit, & legi regie quae paulo ante nominatim citata fuit: nempe l. 6. ti. 11. lib. 3. ord. & l. 1. ti. 4. eo. libr. 3. ord. Nec in hoc vlla potest contingere dubitatio, aut controuersia: quae tamen frequentissime contingit, vbi instrumenta proferuntur post conclusionem in causa. Sunt etenim qui censent, ea esse admittenda, etiam post conclusionem in causa: vbi qui ea profert in iudicium, iurat nouissime ea fuisse reperta, nec prius in eius cognitionem ea venisse, facta tamen diligenti inquisitione. Sic sane intellexit Pontificium responsum in dicto cap. cum dilectus. Bart. in l. admonendi. nume. 3. ff. de iureiurand. quem sequuntur Docto. ibi maxime Iason in rep. numer. 58. Baptista de. S. Seuerino col. 20. Curt. Senior col. 21. Purpurat. numer. 8. & praeter hos Abb. & Imola in dict. cap. cum dilectus. Fel. in cap. pastoralis. nu. 9. de ex cept. quorum opinio communis est, secundum Ripam in dict l. admonendi. num. 48. eamque sequitur Matthesilla. notabil. 57. Et licet Fel. in dicto ca. cum dilectus. dubitet, & plerique alij a Bart. discesserint: quibus regia lex patrocinatur in d. l. 24. quae tunc admittit iuramentum istud, & instrumenta nouissime reperta: cum nondum sit in causa conclusum, etiam quo ad interlocutionem, quae ad probationem faciendam pronunciatur: nihilominus Bartol. opinio plurimum authoritatis habet ex capitulo pastoralis. de exceptio. & adeo recepta est apud regia tribunalia, vt nihil sit in hac forensi concertatione frequentius: tametsi viderim saepissime locum ex hoc fieri multis fraudibus, dolis, & litigantium calumnijs, vt tandem admonendi iudices sint, caute haec inst rumenta post conclusionem in causa fore admittenda: quae passim absque vllo iuramento ante causae conclusionem admittuntur. Quibus profecto constat, Bartol. sententiam admodum receptam esse, eamque iure probari, conatur multis ostendere Rodoric. Xuares allegatione quinta, facilius tamen admittitur, quoties est conclusum in causa ad eam sententiam, quae nec appellationem nec supplicationem admittit: quod Paulus de Castro adnotauit in dicta l. admonendi. numero 26. quem alij secuti sunt: & nos passim hoc ipsum obseruamus. Nam si tractetur, an sint admittendae scripturae post conclusionem causae, secundum eam opinionem, quae a Bartolo traditur, saepissime inquirimus, sit ne reuisionis instantia, vt tunc facilius ea opinione vtamur, ac denique difficilius, si sit prima prouocationis instantia. Est tamen hac in re omnino adnotandum, esse necessarium mandatum speciale ad praestandum hoc iuramentum: speciale inquam, vt procurator iuret nomine domini, & in eius animam (quod aiunt) illa instrumenta nouissime a domino reperta fuisse, nec potuisse prius eorum cognitionem habere, facta diligenti per eum inquisitione. Atque ita in hoc Granatensi Praetorio anno M. D. L generali Decreto diffinitum fuit, & id iure quidem. Nam ad iurandum, speciale mandatum necessarium est: cum iuramentum nomine alterius est praestandum, & exhibendum, quod nec negari poterit, nec alicubi est controuersum: vt nos longius probauimus in capitulo quamuis pactum. de pactis in 6. prima relectionis parte. §. quinto. numer. 8. Quod si in hac specie oportet iuramentum fieri super diligentissima inquisitione instrumenti a domino praemissa & super noua ipsius instrumenti cognitione, ac inuentione ipsi domino contingenti: manifestissime consequitur, necessarium esse speciale mandatum ad hoc. Mandatum veró ad iurandum de calumnia, etiam speciale in certa causa, sufficiens non esse ad hoc, multis probatur, & praesertim ex eo, quod ratione huius mandati non licet iurare aliud, quam quod dominus principalis nulla vtitur, nec vtetur calumnia, nec malicia in eo iudicio. Huc etenim tendunt omnia huius iuramenti capita. Sed si mandatum speciale ad iurandum de calumnia sufficeret in praesenti specie: profecto satis esset iurare in animam Domini, quod instrumenta non proferuntur in iudicium ex calumnia, nec ex malitia, hoc non sufficit, vt constat: igitur non est sufficiens speciale mandatum ad iurandum de calumnia, vt possit pro curator nomine domini iuramentum id facere, ac praestare, quod necessarium est ad presentationem instrumentorum, quae fit post conclusionem in causa, vn de constat, mandatum ad iurandum de calumnia, nec sufficere ad hoc, nec ad id extendi. Nec quicquam refert, consuetudine receptum in plerisque locis fuisse, vt ea extensio fiat: siquidem ea consuetudo iniqua est ac pernitiosa, in contemtumque religionis iuramenti, & diuinae reuerentiae; ideóque non valet, nec est admittenda. Nam procurator, qui iurat in animam domini, instrumentum istud nouiter repertum fuisse, asseuerat vt certum, quod apud ipsum incertum est: etenim absque speciali iussu domini non potest ipse in eius animam asseuerare, nouissime eum habuisse instrumenti cognitionem, ergo de hoc est incertus. Asseuerare autem maxime cum iuramento, vt certum quod est incertum, temerarium est, & contra iuramenti religionem. His accedit alia ratio, qua constat, a lege requiri, & exigi hoc in specie iuramentum, quod obliget ad periurium ipsum principalem, cuius nomine proferuntur instrumenta, & lis tractatur. Hoc autem iuramentum absque speciali mandato, si forsan falsum iuratum sit, non obligat dominum, nec eum constituit reum periurij: quia ipse non mandauit, nec iussit hoc iuramentum eius nomine fieri, quod satis planum est, ergo non sufficit iuramentum istud, si fiat absque omnino speciali mandato. Alioqui si permitteretur iuramentum in hoc casu, absque mandato speciali, vel ex mandato illo dato ad iurandum de calumnia: lex equidem fragilis esset, ipsaque iuratio non sufficiens, nec cauta neque Christianae institutioni conueniens. Quo fit, vt in hac ipsa specie, & questione minime sit satis, quod procurator habeat mandatum cum libera potestate, & ad praestandum nomine domini quodcunque iuramentum: quia haec clausula nullum effectum habet in iuramentis, in quibus de animae obligatione tractatur, atque itidem de eius periculo, & ideo speciale mandatum necessarium est: vt notatur in c. vlt. de iura. calum. lib. 6. Sed & si haec obseruanda sint regulariter, non tamen diffiteor, plerumque arbitrio boni viri, & aequissimi iudicis ad mittenda fore instrumenta absque hoc iuramento, & seclusa in integrum restitutione, post conclusionem in causa ad pronunciationem eius sententiae, qua totalis diffinienda est, & a qua nec appellare, nec supplicare licet, si ea instrumenta palam actori, vel reo suffragantur, remque de qua controuertitur, manifestam efficiant. Nec enim aequum est, propter actoris, vel rei negligentiam eorum ius omnino perire: atque ita non semel vidi, hoc admissum fuisse, quo iuris viri antistites possent in Reipublicae vtilitatem iustitiae ministerio famulari & obsequi. His vero illud, veluti coronidem, libenter addiderim, publicum instrumentum erga omnes esse aeque publicum, non tantum eos, inter quos res ipsa acta est, eorumue haeredes, & successo[art. 9]res, sed etiam quoscunque extraneos: ita tamen vt publica instrumenta, etiam inter quoscunque extraneos, probent se ipsa: id est, rei taliter gestae fidem faciant: quod notant Bartol. in lege, cum lite mortua. colum. 1. ff. iud. solui. idem Bartol. in l. 2. colum. 2. & ibi Baldus colum. 3. Ange. Salicet. colum. 1. Dec. numero 51. C. de edendo. Dec. in capitulo 1. numero 24. de fide instrum. Bald. in rubr. C. de fide instrum. colum. 2. versic. sequitur videre. tametsi haec ipsa publica instrumenta extraneis non praeiudicent, nec noceant, sed tantum his, inter quos confecta sunt, eorumque haeredes, & ab his causam habentes: cum res inter alios acta non noceat, nec obliget, nec faciat ius inter alios. l. si vnus. §. ante omnia. ff. de pact. & rubr. C. res inter alios acta. notat in specie Franciscus Curtius in tractatu Feudo. 2. parte 2. partis. quaestione 6. & eleganter Carolus Molinaeus in consuetud. Parisiensi. titulo 1. § 5. numero 8. # 21 THEMA CAP. XXI. De publica fide instrumentorum, quae non originalia, sed exemplaria sunt. -  SVMMARIA. -  1 Tabellio non potest alteri committere confectionem instrumenti. -  2 Exemplis regulariter fides non est adhibenda, etiam ab ipso principe. -  3 Instrumentum publicum, qua forma, & qua solennitate conficiendum sit ex protocolo tabellionis mortui? -  4 Exemplum vt probet, qua ratione & forma sit transcribendum ex originali? -  5 Quibus praeiudicet exemplum solenniter traductum ex originali? -  6 Exemplo creditur, & datur fides, quoties id reperitur inter acta iudicij. -  7 Exemplum traductum ex originali propter antiquitatem exemplationis fidem quandoque facit, etiamsi de solennitate traductionis non appareat, quod late disputatur. -  8 De priuilegij exemplatione. CAPVT XXI. HACTENVS de his tractauimus publicis instrumentis, quae ab ipsomet tabellione conficiuntur, & originalia sunt: idcirco nunc subijciam aliquot, que pertinent ad ea instrumenta, quae exemplaria vulgo dicuntur. Qua in re, vt facilius quaestio ista valeat expediri, praenotandum est, non posse tabellionem alteri committere confectionem instrumenti, nec posse per alium instrumentum conficere. tex. in Auth. de tabell. §. nos igitur. l. [art. 1]generaliter. C. de tabular. lib. 10. l. contractus. C. ist. tit. nempe de fide instrumentorum. & in Aut. de fide instrumentorum. §. pe. Etenim cum ipsemet tabellio testimonium eius actus, quod proprijs sensibus cognouerit, exhibiturus sit, id minime poterit agere per alterius cognitioniem. Et tamen receptum est, tabellionem impeditum posse committere alteri confectionem instrumenti, etiam non a tabellione, modo ipse rei gestae praesens sit, & subscribat ipsi instrumento, idque proprio signo signauerit: Et idem erit, quo ad traductionem alicuius instrumenti ex eiusdem tabellionis protocolo: siquidem potest eam alteri committere, modo scripturam cum protocolo conferat, eique subscribat proprio apposito signo: quod deducitur ex l. vlt. §. sin autem dubius. C. de iure delib. l. 5. titul. 19. part. 3. adnotarunt Cardinalis in c. cum P. de fide instrumentorum. Panormitan. in cap. inter dilectos. eodem tit. num. 7. vbi Felinus per tex. ibidem Abbas in cap. quoniam contra. nu. 32. Fel. & Dec. ibi num. 47. Bart. in l. diuus. §. item senatus. ff. de falsis. Paul. Ange. Alex. & Iason in l. quaedam. §. 1. ff. de eden. Matth. Afflict. in constit. Neapo. lib. 1. tit. 73. num. 37. Paul. Paris. consil. 12. nu. 122. & cons. 28. nu. 27. li. 2. cons. Montaluus in l. 7. titul. 8. libr. primo. fori. qui asseuerat, hanc opinionem vsu receptam esse apud Hispanos. Oportet vero duo in huius praxis obseruatione admonere. Primum non esse praecise necessarium impedimentum tabellionis, etiamsi eius fiat obiter mentio a praecitatis authoribus. Nam & absque impedimento poterit hoc fieri, quod modo adnotauimus: cum idem sit, aliquid scribi manu mea, vel manu alterius subscriptione mea, secundum omnes authoritate illius text. in d. c. inter dilectos. Fit igitur ex his manifestum, hoc instrumentum esse originale, non exemplar. Est & ad idem praemittenda iuris vtriusque regula, qua diffinitum extat, non esse adhibendam fidem in iudicio exemplis instrumentorum, nec exemplaribus. text. in capit. 1. de fide instrumen. l. 2. ff. eod. tit. adeo, vt Pan. & alij conentur in d. cap. 1. probare, etiam ipsum [art. 2]supremum principem non posse adhibere fidem exemplaribus: quia negatio praeposita in d. c. 1. verbo, possumus. precisam inducit necessitatem. idem adnotarunt Roma. singul. 716. Iason in l. Gallus. in princip. col. 4. ff. de libe. & posthu. Felin. in capitulo cum olim. num. 12. de re iudic. qui Panor. sententiam eadem sequuntur ratione. Id vero, quod obiter de negatione diximus, constat ex gl. celebratissima in reg. 1. de regul. iur. in 6. cuius ipse veram, ni fallor, interpretationem tradidi in capitu. quamuis pactum. de pactis in 6. 2. parte. §. 4. num. 4. & numer. 10. ex quibus ego censeo, haec verba: non possumus: apposita in d. capitu. 1. de fide instr. nullam tollere ipsi principi potentiam, nec vllam ei per legem inducere necessitatem praeter eam, quae ipsi principi incumbit ex lege naturali, seclusa lege humana & positiua: cum princeps non possit legem sibi dicere, a qua non liceat recedere. l. digna vox. C. de legib. capitulo innotuit. de electione. quod eleganter & in hac specie probat Fortuni. in l. Galius. in principio colum. 16. & sequenti. Quamobrem poterit princeps lege lata constituere iustis ex causis, fidem adhibendam fore exemplaribus, & idem poterit facere ac decernere consilio, & iudicio prudentum, non equidem lege constituta generali, sed in aliqua lite, ac controuersia, etiam in praeiudicium alterius, modo id iustis ex causis fiat: quemadmodum sensere Panormitanus & alij in dicto capitul. 1. de fide instrument. Quod si fiat in aliquo instrumento per tabellionem confecto mentio alterius scripturae, nempe mandati procuratorij, quod ab eodem fuerit tabellione scriptum, haec commemoratio vt originalis, & authentica fidem facit, iuxta formam, & seriem ibidem relatam: si vero coram alio tabellione confecta est scriptura ista, cuius mentio fit, exemplum censebitur, nec authoritatem habebit originalis scripturae. quod probatur in Authent. si quis in aliquo documento. C. de edendo. tametsi presumptio non leuis oriatur pro veritate huius actus & instrumenti, sicuti colligitur ex decisione AEgidij a Bellamera. 58. cui adde ad intellectum illius constitutionis, que in d. Authen. si quis in aliquo documento. traditur praeter Dec. & alios ibi col. vlt. Carolum Mol. in consue. Parisiensibus. tit. §. 5. numero 44. & Soc. Iuniorem consilio 57. libro 1. His vero praemissis, constat, iure ipso Pontificio, & Caesareo quandoque fidem publicam adhibendam esse instrumentis exemplaribus, praesertim vbi tabellione ipso mortuo, vel aegritudine impedito, ex ipsius protocolo exemplaria deducuntur: quae originalia, & Authentica instrumenta vere dici poterunt, modo ea seruentur in traductione, quae iure statuta sunt. c. [art. 3]cum P. tabellio. de fide instru. ex cuius responso, & his, quae inibi traduntur, multa necessaria sunt. Primum est, necessaria iudicis ordinarij authoritas: vt in d. c. cum P. probatur secundo, quod haec traductio fiat ad petitionem eorum, quorum interest: quod constat in d. c. cum P. tabellio. & in l. si quis ex argentarijs. §. pertinere. ff. de edend. Tertio quod is, cui haec traductio a ludice committitur, sit tabellio: tex. iuncta ipsius capitis supra scriptione in d. c. cum P. Quarto, quod in hoc instrumentum traducit, nihil addat, nec detrahat protocoli scripturae. textus in eodem capitu. cum P. tabellio. ibi fideliter. Quinto exigitur ab eadem decisione, quod traductio fiat in publicam formam. Sexto, id potissime necessarium est, quod tabellio, qui confecit instrumentum in protocolo, sit morte, vel aegritudine perpetua impeditus, aut saltem eo impedimento effectus, quod longi temporis moram occupet. Bart. in l. quaedam. §. nihil. ff. de eden. tex. in d. c. cum P. Septimo, sicut & de hoc impedimento, ita & de fide, integritate, ac fama ipsius tabellionis iudex examinare tenetur summario iudicio testes, ita quidem quod de fide protocoli minime dubitetur: atque ita omnes adnotarunt in d. c. cum P. Octauo, est item maxime necessarium, quod ad istam traductionem instrumenti citentur hi, quorum interest, & quos negocium id tangit: secundum communem in d. Auth. si quis in aliquo documento. C. de eden. & in c. Alberic. de test. idem tradit asseuerans, hanc opinionem Communem esse Matth. Afflict. in costit. Neapol. lib. 1. tit. 73. nu. 58. late Nicol. Boerius decis. 36. quib. oportet addere quaedam, ad interpretationem regiarum quarundam constitutionum. Primo est obseruandum, quod in traductione instrumenti, ex protocolo tabellionis mortui, vel impediti conficienda, etiam. si regulariter iudicis authoritas necessaria sit: tamen ea non requiritur, nec omnino exigenda est, vbi donatarius, legatarius, vel haeres ipsius tabellionis habeat protocola, sitque itidem publica authoritate notarius, & traducere vult, & traducit ex protocolo instrumentum: quemadmodum tenent Panormit. in d. c. cum P. tabellio. Bart. per text. ibi in l. si quis ex argentarijs. §. 1. & in l. quaedam. §. nihil. ff. de edend. Quibus tamen responsis id tantum probatur, quod haeres argentarij cogitur edere instrumenta: vt ipsemet argentarius cogeretur. Et ideo non satis probatur ibidem Bart. & Panormit. sententia, contra quam & necessariam esse in hac specie iudicis authoritatem, atque item alia quae modo commemorauimus ex dict. ca. cum P. tabellio. tenuerant Specula. titu. de instrumentorum editione. §. ostenso. numer. 15. & §. instrumentum ergo. numer. 15. & ibi Io annes Andr. in addit. Ioannes Andrae. Anton. Cardin. & Imol. eius responsi authoritate in dicto capitulo cum P. tabellio. Paulus Alexander & Iason in dicta l. si quis ex argentarijs. §. cogentur. ff. de eden. Baldus Angelus & Pau. in dicta l. quaedam. §. nihil. quorum opinio Communis est, iureque satis defenditur ac probatur. Verum ad Panormitani sententiam est adnotanda lex regia. 55. titul. 18. part. 3. vt partim eam admitti obseruemus. Nam vbi tabellio impeditus legitime, veroque impedimento, committere velit alteri confectionem instrumenti publici, eius protocolo deducendi, poterit hoc plane agere, & hac vsus commissione alter tabellio absque iudicis authoritate: huius etenim nulla mentio fit in praecitata lege: traducet ex protocolo, quod ei traditum fuerit a delegante ipsum publicum instrumentum, propria ipsius traducentis suscriptione, & signo instructum, & confectum, mentione tamen praemissa eius commissionis, quae ipsi tabellioni traducenti facta fuit ab altero tabellione impedito. Hoc ipsum plerunque apud Hispanos admittitur in tabellione, qui alteri authoritate regia succedit in officio publico. Etenim hic successor ex protocolis praemortui tabellionis traducit absque iudicis authoritate, alijsque solennitatibus, publica instrumenta, eaque propria subscriptione, pro prioque sigillo ad publicam authoritatem conficit. Secundo est animaduertendum, quod mortuo tabellione, aut eius publico munere in alium translato, iudex tenetur protocola ipsius coram honestis viris statim accipere, & sigillo consignare, itaque consignata tradere ipsi successori recepto ab eo iuramento, quod caute, integre, ac bona fide officio vtetur in traducendis publicis instrumentis ab eisdem protocolis, quod expressim statutum est in d. regia lege. 55. titul. 18. part. 3. ad fi. cui fere conuenit pragmat. constitutio Regum Catholicorum, fol. 37. l. 42. Tertio, etiam si iure communi hoc non sit necessarium: attamen iure regio, quo ties ex protocolo tabellionis defuncti ac praemortui, eius successor authoritate publica in officio, transscribit instrumentum, si duo testes ex scriptis in protocolo vixerint, ac nondum mortui fuerint, debent vocari, instrumento transcripto subscribere. regia lex in d. l. 55. ad finem. Id vero mirum non est: cum ea traductio fiat absque iudicis authoritate. Sed in Republica, & Regno Neapolitano traductio instrumenti fieri non potest ex protocolo tabellionis praemortui, nisi eidem traductioni subscripserint duo testes ex his, qui fuere scripti in protocolo. textus optimus in constitutionibus illius regni libro primo, titul. 73. in ea l. quae incipit Baiulos. Quod si contingat ad confectionem alicuius instrumenti publici rogatos fuisse duos tabelliones, an sufficiat vnius subscriptio tantum altero scribente, quaestionis est, quam optime tradit Nicolaus Boerius decis. 25. Praeter haec, quae de traductione instrumenti ab ipso protocolo scripsimus, accidere solet, quod petatur solennis ac publica traductio publici [art. 4]instrumenti: non ab ipso protocolo, sed ab ipsa scriptura originali, que data fuit ab ipso primo tabellione, fitque haec petitio, vt propter eius vetustatem, aliudue periculum, similemue causam ab alio tabellione in nouum exemplar & Authenticum reducatur. Quod plane fieri potest, & iure permittitur, modo ea seruentur in hac traductione, quae statim explicabimus. Primum considerandum, quod requiritur iusta causa, vt fiat haec exemplatio, tex. elegans in c. vlt. de fide instru. Secundo, haec exemplatio non aliter fieri debet, quam si fiat ex eo instrumento publico, quod probaret omnino, ac fidem faceret, essetque originale: sicuti constat in d. ca. vlt. quasi aliud dicendum sit in exemplo, etiam solenni: cum exemplo exempli credendum non sit, etiam si solenniter traducatur. Bal. in l. in bonae fidei. col. 3. C. de reb. cred. & iureiu. Cin. Alber. Bal. & Pau. in l. sancimus. C. de diuersis rescrip. Alex. cons. 138. nu. 4. lib. 1. Corneus cons. 24. colum. 4. lib. 4. Carol. Molinae. in consuetud. Parisiensib. tit. 1. §. 5. num. 34. idemque apud Gallos seruari asseuerat Ioan. Rupel. lib. primo forensium institutionum. cap. 46. qui tamen scribit, quoties protocolum & originale, saltem iureiurando asserentis, probetur deperditum, posse authoritate iudicis traduci exemplar ab alio exemplari rite & solenniter confecto, vt ei detur fides, quae primo exemplari iure dari debet. Bartol. tamen in Auth. si quis in aliquo documento. 2. col. probare conatur, posse iuxta formam traditam in d. c. vlt. adsumi exemplum ab alio exemplo solenniter exemplato & traducto, fidemque ei adhibendam fore, quem sequuntur Card. & Felin. in dict. cap. Albericus. col. 2. de testib. Cu. cons. 158. Curt. Iunior in dict. Authen. si quis in aliquo. num. 41. qui tamen numer. 40. post ipsum Bart. fateri videtur Baldi opinionem communem esse, quam aduersus Barto. Decius sequitur in d Authent. si quis in aliquo. num. 30. Vere tamen poterit procedere, & admitti opinio Bar. vbi traductio primi exempli facta fuit, seruata iuris forma, & inter eos qui vocati fuerunt ad eam traductionem & exemplationem. Etenim inter eosdem, & contra eos, cum quibus, eisue legitime citatis, primum instrumentum solenniter fuit exemplatum, & contra eorum haeredes, poterit hoc primum exemplum authore iudice exemplari, vocatis, & inuitis ipsismet, eorumue haeredibus: nisi aliquam habeant iustam causam contradicendi. Nam primum exemplum solenniter exemplatum, quo ad eos, qui vocati legitime fuerint, Authenticum est, & vim habet originalis: atque ideo nihil impedit, quin ex iusta causa iterum traducatur authoritate iudicis, & exempletur, praesertim inter eos, & quo ad eos, qui praesentes fuere, & consenserunt, aut non contradixerunt primae traductioni, quod Bartol. sensisse videtur, & explicat eleganter Carolus Molinae. in dict. §. 5. numer. 35. Tertio exigitur ad solennem exemplationem vocatio, & citatio eorum, quorum interest: quod notant Innocent. & alij in dict. capitul. vltim. de fide instrum. Bald. in l. sancimus. C. de diuers. rescript. Bartol. & alij maxime Purpurat. & Curtius Iunior in dict. Authent. si quis in aliquo documento. Dec. consil. 36. Nicolaus Boeri. decisio. 37. late Carolus Molinae. in dict. §. 5. numer. 37. qui optime hanc quaestionem de exemplatione instrumenti examinata numero 33. Abb. item in capitul. 4. colum. 2. & ibi Felin. column. penultim. de fide instrument. idem Felin. post antiquiores in dict. capit. vltim. qua ratione fit, vt exemplum solenniter traductum, illis tantum praeiudicet, qui vocati fuere ad hanc traductionem, & his, qui horum iura obtinuerint, secundum Innocent. [art. 5]Abb. & Imol. in dict. capit. vltim. alijs autem non praeiudicat, nec quoad eos fidem facit: quod praecitati authores notant, & iure probatur, ac defenditur a Carolo Molin. in dict. §. 5. num. 37. tametsi quandam praesumptionem inducat pro proferente adhuc contra illum, qui vocatus non fuerit ad traductionem, quemadmodum de sententia inter alios lata diximus hoc libro capitul. 13. num. 4. ex Panormitan. in capit. penultim. quaest 3. de re iudicat. explicat diligenter ipse Carol. num. 38. qui hac in re multum defert iudicis arbitrio, & probat, hoc exemplum adeo praesumptionem tantum facere, vt non faciat semiplenam probationem, nisi eo casu quo constaret, originale perditum fuisse, aut non extare penes ipsum producentem, nec potuisse ab eo reperiri praemissa diligenti inquisitione. Etenim in hac specie probationem semiplenam facit exemplum solenniter transcriptum, contra eum, qui vocatus non fuit ad istam exemplationem: siquidem habet hoc exemplum testimonium Authenticum publicae personae, attestantis diligenter vidisse ac discussisse originale Authenticum integrum, non viciatum talis tenoris, prout in exemplo describitur: quod testimonium procedit a tabellione, qui testis publicus est: & ideo semiplenam probationem facit. Hanc sane conclusionem optime tradit ipse Carol. in d. nu. 38. & nu. 40. Nam quod Bar. scribit in l. admonendi. ff. de iureiur. num. 32. ex mente gl. in l. sicut iniquum. C. de fide inst. & in l. 2. ff. eo. scilicet, exemplum a tabellione absque alia solennitate traductum, facere semiplenam probationem, si qui profert illud, dixerit, originale fuisse perditum: quod & Fel. sequitur, in d. c. vl. col. vlt. non est ita plane admittendum: Oportet equidem, quod iudex magna cum animaduersione omnium circunstantiarum, rem istam expendat: sicuti deducitur ex his, quae tractantur ab Alb. & Ias. in d. Auth. si quis in aliquo. 1. & 3. col. & post eos, a doctissimo Carolo in d. §. 5. nu. 53. atque ita erit in praxi opinio Bart. examinanda, non sane vt ab eo traditur, sed multis instrumenti, sigilli & tabellionis qualitatibus expensis a iudice, qui diligenter obseruabit, an iuramento, vel testib. possit probari, aut sit probata originalis scripture amissio, extinctione. Quib. adijcienda sunt quae notat Fel. in c. sicut. 12. colum. de re iudicat. Poterit tamen exemplatio instrumenti originalis fieri absque autoritate iudicis, a solo tabellione, consensu partium, vt ipsis tantum, vel eius successoribus praeiudicet. Bart. communiter receptus in d. Auth. si quis in aliquo documento. co. 1. modo partes consentiant expresse, vel tacite exemplo iam transcripto, & traducto tanquam conformi cum originali, & verae traductioni, ex mente Bar. in d. Auth. si quis in aliquo documento, & ibidem Aret. atque Imol. in d. c. vlt. Caroli Molinaei in d. §. 5. nu. 56. Nam dum Bart. & Dec. requirunt in hac specie consensum expressum: Imola & Aret. tenent, sufficere tacitum: est intelligenda eorum controuersia, vt non sufficiat consensus simplici exemplationi: sed sit necessaria tacita, vel expressa approbatio exempli iam traducti, tanquam veri, & concordis cum originali, quod ipse Carolus notat. Quandoque tamen exemplo fides adhibetur, nondum viso protocolo, nec originali, tunc videlicet, quando exemplum reperitur inter acta iudicij, & processus, traductum ab ipso originali [art. 6]apud iudicem producto, per ipsummet causae notarium, ad integrum originalis tenorem. Sic etenim visum est Angelo & Alexand. in dict. Auth. Si quis in aliquo documento. & Iacobino in l. 2. ff. de fide instrum. quod verum est, vbi ex mandato iudicis, eiusque authoritate parte ad hoc vocata, fuerit exemplum illud traductum ex originali. Abb. & Dec. col. penult. in capitul. quoniam contra. de probation Felin. ibi nume. 50. idem Fel. in capitul. cum in iure. de off. deleg. numer. 6. ex quibus mihi videtur haec opinio Communis, quae probatur in pragmatica. 42. capitul. 7. ex constitutionibus pragmaticis Regum Catholicorum. Satis tamen erit, quod iudex ad petitionem producentis iubeat notario dare producenti originale instrumentum, facta prius eius exemplatione: modo haec petitio, vel iussio iudicis sit cognita parti aduersae, quae non contradixerit. Quemadmodum deducitur ex mente Doctorum, quorum modo memini. Atque ita in hoc Granatensi praetorio saepissime fit, cum aliquod originale instrumentum profertur in iudicium. Nam petitur statim a producente, darique solet vocato aduersario eoue citato: manente tamen apud notarium exemplo eiusdem scripturae. Quod eleganter explicat Guido Papae quaestione 471. Sed & propter antiquitatem fides adhibetur exemplo, licet non constet in eius exemplatione illa fuisse seruata, quae iure exiguntur ad solennitatem exempli: sicuti tenent Hostien. Ioan. Andrae. Antonin. Imola, & Felin. dicens, hanc opinionem Communem esse in capitul. Albericus. de testib. col. vl. Doct. in d. Auth. si quis in aliquo documento. presertim Ias. col. 3. & Dec. fallentia 7. idem Dec. cons. 36. col. 2. & in cons. 445. col. 3 Guido Papae. q. 118. & q. 404. Iason in l. 2. nume. 5. C. de testament. idem consil. 114. colum. 3. lib. 1. Florian. in l. 2. ff. de fide instrument. Cuman. consil. 158. col. 2. Aret. cons. 39. col. pen. late, & optime Aymon in tracta. de antiquita. tempo. 4. parte. capit. vidimus in genere. numer. 12. Carolus Molinae. in consuet. Parisiens. titu. 1. §. 5. num. 59. quibus accedit ea ratio, qua constat. In antiquis propter difficultatem probationis, sufficere leuiores probationes, nec necessario exigi plenas. l. penul. ff. de probatio. cap. cum causam. eod. titu. cap. veniens. in 1. de testib. vbi tradunt omnes, & Socin. consil. 187. col. 6. versic. secunda ratio. lib. 2. Dec. cons. 42. num. 2. Alex. cons. 12. lib. 1. Bald. in Authen. quas actiones. col. vlt. C. de sacros. & in probatione nobilitas, quam nos Hispani dicimus Hidalguiam. Est idem egregia constitutione decisum in pragmaticis Anno M. CCCCXCII. § perosi el Abuelo. Vnde & in exemplaribus instrumentis antiquis admittenda videtur opinio Communis, quam etiam sequitur Paulus Paris. consil. 04. nu. 43. lib. 1. alijque plures, quorum ipse, & paulo ante citati meminere. Caeterum, quia hac in questione plerique dubitant & controuertunt, quantum temporis requiratur ad constituendam hanc antiquitatem: & quae solennitates possint tempore praesumi ad authoritatem instrumenti exemplaris, conabimur plures distinguere casus, ad faciliorem huiusce controuersiae intellectum. Primus etiam constituitur, quoties reperitur exemplum antiquum, non tamen constat, an fuerit tabellio, qui id ex originali traduxit, nec constant aliae solennitates, nec denunciatur in ipso exemplo, quod fuerit tabellio qui scripsit. Et profecto non video, quod in hoc casu sit admittenda Communis opinio: nec est adhibenda huic exemplo fides: antiquitas equidem potest coadiuuare eam probationem, quae aliqua est, non tamen inducere de nouo in totum probationem, quae nulla est. Quod notant Corneus cons. 19. col. vlt. lib. 2. Dec. cons. 36. num. 8. quamuis faciat hoc exemplum aliquam praesumptionem ex loco scilicet, vbi repertum est, ex multis alijs circumstantijs. Quod ipse colligo ex his quae Doctores hac in re tradidere, & Carolus Molin. in d. §. 5. num. 59. Secundus casus contingit iuxta praecedentem, vbi in eo exemplo enunciatur, esse tabellionem eum, qui scripsit. Et tunc est videndum, an praesumatur titulus tabellionis, & quod vere fuerit tabellio propter antiquitatem. Quam quaestionem late tractat Aymon in d. tract. de antiquitate temporis. cap. vidimus. in 3. totius operis parte. Nam vbi cum antiquitate temporis, simul adessent alia adminicula: nempe Communis opinio, & fama tabellionatus: dubio procul sufficeret hoc ad praesumendum tabellionatum. Quemadmodum constat ex traditis late per Aymonem ibi. Praesertim quia & sola communis fama tabellionatus, etiam absque temporis antiquitate, sufficit ad inducendam istam praesumptionem: sicuti probauimus hoc libr. c. 19. nu. 9. & quamuis Aymon censeat, Innocent. in c. veniens. de verb. signif. quem frequentissime alij ex nostris secuti sunt, exigere simul ad hanc praesumptionem communem famam cum temporis antiquitate, Ego tamen ex ipsius Innocentij verbis opinor, sufficere in hac specie temporis centum annorum antiquitatem, vt praesumatur qui confecit scripturam tabellio ex simplici enunciatione. Idem notat Bal. in Auth. quas actiones. col. vl. C. de sacros. eccl. Ias. in l. Barbarius. 3. lim. ff. de of. pret. Alex. consil. 101. col. 3. lib. 7. Soc. cons. 187. colu. 4. lib. 2. & plerique alij, quorum opinio Communis est, vt fatetur Aymon in d. c. vidimus. eandem opinionem tenet Matth. Afflict. in decis. Neapol. 245. & 251. Dec. in d. cons. 36. & in c. 1. de fide instru. col. 6. vers. quidquid tamen sit. Eritque isthaec opinio admittenda, caute tamen, cum nulla subsit suspicio falsitatis, doli, aut corruptionis. Quin & hac ratione diligenter obseruata, opinor ipse, sufficere ad hanc praesumptionem, arbitrio discreti iudicis, minorem antiquitatem, quam ea quae sit centum annorum: scilicet, vt sufficiant octuaginta, vel septuaginta anni: cuius equidem temporis difficilima est probatio tabellionatus ex titulo, vel Communi opinione, & fama: quod arbitrarium erit, vt probat Carol. Molin. in d. §. 5. num. 64. Tertius casus tunc proponi poterit, cum reperitur exemplum antiquum, transscriptum a notario & tabellione notae fidei, absque vlla tamen solennitate, & eius enunciatione. Et profecto hoc exemplum propter antiquitatem non facit plenam fidem. Praesumptio etenim, quae oritur propter antiquitatem, tollitur per ipsum exemplum, quod exhibetur, in quo apparet, illa requisita non interuenisse: quod in specie adnotarunt Paul. Castr. cons. 81. col. 3. lib. 2. incipit, in causa, quae vertitur. & cons. 202. col. 2. lib. 1. Alex. consil. 1. col. penul. lib. 4. Guido Papae in q. 118. Dec. apertissime in d. Auth. si quis in aliquo documento. Fallentia 7. & cons. 445. num. 68. Ias. in l. 1. col. 5. vers. quinto limita. & ibi Dec. nu. 7. C. qui admitti. Matth. Afflict. in decisione Neap. 107. quos sequitur Carolus Molin. in d. §. 5. nume. 61. & sequenti. Verum quia Franciscus Are. cons. 36. col. vlt. tenet Contrarium, & eum sequitur Aymon in d. c. vidimus. nu. 18. scribens, huic exemplo propter antiquitatem adhibendam esse integram fidem: & praesumendum esse, omnia solenniter acta fuisse: respondendum erit, huic exemplo absque dubio dandam esse fidem, quo ad semiplenam probationem: quod fatetur Carolus Molin. in d. §. 5. nu. 62. Quin & plena fides huic exemplo dabitur, vbi fuerit ab eius confectione & traductione lapsum tempus triginta annorum, cum vsu & possessione illius iuris, quod in eo continetur: quemadmodum Aymon obseruauit in d. numer. 18. cui suffragatur text. in capit. peruenit. de empt. cuius meminere plures, maxime Imola ibi col. 4. Felin. in c. sicut. de re iudicat. num. 30. idem Felin. in capitul. Albericus. de testib. colum. 2. & in capitul. illud. numer. 6. de praesumptio. Alciatus de praesumpt. reg. 3. praesumpt. 10. num. 7. Bald. in tractat. de praescript. 1. part. 3. partis princip. q. 10. Ripa in l. 1. ff. solut. matrim. numer. 104. Albert. Brunus in tractat. de forma. folio 80. colum. 2. Didacus a Segura in l. Imperator. ff. ad Trebel. num. 62. & seq. quorum ea est concors & Communis sententia, quod vbi agitur de magno alterius praeiudicio, praesumatur solennitas extrinseca ex antiquitate temporis triginta annorum, non minori: per text. in dicto cap. peruenit. ex quo palam constat, cum antiquitate temporis simul ibidem contigisse possessionem, & vsum illius actus, de cuius solennitate tractatur. Quod si in hac specie, de qua disputamus, non contigerit quasi possessio, non sufficient triginta anni: imo erit necessaria antiquitas centum annorum, vt sine solennitatum renunciatione adhibeatur fides antiquo exemplo, transcripto ab eo tabellione, qui fuerit notae fidei, & hoc sane quo ad fidem plenam videtur intelligendum secundum Aret. & Aymonem: tametsi videam, Contrarium a multis probari, atque ideo existimem, posteriorem hanc sententiam Aretini caute recipiendam fore in praxi, diligenter examinatis ipsius rei circumstantijs. Quartus subijcitur casus, vbi exemplum est antiquum, transcriptum a tabellione notae fidei, & in eo enunciantur solennitates requisitae a iure, vt quia ipse notarius refert, se hoc exemplum traduxisse mandato iudicis, parte vocata, & examinato diligenter instrumento originali: & in hac specie opinor omnium consensu receptum esse, quod propter antiquitatem huic exemplo adhibenda sit plena, & integra fides. Cum haec verba enunciatiua sint propter se, & principaliter prolata in eo actu, in quo ex eius conditione verisimile est, enunciata interuenisse. Sic denique communem sententiam interpretatur Carol. Molin. in dicto §. 5. num. 61. argumento text. in capitu. bonae memoriae de elect. notat in specie Stephanus Bertrand. consil. 40. lib. 1. ex his. quae traduntur a Bart. in l. admonendi. ff. de iureiur. nu. 30. & Bal. in l. emancipationes. C. de fide instrum. Curtius Senior cons. 76. col. 2. Dec. cons. 375. Sed in hoc quarto casu ipse non exigerem necessario antiquitatem centum annorum, nec septuaginta, nec adhuc quinquaginta, imo libere arbitrarer, sufficere antiquitatem quadraginta annorum ex eo, quod a tabellione notae fidei enunciantur solennia, quae iure requisita sunt: quibus enunciationibus multum est credendum, secundum omnes in l. cum aliquis. C. de iure deliberand. in c. cum causam. de proba. & in cap. Albericus. de testibus. Anton in cap. cum dilectus. de succes. ab intest. & Iasonem in l. admonendi. numero 224. in repetitio. Quintus casus oportune traditur, cum antiquum exemplar reperitur, cui omnes solennitates deficiunt. Etenim dubium est, an propter antiquitatem temporis praesumantur omnia, quae iure solennia sunt, interuenisse, & Philip. Corn. in consil. 304. col. 8 lib. 3. vers. quod & secundo videtur. idem in cons. 24. colum. 5. versicul. vidi etiam. lib. 4. eleganter scribit, non inesse tantam vim & potestatem antiquitati temporis, vt omnia prorsus, quae iure solennia sunt. praesumantur in exemplatione interuenisse. Cuius opinio mihi admodum placet, plane intellecta, tametsi Aymon in d. c. vidimus. nume. 20. non satis explicuerit Cornei sensum & opinionem, quae ab eodem Corneo in hunc modum accipitur, vt exemplo antiquo fides adhibenda non sit, quoties non apparet authorem originalis tabellionem fuisse: nec item ipsum exempli traductorem: nec constat de citatione, nec de man dato iudicis, nec de alijs solennitatibus: quo quidem casu non video cur reprobari valeat Cornei sententia saltem quoad plenam fidem, item quo ad semiplenam: tametsi multum possit conducere exemplar hoc ad coadiuuandam arbitrio iudicis aliam probationem. Sextus casus a proximo, quo ad eius speciem, paululum deriuatur, quoties non est dubium de fide vtriusque tabellionis: quia constat saltem Communi opinione, eos tabelliones fuisse, & tamen deficiunt aliae solennitates requisitae in d. c. vlt. de fide instrum. tunc sane propter antiquitatem temporis non magis presumitur, aliquot solennitates exemplationi accessisse, quam omnes: & ideo praesumitur exemplum solenniter transcriptum fuisse. Nec est potior ratio pro praesumptione vnius, quam pro praesumptione aliarum omnium solennitatum: quod in specie adnotauit Aymon Sauillianus in d. c. vidimus. num. 20. cuius opinio est intelligenda iuxta ea, quae modo diximus in tertio & quarto casibus. Septimum deinde constituimus casum, vbi praeter defectum aliarum omnium solennitatum, quae praesumendae sunt, secundum, tertium & quartum casum, deficit authoritas tabellionis, qui confecit originale: non enim constat, nec Communi opinione, nec fama, illum suisse tabellionem, nec id enunciatur in traductione huius exempli facta per tabellionem notae fidei, & opinor non prod esse exemplum istud etiam ex antiquitate temporis ad plenam fidem, cum deficiat authoritas, quae potissima est ipsius originalis: nec praesumptio ita grauis inducenda est ex temporis antiquitate, vt constituamus eum tabellionem fuisse, qui ab alio tabellione minime enunciatur talis. Non enim foret omissa ea enunciatio, si tabellioni traducenti constaret, vtcunque tabellionem fuisse, aut eo titulo subscripsisse illum, qui originale instrumentum confecerit, quamuis non inficiabor, hoc exemplum probationi adminiculum exhibere, quemadmodum diximus hac in quaestione versicul. primus. Octauo, suboritur & alia facti species, vbi in exemplo traducto absque requisitis a iure enunciatur tabellio, qui originale instrumentum consecit, & traductio fit a tabellione notae fidei. Etenim propter antiquitatem faciet hoc exemplum fidem, secundum ea, quae tradidimus in secundo casu. Nono, quoties exemplo deficiunt solennia, & praeterea qui confecit originale, item qui traduxit exemplum, non probatur tabellio, saltem Communi opinione & fama, sed sola nunciatione, maxima est suspicio authoritatis & fidei, atque ideo plena non dabitur huic exemplo fides, nisi ex antiquitate temporis centum annorum, aut fere huic simili: cum tot defectus non sint sola temporis antiquitate supplendi: licet opiner, arbitrio iudicis, minoris temporis antiquitatem sufficere ad praesumptionem, vel probationem semiplenam. Quod iudex perpendere debet varijs ex circumstantijs: ex quibus erit examinandum, sitne tantum tribuendum temporis antiquitati, vt tabellionis vtriusque authoritas ex sola enunciatione, ac deinde solennia iuris praesumantur in exemplatione interuenisse. Decimo, id libere admonemus iudices, hac de re iudicaturos, praesumptionem scilicet istam, quae ex antiquitate temporis oritur, diminui vel augeri ex eo, quod omnia que iure solennia sunt, exemplationi deficiant, vel aliquod eorum interuenerit, aliquod defecerit. Quod manifestum fit: quia fortior exigitur coniectura, vt plura, quam vt pauciora, & faciliora praesumamus. Est & in hoc tractatu maxime adnotandum, quod exemplar deductum ab originali priuilegio au[art. 8]thoritate solius iudicis, & notarij, fidem integram habet, vbi ex eo nullum praeiudicium alicui fit in specie: quia non repuiritur alicuius citatio, secundum communem in Auth. si quis in aliquo documento. C. de edendo. Regia tamen lex. 114. tit. 18. part. 3. exigit praeter notarij autoritatem in exemplatione priuilegij sigillum Regis, vel alicuius domini inferioris, habentis publicam iurisdictionem. Solet autem in priuilegijs & illud contineri expressim, quod detur fides illius exemplari transcripto, authoritate tabellionis publici tantum: quam equidem clausulam ipse censeo intelligendam esse absque alicuius laesione graui. Nam vbi ex priuilegio damnum graue alteri fieret, profecto, vt exemplar eius admittendum sit, secundum iuris regulam, necessaria est iudicis authoritas, & citatio illius, cui in specie preiudicat. Clausula siquidem praedicta in dubium vocatur, & adducitur nondum viso exempli originali, sed tantum ipso exemplo transcripto absque iuris solennitate. Poterit etenim in contrarium negari clausula illa, cum de ea non aliter apparet, quam ex instrumento exemplari, cuius est iuxta iuris Communis sanctiones dubia fides & authoritas. Qua ratione consulerem, vt in exemplatione cuiuscunque priuilegij interueniat iudicis authoritas, & tabellionis notae fidei, ac vocetur is, cui in specie praeiudicat. Quod si nulli fiat praeiudicium in specie, non erit alicuius vocatio necessaria, licet admodum vtilis sit ea citatio, quae per edictum generaliter fiat. # 22 THEMA CAP. XXII. De fide & authoritate priuatae scripturae. SVMMARIA. -  1 Quo nam modo fiat a testibus recognitio priuatae scripturae? -  2 Chirographum plene probat, quoties constat scriptum, vel subscriptum fuisse ab eo, aut mandato eius, contra quem producitur. -  3 Quot testes sint necessarij ad priuatam scripturam. -  4 Testium subscriptorum recognitio an sufficiat ad probationem priuatae scripturae? -  5 Priuata scriptura quo ad hypothecariam, an sit publico instrumento posteriori praeferenda? -  6 Priuata scriptura quando semiplene probet? -  7 Epistola recognita probat: & quid si non fuerit recognita? -  8 Libri rationum, quam probationem faciant? -  9 Sigillum publicum vel priuatum quando probet. CAPVT XXII. QVanuis publico instrumento fides sit omnino adhibenda, etiam mortuo tabellione, qui illud confecerit, ac mortuis testib. qui illius confectioni praesentes fuerint. ca. vlt. & pen. de fide instr. notat Dec. per text. ibi in c. 2. eo. tit. col. 1. regia l. 55. tit. 18. par. 3. scriptura tamen priuata non probat, nec fidem facit l. instrumenta. l. rationes. l. exemplo. C. de prob. Authen. si quis. C. qui potiores in pig. habe. Auth. de instru. caut. & fide. §. vero quisquam. collat. 6. tex. singu. in d. c. 2. Ad cuius quaestionis, & tractatus veram diffinitionem praenotandum est, sufficientem fore probationem, vbi scriptura priua[art. 1]ta producitur, si testes etiam duo, etiam non subscripti deposuerint de tenore priuatae scripturae, ac de contentis in ea asserentes, eam rem gestam fuisse, ac contigisse eo pacto, quo scriptura ipsa enarrat. Hoc etenim ipsum est, rem gestam probari ordinaria probatione, ac legitima per testes, quemadmodum praemittunt Abb. 2. col. Imo. & omnes in d. c. 2. arg. l. in exercendis. C. de fide instru. notat Bar. in Auth. & si contractus. C. de fide instru. cuius verba multum commendat Baptista de S. Seueri. in l. admonendi. conclusi. 10. ff. de iureiurand. Fol. 7. Quandoque tamen testes non deponunt de contentis in scriptura, sed quod viderint illam scriptam, vel subscriptam a partib. aut ab eo, contra quem producitur: & haec est propria testium recognitio, de qua statim multa dicturi sumus: probaturque ex glo. & Bart. in d. Auth. & si contractus. Alex. consil. 123. nu. 5. lib. 1. & consi. 181. libr. 2. & consi. 76. lib. 3. col. 1. Hippo. in rub. C. de probationi. nu. 299. Non enim est satis testes vtcunque legitimos dicere, se certo scire, illam esse scripturam manu Titij scriptam, nisi dixerint, hoc scire, quia viderunt illam per Titium scribi, quod ex mente eorundem authorum constat, & Socin consi. 274. col. 10. lib. 2. Alex. consi. 150. lib. 5. col. 5. Aret. consi. 64. Paulo Parisi. consi. 55. nu. 13. lib. 4. Ripa in d. l. admonendi. nu. 104. idem probat regia l. 110. titu 18. parte 3. Primum igitur vnica sit de chirographo in hunc modum concepta conclusio. Priuata scriptura, quae chirographum est, fidem plenam facit, si probetur, eam ab eo contra quem producitur, scriptam aut subscriptam fuisse. Probatur haec [art. 2]conclusio in l. scripturas. C. qui potio. in pign. habeantur. idem notat glo. communiter recepta in d. c. 2. quae sensit idem esse, quoties scriptura priuata scripta sit ab aliquo extraneo, mandato tamen illius, qui per eam obligatur, licet ipse non subscripserit: quod tenent Imol. nu. 8. & Felin. num. 5. in dicto c. 2. hoc ipsum intelligentes, verum esse, quando testes deponererent, ac testificarentur, chirograhum aut scripturam illam priuatam scriptam fuisse a Sempronio mandato Titij testibus ipsis praesentibus. Idem notat Roman. consil. 204. & probatur lege regia 114. & 118. alias 119. titulo 18. parte 3. Roman. tamen. & Imola, ac Felin. exigunt in hoc casu, quod testes subscripserint dicentes, & scripto asseuerantes, illam scripturam fuisse a Sempronio scriptam mandato Titij. Idem tradit Ripa in d. l. admonendi. nu. 105. scribit vero ipse, tunc adhuc exigi comparationem literarum ipsius Sempronij scribentis, aut qui illam scripsit, cuius opinio in hoc aduersatur Imol. in dicto nume. 8. & Ioann. Baptistae a Sancto Seuerino in dict. l. admonendi. conclusio. 17. & 18. qui expressim voluere, scripturam istam priuatam modo, & authoritate praedicta comprobatam, fidem plenam facere absque alia literarum comparatione: quemadmodum & ipsa gloss. sensit in dict. cap. 2. atque ita regia lex erit intelligenda secundum ea, quae ab Imola, Roma. & Fel. traduntur, & inferius examinantur. versi. 4. Probatur vero, priuatam scripturam ab eo, contra quem producitur, scriptam fuisse, vel subscriptam, per eius propriam confessionem, & recognitionem. d. l. scripturas. part. 1. l. Publia. ff. depositi. l. cúm de indebito. ff. de proba. & lege regia 118. aut 119. ti. 18. part. 3. quemadmodum ipse latius tradidi in lib. 2. varia. reso. c. 11. nu. 4. quae hoc in loco non repeto, cum eadem in his, que publica fecerim, repetere minime constituerim. Secundo hoc ipsum poterit constare, si testes subscripti, vel inscripti, aut qui praesentes fuerint dum scriptura conficiebatur, eandem recognouerint ea quidem recognitione, cuius paulo ante meminimus ex glo. & Bart. in dict. l. & si contractus. & deinde accesserit literarum comparatio, quod omnes fatentur: Testium autem numerus requiritur ex tribus, qui testificentur, se vidisse illam scripturam scribi ab eo contra quem producitur, licet ab eo subscripta non fuerit. text. in Authen. de instrument. cautela, & fide. §. si quis igitur. & di. l. scripturas. quandoque maior numerus requiritur, iuxta distinctionem traditam in l. vltim. & Authentic. ibi[art. 3]dem addito. C. si certum petat. Nec requiritur, quod hi testes sint masculi: vt apparet in dicto §. si quis igitur. notant in specie Felin. in dicto cap. 2. de fide instrumen. 2. col. idem in ca. quoniam. 3. fallentia. de testib. Ripa, post Iasonem in dict. l. admonendi. nume. 104. Hic igitur secundus probationis modus erit satis expeditus: in quo conueniunt omnes, vt fatetur Ioannes Baptista in dicta l. admonendi. conclusione 4. regia vero lex. 118. titul. 18. parte 3. insinuat, duorum testimonium sufficere. ad cuius legis interpretationem est obseruandum, quod Spec. titul. de instru. editione. §. nunc dicendum. scribit, iure canonico sufficere in priuata scriptura duos testes, quicquid sit de iure ciuili. Imo & idem esse iure ciuili probare conatur Alexan. in consi. 181. col. 2. lib. 2. nisi contractus excedat libram auri. l. vlt. C. si certum petat. Authen. de instr. cautel. & fide. §. si quis igitur. Quo in loco §. vltim. probatur alioqui sufficere duos testes. Nihilominus ipse video, nullam in hoc debere constitui differentiam inter ius canonicum, & ciuile: secundum Panor. & Fel. col. 2. in d. c. 2. de fide instrum. qui post alios ibidem. Bart. in d. l. scripturas. Baptista de S. Seuerino, Ripa, & Ias. nu. 88. indistincte requirunt tres testes ad comprobationem priuatae scripturae, quoties non deponunt, nec testificantur de veritate contractus: sed quod illa scriptura fuerit per Titium scripta. horum equidem opinio communis est: que tamen in d. §. si quis igitur. non probatur: cum inibi tractetur de contractu excedente libram auri. Nec item in d. l. scripturas. quia ea constitutio in alia est constituta specie, de qua paulo postacturi sumus. Idcirco verior est opin. Alex. asseuerantis sufficere duos testes in contractu non excedente libram auri. Regia vero lex eo amplior est, quod in qualibet priuata scriptura censet, satis esse, quod duo testes ad eius comprobationem testificentur respondentes, eam scriptam fuisse ipsis praesentib. ab eo, contra quem producitur in iudicium, aut ab alio eius mandato, & accesserit literarum comparatio iuxta ea, quae in hoc vers. secundo respondimus. Tertio probatur, scripturam priuatam, quae subscriptionem habet obligati, subscriptam fuisse ab eo, contra quem producitur testimonio trium testium eidem subscriptorum, proprias subscriptiones recognoscentium, qui testificantur, illam ab [art. 4]eo subscriptam fuisse: nec in hoc casu requiritur comparatio literarum, cum habeat subscriptionem partis, & testium: sicuti notant Bart. in d. l. admonendi. communiter ibi receptus: & in d. ca. 2. de fide instr. text. optimus in d. l. scripturas. & in Auth. de instr. caut. & fide. §. si quis igitur. & seq. Sic neque in hac specie sufficit sola comparatio literarum, secundum Abb. nu. 5. Imol. nu. 10. Fel. col. 2. Dec. 3. in d. c. 2. Alex. in d. l. admonen. nu. 31. quod ratione probatur: quia constat idem esse, quod scriptura priuata, alterius scripta manu, subscripta sit a Sempronio, contra quem producitur, vel sit eiusdem Sempronij manu scripta, licet ab eo subscripta non sit. text. in d. l. scripturas. in parte prima l. cum antiquitas. §. cum autem. C. de test. notat Bar. in l. cum tabernam. §. idem quaesijt. ff. de pig. Rom. consi. 303. Fel. in d. c. 2. nu. 7. Regia l. 31. tit. 13. par. 5. sola vero comparatio non sufficit, quando chirographum est scriptum ab eo, contra quem producitur propria manu, & subscriptum a testib. Auth. de instru. caut. & fide. §. sed si quis. Igitur nec erit sufficiens in presenti casu, quando fuit subscriptum a partib. simul & a testib. atque ita ipse veram esse censeo Abb. & aliorum sententiam: tametsi contrarium teneant Ant. in d. c. 2. & Bart. in l. at si contractus. C. de fide instr. Quarto comprobatur authoritas & fides priuate scripture, scripte ab eo, contra quem producitur, non tamen ab eodem, sed a trib. testib. subscriptae, per eorundem testium recognitionem, & simul literarum comparationem. Bart. in d. l. admonend. nu. 26. Abb. 3. col. Fel. 1. Dec. 2. in d. c. 2. Rip. in d. l. admonen. nu. 10. scribens, hoc ipsum tenere gl. Bar. & Communem in d. Auth. at si contractus. probat idem gl. in d. §. si quis igitur. cui tandem opin. maxime refragatur tex. in d. §. sed & si quis. dum ibi respondetur, satis esse ad probationem huius scripture, quod testes proprias subscriptiones recognouerint, & eis testimonium exhibuerint. Quamobrem licet in hac specie non sufficeret sola literarum comparatio, ad probationem huius priuatae scripturae: sufficit tamen trium testium subscriptorum recognitio: & ideo aduersus Bar. opin. est authoritas gl. in d. c. 2. Io. And. Host. & Imo. ibi nu. 7. eiusdem Imo. & Roma. in l. nuda ratio. ff. de don. Rom. Alex. nu. 31. Curtij Iunio. nu. 35. Iaso in rep. nu. 88. in d. l. admonend. qui fatetur, hanc opin. Communem esse, quam & Alexan. sequitur in consi. 181. colu. 1. & 2. lib. 2. idem consi. 239. nu. 6. quae quidem opinio fortiori ratione procedit iure regio ex d. l. 119. titu. 18. part. 3. nec pro Bart. vrget aliqua congrua ratio in hoc casu, in quo testes ipsi subscripserunt, nec possunt falli in propriarum subscriptionum recognitione. Scio tamen receptam fuisse a plerisque Bar. opi. a qua non esse recedendum in iudicando asserunt Aret. consi. 66. & Soc. consi. 274. lib. 2. col. 9. atque ideo existimarem, posse procedere sententiam eiusdem Bar. vbi testes non fuere subscripti, hoc etenim casu sola ipsorum testium recognitio non est sufficiens absque comparatione, nec probat, etiamsi a parte sit scriptura subscripta. Nam sicut possunt falli testes in scriptura, ita & in subscriptione. Quod constat in d. §. sed & si quis, vbi requiritur subscriptio testium recognoscentium, vel testimonium aliorum, qui de tenore rei gestae testificentur, id est, ita compositam fuisse scripturam. Denique in hoc sensu, & in hoc casu, quem de testib. non subscriptis exposui, opinor ipse Bart. opin. intelligendam fore, quem ad. intellexere optime Corneus in cons. 58. fol. 2. li. 3. Cur. Iun. in d. l. admonendi. nu. 35. ver. tertius casus, qui asserit, Bar. optime loqui secundum hunc sensum, & ab omnibus probari, quanuis qui Bart. opinionem secuti sunt, quique ipsam reprobarunt, ni fallor ipse, non satis distinxerint praedictos duos casus, ad defensionem Bart. siquidem qui ab eo discessere, etiam in hoc secundo ac posteriori, casu ipsius conclusionem falsam esse opinantur. Etenim Baptista de S. Seuer. in d. l. admonendi. conclu. 9. qui Bart. sequitur in hoc vltimo casu, citat Roma. Imo. & alios a Barto. in eadem specie discedentes: quibus ad amussim expensis arbitror in priori exemplo, & casu, facilimum esse improbare Barto. opinionem. Quia data subscriptione testium, parum refert, priuatam scripturam ab eo, contra quem producitur, scriptam vel subscriptam esse: nisi quod ex subscriptione maior praesumptio oritur: secundum Abb. in d. c. 2. versi. secundus casus. At in posteriori casu veram esse censeo Barto. sententiam: possunt etenim testes frequenter decipi in recognitione scripturae priuatae, per alium non per ipsos subscriptae aut scriptae ipsis praesentibus: sicuti Bart. admonet in d. Auth. at si contractus. & in d. l. scripturas. C. qui pot. in pign. habe. Haec vero, quae hactenus tradidimus, obtinent in actione personali, vel vbi agitur contra ipsum in priuata scriptura contentum, aut eius successorem. Nam vbi agitur hypothecaria contra tertium possessorem, & adducitur priuata scriptura [art. 5]habens priorem hypothecam, contra instrumentum publicum habens posteriorem: non praefertur agens ex priuata scriptura, etiamsi fuerit recognita per eum, qui ex ea obligatur, nisi etiam simul recognita sit a trib. testib. qui eidem subscripserunt. Quemadmodum extat elegans decisio l. scripturas. C. qui pot. in pig. hab. cui conuenit regia lex 31. tit. 13. part. 5. Quibus omnino sunt ex earundem constitutionum mente, & sensu aliquot aptanda, quae oportune subseruiunt huic tractatui. Primum illud constat, exigi ab eadem lege tres testes masculos, ita quidem, vt non sufficiant foeminae. Hoc etenim probatur in d. l. scripturas. ex qua idem adnotarunt Bal. ibi Dec. in d. c. 2. de fide instru. dicens, hanc opin. Communem esse, quam idem Dec. defendit in c. 3. col. 2. de testibus. idem Dec. & ibi Caro. Mol. in l. 2. ff. de reg. iu. num. 32. eandem sequuntur Cremensis singulari. 145. Hippo. singu. 611. Catellianus Cotta in memorabilibus dictio. mulier regulariter. Eandem opinionem fatetur Communem esse Andrae. Tiraquel. in legibus connubialib. l. 9. nu. 54. etiamsi ipse ac Fel. in d. c. 2. & in dicto cap. 3. post alios, quorum meminere, ab opinione Baldi conentur dissentire. Quibus ipse responderem, communem sententiam admittendam fore tantum in casu & specie dicte l. scripturas. in 2. parte. Secundo requiritur ab eadem constitutione subscriptio partis praeter subscriptionem testium: secundum Soc. in consi. 274. lib. 2. col. 10. & Anto. Fanensem in tract. de pignor. 5. par. 2. membro. nu. 47. qua in re considerans priorem illius legis partem opinor satis esse, quod scriptura sit a partib. subscripta, vel scripta: aut ab alio, mandato tamen illius, qui ex ea obligatur. Quod constat ex his, quae paulo ante explicuimus. Etiamsi Socin. & Fanensis non satis explicent difficultatem istam. Tertio necessarium erit, quod tres testes eidem scripturae priuatae subscripti recognouerint proprias subscriptiones. Bald. in d. l. scripturas. Socinus in d. consil. 274. column. 10. Antoninus Fanensis in dict. membro 2. nume. 47. quibus suffragatur, quod si in actione personali, & vbi per scripturam priuatam non fit praeiudicium instrumento publico, hoc requiritur secundum praemissam distinctionem, multo magis idem erit necessarium, vbi per priuatam scripturam praeiudicatur publico instrumento, Atque ita vera videtur interpretatio Bald. licet Paul. Castren. in consil. 134. incipi. in causa ser. Ludouic. libr. 1. teneat hanc trium testium subscriptorum recognitionem non esse necessariam: quia dict. l. scripturas. in 2. parte etiam praemittit, scripturam priuatam esse recognitam a parte: & statuit, quod licet absque alijs adminiculis tunc contra recognoscentem probaret: non tamen probat contra tertium habentem ius hypothecae ex publico instrumento, nisi priuata scriptura habeat trium testium subscriptionem: eorundemque virorum. Quasi differat in hoc hypothecaria ab actione personali. Eundem intellectum sequitur idem Paul. in l. comparationes. C. de fide instr. nu. 3. qui itidem in d. consi. 134. in prin. asserit, hypothecam priorem duob. tantum testib. probatam, praeferri posteriori. Quod non est satis expeditum, praesertim propter regiae legis authoritatem: nam lex. 31. tit. 13. par. 5. expressim probat contrarium. Et ideo inde maximum deducitur argumentum pro intellectu Bal. Soc. & Fanensis contra Paul. de Castr. a quo & ipse libenter dissentio, & opinor regiam constitutionem esse intelligendam, & interpretandam ex his, quae hoc in loco adduximus ad intellectum d. l. scripturas. Poterit tamen hypotheca prior ex priuata scriptura probari, & admitti contra instrumentum publicum, vbi qui habet instrumentum publicum fatetur, priuatam illam scripturam confectam fuisse a parte tempore illo, cuius scriptura meminit. Nec hoc potest dubium videri. Idem erit quoties priuata scriptura ante confectionem publici instrumenti fuerit lecta, recognita, & intellecta per tres testes in ea scriptos, etiamsi subscripti non fuerint. Etenim in hoc casu priuata scriptura praefertur quo ad hypothecam instrumento publico, quemadmodum notant Bal. in consi. 198. lib. 1. 2. col. & Baptista. de S. Seuerino. in repet. d. l. admonendi. conclusione. 13. & 14. Hinc sane constat, qua ratione distinguenda sit probatio priuatae scripture contra ipsum per eam obligatum, eiusue successorem, ab illa probatione, quae ratione prioris hypothecae necessaria est aduersus tertium possessorem alicuius rei hypothece supposite. Et fortassis quispiam opinabitur non temere, satis esse ad posteriorem effectum, quod priuata scriptura sit recognita per tres testes masculos eidem subscriptos, quamuis non sit a parte subscribente recognita: quasi d. l. scripturas. in 2. parti. non exigat partis subscribentis recognitionem, nos tamen paulo ante in versic. haec vero. contrarium respondimus asserentes, necessariam fore ipsius partis recognitionem, simul & trium testium masculorum, & eidem scripturae subscriptorum. Quam interpretationem ex eo probamus, quod secundum Paul. de Cast. in d. l. comparationes. & in d. consi. 134. l. praedicta scriptura. in 2. par. praemittat priuatam scripturam fuisse recognitam a part. ac praeterea id ipsum comprobamus: quia vbi non agitur de praeiudicio instrumenti publici, nec de praeiudicio tertij, sed tantum contra ipsum in eadem priuata scriptura obligatum, dubium est, & maxime controuersum, sit ne satis sufficiens probatio per recognitionem trium testium subscriptorum absque comparatione literarum: sicuti hoc in capite tradidimus, vers. quarto comprobatur. Ergo vbi agitur ex priuata scriptura contra tertium habentem instrumentum publicum, dubio procul non debet sufficere trium testium subscriptorum recognitio, etiamsi testes masculi sint, qua de re censeo maturius deliberandum fore. Caeterum illud est in vniuersum obseruandum in ea quaestione, qua queritur de authoritate, ac fide priuatae scripturae, quod priuata scriptura semiplenam probationem inducit, quoties adiuuatur comparatione literarum[art. 6] tantum, vel testium non subscriptorum recognitione: atque ita est intelligenda gl. in d. l. admonendi. que asserit, priuatam scripturam inducere semiplenam probationem. Nam id verum est, vbi ea coadiuuatur aliquo auxilio comparationis, vel recognitionis testium: secundum Bar. ibi, nu. 26. Baptistam de S. Seuer. consi. 9. Abb. in d. c. 2. de fide instr. col. 3. & Fel. ibi col. 4. Quorum opinio quo ad semiplenam fidem & probationem Communis est, teste Ripa ibi nu. 113. etenim licet Barto. & quidam alij existimauerint, quandoque plenam probationem facere scripturam priuatam aliquo auxilio munitam arbitrio iudicis: contrarium tamen tenent Imo. in d. c. 2. nu. 10. Ias. in d. l. admonendi. nu. 89. quod verius est. Quod si priuata scriptura, quae chirographum dicitur, (nam hactenus de hac egimus) nullo munita sit adminiculo, licet non faciat probationem semiplenam, praesumptionem tamen inducit: cum non sit verisimile, quemquam falsam confecisse scripturam, eaque vti. Ita visum est Bartol. in d. l. admonendi. num. 26. quem sequuntur ibi Alexand. colum. 10. Fulgosi. Paul. de Castr. & Ias. num. 89. post Alberic. 2. col. Item Anton. Imola & Abb. 3. colum. in d. c. 2. de fide instr. Quorum opinio communis est, secundum Cur. Iuniorem in d. l. admonendi. num. 36. & Carolum Molin. in consue. Parisien. §. 5. nu. 11. qui plures huiusce opinion. authores adducit. Eius sane constat effectus potissimus ex eo, quod caeteris probationibus paribus ille obtinebit, qui praesumptionem in eius fauorem habet. gl. communiter recepta in l. si duo patroni. in prin. ff. de iureiur. cui addo ipse Imo. in ca. 2. de in integrum restitutio. super glo. versi. in damnum. Haec tamen opinio Bart. dubia videtur Curtio Iuni. in d. l. admonendi. numer. 36. & falsa Curtio Seniori ibidem folio 12. colum. 4. versi. ego solus. Carolo Molinaeo in d. §. nu. 11. Decio in d. c. 2. nu. 8. & 9. authoritate text. illius, dum tractatur de scriptura priuata nullo communita adminiculo, respondet etenim Roma. Pontifex, hanc non habere robur alicuius firmitatis. Quamobrem mihi non admodum placet communis sententia. Haec diximus de priuata scriptura, quae chirographum appellatur, multisque alijs nominib. dicitur: nunc paucis agam de epistola, de libro rationum, ac de sigillo. De epistola illud sit absque controuersia, quod recognita per scribentem probat contra ipsum l. publica. ff. deposi. fatentur Panormitanus & omnes in d. c. 2. de fide instru. quod si negata fue[art. 7]rit, tunc comparatione literarum facta diligenter iuxta l. comparationes. C. de fide instrum. probabit plene. Nam in hac specie sola comparatio literarum facit plenam fidem: secundum Bar. in l. nuda ratio. ff. de dona. col. vlt. eundem in dict. l. admonend. nu. 30. cuius opinio communis est, vt fatentur Felinus in d. cap. 2. num. 17. & Dec. numer. 16. Ripa in d. l. admonendi. nume. 132. & ibi Curt. Iunior. num. 41. quam & Alexan. sequitur in consi. 58. nu. 1. & consi. 114. libr. 7. idem asserit, eam veriorem esse in d. l. admonen. nu. 38. Mihi tamen haec sententia non placet quo ad plenam probationem, & fidem: non enim video iuris canonici, vel ciuilis congruam authoritatem, nec vrgentem rationem, quib. hoc probari possit: idcirco potius contrariam opinionem admitterem, quam sequuntur Panor. in d. cap. 2. nu. 8. Iason. in d. l. admonendi. nu. 139. & Curt. Iunior nume. 41 eandem Panorm. sententiam sequitur Alex. in consil. 76. numero 8. lib. 3. quamobrem iudices admoneo, hac in re non ita liberum eis superesse arbitrium: imo debere omnino caute circunstantias perpendere, vt communem opi. sequantur. De literarum vero comparatione vltra Bart. in dict. l. admonendi. nu. 24. Alex. Iasonem alios ibi, Pau. de Castr. in d. l. comparationes. post Bald. & alios, lector poterit multa examinare ex his, quae traduntur per Dec. consi. 615. Matth. de Afflict. decisio 181. Paul. Paris cons. 55. lib. 4. col. 2. Hipp. in rub. C. de probatio. nu. 297. Zasium libr. 2. singulari. respon. c. 25. quibus adde regias leges 117. 118. & 119. ti. 18. part. 3. De libro rationum receptum est, eum probare contra scribentem. l. quaedam. §. nummularios. ff. de edendo. vbi gl. Bart. & alij, idem Barto. & Doctor. in d. l. admonendi. nu. 27. Carolus Mo[art. 8]linae. in consuetudi. Parisi. titulo 1. §. 5. nume. 18. quod si dubitetur de scribente librum rationum, ad comparationem acceditur, quae sola in hoc casu fidem facit: quemadmodum Barto. communiter receptus opinatur in dicta l. admonendi. num. 29. Qua in re aduertere debet iudex, an haec communis opinio sit seruanda: sicuti de epistola diximus: examinare siquidem debet negotij omnes circunstantias diligenter, de quo Alex. tractat in d. consi 76. nu. 8. li. 3. Pro vero scribente liber rationum non probat plene l. rationes. & l. exemplo. C. de probat. glo. in dict. cap. 2. & in Clem. 1. §. primo, ver. rationum. de vsuris. quorum opinio communis est vt constat ex Barto. & alijs in d. l. admonendi. & Doctoribus in dicto cap. 2. & in d. §. primo, quandoque tamen ex libro rationum deducitur probatio semiplena concurrentibus alijs adminiculis, quandoque praesumptio quaedam: quod iudex obseruare debet exactissime, vt inde possit arbitrari, quid iure diffinire valeat. tex. optimus in dict. l. rationes. l. instrumenta. C. de probat. tradunt late Bart. in dicta l. admonend. nu. 27. Iason. num. 111. in repet. Curti. Iunior. nu. 38. & Ripa ibi num. 114. Abb. Imola Felin. num. 21. Decius num. 17. in d. c. 2. de fide instrumen. Carolus Molinae. in dicto §. 5. num. 18. quandoque tamen libro rationum datur plena fides pro ipso scribente, vbi hoc sit moribus, & consuetudine inductum ex causis certis ac iustis, ob vtilitatem publicam commerciorum Bald. & Salicet. in l. exemplo. C. de probationib. late Deci. in cap. 1. num. 29. de probatio. argu. tex. in capitul. cum dilectus. de fide instru. quae quidem consuetudo non est temere admittenda, sed tunc demum, cum aliquot ex causis ac circunstantijs iustificetur: & plane tunc adhuc manebit liberum iudicis arbitrium, vt possit hac in controuersia iure, & equitate quid iustum fit decernere: quod & post alios adnotauit Ioan. Oldendorpius in tracta. de actionib. classe prima. 8. actione. Sed sigillo extat tex. in dicto capitu. 2. qui expres[art. 9]sim probat, scripturae priuatae fidem adhibendam fore, vbi illa sit munita sigilli authentici authoritate. Quo in loco glo. scribat, eam decisionem non procedere in sigillo priuato. Quia priuatum sigillum non magis operatur, quam subscriptio priuata, quae indiget recognitione Bart. Alberi. & alij per tex. ibi in l. si procuratorem. ff. de procurat. l. fideiussorib. §. pater. ff. de pignorib. imo ex Panor. & alijs in d. ca. 2. oportet probare, quod sigillum fuerat appositum ex voluntate illius, qui dicitur sigillasse. Nam licet ipse Panormita. voluerit, quod priuatum sigillum presumatur appositum voluntate ipsius cuius est, & idem notauerit Bald. in l. 1. ff. quem admo. testam. aperi. & in dict. l. si proocuratorem. 3. quaest. tamen vbi priuatus recognoscens proprium sigillum, negauerit fuisse id eius voluntate impressum, adhuc non videtur haec suffi ciens, & plena probatio: authore Alberico in d. l. ad finem. & in dicta l. si procuratorem. 2. colum. argum. l. 1. §. sed ne furandi. C. de latina liber. tollen. & cap. tertio loco. de probatio. Nisi quis negaret sigillum illud esse proprium, & postea conuictus diceret non fuisse impressum eius consensu: hoc etenim casu fidem faceret sigillum contra ipsum. arg. tex. in Auth. contra qui propriam. C. de non nume. pecu. quod Carolus Molinae. notat in d. §. 5. nu. 12. qui censet, posse multis ex coniecturis presumi, sigillum appositum fuisse voluntate & consensu illius, cuius est: praesertim cum agitur de sigillo publico, & Authentico, quod solet publica authoritate tradi, & committi viro probo ac fide digno, vt ab eo diligentissime custodiatur. & nomine committentis imprimatur: aut tandem in loco publico diligenter seruatur, vt ibi literae sigillentur publica fide: posset tamen Abb. opinio quo ad sigillum, etiam priuatum obtinere, vt inde praesumptio quaedam iudicis arbitrio vrgens adsumatur. Nec vbi constat de sigillo est necessaria subscriptio, nisi aliud consuetudine fuerit, vel legibus institutum: sicuti Felin. & Dec. tradidere id dicto cap. tertio loco. colu. 1. quibus adde quae notat Rebuffus in tract nominationum. quaest. 10. numer. 20. & Alexand. in l. quae dotis. colum. vlt. ff. soluto matrimon. qui tenet eandem opinionem, quam Antoni. & Dec. in dicto capitu. tertio loco. tenuerunt, eam intelligentes, quoties agitur contra ipsum sigillantem. Nam alioqui praeter sigillum necessaria est subscriptio notarij. secundum Speculat. titul. de instrumen. editione. §. instrumentum ergo publicum. Felin. in capitul. post cessionem. numer. 7. & 9. vbi vtranque conclusionem probat. notant Rebuffus in dicto numero 20. Guido Papae. q. 175. & quaest. 481. & haec est communis opinio Doctor. in dicto capit. post cessionem. & in dicto capitulo tertio loco. vbi est tex. pro Antonij, Decij & Alexand. conclusione. Quod sigillum dicatur Authenticum praeter alia, quae traduntur in dict. cap. 2. explicat Rebuffus super leges regias parte prima titul. de literis obligatorijs articul. 1. glo. 7. Speculat. titulo de procurato. §. Ratio autem formae. versicu. item quod non est sigillum. Bart. in dicta l. procuratorem. text. optimus in l. 114. tit. 18. part. 3. quibus adde gloss. Abb. Francum, & Dec. in c. significauit. de appellat. In hac regia Castellana Republica regium sigillum cancellario eius custodi committitur: est etenim in huius sigilli custodia maxima equidem authoritas. l. 13. tit. 18. part. 4. l. 1. titu. 8. lib. 2. ordina. quód & in regno Franciae, atque in Neapolitano fit: vt constat ex Philippo Probo in scholijs ad Cosmam in pragmat. Sanctione. titulo vltimo verbo, duximus, & Matthaeo decision. Neapol. 21. nume. 9. & decisio. 253. vbi probat, sigillum regium esse substantiam regiarum literarum: idem voluit Andrae. Isernia in c. 1. de prohi. feudi alienat. per Lotharium tex. optimus in l. Tribunus. §. vlt. ff. de testament. milita. # 23 THEMA CAP. XXIII. Appellatione pendente nouata, qua ratione per iudicem appellationis reuocentur. SVMMARIA. -  1 Attentata pendente appellatione sunt reuocanda per iudicem appellationis, & possunt reuocari per iudicem a quo. -  2 Attentata intra tempus datum ad appellandum reuocari debent ante omnia. -  3 Attentatorum reuocatio quo tempore petenda sit. -  4 Notorius defectus iuris-an impediat reuocationem attentatorum. -  5 Confessio in ciuilibus & criminalibus an impediat appellationem? -  6 Appellatio an possit tolli a principe, vel lege humana? & inibi de citatione, -  7 Attentata non reuocantur, quoties appellatio non habet effectum suspensionis. -  8 Appellatio, an admittatur a sententia lata in iudicio possessorio? -  9 Attentata non reuocantur, vbi appellatum est a sententia lata super agris communibus, iuxta legem Toletanam, vel super executione publici instrumenti. CAPVT XXIII. PON tantum his iudicibus, qui appellationum cognitionibus praefecti sunt, sed & his, qui primo loco causarum controuersias diffinire debent, necessarius omnino est tractatus hic de attentatorum reuocatione, vt interim hac dictione vtar, illis sane, vt iuxta iuris regulas iudicium inferiorum executionibus vel deferant, vel eorum temerarias innouationes propria interlocutione improbent. His vero vt compertum habeant, qu1a nam ratione appellatione pendente abstinere debeant ab executione rei per eos iudicatae. Idcirco iure constitutissimum esse censemus, attentata pendente appellatione ante omnia esse reuocanda. l. ex illo. l. minime. C. de appel. l. 1. C. de bono. possess. secundum tab. l. 1. nil nouari appel. penden. c. an sit. de appell. ca. bonae memoriae. de confir. vtili. vel inuti. l. sciendum. ff. de app. recipi. est etenim per appellationem suspensa iurisdictio iudicis, qui sententiam pronunciauit. c. super eod. in 1. de appellat. c. vt debitus. ca. ad haec. in 1. eodem titul. quibus con[art. 1]stat quo ad illam causam, de qua pronunciatum est, suspendi per appellationem iudicis pronunciantis iurisdictionem, & ideo iudex non potest appellatione pendente quicquam nouare. Nam si ab eo appellatio recepta est, interdicta est illi nouatio: quia recepta est appellatio, si vero non est recepta, itidem interdicitur, ne praeiudicium fiat ei, quo ad deliberetur, an recipienda sit. text. insignis in d. l. 1. in princip. ff. nil nouari appel. pend. His accedit, quod sententia per appellationem extinguitur, inspecto & considerato praesenti statu. l. 1. §. vlt. ff. ad Turp. & suspenditur, si futurum statum causae, eiusque euentum consideremus. c. venientes. de iureiur. explicant optime, gl. Ioan. And. Abb. Imol. & Doctor. ibi gloss. in d. §. vlt. Abb. 2. col. Bal. & alij in rub. de appel. Alexan. in l. 1. col. 1. ff. de re iud. Vnde non poterit interim sententia executioni mandari: praesertim, quia ea executio esset in offensam iudicis, ad quem prouocatum est, & ipsius iudicij, atque in damnum & iniuriam appellantis, quemadmodum tradidere Alex. in consil. 99. col. 3. lib. 5. Card. & Francus in cap. bonae memoriae. de appella. text. optimus de suspensione iurisdictionis iudicis, a quo appellatum est in l. 26. tit. 23. par. 3. quibus tandem fit, vt hec sit iuris vtriusque regula, qua probatur, attentata esse ante omnia reuocanda: cuius examen ad vtiliorem forensium quaestionum expeditionem, aliquot expositis interpretationibus subire constituimus, quo facilior sit huiusce tractatus cognitio. Prima igitur sit interpretatio, quod attentata pendente appellatione sint omnino reuocanda per ipsum iudicem, ad quem fuerit prouocatum, id etenim probat text. in c. non solum de app. in 6. secundum Ioan. And. & Communem ibi, quamuis & ipsemet iudex, a quo appellatum est, idem possit agere, etiamsi ipse attentauerit: quasi eius officium possit implorari ad ea reuocanda, quae fuerint lite pendente innouata. text. in c. cum teneamur. de appell. vbi Praepo. & Dec. c. Sollicitudinem. eod. tit. quibus constat quod primo loco diximus, vbi nouatio non fit ab eodem iudice, & si ab eodem iudice fiat. est text. elegans in c. venientes. de iureiuran. ad finem. Cuius ad hoc meminere Francus & alij in d. c. venientes. Barbat. in c. vlt. col. 2. de libel. obla. tex. item ad idem in c. 2. de matr. contract. contra. interdict. eccle. iuncta glo. quam existimat singularem esse Panor. ibi, & Corsetus in singularibus verb. appella. num. 5. Nam vtraque pars huius intellectus authoritatem habet a praedicta decisione. Idcirco in summa deducitur, iudicem, a quo appellatum est, posse reuocare, quae ab eodem, vel a partibus nouata fuerint appellatione pendente. Secundo praescripta regula est ita intelligenda, vt prius omnino constet, appellationem intra decem dies temporeue legitimo propositam fuisse. text. est in d. c. non solum. vbi gl. & omnes. ad idem text. in c. Romana. §. si vero. de appel. in 6. notat Spec. tit. de appella. §. pen. vers. sed pone. & id adeo verum est, quod non sufficit, hoc probari per confessionem partis aduersae quo ad effectum reuocandi attentata: sicuti extat elegans Rote responsio. 190. in nouis, quam sequitur Francus in d. c. non solum. Tertia interpretatio in hunc modum colligitur, nam attentata reuocantur ante omnia, non solum ea quae fuerint attentata post appellationem propositam, sed & ea, quae attentata sunt [art. 2]ante ipsam appellationem, & post sententiam eo tempore, quod datur a iure ad appellandum, & intra quod condemnatus appellare potest. quod probat text. insignis in d. c. non solum. in parte prima, quem commendant Francus, & Doctor. ibi & esse incognitum iuris ciuilis professoribus testatur Ant. Corset. in singularibus verb. Appellatio. in princ. idem probat text. in l. & post. ff. de transact. gl. in l. ex iudiciorum. ff. de accusatio. verb. secuta. quam dixere singul. Bald. in c. quaerenti. de offic. deleg. Paulus Castrensis in l. eius qui. §. si cui. ff. de testam. idem in l. sequ. & scribit communiter receptam esse Alex. in l. 3. §. si seruus. ff. de acquir. poss. qua ratione constat intellectus ad text. in d. l. eius. §. vlt. & in l. qui a latronibus. ff. eod. tit. l. 15. titul. 1. part. 6. & omnium, quibus damnati ad mortem testari prohibentur. Etenim vbi damnatus ad mortem appellatione pendente obierit, ac testamentum fecerit, valet sane ipsum testamentum: quod expressim respondetur in d. l. qui a latronibus. §. vlt. & in d. l. 15. titu. 1. part. 6. Idem profecto erit, vbi damnatus ad mortem testamentum fecerit, & mortem obierit eo tempore, quo poterat appellare. Nam licet sententia ipso iure irroget infamiam, atque statim operetur effectum executione legis absque executione iudicis, & idcirco trahitur, si fuerit confirmata in ipsum tempus sententiaeprioris, id verum est, quoties sententia viuo condemnato confirmatur, transitque in rem iudicatam, & in his, quae semel non fuere sortita effectum. Quasi secus sit dicendum, vbi condemnatus ante confirmationem sententiae mortem obierit, aut actus iam fuerit semel perfectus, effectumque habuerit: text. optimus iuncta gl. in l. furti. in princ. ff. de his qui notan. infam. quo in loco traditur de dicto testis, & testimonio eius, qui pendente appellatione testimonium dixerit: condemnatus tamen ex eo delicto, quod lata sententia infamiam inducit. idem notant Bald. & Fel. in c. super eo. de testib. idem Bald. in c. dilectae. de except. quorum opinio Communis est secundum Alex. in l. 1. col. 2. ff. de re iud. cui adde quae ipse scripsi in Epitome in quartum Decretalium. 2. parte. c. 8. §. 1. num. 7. Illud tamen obiter erit hoc in loco adnotandum, quod in excommunicationis sententia dispar est huius conclusionis obseruatio: siquidem licet excommunicatio lata post appellationem sit nulla. capitu. per tuas. de sentent. excommu. lata tamen post sententiam intra tempus datum ad appellandum valet mero iure, ac ligat. gloss. celebris verbo appellatum. in cap. venerabilibus. §. Porro. de sentent. excom. in 6. etiam si postea fuerit legitimo tempore appellatum. Quam opinionem sequuntur Doctor. ibi communi consensu contra Ioannem Monachum, vt fatentur Domi. col. vltim. & Francus col. 3. commendat Feli. in c. quoad consultationem. num. 26. de re iudicata. 15. col. ver. quinta conclusio. tradit non esse reuocandam executionem sententiae, quae facta fuerit intra decem dies datos ad appellandum, si postea non appelletur: licet non debeat sententia mandari executioni, donec omnino transierit in vim, & authoritatem rei iudicatae, nempe lapso tempore, quo potuit secundum ius appellare: proprie siquidem dicitur sententia res iudicata, quando ab ea non potest appellari, quod gloss. notat communiter recepta in dict. cap. non solum. verb. innouata. quam commendant, & sequuntur Abb. & iuniores col. 2. in rub. de re iudicat. Dec. in rub. de appella. col. 1. textus optimus in dict. cap. quoad consultationem. cuius ad hoc meminit Iason in l. 1. col. 3. ff. de re iudic. & id verum est irreuocabiliter: nam reuocabiliter etiam quandoque dicitur improprie res iudicata, sententia illa a qua appellari potest. l. litigatoribus. C. de appella. gloss. Bartol. Paul. & alij in l. 1. ff. de re iudi. id vero, quod de excommunicatione diximus, lata intra decem dies datos ad appellandum, etiam adnotauit gloss. verb. innouata. in dict. c. non solum. & est Communis opinio, vt fatetur Domin. in consil. 99. col. 1. probatur etenim in d. cap. venerabilibus. §. Porro. Quarto, haec reuocatio attentatorum tunc demum locum habet & fieri debet, cum petita fuerit, priusquam in causa appellationis litis contestatio expresse, aut tacite fiat super [art. 3]principali apud iudicem superiorem: alioqui vbi super principali fuerit in appellationis causa vtrinque facta litis contestatio absque petitione reuocationis attentatorum, iudex superior agere debet, ac tractare de reuocatione, aut confirmatione sententiae, non de reuocatione attentatorum, etiamsi ea post hanc litis contestationem petatur. Huius opinionis author est Bald. in cons. 245. lib. 2. quem secuti sunt Iason, col. 3. & Vincentius Herculanus. col. 8. in l. 1. ff. de noui oper. nunciat. Guido Papae. cons. 4. & cons. 124. col. 3. Vitalis in tracta. clausularum. titul. Nil nouari appellatione pendente. colu. 3. versicu. & caueat. Matth. Afflict. decis. Neapolita. 352. & decis. 98. quibus suffragatur Speculat. opinio in titu. de appellat. §. nouissime. ad fin. quem refert & sequitur Bartol. in l. 1. ff. nil nouari appella. penden. Scribit etenim Speculator, caute petendam esse reuocationem attentatorum: ita quidem vt non petatur simul cum reuocatione sententiae. Nam si in eadem petitione litis contestatio fiat, non reuocantur ante omnia ipsa attentata, nisi dictum fuerit, pete ante omnia reuocari attentata. Qua ratione constat, Speculatorem eiusdem sententiae esse, cuius Bald. authorem adduximus. Igitur quoties appellator dixerit sententiam iniquam fuisse, & ea ex causa reuocandam fore, nec petierit attentata reuocari ante omnia, & aduersarius responderit sententiam fuisse iuste latam, ac confirmandam esse, & super hoc fiat conclusio causae absque eo, quod petatur, ante omnia reuocari attentata: non poterit postea eorum reuocatio peti, quasi iam sit litis contestatio facta super principali re. Huic etiam opinioni accedit, quod licet expoliatus ante omnia sit restituendus, tamen si super petitorio, & principali litem contestetur, non poterit postea petere, se restitui interdicto vnde vi, ante omnia cum priuilegio causae expoliationis. textus in cap. 1. de restitu. spoliat. quem Iason pro Baldo inducit in d. l. 1. Sed text. ille non probat, quod Iason ex eo deducit, essetque ea conclusio admodum dubia, ac denique falsa, cum etiam lite contestata super petitorio principaliter, possit vsque ad conclusionem in causa, qui egit petitorio, agere possessorio recuperandae cum priuilegio praelationis causae, vt ante omnia expoliatus restituatur. Probat ergo textus in dict. capit. 1. quod agens interdicto vnde vi, si consentiat reum excipere de dominio, & offerre probationem eius statim agendam, videtur itidem consentire, quod discutiatur dominij, ac proprietatis causa: sicuti ex eo text. adnotauit Paulus Castren. in l. si de vi. ff. de iud. Dec. consil. 84. num. 2. Ripa in l. naturaliter. §. nihil commune. ff. de acquiren. posses. nu. 165. & ibi Aret. col. 8. post alios. vnde manifestum fit, non probari opinionem Baldi in dict. cap. 1. Sed & pro Baldo considerandum est, quod appellans eligendo viam ordinariam super iustificatione vel reuocatione sententiae latae, renunciare videtur reuocationi attentatorum, & eius petitioni, quemadmodum colligitur ex his, quae tradit Bald. in l. 2. C. de execut. rei iudica. dum tractat de executione instrumenti guarentigij, atque haec sunt quae Baldo suffragari videntur. Ex contrario tamen aduersus Baldum est elegans decisio Rotae 57. & 185. in nouis, quae palam asserit posse peti reuocationem attentatorum, vsque ad conclusionem in causa. Nam qui appellat & petit sententiam reuocari vt iniquam, non ex hoc renunciat iuri, quod appellationi adhaeret, & quo sunt attentata reuocanda ante omnia: imo idipsum sensim, ac tacite petit, quod nihil appellatione pendente nouetur. Quod non ita est in agente petitorio, qui missam facere videtur quaestionem possessionis, que a proprietate distinguitur. dict §. nihil Commune. Eandem opinionem Rotae probat Francus in dict. capitu. non solum. citaturq; ad idem Ioan. Monachus in c. cupientes. de electio. in 6. nu. 155. qui hoc tantum adnotauit, quod reuocandum sit quicquid appellatione pendente attentatum fuerit quacunque parte litis, etiamsi post conclusionem in causa fiat ipsa nouatio: nec tamen concedit reuocationem attentatorum ante litis contestationem posse peti, postquam in principali causa fuerit litis contestatio expresse vel tacite praemissa. Nihilominus Ioan. Andr. Dom. Ancha. & alij in d. c. non solum. dum aliquot rationibus vtuntur aduersus opinionem. Specu. itidem sentiunt, falsam esse sententiam Baldi. Asseuerant etenim, satis esse in eodem libello peti sententiae latae, & attentatorum reuocationem, nec esse impedimento litis contestationem, vt reuocentur attentata, cum censeatur litis contestatio facta sine praeiudicio reuocationis attentatorum, quae fuit petita, nec oportet in specie peti, quod ante omnia reuocentur attentata: imo satis erit peti simpliciter reuocationem attentatorum. Idem fere voluerunt Raphael, & Ange. Aret. in l. 1. ff. nil nouari appell. pend. Salic. in l. 3. C. de appel. tenentes, posse simpliciter in eodem libello peti reuocationem sententiae principalis, & attentatorum. Denique horum authorum mens eo tendit, vt litis contestatio super principali grauamine facta censeatur absque praeiudicio reuocationis attentatorum. Sic sane opinor Rotae sententiam iure veriorem esse. Nec vidi vnquam hac dere controuerti: nisi eo casu quo litis status proximam habet atque expectat vltimam causae diffinitionem: tunc etenim non inconuenit, omitti reuocationem attentatorum, eiusque tractatum, & cognitionem: cum statim sit diffinitiua, & vltima sententia pronuncianda. Quinto haec reuocatio attentatorum fieri debet, etiamsi appellanti obijciatur notorius defectus iuris in principali causa, etiam in causa, quae super ecclesiastico beneficio tractatur. textus optimus in c. si constiterit. de accusa. cuius authoritate hanc opinionem probarunt Anton. [art. 4]& Francus 7. differentia in c. bonae memoriae. de appell. idem Francus in c. ad decimas. de restit. spolia. in 6. 4. colum. Dec. in c. ex parte. in 2. de rescript. col. vlt. Vnde fortiori ratione idem erit respondendum in profanis rebus, & temporalibus: vt scribit Alexand. in consi. 99. lib. 5. nume. 9. vbi Carolus Molin. testatur, eius opinionem Communem esse. Quamobrem licet alioqui sit satis dubium, an agenti interdicto vnde vi, obstet notorius defectus iuris quoad proprietatem, & frequentius in eam sit itum sententiam, vt minime fiat restitutio beneficij ecclesiastici propter notorium defectum tituli: & idem esse quoties agitur de restitutione alicuius rei temporalis & profanae, modo in hoc casu simul constet. expoliantem dominum esse: quod nos explicuimus in epitome ad quartum Decretalium. 2. parte c. 7. §. 5. nu. 10. Tamen vbi agitur ad reuocationem attentatorum, non obstant hi defectus eam petenti: quasi maioris sit priuilegij ac fauoris attentatorum reuocatio, quam interdictum vnde vi. Sed vbi lis tractatur super ecclesiastico beneficio Contrarium placuit Rotae 55. in nouis & eisdem decis. 14. & decis. 348. in antiquis, Oldrado consil. 1. Imolae in d. c. bonae memoriae. col. 3. cum beneficium ecclesiasticum non possit possideri absque Canonica collatione: sitque necessarium aliquo colore saltem canonici tituli possessionem iustificare: iuxta glos. illam celebratissimam in cler. vnic. de cau. poss. & proprie. cuius intellectum & examen satis in eius probatione varij tradidere ibi Card. Imol. & Bonifa. Lanfran. in rubr. de cau. poss. col. 8. Abb. in capit. in literis. col. 5. de restitu. spo. glo. in pragmat. sanctio. titul. de pacificis possess. §. ordinarij. verb. inquirant. Rebuffus in tracta. de pacificis posses. num. 32. Aufreri. in capella Tolos. 15. Dec. in c. cum causam. de probat. Selua, de beneficio. 1. parte. q. 7. colum. 4. Bellamera consil. 10. Rubeus cons. vl. colum. 2. Rota in nouis 408. & 421. Aymon consil. 93. Ludouic. Gomesi. in reg. de triennali poss. qu. 27. & q. 28. & in reg. de non iudicando iuxta formam supplica. q. 5. Gulielmus Cassadorus. decis. 4. & 8. de restit. spoliat. & decis. 3. eod. tit. Martinus Azpilcueta in ca. accepta. de restit. spol. oppo. 2. intell. 6. & oppo. 8. in princip. & oppo. 10. ex quibus plerique fatentur, opinionem gloss. Communem esse, praesertim gl. in pragmat. Sanct. Anto. Rube. & alij. Cui rationi facilime quis respondebit, si obseruauerit hanc opinionem gl. non esse admittendam, vbi quis expoliatur lite pendente. Siquidem huic agenti ad restitutionem ex ea ratione, quod pendente lite nihil sit nouandum, non poterit opponi defectus tituli colorati, vt vulgari dictione interim vtamur, etiamsi posset alioqui opponi iuste, notorius defectus proprietatis & iuris: quod notant in specie Rota 14. in nouis. Aufrerius in d. dec. 15. idem in Clem. 1. de off. ordi. reg. 2. fallentia 24. ad finem. Rebuffus dict. tract. de pacificis poss. nu. 32. & in concordatis Galliae. tit. de Annatis. verb. possessionem. & Martinus Azpilcueta in dict. 2. oppo. 6. intellectu. inducens ad hoc rationem tex. in c. cum venissent. de institut. Ex quo illud etiam conatur probare, quod vbi agitur ad reuocationem attentatorum, & vt nihil pendente lite nouetur, non potest obijci abiuratio spontanea beneficij ecclesiastici. Sed in eo capite potius agitur, vt lite pendente nihil nouetur, quam de reuocatione attentatorum. Nec constabat ibidem notorius defectus proprietatis: vt idem egregius Doctor admonuit, & nihilominus ipse verum esse opinor, non posse opponi defectum tituli colorati agenti ad reuocationem attentatorum, etiamsi expeditum foret, posse aduersus eum opponi notorium defectum proprietatis. Qua ratione fit, vt non omnino huic quaestioni quam tractamus conueniat in specie authoritas. gl. in d. clem. vni. de cau. pos. & proprie. Idcirco Rotae opinio poterit comprobari ex eo, quod appellantis non intersit, attentata reuocari, vbi notorius obstat illi iuris defectus in ipsa causa, & quaestione principali appellationis, vnde audiri non debet. c. cum super dere iud. Nec oberit text. in d. c. si constiterit. nam ibidem non aderat notorius defectus proprietatis: cum probationes & sententia per appellationem suspendantur, quoad effectum notorij, & quo ad alios effectus, secundum notata in c. in praesentia. de renunc. Imo etiam in rebus temporalibus idem erit, nec attentata reuocabuntur, si notorius sit defectus iuris ipsius appellantis. quod notant Guid. Pap. q. 213. idem Guido cons. 4. nu. 3. & cons. 69. col. pen. & consil. 124. col. 3. Afflictis decis. 98. optima gl. in l. 1. verb. fiat ei. ff. nil nouar. appel. pend. Quamobrem licet opinio contraria frequentiori Doct. consensu fuerit probata, nihilominus haec posterior admittenda videtur, saltem ad hunc effectum, vt non fiat reuocatio attentatorum in fauorem, & ad petitionem appellantis, sed iudex ex officio suo tradat beneficium sequestro: vt deducitur ex mente Rotae in d. decis. 14. in nouis. notant Cassador. dec. 3. titu. de restitut. spoliat. & Matth. Afflict. decis. 352. idemque admittendum videtur in rebus profanis ac temporalibus. Sexto est omnino ad huius quaestionis & tractatus examen obseruandum, non esse attentata reuocanda ante omnia in hisce casibus, in quibus appellatio iure non est admittenda: sicuti notat glos. communiter recepta in d. c. non solum. de appellat. verb. casibus. vbi est text. hac dere apertissimus, cuius conclusionis ea est manifesta ratio, quod tunc appellatio nullum operatur effectum, nec suspensiuum, nec deuolutiuum regulariter, vt constat, & ideo non est cur de attentatis reuocandis tractetur. Casus autem quibus appellatio iure prohibetur, poterit lector colligere ex Speculat. tit. de appellatio. §. in quibus. Hipp. in l. vnica. C. de raptu virginum. num. 138. Nicello in concordia glossarum, concordia 6. & Roberto Maranta in ordine iudiciorum. 6. parte. cap. de appellatione. numer. 269. Regula siquidem iuris est, quod appellatio admittatur semper, nisi specialiter sit iure prohibita. gloss. in l. qui restituere. ff. de rei vendicat. quae singularis est secundum Francum in rubric. de appellat. colum. 5. commendant Dec. in capitul. Romana. de appella. colum. 4. Bald. in capit. pastoralis. de appella. colum. 3. Idem Bald. in l. vnic. C. si de momen. possessione. colum. 2. Nam & in criminalibus appellatio admittenda est, secundum Bartol. in l. qui vltimo supplicio. ff. de poenis. notatur ex gloss. in dicta l. 1. ff. nil nouari appellatio. pendent. & in dict. capitul. non solum. & ideo vt ibidem apparet, non est sententia mandanda executioni interim dum appellari potest, quod & Felin. Communem omnium opinionem tradit in capitul. quaerenti. de offi. deleg. Abb. & alij in capitul. 2. de re iudica. etiam in crimine laesae maiestatis humanae: cum & in eo admittenda sit appellatio. gloss. & ibi Aretin. in l. Pantonius. §. rei perduellionis. ff. de acquirend. haered. Dec. in dicto capitulo cum sit Romana. §. vltim. Ioan. Igneus in quaestione, an Rex Franciae recognoscat superiorem. 17. & 18. special. dum allegat. l. 2. C. quorum appellatio. non recipian. Ludouicus Carreri. in practica criminali in princip. numero 85. contra Roma. in dict. l. Pantonius. §. rei perduellionis. Quod adeo verum est, vt & in crimine haeresis admittendam esse appellationem scripserit Bald. in l. 3. C. de summa Trin. Cuius opinio falsa quidem est, vt probatur in capitul. inquisitionis, vt de haeretic. in 6. & fatetur ipsemet Baldus hoc iure canonico verum esse, non tamen iure ciuili: qua in re fallitur, cum in hoc haeresis crimine minime sit facienda distinctio hac in quaestione inter ius Canonicum & Ciuile, idque in tanti criminis detestationem institutum est, quod Iacobus Septimancensis doctissime tractat in Catholicis institutionibus capitul. 6. explicat & repertorium inquisitorum verb. appellare. In alijs vero criminibus, quia id obiter attigimus, non praetermittam hanc controuersiam compendio quodam diffinire aliquod propositis conclusionibus ad eius resolutionem. Prima conclusio. Conuictus simul & confessus non auditur appellans, nec a iudice, qui senten[art. 5]tiam pronunciauit, nec ab eo, ad quem prouocatum est, quae quidem conclusio in criminalibus & ciuilibus, iure admittenda est, ac iure procedit text. & illic omnes in l. 2. C. quorum appel. non recip. Angel. Aret. in tracta. de maleficijs. verb. praesente Caio. Imol. & idem Angel. Aretin. qui fatetur hanc opinionem Communem esse in l. creditor. §. iussus. ff. de appel. Abb. & omnes in capitul. cum speciali. §. porro. de appellatio. vbi Dec. itidem asserit hanc opinionem communem esse: quam late tradit Ludo. Carrerius in practica criminali in princip. Hinc sane iudices, qui criminum punitioni praefecti sunt, quandoque torquere solent reos etiamsi crimen probatum sit, vt tandem reus confiteatur delictum, sitque vere conuictus & confessus, & ideo eius appellatio non sit admittenda: quod fieri posse Bald. sensit, ac tenet in l. obseruare. num. 9. C. quo. appell. non reci. Quo in loco tex. probare videtur eandem opinionem, quippe qui responderit, negandam esse appellationem ei, qui conuictus testibus, formidine tormentorum territus crimen fuerit confessus. Igitur permissum est iudici legitime conuictum tormentis subijcere: cum alioqui lex illa foret perniciosa, nec posset in vsum & praxim deduci. Idem tenuerunt ipse Baldus in l. 1. num. 9. C. de iura. calum. & Thomas Gramma. voto 1. col. 1. Quibus profecto illud potissimum refragatur, quod tormentis locus non est, vbi crimen alijs probationibus apparet: sed tunc demum iudices his vti debent, cum alijs probationibus delictum non probatur. text. in l. diuus Pius. & l. edictum. ff. de quaestio. capitu. illi qui. 5. q. 5. gloss. in summa 15. q. 6. adnotarunt passim iuris vtriusque interpretes, praesertim Gandinus in tracta. de malefic. rub. de quaest. in princip. Ang. Aret. in tract. de malefic. verb. fama publica. q. 2. Paul. in l. si quis in hoc genus. C. de epis. & Cler. Albe. in d. l. 2. C. quor. appel. non reci. Francis. Brunus in tracta. de indicijs, & tortura. q. 5. ver. sexto. Ludo. Carreri. in d. practica in princip. num. 188. Caute siquidem iudices vti debent quaestionibus & tormentis, cum plerumque multa mala ex his contingant, & saepissime torqueatur innocens, vt appareat nocens: & cum quaeritur, an sit nocens, cruciatur, & innocens luit pro incerto scelere certissimas poenas, non quia illud commisisse detegitur, sed quia non commisisse nescitur. Torquet etenim iudex accusatum, ne occidat nesciens innocentem, ac fit tunc frequentissime, vt per ignorantiae miseriam, tortum, & innocentem occidat, quem, ne innocentem occideret, torserat. Haec, & multa pie & eleganter aduersus tormentorum vsum scribit diuus Augustinus lib. 19. de ciuitate Dei. cap. 6. vbi Ludouicus Viues hoc ipsum inuentum alienum esse a Christiana pietate censet. Sed & Valerius Maximus lib. 8. cap. 4. refert quaestiones, quibus aut creditum non est, aut temere fuit habita fides. Nos vero non adeo improbamus tormentorum & quaestionum vsum, etiam in Christiana republica, modo iudices caute legitimis indicijs praecedentibus optimo zelo veritatis inquirendae hisce quaestionibus vtantur. Sic plerisque visum est Baldi opinionem falsam esse, & ideo non esse licitum, conuictum legitime torquere, vt confessus delictum appellare nequeat. Asseuerat idem Bald. sibi parum constans in l. qui sententiam. C. de poenis. vt refert Curtius in tracta. de indicijs & tortura in dict. q. 5. num. 16. eum sequutus: mihi tamen hoc non scribit Baldus. Sed idem tenuerunt Angelus, & illic Ioan. Igneus in l. & si certus. ff. ad Syllania. Augusti. Arimin. in additio. ad Angel. Aret. in dict. verb. fama publica. Andrae. Isernia in constitutionibus Neapolitan. tit. de homicid. & damnis clandestinis. numer. 33. quae quidem opinio Communis est, vt fatentur eam sequuti Hippolit. in l. 1. ff. de quaestio. num. 11. idem Hipp. in cons. 51. nu. 51. & in pract. §. nunc videndum. nu. 25. Lud. Carr. in d. pract. criminali. in princ. nu. 188. falso tamen citatur huius opinionis author Cynus in d. l. 2. C. quor. app. non reci. & in l. vlt. C. de quest. cum in his locis hanc quaestionem minime attigerit, ex quib. apparet, praxim istam qua iudices quidam vtuntur, dubiam admodum esse. Quamobrem duo vel tria in hac controuersia sunt obseruanda. Primum, posse conuictum testibus, torqueri ad detegendos socios, & participes criminis, in casibus, quibus potest interrogari de socijs criminis. Secundo illud sit certissimi iuris, teneri reum legitime conuictum sub mortalis culpae reatu, si a iudice interrogetur, etiam in tormentis respondere, an crimen commiserit. Nam etiamsi inique torqueatur, iuste tamen interrogatur, & ideo tenetur respondere iuxta Innoc. & Communem in c. 2. de confes. S. Thomam 2. quae. 69. artic. 1. Tertium itidem quibusdam placet, opinionem Baldi equam esse, ac licite posse admitti, quoties iudex ex circumstantijs viderit, reum ita conuictum esse, vt Reipub. expediat, statim non admissa prouocatione publice puniri, & ipsum inique ac per calumniam nolle confiteri veritatem, vt appellatione proposita differat iustam sceleris punitionem. Sic etenim rem istam docte & resolute Mart. Azpilcueta distinxit in c. inter verba 2. q. 3. corolario, 64. ad fin. Tametsi ob frequentem quorundam iudicum in puniendis criminibus audaciam, ne dicam saeuitiam temerariam, non auderem omnino Baldi sententiam probare, quae tunc falsa est, & manifeste iniqua, cum iudex non alia ex causa torquet conuictum, quam vt appellationis auxilium auferat. Nihilominus fatebor quandoque, etiamsi raro, conuenire, publicis sceleratissimorum hominum punitionibus, Baldi opinionem caute admitti, praesertim in his criminibus, quae enormia, & grauissima sunt: vt scribit Matthaeus Afflictis in constitutionibus Neapolitan. lib. 1. rubrica 27. num. 59. Caeterum admissa Baldi sententia queritur, quid dicendum vbi legitime conuictus torquetur, & negat crimen commisisse. Nam quidam opinantur, eum absoluendum fore, quia probationes legitime fuerint per hanc negationem excluse, atque purgatae, vt peculiari huius quaestionis verbo vtar: quemadmodum adnotauit ex gloss. inibi Alb. scribens hanc esse Communem opinionem in l. edictum. ff. de quaest. idem Alb. in rub. C. eod. tit. nu. 9. facit etenim necessitas fidem, quae tum a corporibus, tum ab animis nascitur. Nam & verberibus torti, & igni fatigati quae dicunt, ea videtur veritas ipsa dicere, & quae a perturbationibus animi fiunt, dolore, cupiditate, iracundia, metu, quia necessitatis vim habent, afferunt authoritatem & fidem, vt Cicero scribit in Topicis ad Trebatium. Cuius meminit gl. in d. l. edictum. Eandem opinionem in hac specie probare ac tenere conantur Caepol in cons. criminali. 32. dubio 9. Hippol. in practica. §. nunc videndum. num. 26. Idem Hippo. in d. l. edictum. idem in singulari 262. Ex contrario adducitur gloss. in l. 1. C. de quaestio. quae tamen parum vrget: quia non tractat de tormentis ipsius rei accusati, sed testium. Nam licet probationes integrae & legitimae non reddantur debiles propter negationem testium, qui torquentur: non ex hoc sequitur, idem esse in negatione ipsius rei principalis: adhuc tamen est obseruandum, quod gloss. in d. l. edictum. nulla lege probatur, vt fatetur Alb. ibi & in d. ru. nu. 9. sed & huius posterioris opinionis authores esse videntur Alex. in addi. ad Bart. in l. vnius §. reus. verb. nec confitetur. ff. de quaestionib. Thomas Gramma. cons. 12. nu. 24. & Hippol. in sing. 108. qui expressim asseuerant, conuictum vrgentibus indicijs, aut legitimis probationibus posse condemnari ad mortem, & poenam ordinariam, etiamsi in tormentis, vel extra tormenta negauerit, se crimen illud commisisse, de quo in iudicio accusationis tractatur. Hi vero probare volunt eorum sententiam authoritate tex. in l. qui sententiam. C. de poenis. ex qua illud tantum deducitur, posse quem legitimis probationibus conuictum damnari poena supplicij corporalis, & ordinaria: quamuis non fateatur ipse conuictus crimen commisisse, & ad hoc ipsum eius legis meminere Bald. & Felin. in capitul. ad nostram. de probation. vrget tamen haec equidem ratio: quia si legitimis probationibus quis conuictus sit, & poterat ex his iuste poena ordinaria damnari, non erit ex hoc absoluendus, quod aliqua ex causa tormentis, & quaestionibus fatigatus noluerit crimen confiteri. Etenim hoc nullibi in Iure probatur, atque ideo & hanc vltimam opinionem veram esse censent Andrae. Isernia in c. 1 §. publici latrones. de pace tenenda. Paris de Puteo in tracta. de syndicatu, ad finem capit. quidam latro tortus, & Matth. Afflict. in constit. Neapol. lib. 2. rubr. 10. num. 28. Vnde fit, vt iudex omnino expendere debeat probationes ipsas, earumque; vim, & authoritatem, an sit legitime, plene, & integre probatum delictum. Atque haec dicta sint de prima conclusione, quam conatur Dec. euertere, vbi qui fuit confessus, & conuictus aliquam causam exponit appellans, ex qua iustificet appellationem ipsam, nempe si dixerit, confessionem fuisse factam ex errore, ac testes ipsos falsum testimonium dixisse, quae denique non sunt vero consona, nec vera praesumuntur, & ideo iudex ad amussim, & diligenter cauere debet, ne quem temere morti tradat, atque item ne sceleratissimos homines appellantes admittat. Secunda conclusio. Confessus tantum, etiamsi testibus conuictus non sit, nec in ciuilibus, nec in criminalibus regulariter ad appellandum admittitur. tex. opt. in d. c. cum speciali. §. porro. & in c. Romana §. sin autem. de appel in 6. vbi Io. And. Dom. & Fran. Abb. & Doct. communiter in d. §. porro. Capella Tolosana, & ibi Aufre. num. 176 quorum opinio Communis est, & ita intelligitur, vt procedat, quoties confessus nullam exponit causam expressim, quae appellationem iustificet. Nam si causa expressa fuerit, admittenda est appellatio, & suspendenda executio, secundum eosdem. Tradit late Nicell. 6. concor. gloss. col. 3. Nam vbi a iure prohibita est appellatio, nihilominus est admittenda, si causa iusta expressim fuerit in appellatione dicta glos. insignis. in d. §. sin autem. verb. mandetur. quam sequuntur illic omnes, & Dec. in c. 3. & in c. consuluit. in 1. de appel. notat Bart. in l. a sententia. ff. de appel. Cuma. con. 60. Lanfran. in clem. dispendiosam. de iud. col. 3. Vnde apparet, quá nam ratione possit procedere quod notauit gl. in d. §. porro. & plerique alij tenentes admittendam esse appellationem eius, qui ex propria tantum confessione damnatus fuerit. Imo quibusdam placet in aliquot criminibus non esse admittendam appellationem, siue quis fuerit tantum confessus, siue conuictus, quasi alterum sufficiat ad executionem sententiae, vt statim non obstante appellatione ea fieri possit, quod probare videtur tex. in d. l. 2. C. quorum appellatio, non recip. cui conuenire videtur regia lex hac dere satis expressa in l. 16. ti. 23. par. quae isthaec crimina commemorat, latius tractat rem istam Lu. Carr. in dict. practica in prin. Quacunque tamen in causa qui ex confessione damnatus fuerit, etiamsi non audiatur appellans a iudice interiori, audiendus tamen est a superiori ad quem appellauit, quod gl. notauit in d. §. sin autem. verb. mandetur. quam sequuntur Doct. ibi Fel. in c. significasti. in 1. de homi. col. 2. idem Fel. in c. ad abolendam. de haer. Abb. in c. pastoralis. in prin. & illic iuniores, de appellat. Vsus tamen forensis apud Hispanos, & fere toto in orbe Christiano hactenus obtinuit, vt in criminalibus, quoties corporalis poena est infligenda, appellatio minime admittatur ad executionem impediendam. l. 101. stili. siue quis damnetur ex propria confessione, siue testibus fuerit tantum conuictus, quem vsum ipse probare nequeo, nec opinor, probari iure posse. Idcirco iudices admoneo, vt priusquam exequantur criminales sententias cautissime singula expendant: poterit enim contingere, quem falsis testibus conuictum fuisse, aut iniquissima, ac crudeli admodum quaestione inductum, & coactum esse crimen de se falsum fateri: cuius rei veritas forsan apud appellationis iudicem constare poterit, & tamen si manifestum sit, damnatum ad mortem, vel aliam poenam, iuste & vere conuictum esse, non est differenda executio appellationis iniquae causa & praetextu. Non negamus a lege humana, vel priuilegio principis appellationem, & ius appellandi tolli [art. 6]posse. Nam hoc probatur in c. 1. de rescrip. c. pastoralis. de appell. c. super quaestionum. §. si vero. de off. deleg. l. 1. §. interdum. ff. a quibus appell. licet. & cap. super eod. de off. delegat. Regia lex 13. titu. 23. part. 3. ad finem. ex quibus haec constat communis omnium adnotatio. Cui tamen obijcitur, quod appellatio, defensio sit, ca. omnis oppressus. 2. q. 6. c. suggestum. de appel. l. 1. ff. de appe. defensio autem tolli non potest a principe Cle. pastoralis. de re iudic. ad fi. qui quidem locus manifeste probat, citationem a principe tolli non posse: quia ea est naturalis defensio, ac iure naturali instituta, cuius authoritatis passim mentio fit, praesertim a Car. ibidem Abb. & alijs in c. 1. de caus. poss. & propri. Fel. & Deci. in ca. ex pare. 2. col. 2. de off. deleg. Fel. in c. cum olim. co. 9. de re iud. Dec. in rub. de appell. col. 4. gl. in extrauag. Rem non nouam. de dol. & contu. Hippo. in l. vnic. C. de rapt. virg. numer. 91. Oldrado consi. 43. Socino in consi. 164. lib. 2. & consil. 87. lib. 3. in difficultate sexta. & Fortunio in l. Gallus. §. & quid si tantum. ff. de lib. & posth. colu. 137. Igitur nec appellatio qua ex parte defensio est, tolli debet, nec potest a principe vtcunque supremo. Huic sane rationi quidam responderunt, non esse par ius appellationis & citationis: siquidem citatio defensio est iuris naturalis: & ideo non potest tolli a principe. Appellatio vero defensio est non iuris naturalis, sed humani, & positiui: atque ideo poterit a principe tolli. Huius responsionis authores sunt Abb. in c. dilecti. col. 4. de exceptio. Angel. Aret. in l. 1. vl. notab. ff. de appellat. idem Angel. in d. §. interdum. Dec. in rubr. de appellat. column. 4. Ripa in capitu. primo de rescriptio. columna 3. Nos vero rationem, ac responsionem istam non refellimus: sed admittimus eam apertius perstringentes. Opinamur etenim, citationem iure naturali inductam esse, qua ex parte necessaria est ad defensionem innocentis, & vt ius suum vnicuique reddatur: denique ad iustitiae ministerium. Nam iustitia ratione naturali ministranda est a quocunque principe, alioqui tyrannidem exercebit princeps is, qui ius suum vnicuique non reddiderit. Quod adeo probatissimum est, vt negari absque maxima iniuria minime possit: ergo quoties citatio, causae cognitio, & alia his similia sunt necessaria, vt ius suum vnicuique reddatur: itidem haec ratione naturali sunt premittenda, nec a principe vtcunque summo remitti poterunt. Nonne obsecro princeps, qui reum sibi delatum, inauditum, absentem, ac non citatum damnaret, dubio procul se periculo imminenti exponeret damnandi innocentem? Poterat enim absens legitime se forsan defendere: atque ideo cum necessaria sit absentis citatio ad effugiendam temerariam condemnationem, vocandus omnino absens erit etiam a principe summo, cum alioqui iuste damnari nequeat absque maximo periculo, & temeritate mortalis criminis, quod committeret princeps, qui sic inauditum iudicaret. Quod si posset, forsan absens nullam habere legitimam defensionem, interim tamen dum hoc principi certissimum non est, periculo peccandi mortaliter se committit: & ideo peccat, mortalique culpa irretitur. Idem ipse in appellationis defensione censerem. Opinor etenim, tunc appellationis ac prouocationis defensionem a ratione naturali omnino deduci, iureque naturali censeri institutam, quoties ea foret necessaria perpensis negotij, ac litis circumstantijs, & qualitatibus ad ius suum vnicuique reddendum, & ad iustitiae verum ministerium. Fateor equidem non ita posse frequenter constitui necessariam, ac praecisam istam defensionem in appellatione: sicuti constituitur facilime in citatione: vtcunque tamen sit, idem erit in vtroque casu, vbi par contigerit necessitas: Vnde possunt aliquot corolaria deduci, quae magis nobis aperiant vtriusque defensionis vim, & potestatem. Primum hinc apparet, posse a principe, lege vel speciali iure, atque item a Republica citationem tolli, quae iure humano post conclusionem causae necessaria est ad sententiam pronunciandam. Etenim tunc nulla est alleganda defensio: & ideo potius ea citatio iuris est positiui, & humani, quam naturalis, quemadmodum in specie tradit eleganter Matthae. de Afflict. in decisione Neapolit. 283. Secundo item constat, posse principem citationem tollere in his actibus, quos ipse agere absque iniuria potest libere, etiam sine causa, & in alterius praeiudicium. Nec enim citatio tunc impedire potest principis liberam voluntatem. quod expressim adnotarunt Soc. in d. consil. 164. lib. 2. & alij quos refert, & sequitur Aymon Sauillianus consi. 5. colum. 2. Qua in re lectorem admoneo, vt diligenter & caute perpendat exempla, & themata, quae sunt huic conclusioni praemittenda. Tertio, colligitur verus intellectus ad textum in cap. 1. de causa possession. & proprietat. Nam illic nulla tollitur a principe potestas, nec significatur, in eo deficere potestatem aliquam diffiniendi quidquam aduersus inauditam partem ex verbo possumus, praemissa negatione. Lex siquidem humana nullam in ducit principi praecisam necessitatem: sed potius materia subiecta, qua ratione a iure naturali necessitatem inducit ipsimet principi, eadem ostendit, principem nihil posse aduersus inauditum, & non citatum diffinire, quemadmodum in specie locum istum explicat Fortunius in d. l. Gallus. ff. de lib. & posth. in prin. co. 16. Quarto, ex his deducitur intellectus clausulae illius, quae frequentissima est in Romana curia adsupplendos quoscunque defectus: vt per eam defectus citationis minime suppleri videatur, quod expressim notat Staphile. de literis grat. & Iustit. fol. 145 & optime Ludo. Gome. in tracta. vtriusque signaturae. nu. 68. Quinto, probari poterit ex praenotata conclusione, posse principem appellationem tollere, vbi litis alicuius, etiam grauis diffinitionem committit iudici ea in re peritissimo & integerrimo. Etenim iudex ipse procedere debet citatis his, quos negocium tangit, eorumque defensionibus auditis: quod iure naturali necessarium est. At vbi re diligentissime discussa, & examinata iudex ipse sententiam dixerit: non est profecto ratione naturali appellatio necessario admittenda, cum lites non debeant esse immortales, imo Reipublicae conueniat, easdem cito diffiniri. c. finem. de dolo & contumacia. Sexto infertur. Sanctissime quibusdam legib. quandoque appellationem tolli propter negotiorum qualitatem, quae non patitur iuxta Reipublice bene institutae vtilitatem, executionem sententiae appellatione proposita impediri. Septimo illud est manifestum, plerunque temere & sine vlla causa tolli a principe appellationem, non examinatis prius negotijs, & iudicis qualitatibus: quod fieri iuste non potest. Appellationis etenim defensio non est a principe tollenda, nisi ex causa: secundum And. Iserniam & Matt. de Affli. in Neapolitanis constitutionibus in prooemio. q. 10. Octauo apparet item, sancte ac religiose in religionibus monachorum appellandi vsum sublatum fuisse. Nam etiamsi possit accidere, monachum aliquem iniuria laesum affligi a piae lato: tamen multa damna ex appellationibus sequerentur, quae religionis neruum, & decus potissimum macularent. Sic etenim in specie probat Dominicus a Soto libr. 5. de iusti. & iure. q. 6. art. 3. Effectus autem huius clausulae, appellatione remota: tradidere glo. & Docto. in ca. pastoralis. in princ. de appellat. & in cap. 1. de rescrip. Anto. & Imol. in cap. 1. de his, quae fiunt a maior. part. cap. Praeposi. & Dec. in cap. vt debitus. colum. 4. de appellation. quibus adde Nicellum in concordia 6. glossarum. fallentia. 68. Fel. in c. significauerunt. de except. colum. penult. glo. in capitu. vltim. de haeret. in 6. verb. figura. Iaso. in §. in bonae fidei. de act. num. 55. & in l. omnes populi. col. 3. ff. de iust. & iur. gl. in Clem. saepe. verb. mandamus. de verb. sign. Fel. in c. pen. de accusatio. Septimo, vt propositam hoc in capite attentatorum materiam prosequamur, constanter, & ve[art. 7]re asseueramus, non tantum reuocationem attentatorum praetermittendam esse, quoties appellationi locus non sit, sed & vbi appellatio iure admittitur, quo ad effectum deuolutionis causae ad iudicem superiorem: modo ea appellatio non habeat effectum suspensionis, ex qua iurisdictio iudicis a quo appellatum est, interim cesset, & suspendatur. Hoc etenim plerunque poterit contingere, quod appellatio admittenda sit quo ad deuolutionem, non tamen quo ad suspensionem, quemadmodum adnotarunt Philippus Francus & alij in d. c. pastoralis. in princip. de appell. nu. 6. & ibi Imol. col. 3. tex. singularis in cap. pastoralis. §. praeterea. de offic. delg. ex quo id adnotarunt Panormitan. illic & alij. Idem Panormitan. in dicto capi. pastoralis. de appell. colum. 3. Nam ex eo suspenditur iurisdictio iudicis a quo, in dict. §. praeterea. per appellationem, quae non erat admittenda quoad effectum suspensionis, quod Romanus Pontifex ex certa scientia ipsam appellationem ad eum effectum admiserit, causamque alijs iudicibus diffiniendam delegauerit. Sed & huic septimo intellectui adstipulatur omnino ratio euidens: siquidem appellatione pendente nouata ideo reuocantur, quia nouari nihil potuit pendente appellatione, eaque nouatio iure improbatur, ne fiat iniuria iudici superiori, cui deferendum est. Igitur vbi ius ipsum permittit nouationem istam, quia non suspendit iurisdictionem iudicis, a quo fuit appellatum, profecto non est cur de reuocatione attentatorum tractetur. Cui opinioni aliquot exempla non verebimur aptare, quo res ista fiat euidentior: eam etenim probat Andrae. Tiraquellus in tract. le mort. 6 part. declaratione 6. numero 7. Primum equidem exponitur exemplum in iudicio possessorio adipiscendae, vel recuparandae, in quo appellatio admittenda non est quo ad ef[art. 8]fectum suspensionis. l. vnic. C. si de momen. poss. licet admitti debeat quo ad causae deuolutionem, sicuti probare conantur Bar. in l. 2. ff. de appe. recip. num. 6. Panorm. in c. cum ad sedem. de restitut. spoliat num. 30. & in consi. 55 lib. 2. Angelus in consil. 107. Aufrer. in capell. Tolosana vltim. Quam opinionem in praxi receptam esse testantur Matthae. de Afflict. decisio. 269. & Rebuffus super leges regias trac. de sententijs exequendis art. 5 gl. 3. eandem opinionem sequuntur Bal. in l. 2. C. de epis. audien. nu. 22. Arch. in §. de possessione. 2. q. 6. Rip. in c. saepe. de resti. spoli. num. 3. Paulus Parisius consi. 108. nu. 20. lib. 1. qui scribit, hanc opinionem communem esse, idem fatetur Robertus Maranta in tract. de ordine iudiciorum parte 6. c. de appellatione, nume. 294. quam probare videtur tex. in c. ei qui. §. de possessione. 2. q. 6. & in d. l. vni. C. si de moment. poss. quam ad hoc expressim inducit illic Albericus. Nec tamen diffiteor, plerisque placuisse, hac in re constitui discrimen inter ius Pontificium, & Caesareum, vt secundum illud in iudicio possessorio omnino admittatur appellatio, quoad vtrum que effectum, suspensionis, & deuolutionis, secundum istud minime admittatur, nec ad effectum deuolutionis. Sic etenim placuit gl. in c. 1. de caus. poss. cuius opinio Communis est, vt constat ex Dec. consil. 28. & Nicello in 6. concordia glossarum, fallentia 5. & 6. Ripa in d. c. saepe. numer. 3. eamque sequitur Practica Ferrariensis in forma libelli expoliate possessionis, & plerique alij, quorum meminere Dec. qui eos sequitur in d. consil. & Paulus Parisi. superius citatus. col. 2. Ipse vero controuersiam istam opinor diffiniendam omnino esse tribus conclusionibus. Prima conclusio. Iure pontificio a sententia lata in iudicio possessorio appellatio admittenda est ad vtrumque effectum suspensionis, & deuolutionis. Hanc conclusionem secuti sunt hi, quos primo loco citauimus: quam esse communem fatetur Panorm. in dicto c. cum ad sedem. & post eum in hoc sensu Nicellus in dict. concordia sexta, eandem sic intellexere Afflict. d. decisi. 269. Bald. consi. 321. lib. 3. idem Bal. consi. 379. li. 1. & consi. 141. eo. lib. nu. 1. & probatur expressim in Cle. vni. de sequaestr. posses. & fruct. qua decisum est, non esse quem priuandum possessione post vnam sententiam in iudicio possessorio contra eum lata. Haec eadem conclusio iure regio satis constat: siquidem prima sententia lata in iudicio possessorio regulariter pendente appellatione vel supplicatione, minime mandatur executioni, quod apparet in l. 28. earum legum, quae Madritiae dicuntur. Ex hoc patet, falsum esse quod Gozadinus cons. 50. nume. 4. & Aufrer. in dict. capella Tolosana vltim. asseuerant, tenentes, iure pontificio appellationem a sententia lata in iudicio possessorio non habere effectum suspensiuum, sed tantum deuolutiuum. Etenim contrarium probatur in dict. Clem. vnic. vbi Imol. colum. vlt. post Lapum hoc ipsum tenet. Nec Cardi. ibi quicquam suffragatur Aufrerio, & Gozadino, nec item alij authores ab eis citati, quippe qui nequaquam tenuerint, nec probauerint, quod ipsis adscribitur. Alioqui nulla esset differentia inter ius pontificium, & Cesareum: quam tamen omnes constituerunt. Secunda conclusio. Quamuis iuxta veterum quorundam opinionem, quae apud iuris ciuilis professores communis olim fuit, & adhuc esse quibusdam videtur, appellatio in iudicio possessorio iure Caesareo nullum effectum habeat, post Bartolum tamen receptum est, frequentiori consensu appellationem istam admittendam fore quo ad effectum deuolutionis, licet executio sententiae minime impediatur. Hanc conclusionem probamus his authoritatibus, quarum paulo ante mentionem fecimus. Nam & veterem illam opinionem, cuius passim mentio fit, ita intellexere Panormit. Barto. Bal. Paulus Parisius Matthae. de Afflictis, Aufreri. Ripa & plerique alij: Vt tandem opinemur, hanc sententiam Communem esse: quod & Robertus Maranta palam asseuerat, illud adijciens, quod vbi causa proprietatis non potest breuiter expediri & tractari, tunc appellatio a sententia lata in possessorio habet etiam effectum deuolutiuum & suspensiuum, quae momentanea non est: atque ita hanc conclusionem nouam esse censet. Ipse vero falsam opinor ex eo, quod super ipso possessorio facilime possit lis finiri, & expediri apud iudicem appellationis, quae saltem habuit effectum deuolutiuum, ex quo poterit grauamen per executionem sententiae illatum breui manu reparari. Tertia conclusio. Non tantum iure ciuili, sed & pontificio appellatio admittenda non est ad suspensionis effectum ab ea sententia, quae fertur in iudicio possessorio ex constitutione vltim. C. de edict. diui Adrian. tollen. Huius opinionis author est Bald. in consi. 141. numer. 1. lib. 1. idem Bald. in consi. 203. lib. 4. Nam quod iure ciuili non admittatur haec appellatio asserit Bar. communiter receptus in d. l. vlt. col. fin. tex. optimus in l. quisquis. C. quorum appell. non recipi. gl. item in d. l. vlt. verb. missus est, late Andrae. Tiraquellus in tract. le mort. parte 6. declaratione 6. Idem esse respondendum iure pontificio Bal. ex eo censet, quod nullibi sit eo iure contrarium statutum: & praeterea quia fauore testamentorum & haereditatum vacantium hoc iudicium possessorium summarie debeat expediri, nec omnino sequatur aliorum conditionem iudiciorum, quae de possessione plerumque tractantur. Sed & si hoc dubium iure pontificio cuipiam videatur, illud obsecro consideret, quam facile sit iniquis appellationib. legitimos ac veros defunctorum haeredes possessione rerum haereditariarum interim iniustissime fraudare. Quamobrem Bald. existimat, etiam in hac specie differendam esse sententiae executionem, quoties appellans causam aliquam exposuerit, quae iusta videri possit ad appellationem omnino admittendam. Hinc constat, qua ratione vsu forensi obtentum fuerit in hoc regio praetorio, quod minime fiat reuocatio nouatorum, seu attentatorum appellatione pendente ab ea sententia, quae lata fuit super missione in possessionem bonorum in fauorem haeredis, iuxta d. l. vl. C. de edi. diui Adri. tol. etiamsi iure regio sit admittenda appellatio ad effectum suspensionis a sententia lata in iudicio possessorio. Sic denique mihi non placet, quod quidam opinantur, censentes, non esse in hac quaestione discrimen aliquod inter ius canonicum & ciuile, imo vtroque iure admittendam esse appellationem a sententia lata in iudicio possessorio, eo tantum casu, quo grauamen non possit per sententiam in petitorio iudicio pronunciandam reparari: sic etenim placet Angelo in consilio 46. cuius opinionem veram esse existimat Oldendorpius in libello de iure & aequitate, titulo duodecimo. Nam ex ipsis iuris pontificij, & Caesarei responsis & constitutionib. manifesta est ea differentia, quam hoc in loco nos tradidimus Tametsi iure Caesareo sit recipienda omnino appellatio in iudicio possessorio, vbi grauamen non possit tolli per sententiam latam super petitorio iudicio secundum communem. Eadem ferme ratione regia lex diffiniuit, post duas sententias conformes, latas in iudicio possessorio, non esse admittendam supplicationem illam, quae lege regia fit ad ipsummet Regem, data idonea cautione: & sub fideiussoribusde soluendis mille, ac quingentis nummis aureis Castellanis, si fuerit confirmata sententia lata in auditorio regis, a qua extitit supplicatum l. 28. in legibus Madritijs. Est etenim ratio huius constitutionis potissimum procedens ab his, quae iure ciuili statuta sunt circa appellationem, que praeponitur a sententia lata in iudicio possessorio. Pari sane iure, lege itidem regia, quae lata fuit anno M. D. xlj. decretum est, non esse admittendam quo ad effectum suspensiuum, supplicationem a sententia regij, ac supremi praetorij, qua fuerit pronunciatum, mortuo possessore primogenij, quis sit in possessionem eiusdem mittendus, secundum ipsius maioratus institutionem. Fit enim huius sententiae executio non obstante supplicatione propter momentaneam ipsam possessionem, quae statim mortuo possessore transfertur iure regio in legitime vocatum ad primogenium. l. 45. Tauri. Nec debet diu vacare occupatione, ac reali apprehensione, praesertim quia non tam agitur in hoc iudicio summatio de ipsa possessione, quam de detentione, vt inquit ipsa lex. Detentio siquidem magis momentanea censetur, quam ipsa possessio. l. 3. §. vltim. ff. de acquiren. possess. iuncta l. non solum. §. quod vulgo. ff. de vsucap. & nos paucis tradidimus in regula possessor. 2. part. in prin. num. 2. de regul. iuris. in 6. Idcirco quod in l. vnic. C. de momenta. possessione traditur, apitus congruit detentationi, quam possessioni: vt ipse Angelus sensit in d. consi. 46. licet vere sit etiam de possessione intelligendum. Caeterum licet a sententia lata in iudicio possessorio appellatio non sit admittenda: tamen si appelletur in hoc iudicio ab inordinato processu, erit nihilominus locus appellationi: secundum Baldum in cap. ex conquaestione. colum. 1. de restitu. spoliat. Bart. in l. 2. colu. 2. ff. de appell. recip. Iasonem in l. 1. nota. 3. ff. de bonor. possess. secundum tab. & Catel. Cott. dictione appellari. Idem erit quoties lata fuerit sententia in iudicio possessorio circa possessionem ipsam restituendam, & ipsius rei fructus perceptos. Nam licet appellatio non sit admittenda, qua ex parte sententia possessionem tangit: tamen recte proponitur, & est recipienda, quatenus sententia ipsa condemnat possessorem ad fructus restituendos: quod notant Bal. in d. l. vnic. C. si de moment. poss. Bar. in l. creditor. §. iussus. ff. de appel. Matthae. de Afflict. in decisi. Neapo. 77. ad fi. ex quib. sententiae executio suspenditur. Igitur ex his manifestum fit, quandoque appellationem admittendam esse, nec tamen ex hoc reuocanda fore innouata pendente appellatione: vt constat in hoc primo exemplo. Secundum huius conclusionis exemplum aptissime traditur ex lege regia, quae Toletana vul[art. 9]go nuncupatur, quae iudices ipsos instruit, qua forma & modo procedere debeant, in eo iudicio, quo summarie agitur, vt ciuitatibus, & oppidis restituantur agri, qui cum communes essent, publici, & ipsius Reipublicae quo ad dominium vniuersale, occupati fuere a priuatis quibusdam propria authoritate, aut absque titulo iusto, quo solent similes agri iure obtineri. Etenim a sententia lata in hoc iudicio possessorio iuxta formam a lege praescriptam, recipienda est appellatio a iudice superiori: quia effectum habet deuolutionis: est tamen sententia tradenda executioni a iudice, qui eam pronunciauit. tex. est in l. 5. ti. 3. li. 7. ordi. Cuius intellectum diligenter explicat Petrus Auend. in tract. de exequendis literis regijs, c. 4. nu. 12. Fit ergo, vt in hac specie licet recipiatur appellatio, minime tamen reuocentur attentata pendente appellatione. Tertium exemplum itidem est facile iure regio. Nam licet olim fuerit controuersum & frequentiori sententia diffinitum, admittendam esse appellationem a sententia, quae pronunciatur super executione instrumenti publici, & guarentigij secundum ea, quae traduntur a Roderico Xuares in l. post rem. ff. de re iudica. parte vltima. quaest. 6. Ho die tamen lege 64. Tauri. sancitum est, appellatione non obstante finiendam fore, ac peragendam executionem ipsam: tametsi appellatio sit recipienda quo ad effectum deuolutionis. Vnde in hac etiam specie appellatio effectum habet deuolutionis, non tamen suspensionis: & ideo nouata pendente appellatione reuocanda non sunt, nec reuocantur remedio attentatorum. Admittitur vero appellatio a iudice, ad quem fuit prouocatum, vt prior sententia reuocetur, vel confirmetur: cuius equidem quaestionis cognitio summarie tractatur, ita quidem, vt inuito, ac remittente ipso, contra quem pronunciatum est, nusquam admittatur aduersarius ad probationem. Quia semel executioni tradita sententia, apud iudicem appellationis agendum est, an iuxta formam a lege regia praescriptam fuerit facta executio. Lex autem regia semel tantum & intra decem dies probationem admittit: Id circo non aliter est instrumentum mandandum executioni, quam eadem forma seruata. Qua ratione quoties qui appellat allegans non fuisse factam executionem secundum regiam constitutionem, grauamen hoc ex eisdem actis, non ex nouis erit diffiniendum: quia si iudex facto potius, quam iure processit, reuocanda est eius executio eodem modo nulla expectata probationis iustificatione. quod adnotare videntur Bald. Salyce. & Iason, nu. 9. in l. si pacto quo poenam. C. de pact. text. optimus in l. 1. §. 1. ff. si muli. ventris nomi. glo. insignis in l. minor. in prin. ff. de euictio. vbi est tex. cuius plerique meminere: praesertim Alexand. in l. de vnoquoque. ff. de re iudic. colum. penu. & in l. quod iussit. colum: 9. eodem ti. Ioannes Baptista in tract. de debitor. suspe. & fugiti. quaest. vltim. Bertrandus in consi. 87. in noua parte. Felin. in c. qualiter. in primo, de accusat. colum. 7. Hinc etiam fit, vt ille, contra quem mandata est executioni sententia, lata super instrum enti publici executione, admittatur ad probationem, si ea vti velit, etiam aduersario refragante: potest enim proprio iure renunciare. Quod si sententia in hac specie lata, non fuerit executioni tradita, non erit, qui appellauit, admittendus ad probationem altera parte contradicente, in cuius gratiam tunc, dum instrumenti executio facta omnino non est, negatur alteri probatio in appellationis iudicio: atque haec praxis frequentissime recepit. # 24 THEMA CAP. XXIIII. Rursus de reuocatione attentatorum tractantur multa. SVMMARIA. -  1 Attentata pendente appellatione ab interlocutoria non reuocantur ante omnia, etiamsi articulus appellationis sit connexus principali. -  2 Attentata post appellationem ab interlocutoria, quo ad legem ipsam, etiam ante inhibitionem nulla sunt, & irrita. -  3 Inhibitio non aliter operatur effectum, quam si fuerit canonice facta, & quae dicatur canonica. -  4 Attentata per tertium, non sunt ante omnia reuocanda. -  5 Attentata post appellationem extraiudicialem an sint ante omnia reuocanda? -  6 Nullitatis quaestione pendente, an sit aliquid nouandum? & an attentata sint ante omnia reuocanda? -  7 Nullitas quando dicatur tractari principaliter, quando incidenter? -  8 Succumbens in causa appellationis, vel deserens eam, an possit agere de nullitate, & nullitatis causam prosequi? CAPVT XXIIII. HACTENVS quidem multa explicuimus, quae potissimum conuenire videntur satis frequenti quaestioni, quae de reuocatione attentatorum in iudicijs agitur. Nunc vero eandem prosecuti materiam libenter & alia tradere conabimur, maxime de reuocatione eorum, quae post appellationem a sententia interlocutoria, & ab actu extraiudiciali nouata fuerint. Nam & de hoc sepissime controuertitur in summis curiarum tribunalibus. Extat sane de appellatione ab interlocutoria tex. elegans in c. non solum. §. 1. de app. in 6. quo decisum est, attentata post appellationem ab interlocutoria non esse reuocanda, donec fuerit appellatio ipsa iustificata per probationem, id est, probetur vera causa appellandi. Nisi nouatio fiat post canonicam inhibitionem, factam & decretam a iudice appellationis. Haec vero constitutio est in specie intelligenda, traditis aliquot interpretationib. ad eius praxim & forensem vsum. Meminit vero huius constitutionis eleganter Rota in nouis, 234. cuius meminere Panor. in c. 1. col. 3. & Imo. ac Dec. num. 11. in c. 1. de appell. Primo quidem, prior pars huius decisionis obtinet, etiamsi appellatio ipsa fuerit proposita ab [art. 1]interlocutoria, quae fuit pronunciata in articulo, & quaestione admodum connexa principali controuersiae, & causae. Nam & in hoc casu nouata pendente appellatione non sunt reuocanda, donec probetur vera & iusta causa ipsius appellationis. Siquidem in hoc distinguitur appellatio a diffinitiua, ab appellatione, ab interlocutoria: quia prior appellatio statim absque vlla iustificatione habet effectum suspensiuum omnino, nec est necessaria iustificatio causae, vt suspensa censeatur, & vere sit suspensa iurisdictio iudicis, a quo prouocatum est. Posterior autem appellatio exigit necessario causae expressam mentionem, vt iustificetur, & eius probatio, vt omnino suspensa sit ad effectum reuocandi attentata iurisdictio iudicis inferioris, qui sententiam pronunciauit. Alioqui, si haec differentia tantum seruanda foret in appellatione ab interlocutoria, quae lata est in articulo non connexo causae principali, profecto nimis restringeretur insignis responsio Pontificis in d. cap. non solum. §. 1. praesertim, quia secundum Panor. in c. super eo. in 1. de appella. post glo. ibi & Chosmam in prag. sanctione. ti. de causis. §. & ne sub vmbra. versi. interponi. iurisdictio iudicis, a quo appellatur a sententia interlocutoria, pronunciata in articulo, etiam non connexo causae principali, suspenditur interim pendente appellatione, quo ad ipsum adhuc principale negotium. Ergo si nulla foret constituenda differentia inter appellationem a diffinitiua, & appellationem ab interlocutoria quo ad reuocationem attentatorum: consequeretur admissa Abb. sententia, non esse admittendam decisionem pontificis, in d. capitul. non solum. nec ei locum esse: cum ex quacunque appellatione ab interlocutoria maneret suspensa iurisdictio iudicis, a quo prouocatum fuit, & ideo essent ante omnia reuocanda ea, quae post appellationem fuere nouata. Sed hoc apertissime refellitur, ex ea, quam constituimus, differentia. Nam etiam, si appellationis causa, suspensa sit iurisdictio iudicis inferioris: id vero ita est accipiendum, vt haec suspensio omnino fiat statim, & vere, atque cum effectu per appellationem a diffinitiua: non tamen per appellationem ab interlocutoria. Etenim suspenditur iurisdictio iudicis inferioris per hanc appellationem, non equidem statim, vere, nec cum effectu, sed in euentum quo probata sit appellationis causa, & sub ea conditione. Quod constat in d. c. non solum. §. 1. Nec tamen admittimus opinionem Panorm. potius etenim contrariam probamus, asseuerantes, per appellationem ab interlocutoria pronunciata in eo articulo, qui est connexus quaestioni principali, suspendi iurisdictionem iudicis, quo ad ipsum negotium principale: non tamen vbi interlocutoria sit pronunciata in articulo, non connexo principali quaestioni. Nam per appellationem ab hac interlocutoria, non suspenditur iurisdictio iudicis, quo ad principale negotium, nec tenetur iudex, a quo prouocatur, eidem supersedere: quemadmodum tenuerunt Anton. Imola, Francus, & Dec. in d. c. super eo. idem Dec. in c. ad haec. in 1. & in c. bone. eodem titu. columna 4. Quibus in locis scribit, hanc opin. Communem esse. Qua ratione, quoties interlocutoria fuit lata in articulo non connexo, sed separato a questione principali, nouata pendente appellatione, non reuocantur, etiamsi probetur vera causa appellationis, nisi nouatio fiat super eo articulo, in quo prouocatio facta fuit. Quod nos deducimus ex vero sensu, & intellectu eorum, quae modo adnotauimus. Extat igitur regula iuris, quod attentata post appellationem ab hac interlocutoria non reuocantur, donec de veritate causae appellandi constiterit, adeo vt etiam auxilium brachij secularis interim peti possit, secundum Frede. consi. 163. col. 2. Secunda igitur constat interpretatio ad textum in d. c. non solum. in hunc sane modum, vt nouata pendente appellatione ab interlocutoria, etiam ante inhibitionem, & probationem [art. 2]grauaminis, sint nulla, & irrita quo ad legem, quae certa est, & cui vere apparet iustitia appellationis. tex. & illic Panorm. in c. super quaestionum. §. vlt. de offi. delega. tametsi quo ad nos, qui sumus incerti, sit expectanda probatio grauaminis, & causae appellationis, idipsum tenent Card. & Barba. in d. §. vlt. Francus, & Praeposi. in c. consuluit. de appella. numer. 2. Francus in d. c. non solum. Dom. in c. concertation. de appella. in 6. idem Dom. in c. quoties episcop. 2. q. 6. vbi est text. opt. Rota item in nouis 11. tametsi Dec. in d. cap. consuluit. colum. vlt. disputet, & probare velit, haec attentata ipso iure valere, licet sint postea probata causa grauaminis reuocanda, & loquitur non solum in attentatis post appellationem ab interlocutoria: sed & in his, quae nouata suerint post appellationem a diffinitiua. Nos vero Communem opinionem sequimur, & text. in d. c. non solum. qui reuocationem exigit, etiam in attentatis post appellationem a diffinitiua, ita interpretati sunt, vt reuocatio fieri debeat, quatenus de facto fuere innouata. quod not. Lap. alleg. 1. & fatentur iuniores in d. c. consuluit. Tertio est prae caeteris obseruandum, inhibitionem illam, quae necessaria est, vt nouata post appellationem ab interlocutoria statim ante omnia reuocentur, si post inhibitionem fuerint atten[art. 3]tata, canonicam esse oportere: vt probat text. in d. c. non solum. Canonica vero inhibitio dicitur, quoties ea facta fuit praeuia causae cognitione ad hoc, vt appellatio sit recipienda ex causa probabili, secundum Inno. & ibi Fel. nu. 14. in c. dilectus. in 2. de rescript. tex. optimus in c. Romana. §. quod si obijciatur. de appellat. in 6. quod fieri debet citata parte. tex. in eo c. Roma. §. si vero. Dom. & Francus in d. c. non solum. Rota in nouis, 412. Fel. in d. c. super quaestionum. §. vlt. qui testificatur, se vidisse hoc ipsum a practicis seruatum fuisse. Haecenim est inhibitio Canonica iuxta Communem omnium sententiam, cui adde Rotam, 11. in nouis, & idem tractantem Vitalem in tract. clausularum. c. nil nouari appellatione penden. versi. superest nunc videre. Quarto, Haec inhibitio canonica, vt nouata reuocentur, tanti est effectus, quod reuocatio fieri debet, etiamsi is, qui appellauit, postmodum appellationi renunciauerit: quemadmodum notant Lapus, & Dom. in c. concerta. de appella. in 6. colu. 1. Rota in nouis, 130. idem Lapus allega. 1. ad fi. & Fran. in d. c. non solum. §. illa. 1. not. etenim via nullitatis haec reuocatio fieri poterit, licet contrarium velit Rota pri. in nouis. quod forsan vsus forensis admisit. Quinto idem erit, etiamsi post inhibitionem non probetur veritas causae appellationis, & pronuncietur male appellatum. Nam reuocari debent ea, que fuerint nouata pendente appellatione post inhibitionem, quod aperte probat tex. in d. c. non solum. §. 1. & inibi notat Ioannes Andrae. & Rota in nouis. 412. licet posset huic inductioni responderi, quod nouata post appellationem ab interlocutoria, & post inhibitionem canonicam, reuocentur statim ante omnia, priusquam constet veram esse appellandi causam: non tamen postea quam apparuerit, eam iniustam & falsam fuisse. & hoc forsan sensit gl. in d. c. non solum. verb. reducendum. versic. redeundo. Verum generaliter est in hoc tractatu considerandum, attentata tunc esse ante omnia reuocanda, cum nouatio fit a iudice, vel ab aduersario: non tamen vbi nouatio fit a tertio, [art. 4]qui non litigat. Etenim nouatio ista non reuocatur per hoc auxilium lege pontificia, & Caesarea decretum. gl. celebris in d. c. non solum. verb. reducendum. gl. in l. creditor. ff. mand. verb. non posse. Panor. in c. pro illorum. col. 3. de praeb. idem Abb. in c. bonae. col. pen. de appel. Bal. in c. super quaestionum. de offic. deleg. col. 2. idem Bald. in l. vlt. in princ. col. vlt. C. de appel. Fel. in c. cum super. col. 3. de re iud. Praepo. & alij in d. c. bonae. col. 6. quidquid scripserit. Bald. Nouel. de dote. 12. par. col. antepen. nec etenim probat Contrarium tex. in c. ex parte A. de testi. quia fit inibi reuocatio attentatorum ex eo, quod tertius habuit causam a iudice nouante & attentante, sicuti perpendunt Imol. in d. c. ex parte. & Praepo. in d. c. bonae. & tandem fatetur id verum esse Nouel. authoritate glo. in d. c. non solum. verb. reducendum. Haec vero de appellatione iudiciali. Nam in appellatione extraiudiciali attentata ea pendente non reuocantur ante omnia, sed pendent ex futuro euentu: quia reuocantur, cum probata fu[art. 5]erit vera causa appellandi, vt denique sit idem quod in appellatione a sententia interlocutoria, est ad hoc gloss. illic ab omnibus fere recepta in d. c. non solum. Idem tenent Abb. in cap. cum nobis. col. 5. de elect. Francus post alios in c. bonae. de appellat. vbi Praeposi. scribit, hanc opinionem communem esse, quam etiam sequitur Guido Papae cons. 138. probat text. in c. cum inter. de electione. Nec vrget in Contrarium text. in d. c. bonae. quia in eo casu probata fuit veritas causae appellandi ad reuocationem attentatorum, quanuis ad appellationem ipsam iustificandam satis fuit, probare, appellationem propositam fuisse ex causa verisimili & probabili. Quod tamen non sufficit ad effectum, vt reuocentur attentata, tametsi Abb. & Dec. ibi existiment, in appellatione extraiudiciali ad reuocationem attentatorum sat esse, appellatum fuisse ex causa verisimili, & probabili. Nos etenim Innocent. sequuti opinamur. text. in d. ca. bonae. esse ita interpretandum, vt modó explicuimus. Nec tamen dubitamus, attentata post appellationem extra iudicialem nulla esse statim, quo ad legem, si vera sunt, quae superius tradidimus de attentatis post appellationem iudicialem ex Abb. in c. consuluit, de appel. Postremo in hac attentatorum materia oportet admonere, etiam nihil esse nouandum pendente nullitate. Nam sententia, quae dicitur nulla, non est executioni mandanda, & ideo quae fuerint attentata pendente lite super nullitate sunt re[art. 6]uocanda ante omnia: quod deducitur ex Bart. in l. 1. C. quando prouo. non est necesse. num. 18. idem fere voluerunt Bald. in Auth. quae supplicatio. ad finem. C. de precib. imperat. offer. Ias. in l. 1. nu. 1. C. de bonorum posses. secundum tabulas. tametsi Bal. post Innoc. in c. cum in iure. de off. deleg. censeat, attentata pendente nullitate non esse ante omnia reuocanda, licet nihil debeat nouari pendente nullitate, sic etenim Bald. in d. Auth. quae supplicatio. Ex Inno. adnotauit. idem Vitalis in tracta. Clausularum. c. nullitate pendente. Ang. & Imo. in l. 4. §. condemnatum. ff. de re iud. Rota in nouit. 280. authoritate. text. in l. vlt. C. de ordi. cognitio. idem late probat Francus in cap. dilecto. q. 10. de appel. scribens, non impediri executionem sententiae ex eo, quod super nullitate ipsius lis pendeat principalis, sitque de ea principaliter actum, quod ex Innocentio in d. c. cum in iure. Angelo & alijs in d. §. condemnatum. adnotauit asseuerans, non posse Contrarium ex Bartoli conclusione deduci: & veram esse opinionem Innocentij. Cui tamen responderi poterit, quod illic suberat suspicio maxima, nullitatem calumniose tractari. Vnde mirum videri non debet, non fuisse ante omnia reuocata, quae fuerunt pendente nullitate attentata. Quamobrem priorem sententiam probare videntur Paul. & Alexand. in d. §. condemnatum. & Salyc. in l. 1. C. ne liceat tertio prouocare. Tandem in hac quaestione adnotandum erit, quandoque nullitatem per exceptionem opponi ad impediendam executionem, & in hac specie, an executio impediatur, tradidere Barto. Alex. Ias. & Ripa post alios in d. §. condemnatum. idem & nos forsan paulo post summatim tractabimus. Etenim hic casus non omnino conuenit propositae dubitationi, quia iudex executor de exceptione ista cogniturus est, teneturque super ea tacite, vel expressim sententiam dicere. Quandoque principaliter agitur de nullitate ad rescisionem sententiae vel eius actus, qui nullus esse censetur, tunc sane opinor magis receptum esse, nihil fore nouandum pendente hoc iudicio, donec finita sit nullitatis causa. Huius opinionis authores sunt Bart. Paul. Alex. & Ias. quorum modo meminimus. Quod si nouatio facta fuerit ante inhibitionem iudicis superioris, qui de nullitate cognoscit, non erunt attentata reuocanda ante omnia: reuocabuntur tamen omnino, si fuerint post hanc inhibitionem attentata, sicuti visum est Paulo Castrensi in d. Auth. quae supplicatio. & Francisco Ripae in d. §. condemnatum. nu. 28. idem sensit Vantius de nullitatibus c. quot, & quibus modis. nu. 30. licet Contrarium teneat Rota in d. decis. 280. in nouis. quam pro ipso falso citat Francis. a Ripa cum expressim Rota responderit, non esse reuocanda ea, quae etiam post inhibitionem fuerint attentata. Quod sequitur Francus in capit. dilecto. de appellat. num. 43. atque ita multa poterunt conciliari, quae passim in vtranque huius dubiae quaestionis partem solent adduci. Est igitur non alienum a nostro instituto inquirere, quó nam modo nullitas principaliter, aut incidenter in iudicio tractetur, siquidem passim hoc practicis contingit, & tunc potissime dubitatur, cum aduersus sententiam ita quis conqueritur: dico sententiam nullam esse, & si qua est, appello. Etenim esse hanc nullitatem deductam principaliter, non incidenter: voluerunt Bartolus in l. si expressim. ff. de appellat. num. 3. & illic Imola colum. 6. Iacobus Butriga. l. 1. C. quando prouocar. non est neces. Anchar. in Clement. 1. colum. 4. de appellat. Iason in l. Titiae. textores. §. 1. ff. de legatis 1. Francus in c. dilecto. de appellationib. quaestio 48. & q. 58. idem Iason in l. 1. colum. 3. ff. de iustitia & iure. Quorum opinio Communis est, secundum Decium in dict. capitul. dilecto colum. vltim. Alexand. consil. 2. lib. 3. num. 14. & Sebastian. Vantium de nullitatibus. capitul. quot, & quibus modis nullitas proponi possit. num. 12. tametsi Salycet. post gloss. ibi in dict. l. 1. C. quando prouo. non est necess. & Lanfrancus in cap. quoniam contra. de probatio. versi. interlocutoriae. num. 59. Contrarium probare conentur, asserentes in praescripta specie nullitatem deduci non principaliter, sed incidenter. Alijs vero modis in iudicium deducitur principaliter nullitatis causa: vt constat ex Bart. Franc. & Sebastiano Vantio in locis modo commemoratis, habetque haec disputatio nonnullos maximi momenti effectus. Nec ambigi poterit, tunc causam nullitatis deduci principaliter: cum dicitur sententia, vel actus nullus, eiusque rescisio petitur absque vlla mentione appellationis, quod omnes fatentur, nec de hoc quisquam hactenus dubitauit. Sed & si verum omnino foret, attentata pendente nullitatis quaestione principaliter tractata, non esse ante omnia reuocanda, quod superius diximus, attamen vbi nullitas principaliter deducitur simul cum appellatione, sunt reuocanda ante omnia, que fuerint nullitate pendente attentata propter appellationis priuilegium, quemadmodum fatentur Cuma. in d. l. si expressim. Francus in dict. cap. dilecto. q. 9. num. 25. & Sebastianus Vantius in dict. cap. quot modis nullitas proponi possit. num. 34. Verum praeter alios effectus, qui constant ex hoc, quod nullitas tractetur principaliter, vel incidenter, ille potissimum a nostris commemoratur qui traditur in d. l. 1. C. quando pro. non est necesse. & in c. dilecto. de appella. in cuius examine non pretermittam initium sumere a Bartol. in d. l. si expressim. nu. 10. ff. de appel. is etenim scribit, quod vbi nullitas fuerit incidenter tractata, quia condemnatus simpliciter appellauit, & deserta sit appellatio: poterit iterum causa nullitatis non obstante desertione proponi, & examinari. Nam per desertionem videtur renunciatum illi nullitati, quae suberat incidenter appellationi: non autem illi, quae principaliter ac distincte poterat in iudicium adduci. text. opt. in dict. l. si expressim. ex quo idem erit, si is qui appellauit, fuerit in causa appellationis victus. Quam opinionem Barto. sequuntur Doct. communiter, praesertim Panor. in d. c. dilecto. nu. 9. Franc. in q. 58. ibidem Imo. in d. l. si expressim. nu. 16. Socin. cons. 10. vlt. col. lib. 4. sed quia Bart. idem vult, vbi deserta fuerit appellatio, quae fuit in hunc modum proposita. Dico sententiam nullam, & si qua est, appello, oportet rem istam vlterius explicare: siquidem sub hac forma inest nullitas, & tractatur principaliter. Est igitur distinguendum, an appellans in causa appellationis fuerit victus, ac succubuerit: an deserta sit ab eodem appellatio. Priori etenim casu plane procedit distinctio, vt iterum agi non possit de nullitate, quae principaliter deducta est in iudicium. l. 2. C. si ex falsis instrum. l. vl. C. de fide instrum. poterit tamen agi de nullitate, vbi ea sub appellationis nomine incidenter tractata, & examinata fuerit, quod probare videtur text. in Clem. 1. de re iud. Ea etenim quae summatim, & incidenter fuere examinata, poterunt etiam finito eo examine, iterum principaliter tractari. ca. veniens. in 2. de testib. nec sententia lata in principali praeiudicat, incidenti, de quo non fuit premissa plena causae recognitio, l. a Diuo Pio. §. si super rebus. ff. de re iud. l. pen. ff. de his, qui sunt sui vel alieni iuris. l. si quis a liberis. §. meminisse. ff. de liber. agnos. Atque ita distinctionem istam in hac specie admittendam esse censent Barto. in d. l. si expressim. nu. 3. & in l. 1. C. quando prouoc. non est necess. col. pen. Panor. & alij. nu. 9. in d. c. dilecto. de appell. & illic optime Fran. q. 48. nu. 115. Imol. & alij in d. l. si expressim. Quorum opinio Communis est, eamque idem Fran. probauerat q. 46. nos vero idem asseueramus ex his etiam, quae in simili quaestione responderunt Alex. cons. 76. li. 2. nu. 4. Dec. cons. 96. lib. 1. Fel. in c. ea quae. co. 1. de re iud. Huius autem distinctionis posterior pars tunc obtinet, cum simpliciter iudex superior pronunciat, male appellatum fuisse. Nam si pronunciauerit, male appellatum fuisse, & optime iudicatum, etiamsi nullitas incidenter, & obiter in iudicium accesserit, in eoque fuerit examinata, non erit locus vlterius eandem principaliter prosequendi, si ab hac vltima sententia non sit prouocatum, quemadmodum voluere Ioan. Lignianus in Clem. si appellationem. vlt. col. de appellat. Panorm. in capitu. dilecto. num. 10. Imol. num. 10. col. 4. ver. item aduerte. & ibi Fran. q. 48. nu. 116. idem Imol. in d. l. si expressim. num. 9. licet Anton. in d. c. dilecto. contrarium senserit. Quod si deserta sit appellatio, tunc iterum est distinguendum. Nam vbi incidenter in causam appellationis accesserit nullitas, quod regulariter fit, l. Cornelia Pia. de iure patronat. l. quaedam mulier. ff. famil. ercisc. l. si is quem. C. de lib. caus. tunc deserta ipsa appellatione, censetur deserta & ipsa nullitas, quae appellationi accedebat. Poterit tamen principaliter iterum nullitas deduci in iudicium. text. optimus in c. licet. de sentent. excommun. in 6. id ipsum probari commode potest ex capit. concertationi. de appellat. in sexto. tenet expressim Dec. in capitul. cum sit Romana. de appellatio. nu. 27. non tantum in appellatione extraiudiciali, quod Panormit. ibi probat, sed etiam in appellatione iudiciali contra eundem Panormitanum, tametsi Francus inibi conetur, in vtraque appellatione defendere, causam nullitatis appellationi accedentem ex iuris interpretatione, deserta appellatione, desertam itidem censeri, vt tandem non possit vlterius in iudicium deduci. Idem asserit Guido Papae cons. 38. numer. 9. Quibus suffragatur Bald. in l. 1. C. de sentent. praefecti praeto. quem Francus idem sequitur in capit. interposita. §. ille denique. 4. q. de appel. scribens, quod qui renunciat expressim appellationi, censetur etiam renunciare nullitati, quae ipsi appellationi iure accessoria est. Locus autem Baldi falso citatur a Franco, & ideo negatur eius authoritas a Dec. scribit etenim id Bal. in l. 1. num. 1. C. de sentent. ex peric. recitan. Sed & hoc ipsum verum est, nec propositae conclusioni aduersatur. Nam appellatione deserta, item & ipsa nullitas deserta est, quae venit accessorie in causam appellationis: & ideo nullitas principalis, ac principaliter poterit in iudicium iterum deduci: sicuti idem Francus explicat in dicto capitulo dilecto. q. 57. ex Baldo in l. tale pactum. §. qui prouocauit. 13. quaest. ff. de pactis. Imola in dicta l. si expressim. num. 16. & Speculatore, titul. de sententijs. §. iuxta. colu. penult. versic. quid ergo, si appellatur a sententia nulla. Hoc ipsum etiam sensit Barto. in d. l. si expressim. num. 10. quem multi sequuntur. Et his accedit ratio satis vrgens ex his, quae proxime tradidimus. Nam vbi iudex, ad quem prouocatum est, pronunciat male appellatum, non tollitur prosecutio nullitatis principalis, & quae principaliter in iudicium deduci potest: licet actum sit in examine appellationis de nullitate incidenti, & accessoria ipsi appellationi. Ergo idem erit fortiori ratione, vbi appellatio, cui accessit nullitas incidenter, fuerit deserta. Verum, vbi nullitas simul cum appellatione principaliter in iudicium ad ducitur, & deserta fuerit appellatio, maior contingit controuersia: siquidem placuit quibusdam, tunc deserta appellatione, non esse vlterius locum prosequendi nullitatem, quasi commune sit tempus appellationis prosequendae, & ipsius nullitatis examini, ac diffinitioni. Huius sane opinionis authores sunt Innocent. in cap. saepe. de appel. Bald. in l. qui testamento. ff. de excusa. tuto. Salicet. in l. 1. C. quando prouocare non est neces. hoc deducens ex gloss. ibidem. & Cuma. in d. l. si expressim. col. 3. a quibus libenter dissentio Contrariam opinionem secutus, atque ita existimo, in hac specie deserta appellatione, nondum finitam esse instantiam ad prosequendam nullitatem iam in iudicium deductam, quae non restringitur his limitibus, quibus appellatio iure censetur restricta. Etenim appellatione deserta, hoc ipsum iure constat, statum causae esse iudicandum, ac si non fuisset appellatum: non tamen ex hoc praeclusa est via nullitatem ipsam probandi, & prosequendi. Sic denique in specie opinionem hanc, quam nos probamus, probauere Bartol. in d. l. si expressim. num. 10. & ibi Imol. num. 16. Panormit. in dict. capit. dilecto. num. 9. & ibi Francus. q. 58. Socinus consil. 10. col. vlt. lib. 4. quorum opinio mihi Communis videtur, ac frequentiori suffragio interpretum probata. Idcirco censeo, eam tutiorem esse, & seruandam fore, quamuis qui priori loco fuere citati contrariam sequantur. Non enim video locum aliquem iuris canonici, vel ciuilis, vbi eorum sententia probetur, praesertim, quia causa nullitatis ita principalis est in hoc casu, vt ipsa causa appellationis, quod superius probauimus. # 25 THEMA CAP. XXV. Quando nullitatis obiectio impediat sententiae executionem, presertim eius, que vel tertia est, ac ceteris conformis, vel in instantia reuisionis lata. SVMMARIA. -  1 Executio fieri non debet pendente lite super nullitate sententiae, nisi trium sententiarum conformium. -  2 Nullitas euidenter ex actis constans impedit executionem trium sententiarum conformium. -  3 Tres sententiae conformes, etiam in criminalibus, executioni mandandae sunt. -  4 Nullitas procedens a defectu iurisdictionis impedit executionem trium sententiarum conformium. -  5 Tres sententiae quando dicantur conformes, & rursus. nu. 6. -  6 Sententia vltima, quae aliquid praecedentibus addit, vel detrahit, an sit conformis primis? & ibi exponitur opinio Angeli in l. vnic. C. ne liceat tertio prouocare. -  7 Pendente restitutionis in integrum lite, an sit locus executioni trium sententiarum conformium? -  Traduntur & in hoc capite plures intectectus ad clem. 1. de re iudicat. CAPVT XXV. PROXIMO in capite attigimus, an pendente nullitatis causa sit aliquid nouandum, possitue nouari, & obiter praemisimus, quandoque executionem sententiae impediri per nullitatis exceptionem: id vero hac in parte latius examinare constituimus ex eo, quod passim practicis obuium sit, & ad cuiusdam regiae constitutionis intellectum maxime conducat. Constituenda igitur est conclusio quaedam in hunc sane modum. Sententiae executio nullitatis exceptione non aliter impeditur, quam si ea probari, expedirique summarie, atque intra breue tempus possit. Nam cum sententia transierit in rem iudicatam, & eius executio sit summatim agenda, nihil est admittendum ad eam impediendam, quod altiorem indaginem requirat. l. a diuo Pio. §. si super rebus. ff. de re iudica. Idcirco conclusionem istam iure veram esse opinantur Rot. iudices decisio. 280. in nouis. Bart. & omnes in l. 4. §. condemnatum. ff. de re iudic. Bald. in l. ab executore. num. 7. C. quorum appellat. non reci. Franc. in capitul. dilecto. de appellat. q. 10. Matth. Afflict. decisio. Neapolita. 283. textus optimus & illic Doctor. in l. vltima. C. si ex falsis instrument. quam opinionem Communem esse testantur Alexand. in consilio 33. num. 9. libr. 1. & Sebastianus Vantius in tractatu de nullitatibus, capitulo quot, & quibus modis nullitas proponi possit, numero 32. Idem fatentur Alexander, Iason, & Iuniores in dicto §. condemnatum. colum. 1. & 2. praesertim Franciscus a Ripa. Quibus ad de Rebuffum parte 1. super leges regias. titu. de sent. execut. artic. 7. gloss. 10. num. 4. qui num. 8. asserit, in regno Franciae non posse nullitatem proponi, nec tractari absque appellatione. Eandem legere quispiam poterit in tractat. de supplicationibus, artic. 7. gl. prima, vbi tradit, an in eodem regno admittatur nullitatis allegatio contra sententiam principis, eiúsue supremi senatus: pungitque ibidem, an id iure communi probari possit. Ex his apparet, quanam ratione intelligendus sit text. in dict. §. condemnatum. l. si expressim. ff. de appell. c. 1. de re iudic. clem. pastoralis. eo. titul. l. 1. C. quando prouo. non est necess. l. 1. C. si a non comp. iud. quibus probatur, sententiam nullam non habere vires nec effectum sententiae, nec esse mandandam executioni. Id enim verum est, modo summarie, & statim probari valeat ipsa nullitas: secus autem respondendum erit, quoties hec exceptio longius examen requirat. Huic vero conclusioni est & altera subijcienda, quae manifeste dictat, non esse impediendam executionem trium sententiarum conformium, per exceptionem nullitatis. Haec constat in Clem. 1. de re iudic. cuius decisio eam rationem habet, quod latis trib. sententijs, quae sunt sibi ipsis conformes maxima oriatur calumniae praesumptio aduersus volentem exceptione nullitatis earum executionem impedire. Etenim vehemens admodum est praesumptio pro illa sententia, quae per appellationem, aut supplicationem suspendi non potest, iuxta ea, quae traduntur in c. in praesentia. de renun. & in cap. quoniam contra. de probat. Sic regia lege sancitum extat, sententiam in secunda instantia reuisionis latam apud suprema regis tribunalia, tradendam fore executioni, non obstante nullitatis exceptione, aliaue oppositione quacunque. l. 25. tit. 3. lib. ordin. 2. & l. 44. in pragmaticis Regum Catholicorum. Idem adnotauit Guido Papae. q. 50. scribens, non impediri executionem apud Gallos sententiae latae in parlamento principis, etiam in prima instantia, per exceptionem nullitatis. Quia illa adhuc pendente supplicationis iudicio executioni tradenda est, more, atque vsu forensi eiusdem regni. Regia vero lex apud nos hoc ipso aequissima est, quod ea sententia non possit per appellationem, aut supplicationem suspendi. Sed & in eo casu, quo sententia prima, lata in praetorio Regis, mandando foret executioni, non obstante supplicatione, quae admittenda est absque praeiudicio executioni sub cautione idonea peragendae: item & in eo similiter casu quo secunda sententia sub eadem cautione traditur executioni non obstante supplicatione secunda, quae ad ipsum Regem proponitur, de quibus tantisper tractaui. c. 23. nu. 8. posset optime admitti vsus ille forensis, cuius Gui. meminit in d q. 50. vt minime impediatur executio sententiae per exceptionem nullitatis. Potissimum hoc placet, quia in praetorio principis, quoties nullitas opponitur contra processum ipsum in prima, vel in secunda instantia, ex eo, quod ordo iuris non fuerit seruatus, etiam si iam sit conclusum in causa, admittitur opponens nullitatem ad allegandum, & probandum intra certum diem, vt fiat reparatio eorum, quae videntur minus solenniter facta fuisse, & habentur rata ea omnia, quae acta sunt iuris ordine non seruato, aut quandoque iterum repetuntur, iuxta gloss. & illic Docto. in l. mutari. ff. de procu. notant in specie ista, & expressim Matthae. Afflict. decis. 262. col. vlt. & Guido Papae in d. q. 50. Quibus illud est adijciendum. Plures posse contingere defectus in ea cognitione causarum, quae apud suprema principum tribunalia expeditur, ex quibus non debet ita facile censeri processus nullus, ac si factus esset apud iudicem aliquem inferiorem: quemadmodum Rebuff. tradit in dict. tractat. de supplicationibus. articul. 7. in glo. prima, qui alios allegat, praesertim Innocentium & Felinum in capitul. in causis. de re iudicat. Afflict. decis. 283. Parisi. consilio 218. libro primo. Regia vero constitutio & Clementis Papae responsio sunt non ita in distincte intelligendae, sed aliquot expositis interpretationibus ad earum expeditiorem intellectum, facilioremque praxim, vt vere appareat, quando nullitatis exceptio impediat executionem trium sententiarum conformium, aut eius, quae vltima est in regio praetorio, quaeque supplicationem non admittit. Primum igitur sunt qui censeant, aduersus tres sententias conformes admittendam esse nullita tis exceptionem ad impediendam executionem, vbi nullitas ipsa notoria est, & euidens ex actis. Huius opinionis authores sunt Oldra. [art. 2]consil. 106. Bald. in l. 1. C. ne liceat tertio prouoca. Card. & Boni. in d. Clem. 1. de re iudica. Francus in c. dilecto. de appella. q. 52. Corneus consil. 204. 2. libr. Imol. in l. de pupillo. §. qui opus. ff. de noui oper. nunciat. Domini. consil. 24. Iason consil. 44. col. 1. libr. 3. Gratus consil. 72. cons. 80. & consil. 85. col. 1. rursus idem Domini. consi. 95. col. 1. text. optimus, & illic Felin. in c. inter caeteras. de re iudic. Ias. in l. 1. nu. 8. ff. de noui oper. nunciat. idem Iason. in lege si is, ad quem. colum 3. ff. de acquiren. haeredita. Curtius Senior consi. 59. col. 6. Curti. Iunior in l. sub praetextu. C. de transactioni. Alcia. libr. 1. de verb. signifi. colum. 21. Aymon in consi. tertio colum. 1. Ioan. ab Amicis in consi. 128. quorum opinio Communis est, cui videtur suffragari text. in l. veteres. ff. de itinere, actuque priuat. Ex quibus (vt proprie tot authorum mentem explicemus) constat, non idem respondendum fore, vbi nullitas quae obijcitur, offertur cum probatione statim, & in continenti, vt aiunt, assumenda: & quae hoc modo offertur: nam etiam hac nullitate ita opposita, non impeditur executio trium sententiarum conformium: vt resoluunt Alex. Iason & apertius Ripa in leg. 4. §. condemnatum. num. 15. ff. de re iudic. alioqui si nullitas, que obijcitur atque offertur cum probatione ipsa, statim & in continenti assumenda, impediret executionem trium sententiarum conformium, profecto parum vtilitatis induceret dict. clemen. constitutio, ac fere nullam vim maiorem tribuisset tribus sententijs conformibus quam vni, quae transisset iam in rem iudicatam, iuxta ea quae in initio huius capitis adnotauimus. Vnde opinio quorundam, qui dubitarunt, admittendam fore exceptionem notoriam & euidentem nullitatis contra tres sententias conformes, ad impediendam earum executionem, vt dubitare visus est Imol. in d. Clem. 1. col. 4. Ro. in singul. 291. & iuniores quidam in d. §. condemnatum. est accipienda in hunc sensum, vt procedat, quoties nullitas non est notoria ex actis, sed aliunde. Atque haec item sunt maximi momenti ad intellectum regiae constitutionis, tametsi Gu. Papae in d. q. 50. senserit, non esse impediendam executionem sententiae latae in regio praetorio, quoties ea est executioni mandanda cautione data, pendente adhuc supplicatione, propter exceptionem nullitatis, quae euidens sit ex actis. Secunda constat interpretatio, vt admittenda sit nullitatis exceptio ad impediendam executionem trium sententiarum conformium, quoties executio semel facta, minime posset retractari, quod notant Card. in dict. Clem. 1. col. 2. Bald. in l. si feriatis. ff. de arbitr. Roma. in singu. 291. Paulus de Castr. Alex. Ias. & Ripa. nume. 21. in d. §. condemnatum. ex Cyn. & Bald. in l. ab executione. C. quorum appe. non recip. Tertia nihilominus constituitur ad eandem constitutionem conclusio, secundum quam, in poenis, quae postmodum reuocari ac retractari pos[art. 3]sunt, etiam in criminalibus causis, & quaestionibus tertia sententia primis conformis, non obstante nullitatis exceptione tradi debet executioni. Hanc conclusionem exponit glo. in d. Clem. 1. communiter inibi recepta, ver. quamuis. Ex qua & illud solet saepissime adnotari, quod licet alio qui dictio, Alius, implicet similes causas, & qualitates, cap. sedes. de rescript. gl. in l. si fugitiui. C. de seruis fugitiuis, tamen si adijciatur dictioni vniuersali, complectitur quascunque etiam dissimiles qualitates, sicut eiusdem gloss. memores responderunt Imol. ibi Panor. in consil. vlt. lib. 1. Soc. consil. 3. col. vlt. lib. 3. atque ita Romae sententia pronunciatum fuisse, asserit Ludo. Gome. in reg. de triennali. q. 2. & licet Fel. in d. c. sedes. col. 7. & Iason in l. si vnus. in fine principij. ff. de pactis. videantur dubitare, an vera sit praedicta communis adnotatio. Decius tamen in d. c. sedes. eam defendit, vt saltem procedat iuxta materiam subiectam, & perpensa diligenter ratione legis, & ipsius dispositionis, de cuius interpretatione tractabitur. Quarto animaduertendum est, non esse necessarium ad effectum dictae clementinae constitutionis, quod tres conformes sententiae latae fuerint successiue absque alterius dissimilis media pronunciatione, cum satis sit, eas latas fuisse in eadem causa, secundum Panorm. & Barb. declaratione decima, in d. clem. sicuti nec sufficeret vna sententia lata simul a tribus iudicibus, vt illic explicat Boni. col. 2. Quinto est eadem cle. constitutio intelligenda etiam in tribus sententijs interlocutorijs. Nam tradentur executioni, si fuerint conformes non obstante nullitatis exceptione. glo. ibi communiter probata in d. clem. 1. Alex. in rub. ff. de re iudic. Fel. in eadem rub. col. 5. Rota in nouis. 113. Abb. in c. causam matrimonij. de offic. deleg. col. 2. tametsi alioqui regulariter appellatione sententiae intelligendum est diffinitiua, non de interlocutoria. gl. Abb. & Felin. in c. cum olim. de testibus. glo. item in l. 1. §. Biduum. ff quan. appell. sit. Obtinet ergo haec quinta conclusio propter eandem rationem, quae deducta ab eiusdem constitutionis mente plane probat, idem esse respondendum in sententijs interlocutorijs, quod & in diffinitiuis, praesertim quia & verba ipsius constitutionis id ipsum significant, dum in parte prima simpliciter sententiae meminit, in secunda vero expresse de diffinitiua respondet. Sexto illud in controuersiam venit, an tres sententiae conformes sint exequendae, an differenda earum executio propter exceptionem nullitatis obiectae a tertio, qui non litigauit, nec fuit per eas condemnatus. Quam quaestionem superius examinauimus. c. 15. num. 9. Septima his accedit non omnino aliena, imo satis concinna interpretatio, vt executio suspendi debeat, si aduersus tertiam sententiam alijs omnino conformem obiecta sit nullitatis exceptio, ex eo, quod iudex, qui eam pronunciauit, non habuit iurisdictionem ad cognitionem causae, nec ad eius diffinitonem: quasi hic defectus ad eo sit potens, quod impediat trium sententiarum conformium executionem, quemadmodum in specie ista tenuerunt Anch. & Abb. [art. 4]in d. cle. 1. de re iud. Dom. in consil. 24. col. 5. Fel. in c. ea quae. col. 2. de re iud. idem in c. pastoralis. col. 4. de exceptio. nouiores in l. 4. §. condemnatum. ff. de re iudic. Alex. in consil. 77. numer. 8. lib. 2. Bald. in l. generaliter. colu. 1. C. de episcop. & cler. Roma. consil. 42. & consil. 115. Paul. Castr. consil. 99. lib. 2. Hippo. in singul. 10. idem in l. vlt. numer. 49. ff. de iurisdict. om. iud. Ludo. Gome. in tract. vtriusque signaturae. nu. 75. quibus adstipulatur gloss. in signis in Clemen. vnica. de sequest. pos. & fruct. verb. non obstante. Quam sequuntur illic Card. Abb. & Imol. ex ea notantes, sublata nullitatis exceptione, non censeri sublatam illam, quae a defectu iurisdictionis procedit. ad idem est optima gloss. in c. in nostra. verb. momenti. de procurat. & in simili glo. in c. exceptionem. verb. condemnandus. de except. & alia in c. super eo. de crim. fal. tradit Barb. in c. iurauit. CCL. 3. de proba. qua ratione regia lex. 2. tit. 15. lib. 3. ord. quae statuit, exceptionem nullitatis opponendam esse, aut de nullitate agendum fore intra sexaginta dies á tempore latae sententiae, erit fortassis intelligenda, vt procedat in alijs nullitatibus, non in ea, que a defectu iurisdictionis oritur. Et quanuis visum fuerit quibusdam, hanc regiam Constitutionem diem istam praefigere allegationi nullitatis contra sententiam, vbi agitur per actionis viam de nullitate, quasi perpetua sit exceptio nullitatis, vt obijci possit per exceptionem nullitas quocunque tempore. Ego contrariam sententiam potius probarem ex mente legis, & ideo existimo, exceptionem nullitatis contra sententiam, iure regio non esse admittendam post sexaginta dies. Quod poterit multis comprobari, sed praecipue, quia vbi exceptio principalem vim habet ab actione, nec consistit in puris exceptionis viribus, perpetua non est, imo perit perempta ipsamet actione: sicuti ex l. vlt. ff. rem ratam haberi. & l. pure. §. vlti. ff. de doli exceptio. deducere videntur Bart. in l. 2. ff. de exceptio. Alex. Paul. & Ias. in l. nam & postea. §. si minor. ff. de iureiurand. Paulus in l. Titia Seio. §. vlt. ff. de legat. 2. Fel. in c. si autem. colum. 5. de rescript. vbi hoc sensere Abb. & alij. Sed & eleganter idem explicant Decius ibi, & Socin. in dict. l. 1. ff. de exceptio. idem in l. qui agnitis. num. 16. ff. eod. titul. quasi secus sit, quoties exceptio solis exceptionis viribus innititur, nullam vim principalem accipiens ab actione. dict. l. pure. §. vltim. Is enim, qui potest agere actione illa principali, a qua exceptio potissimum vires accipit, nec agere vult intra tempus datum ad agendum, non poterit postea vti exceptione illa, quae omnino & potissime oritur, ac vim habet ab actione sibi iure concessa. Vnde minor laesus non poterit per exceptionem restitutionis in integrum beneficium consequi, nec obtinere, si intra diem a lege datam ad eam petendam, omisit eo auxilio agere, atque illam petere. Quod Paulus Castrensis Alexan. & Iason notant in dict. §. si minor. Atque haec obiter dicta sint ad regiae legis intellectum. Caeterum contra hanc septimam interpretationem solet deduci authoritas gloss. in dict. clemen. 1. de re iud. verb. pendere. quam inibi sequuntur Card. Imol. & Bonifacius. colu. 8. Corset. in repertorio verb. fori competentia. Barb. in rubr. de foro competen. Constat enim ex dicta glo. tres sententias conformes mandandas fore executioni, etiam si obijciatur nullitas, quae oritur a defectu iurisdictionis ipsius iudicis, qui sententiam diffinitiuam pronunciauit post appellationem iuste ab interlocutoria propositam, quam iustam & rectam fuisse pronunciatum est a iudice superiori. Attamen vtraque opinio iure defendi potest. Nullitas siquidem quae oritur a defectu iurisdictionis, tunc impedit executionem trium sententiarum conformium, cum nullam vnquam iurisdictionem is iudex habuit ad eius causae cognitionem, vel diffinitionem, quippe qui ab initio iurisdictione omnino caruerit: atque ita est admittenda gloss. in dict. Clement. vnic. de sequestra. poss. & fruct. At vbi iudex iurisdictionem ab initio habuit, quae postmodum aliqua ex causa defecit, aut elisa est, tres sententiae conformes erunt tradendae executioni, non obstante nullitate, quae hac ex causa oriatur, quemadmodum probat gloss. in dict. Clement. 1. de re iudicat. sic etenim quaestionem istam diffinire videntur Angelus, Aretinus in §. appellantur. institu. de exceptio. colum. 7. Alexand. in dict. consil. 77. numero octauo, & sequenti. Franciscus a Ripa in dict. §. condemnatum. numero 25. Id vero procedit ex mente gloss. & Doctorum quoties tempore vltimae sententiae iurisdictio non erat omnino extincta, nec elisa, sed suspensa, & elidibilis ex futura iudicis superioris pronunciatione, vt in exemplo gloss. constat. Et ideo si iurisdictio semel ab initio vere data, & competens iudici tempore sententiae fuerit iam extincta, & elisa, quia pronunciatum est, bene appellatum ab eo fuisse, erit nulla sententia ex defectu iurisdictionis, poteritque nullitas haec opponi ad impediendam executionem trium sententiarum conformium, quemadmodum ex praemissa resolutione apparet, & Alexan. ind. consilio 77. optime probat. Idemque Angelus & Ripa post glossam palam asseuerant & optime Paulus Parisius consili. 109. libro 4. colum. 2. scribens, Aduersus tres sententias conformes non posse ad impediendam earum executionem opponi nullitatem procedentem a defectu iurisdictionis, quoties iudex iurisdictionem habebat, exceptione tamen elidibilem. Hinc sane deducitur, posse impediri executionem trium sententiarum conformium, & vere impediri per exceptionem nullitatis ex eo procedentis, quod sententia lata fuerit a iudice delegato per rescriptum impetratum ab excommunicato. Rota in antiquis 21. & Felin. in capitulo exceptionem. columna quarta, de exceptioni. Octauo loco predicta constitutio intelligenda est, & intelligitur, vbi tres sententiae verae sunt conformes, non autem vbi duae sententiae sint latae in principali, & tertia super desertione appella[art. 5]tionis. Nam in hac specie non obtinet responsio Pontificis in d. Clem. 1. imo poterit opponi exceptio nullitatis aduersus has tres sententias, vt impediatur earum executio. Quod notant Rota in antiquis 417. Roma. in singu. 291. Oldr. consi. 106. Ex quibus apparet, non esse duas sententias conformes, quarum altera lata est super desertione appellationis a priori sententia proposite. Et idem de tribus sententijs respondendum erit, sicuti respondet de duabus Corne. in consi. 14. & in consi. 38. col. 2. lib. 4. & Aymon Sauillia. consi. 183. col. 1. Nono, ex proxima interpretatione adhuc expendi, & examinari poterit, quod Rota scribit in antiquis 424. existimans, non dici tres sententias conformes, quoties latis duabus sententijs conformibus, tertia fertur, quae pronunciat illas duas nullas fuisse, ac demum pronunciatur quarta quae reuocat tertiam, & confirmat duas quae primo latae fuerunt. Eandem opinionem tenuerunt Roma. in singu. 291. & Aymon in d. consi. 183. nu. 3. dubius tamen. Vnde in hoc casu non erit admittenda constitutio d. Clemen. 1. imo poterit executio impediri, praesertim, quia licitum est appellare a quarta sententia, quatenus tertiam super nullitate latam reuocat, vt fatetur Aymon, qui negat, ab eadem appellari posse, qua ex parte duas primo latas confirmat, & est eis conformis. Huic opinioni principali accedit, quod ad hoc, vt sententiae dicantur conformes, oportet in omnibus, & omnino conformes esse, sicuti eadem Rotae decisio manifeste sentit. Contrariam opinionem possumus ex eo probare, quod non est necessarium ad impediendam appellationem, quod tres sententiae sint omnino conformes. Satis etenim erit, in aliquo articulo eas esse conformes, vt in illo admittenda non sit appellatio, quod not. Pau. Cast. in consi. 163. lib. 2. Alex. cons. 77. col. 1. lib. 2. Dec. in consi. 385. Curt. Iuni. in consi. 30. col. 1. Qua ratione cúm in nostra quaestione sint tres sententiae conformes in principali articulo, consequitur plane, earum executionem non esse impediendam, etiamsi a quarta sententia fuerit appellatum super nullitatis quaestione. Hanc tamen controuersiam ita dirimere conabimur, vt quoties a secunda sententia fuerit appellatum, & quia in eam appellationem adhuc nullitatis causa venerit, atque ideo iudex tertiam sententiam pronunciauit, quae duas praecedentes nullas fuisse declarat, si ab hac tertia demum appellatur, eaque reuocata fuerit, & primae confirmate, profecto negari non possit, in hac specie tres esse sententias conformes, nec admittendam fore nullitatis exceptionem ad impediendam earum executionem, quanuis ab hac quarta sententia possit appellari ea ex parte, qua de nullitate diffiniuit, & ad eum effectum, quod nullitas possit iterum examinari. Quod si latae fuerint duae sententiae in principali conformes, a quibus appellatum non sit, sed tantum aduersus eas proposita fuerit actio, vel exceptio nullitatis, & feratur sententia, que pronunciat, eas nullas fuisse, & ab hac iterum appelletur, & pronuncietur sententia reuocans primam, & declarans, duas sententias primas validas fuisse, easque confirmat: tunc (ni fallor) locus erit decisioni Rotae. Non enim sunt istae tres sententiae conformes super principali. Idque probatur ex eo, quod iudicium, in quo de principali agebatur, finitum erat per duas sententias, a quibus non extitit appellatum, nec de principali quaestione agi potest, donec actum, & finitum sit iudicium secundum, in quo tantum de nullitate controuertitur. Idcirco licet quarta sententia confirmet primas, non pronunciat super principali, super quo iam ex tincta erat quaestio, sed quia non obstante nullitate in hac quarta sententia reuocatur secunda, & pronunciatur primas validas fuisse, ideo primae confirmantur, id est, censentur liberae a nullitatis vitio. Decimo, non incongrue quaeritur, an illa sententia dicatur alteri conformis, quae illam confirmat, adiecto tamen aliquo moderamine, aut sane aliqua declaratione adscripta, quae aliquid priori sententie addat? Et quibusdam pla[art. 6]cet, non posse dici, has sententias conformes, quia posterior aliqua ex parte diuersa est a priori, quod notat Cynus in leg. 1. C. ne lice. tertio prouocare. quo in loco eleganter Angelus asseuerat: posse tertio appellari a sententia, quae nouum grauamen infert, quippe que condemnet reum in id, de quo priores sententiae minime tractauere, idem probant, & sequuntur, Bartol. Socin. consilio 39. colum. 3. lib. 4. versic. capio tertium. Philippum Fran. in cap. directe. de appellat. nume. 6. Aymon in dict. consil. 183. ad fin. & Robertus Maranta in tract. de ordina. iudicio. part. 6. numer. 270. ca. de appellatione. Qua opinione passim apud suprema Regis tribunalia vtuntur aduocati supplicantes a sententia, quae reuisionis dicitur, & secundo loco actis iterum visis ab auditoribus regijs pronunciatur, quoties ea priorem sententiam confirmat aliqua declaratione, moderatione, vel adiectione apposita. Etenim ab hac noua supplicatur, adiectione authoritate Angeli. Ego vero, quoties poterit ex sententijs deduci, eas in aliquo conformes esse, quo ad hanc partem, opinor, non esse admittendam appellationem, nec supplicationem, nec fore impediendam executionem harum sententiarum, si ea fieri commode potest pendente appellatione super noua tertiae, vel vltimae sententiae adiectione, qua in re omnes mihi conuenire videntur. At si tractemus, sitne admittenda appellatio, vel supplicatio ab hac tertia, vel vltima sententia quantum ad adiectionem, censeo veram esse opinio. Angel. vbi super illa noua adiectione non fuerit in priori instantia nec in primis sententijs actum tacite, vel expresse, sed tantum in vltima instantia per sententiam fuerit diffinitum, quod in dicta noua adiectione continetur. Sed si noua vltimae sententiae adiectio tacite, vel express e fuit in primis instantijs & sententijs tractata, examinata, & diffinita: non video qua ratione locus sit opinioni Angeli, quia non potest vere dici vltima sententia prima super ea re, sed proprie vltima: Atque ita, Angel. ipse in ratione, qua vtitur, hoc ipsum sentit, & ideo caute opinio Angeli est admittenda, & cautius inquirendum est, an exempla, & species contingentes conueniant eius vnicae rationi. Quamobrem ipsius Angel. verba hoc in loco adscribam. Hanc (inquit) legem limita, quod non liceat tertio prouocare (subaudi, nisi per tertiam sententiam inferatur nouum grauamen) quia tunc ab illo grauamine nusquam extitit appellatum, ergo est opus appellatione. Pone exemplum: Si iu dex in tertia sententia condemnauit victum in expensis omnium causarum, de quibus expensis non fuit habita consideratio per iudices primarum causarum, poterit etiam appellari ab ista tertia sententia pro expensis factis in dicta tertia lite, quia de illis non est iudicatum nec primo nec secundo, & ideo potest appellari, quia semper est prima. Haec Angelus, cuius exemplum, & rationem libet altius expendere. Nam vbi expensae fuere petitae ab initio litis, nec fuit facta condemnatio, nec absolutio, si hactenus super expensis non est lata sententia nec absoluens, nec condemnans, & modo fertur sententia, in tertia instantia, quae condemnat in expensis trium, omniumque iudiciorum praecedentium, non constat sibi Angelus, dum concedit, hanc sententiam esse primam super expensis, & ab ea posse appellari ratione expensarum tertij iudicij, cum & ea prima sit, non solum in expensis tertij iudicij, sed & in expensis priorum iudiciorum, vnde perpensa ratione Angeli, licebit appellare ab vltima sententia, etiam propter expensas primi, ac secundi iudicij. Nam vbi petitae sunt expensae, & iudex omisit earum condemnationem, non censetur absoluisse ab expensis, imo iure omissa est earum condemnatio secundum Antoninum Imolam & Felinum, in capitu. significauerunt. de exceptionibus. colum. 2. per legem 1. C. si ad versicu. rem iudicatam glo. intellectum, quem Communem esse fatetur illic Albericus. Idem notat & repetit idem Imola in capitulo vltimo colum. vltim. de exceptionibus, & poterit comprobari ex traditis a Felin. in c. cúm inter. de re iud. nu. 15, Igitur vtcunque exemplum Angeli consideretur, apparet super omnib. expensis esse hanc primam sententiam. Quod si dixeris, per omissionem condemnationis expensarum censeri victum ab eis absolutum, idque Panormit. voluit in dicto capitulo, significauerunt. 3. colu. tunc posset opinio Angeli quo ad exemplum defendi, quia haec vltima sententia prima est super condemnatione expensarum tertij iudicij, & tertia super alijs expensis, in quibus primas sententias tacite absoluentes reuocat. Et tamen ex hoc sequeretur, quod vbi prima & secunda sententia expressim de expensis vel condemnando, vel absoluendo meminerint, ac item tertia idem fecerit, poterit appellari a tertia ratione expensarum vltimae instantiae, in quibus est prima non tertia sententia. Quod nusquam vidi admissum fuisse, nec opinor in praxi admittendum fore. Etenim frequentissime vltima sententia condemnauit in expensis vltimae instantiae, primis sententijs absoluentibus, vel condemnantibus, & sicut in principali non admittitur appellatio, nec supplicatio, ita nec ratione harum expensarum, de quibus ab initio iudicij actum est generaliter, quia petita fuit condemnatio expensarum. Verum vbi expensae ab initio non fuere petitae, vsque ad tertiam instantiam, in qua fit condemnatio expensarum omnium praecedentium iudiciorum, eandem & maiorem difficultatem habet opinio Angeli. Quia si appellatio admittenda est ratione expensarum vltimae instantiae, eodem iure foret admittenda, quo ad expensas praecedentium iudiciorum, cum in omnibus lata sit vnica tantum sententia super petitione in vltima instantia proposita, quae prima esse videtur. Vnde Angeli exemplum, vbi expensae ab initio petitae fuerunt, & super eis est facta semper pronunciatio expressa, non est in praxi admittendum, nec vnquam, quod meminerim, fuit admissum, cum super omnibus expensis praesentibus, & futuris facta sit petitio, nec potuit fieri condemnatio super expensis vltimae instantiae ante sententiam in ea latam. Alioqui semper liceret appellare a quacunque sententia, ratione expensarum vltimi iudicij, aut denique supplicare, quoties appellatio vel supplicatio alioqui admitteretur, si vltima sententia prima censeretur super expensis. Quod si in prima, & in secunda instantia non fuerit facta condemnatio expensarum petitarum ab initio, profecto nulla est ratio, quae potius permittat appellationem ab vltima sententia ratione expensarum vltimae instantiae, quam secundae, iuxta Panormit. sententiam, aut quam primae, cum & de his vnica tantum sit lata sententia, secundum opinionem Imol. Et idem erit, quoties non fuere petitae expense vsque ad tertiam instantiam, quo fit, non satis sibi constare Angelum ipsum in eius exemplo. Idcirco si eius opinio in expensarum specie admittenda est, quae fortassis admitti potest, vbi nulla est facta expensarum petitio vsque ad tertiam instantiam, aut secundum opinionem Imol. quoties petitae fuerunt, & tamen omissa est condemnatio, non tantum erit admittenda, quo ad expensas vltimae instantiae, sed etiam quo ad omnes. Vndecimo, praedictae clementinae constitutioni aptari potest & alia interpretatio. An sit recipienda seruam daque, vbi latae sint tres sententiae, quarum prima condemnat in centum, secunda in octuaginta, tertia in sexaginta aureis? Barbat. in consilio 10. libro 1. colum. tertia, existimat has sententias tres esse, & conformes in minori summa, capitu. 1. de arbit. in sexto. idem sentiunt Zenzelinus, & Card. in dict. Clemen. 1. nume. 2. quorum opinio, etiamsi vera sit, tunc obtinebit, cum ille, cui preiudicat diminutio quantitatis, consentit expresse aut tacite sententiae latae in minori summa, & denique omnibus, quo ad illam minorem quantitatem, alioqui non potest horum authorum opinio admitti ex his, quae ipse tradidi. lib. 2. vari. resol. c. 2. Duo decimo, licet alioqui frequentiori sententia re[art. 7]ceptum sit, executionem sententiae impediri pendente lite super restitutione in integr. l. vnic. C. in integrum restitutio. postulata ne quid noui fiat. Innocen. gloss. Abb. & omnes in c. suscitata. de in integr. restitutio. Rota in nouis. 379. Capel. Tolo. & illic Aufrer. quaestio. 54. Paulus Parisiensis consilio 109. colum. vltim. libro 4. Imol. Cuma. & Alexand. in lege 4. §. condemnatum. ff. de re iudic. vbi Iason numero 26. & Rip. numero 30. fatentur, hanc opinionem Communem esse contra Bartolum ibi. Qua de re optime Ripa tractat, & Rota in nouis 446. Attamen aduersus tres sententias conformes, vt earum executio impediatur, non poterit obijci, quod super restitutione in integrum lis pendeat. Baldus in l. vnic. colum. vltim. C. ne liceat tertio prouo. Alexand. in dict. §. condemnatum. colum. vltim. cuius opinio quandoque Rotae seruata & admissa fuit, quando que contraria, vt asserit Cassad. decisi. 1. de in integrum restitu. Nam contrarium tenet Salycet. in dict. l. 1. C. ne liceat tertio prouocare. & Capell. in dict. quest. 54. Mihi vero potius placet opinio Alexand. propter praesumptam a iure calumniam, praesumptione ad modum vrgenti, quae in hac specie sufficit. dic. c. suscitata. Item quia sententia principis mandatur executioni propter summam eius authoritatem, etiam pendente lite super restitutione in integrum aduersus eam petita. Sicuti secundum alium intellectum ex dicto c. suscitata. deduxerunt Innocen. & Doctor. ibi, Alexand. Iason, & Rip. in dicto §. condemnatum. Vitalis in tract. clausula. c. nil nouari restitutione in integrum pendente. Aufrer. in dict. quaestio. 54. Corset. in singu. verb. in integrum restitu. Capitul. in Neapolita. decisio. 53. Quin & opinioni Baldi refragatur quod notant gl. & omnes, maxime Bal. Iason & Dec. in l. postquam liti. C. de pactis in glo. vlt. & tamen ex eadem resolutione respondebitur. Decimotertio, etiamsi non impediatur trium sententiarum conformium executio per obiectionem nullitatis, impeditur tamen ratione solutionis expensarum, & fructuum, si condemnatus allegat, & probat inopiam, ex c. Odoardus. de soluti. disputatque Cassa. deci. 11. ti. de rescrip. & nos in simili multa scripsimus lib. 2. var. reso. c. 1. nu. 9. Decimoquarto, praedict. Clemen. responsio non solum obtinet in tribus sententijs conformib. sed & obtinebit in duabus conformibus sententijs, a quibus ex lege per principem lata non est permissa, nec licita prouocatio, quod Paulo Parisi. placet in cons. 109. nu. 15. lib. 4. post Bal. in l. vlt. colum. vlt. C. de sentent. & interlo. om. iud. qui idem tenent, quo tiesprouocatio a duab. conformib. tollitur per statutum hac de re validum. # 26 THEMA CAP. XXVI. De recusationibus iudicum, eorum praesertim, qui ab ipso Rege in hoc munus eliguntur, vt in eius summis praetorijs ius vnicuique reddant. SVMMARIA. -  1 Quid iura ciuilia de recusationibus iudicum statuerint. -  2 Recusatio iudicis quo tempore sit proponenda? -  3 Iure regio, quo tempore recusari debeant iudices summi praetorij, & auditores. -  4 Minor & ecclesia, an sint in integrum restituendi ad proponendam causam recusationis. -  5 Intellectus ad tex. in capitu. si contra vnum. de officio deleg. in 6. & quid agendum, quoties vnus ex pluribus iudicibus delegatis recusatur. CAPVT XXVI. ETIAM si nulla humana lex hac de re fuisset in specie statuta, optime lector, ratio ipsa facilime ostenderet eorum iudicia nobis fugienda, omnibusque modis auertenda fore, quos propter odium, inimicitiam, aliamue causam suspectos habemus, aut tandem iuste opinamur, maxime amicos esse, & propensos hisce, qui nobiscum aliqua de re controuertunt. Idcirco equissimo consilio factum est, vt nemo cogatur equum ferre iudicem, qui sibi sit aduersus, suspectus, & inimicus. c. quod suspecti. 3. q. 5. l. apertissimi. C. de iudic. Qua de re multa tradidere iuris vtriusque interpretes: potissime Speculator, & e iunioribus Stephanus Aufrer. in tract. de recusationibus. Lanfran. in c. quoniam contra. de probatio. verbo recusationes. Praeposi. in c. postremo, de appella. & Ioan. Ferrarius in tractatu de recusationibus iudicum: a quibus poterit quispiam plura petere ad hunc tractatum pertinentia, nos etenim pauca hoc in loco tradere constituimus in ea quaestione, qua quaeritur, quo tempore litis sit proponenda recusatio aduersus iudices regios, qui summis pretorijs assistunt de omnibus totius regni grauaminibus iudicaturi. Iure ciuili, quoties iudex ordinarius recusatur, & censetur suspectus, non tollitur ab eo iurisdictio, imo poterit ipse de causa cognoscere adiuncto sibi simul episcopo loci, quem socium [art. 1]debet adsumere ad eiusdem causae cognitionem & diffinitionem, Auth. si vero. C. de iudic. Moribus tamen receptum est, quod iudex recusatus recipiat sibi socium non episcopum loci, sed alium quempiam bonum, & candidum virum, ad obscurandam, quae de ipso oborta est, suspicionem. Quemadmodum testantur Paulus Castren. Salycet. Bald. Iason & alij in d. Auth. si vero contigerit. Dec. in c. cum speciali. in prin. de appellat. colum. 2. & Alexan. in consi. 12. lib. 6. colum. 1. quemadmodum ab aliquibus refertur, qui tamen simpliciter disputat de intellectu authenticae constitutionis, quae diffiniuit, episcopum loci adsumendum esse in socium a iudice recusato, lex vero regia 22. titu. 4. part. 3. expressim probat Communem totius orbis Christiani interpretationem, atque ita fit, vt passim iudex secularis recusatus adsumat sibi socium virum aliquem doctum, & integrae opinionis, nec adsumitur episcopus loci, sicuti frequentissime fit, nec vsquam hac in re vlla contigit forensis disceptatio. Eodem iure ciuili nulla est necessaria mentio causae ad iudicum recusationem in ipso libello recusationis, sed satis erit, iudicem ipsum dici suspectum cum iuramento, quod ea recusatio calumniose non proponitur gl. communis in d. l. apertissimi. quam opini. sequuntur, ac fatentur communem esse Panor. in c. si quis contra. nu. 12. de foro comp. in repe. LAnfran. in d. c. quoniam contra. verb. recusationes. col. 2. Aufre. in tract. de recusationibus, nu. 3. & Dec. in d. c. cum speciali. in prin. Imo regia lex 22. titu. 4. part. 3. addit, hoc iuramentum tunc esse necessarium, cum petitur ab aduersario, vel iudice, non alias. Quamobrem, etiam iure communi maxime dubium est, quod scribit Carolus Ruynus cons. 6. lib. 4. nu. 5. & 6. asseuerans, non esse satis iuramentum hoc praestari ab ipso recusante, sed exigi praecise, quod feratur a iudice, vt recusatio teneat, sicuti late conatur ipse probare, tametsi praxis contrarium admiserit. Sufficit etenim, & id iure satis certum est, iuramentum istud ab ipso recusante fieri, & praestari in ipso libello recusationis, etiamsi a iudice non fuerit delatum. text. optim. in l. vlt. C. de iudicijs. Recusatio autem proponenda est ante litis contestationem, omnium siquidem dilatoriarum prima censetur, ne per alterius exceptionis obiectum videatur quis in iudicem consensisse, [art. 2]& ideo ipsum recusare non valeat. l. apertissi. mi. C. de iudic. Authen. offeratur. C. de litis contestat. cap. cum speciali. de appellat. gloss. optima, & illic communiter approbata in capit. pastoralis. de exceptio. verbo. protestatae. gloss. in cap. inter monasterium. de re iudic. quam dicit esse ordinariam. Iason in l. si conuenerit. ff. de iurisdictio. omnium iudic. notant idem Iason in l. apertissimi. C. de iudic. nume. 11. Bartol. & alij in l. non videtur. in 2. ff. de iudic. idem Bart. & illic Alexand. & omnes in l. quidam consulebant. ff. de re iudicat. col. 2. quam opinionem scribunt communem esse Are. colum. 6. & Deci. num. 24. in cap. 1. de iud. Fel. optime in dict. c. inter monasterium. numer. 4. Etenim is, qui alias exceptiones opponit, petere videtur a iudice super illis sententiam, & pronunciationem, atque ideo consentire videtur in eius iurisdictionem. l. sed & si susceperit. de iudic. ff. & in d. ca. inter monasterium. Quod si causa recusationis post litis contestationem cognita fuerit ipsi recusanti, & is non habuerit prius eius causae scientiam, poterit post litis contestationem praestito huius ignorantiae iuramento iudicem recusare, quod in recusatione aequissimum est. argu. tex. in c. insinuante. de offic. deleg. praesertim quia & aliae exceptiones, quae iure sunt ante litis contestationem proponendae, admittuntur post litem contestatam, etiamsi prius fuerint ortae, modo ipse reus post litis contestationem, earundem cognitionem ac scientiam habuerit. text. op. in c. pasto. de excep idque expressim probat gl. in l. error. verb. facti. C. de iuris & facti ignoran. cuius opinionem sequuntur Bart. & Doct. ibi communiter, vt fatetur illic Iason nu. 16. eandem tenuerunt Salic. Alexan. & alij in l. ita demum. C. de procurato. Anton. Abb. & caeteri in dicto cap. pastoralis. vbi Dec. num. 18. fatetur hanc opinionem Communem esse: quam & Felin. ibi probat nume. 20. etiamsi contrarium tenuerit glo. vlt. ibidem. & gloss. in l. qui procuratorem dat. §. 1. ff. de procu. verb. omiserit. Paulus Cast. in d. l. ita demum. Idem in l. exceptionem. C. de proba. colum. vlt. Ang. in l. de die. §. si seruus. ff. qui satisdare cogant. late Areti. in c. 1. colum. 2. de accus. qui hanc sententiam veriorem esse censet. Cui suffragatur regia lex 8. in legibus Madritijs, tametsi priorem opinionem probauerit l. 1. titu. 8. lib. 3. ordi. Et vere quoties potest aliqua negligentia imputari excipienti, satis aequa est posterior opinio. quod Alexan. in l. si mulier. colum. vlt. ff. soluto matrimo. & Carolus Ruynus consilio 6. numer. 9. lib. 4. tenuerunt. cum alioqui equior sit communis sententia, potissimum in exceptionibus maximi preiudicij, atque ita passim seruatur, imo etiam post litis contestationem, & diem datum iure regio ad opponendas quascunque exceptiones & post sententiam interlocutoriam, qua vtraque pars ad probandum admittitur, allegantur, proponuntur, ac recipiuntur nouae exceptiones, & aliae quaecunque absque vllo discrimine de hisque parte petente intelligitur sententia, probationis, vt manifestum fit his, qui praxim optime tenent. In recusatione autem illud est absque vlla controuersia, quod admittitur quo ad iudicem ordinarium inferiorem, in quacunque parte litis proponatur. Nam si absque vllius causae expressione iure ciuili, solo tantum iuramento praestito recusatio admittitur, nec est necessaria probatio causae, vt diximus, mirum non erit, quod ea in quacunque parte litis admittatur, etiamsi ante litis contestationem orta fuerit. Vbi vero est necessaria expressio, & probatio causae, tunc sane poterit controuerti, ac disputari quod modo tractauimus, & erit iure satis constitutum, admittendam esse post litis contestationem causam recusationis, quae ante orta fuit, & tamen nunc accessit ad cognitionem recusantis. Sic & post conclusum in causa recusatio admittitur, etiam vbi causa probanda est, modo ea causa sit orta, & habuerit originem post ipsius litis conclusionem. text. in c. insinuante. de officio delegat. cuius argumento tenet hanc opinionem Felin. in d. c. pastoralis. num. 17. & ibi Dec. num. 9. idem Fel. in d. c. insinuante. nu. 15. Francus in d. c. cum speciali. num. 22. de appellatio. post Imolam. in c. iudex. de offi. deleg. in 6. contra Dominici distinctionem ibi. Sed & si causa suspicionis orta fuerit ante conclusionem in causa ad hoc, recusatio proponi poterit post conclusionem in duobus casibus. Primo, vbi causa suspicionis ita notoria est, quod nullam probationem exigat, tunc etenim indistincte proponi poterit, secundum Imolam, Francum & Fel. in praecitatis locis, quanuis alioqui recusationis causa, quae probanda sit, & probatione indigeat, non sit admittenda post conclusionem causae, & litis, vt notant Ioan. Andrae & Imola. nu. 19. in c. 2. de ordine cognitio. Domi. in d. ca. iudex. quia post conclusionem cause probationi locus non est. c. cum dilectus. de fide instr. Secundo, quoties causa recusationis orta ante conclusionem causae peruenit postea in cognitionem recusantis, quemadmodum notat Franc. in d. c. cum speciali. nu. 22. nam in hoc casu poterit proponi recusatio, & causa recusationis probari, vt ipse asseuerat. Huius autem opinionis disputationi est premittendum, quod exceptio vtcunque dilatoria si oriatur post litis contestationem, admittenda tunc est, & opponi poterit, gl. communiter recepta verb. de nouo. in dict. c. pastoralis. glossa per text. in dicto cap. insinuante glo. & Bald illius text. authoritate in l. 2. C. de consortibus. eiusdem litis. gloss. in cap. exceptionem. de exceptio. tradunt Abb. Fel. & Dec. in dicto capit. pastoralis. Abbas & Fel. in dict. cap. insinuante. Iaso. in dicta l. error. C. de iuris & fact. ignorantia, numero 17. idem Iason in d. l. ita demum. de procurator. 2. colum. Atque ita idem erit in recusationis causa, quod paulo ante tractauimus etiam post conclusionem in causa, quanuis excepta recusationis propositione, quibusdam placeat, non admitti post conclusionem in causa exceptionem illam quae orta fuerit post ipsius causae conclusionem. capit. cum dilectus. de fide instrument. c. auditis. de procurat. Anton. Abb. & Fel. nume. 16. in d. cap. pastoralis. Quasi conclusio in causa praecludat omnino viam oppositioni exceptionis cuiuscunque, que probationem exigat, etiamsi orta sit post conclusionem in causa. Atque haec opinio magis communis est, tametsi Dec. in d. c. pastoralis. nu. 9. existimet, exceptionem ortam post conclusionem causae, opponi, & debere admitti, etiamsi probationem exigat: Cuius opinio admittenda est in praxi, quoties a sententia statim pronuncianda nec appellari, nec supplicari potest. hoc etenim dictat aequitas illa, quae deducitur a ratione tex. in dict. c. pastoralis. Nihilominus secundum opinionem Communem regulariter iudicam dum est, nisi in exceptione recusationis quae iuxta opinionem Imolae, Felini, Decij, & Franc. potest proponi & probari post conclusionem in causa, si orta fuerit tunc. Sed vbi exceptio ante conclusionem orta erat, & post conclusionem venit in cognitionem ipsius excipientis, communiter receptum est, non posse proponi, vt probatio eius admittatur post conclusionem in causa: Quanuis conetur contrarium probare Roder. Xuares allega. 5. cuius opinio suffragatur illi sententiae, quam de recusationis causa dixit Philippus Francus in d. ca. cum speciali. Nam & in causa recusationis, vt diximus superius, quaedam est peculiaris ratio a caeteris exceptionibus distincta, ex qua facilius fit eius receptio post conclusionem in causa, quam aliarum exceptionum. Et adhuc mihi videtur dubia opinio Franci, & non omnino conueniens opinionibus, hac in re frequentissime receptis. Iure autem regio, quoties recusatio proponitur contra iudices, qui apud suprema Regis tribunalia reddunt ius litigantibus, quique auditores vocantur: quia probatio causae requiritur, statutum est in hac materia de recusationibus per pragmaticas huius regni constitutiones Catholicorum Regum Fernandi & Elysabeth, recusationem post conclusionem in causa esse admittendam, & probari posse testibus, alijsque legitimis probationibus, si recusationis causa fuerit orta post conclusionem litis: in quo pragmatica constitu. conuenit cum opinione Imo. Franc. Fel. & Dec. cuius meminimus in versic. sic & post conclusionem. Quod si recusationis causa orta est ante conclusionem litis, etiamsi post eandem conclusionem, qui iudicem recusare vult, eius cognitionem habuerit, non est admittenda ex ea causa recusatio post conclusionem in causa, vt probari causa possit testib. sed tantum iuramento ipsius iudicis recusati: quod eisdem constitutionibus respondetur: eaque responsio constat iure Communi ex conclusione Ioan. Andrae. & Imolae in d. cap. 2. de ord. cognit. nume. 19. & Dom. in d. ca. iudex. de offic. deleg. in 6. quorum mentionem superius fecimus. Nam probationi locus non est, bene tamen iuramento iudicis recusati: quia iuramenti delatio non est proprie nec vere probatio, & potest quacunque parte litis fieri, maxime in causa recusationis, que non est principalis, nec principaliter examinatur, sed incidenter, ac summarie. Siquidem in causis summarijs iudex potest post conclusionem in causa exigere iuramentum, & interrogare litigantem, etiam ad petitionem aduersarij. gl. in Clemen. saepe. verb. interrogabat. de verborum significat. quam illic sequuntur Card. Imol. & Georgius Natan. Francus in c. 1. de confess. in 6. & in c. 1. de iuramen. calum. eod. lib. Hippol. in l. 1. §. si quis vltro. num. 66. ff. de quaestioni. & Alexand. in l. 4. §. hoc autem iudicium. ff. de damno infect. col. 3. Denique opinio Philip. Franci in d. c. cum speciali. predicta regia constitutione refellitur, dum ipse Francus opinatur, iudicem posse recusari post conclusionem in causa, si causa recusationis ante litis conclusionem orta, post eam fuerit nota ipsi recusanti, & super hoc admittendam fore quamcunque ordinariam probationem, quod manifeste contrarium est legi regiae, qua passim vtimur. Ceterum illud queritur, an sit locus recusationi iudicis, quoties sententia ab eo est scripta & subscripta, traditaque tabellioni, vel actuario, vt pronuncietur. Et Rupel. lib. 1. foren. Inst. c. 48. scribit, non esse admittendam hanc recusationem: cum iam res sit iudicari coepta: & nihilominus eam quotidie apud Hispanos admittimus, illud fortassis apud Gallos frequentius est, ac denique vtilius ad tollendas tot calumnias, quibus in iudicum recusationibus passim litigantes vtuntur. Hoc tamen anno Domini 1554. Regis edicto cautum est, non posse regios auditores, nec eorum quenquam recusari post 30. dies a die, quo acta processus fuere publice relata, & visa per eosdem iudices ad sententiam pronunciandam, & litem diffiniendam. Frequenter vero est in quaestione, an minor, vel ecclesia recusans iudicem, regiumque auditorem ex ea causa, quae orta fuit ante conclusionem litis, & tamen eam proponit post ipsam conclusionem,[art. 4] petitque admitti ad probationem cause per testes, petita ad hoc restitutione in integrum sit admittendus, vel admittenda concessa predicta restitutione ad probationem ordinariam causae? Et profecto videtur multis rationibus non esse hanc in integrum restitutionem concedendam Primo ex l. Auxilium. §. sexaginta. ff. de minorib. vbi minor non restituitur aduersus lapsum temporis dati ad accusandum, cuius authoritatis meminere Bart. in l. 1. §. nunciatio. ff. de noui operis nunc. colum. vlt. Bald. in l. cúm quidam. §. si pupillo. ff. de vsur. Atque idem erit in dilatione data ab homine, vel iudice ad accusandum: quia licet Iurisconsultus in d. §. sexaginta. tractauerit, & responderit de die data a iure: eadem videtur ratio in die dato a iudice. Nec enim restituendus erit minor ad accusandum post diem a iudice datam, sicut, nec restitueretur post diem datam a lege, quod notat Aret. in c. licet. de accusatio. num. 11. vbi Fel. colum. 2. tenet eandem conclusionem, quam nos adnotauimus ex dict. l. auxilium. §. sexaginta. Quin & Bald. in l. vltim. num. 5. C. in quibus caus. in integ. restit. non est necesse, hoc ipsum verum esse censet, etiam si minor velit accusare patris occisores. quam opinionem reprobat Ioannes Mauricius in tractat. de in integr. rest. c. 160. ex eo, quod alioqui maxima contingit laesio filio, cui foret imputandum, si patris occisi mortem non vlcisceretur, & homicidium puniendum non curaret. His accedit, quod & generaliter ad cuiusque criminis accusationem restituitur minor post tempus datum ad accusandum, si constet summarie de laesione, & sic delictum posse probari secundum Bartol. in d. l. 1. §. nunciatio. col. vlt. Abb. in c. auditis. col. penul. de in integ. restit. AEgidium a Bellamera in decis. 38. Igitur non potest minor restitui ad recusandum iudicem regium praesertim auditorem post diem lege regia constitum ad hoc. Secundo huic opinioni patrocinatur, quod minor non est restituendus ad opponendum crimina, vel defectus contra electum. gloss. in Clem. 2. verb. grauiora. de procura. Specula. in tit. de in integ. restit. §. quis autem. vers. sed pone. Abb. in d. c. auditis. col. penul. Felin. in c. fraternitatis. de testib. num. 6. Cardin. in Clem. 1. q. 14. de in integ. restit. Fel. in d. c. licet. col. 2. de accusat. Aretin. in l. 1. C. de in integ. rest. Praepo. in c. pen. col. vlt. de desponsat. impuber. Ioan. Lupi. in c. per vestras. §. 26. nu. 9. de donat. int. virum & vxor. Quo fit, vt pari fere ratione non sit concedenda minori restitutio ad recusationem iudicis proponendam. Tertio eidem opinioni accedit regia lex, quae statuit, minorem non esse restituendum ad opponendum defectus & exceptiones contra testes: sic etenim cautum extat l. 16. inter Madritias constitutiones, quae satis iure comprobatur ex proxime dictis, vt ipse Ioan. Lupi. adnotauit. Quarto, ex eo, quod retractus legalis iure sanguinis, non sit admodum fauorabilis, sed fortassis odiosus: itidem iure regio decisum est, non esse minorem in integrum restituendum ad retrahendum post tempus a lege datum. l. 7. tit. 7. lib. 5. ord. idem iure Gallico probat late Andr. Tiraquellus de retract. lib. 1. §. 35. gloss. 2. scribens, id inductum fuisse ea ratione, quod ius hoc retrahendi sit odiosum: tametsi iure Communi non sit neganda in hac specie in integrum restitutio. c. constitutus. de in integr. restit. quibus adde Ioan. Mauritium in tracta. de in integrum restitutione. c. 290. & c. 398. Quinto, in eiusdem opinionis probationem adduci & illud poterit, quod minor non est restituendus ad opponendas exceptiones dilatorias post diem a lege datum ad eas obijciendas. secundum Innoc. in c. coram. de in integr. restit. Card. in Clem. 1. eod. tit. q. 15. Alexand. in additio. ad Bartol. in d. l. 1. §. nunciatio. ff. de noui oper. nuncia. Capicium in Neapol. decisi. 13. Igitur cum recusatio iudicis sit exceptio dilatoria, vt probat glos. in d. c. pastoralis. cuius nos superius meminimus, videtur quidem, non esse minorem restituendum ad eius propositionem. Huius tamen Innocentianae opinionis ratio ea est, quod exceptiones dilatoriae sint modici praeiudicij, & ideo restitutio negari possit. l. scio. ff. de in integ. resti. vt hinc possit lector expendere, quantum ponderis habeat haec quinta ratio ad quaestionem de recusatione iudicis. Vidi tamen non semel, sed frequentissime Contrarium in hoc regio Granatensi praetorio seruatum fuisse, admissosque minores, & ecclesias, aut Rempublicam beneficio restitutionis in integrum, ad probandas post conclusionem in causa recusationis causas, quae ante eiusdem litis conclusionem orte fuerunt. quam opinionem aliquot rationibus comprobat Io. Mauritius in tract. de in integ. restit. c. 253. ex eo potissimum, quod durum sit coram suspecto iudice litigare. d. l. apertissimi. C. de iudic. Nec minori obesse debet, quod causam concluserit absque obiectione & recusatione iudicis propter causam, quae tunc aderat & orta erat ante litis conclusionem, nam hoc inconsulte praetermisisse minor censetur, quód ea in re fuisset diligentius bonus paterfamilias versaturus, vt cum semper subsistat eadem suspicionis causa, debeat simili ratione minor restitui. Denique haec posterior opinio receptior est, tametsi multis rationibus prior probari videatur. His vero libenter adiecerim id, de quo semel scio dubitatum in causa ecclesiastica, quae per querelam illate violentiae a iudice ecclesiastico delata fuit ad hoc regium Granatense praetorium. Etenim iure pontificio, quoties recusatur iudex de causa ipsa recusationis, cognoscunt [art. 5]iudices quidam arbitri a litigantibus electi, qui si compererint iuste recusari iudicem, non poterit is de causa cognoscere. text. in c. cum speciali. in princ. de appellat. c. si quis contra clericum. de foro competen. c. suspicionis. de offic. deleg. c. iudex ab apostolica. eod. titul. in 6. vbi gloss. & Doct. communiter. atque idem iure Ciuili statutum erat in quodam casu. d. l. apertissimi. C. de iudic. Ea etenim constitutio diffiniuit, arbitros eligendos esse, quoties iudex delegatus recusatur. Sed si causa fuerit delegata pluribus iudicibus cum clausula, quod si non omnes, & vnus ex eis recusetur, non sunt arbitri eligendi ad tractandam causam recusationis, sed collegae, qui non recusantur, de eadem poterunt, & debent de causa cognoscere. text. elegans in c. si contra vnum. de offi. deleg. in 6. Quaeritur tandem, an idem sit respondendum, vbi causa pluribus iudicibus delegatur cum clausula, & eorum cuilibet. Et sane quibusdam fortassis videbitur idem propter eandem rationem, quae expressa est in d. c. si contra vnum. Siquidem ad collegam recusati ratione dictae clausulae debet cognitio causae pertinere: quae quidem ratio itidem obtinet, quoties causa pluribus committitur cum clausula, & eorum cuilibet. Nam vno ex iudicibus impedito, qui de causa coeperat cognoscere, alter de eadem cognoscere poterit. c. cum plures. de of. deleg. in 6. Nos vero contrariam sententiam rationibus aliquot conabimur instruere, imo quod eligendi sint arbitri: & primo, quia in d. cap. si contra. in specie scribitur, secus esse in alijs iudicibus, qui dati non fuerint cum dicta clausula, quod si non omnes. Hi autem dantur sine illa, vt constat: imo cum alia clausula differenti. Igitur non erit in his iudicibus, de quibus agitur, seruanda eadem responsio. Secundo est animaduertendum, quod iudicibus datis cum clausula, & eorum cuilibet, competit iurisdictio in solidum, nec est necessarium, simul eos de causa cognoscere, nec possunt simul eam examinare: siquidem vnus tantum ex eis potest de causa cognoscere, idcirco dum iste impeditus non est, caeteri non possunt causam ipsam tractare, quia carent iurisdictione. Ergo non poterit vti iurisdictione quo ad recusationem: quia non dum apparet, alium impeditum esse, qui vere coeperat iurisdictionem exercere. Quod si semel pronunciatum fuerit, iudicem illum esse suspectum, tunc poterit alius iudex ex collegis causam ipsam examinare. dict. cap. cum plures. Tertio ad idem conducit plurimum maxima ratio discriminis. Nam in priori clausula omnes iurisdictionem habent, & ideo mirum non est, quod de vnius recusatione cognoscant caeteri: In posteriori autem non habent omnes iurisdictionem ab initio actualem, sed tantum is qui ea vti coeperat. Quarto, in casu prioris clausulae omnes simul in eodem loco de causa cognoscunt, ideo cum simul procedant, par est, & congruum, quod ad recusationem collegae non nominentur arbitri. At in posteriori clausula saepe contingit, iudices esse diuersorum locorum, atque ea ratione esset maximum inconueniens. Quod si iudex Salmanticensis delegatus recusaretur, esset huius recusationis causa deferenda ad collegam, qui esset Toleti, aut Zamorae. Quinto, & aliud accedit argumentum ab absurdo & inconuenienti, quod si dentur tres iudices cum clausula, & eorum cuilibet, & recusetur vnus, esset maximum discrimen quis ex collegis tractaturus sit recusationis causam, cum vnus posset eam examinare, & fortassis vellet quilibet ea vti iurisdictione: ac item qui literas obtinuit, vellet eligere vnum iudicem, eiusque aduersarius alium. Quod si dixeris hanc electionem pertinere ad eum, qui iudices delegatos impetrauit, nihilominus facilime alter electum iudicem recusaret, vnde sequeretur maximum discrimen litis, quae dilatio esset apud alterum litigantem facilima. Deinde & sexto, collega electus ad recusationis causam, dubio procul pronunciaret iudicem recusatum suspectum esse, vt solus ipse cognosceret de causa, cuius cognitio alioquod ad ipsum non pertineret. Quod videtur non omnino conueniens iuris, & iustitiae executioni. Sic denique haec opinio probari posset, quae tamen adhuc dubia videbitur quibusdam, qui re diligentius examinata, poterunt dexterius hanc quaestionem diffinire. # 27 THEMA CAP. XXVII. De expensis, & earum condemnatione hoc in capite traduntur multa. SVMMARIA. -  1 Victus condemnatur in expensis victori, etiam si absque dolo, temere tamen litigauerit, etiam si iuramentum calumniae praestiterit. -  2 Victus, etiam in criminalibus, victori condemnatur in expensis. -  3 Expensarum condemnatio est omittenda, vbi victus habuerit iustam litigandi causam. -  4 Statutum municipale conueniens iuri Communi, an habeat specialem vim praeter ius Commune? -  5 Condemnatio expensarum, tunc fieri debet, cum fuerint petitae. -  6 Expensarum taxatio quo pacto fieri debeat? CAPVT XXVII. EXTAT vtriusque Iuris regula, qua instruimur victum esse victori condemnandum in expensis. c. calumniam. de poenis. ca. olim. in 2. de priuileg. capit. finem litibus. de dolo & contuma. l. properandum. §. sin autem alterutra. C. de iudic. regia. l. 8. tit. 3. [art. 1]& l. 7. titul. 22. part 3. Quibus in locis ad hanc condemnationem frequentius notatur calumnia litigantium, ita quidem, vt haec malitia causa sit huius condemnationis, quae in fauorem victoris fit, ad reprimendam litigantium calumniam. Proprie vero calumnia in animo consistit, & ex dolo oritur, eaque in hac specie contingit, vt per fraudem aduersarius ne lite vexetur. Et nihilominus huic regulae locus erit, etiam vbi quis absque dolo, temere tamen litigauerit, inconsulte quidem, ac nullo adhibito consilio. probat text. in l. eum quem temere. ff. de iud. & in d. §. sin autem alterutra. notant Pan. & Doctor. in dict. capitu. calumniam. Barto. & alij in dict. §. sin autem alter utra. Lanfranc. in capit. quoniam contra. de probatio. ver. expensae. colum. 3. Quid autem sit temeritas, deducitur ex l. 1. in fine. ff. de eo per quem factum erit. capit. nullum. 30. q. 5. vnde constituitur prima declaratio ad praescriptae regulae intellectum. Secunda eadem ferme ratione traditur interpretatio, vt tandem victus victori condemnandus sit in expensis, etiam si ab initio litis iuramentum de calumnia praestiterit. Bartol. & omnes. in d. §. sin autem. Bartol. in l. 1. §. 1. ff. ad Turpi. Bartol. in d. l. eum, quem temere. Abb. & alij in dict. cap. finem litibus. nume. 21. Socin. in reg. 231. Lanfranc. in dict. verb. expensae. num. 8. qui asserit, hanc opinionem Communem esse: idem fatetur Abb. in dicto capit. calumniam. quam & Totus Mundus sequitur, vt testantur Salice. in l. qui crimen. C. qui accusare non possunt. in fine. & Iason in dicto §. sin autem. num. 11. etiamsi Contrarium probauerit gloss. in dict. cap. finem. & in capitul. in primis. 2. q. 1. & in Auth. de iudicibus. §. oportet. collat. 6. quarum opinio expressim lege regia 7. titul. 22. part. 3. authoritatem iuris habet, quia illic idem statuitur, quod est vsu forensium frequentissimo abrogatum. Nec vidi vnquam hac de re controuerti, imo passim victus arbitrio iudicis condemnatur in expensis, etiam si praestiterit iuramentum de calumnia. Tertio haec ipsa regula obtinet, etiam apud iudicem arbitrum: nam & is condemnat victum victori in expensis. Hostien. in summa tit. de arb. §. qualiter ad effectum. versi. sed nunquid potest. Speculat. eod. titul. de arbitris. §. vltim. versicu. sed cum. & Iason in dict. §. sin autem. argum. l. 1. ff. de arbitr. Quarto eidem regulae locus erit non tantum in ciuilibus causis, sed etiam in criminalibus. tex. in d. §. sin autem. adiuncto initio eiusdem le[art. 2]gis. l. penultim. C. de fructi. & liti. expens. Bartol. in dict. l. 1. in princ. ff. ad Tertul. gloss. in ca. finem. de dolo & contuma. Henri. in dict. cap. calumniam. Iason in dict. §. sin autem. colum. 7. Quorum opinio Communis est, secundum Aretin. & Felin. in cap. accedens. de accusat. Hipp. in sua practica. §. superest. & in l. patre. ff. de quaestio. num. 18. & Nicellum in concordia glossarum. 47. licet Lanfranc. Oria. in d. c. quoniam contra. verb. expensae. colum. 1. teneat Contrarium, & disputet late Anania in d. c. accedens. Est etenim passim receptum, in criminalibus reum victum condemnari in expensis absque vlla ferme exceptione. De expensis ratione contumaciae factis nulla est dubitatio: nam in his dubio procul iure fit condemnatio. glo. in cap. cum dilecti. de dolo, & contu. quae vltima est. & illic Bald. gloss. item in l. qui crimen. C. qui accusare non possunt. vbi text. hac de re opt. Quinto, haec condemnatio expensarum fieri potest, etiam vbi quis fuerit victus per interlocutoriam sententiam. Etenim non expectata diffinitiua pronunciatione, iudex poterit condemnare victum in expensis in ipsa interlocutoria sententia. gloss. Abb. & alij in dict. cap. finem litibus. Bald. Salic. & Paul. in l. sancimus. C. de iudic. Iason in dict. §. sin autem alterutra. nume. 19. scribens, hanc opinionem Communem esse. Quod si iudex velit condemnationem istam differre ad diffinitiuam, poterit hoc facere, & si non fuerit appellatum ab interlocutoria, non poterit postea appellari a condemnatione expensarum, quae ratione interlocutoriae fit in diffinitiua, secundum Abb. & Dec. in cap. saepe. cap. vlt. de appellat. Sexto, condemnatio expensarum tunc iure omittenda est, cum quis habuit iustam litigandi causam. text. in l. qui solidum. §. etiam. ff. deleg. 2. & illic omnes. gloss. communiter recepta in d. cap. finem litibus. & in d. §. sin autem. late ibi Iason gloss. in c. sacro. de sentent. excom. & in Auth. de iudicibus. §. oportet. collat. 6. & in c. 1. de electio. in 6. Regia l. 7. tit. 22. part. 3. quamuis in dubio praesumptio sit contra victum, quod non habuerit iustam litigandi causam. gloss. in dict. c. calumniam. & in Authent. generaliter. C. de episcop. & cler. tenent Bald. Salicet. & Iason in d. §. sin autem alterutra. Bald. & Salicet. in Authent. nouo iure. C. de iudicijs. sensit Abb. in dict. cap. finem litibus. nume. 22. tametsi gloss. ibi. hac in re variauerit. Sed & Panormitan. in dict. capit. calumniam. asseuerat, hanc opinionem Communem esse. Haec vero sexta declaratio non tantum procedit in prima instantia, sed & in causa appellationis: nam & in ea non fit condemnatio expensarum aduersus eum, qui habuit iustam causam litigandi: vt notant Abb. & omnes in dict. cap. finem litibus. contra gloss. inibi. Minor tamen causa excusat ab hac condemnatione expensarum in prima instantia, potius quam in causa appellationis, quemadmodum post alios tradit Dec. in cap. vt debitus. de appellat. num. 21. sicut & minor causa excusat reum, potius quam actorem: vt idem Dec. scribit in l. qui in alterius. ff. de regul. iuris. Iudices vero, qui Romae in Rete pretorio ius reddunt litigantibus, semper condemnant victum victori in expensis, etiam si is habuerit iustam litigandi causam, nisi ea iusta causa oriatur ex prima sententia pro eo lata, & secunda sententia pronuncietur ex nouis allegationibus, vel probationibus: vt fatetur Ludo. Gome. in reg. de annali possess. q. 41. Haec tamen sexta declaratio non est admittenda, quoties expensae debentur iure actionis. Nam ab his non excusat iusta causa litigandi. glos in dict. §. oportet. quae singul. est secundum Bald. in cap. breui. de iureiur. & Iasonem in dict. §. sin autem. colum. 2. Est & similis gloss. in l. 3. §. si rem. ff. de leg. 3. quam dixit notab. Iason in §. actionum. de actio. num. 52. commendant Are. & Alex. in l. venditores. ff. de verb. oblig. tradit late Hippol. in d. l. patre & marito. ff. de quaest. num. 25. quo fit, vt qui de euictione tenetur ex contractu venditionis, passim condemnetur in expensis, etiam si iustam habuerit litigandi causam. Idem erit, vbi expensae debentur ratione contumaciae: in his etenim fit condemnatio, etiam si contumax habeat iustam litigandi causam. gl. in d. c. finem litibus. in princ. Salic. & Iason in d. §. sin autem. col. 3. quia hae expensae debentur propter primam citationem. gl. in c. 1. de dolo, & contu. in 6. & in summa 4. q. 5. notant Lanfranc. in d. c. quoniam contra. num. 33. verb. expensae. gloss. in c. querelam. de procurat. & illic Abb. idem Abb. & Felin. nu. 15. in d. c. quoniam contra Hipp. in d. l. patre. num. 43. Abb. & Fel. in c. 2. de accu. Quo in loco Fel. existimat, vocatum ad iudicium tribus dilationibus vnica voce datis, & in tertia comparentem non teneri ad expensas primae, nec secunde dilationis, earúmue ratione factas. Ego tandem opinor, quod licet iusta causa litigandi non excuset ab expensis, quae ratione contumaciae debentur: tamen ab eisdem excusabit iusta causa non comparendi in iudicio ad diem vsque praefinitam. argum. gloss. in cap. 1. de dolo & contum. in 6. & l. contumacia. & l. quaesitum. ff. de re iudic. & c. querelam. de procurat. Sunt etiam qui opinentur, hanc condemnationem expensarum, quae fieri debet aduersus temere litigantes, non esse omittendam propter iustam litigandi causam, si cum iuris Communis regula conueniat speciale alicuius vrbis statutum, [art. 4]& municipalis lex, quae dictet, victum victori condemnandum esse in expensis. Ea siquidem lege victus qui iustam causam habuit litigandi, eisdem in expensis condemnabitur. Huius opinionis authores fuere. Bar. in d. l. 3. §. si rem. ff. de legat. 3. Abb. in c. vnic. 3. col. de plus petitio. gloss. in Authen. de exhib. reis. ver. causam. quam dixere singularem esse Cremensis in singul. 121. & Corsetus in singular. ver. poena. 1. l. 1. quam opinionem fatentur Communem esse Hippol in d. l. patre vel marito. nu. 29. & idem in sing 207. & Ludou. Gom. in cap. 1. num. 218. de constitu. in 6. a quibus alij citantur, qui huic sententiae accesserunt. Et his suffragatur, quod statutum seu municipalis lex idem disponens, quodius Commune, addit speciale vinculum, & maiorem vim iuri Communi. textus optimus in cap. 2. de praeben. in 6. qui de consuetudine tractat. Eiusque meminere plures, maxime Barb in cap. consuluit. de offic. deleg. num. 32. idem in cap. 1. de rescrip. num. 65. notant Bartol. in l. 1. in princip. ff. ad leg. Falc. Bar. in d. §. si rem Abb in c. vltim. de obseruat. ieiunij idem Abb in c. cum ven ssent. de institutionib. & alij. quorum meminit Gome. in d. cap. 1. num. 220. idem voluit Aretin. in cap. 1. de rescript. Haec tamen conclusio non probatur in d. cap. 2. cum consuetudo. cuius illic mentio fit, non sit conformis iuri Communi, quod eo tempore statutum erat, imo contraria: vt constat. Et praeterea non est conueniens, nec iure satis receptum, quod lex a principe statuta, postquam semel recepta fuerit, ex eo speciale vinculum habeat, praeter alias leges, quod sit diu moribus, & consuetudine idem obseruatum. Idcirco aduersus hanc conclusionem Barto. in d. l. 1. ff. ad legem Falcid. tenent inibi Imola, & Alex. in princip. col. penultim. gloss. celebris. verb. facti. quam Ancha. eleganter defendit in dict. capitul. 1. de constitutionib. libr. 6. text. optimus vbi Panormit. idem notat in cap. 1. de cognat. spirit. & est argumentum ex capit. cum aliquibus. de rescrip. in 6. quam opinionem fatentur Communem esse Felin. in cap. 1. de rescript. numer. 15. & Ioan. Crotus in d. cap. 1. de constitutionib. in 6. colum. penul. qui hac de re late disputat. Sed & in specie opinionem Bart. in d. §. si rem. quo ad condemnationem expensarum reprobant Matthesilla. nota. 80. Alexand. in l. properandum. §. sin autem. colum. 2. C. de iud. & ibi Iason latius. col. 2. & 3. Bald. in l. terminato. C. de fruct. & liti. expens. & Carolus Molinaeus in consil. Alexand. 183. libr. 5. ad finem. Eandemq; sententiam ipse veriorem esse censeo asseuerans, etiam extante statuto, vel lege municipali, vt victus victori condemnetur in expensis, non esse condemnandum in his eum, qui iustam habuerit litigandi causam. Quod si vera foret opinio Bartol. minime esset admittenda quo ad leges regias, quae iuris Communis, non statutorum, nec legum municipalium iure censentur. Tunc sane posset opinio prior obtinere, quando statutum aliquid adderet iuri Communi. Cuius rei exemplum in hac materia traditur, quoties statutum, quod victus victori condemnetur in expensis, non dirigit verba in ipsum iudicem, sed potius inducit obligationem quandam ipsius victi, aut eam victori tribuit: sic sane, victus teneatur victori ad expensas, vel victor expensas petat, & obtineat a victo. In hac etenim specie, licet causa iusta excuset victum ab expensis, poterit tamen victor expensas petere a victo, etiam si iudex earum condemnationem omiserit: quasi actionem victor habeat ad eas petendas, quemadmodum Matthesi. existimat, & post eum idem adnotarunt Alexand. in d l. 1. col. penulti. ff. ad legem Falcid. idem in d. §. sin autem alterutra. Felin. in dict. capitul. 1. de rescript. idem Felin. in cap. significauerunt. de exception. colum. 3. atque ita est haec quaestio diffinienda. Nec omnino certum est, Bart. opinionem in d. §. si rem. communem esse, cum constet multos iuris vtriusque Doctores contrariam tenuisse, quorum mentio fit in praecitatis locis. Septimo, tunc fit condemnatio in expensis, cum fuerint petitae, alioqui iudex non tenetur victum victori condemnare in expensis. gloss. ordinaria. in capitu. vltim. de rescript. illic communi[art. 5]ter recepta. notant Abb. & Felin. in capitul. significauerunt. de exception. Alexand. & Iason in dict. §. sin autem alterutra. numer. 30. idem Iason in l. vniuersa. C. de precib. Imperat. offerend. colum. 1. Corset. in singul. verbo, expensae. & Hippolit. in singul. 684. Iudex vero, si velit, poterit condemnare victum victori in expensis factis post litis contestationem, etiam si non fuerint petitae. gloss. in dict. capitul. finem litibus. Bartol. & illic alij in l. 4. §. hoc autem iudicium. ff. de damno infect. Dec. in capi. saepe. de appellat. colum. vltim. Iason in dict. §. sin autem. colum. 9. argum. l. AEdiles. §. sciendum. ff. de aedilit. edict. uo tamen tradit Iason in dicto §. sin autem alterutra. quae practicis iure, ac merito videbuntur dubia. Primum, quod sit satis, peti ab actore, vel reo ferri sententiam pro se, vt iudex teneatur condemnare victum in expensis: & id voluit Bald. ibi. Alterum quidem, quod post latam sententiam eodem die poterit victor petere condemnationem expensarum ex ratione. l. Paulus. in prima. ff. de re iudica. Haec etenim, sicut nec illud, quod adnotauimus ex glo. in dict. c. finem litibus. non video in praxi recepta fuisse. Sed si quis expensarum condemnationem petierit, eaque fuerit a iudice omissa, non poterit appellare victor ab omissa condemnatione expensarum. l. vltim. C. quando prouocare non est necesse. Quae tunc obtinet, cum aduersarius appellat a sententia: quia si victus non appellauerit, potest victor a sententia prouocare, qua ex parte omissa fuit condemnatio expensarum, vt eas obtineat: quemadmodum ex d. l. vltim. adnotarunt eius reationem obseruantes Antonin. Abb. & omnes in capit. significauerunt. de exceptio. & idem erit, quoties appellat victus a sententia, in eo, in quo ipsi praeiudicat, non in alijs: tunc etenim eadem ratione, cum appellatio non suspendat sententiam, nec deferat causam ad iudicem appellationis quo ad omissam condemnationem expensarum, quae ipsi victo vtilis est, non contraria: sicut Panormit. & Felin. colum. 2. asseuerant in dict. c. significauerunt. idem Abb. in capitul. cum Ioannes. colum. vltim. de fide instrumen. poterit victor ea ex causa prouocare. Caeterum haec vera sunt, vbi omissa fuit expensarum condemnatio, quia iudex non videtur ab eis absoluere victum, quod notauimus in c. 25. num. 6. Attamen, si iudex in sententia absoluerit expresse ab expensis, tunc sane necessaria est appellatio victoris, alioqui transiret quo ad expensas sententia in rem iudicatam, etiam aduersario simpliciter appellante, atque ideo permissa est in hac specie appellatio a sententia ratione expensarum, nec locum habet d. l. vltim. sicuti probare conantur contra Panor. ibi Ant. Imol. & Felin. colum. 2. in d. c. significauerunt. authoritate illius c. iuncta interpretatione gl. 2. idem Imol. in vlt. de except. colum. vltim. Sed & vera sunt in expensis, quae officio tantum iudicis mercenario petuntur, quasi secus sit in expensis, quae iure actionis debentur: has etenim poterit victor petere, etiam lata sententia, quae transierit in rem iudicatam, & omiserit expensarum condemnationem. text. optimus in l. 4. C. depositi. notant Imol. & Roma. in l. si tertius. §. Celsus. ff. de aqua pluuia arcend. sensit gloss. magna in capitul. finem litibus. de dolo & contuma. cuius conclusionis exemplum patet in expensis, quae debentur ex contractu, & vere sunt conuentionales. Item, vt quidam opinantur, idem erit in expensis, quae debentur ratione contumaciae. Siquidem expensae ratione victoriae, siue fuerint factae ante litem contestatam, siue post, debentur officio iudicis. Quae vero causa contumaciae fiunt ante litis contestationem, debentur actionis iure, quae autem postea factae fuerint officio iudicis, secundum communem in d. cap. finem litibus. & Ripam in d. §. hoc autem iudicium. numer. 82. atque ita est intelligenda gloss. magna in eodem c. finem litibus. quae asseuerat, expensas factas ante litis contestationem iure actionis deberi. Octauo est omnino hac in re obseruandum, expensas, in quibus victus victori condemnatur, taxandas esse a iudice secundum qualitatem [art. 6]litigantium ex proprio quidem arbitrio, vt tandem praemissa taxatione victor iuramentum praestet, se vere impendisse quantitatem illam, quae per iudicem fuerit diffinita. gloss. magna in dicto capitulo finem litibus. & in capit. 1. §. 2. de electio. in sexto glos. in c. dilecti. de fo. competenti. & inibi Panormitan. & Doct. tex. optimus in capit. olim. de iniur. Abb. in cap. vltim. de his, quae vi metúsue causa fiunt. Iason in l. si quando. C. vnde vi. num. 20. post alios, quorum ipse meminit. idem probat regia lex 1. tit. 18. libr. 3. ordi. Nam cum hoc iuramentum sit de veritate, non de affectione, oportet praecedere iudicis moderamen ipsum iuramentum, & haec de iudicialibus expensis: nam de extraiudicialibus qualiter probari debeant, tractant gloss. & Doctor. in dict. capit. dilecti. glos. in l. vnic. verb. subtilitatem, & illic late Rebuffus. C. de sentent. quae pro eo, quod interest. # 28 THEMA CAP. XXVIII. De his rebus, quae in dotem dantur aestimatae. SVMMARIA. -  1 Aestimatio rerum dotalium emptionem facit in dubio, etiam si precium in arbitrium alterius conferatur. -  2 Aestimatio, an faciat emptionem, quoties apponitur clausula, quod dos restituatur eodem modo, quo data fuit? -  3 Clausula, quod res restituantur eodem precio, quo fuerint aestimatae, an impediat, venditionem fieri per aestimationem. -  4 Intellectus l. si aestimatis. ff. soluto matrimonio. -  5 Quid operetur clausula, ex qua datur electio quo ad res vel aestimationem marito, vel vxori? -  6 Aestimatio quarundam rerum dotalium tacite a iure constituitur. -  7 Aestimatio absque certa quantitate, an faciat emptionem? -  8 Inopia mariti, an impediat praesumi emptionem ex aestimatione? -  9 Aestimatio an faciat emptionem, quoties precium non est iustum, & inibi intellectus ad l. 16. tit. 11. part. 4. -  10 Traduntur alij tres casus, in quibus aestimatio non facit emptionem, & explicantur. CAPVT XXVIII. EX multis dotalibus instrumentis quae apud regia tribunalia passim in iudicio producuntur, plura vidi, in quibus res in dotem traduntur, aestimatione quadam ad nummorum certam quantitatem diffinitae: eaque ratione non infrequens contingit dubitatio, an res ita in dotem traditae sint matrimonio soluto restituendae omnino, vel an sit satis, quod restituatur earum rerum aestimatio, aut praecise ad huius solutionem teneatur ipse maritus, & eius haeredes? Qua in re illud est maxime adnotandum, aestimationem rerum dotalium emptionem, & venditionem const tuere & efficere. text. celebris, qui hanc conclusionem probat indubio, vbi aliud non fuerit ex[art. 1]pressum in l. quoties. C. de iure dotium. gl. in l. si inter virum. C. eod. titu. l. plerunque. ff. eod. l. ex conuentione. C. de pact. Quo in casu expresse apparet contractus dotis, & subintelligitur contractus venditionis. argumen. l. singularia. ff. si certum petatur. atque ita hanc opinionem, quae Communis est, sequuntur plures, maxime Socinus consil. 56. lib. 1. versicu. septimus casus. Rubeus in consilio quinto. Soc. Iunior in consilio 141. lib. 1. Alexand. consil. 156. num. 1. lib. 6. & alij, quorum meminit Tiraquellus libr. 1. de retract §. 1. gloss. 14. num. 20. tex. in signis in l. 16. & 18. tit. 11. part. 4. notat Bartol. in l. si vt certo. §. nunc videndum. ff. commodati. colum. 2. Qua quidem regula constituta, sunt aliquot in practicis exemplis examinanda, quae amplius aperient huius tractatus difficultatem. Primum etenim constat, hanc opinionem veram esse, etiam vbi ab initio dantur res in dotem absque certa aestimatione, pacto tamen expresso, quod hae res aestimentur per arbitros ad id electos, atque ita dantur res in dotem aestimatae illa aestimatione, quae fuerit per arbitros diffinita, nec illi arbitri eam aestimationem diffinierint. Nam censentur datae res illae aestimatae ea aestimatione, quae facit emptionem ad precium illud, quod tempore traditionis res illae iuste valebant. Fit enim in hoc casu aestimatio ab ipsa lege, quemadmodum eleganter in hac specie respondet Socin. in consil. 56. lib. 1. col. penult. huius opinionis authorem allegans quendam ex iunioribus in l. aestimate. ff. soluto matrimo. is vero est Bald. Nouellus, quem citat. & sequitur Bart. Soc. in consil. 60. lib. 3. quasi fauore dotis arbitris non arbitrantibus, locus sit arbitrio boni viri. l. 3. C. de dotis promis. l. cum post. §. gener. ff. de iure dotium. de quo statim latius versic. septimo. Secundo apparet ex his, quod si praecesserit dotis promissio in certa quantitate, & secuta fuerit rerum quarundam traditio pro dote promissa: illae res censentur aestimatae illa aestimatione, quae facit emptionem, quemadmodum visum est Bart. Soc. consil. 69. lib. 4. colum. penultim. quem sequitur Soc. Iunior in d. cons. 141. col. 2. Tertio, quod mihi fortius & audacius dictum esse videtur, eidem Socino in dicto consilio 69. columna penultima placet. Quod si priori marito fuit promissa dos certae quantitatis, & deinde secundo, ac posteriori marito sit promissa dos absque certae quantitatis mentione, & res quaedam pro dote tradantur huic posteriori marito simpliciter, censentur datae pro quantitate priori viro promissa, & aestimatae illa aestimatione, quae emptionem facit. Quia dos data priori viro, indubio videtur etiam posteriori promissa. l. diuus. & l. dotem. ff. de iure doti. l. pen. §. vxor. ff. solut. matr. l. cum maritus. §. Titius. ff. de pact. dota. Cynus in Auth. sed quamuis. 3. quaest. C. de rei vxor. actio. Bartol. in disputatione incipien. quaedam mulier habens amplum patrimonium. hac etenim ratione Socinus ipse vsus est ad huius conclusionis probationem. Quarto adeo verum est, aestimationem rerum dotalium indubio emptionem efficere, ac venditionem, vt id etiam obtineat, quoties datis rebus in dotem, eisdemque estimatis, apposita fue[art. 2]rit clausula haec, quod soluto matrimonio res illae tradantur, & restituantur his modis & formis, quibus datae fuerat. Nam haec verba hunc sensum habent, vt integra fiat dotis restitutio, quoad praetaxatam aestimationem. Sic tandem opinatur Antonin. Rubeus in consil. 5. cui refragari videtur text. in l. si inter virum. C. de iure dot. l. vltim. vbi Baldus, Fulgosius, & Salycetus. C. de pact. dotali. l. si aestimatis. ff. solut. matrimo. Quibus in locis probatur, rerum dotalium aestimationem non efficere venditionem, vbi adijcitur in contractu clausula illa, quod soluto matrimonio illae res in dotem datae restituantur sub eisdem pretijs. Nihilominus istae clausulae differre videntur, cum haec posterior magis aperiat mentem contrahentium, a quibus actum esse par est, & praesumi potest, quod matrimonio soluto fiat earundem rerum restitutio, non quo ad aestimationem, sed praecise quo ad ipsasmet res. Idcirco prior clausula maxime distincta videri poterita posteriori, de qua vlterius hoc in capite tractabimus nu. sequen. Sed ex contrario constitui debet conclusio, quae primam ad praxim, & vsum forensem distinctius deducat in hunc sane modum. Rerum dotalium aestimatio non efficit venditionem, nec emptionem constituit, quoties deduci potest ex pacto contrahentium expresso, vel tacito, estimationem factam fuisse ad alium effectum, non vt venditionem efficeret. Probat hanc conclusionem text. in l. si aestimatis. ff. solu. matr. & fatentur omnes vtriusque iuris interpretes, qui quaestionem istam tractatuere: presertim Socinus in d. consi. 56. libr. 1. text. optimus in d. l. si inter virum. C. de iure dot. & illic. omnes hoc ipsum adnotarunt. Quod apertius explicabitur traditis aliquot illationibus, que hanc controuersiam attingunt. Primo ex hoc patet, aestimationem rerum dotalium non efficere emptionem, vbi adijcitur huic aestimationi, quod soluto matrimonio restitu[art. 3]antur vxori pro eodem pretio, quo fuere aestimatae. text. singularis in dict. l. si inter virum. & inibi Bald. Bartol. Salycet. & alij post glo. & Cynum text. optimus in l. vlt. ff. de pact. dotali. cuius aestimationis effectus est, quod soluto matrimonio res ipsae aestimatae, si extant minime diminutae, aut nulla ex parte deteriores, restituendae sunt vxori. At si deteriores fuerint effectae culpa mariti, tenebitur is ad aestimationem praefinitam in contractu, sicuti probatur in dictis locis, & est communis omnium interpretatio. Tenetur tamen maritus in hac specie de culpa leuissima, secundum Paulum de Castro in dicta l. si aestimatis. ff. solut. matrimonio. numer. 3. tametsi res istae dotales nihilominus sint, de quarum periculo propter praescriptam aestimationem maritus tenetur, si id contigerit ob culpam eius etiam leuissimam, vt ipse Paulus existimat. Idem repetit Paulus ipse in l. pen. §. mancip. ff. solut. matrimo. qui vtrobique censet, maritum non teneri nec ad res, nec ad aestimationem in hoc casu, si res perierint, aut deteriores fuerint effectae absque ipsius vlla culpa, idem notant gloss. vlt. & Salycet. in dicta. leg. si inter virum. quam sequitur asseuerans, communiter receptam esse. Soci. in dicto consi. 56. col. 2. lib. 1. cum alioqui regulariter maritus pro rebus dotalibus teneatur de dolo, lata culpa, & leui, non de leuissima. l. etiam. §. 1. & illic omnes. ff. solu. matr. Vnde infertur ad intellectum tex. in d. §. mancipi. quo in loco Iurisconsultus scribit, maritum teneri de periculo rerum dotalium aestimatarum, vbi ipsi aestimationi adiecta fuit clausula praedicta, quod res soluto matrimonio pro eodem pretio restituerentur vxori. Est etenim intelligendum, maritum teneri de culpa leuissima, non tamen de periculo absque eius vlla culpa contingenti. Regia vero lex 20. titu. 11. part. 4. cum hoc Iurisconsulti responsum in linguam, & sermonem Castellanum traduceret, non tam dictae clausulae, quam pacto expresso tribuisse videtur, maritum teneri de periculo rei datae in dotem: vt eadem regia constitutio fortassis sit intelligenda, quo ad periculum absque vlla culpa mariti contingens. quod & regia l. 18. eod. ti. in vltimis verbis sensisse videtur: non quo ad culpam leuissimam. Hinc etiam constat interpretatio huius clausulae, quae ita concipitur, vt res dotales aestimatae, soluto matrimonio pro eodem pretio vxori restituantur, est etenim hic verus sensus. Quod si res illae tempore matrimonij soluti valeant idem pretium, quo fuerunt aestimatae, sit satis easdem vxori restitui, si vero res sint minoris valoris propter culpam, etiam leuissimam mariti, teneatur is ad aestimationem praefinitam in contractu, quod notat Paulus Castrensis in dicto §. mancipia. Quod si absque culpa viri res perierint, vel factae sint deteriores, aut ratione temporis earum valor fuerit minor absque vlla rerum lesione, satis erit easdem res vxori restitui, & tradi a viro, qui non poterit inuita vxore res easdem sibi retinere soluta aestimatione. Huius autem periculi ratione maritus in hac specie consequitur commodum illud, quod partus ancillarum, alioqui ad vxorem pertinentes, ipsius viri efficiuntur, nec eos tenebitur restituere vxori matrimonio soluto. Partus autem intelligo matrimonio constante editos. tex. insignis in d. §. mancipia. secundum communem intellectum. Nam Iurisconsultus nihil aliud ad effectum istum exigit, quam periculum marito incumbens ex clausula superius tradita, licet regia lex 20. titu. 11. par. 4. exigat, quod maritus receperit in se periculum rerum dotalium aestimatarum absque venditione, quo ad earum interitum vel diminutionem. Quin & eadem lex sensit, partus ancillarum dotalium ad virum pertinere, si editi fuerint matrimonio constante, quoties ipse periculum ancillarum, etiam non aestimatarum, in se susceperit, quo ad interitum, vel quo ad diminutionem tantum. Cuius decisionis aequissima ratio est, & deducitur a responso Iurisconsulti in dicto §. mancipi. Sed & fortassis pactum hoc expressim ita conceptum maiorem vim, & potestatem obtinebit, quam tacitum, quo ad hoc, vt maritus teneatur, etiamsi absque vlla eius culpa etiam leuissima res dotales perierint, vel fuerint deteriores effectae. Secundo deducitur ex dicta principali conclusione, aestimationem non facere emptionem, quoties adijcitur pactum, quod res aestimatae soluto matrimonio restituantur vxori, si tunc ex[art. 4]titerint, habita tamen ratione augmenti, & diminutionis boni viri arbitratu. tex. optimus in dicta l. si aestimatis. quem Paulus Castrensis & alij sic inibi interpretantur, & Socinus in dicto consilio 56. colum. 2. libro 1. Huius autem clausulae ille potissimum constat effectus, quod res illae, si soluto matrimonio extant, etiam apud tertium, quia nondum perierunt, restituendae sunt vxori, ab eaque peti poterunt ipsemet res, aut earum iusta eius temporis aestimatio, vt Pau. Castr. post alios explicat in d. l. si aestimatis. & est Communis opinio. Etenim cúm dominium non sit vere translatum, imo matrimonio soluto sit penes ipsam vxorem, quia aestimatio non fecit emptionem, poterunt res istae ab vxore vendisari, arg. l. quod si fundus. ff. de fundo dotali. Sic sane in hac specie propter vim, & potestatem praescriptae clausulae, si tempore matrimonij soluti res extantes sint maioris aestimationis, hoc augmentum cedit lucro mariti, modo non sit augmentum intrinsece contingens, Si vero sint minoris aestimationis extrinsece ob culpam, etiam leuissimam mariti, damnum hoc marito incumbit, & propterea consequitur commodum traditum a Iurisconsulto in dict. §. mancipia. Nec tenetur maritus de diminutione, aut interitu absque vlla eius culpa contingenti, secundum Paulum de Castro in d. l. si aestimatis. & Saly. in d. l. si inter virum. C. de iure doti. Tertio colligitur, adhuc estimationem rerum dotalium emptionem non efficere, si pactum sit, quod res ipse matrimonio soluto restituantur. Etenim in hoc casu idem respondendum erit, quod in praecedenti, etiamsi non fuerit adiecta clausula illa, habita ratione augmenti, & diminutionis, quia haec censetur tacite subintel lecta, quemadmodum sensit Paul. de Castro in d. l. si aestimatis. num. 5. & tenet Socinus in dic. consi. 56 versicu. quartus casus. lib. 1. idcirco ea, quae proxime diximus, erunt & in hoc casu repetenda. His vero praenotatis est adnotandum, quod licet alioqui res dotalis non possit a marito alienari, etiam consentiente vxore, vt Institu. quibus alienare licet, in princi. & per totum. ff. de fundo dotali, attamen in his tribus casibus fundus dotalis poterit alienari a viro consentiente vxore, quamuis soluto matrimonio vxor petere valeat aestimationem in ipso contractu dotis diffinitam. tex. singularis secundum omnes fere iuris ciuilis eius interpretes in d. l. si aestimatis. cuius meminere idem tenentes Bal. Nouellus de dote, parte 7. priuilegio 1. numer. 10. Ioan. Campetius de dote parte 1. quaestio. 40. probat idem text. in l. vnic. §. & cum lex. C. de rei vxor. actio. & in l. vltim. ff. de pact. dotali. ex qua apparet, hoc procedere siue res dotalis sit mobilis, siue immobilis secundum Paulum & Romanum in dicta leg. si aestimatis. numero 19. tametsi textus in dicta l. si aestimatis. loquatur de rebus mobilibus. Quod est hac in materia memoriae, ac menti tenendum. idem notat Io. Lupi. in rub. de donat. §. 17. nu. 8. pulchre Sal. in l. interest. C. de vsufruct. Horum autem trium casuum illa potissimum ratio traditur in dicta leg. si inter virum. & in l. cum post. §. cum res in dotem. ff. de iure dota. quod haec aestimatio facta sit non causa venditionis, aut emptionis, sed vt cognoscatur, an res sit effecta deterior, vel pretiosior. Vnde Socin. in dicto consil. 56. inquit, facta simpliciter aestimatione cum pacto, quod res ipsae matrimonio soluto restituantur, tacite subintelligi clausulam illam, cuius meminit Iurisconsultus in dicta l. si aestimatis. Et idem illic tenet Paulus de Castro, vt diximus. Quam ob rem periculum rerum dotalium contingens culpa, etiam leuissima mariti, viro incumbit, non vxori, cui tamen accedit damnum absque vlla mariti culpa eueniens, sicut & ipsius rei augmentum intrinsecum nulla facta per maritum melioratione. Quod si haec vera sunt, vt videntur a Doctoribus recepta, inde constabit intellectus ad l. 19. titul. 11. par. 4. quae expressim asserit, augmentum, & damnum rerum dotalium estimatarum, ipsi vxori accedere, & ad ipsam pertinere, quoties aestimatio facta est ad effectum, vt appareat matrimonio soluto, an res sint effectae viliores, an pretiosiores. Nam quo ad damnum rerum est constitutio intelligenda, vbi id contigerit absque vlla mariti culpa etiam leuissima. Siquidem damnum ipsis rebus ita aestimatis contingens culpa viri etiam leuissima, non pertinet ad vxorem, sed ad maritum. Atque ita erit praedicta regia lex interpretanda, vt conueniat his, quae iure Communi decisa sunt. Quarto, tunc aestimatio rerum dotalium emptionem manifeste facit, cum pactum fuerit soluto matrimonio, res ipsas, vel earum aestimationem arbitrio, & electione mariti restituendas esse, l. plerunque. ff. de iure dot. regia lex 18. ti[art. 5]tul. 11. parte 4. notant omnes in dict. l. si aestimatis. Adhuc tamen non est haec ipsa pactio vera emptio, quia si maritus eligat tradere, ac restituere ipsas res, etiam deteriores, obligationi satisfaciet, modo non fuerint deteriores effecte, culpa saltem leui ipsius mariti. l. sane. ff. de iure dot. quam ita explicat Paulus in l. aestimatae. ff. soluto matrimo. Idem sensit dicta regia lex 18. ad finem, dum inquit, marito eligente restitutionem earundem rerum, augmentum, & diminutionem ipsarum pertinere ad vxorem, nisi diminutio culpa viri contigerit, aut ipse vir in se susceperit damnum ipsarum rerum dotalium. Nam vbi estimatio emptionem effecerit veram, quia praecise ipsa aestimatio restituenda est, dubio procul damnum, & periculum ipsarum rerum vtcunque contingens, etiam absque culpa mariti leuissima, ipsi marito imputatur, quemadmodum vxori incumberet, si nulla fieret aestimatio rerum dotalium, damnum absque culpa leui mariti contingens. dict. l. plerunque. dict. l. 18. titul. 11. partita. 4. l. etiam. §. 1. ff. soluto matrimonio. Sed & in hoc quarto casu, maritus re penitus extincta, etiam absque vlla eius culpa leui, vel leuissima, tenebitur praecise ad aestimationem, quod probatur in dicta l. plerunque. cum l. sequentib. optime tradit Paulus de Castro in dicta l. aestimatae. qui in dict. l. si aestimatis. scribit, posse in hac specie maritum res alienare absque vllo consensu vxoris. leg. quod si fundus. ff. de fundo dotali. idem adnotauit Ludouicus Romanus in dict. l. si aestimatis. num. 12. & sequentib. Quibus in locis ab his, & alijs receptum est indubio, quoties in contractu dotis actum sit, soluto matrimonio, res ipsas, vel earum aestimationem restituendam fore, electionem ad ipsum maritum pertinere: idque apertissime constat in dicta l. plerunque. §. vltimo, & notat Socinus in dicto consilio 56. column. 2. libro 1. Quod si electio rerum, vel aestimationis expressim vxori fuerit excepta in contractu dotis, tunc maritus matrimonio constante non poterit res dotales aestimatas alienare, absque consensu vxoris, dicta l. quod si fundus. harumque rerum periculum ad maritum pertinebit, si vxor elegerit aestimationem, sicut & in eo casu augmentum ipsius erit viri. At si vxor elegerit res ipsas, plane augmentum earum, & damnum ipsi vxori accedent: quod satis constat ex l. 9. titu. 11. part. 4. & d. l. plerunque. Tenebitur tamen vxor meliorationes rerum, mariti opera & impensis factas, ipsi viro soluere, etenim hoc non tollitur per pactionem superius commemoratam. Quinto, si mentem ipsorum contrahentium, & rationes Iurisconsultorum consideremus, manifestum erit, multum nocere marito aestimationem simpliciter factam in contractu dotis earum rerum, quae licet non constent numero, pondere, nec mensura, vsu tamen consumuntur, tenetur siquidem maritus ad aestimationem praefinitam, etiamsi res fuerint consumptae, vel attritae per vsum ipsius tantum vxoris. text. est celebris in l. aestimatae. ff. solu. matri. vbi Bart. & omnes illius responsi rationem, & decisionem commendant ex eo, quod haec aestimatio emptionem in dubio effecerit, & ideo maritus praecise tenetur ad aestimationem, cum sit perfecta ipsa rerum aestimatarum venditio. Sexto, constituitur a lege absque pacto contrahentium tacita quaedam rerum dotalium aestimatio, quoties res in dotem datae consistunt in [art. 6]pondere, numero, vel mensura: nam soluto matrimonio tenetur maritus ad earum aestimationem, licet fuerint absque eius culpa consumptae. gloss. singular. in dicta l. aestimatae. ff. soluto matrimo. per tex. in l. res in dotem. ff. de iure dot. cuius haec sunt verba. Res in dotem datae, quae pondere, numero, mensuraue constant, mariti periculo sunt, quia in hoc dantur, vt maritus eas ad arbitrium suum distrahat, & quandoque soluto matrimonio eiusdem generis, & qualitatis alias restituat, vel ipse, vel haeres eius. Hactenus Iurisconsultus, cuius ideo in specie memini, quod glos. non satis sensum illius responsi explicuerit. Siquidem maritus non tenetur ad aestimationem, sed ad restitutionem aliarum eiusdem generis, & qualitatis, sicuti optime admonet Paul. de Castr. in d. l. aestimatae. notat Io. Lup. in rub. de dona. §. 17. nu. 8. regia l. 21. titu. 11. part. 4. quae est singularis. Est ad hoc ratio elegans ex l. 2. §. mutui datio. ff. si cer. petat. Quo in loco res istae dicuntur eius esse conditionis, vt in suo genere functionem recipiant, id est, quae propter naturae, vel artis similitudinem recipiant promiscuum vsum. Ita quod vna possit alterius vice fungi, vt frumentum cum frumento, vinum cum vino: oleum cum oleo, aut tandem formalem, & substantialem aequipollentiam res istae habent in suo genere, vt vna res vniformiter fungatur vice alterius, & substantialiter, sic quod non eadem res, & certa in indiuidua specie reddatur, sed eadem res, & certa secundum veram & realem substantiam genere, & qualitate soluatur, id est, solui possit, quemadmodum explicat Carol. Moli. in tract. de contract. nu. 17. Septimo, vt rem istam amplius exponamus, non praetermittemus disputationem hanc: An aestimatio rerum dotalium efficiat emptionem, quoties certa quantitas ipsius aestimationis expressa non fuerit. & Bartol. in l. si vt certo. §. nunc videndum. ff. commod. numero 5. asserit, [art. 7]non constitui emptionem ex hac aestimatione, quae incerta est. Vnde si dictum sit in contractu, res illas tradi aestimatas nulla estimationis diffinita quantitate, non efficitur emptio, atque ideo re perempta non debetur estimatio. Quam opinionem sequitur Curti. Iunior in l. ex conuentione. colu. 2. C. de pact. adduciturque a Bartolo text. in l. quidam, §. 2. ff. de legat. 1. vbi re legata alicui & grauato legatario, alteri pretium eiusdem rei restituere, re ipsa perempta non tenebitur legatarius ad pretium, nec ad aestimationem: vt Bart. censet, quia incerta fuit estimatio, quasi non sit locus Iurisconsulti responso, vbi testator legatarium grauaret alteri certam ipsius rei aestimationem restituere, quod tenent idem Bar. in l. vir vxori. ff. de dot. praela. Paul. de Castr. in d. §. 2. idem Pau. & illic Iaso. in l. Titiae textores. §. vlt. ff. de lega. 1. tex. opt. ad hoc in d. l. vir vxori. quam sic intellexere Alex. in l. quod te mihi. col. 2. Soc. num. 12. Dec. nu. 6. & illic Purpur. col. 3. & 4. qui hanc opinionem Bar. sequuntur, licet quo ad intellectum d. l. vir vxori. dubitauerint, vt statim trademus. Oportet etenim examinare, an opinio Bar. probetur in locis ab eo adductis. Nam quod attinet ad intellectum l. quidam. §. si tibi. non constat illius responsi ratio ex pretij certa diffinitione, sed a voluntate testatoris, qui legauit per fideicommissum pretium serui respectu, & ratione ipsius serui, & idcirco, videtur dedisse primo legatario, cui seruum legauit, electionem dandi seruum legatum alteri legatario, vel eius pretium: vt scribit glossa illic recepta in dicto §. si tibi. Quamobrem accedit conclusio illa communis fere omnium in lege quod te mihi. ff. si certum petat. cuius ipse memini in libro 2. variarum resolut. cap. 4. numer. 14. asseuerans, non teneri quem perempta re ad eius estimationem, nec ad illam quantitatem, quae respectu, & ratione illius rei & speciei debetur, quoties debitor rem ipsam extantem posset inuito creditori dare. Igitur in specie, & casu Iurisconsulti, etiamsi quantitas certa foret a testatore nominatim expressa, idem esset dicendum, quia testator illam quantitatem omnino respectu, & ratione rei, & speciei legauit, & posset primus legatarius tradendo rem ipsam liberari ab obligatione legati, atque ita contra Bart. illum tex. intellexerunt Aretin. & Alexand. in dict. l. Titiae textores. §. vltimo. ff. de legat. 1. vbi Iason non satis certus est de huius conclusionis veritate, quae constat ex dict. l. Titiae. §. vltim. & multis alijs locis, & authoritatibus, quae late adducuntur in dict. l. quod te mihi. Nec tamen inficior, maximam esse Bartol. & Paul. Castrens. authoritatem, quo ad praedictum intellectum, & interpretationem, tametsi videam, non satis vrgere rationes ab eis pro hac parte adductas, cum non conueniat Iurisconsultis differentia ista quantitatis certae ab incerta. Eadem ratione respondendum erit aduersus Bartolum & sequaces, Iurisconsulti responsum in dict. l. vir vxori. etiam obtinere, vbi quantitas esset incerta, quia mortuis dotalibus mancipijs viuo testatore, qui legauerat vxori pro eis aestimationem, aut quantitatem, & post mortem eorum non reuocante testatore legatum, voluntas eius constat, vt legatum debeatur, etiam mortuis dotalibus seruis, quae quidem ratio ita obtinet, vbi est legata quantitas incerta, ac si certa foret expressim relicta, quemadmodum Are. & Alexand. in dict. l. Titiae. §. vlt. & ibi Iason, idem Ias. nume. 15. Decius num. 6. Ripa. num. 18. adnotarunt in dict. l. 2. quod te mihi. Vnde non placet Bart. inductio. in d. §. nunc videndum. pro hoc septimo intellectu. Sed huic septimae declarationi suffragatur ratio ab eo deducta, quod aestimatio censetur quedam propria venditio. l. ex conuentione. C. de pactis. Venditio autem non constat sine pretio. l. empti fides. C. de contrah. emp. §. pretium. insti. de emptione & vend. Igitur cum in hoc casu aestimatio fiat absque quantitate certa, consequitur, eam non efficere emptionem. Nam quod superius attigimus in hoc capite versic. primum. procedit, quoties pretij quantitas & diffinitio collata est in alterius arbitrium, tunc etenim illo non arbitrante fauore dotis, vt res sit periculo mariti, non vxoris, succedit ad aestimationem faciendam boni viri arbitrium, & sic aestimatio faciet emptionem, quod est vxori fauorabile, secus autem, vbi pretij & aestimationis diffinitio in nullius arbitrium fuit collata. Quod deducitur ex l. vltim. C. de contrahen. emptio. quo fit, vt hic septimus intellectus ex Bartolo & Curtio adnotatus iure possit probari & defendi. legito tamen Fabianum in tractatu de emptione. 5. quaestio. versicul. circa tertium. qui tractat, an valeat venditio, quae fit absque pretio certo, nec collato in alterius arbitrium, vt succedat iudicis aestimatio, maxime re tradita. Illic etenim adducit authores varia probantes, ex quib. disputari poterit contra Bartolum & Curtium Iuniorem, quibus nihilominus accederem in hac dubia quaestione, multa siquidem sunt supplenda, vt ex incerta aestimatione rerum dotalium, emptionem constituamus praesertim rerum immobilium. Octauo, quibusdam placet, aestimationem rerum dotalium indubio non efficere emptionem, quoties eo tempore, quo fit aestimatio, maritus dotem recipiens non est soluendo, nec habet bona, ex quib. aestimationem rerum dota[art. 8]lium soluere possit. Huius opinionis censentur authores Bald. & Salyc. in l. interest. ad fi. C. de vsufruct. Cremensis in singu. 19. Ioan. Lup. in c. per vestras. in repet. rub. de donatio. §. 17. nu. 8. Iason & Dec. in dict. l. ex conuentione. C. de pactis. idem Iason in §. actionum. Instit. de actionib. num. 84. Soc. Iunio. in consi. 141. lib. 1. nu. 12. qui rationem hanc adducit, quod lex non potuerit fingere, pretium aestimationis datum fuisse pro rebus vxori a marito inopi, & rursus illud pretium receptum in dotem. Que quidem ratio, vt ingenue fatear, adeo debilis mihi videtur, vt plane censeam, eam indignam esse cuius uis medio criter docti authoritate. Nam & si fateatur, legem non fingere impossibilia, attamen nihil in hac specie fingitur impossibile, siquidem maritus ille pauper, potuisset habere natura, & iure pretium illud, quo fuere res dotales aestimatae. Sic tandem ipse opinor, falsam esse opinionem istam, quam in hoc versiculo octauo tradidimus, etiamsi tot iuris vtriusque interpretes eandem probauerint, scio etenim, aestimationem rerum dotalium indubio efficere emptionem, nec video alicubi probari, hoc non procedere, vbi maritus res illas accipiens eo tempore non fuerit ita diues, quod potuisset tunc aestimationis pretium red dere. Imo quicquid Cremensis, Ias. Dec. Ioan. Lup. & Soc. scripserint, Bal. & Sal. in d. l. interest. hanc conclusionem minime tenuerunt, vt plane mirer, cur viri diligentissimi sic in referendis veterum sententijs fuerint hallucinati. Etenim Bald. & Salyc. nihil aliud voluerunt, quam quod mulier possit vtili rei vendicatione agere ad rem aestimatam, etiam ea estimatione, quae emptionem fecerit, in subsidium, quoties maritus, aut eius heres non habet bona, ex quibus soluatur dotis estimatio ipsi vxori. quod notat glo. celebris in l. in rebus. ver. aestimatae ff de iure dot. quam illic sequuntur omnes, & Bal. Nouellus de dote part. 7. priuileg. 23. & parte 8. priuile. 7. atque item Iason in d. §. actionum. num. 84. & in l. traditionibus. C. de pact. colum. vl. Bal. in l. ex conuentione. 3. oppo. C. eod. ti. idem Bald. & pulchre Salyc. in d. l. interest. qui non negant, aestimationem fecisse emptionem, sed probant, quod vbi estimatio emptionem fecerit, possit etiam tunc in subsidium vxor agere vtili rei vendicatione ad rem aestimatam, quae per tertium possidetur titulo lucratiuo, vel oneroso. Atque ita non potest vere adduci Baldi authoritas pro hac opinione, quam in hoc versiculo ex tot authoribus retulimus, & quam iterum paulo diligentius retulit Ioannes Lup. in repe. capit. per vestras. §. 21. num. 2. dubitans, an in casu inopiae res aestimatae tali aestimatione, quae emptionem constituat, pereant ante restitutionem periculo vxoris, & tandem opinatur, eas perire viri periculo. Quod ipse absque dubio libentissime probauerim. Nec refert, quod Bald. & Sal. scribunt, data inopia mariti rem istam ita aestimatam, manere dotalem, quia non intelligunt, quod vere sit dotalis, sed quo ad effectum consequendi dotem, ne illa pereat, & praeterea hi authores non tractant de inopia mariti tempore contractus dotalis tantum, sed de inopia eiusdem eo tempore, quo dos ab vxore repeti potest, & ideo idem respondissent, quoties tempore contractus maritus esset diues, modo postea pauper fuerit effectus. Illud vero non est praetermittendum, quod opinio gloss. in dict. l. in rebus. obtinet, etiamsi vxor consenserit alienationi rei aestimatae, quae facta fuit per maritum eo casu, quo aestimatio fecit vel non fecit emptionem secundum Saly. in dict. l. interest. ad fi & Bal. Nouel. de dote parte 8. priuilegio 7. Sed si vxor egerit vtili rei vendicatione ad rem aestimatam ea estimatione, quae fecit emptionem, iuxta opi. gl. praecitatae, adhuc dubitatur, an possessor possit condemnationem restitutionis rei effugere, offerendo estimationem ipsius rei. Et sane Maria. Soc. in cons. 224. lib. 2. vers. quinimo. & Ias. in l. traditionib. C. de pact. nu. 20. eleganter responderunt, non esse in hac specie precise necessariam rei restitutionem, sed satis esse, quod tertius possessor offerat pretium aestimationis. Quod probatur ex eo, quod hic tertius possessor ius habens a marito possit vti eisdem defensionib. quibus maritus vti potuisset, quemadmodum satis constat, cum in ius mariti successerit, maritus autem satis fecisset vxori ad dotem agenti, si aestimationem daret, idcirco satis manifestum est, quod Soc. & Ias. adnotarunt. Deinde vxor non potest agere ad rem aestimatam, quando aestimatio fecit emptionem, nisi in subsidium quia ex bonis mariti non potest consequi aestimationem propter eius inopiam. Ergo tantum ei competit vtilis rei vendicatio in effectu ratione illius aestimationis, & vere, licet sit vtilis rei vendicatio, tamen haec non differt quo ad restitutionem dotis ab Hypotheca, quanuis quo ad praelationem, & alios effectus possit differre: quamobrem sequor ipse Soc. & Iasonis sententiam, etiamsi late reprobet Socini opinionem Ant. de Fano in tract. de pignorib. 5 par. membro. 3. nu. 28. qui multa alia tradit hac in re, que sunt memoriae commendanda, eum legito, licet eius assertio, qua ex parte Socinum improbat, mihi nusquam placuerit. Nono, est egregie obseruandum, aestimationem rerum dotalium tunc efficere emptionem, cum aestimatio fit ad quantitatem dignam pro ipsarum rerum pretio iusto, quasi dicendum sit, non efficere venditionem estimationem illam, que [art. 9]non fuerit facta pro pretio iusto, secundum Baldum, Salyc. Iason. & Deci. in d. l. ex conuentione. Ioannem Lup. in capit. per vestras. de donatio. inter vir. & vxorem super text. §. 21. num 4. Aretin. consi. 84. colum. 2. Bald. in l. 1. quaestion. 3. C. commodat. Barbat. in consil. 19. colum. 4. libro 4. Socin. Iuniorem in dicto consilio 141. libro 1. colum. 4. quibus suffragatur gloss. in l. 1. §. 1. verb. agendo. ff. de superficiebus, quae probat ex quantitate pretij praesumi contractum venditionis, vel alium ab eo dissimilem. Cuius meminere Corsetus in singularibus verb. contractus. Iason in l. 1. colum. 5. C. de iure emphyteu. Panormita. in consil. 116. libr. 2. colum. vlti. Sic denique hanc nouam conclusionem Communi omnium sententia probatam ac receptam esse asseuerat Socinus Iunior in dicto consilio 141. numero 21. quo in loco ad eius probationem post Salycetum inducit duos textus, scilicet, leg. tertia. §. primo. ff. de condict. caus. data. & le. si is. C. si mancip. ita fuerit alienat. Ego vero hanc opinionem tunc admitterem, cum aestimatio facta fuerit pretio minus iusto ex deceptione vltra dimidiam. Etenim in hoc casu propter maximam pretij iusti diminutionem, vel augmentum praesumitur ad alium effectum factam fuisse aestimationem, non ad constituendam, nec efficiendam emptionem, quod mihi probatur, & fit verisimile ex ipsius Salic. verbis in dicta leg. ex conuentione, qui scribit, aestimationem constituere, & efficere emptionem, vbi facta sit pro pretio iusto, vel fere iusto. Alioqui enim, si indistincte contrarium admitteremus, cum varia contingant de iusto pretio saepissime testimonia, nec pretium iustum consistat in indiuidua certitudine, maximis esset locus litibus hac de re & controuersijs, nec posset frequenter ad praxim induci communis illa regula, ex qua diximus, aestimationem rerum dotalium in dubio emptionem efficere. His accedit regia lex satis insignis in l. 16. tit. 11. par. 4. qua cautum extat, in aestimatione rerum dotalium, quae simpliciter facta fuerit, non esse permittendum, quod vxor vel maritus aliquam, etiam intra dimidiam iusti pretij, laesionem patiantur, imo si aestimatio fiat pluris, vel minoris iusto pretio, laesio est reparanda, vt eadem lex respondet. Igitur lex illa non statuit, aestimationem factam pro pretio minori, vel maiori, quam iustitia commutationis patiatur, non efficere venditionem, sed maxime censet eam factam esse, modo iustum pretium per additionem, vel diminutionem constituatur. Vnde text. hic satis posset induci contra Bald. Saly. & communem, nisi fortassis regia constitutio ita intelligatur, vt obtineat, quoties laesio contingit intra dimidiam, quod si vltra dimidiam lesio in pretio contigisset, tunc locus sit opinioni Bal. & aliorum, vt aestimatio non faciat emptionem, saltem vbi laesio esset in vxoris damnum. Decimo, Regula iuris, quam superius tradidimus, est vera, & procedit, vbi res do tales alicuius mi[art. 10]noris traduntur marito aestimatae authoritate tutoris, & decreto iudicis, ac denique ea forma & solennitate, quae iure necessaria est in alienandis rebus minorum. Nam etiamsi quibusdam visum fuerit, posse res minorum dari in dotem pro ipsis minoribus absque decreto iudicis, & id fortassis non sit a publica vtilitate alienum, receptius tamen est, decretum exigi vltra tutoris authoritatem ad dationem dotis, illarum equidem rerum, quae non possunt absque decreto alienari, eritque dotis causa sufficiens ad iustitiam alienationis. tex. & ibi gloss. & Doctor. in l. lex quae tutores. C. de admi. tutor. notatur in l. 1. C. si aduers. dotem tradit Bar. in l. si constante. ff. solu. matrimo. numero 77. optime Fabianus de Monte in tract. de emptio. quaest. 5. versic. sequitur videre de forma. colum. 26. totius quaestionis. Nec potest iure dubitari de hac conclusione, quo ties non tantum agitur de simplici datione in dotem, sed de datione illa, quae per aestimationem emptionem facit, & est vera propriaque alienatio. d. l. ex conuentione. C. de pact. Vnde opinor, aestimationem rerum dotalium minoris non efficere emptionem absque decreto iudicis, etiamsi tutoris authoritas accesserit. Qua ratione posset contingere, aestimationem rerum dotalium partim emptionem efficere, vtpote, si quaedam ex rebus dotalibus aestimatis sint eius conditionis, & qualitatis, vt a tutore absque decreto alienari possint, & facta fuerit aestimatio absque decreto iudicis. Etenim in hac specie estimatio facit emptionem quo ad res illas, quae possunt per tutorem alienari absque decreto. Quod est notandum omnino, quia passim contingere potest. Quod si rerum immobilium facta sit aestimatio a tutore absque decreto iudicis, & ita date fuerint res in dotem, poterit vxor soluto matrimonio ratam habere hanc aestimationem, & pretium illius eligere ac petere, si sibi ea electio visa sit vtilior. Hanc sententiam ex eo probamus, quod episcopus ratam possit habere alienationem rerum ecclesiae absque solennitate sede vacante factam, gloss. in cap. ne sede vacante. verb. sede vacante. quam commendant & sequuntur Abb. in c. causam quae. in 2. de iudic. colum. vl. idem in c. diu ersis fallacijs. colum. 2. de cleri. coniug. & in consil. 84. lib. 2. Are. in consi. 77. colum. penul. Iason in l. non eo minus. nume. 3. C. de procur. quibus accedit Matthaesil. notab. 155. Fulgo sius, & Iason in l. cum hi. §. eam transactionem. numero 3. ff. de transactio. tex. optimus in l. Iulianus. §. si quis a pupill. ff. de act. emp. pulchre Inocen. in c. 1. & illic omnes. de his, quae fiunt a praela. sine consen. c. minor etenim, vel ecclesia poterit ratum habere contractum, factum absque iuris solennitate, nec potest alter huic rati habitioni contradicere, quod probat tex. in d. §. si a pupillo. & idem erit in ecclesia, secundum Innocen, & alios, quorum modo meminimus. Sicut contractus dolo contrahentis gestus, licet sit nullus, potest ratus haberi ab altero, qui dolum non adhibuit. gloss. Bald. & omnes in l. iurisgentium. §. Praetor ait. ff. de pact. gloss. in l. eleganter. ver. nullam. & illic Bar. ff. de dolo. Iason in §. actionum. numer. 41. de actio. & tradit Bald. in l. dolum. C. de pericul. & commod. rei ven. idem Bald. in l. 1. C. plus valere quod agit. colum. 2. Sic igitur vxor potest ratam habere aestimationem rerum dotalium & immobilium, factam absque decreto iudicis, vt talis aestimatio emptionem faciat in ipsius vxoris vtilitatem, si ipsa velit matrimonio soluto eligere aestimationem. Nisi quis dixerit, gloss. & communem, cuius modo meminimus, procedere in vera, & propria venditione, quae fuerit absque vllo dubio facta, non tamen in hac estimatione rerum do talium, quae ex praesumptionibus venditio censetur, atque ideo haec praesumptio cessare videtur ex vtraque parte, quoties non accesserit contractui ea forma, quae ad veram venditionem est necessaria, quasi ob defectum formae dici possit, contrahentes noluisse vti aestimatione ad effectum venditionis. Vndecimo, illud hoc in tractatu non erit obliuioni tradendum, quod rerum dotalium aestimatio emptionem facit, quando fit statim tempore traditionis, aut tempore, quo dos constituitur, vel paulo post. Secus autem erit, vbi semel dote tradita & constituta, ex interuallo postea matrimonio constante fit aestimatio: haec enim non facit emptionem, cum non sit verisimile, contrahentes per nouationem a priori contractus lege discessisse, & praeterea nec donatio fieri possit inter virum & vxorem: nec alienatio rei dotalis, quae forsan ex hac aestimatione, quae emptionem efficeret, sequeretur. Atque ita hanc vndecimam conclusionem tenent Bald. Salice. Iason & alij in d. l. ex conuentione. Aretin. in d. consil. 84. col. 2. Barb. consil. 19. colum. 4. libr. 4. Soc. Iunior in d. consil. 141. colum. 4. num. 24. Ioan. Lupin. in repet. c. per vestras. super text. in princip. §. 21. num. 4. de donatio. inter virum & vxorem. Duo decimo, ne quem decipiat iunioris cuiusdam dubitatio, non verebor adnotare, minime fore necessarium ad hoc, vt aestimatio faciat emptionem, quod res aestimatae sint praesentes. Nam dubio procul sicuti rerum absentium fit vera & propria venditio, ita & haec praesumpta per aestimationem. Quod nemo vsquam negauit ex his, quos memoria teneo me legisse. Quamuis Ioannes de Neuizanis in Sylua nuptiali. c. ampliant primo. num. 72. de hac opinione dubitauerit propter Bar. authoritatem in l. si propter. ff. rerum amotarum. & Iurisconsulti in l. eius. & in l. haec si res. ff. de rei vendicat. a quibus illud tantum probatur, quod rei aestimatae dominium non transit in illum, cui per estimationem venditur, nisi praesens ipsa res sit. Id vero non vrget, nec dubitationem inducit, siquidem & in vera venditione ac perfecta, non transit dominium ante traditionem, & nihilominus vera est, propria & perfecta venditio ex ipsa conuentione. Sic & in aestimatione conuenta consensu contrahentium venditio a iure constituitur, etiamsi res aestimata praesens non sit: quia hoc non est necessarium. Imo ipse censeo, etiam re praesenti per aestimationem non transferri dominium, nisi ipsius rei traditio fiat, nec Contrarium probatur in d. l. eius. & in l. haec si res. nec in d. l. si propter. Quibus in locis quaedam specialia traduntur responsa, quae specialem rationem habent, quae palam constat ex ipsorum Iurisconsultorum verbis. # 29 THEMA CAP. XXIX. De creditore priuilegium habente, an possit agere ad pecuniam solutam posteriori creditori, qui eam consumpsit. SVMMARIA. -  1 Creditor prior hypothecam, & priuilegium praelationis habens, potest agere contra posteriorem creditorem, cui fuit soluta pecunia, etiam sit ea bona fide consumpta. -  2 Creditor habens hypothecam absque priuilegio, vel priuilegium absque hypotheca in actione personali, an eodem iure vti possit. -  3 Et quid vbi posterior creditor habet causam onerosam. -  4 Hypotheca generalis, etiam tacita, futura bona debitoris complectitur. CAPVT XXIX. EXTAT pulchra & insignis Caesarum constitutio in l. pecunia. C. de priui. fisci. qua expressim respondetur, fiscum priorem creditorem agere posse ad pecuniam posteriori creditori a debitore solutam, etiam si ea iam consumpta sit bona fide, si debitor sit inops, nec habeat bona, vnde possit fisco satisfacere. idem probat text. in l. deferre. §. vlti. ff. de iure fisci. Nec in fisco est aliqua controuersia: cum is dubio procul hoc priuilegium habeat. Sed practici maxime dubitant, sit ne idem in quocunque priori creditore, qui priuilegium habeat, & praesertim in vxore ratione dotis agente. Nam hoc dubium vidi semel, atque iterum in hoc regio Granatensi praetorio maxime disputatum fuisse, propter varias iudicum & aduocatorum sententias. Accur. sane in d. l. pecunia. palam asserit, idem esse in quocunque priori cre[art. 1]ditore priuilegium habente & ad hoc citat l. ex facto. §. vltim. ff. de peculio. l. sed an hic. ff. quod cum eo. Quarum authoritatum prior tractat quaestionem istam, quoties tempore solutionis, quae fit posteriori creditori, cautio ab eo exigitur, de restituendo quantitatem, quam acceperit, si in feratur postea quaestio priuilegij a priori creditore aduersus patrem de peculio filij, cuius nomine a patre fit solutio creditoribus: Posterior vero idem fere tradit, respondens, creditorem priuilegiarium preferendum esse his, qui non sunt priuilegiarij, & hoc tempore solutionis debitorum fieri debet. Vnde ex his locis non deducitur quod gloss. in d. l. pecunia. scripsit, & adnotauit. Similis tamen gloss. est in d. l. sed an hic. & in d. l. deferre. §. vltim. Quibus in locis Accursius decisionem l. pecunia. interpretatur ita benigne, vt obtineat, & seruanda sit in quocunque creditore, cui priuilegium iure competit praelationis. Eandem conclusionem in hoc creditore priuilegium praelationis, & hypothecam habente, probant & sequuntur Petrus a Bella Pertica, Paulus de Castro, & Salicet. in d. l. pecunia. Iacobus de Aren. & Barto. in l. pupillus. ff. quae in frau. credi. & Matth. Afflict. in decisione Neapolita. 190. qui fatetur, hanc opinionem Communem esse, quod sensim asseuerare videtur Cuman. in d. l. pupillus. col. 2. His etiam, vt quidam opinantur, patrocinatur text. in l. vlt. §. & si praefatam. C. de iure delib. versi. si vero haeredes. vbi hoc ipsum in quibuscunque creditoribus priuilegium habentibus statutum est, vt possint condicere pecuniam solutam posterioribus creditoribus, qui non habent idem priuilegium. Sed ea constitutio procedit, quando ab haeredibus periudicem coactis & compulsis, fit solutio debitorum ipsius defuncti, quasi aliud sit dicendum, quoties pecunia libere & sponte soluitur a debitore creditori posteriori. Nam in hoc casu prior creditor habens priuilegium, non poterit hanc pecuniam condicere, etiam extantem, nisi habuerit hypothecam, nec tunc agere poterit, vbi fuerit pecunia consumpta. d. l. pupillus. §. vlt. Qua ratione maxime dubia est communis Accursij, & aliorum interpretatio, quae item improbari potest ex eo, quod etiam dominus alicuius pecuniae, si ea per alium alteri sit absque eius consensu data, & dein de consumpta, nequaquam agere aduersus illum, cui pro solutione debiti, & aeris alieni data fuit, poterit, nec ad hoc vllum habet iure auxilium. l. si filiusfamilias. ff. si cert. peta. Igitur multo minus poterit agere qui tantum habet hypothecam, & praelationis priuilegium contra illum secundum, aut posteriorem creditorem, cui a debitore pecunia soluta est, & denique consumpta per eum, ita vt penes ipsum non extet. Idcirco Fulgosius eleganter in d. l. pecunia. ab opinione gloss. & aliorum discedit, asseuerans, illam constitutionem solum obtinere in fauo rem fisci, & in eo esse specialem, nec admittendam fore in fauorem aliorum creditorum quorumcunque etiam, quibus hypotheca cum praelationis priuilegio competit. Idem repetit propriam sententiam mordicus tenens ipse Fulgo. in l. cum fundus. §. seruum tuum. 4. nu. ff. si cert. pet. idem in l. ex facto. ff. de pecul. in fi. hoc ipsum tentat tenere Cumanus in d. l. pupillus. col. 2. quibus accedit elegans sententia Baldi in l. vbi adhuc. C. de iure doti. col. 5. versi. sed pone maritus. Nam licet mulier habeat hypothecam ad bona mariti, poterit maritus libere, ac tuto merces, & alias res vaenales vendere, atque earum ratione contrahere, nec vxor ius habet per actionem hypothecariam perendi res illas pro dote, & hoc sane fit, ne commercium impediatur: idem tenet Paulus Parisius in consil. 69. lib. 4. num. 3. sic etenim in pecunia, cuius vsus adeo necessarius est ad humana commercia, si ea fuerit soluta per maritum creditori, & denique bona fide consumpta, non poterit mulier actione, que ad dotem datur, agere contra creditorem ad illius pecuniae restitutionem. Fit igitur, vt communis sententia non sit omnino certa, & fortassis in fisco sit specialis decisio text. in d. l. pecunia. Nihilominus vidi semel in hoc regio praetorio iudicum sententia receptam fuisse communem opinionem in causa, & priuilegio dotis, tametsi res fuerit diligenter disputata. Nam & Bart. in l. 1. ff. solut. matrimon. scribit, fisci priuilegium etiam doti competere. l. 2. C. de priuileg. fisci. licet hoc praeceptum sit quoad hypothecam, non ita quoad alia fisci priuilegia. Sed illud est diligenter obseruandum, dictam scilicet constitutionem, quae priuilegium hoc tribuit fisco, eiusque communem interpretationem quae idem admittit in quocunque creditore [art. 2]priuilegium praelationis habente, & hypothecam non esse seruandam in alijs prioribus credi toribus, habentibus priorem hypothecam, non tamen prelationis priuilegium. In his etenim locus non est dict. l. pecunia. vt eleganter tradit Matth. Afflict. in d. decil. Neapolit. 190. scribens, ita pronunciatum fuisse in praetorio Regis Neapolitani, etiamsi plures viri doctissimi, & maximi nominis apud Italos contrarium consulti respondissent. Quicquid hac de re Capitius voluerit decisio. 78. dum conatur probare, quod responsum Imperatoris in dict. l. pecunia. habeat locum in priori creditore priuilegiato quoad actionem personalem, etiam si is non habeat hypothecae ius, nec priuilegium, quod (ni fallo.) est aduersum communi omnium interpretationi & sententiae. Quod si vera est Communis opinio, ea erit admittenda non tantum quoties pecunia bona fide consumpta, fuerit soluta secundo creditori ex causa lucratiua, sed & vbi soluta est secundo creditori ex causa onerosa: siquidem lex illa, quae traditur in dict. l. pecunia. & eius priuilegium obtinet, etiam si ille posterior creditor, cui est soluta pecunia, & ab eo bona fide consumpta, sit creditor ex causa onerosa: quemadmodum illic omnes interpretes sentire videntur: licet Ioannes Faber in §. item si quis in fraudem. numero 25. Institut. de actionib. Eandem constitutionem, & Communem eius intellectum ita intellexerit, vt procedat in secundo creditore ex causa lucratiua, qui pecuniam sibi solutam bona fide consumpsit: non autem in creditore posteriori ex causa onerosa. censet etenim Faber, aduersus hunc creditorem, qui posterior est, & pecuniam sibi solutam titulo, & causa onerosa, bona fide consumpserit, fiscum, nec priorem creditorem, vtcunque priuilegium habentem agere non posse. Quod mihi falsum videtur, si Communis est [art. 3]admittenda interpretatio ad praecitatam l. pecu. Caeterum, quando hac in parte de hypothecaria actione non vulgarem quaestionem attigerim, libentissime aliam itidem adnectam, quae semel atque iterum in hoc regio tribunali fuit per sententiam diffinita. Creditor etenim egerat contra tertium possessorem cuiusdam rei actione hypothecaria, & iuxta iuris regulas res fuit illi adiudicata, vt eam teneret in pignus, & hypothecam, donec quantitas debita solueretur: quemadmodum nos explicuimus lib. 1. variarum resolutio. cap. 8. num. 1. Tandem ipse creditor sibi tradita re iure pignoris, videns ipsum teneri ad computandos in sortem fructus ipsius rei, atque ita cogi ad recipiendum particulares solutiones in maximum, & graue ipsius creditoris damnum, petit a iudice, vt sibi liceat in publica subhastatione rem illam vendere, si possessor ille tertius, a quo illam euicerat, intra diem iudicis arbitrio datam non solueret sortem ipsam principalem, remque ipsam acciperet, quaesitum est, an iuste hoc petatur, & fieri possit? Nam hic tertius possessor non tenetur ad solutionem debitae quantitatis, nec est in mora, etiam si ipsam non soluerit intra decem, aut viginti annos. Et tamen decisum fuit per sententiam, quod creditori liceret publica subhastatione pignus sibi addictum vendere, vt ex precio debitam quantitatem perciperet, nisi tertius ille possessor intra diem praefinitam arbitrio iudicis debitam quantitatem soluisset. Haec vero diffinitiua sententia multis rationibus apparet iusta, quas hic repetere omittam, quippe qui eas tradiderim lib. 3. varia. resolut. c. 18. num. 4. Nec tamen illud est praetermittendum, quod practici frequentissime commemorant, nec alienum est ab intellectu d. l. pecunia. cum & quaeri possit, an ea responsio procedat in pecunia per debitorem post contractum prioris creditoris acquisita? Sed huic quaestioni respondet [art. 4]altera constitutio, que vltima est. C. quae res pignori obliga. poss. l. 5. tit. 13. part. 5. hypthecam generalem bonorum alicuius non tantum comprehendere bona illius, quae tunc habet, sed etiam ea, quae postea habebit, & sic bona futura. Quod obtinet etiam in tacita hypotheca. l. hac edictali. §. his illud. C. de secundis nupt. gl. communiter recepta in d. l. vlt. quam opinionem sequuntur Roman. in singul. Matth. Affli. decisione Neapolita. 335. latissime tractat hanc quaestionem Ripa in l. 1. col. 1. & seq. ff. de pign. qui & hoc apertissime probat, sicut & constitutum, siue precarium habet vim transferendae possessionis non solum in bonis praesentibus, & iam quesitis, sed & in futuris quoque, & quaerendis. Cuius rei extat exemplum: si quis donet omnia bona praesentia & futura, atque constituat se possidere pro donatario. Nam tunc eo casu, quo donatio valida est, ex huiusmodi constituto transfertur possessio bonorum illorum futurorum tunc, cum erunt acquisita, sicut & nunc praesentium, quemadmodum diligentissime disputat Andraeas Tiraquell. in tractat. de constituto ampliatione. 30. Idicirco Caesaris constitutio in d. l. pecunia. etiam erit admittenda, quoad pecuniam quaesitam a debitore post obligationem cum priori creditore contractam. # 30 THEMA CAP. XXX. Quanam ratione practici vtantur in remittenda colonis sterilitatis causa pensione. SVMMARIA. -  1 Sterilitas quando dicatur contingere ad effectum remittendi pensionem. -  2 Regia Partitarum lex adducitur, eiusque intellectus examinatur. -  3 Inquilino alicuius domus, an sit facienda remissio pensionis propter pestem, similemue causam, cuius ratione vti non potuit domo conducta. CAPVT XXX. IVRE Pontificio & Caesareo constitutum est, pensionem locationis colonis remittédam esse propter sterilitatem absque culpa ipsorum colonorum contingentem. c. propter sterilitatem. de locato. l. licet. C. locati. & in l. si vno. ff. eod. tit. & illic l. ex conducto. §. si vis. & l. si merces. §. vis maior. quibus conuenit regia l. 22. titu. 8. parti. 5. Ad quarum omnium decisionum aptissime congruentem intellectum dubitatur, quando haec sterilitas, vt remissio mercedis fiat, dicatur contingere. Quidam etenim opinantur, hoc iuxta vulgi opinionem iudicandum fore, ita quidem, vt licet fructus colligantur ex praedijs conductis, si tamen vulgus iudicauerit communi sententia, & opinione, sterilitatem contigisse, fieri debeat remissio mercedis. gloss. in d. l. licet. vbi Salice. [art. 1]asserit, hanc opinionem Communem esse. idem tradit Alexand. in consil. 3. lib. 1. Bart. in dict. §. vis maior. idem Bart. in d. l. si vno. §. vbicunque. rursus idem Alexand. consil. 107. lib. 3. num. 18. Sic sane licet haec probatio non sit omnino tuta & sufficiens, quippe quae sit incerta, quandoque tamen ab aduocatis exhibetur ad testium examen huiusmodi interrogatio, quae vtilis est, & ad causae diffinitionem plurimum conducit. Alijs placet, hoc relinquendum esse arbitrio iudicis ex Baldi opinione in l. 1. C. si aduers. vendit. pignor. quo in loco dum tex. mentionem facit de damno graui, Bald. existimat, damnum illud graue censeri, quod iudex fuerit arbitratus. Atque ideo Barb. in d. c. propter sterilitatem. censet, arbitrio iudicis relinquendam huius dubitationis diffinitionem, vt ipse arbitretur, an contigerit ea sterilitas, quae iuxta iuris vtriusque regulas sit sufficiens ad mercedis remissionem. Idem ipse libentissime probauerim, modo illud sit constitutissimum, hoc iudicis arbitrium non posse commode nec iuste adhiberi, nisi prius per probationes testium, & his similes ipsi iudici constiterit, quot fructus fuerint ex praedio conducto percepti, vt inde possit arbitrari, an damnum intolerabile colonus passus fuerit, & ideo fieri debeat remissio mercedis. Non enim quodcunque damnum sufficit ad mercedis remissionem, sed illud est necessarium, quod sit intolerabile. l. si merces. §. vis maior. & c. propter sterilitatem. & l. licet. de locato. quo fit, vt necessaria sit quaedam hac in re probatio damni contingentis, ex qua iudex commode arbitrari valeat, sitne propter sterilitatem merces remittenda. Hoc igitur arbitrium instrui debet ex his opinionibus, quas iuris vtriusque interpretes hac de re tradidere, & maxime poterit iustificari ex Communi vulgi opinione, vt modo commemorauimus. Et ideo hoc in loco adscribam alia, quae video passim recepta hactenus fuisse. Est etenim quorundam sententia in hoc sterilitatis tractatu, non praetermittenda, ex qua tunc constat sterilitas ad remissionem faciendam, cum colonus ipse patitur damnum in tertia parte fructuum, quos ex illo fundo colligere solitus erat. Sic Bartol. in d. l. licet Ioan. Andrae. & Panormit. in d. c. propter sterilitatem. num. 13. & plerique alij opinantur: Quibus minime accedo, quippe qui existimem, hoc damnum non sufficere regulariter, vt pro rata, pensionis remissio fiat. Quamobrem proprius ad veritatem accessere, qui existimarunt, sterilitatem ad pensionis remissionem eo casu sufficere, quo tanta contigerit calamitas, vt colonus minime collegerit fructus, qui deductis expensis valeant dimidiam pensionis partem. Quasi necessaria sit deceptio vltra dimidiam habita ratione pensionis conuentae, & ipsius temporis ac fundi conducti sterilitate, vt pro rata fiat remissio ipsius pensionis. Ioan. Andr. Panormit. num. 12. & alij in dict. cap. propter. Cynus & Bart. in di. l. licet. Paulus Castren. in l. ex conducto. §. si vis. ff. locat. Ant. de Butrio in dict. cap. propter sterilitatem. Alexan. in consil. 112. & cons. 3. lib. 1. Paulus Parisius in consil. 38. libr. 1. quae quidem opinio Communis est, secundum Aretin. consil. 52. col. 2. & Ludo. Gozadinum consi. 74. colum. 1. idem fatetur Parisius, probatq; eandem sententiam iterum Alexand. in consil. 307. lib. 3. nume. 18. idem notat Franciscus a Ripa in tractat. de peste. 2. parte. numero 25. Sed & haec sterilitas ad remissionem pensionis solet tunc diffiniri, quoties Colonus non colligit dimidiam partem fructuum, qui ex eo praedio colligi solent. glos. in l. si vno. in princip. ff. locati. Alexander in dicto consil. 3. & in dicto consil. 107. numer. 15. Antonin. & Imola num. 15. in dicto capit. propter sterilitatem. Bald. in dict. l. licet. Paulus Parisius in dict. consil. 38. colum. vltim. quorum opinio satis conducit ad huius controuersiae certam, aut saltem iustam decisionem. Nam & eam esse Communem, asseuerat Caro. Ruinus in consil. 81. & consil. 87. lib. 1. Bartolus vero in dict. l. si merces. §. vis maior. ff. locat. in ea est sententia, vt opinetur, propter sterilitatem pensionis remissionem faciendam fore, vbi colonus deductis expensis nihil ex praedio conducto percepit. Idem tenet Aretin. in dicto consil. 52. colum. 2. Paulus Parisius in dict. consil. 38. colum. vltim. Hanc tamen opinionem Panormitan. reprobat in dict. capitul. propter. num. 13. ex eo, quod si esset vera, semper ratione sterilitatis fieret remissio totius pensionis, non autem alicuius partis pro rata damni contingentis, quod falsum est, quia etiam remissio pensionis fieri debet pro rata, seu ratione damni contingentis, quamuis damnum id non acciderit, ad omnium fructuum calamitatem deductis expensis. Idque constat ex dict. cap. propter sterilitatem. Verum regia lex 22. tit. 8. part. 5. hanc quaestionem aliter diffiniuit, duo subijciens responsa quae [art. 2]singularia sunt. Primum etenim tractat de sterilitate illa, quae tantam induxit colono calamitatem, vt nullos fructus omnino collegerit ex fundo conducto, & quidem nec ad expensas. Nam in hoc casu lex aptissime voluit, prorsus esse colonum liberum a pensionis solutione, quia nulla est iniquitas in ea liberatione, cum & ipse colonus expensas, & semina perdiderit, ideoque mirúm non est, quod dominus ipsius praedij locati pensionem nequaquam accipiat. Alterum eiusdem legis responsum celebrem apud practicos decisionem habet, his sane verbis contextam. Pero si acaesciesse, que los fructos no se perdiessen todos, e cogiere el la brador alguna partida de ellos: estonces en su escogencia sea, de dar todo el arrendamiento al segnor de la heredad, si se atreuiere a darlo, e si no de sacar para si las despensas, e las missiones, que fazen en labrar la heredad, e lo que sobrare de lo al segnor de aquella cosa, que tenia arrendada. Hactenus regia constitutio. Ex qua palam probatur, vere dici ad remissionem pensionis sterilitatem contigisse, etiam eo casu, quo preter impensas, aliquot fructus collegerit Colonus. Nam & tunc liber erit a pensione tota, si deductis fructibus ad expensas soluendas necessarijs, velit reliquos fructus tradere ipsi domino fundi locati. Vnde huius legis autoritate Bartoli opinio in dict. §. vis maior. refellitur: cum & si colonus fructus aliquot perceperit vltra expensarum valorem, & aestimationem, tamen propter sterilitatem lege regia liber erit a solutione pensionis, si fructus illos deductis expensis domino restituerit. Iure autem Communi quoties vere contigerit sterilitas, & colonus fructus perceperit, etiam vltra expensarum aestimationem, remissio pensionis fieri debet pro rata, id est, pro ratione illius partis, quae a solita fructuum collectione sterilitatis causa defecit: iuxta textum in dict. cap. propter sterilitatem. Illud vero est animaduertendum ad regiae constitutionis intellectum, quod est necessaria sterilitas ad praxim huius secundi responsi, cuius modo mentionem fecimus. Qua ratione obseruandi sunt praescripti modi, quos tradidimus ad probandam sterilitatem, vt ea probata locus sit electioni, quam praedicta lex colono tribuit, vt vel integram pensionem soluat domino, vel deductis expensis fructus perceptos restituat eidem fundi locatori. Vnde si sterilitas non contigerit, huic electioni locus non erit, imo tenebitur colonus integram pensionem soluere domino, nec poterit ab eius solutione excusari ex eo, quod velit deducere sibi expensas, & fructus residuos domino tradere. Hoc etenim satis apparet ex dicta regia lege, quae calamitatem in fructibus propter sterilitatem requirit: Tametsi non diffitear, colonum posse sibi consulere auxilio. l. 2. C. de rescind. vendit. quod maxime differt adhuc secundum legem regiam ab hoc auxilio, quod sterilitatis causa iure Canonico & Ciuili colono competit. Hoc ipsum constat ex eo, quod subsidium ex l. 2. deducitur a laesione, quae contingit ab initio contractus in conuentione pensionis. Remissio autem sterilitatis causa fit, & fieri debet, quoties post conuentionem, etiam iustissime factam, calamitas acciderit in ipsius fundi fructibus. Et ideo potest fieri, vt locus non sit actioni. l. 2. & tamen sterilitatis causa remissio fiat. Sicuti & ex Contrario absque vlla sterilitate potest ipse colonus agere ad rescisionem contractus ea ratione, quod in conuentione pensionis fuerit laesus vltra iusti precij dimidiam: nec refert ad actionem istam, quod contingat sterilitas, cum sit laesio consideranda ex tempore contractus, post quem calamitas in fundi fructibus damnum graue colono intulit. Igitur quoties in conuentione colonus non est laesus vltra dimidiam iustae pensionis, etiam si laesionem patiatur, nec post calamitas contigerit, quia absque vllo casu fortuito fructus ex agro collegit, quos fere solebat ager ille reddere, tunc sane colonus nec poterit sibi consulere actione. l. 2. nec electione regiae constitutionis, quae palam ad eius praxim sterilitatem exigit. Sed colonus is, qui vti voluerit propter sterilitatem regiae constitutionis electione, quo res ista tutius ac iustius fiat, debet ipsum fundi locatorem interpellare & requirere, vt per se, vel per alium praesens sit, vel adsistat messium collectioni, ad hoc, quod ipso praesente constet, quot fructus colonus perceperit, ex ipso fundo, eosque deductis impensis accipiat. Etenim hoc cautissime fit ad exactam legis regiae rationem. Quod si colonus hac vti cautela omiserit, adhuc poterit vti legis regiae electione per actionem, vel exceptionem, modo legitime absque vlla fraudis suspicione constare possit data sterilitate, quot fructus ex fundo collegerit, quantasq; fecerit impensas. Vidi tamen non semel in hoc regio Granatensi praetorio in quaestionibus sterilitatis omissa legis regiae forma, cum de sterilitate non plane apparet, aut sane de ea constat: non tamen est, nec tanta censeri potest, vt plane sit locus omnino Iuris vtriusque constitutionibus: nec fructuum perceptorum quantitas, nec impensarum ratio ita commode haberi potest, propter controuersas, maximeque varias testium responsiones: tametsi admodum vrgeat aliqua sterilitatis probatio. Vidi (inquam) in hac specie per diffinitiuam sententiam remissionem fieri pensionis arbitrio iudicantium pro ratione tertiae, vel quartae partis. His vero iudicijs ipse saepissime subscripsi, propter maximam huiusce diffinitionis aequitatem, & propter rationem earum constitutionum, & responsorum iuris Communis, ex quibus in hac de sterilitate controuersia obtentum esse apparet, pensionis remissionem pro rata (vt aiunt) seu pro ratione sterilitatis faciendam fore. Nam & ea quae superius scripsimus versic. alijs placet. & versi. ex qua palam probantur. huic opinioni suffragantur. His autem omnibus multa sunt adijcienda ex gl. & illíc Doctoribus in dicto capitulo propter. item ex l. 23. titul. 8. part. 5. Bald. in dict. l. licet. quaestione 9. Hippolit. in singul. 85 & in singula. 134. Gozadino consil. 83. & Paulo Parisio consilio 40. libro primo. Haec plane obtinent in fundis conductis ab his, qui Coloni dicuntur, atque ideo quaestionis est, an inquilino alicuius domus, qui eam habitare propter pestem non potuit, sit pensio remittenda. [art. 3]Et legibus, earumque rationibus congruit, posse inquilinum propter pestem a domo locata impune abire, soluendo tamen pensionem ad eum vsque diem, quo abierit: argum. text. in l. habitatores. §. iterum. ff. locat. l. 1. §. si pensio. ff. de migran. l. item quaeritur. §. exercitu. ff. locat. text. optimus in l. si fundus. ff. eod. adnotarunt Calde. in consil. 5. titul. de locat. Socin. consil. 44. lib. 1. Ioan. Baptista de S. Seuerino in l. diem functo. quaestion. 40. & illic Curt. Iunior. ff. de offic. assesso. Fulgo. in l. si in lege. §. si domus. ff. locat. post gloss. ibi idem Fulgo. in l. cum in plures. ff. locat. in prin. Hippolyt. in singular. 615. Francisc. a Ripa in tractat. de peste. 2. parte. num. 18. Arnold. Ferronus in consuetud. Burdegalensibus, titul. 8. §. 3. Quorum omnium opinio teste Ripa Communis est in hunc sane sensum, vt ratione pestis sit inquilino remittenda pensio pro eo tempore, quo non potuit causa pestis domum habitare. Haec etenim opinio manifeste deducitur ex his authoritatibus, quas hi authores adduxerunt ad probationem huius assertionis. Idcirco sunt cautissime intelligenda multa, quae hac in questione solent tractari. Nam quod ratione pestis possit inquilinus omnino dimittere domum conductam, ita vt cessante peste non teneatur eam habitare, ac soluere pensionem eius temporis, quo potest eadem domo vti ad habitationem cessante peste, mihi falsum videtur, nec alicubi, quod sciam, probatur: tametsi Panormitan. in dict. capitul. propter. §. verum. Hippol. in dict. singul. 615. & Ferronus in d. §. 3. hoc ipsum probare fuerint conati, vt ipse Ferronus existimat, ad idem allegans Fulgo. in d. l. cum in plures. idem ipse Ripa tribuit Panorm. in d. c. propter. qua in re falluntur Ripa. & Ferronus. Nam Panorm. num. 8. nihil aliud scribit, quam quod inquilinus propter pestem possit dimittere domum, quod & nos modo probauimus ex communi sententia, quam etiam sequitur Rebuffus in Auth. Habita. C. ne filius pro patre. priuilegio 11. Non tamen ex hoc sequitur, velle Panor. quod cessante peste, & eius temporis causa remissa pensione, non teneatur inquilinus domum vlterius habitare, nec stare contractui conductionis. Hoc etenim nec Panorm. nec Fulgo. nec Hippol. tenuerunt. Qua ratione in hoc fallitur Ripa, quod hanc sententiam Panormitano adscripserit, etiam si ipse eandem opinionem, quam nos probamus, multis rationibus probet. Imo excepta causa pestis non est par ratio, nec par est ius domini locantis, & inquilini conducentis. Siquidem dominus propter vrgentem necessitatem, quae post contractum contigerit, potest inquilinum expellere, & domum sibi accipere, vt si vxorem ducat. Inquilinus vero, etiam in hoc casu tenebitur stare locationi, nec poterit domum dimittere absque solutione pensionis, quemadmodum tenent Barb. colum. 4. in d. capitul. propter. Roma. cons. 432. Ripa in d. 2. parte. nu. 18. ex eo, quod maius priuilegium habeat ipse dominus domus locatae, quam eius inquilinus, & ideo licet ob vrgentem post contractum necessitatem possit dominus domum locatam ad habitationem propriam petere, & a contractu discedere: ipse tamen inquilinus, etiam si propter vxorem post conductionem ductam maiori domo indigeat, non ex hoc a contractu iure discedit, nec potest domum deserere absque solutione pensionis. Quam opinionem ego veriorem esse opinor, etiam si existimem Panormita. sequutus, posse inquilinum domum conductam deserere absque solutione pensionis ex causa pestis, & ex alia quacunque simili, nempe propter bellum graue, & periculosum, atque hoc est, quod Panormitan. ipse vere sensit in dict. capit. propter. num. 8. & Fulgos. in d. l. cum in plures. & Hippo. in dict. singul. 615. His vero adijciam libentissime, Panormita. in d. num. 8. asseuerasse, difficilimum fore, eius opinionem, quam de pensione remittenda tempore pestis adduximus in practicis forensium actionibus admitti. Cui conuenit quod Matth. Afflictis decisione. 238. scribit ex consilio iuris prudentum, Alfonsum secundum Neapolis Regem Contrarium decreuisse. Quod equidem decretum potius pertinet ad illius Regni consuetudinem quam ad iuris rigorem, vt ipsemet Matthaeus sensim insinuat. # 31 THEMA CAP. XXXI. De seculari, & laica iurisdictione in eos clericos, qui prima tantum tonsura sunt insigniti. SVMMARIA. -  1 Clericorum exemptio a potestate iudicis secularis, an sit iure diuino, vel humano instituta? -  2 Expenditur text. in cap. futuram. 12. q. 1. -  3 Exemptio clericorum potuit a Romano Pontifice iure humano induci, etiam, si non fuerit iure diuino statuta. -  4 Exemptio clericorum, & eorum priuilegia quo ad forum & canonem, an possit tolli vel limitari per Romanum Pontificem? -  5 Consuetudo, an possit hanc exemptionem clericorum restringere? -  6 Summus Pontifex iuste potuit priuilegium fori quo ad clericos coniugatos temperare in capitul. vnic. de cleri. coniug. in 6. -  7 Clerici coniugati quo ad ciuiles causas subditi sunt iudicibus secularibus. -  8 Quae dicantur vestes clericales? & quid in hoc possit consuetudo efficere? -  9 Clericus coniugatus, an sit cogendus soluere gabellas, censum, & alia munera indita per principem secularem? CAPVT XXXI. ECclesiasticam & spiritualem potestatem ita a temporali distinctam esse ac fuisse constat, vt nihil deroget illi, aut detrahat, quominus & diuina DEI Optimi Maximi ordinatione seculares principes propriam exercere valeant iurisdictionem absque vlla veterum canonum, & conciliorum vniuersalium laesione, & iniuria, presertim ex eo, quod & ipse summus ecclesiae pontifex non semel testatissimum faciat, se minime velle regiam, ciuilem aut secularem perturbare iurisdictionem. Idcirco cautissime agendum est ab his, qui vicaria Pontificum, vel Regum vtuntur potestate, ne aduersus eorum principum instituta, quibus ministrare, & subseruire tenentur, alienam vsurpent iurisdictionem: cum & in hoc potissime diuinae maiestati offensa fiat. Nec mihi animus est, quenquam speciali notare culpa: Scio etenim hoc maiori cum examine, diligentiorique censura, grauioreue authoritare inquirendum, ac decernendum fore: Tametsi illud inuestigare conabor, quanam ratione sedari iure possint frequentissimae iudicum ecclesiasticorum, ac rursus ex aduerso laicorum magistratuum querelae super ea iurisdictione, quae in primae tonsurae clericos exercenda est. Nam hac de re ita passim controuertitur, vt non alienum sit ab huius operis instituto nostrisque conatibus, tractare, quando clerici primae tonsurae possint per seculares iudices puniri, si crimen aliquod in Reipublicae, vel alterius offensam commiserint? Quo in articulo multa sunt iuris pontificij, & caesarei, & regij responsa, quae videntur quaestionem istam absoluisse, quorum intellectum tractaturi illud necessarium esse opinamur, vt perscrutemur, quo nam iure diuino, vel humano clerici fuerint a iudicibus, & iurisdictione seculari exempti. Nam & hinc apparebit, quid iura humana potuerint hac de re statuere, ac diffinire. Et sane gloss. in cap. si Imperator. 96. dist. verbo. & discuti. scribit, clericos ante omnem humanam legem iure diuino fuisse, & esse exemptos a iurisdictione seculari. Idem notat gl. illic ab omnibus recepta in capit. quanquam. de censib. in 6. quam opinionem secuti sunt & omnes in d. c. si Imperator. optime Card. in rep. c. perpendimus 7. opposi. de senten. excommu. Roman. in singu. 419. Abb. Fel. & Dec. 2. colu. in c. ecclesia Sanct. Mariae. de constitu. Rota in antiquis. 840. & in antiquioribus 2. titul. de consuetudine Abb. in cap. at si clerici. num. 23. de iudic. Aufrer. in clemen. 1. de officio ordin. versic. ad quaestionem. Eandem sententiam itidem sequuti asserunt communem esse Fel. in cap. 2. colum. 1. de maior. & obed. Rochus Curtius in cap. vlti. de consuetud. folio paruo. 51. colum. 4. Rebuffus in concordatis rub. de protectione. Quorum omnium ea est concors sententia, quod haec clericorum exemptio sit omnino iuris diuini, cui perhumanam legem derogari non possit. Idem probare conatur Driedonius de libertate Christiana fol. 109. Huius autem conclusionis probatio a multis locis adsumitur, quorum aliquot ipse praetermittam libentissime, quia vel pertinent ad leges diuinas veteris testamenti, quae noua lege, & Christi morte abrogatae fuerunt, vel nihil ad ius diuinum attinent, quippe quae ex humanis referantur legibus, quarum mentio fit in veteris testamenti libris. Adducitur tamen locus insignis ex testimonio Dauid prophetae psalm. 104. dicentis. Nolite tangere Christos meos. Quo in loco Deus exemisse videtur a principibus Christos eius: id est, sacerdotes, qui Christi, hoc est, vncti, & consecrati dicuntur. Secundo ad idem adnotari solet locus ex nouo testamento apud Matth. c. 17. vbi Christus, cum ab eo exigeretur census Petrum interrogat, dicens: Reges terre a quib. accipiunt tributum, a filijs suis, an ab alienis? Cumque Petrus respondisset: ab alienis. Christus collegit conclusionem. Filij ergo liberi sunt. Ne autem eos scandalizemus, vade, & staterem, quem aperto ore piscis inueneris, da eis pro me, & te. Ex hoc etenim loco argumentantur quidam, Christum exemisse a tributis principum secularium clericos, qui filij eius dicuntur, & qui sub Christo & Petro, qui caput est ecclesiae, fuerunt significati. Tertio est ad hoc text. in d. ca. si Imperator. vbi Ioannes Papa testatur, ex diuina institutione clericos non a secularibus principibus, sed ab ipso Romano Pontifice, & ecclesiae praelatis esse iudicandos. Quarto hoc ipsum & summus Pontifex manifeste asseuerat in d. ca. quanquam. de censibus in 6. scribens, clericos, & eorum res iure diuino eximi a principib. secularibus, & ab eorum tributis, & exactionibus. Quinto his accedit testimonium Constantini Imperatoris, qui praesidens in sancta synodo, quae apud Nicaeam congregata est: cum querelam quorundam clericorum conspiceret coram se deferendam, ait. Vos a nemine iudicari potestis: quia ad Dei solius iudicium reseruamini: vt refert Gratianus in cap. continua. 11. q. 1. & in cap. futuram. 12. quaest. 1. quem locum ex testimonio Melchiadis Papae adducit, falso tamen, vt illic admonet glo. & constat: quia Melchiades Papa ab Imperatore Maximino martyrio est occisus: & Maximinus Constantinum [art. 2]praecessit in imperio: vt tradit Platina. Nec enim Melchiades Papa potuit mentionem agere conuersionis Constantini, eiusue donationis in ecclesiam collatae, nec aliorum, quae in d. cap. futuram. commemorantur: cum post ipsius Melchiadis obitum sub Papa Syluestro contigerint: quemadmodum ex chronicis constat, & probat eleganter Augustinus Eugubinus lib. 2. de donatione Constantini aduersus Vallam pag. 148. & rursus ex testimonio Theophanis pag. 159. Quamobrem potius est asseuerandum text. praecitatum deductum fuisse ab illo capite, quod de primitiua ecclesia, & munificentia Constantini Magni habetur primo conciliorum tomo, fol. 132. ante edictum Constantini. Sed & illud, quod in eodem ca. futuram. adducitur de Constantino praesidente apud Nicoeam synodum, & iudicium in clericos recusante, traditur a Ruffino libr. 10. Historiae ecclesiasticae, c. 2. & Sozomeno lib. 2. tripartitae. c. 2. sic sane quod in eodem cap. futuram. exponitur: nempe, Constantinum primum Imperatorem Christianum fuisse: vel ex eo falsum est, quod multo ante M. Iulius Philippus primus omnium Imperatorum Christianus Romae factus fuerit: sicuti ex Historicis admonet Corasius libr. miscel. 4. c. 23. sed & in lege diui. C. de natur. liber. nequaquam dicitur, primum Imperatorem Christianum fuisse Constantinum, sed eum primum fide Christianorum Romanum munijsse Imperium: quia ecclesiarum aedificationem permiserit, omnibusque Romani Imperij subditis legem profiteri Christianam, publice quidem, quod nemo Cesarum ante ipsum fecerat: Quo in sensu accipiendum est, quod in d. c. futuram. traditur, vt verum sit eius testimonium, etiam refragante Corasio. Atque hae sunt authoritates, ex quibus receptum est, non humana lege, sed diuina ordinatione clericos a potestate seculari exemptos esse, simul cum eorum rebus. Contraria opinio, imo quod clerici lege diuina non sint exempti a iurisdictione, & potestate seculari, nec item eorum res, sed potius humana probare, & tenere conantur Inno. in c. 2. de maiori. & obedient. Petr. Ferrar. in practica, tit. de confessoria. §. plenam. col. 1. Alciat. in c. cum non ab homine. colu. 2. de iudi. Carolus Moli. in additio. ad consilium Alex. 8. libro. 1. Hanc item opinionem multis probat, & asserit veram esse Ioannes a Medina in tractatu de restitutione. q. 15. Et potissimum hec sententia constat, primum ex eo, quod nulla sit euangelicae legis, & noui testamenti lex, quae clericos a iurisdictione principum secularium exemerit: & ideo dici poterit, eos lege humana exemptos esse, cum non appareat diuina lex, quae fere diuina sit, & post Christi aduentum vim & potestatem habeat, ex qua clerici fuerint cum eorum rebus a iurisdictione principum secularium exempti. Secundo, quia in primitiua ecclesia clerici, & eorum res iurisdictioni Regum & Imperatorum suberant, vt constat ex multis Imperatorum, etiam Christianorum legibus & constitutionibus latis de personis ipsis, & rebus ecclesiasticis, omnique disciplina ecclesiastica, quae continentur sub titulis. C. de sacrosanct. ecclesi. De episcopis & clericis, & de episcop. audi. maxime in nouella constitutione 83. vt clerici apud propri. episcop. vbi Iustinianus ad supplicationem episcopi Constantinopolitani dedit clericis priuilegium fori in ciuilibus tantum, & episcopo non impedito, alias & omnino in criminalibus eos reliquit sub iudice seculari. Plures alias hac de re Caesarum constitutiones refert Carolus Molinaeus ad edictum Henrici 2. Gallorum Regis in praefatione, numer. 20. Tametsi opus illud cautissime sit a Catholicis legendum, siquidem is author multa tradit aduersus ecclesiasticam iurisdictionem, que ipse libentissime subticuissem, & subticenda esse censerem, ne vel minima ex parte ob peculiares affectus, summae Romanorum Pontificum authoritati praeiudicium fiat. Nam & Remundus Rufus, Apostolicae sedis aduersus ipsum Carolum Molinaeum defensionem edito nuper libello acerrime suscepit. Tertio principalis conclusio deducitur ab authoritate Pauli, qui cum videret, causam suam inique tractari, ad Caesarem appellauit, a quo eum oportere iudicari dixit. Acto. c. 25. Quarto, idem manifeste constat ex eodem Paulo ad Romanos capitu. 13. vbi scribit. Omnis anima potestatib. sublimioribus subdita sit. Quo in loco Chrysostomus adnotauit, illic obedientiam iniungi omnibus, etiamsi quis euangelista sit, aut propheta: cum ista subiectio pietatem minime subuertat. Et tamen in eo capite Paulus de secularibus potestatibus tractat praecipue: vt lector facilime deprehendere valeat, locum illum satis hanc posteriorem opinionem probare. Quae efficacius, quo ad exemptionem a tributis, inibi fulcitur, cum Apostolus scribat, omnem animam, & sic etiam sacerdotes, subditam esse potestatibus secularibus, & ideo eisdem tributa praestare, & debere. Atque ita diuus Thomas ibidem asserit, iure humano non diuino sacerdotes a tributis exemptos esse. Quinto, haec ipsa opinio comprobatur testimonio Petri in prima epistola cap. 2. ita ad omnes, etiam sacerdotes, scribentis. Subditi estote dominis vestris, siue Regi, siue Ducib. ab eo missis. cap. magnum. 11. q. 1. Quibus tandem locis, & testimonijs haec posterior pars defendi potest non obstantibus his, quae priori loco tradita fuere, vt quidam opinantur. Non enim obstat locus ex authoritate Dauid, apud quem scriptum extat ore prophetico, Nolite tangere Christos meos. quia illud pertinet ad hoc, vt nulla fiat iniuria, nec vis sacerdotib. & clericis: non autem illic prohibetur iudicium principum secularium, in ipsos clericos iuxta iuris ordinem exercendum: cum & in veteri testamento ante legem euangelicam dubio procul sacerdotes a principibus secularibus iudicarentur. Nam quamuis dominus inter Leuitas sacerdotes, & alios quo ad officia, & rerum seu terrarum possessionem discrimen constituerit, & voluerit Leuitas, & sacerdotes sacra tractare: attamen viuente Moyse illius iudicio caeteri omnes tam qui ex Leui, quam qui ex alijs descendebant, erant iudicandi. Secundo, non oberit locus apud Matth. c. 17. quia illic non censentur a Christo omnes sacerdotes, & clerici liberi, & immunes a tributis: cum non omnes sacerdotes sint vere filij Regum: sed ex responsione Petri infert Iesus libertatem filiorum Regis ad subintelligendam aliam conclusionem: ergo liber sum ego, qui sum naturalis filius aeterni Regis, & omnipotentis, qui vniuersum regit, vt illic plures interpretes locum illum intellexere. Quamobrem damnatus olim fuit error Marsilij Paduani, asseuerantis, Christum soluisse tributum, aut censum illum Didrachmi necessitate obligationis coactum. vt refert Cardinalis a Turre Cremata libro quarto de ecclesia. c. 37. partis 2. ex constitutionibus Ioannis 22. Tertia vero probatio, atque item quarta parum vrgent, quippe quae sint intelligendae iuxta morem in canonibus, & pontificijs constitutionibus obseruantissimum. Nam frequenter dicitur aliquid iure diuino statutum ex eo, quod a veteri lege diuina, aut ab aliqua veteris testamenti authoritate originem duxerit: sicuti nos probauimus libro primo, variarum resolutionum. capitu. 17. tractatum de decimis exponentes. Atque ideo cum aliquot in locis testamenti veteris constet, sacerdotes ex principum priuilegijs exemptos fuisse a tributis, fit sane, vt & apud pontificias sanctiones scriptum sit, hanc exemptionem iure diuino, aut lege diuina inductam fuisse: praesertim, quia plerunque dicitur ius diuinum, quod in vetustissimis ecclesiae vniuersalis concilijs, & synodis ad imaginem & imitationem veteris legis fuerit statutum. Quod in dicto capitulo adnotauimus. Nec tamen ex hoc probatur aliquid lege vere diuina, quae vim hodie & authoritatem habeat, nempe euangelica statutum fuisse. Sed & illud manifestum est, etiamsi proprie sint intelligendi praecitati canones de lege vere diuina, id accipiendum esse quo ad quaedam, & quo ad illa, quae vere, ac proprie spiritualia sint, de quibus statim agemus, sic & illa Constantini publica apud Nicoenam synodum confessio, est ad haec referenda: aut beneuolentiae potius principis Christianissimi, quam vere iuri diuino tribuenda. Nos tamen omissis aliorum opinionibus, quae videntur rem istam iuxta rigorem diffinijsse absque vlla congrua distinctione: aliquot conclusiones exponemus, ex quibus, quid vere sit in hoc respondendum, manifeste constabit. Prima conclusio. In his, quae vere ac proprie spiritualia, & ecclesiastica sunt, clerici a potestate, & iurisdictione principis secularis iure diuino eximuntur. Hoc probatur: quia potestas ecclesiastica, quae circa spiritualia versatur, ab ipso Deo est supernaturaliter lege Euangelica instituta, & Petro vt principi, ac caeteris Apostolis eorumque successoribus omnino commissa, non principibus secularibus: vt constat. Ergo principes seculares nullam in his rebus potestatem habent. Qua ratione consequitur, non lege humana, sed diuina clericos in hisce rebus spiritualibus a principibus secularibus exemptos esse. Nam si clerici in his, que pertinent ad spiritualia, non essent lege diuina exempti, a principibus secularibus: sequeretur, ipsos seculares principes aliquam lege diuina habuisse potestatem spiritualem, & ecclesiasticam: quod adeo falsum est, vt id fuerit iam diu velut erroneum aduersus Marsilium Paduanum in ecclesia Catholica improbatum. Causae vero, quae ex natura sua spirituales sunt, & ad potestatem ecclesiasticam peculiariter pertinent, sunt, quaecunque de ordinibus, gradibus, sacramentis, obseruationibus, alijsque rebus ecclesiasticis quaestiones, & controuersiae: quicquid denique inter quoscunque Christianos contingens ortum habens ex aliquo, quod specialiter ad ecclesiam, legem, fidemue Christianam pertineat: quemadmodum docte tradit Albertus Pighius lib. 4. de ecclesi. Hierarchia. c. 2. colu. 5. Sic sane omnes rationes, quibus probari potest, clericos a iurisdictione seculari exemptos fuisse iure diuino, ita accipiendae sunt, vt ad hanc primam conclusionem referantur. Secunda conclusio. In rebus temporalibus, & in criminibus, quae spiritualia non attinent, clerici & eorum res non sunt iure diuino a iurisdictione principum secularium exempti. Haec conclusio constat ex his, quae tradidimus ad probationem posterioris opinionis contra comunem. Atque ideo, si iure diuino absque humanis constitutionibus res esset examinanda, respondendum foret, in hisce temporalibus nec clericos, nec eorum res a iurisdictione seculari immunes esse. Vnde quia per leges canonicas, & pontificias constitutiones clerici & eorum res regulariter sunt a iurisdictione principum secularium exemptae, constituendae sunt & reliquae conclusiones. Tertia conclusio. Potuit nihilominus summus ecclesiae Pontifex clericos, & eorum res a iurisdictione seculari eximere: Idque conueniens fuit, & est Christianae Reipublicae, non tantúm in spiritualibus, quod iure diuino iam erat [art. 3]institutum, sed & in temporalibus. Huius conclusionis author est Innocent. in c. 2. de maior. & obed. quem alij communiter sequuntur presertim Card. in repet. cap. perpendimus. de senten. excommu. opposi. 7. & Aufrer. in clement. 1. de offi. ordinar. versicu. ad quaestionem. Hoc probatur: quia summus Pontifex potestatem habet ferendi leges in his, quae sunt ecclesiae regimini, & administrationi conducibilia: Conducit autem plurimum, quod ministri ecclesiae non implicent se negotijs secularibus, secundae ad Timothe. cap. 2. cum non possint commode vacare ministerio diuino, si trahi possint, & conueniri apud iudices seculares: Ergo vtile quidem est, & denique necessarium ad liberius, & rectius ministrandum ecclesijs, quod clerici, & eorum res sint a iudicibus secularib. immunes. Presertim ex eo, quod hec immunitas maximam originem ducat a diuinis veteris testamenti institutionibus, a sanctorum patrum testimonijs, a publicisque Imperatorum quorundam confessionibus: vt tandem totus fere orbis Christianus in hanc exemptionem propter publicam vtilitatem consenserit: eaque praeter summorum pontificum authoritatem hunc tacitum, & expressum quandoque consensum habuerit. Hec autem exemptio clericorum quo ad fori priuilegium multis in locis probatur, sed potissime in c. at si clerici. c. clerici. & c. qualiter. de iudic. c. 2. de foro compet. ca. continua. & multis illius quaestionis capitibus. 11. q. 1. l. vlt. tit. 2. lib. 16. codicis Theodosiani. & plerisque illius tituli constitutionibus ante Iustinianum latis l. 57. titu. 6. part. 1. l. 6. titulo 3. libr. 1. ordinat. De quare latissime tractauerunt iuris canonici interpretes in praecitatis locis: & praeter eos Aufreri. in repet. Clement. 1. de offi. ordinarij. Gulielmus Benedict. in c. Raynutius. de testam. verb. & vxorem. in 2. nu. 322. & nu. 410. Carolus lib. 2. Regalium Franciae. ca 17. Chassa. in consuetud. Burg. rubr. 1. §. 5. versi. Archidiaconus. nu. 44 & Rupellanus lib. 1. forensium Institutionum ca. 34. Nicolaus Boerius decisione 69. Eadem exemptio quo ad tributa, & censum constat expressim in c. quanquam. de censib. in 6. ca. non minus. de immuni. eccle. traditur late ibidem, & per Doctor. in l. placet. & in l. ad instructionem. C. de sacro. ecclesi. in c. si tributum. 11. q 1. Abb. in c vlt. de vita & honest. clericorum. Fel. nu. 76. & alij in c. ecclesia. de constit. Ripa libr. 2. responsorum cap. 22. Chassanae. in consuetu. Burgund. rub. 1. §. 4. nu. 17. Aufrer. in Clem. 1. de offi. ordina. reg. 2. fallent. 27. Driedonius de libert. Christiana pag. 109. & 198. Ioan. Mauricius post Bart. in repet. l. vnic. C. vbi mulier. & in quo loco fol. 45. & pluribus sequen. Regia lex hac de re optima in l. 1. titu. 3. libro 1. ordinat. l. 51. & 54. titul. 6. part. 1. l. praesbyteros, C. de episcopis & clericis. Quarta conclusio. Quanuis exemptio clericorum a iurisdictione iure seculari tantum humano sit inducta, princeps tamen secularis, vtcunque summus sit, non poterit huic immunitati, aut exemptioni proprijs legibus, propriaue authoritate derogare. Haec conclusio multis probari poterat, sed praecipue probatur ex his, quae proxima in conclusione adnotauimus. Nam si ad Romanum Pontificem, vt summum ecclesiae rectorem iure pertinet, clericos eximere a potestate seculari: & ea exemptio ab eo est ob publicam ecclesiasticae Reipublicae vtilitatem instituta, plane consequitur, non posse hanc exemptionem ab alio, quam ab eodem pontifice reuocari, cúm omnes seculares principes sint in spiritualibus, & ecclesiasticis rebus summo pontifici inferiores, non superiores, nec aequales, & ideo legem superioris potestatem eam ferendi habentis tollere non possunt. Deinde cum tota Respublica Christiana, & ipsimet principes seculares, in hanc exemptionem consenserint, eam minime poterunt reuocare. Quod probatur ex his, quae notantur in c. noui. de iudic. Et praeterea haec reuocatio maxime fieret contra ecclesiasticam libertatem: vt constat. Igitur fieri non potest a principibus secularibus. secundum ea, quae traduntur in capit. nouerint. de senten. excommu. in cap. ecclesia. de constitut. & c. vlt. de reb. ecclesi. Ex his sane conclusionibus multa possent deduci, & disputari, quae iustum profecto volumen exigerent, & postularent. Potissimum tamen aliquot hoc in loco tractare conabimur, quae sint huiusce tractatus resolutioni conducibilia. Primum etenim sese nobis obtulit Cardinalis sententia in c. perpendimus. de senten. excom. in repe. opposi. 7. qui expressim probat, & asseuerat, summum Pontificem non posse tollere clericorum exemptionem a iurisdictione seculari quo ad omnes clericos, & quo ad omnes causas in vniuersum: licet optime possit eam exemptionem quoad quosdam clericos, vel quo ad quasdam causas reuocare: Sicuti & potest priuilegium canonis in vniuersum abrogare. Hanc opinionem Card. sequitur Fel. in c. 2. de maior. & obed. colum. 1. Bartho. Chassa. in consuetud. Burgund. rubr. 1. §. 5. versi. Archid. num. 47. Aufrer. in clem. 1. de offi. ord. reg. prima. Ex quibus constat, iure tantum humano pontificio, non diuino, statutum esse, quod clericum percutiens sit excommunicatus ea excommunicatione, a qua non possit per alium, quam per Romanum Pontificem absolui. Quod verum est, nec negari potest: siquidem Innocentius 2. in concilio Lateranensi primus eam constitutionem edidit, quae extat apud Gratianum. 17. q. 3. cap. si quis suadente. vt constat ex Platina & Philippo Bergomate in supplemento Chronicorum. Vnde in cap. non dubium. de senten. ex commun. ea constitutio concilio tribuitur, tametsi apud Gratianum ipsi tantum Innocentio 2. fuerit adscripta. Nec tamen ex hoc certum esse existimo, quod Card. scribit. Nam etiamsi possit Romanus Pontifex cum Cardinalium consilio canonis illius censuram tollere, quia iure humano fuerit indita: nihilominus illius censurae abrogatio Reipublicae Christianae conueniens non est, nec expedit illi honori, qui clericorum ordini iure debetur: vnde si Papa canonem hunc tolleret, pro cul dubio existimarem a censura excommunicationis liberum illum, qui clericum percusserit: etiam si summum ipsum Pontificem a culpa, & peccato minime excusarem. Nam quanuis mutatio legum humanarum, quae vim & potestatem a voluntate, & consensu principis accipiunt, commissa sit libero arbitrio principum, ita quidem vt cessante voluntate legislatoris, legem ipsam reuocantis, cesset ipsius legis potestas: Attamen vt princeps ipse sit immunis a culpa, peccato, & iniuria, quae Reipublicae fit, necessaria est regulariter causa, quae legis mutationem ac reuocationem iustificet: cum teneatur princeps eas leges ferre, promulgare nouas, & veteres omnino seruare illaesas, quae maxime necessariae sint, vel vtiles ad optimum Reipublicae regimen, eius tutelam, & conseruationem, sicuti nos adnotauimus in c. Alma mater. de senten excom. in 6. secunda relectionis parte in princ. Quamobrem non omnino hac in parte accesserim Cardinali. Sed & dum ipse praemittit, exemptionem clericorum a foro seculari iure diuino fuisse institutam, & concedit, posse summum Pontificem quosdam clericos, aut quasdam clericorum causas ab hoc legis diuinae instituto eximere, non satis sibi constat: quia si illi clerici, aut illae clericorum causae iure diuino sunt a foro seculari immunes, non potest summus Pontifex illam immunitatem tollere absque laesione iuris diuini, quae nec in vniuersum, nec in vlla sui parte tolli potest a principe humano: tametsi possit per summum Pontificem declarari, quod nos satis probauimus in epitome in 4. librum Decretalium. 2. parte. c. 6. §. 9. & lib. 3. variar. resolut. c. 6. nu. 9. Sed quia superius asseuerauimus, hanc fori emptionem clericis iure tantum humano competere, non diuino: conclusionem Card. eius ratione omissa probamus ex ea deducentes, non posse summum Pontificem hanc exemptionem clericis a foro seculari competentem in vniuersum tollere. Esset enim haec abrogatio maxime iniuriosa ordini, & statui clericali, & sacerdotali, nimisque ministeria diuina perturbaret, funditus euertens sacrosanctam illam sacerdotum, & ministrorum Dei maiestatem, a tot Caesaribus, Regibus, & Principibus pluribus priuilegijs ab initio & exordio militantis ecclesiae hactenus communitam, & ornatam: Atque ita eandem opinionem Cardi. sequitur Iacobatius in tracta. de concilijs lib 10. arti. 6. col. 2. Illud tamen ex eodem Cardinali, & sequacibus palam admittimus, & probamus: nempe summum Pontificem posse iuste, & sancte, quoties id visum fuerit expedire Christianae Reipublicae, temporali, & spirituali, hanc exemptionem a foro seculari clericis iure humano datam limitare, ac restringere, vel quoad quosdam clericos, vel quo ad quasdam causas. Probatur etenim hoc ea ratione: quia hec exemptio iure humano iustis ex causis data est: & ideo poterit ex publica vtilitate restringi, certisue limitibus distingui, ne quid in perniciem communitatis concessum esse videatur. Hoc vero constabit amplius ex his que in sequentib. corolarijs, & illationibus tradentur ad huiusce quaestionis vberiorem cognitionem. Secundo, ex praemissa resolutione constat, quid possit consuetudo circa exemptionem istam clericorum a foro seculari. Nam tex. in c. cleric. de iudic. tradit, non valere consuetudinem, quod [art. 5]clerici in criminalibus apud secularem iudicem conueniantur. Quo in loco glo. idem generaliter respondisse videtur, considerata ratione ipsa, qua vtitur: & idem illic Panormitan. & Docto. notant Rota in antiq. 840. & 2. in antiquiorib. titu. de consuetud. Rochus Curt. in c. vltim de consuetud. folio paruo 39. & item 51. colum. 4. etiamsi consuetudo sit immemorialis. Quorum omnium ea est potissima ratio, quod haec exemptio fuerit instituta iure diuino, cui nulla consuetudo derogare potest, iuxta textum in dict. capit. vlti. Haec vero ratio non est omnino certa, imo in plerisque casibus falsa, vt probauimus, & ideo dubia est opinio communis: praesertim quia consuetudo mixta procedens a tacito consensu clericorum & laicorum maximam vim habet, etiam in his, quae ecclesiastica sunt: quemadmodum adnotarunt glossa & Doctor. in capitu. vir autem. de secund. nup. textus optimus, & illic Abb. in capitu. cum venissent. de eo qui mittit. in possess. caus. rei seruand. & in capit. cum causa. de re iudic. tractat Rochus in d. cap. vl. de consue. folio paruo 67. colum. 2. Quamobrem etiamsi existimem, non posse consuetudinem tollere hanc exemptionem clericorum, nec ita restringere, ac limitare: vt inde maxime clericis, & ordini ecclesiastico iniuria fiat, grauissimumque immineat praeiudicium ex eo, quod ministri Dei passim ad forum seculare inuiti trahantur, opinor tamen aliquot in casibus posse per consuetudinem legitime praescriptam exemptionem istam restringi, ac limitari. Iuris etenim est positiui & humani immunitas haec, & ideo nisi ea ex parte, qua dedecus imminet ordini ecclesiastico, & graue damnum infertur quieti, ac tranquillitati ministrorum Dei, poterit restringi consuetudine legitime praescripta, quae procedat a tacito consensu clericorum, & laicorum simul. Qua ratione consuetudo Anglorum, apud quos clerici quicunque, etiam coniugati in sacris constituti coram iudice seculari litigare coguntur super actionibus realibus, mixtis, & personalibus tantum, mihi non satis iusta, & rationabilis videtur: nisi moderamen aliquod publica institutione ad iustitiae modum obtinuerit: & ideo merito a iuris pontificij professoribus reprobatur: vti eam improbant Rotae iudices in d. decisi. 840. in antiquis. & dec. 2. in antiq. Haec siquidem consuetudo multum impedit clericos, ac retrahit a ministerio cultus diuini, cum passim cogantur quacunque ex causa coram secularibus iudicibus actoribus respondere. Non ita iniqua est, imo fortassis aliquot ex causis admittenda, nec admittenda, nec admodum improbanda, etiamsi iuxta sacrorum canonum rigorem aliud respondendum foret, consuetudo illa, qua Galli absque vlla retractatione vtuntur, secundum quam clerici in actionibus realibus conueniuntur coram iudicibus secularibus, vt testantur Ioan. Faber in d. §. vlt. col. 2. insti. de satisdat. Aufrerius in clemen. 1. de offi. ord. regul. 2. num. 5. & Gulielmus Benedictus in c. Raynutius. de testamen. verb. & vxorem. in 2. numero 322. Boerius decisi. 69. num. 20. & Andrae. Tiraquel. in lib. 1. de retract. §. 32. gloss. 1. numer. 81. & plerique alij. Non enim audeo forensem istum Gallorum vsum, & praxim vtique damnare, etiam si apud Hispanos nusquam viderim opinionem istam admitti, siquidem clerici, etiam in realib. actionib. apud iudicem ecclesiasticum non secularem conueniuntur. Tertio illud est obseruandum, quod etiamsi exemptio clericorum a foro seculari, & eius potestate ac iurisdictione foret secundum Communem opinionem iure diuino inducta, id obtineret quo ad sacerdotes, diaconos, & subdiaconos, atque itidem clericos primae tonsure, qui tamen actu ministerio diuino vacarent, & ecclesiae proprium exercentes officiuum seruirent, ac ministrarent. Illi etenim clerici prima tantum tonsura donati, qui solo nomine clerici sunt, nulli ecclesiae, nec ecclesiastico ministerio seruientes, quique nihil a laicis differunt, non videntur a seculari iurisdictione exempti, nec immunes ex illo iure diuino, quod hanc exemptionem concessit illis clericis, qui vel sacris sint ordinibus in signiti, vel ministerio ecclesiastico seruiant & vacauerint. Tametsi & hos primae tonsurae clericos iura pontificia decreuerint exemptos fore a iurisdictione principum secularium, quemadmodum constat ex notatis in c. vnic. de cler. coniuga. in 6. & in l. praesbyteros. C. de episco. & cleri. Imo & Ioannes Bernardus episcopus Calaguritanus in pract. crimin. c. 90. ad finem, in distincte censet, primae tonsurae clericos iure tantum humano, non diuino a potestate seculari fuisse exemptos. & idem notat Carol. Mol. in Alex. consi. 8. col. 1. Quarto deducitur ex his, posse facilius Romanum Pontificem exemptionem istam clericorum a iurisdictione seculari restringere, ac limitare circa primae tonsurae clericos, quam erga clericos in sacris constitutos, quamuis in vtrisque [art. 6]iure tantum humano statuta fuerit haec clericorum exemptio. Hoc corolarium probatur ex his, quae proxime diximus, cum clerici primae tonsurae fere nullum ministerium ecclesiasticum exerceant, & praeterea, quia prima tonsura potius est gradus quidam ad caeteros ordines, quam ordo vere ecclesiasticus, & proprie, sicuti & nos adnotauimus in ca. quia nos. de testam. nu. 3. & 4. Quinto hinc apparet, summum pontificem iuste quidem potuisse hanc clericorum exemptionem a iurisdictione seculari, circa primae tonsurae clericos coniugatos certis quibusdam temperare, ac restringere limitibus, qui traduntur in d. c. vnic. de cleric. coniuga. in 6. Haec etenim exemptio iuris est humani, non diuini. Et licet iure diuino foret inducta, potuisset Papa illud ius diuinum ita interpretari, vt clericus coniugatus non aliter hac immunitate gauderet, quam si tonsuram, & vestes, quae sunc clericorum insignia, detulerit. AEquissima profecto est Pontificia constitutio, cum alioqui clerici coniugati nullo fungantur in Republica ecclesiastica ministerio, imo sint ab eo separati, quippe qui vxorem acceperint. c. Ioannes. de cleri. coniug. Quod si libere & indistincte clerici coniugati essent a potestate seculari exempti, maximam haberent immunitatem, & ex ea licentiam, atque audaciam multa committendi scelera, & delicta: nec essent clerici ad alium finem, & effectum, quam vt immunes essent a potestate seculari, liberique & exempti, quo possent tute absque metu iustae punitionis multis dare operam criminibus in Rei publicae perniciem, arma, & seculares, laicasue deferentes vestes, mille negotijs secularibus impliciti. Hoc praesertim tempore, quo tanta clericis primae tonsurae, qui minime ecclesiasticis ministerijs, & officijs funguntur, delinquendi occasio datur ex eo, quod a iudicibus ecclesiasticis etiam ob homicidium voluntarium, leuissime puniantur, & benigne absque vllis compedibus, & carceribus ante punitionem tractentur, grauissima, & maxima poena digni, qua essent omnino lege iustitiae ab ipsis ecclesiasticis iudicibus iuxta canonicas sanctiones puniendi. Idcirco Bonifa. 8. aequissime constitutionem praecitatam edidit, ex qua decisum extat, clericos primae tonsurae coniugatos tunc priuilegio fori, & canonici gaudere, cum vnicam, & virginem vxorem acceperint, tonsuram, & vestes honestas, ac clericis conuenientes detulerint, etiamsi Speculator in tractatu de concilio, parte secunda ca. 4. scripserit, constitutionem istam reuocandam fore a concilio vniuersali, quia fuerit aduersus libertatem ecclesiasticam promulgata. Atque ideo magis e Republica esse Christiana, quod clerici coniugati absque vlla distinctione immunitates habeant veteribus canonibus, & legibus clericis concessas, quod ipse minime crediderim. licet Ioan. Monachus in d. c. vnic. doleat, constitutionem illam editam fuisse: cum & illic Ioannes Andrae. 3. colum. scribat. querelas principum secularium iustam dedisse causam eius editioni. Nec omnino adsentiar Iacobo a Bello visu, seu potius Iordano Bretio in repetit. §. contrahentes. de foro competen. in 6. qui. num. 90. prima oppositione censet, clericos coniugatos, etiam si tonsi, & vestibus induti honestis, & clericalibus incedant, quo ad omnia subditos esse iudicibus secularibus, non obstante constitutione praedicta: quae tantum erit secundum eum obseruanda in his prouincijs: quae fuerint quo ad temporalem iurisdictionem Romano Pontifici subiectae. His ita praenotatis operae pretium me facturum opinor, si ad vsum forensem, & praxim aliquot tradidero huius, de clericis primae tonsure coniugatis, constitutionis, interpretationes, quo expeditior sit eius intellectus. Prima igitur constituitur interpretatio, vt ea constitutio intelligenda sit in causis criminalibus: cum in ciuilibus clerici coniugati non sint exempti a iurisdictione iudicis secularis: imo coram ipso sint conueniendi, etiam si tonsuram & vestes deferant clericales. Sic etenim voluere Ioan. Andraeas. Domin. Anchar. & Banchelius in dict. capitu. vni. Lapus allegat. 118. Cardina & Imola in cap. ex parte. colum. 1. de cleri. coniug. Montal. in leg. 25. titu. 9. partit. prima, & est Communis opinio, etiam si idem Lapus allegat. 41. & Francus in dict. cap. vnic. contrarium probare conentur ex verbis illius constitutionis: dum in ea expressim decisum extat, clericum coniugatum cum vnica, & virgine tonsuram, & vestes clericales deferentem, non esse trahendum ad iudicem secularem criminaliter, nec ciuiliter. Et tamen verus sensus in hoc constat, quod clericus hic coniugatus pro criminibus, & in criminalibus causis non conueniatur coram iudice seculari, nec criminaliter nec ciuiliter, id est, etiam si pro crimine ciuiliter agatur: Atque haec est communis, & manifesta huius textus interpretatio: etiam si non desint, qui aliter praecitata verba interpretentur, ita quidem, vt etiam in ciuilibus clerici coniugati, quo ad carceres, & ipsorum capturam, liberi sint á iurisdictione seculari. Nam licet possit iudex secularis de causa ciuili cognoscere, & eam diffinire, non tamen poterit clericum coniugatum capere, & in carcerem pro executione detrudere, si ipse clericus ea seruauerit, & fecerit, quae in dicta Bonifacij 8. constitutione continentur: Quod preter alios placet Ancha. in dict. c. vnic. & Ripae in lib. 1. responso. c. 13. col. 3. quae quidem opinio communis est, & in hunc sensum intelligitur, vt iudex secularis in canonis excommunicationem incidat, si clericum coniugatum in hisce causis in carcerem miserit, secundum Montaluum in d. l. 25. Qui tamen contrarium probat, & iure quidem, (ni fallor). clerici etenim coniugati haec duo tantum priuilegia non obstante matrimonio retinent, scilicet priuilegium fori, quo ad criminalia, & priuilegium canonis: vt in dict. c. vnic. expressim probatur vnde in ciuilibus nullam habet fori praescriptionem, nec priuilegium: imo manet in his sub potestate iudicis secularis, qui minime incidet in excommunicationem canonis ex eo, quod licite clericum sibi subditum in carcerem ad executionem contractus, sententiae vel alterius ciuilis rei causa miserit. Atque ita passim apud Hispanos absque vlla controuersia in causis ciuilibus clerici coniugati, vbi hoc iuris, & iustitiae ministerium exegerit, a iudicibus secularibus capiuntur, & detruduntur in carcerem. Secundo, haec Bonifacij decisio est ita examinanda, & intelligenda, vt non sit satis clerico coniugato, vnam tantum deferre vestem clericalem, si alias vestes sit indutus inhonestas, & seculares. Cum sit necessarium, clericos coniugatos ad haec priuilegia obtinenda, vestes omnes induere clericales, & honestas: illas saltem, quae facile videri possunt. Quemadmodum exdictione pluralis numeri probatur in dict. cap. vnic. secundum Domini. & Doct. inibi. text. optim. in cap. si iudex laicus. de sent. excommu. not. decisio Tolosana & illic Aufreri. q. 252 & 227. quibus ad del. 16. titu. de los per lados. libr. 1. ordinat. & quae tradentur in ca. sequenti. Tertio, vt locus sit huic constitutioni, de clericis coniugatis, duo sunt ab eisdem clericis probanda. primum, quod tonsuram, secundum quod & vestes detulerint clericales: quemadmodum, in d. cap. vnic. apparet, ac notat Rota in nouis. 202. Bald. in l. si qua per calumniam. C. de epis. & cleri. & Guido Papae quae. 138. Imola in cap. Ioannes, de cle. coniugat. num. 3. & Car. in d. cap. perpendimus. vlt. opposi. & praeterea necessarium est, quod probent, vxorem vnicam & virginem duxisse, vt illic respondetur: quanuis in hoc vltimo non ita praecisam exegerint probationem: cum vnicum tantum matrimonium, & foemina virgo praesumatur: nisi contrarium probatum fuerit. Quarto, illud est obseruandum, quónam modo diffiniri valeat, ac certis limitib. prescribi, quod de vestibus clericalibus in dicta constitutione continetur. Nam in c. pen. de vit. & hones. cler. & in clem. 13. eo titul. etiam si quaedam vestes clericis fuerint interdictae, non tamen est satis cautum, nec omnino diffinitum, quae vestes sint honestae & vere clericales: idcirco glos. illic communiter probata in d. c. pen. verb. de auratis. respondet, eas censeri clericis vestes honestas, quae communi vsu fuerint admissae ea in prouincia. Vt tandem non dicatur clericus indecoris vestibus indutus, qui iuxta regionis consuetudinem, vsum, & morem vestitus incedat. Hoc ipsum in hac specie probat Alexan. in consil. 149. num. 12. lib. 6. idem consil. 8. col. vlt. libr. 1. gloss. insignis, in c. si quis virorum. 30. dist. ad idem optima gloss. in cle. 1. ver. secularis. de elect. & gloss. in summa. 24. q. 1. notant Card. in d. cle. 2. ad finem, Abb. in c. 1. de apostat. Rochus in c. vl. de consu. folio par. 18. c. 2. & 50. co. 4. tex. optimus in c. Io. de cler. coniugat. Quae quidem opinio potest multifariam intelligi, & accipi. Primum etenim quibusdam fortassis placebit, satis esse, quod clerici coniugati his vtantur vestibus, quibus caeteri laici, & seculares, qui vxores habent, secundum communem regionis vsum vtuntur. Hoc veró non sufficit ad hoc, vt sit locus priuilegijs, quae in d. cap. vnic. commemorantur. vt expressim asserit Fulgosi. in consi. 224. colum. 1. Atque ideo illic idem author existimat, illam consuetudinem sufficere, quae legitime praescripta induxerit, clericos coniugatos priuilegium fori habere, etiam si vestibus non vtantur clericalibus, nec tonsuram deferant. idem probant & sequuntur Rochus Curtius in d. c. vlt. de consuetudi. fol. 51. col. 1. Albertinus in cap. 1. de haered. in 6. q. 13. ver. Septima declaratio. nu. 19. & Chassanaeus in consuetud. Burgundiae rub. 1. §. 5. vers. Archidiaconus. nu. 59. Atque ita intelligi poterit quod Alexand. & alij adnotarunt, quamuis eorum proprius, ac verus sensus sit in hunc modum deducendus, vt possit satisfieri canonibus, ad effectum, quod clerici coniugati priuilegium fori & canonis retineant, & habeant, si ipsi illis vestibus vtantur, quibus ex consuetudine & vsu regionis honeste vtuntur eiusdem qualitatis, & conditionis homines: nempe clerici primae tonsurae coniugati. Nam cum ius canonicum secundum communem minime diffiniuerit vestium qualitatem, & modum, potuit consuetudo diffinire, quae vestes censeantur clericis coniugatis honestae, cum illud sit constitutissimum, non omnino, nec praecise illis vestibus vti debere, quibus indui debeant clerici in sacris ordinibus constituti, vel in minoribus, ecclesiastico tamen ministerio vacantes: quod sensit summus Pontifex in d. ca. Ioannes. de cleric. coniug. Scio tamen, & saepissime certis testimonijs compertum habui, a multis iudicibus ecclesiasticis pronunciatum fusse, clericos coniugatos, qui en sibus, armis, & vestibus omnino laicis vsi, & induti fuere communiter, & nihil ab omnino laicis differentes, nec adhuc ipsa tonsura, gaudere priuilegio fori, & ea ex causa iudices seculares inhibitionibus non satis canonicis & censuris minime iustis passim adeo grauari, & laedi, vt non temere possimus asseuerare, hoc ecclesiasticos iudices nihil censere proprius iurisdictionis ecclesiasticae, quam meros laicos, & sceleratissimos homines, in graue reipublicae dispendium, & diuinae, atque humanae iustitie lesionem, a iudicibus secularibus eximire. Quod quam iuste, sancte, ac pie id fiat, viderint ipsi, qui tot sacris canonibus obstantibus maximam laicis, qui nullo ecclesiastico ministerio vacant, delinquendi licentiam praebere satagunt: presertim post Alex. 6. constitutionem, cuius mentionem in capite sequenti facturi sumus Quinto potissimum est adnotandum, clericos coniugatos non ex hoc amittere fori priuilegium, quod semel aut aliquando tonsuram & vestes clericales dimiserint, modo tempore delicti tonsi fuerint, & vestibus clericalibus induti, Non etenim aliqua canonica constitutione statutum est, priuilegium hoc ea ex causa prorsus amitti, si tempore commissi criminis, aut alio in specie requisito, tonsuram, & vestes clericales deferant clerici: quasi eo tantum priuentur tempore his priuilegijs, quo vestes, & tonsuram dimiserint: sicuti responderunt Io. And. & illic omnes in d. c. Io. & idem in d. c. vnic. de cler. con. in 6. quorum opinio communis est, vt eam secutus asserit Alex. in cons. 8. lib. 1. & cons. 149. li. 6. Hip in sin. 480. authoritate tex. in cle. 1. & ibi gl. verb. quamdiu. de vita, & honest. cleri. Idem probatur expressim ex Alex. 6. constitutione, quae inter huius Regni sanctiones est memorabilis. Nam ex ea satis est, quod clerici primae tonsurae, vestibus & tonsura vtantur tempore commissi criminis, & quatuor mensibus proximis fuerint vsi. Ergo si ante quatuor menses a tempore commissi criminis vestes dimiserint, & tonsuram, non amittunt clerici priuilegium fori: Sic sane clericus coniugatus, qui tempore commissi criminis tonsuram & vestes deferebat, non erit priuatus hoc fori priuilegio, etiam si post delictum commissum vestes dimiserit, nec tonsura vtatur: quemadmodum ex mente omnium Alex. respondet indictis consilijs. Eadem fere ratione clericus coniugatus, qui tamen vnicam vxorem, virginemque acceperit, ea mortua, & matrimonio soluto, consequitur, & habet omnia priuilegia, quae clerici primae tonsurae non coniugati iure habent, & obtinent, secundum Abb. in c. clericus. in 2. de vita, & honesta. cle. cuius opinionem fere vnanimi sententia probant omnes in d. cap. vnic. de cleri. coniug. in 6. Sexto, eadem priuilegia quae in dict. cap. vnic. concessa clericis coniugatis, tonsis quidem, & clericalibus vestibus amictis, etiam conueniunt his clericis coniugatis, qui negotiationi operam dant: Cum his coniugatis licita videatur quaedam honesta victus causa negociatio, quamuis alioqui clericis alijs sit interdicta: arg. cap. Ioannes de cleric. coniugat. Atque ita notant Francus in dict. cap. vnic. col. 3. & Alex. in dict. cons. 8. colu. vlt. lib. 1. tametsi Ioan. Imolensis in dict. cap. Ioannes col. 2. contrarium probare conetur. Septimo hec omnia sunt sic ad amussim intelligenda, vt constet, clericos coniugatos cum vnica, & virgine, tonsura, & vestibus clericalibus vtentes, tantum haec duo fori, & canonis priuilegia [art. 9]obtinere: quo ad reliqua vero clericorum priuilegia laicos omnino censeri. text. est sing. & ibi gloss. communiter recepta verbo. caeteris. in dict. cap. vni. de cleri. coniug. in 6. vbi Francus multa commemorat priuilegia, quae clericis coniugatis iure negantur, cum alioqui clericis sint non coniugatis concessa. Idem fecere Card. in Clement. 1. de vit. & honest. cler. Aufrerius in Clemen. 1. de offic. ord. nota. 3. Domini. in capitul. 1. de offic. vicar. lib. 6. col. vltim. & Paulus Parisius in consil. 40. num. 20. lib. 4. praesertim clericis coniugatis, etiam cum vnica & virgine, & qui vestibus, ac tonsura vtantur, iure negatur priuilegium immunitatis, quo ad gabellas, munera secularia, indictiones, collectas, aliáue quaeuis regalia obsequia, censum, & his similia. Nam haec subire tenentur hi clerici, sicuti subeunt & praestant omnino laici. Quod in specie adnotarunt glo. memorabilis in dict. capit. vnic. verb. in caeteris. & ibi omnes. Panormit. in capitul. ex parte. de cleric. coniugat. Guido Papae quaestione. 383. Bertachinus in tract. de Gabellis. 7.. part. num. 12. Angelus in Authen. de Monachis. §. penultim. Ioannes Mauricius in repetit. l. vni. C. quo loco mulier. munera subire soleant. lib. 10. pag. 75. quorum opinio Communis est, & ab omnibus probatur in d. cap. ex parte. atque item lege regia. l. 23. tit. 4. li. ordi. & l. 23. tit. 3. lib. 1. ord. quibus quidem legibus constat diffinitum esse, quod clerici prime tonsurae non coniugati liberi sint & immunes ab omnibus subsidijs, censibus, ac tributis, & indictis, a quibus clerici in sacris constituti liberi censentur. Quam opinionem iure probant Guido Papae, & alij authores modo citati. Et est Communis opinio atque intellectus, ad omnes iuris canonici constitutiones, quibus clerici eximuntur ab his muneribus secularibus personalibus quidem, & mixtis. Hoc ipsum poterit probari multis locis vtriusque iuris, in quibus appellatione clericorum continentur & clerici primae tonsurae, de quibus agere nunc omittam: Traditur etenim in capitu. clerici. de iud. & in rubr. de vita & honestate clericorum, per Dec. in c. 2. de praebend. textus elegans in hac specie in l. presbyteros. C. de episco. & cle. Sunt tamen qui opinentur, hanc conclusionem admittendam fore, cum clerici primae tonsure probam & honestam viuendi rationem sectentur, saltem vestes, & tonsuram non dimittentes, quod deducere videntur ex Innocentio in c. 1. de apostat. Thomas Parpalias in repetitio. l. placet. C. de sacrosanct. eccle. Ioan. Mauritius in d. l. vni. pag. 73. tenet idem Guido Papae. qu. 381. Nam, vt refert Matth. Afflict. in constitutio. Neapolit. rub. 3. num. 13. Carolus 2. Neapolis Rex per constitutionem regiam idem visus est statuisse, ita iura pontificia interpretatus. Quae quidem interpretatio non est fortassis a mente iuris canonici aliena hisce presertim temporibus, quibus tot clerici primae tonsurae absque tonsura, & vestibus passim vagantur, moribus, & vitae honestate a ceteris laicis minime distincti, imo propter priuilegia peccandi licentia ipsis multo peiores, in maximum Christianae Reipublicae dispendium, potissimum hac in re, cum alij laici sint horum clericorum onera subituri, quod illis satis graue & molestum est, quippe quibus constet, hos clericos primae tonsurae, qui ad his oneribus immunes esse contendunt, nec vestibus, nec tonsura clericos esse, nec alicui ecclesiastico ministerio uacare, nec id ipsum vel minima ex parte cogitantes. Vnde cum haec exemptio iure sit tantum humano instituta, plurimum poterit circa eius vim, & vsum consuetudo legitime praescripta: maxime non erit eius quaeuis interpretatio reipublicae conueniens abijcienda, cum de muneribus agatur, quae mixta sunt, & ratione rerum temporalium personis quo ad census, & pecuniae contributionem indicuntur. Etiam si iuxta iuris canonici rigorem clerici primae tonsurae non sint priuandi hoc priuilegio, ex eo, quod tonsuram, & vestes dimiserint, nisi prius tertio moniti in hanc inciderint contumaciam: sicuti notat Imola in cap. vlt. col. 1. de vita, & honestate clerico. & idem probat regia lex 13. tit. 3. libro primo ordinationum. sufficeret tamen ea monitio, quae fit per publicationem constitutionis Alexandrinae, cuius statim cap. sequen. mentio fiet. Vidi semel regias literas in hoc decretas, vt clerici primae tonsurae etiam non coniugati, cogantur soluere decimam partem pretij, quo res proprias, etiam seclusa mercimonij, & negotiationis causa, vendiderint. Quod ius Alcauala Hispani, alij Gabellam appellant. cum tamen ius Pontificium in dicto capitulo quanquam. de censibus. in sexto, non minus hanc exactionem, quam alias in clericorum rebus, & personis prohibuerit. Vnde fateri oportet, posse multum in hisce immunitatibus consuetudinem. # 32 THEMA CAP. XXXII. Rursus agitur de clericis primae tonsurae, qui nondum matrimonium contraxere. SVMMARIA -  1 Traditur Alexandri Sexti constitutio, quae de tonsura, & vestibus clericalibus tractat. -  2 Clericus in sacris constitutus, quando puniri possit per iudicem secularem absque degradatione, & traditione. -  3 Clericus primae tonsurae puniri potest quandoque per secularem iudicem absque vlla solenni degradatione. -  4 Ordo ecclesiasticus post delictum assumptus, quando liberet quem a iurisdictione iudicis secularis. CAP. XXXII. HACTENVS, etiam si de clericorum exemptione tractauerimus, illud peculiari conatu agere constituimus: vt quid de clericis primae tonsurae apud iudices seculares seruandum sit, summatim responderemus, distinctionem illam explicaturi, quae frequenter fieri solet, dum clerici coniugati ab his, qui vxores nondum accepere, quo ad aliquot iuris effectus segregantur. de coniugatis autem iam multa diximus: & ideo nunc de his, qui coniugati non sunt, expedit quaedam practicis vtilia explicare. Clerici sane primae tonsurae, qui coniugati non sunt, quo ad criminalia, & ciuilia exempti a potestate seculari censentur secundum communem in dicto capitul. vni. de cleri. coniuga. in 6. & in c. qualiter. & cap. clerici. de iudi. quae probatur in c. 2. de foro compe. moribus tamen receptum est, quod clerici primae tonsurae, etiam non coniugati non possint vti praescriptione fori in ciuilibus: nec temere quidem praesertim quo ad clericos, qui nec tonsura, nec vestibus vtuntur, nec ministerio ecclesiastico vacare satagunt. Idcirco illud erit praenotandum, clericos primae tonsurae, qui coniugati non sunt, quo ad criminalia exemptos esse a potestate iudicum secularium. Nec hi clerici priuilegium istud amittunt ex eo, quod vestibus, & tonsura non vtantur, donec tertio moniti fuerint, & nihilominus in eadem [art. 1]perseuerent contumacia: quemadmodum probatur in capitu. in audientia. de senten. excom. gloss. communiter recepta in capit. ex parte. in 2. de priuil. Panor. in capite. tuae. de apostat. Henri. in capit. cum non ab homine. de iudi. Fulg. consil. 157. Alexand. in consil. 8. colum. pe. lib. 1. & est communis opinio, in c. vni. de cleri. coniugat. licet in hisce coniugatis clericis haec monitio necessaria non sit, vt illic omnes fatentur. Extat tamen inter regias huius Regni leges Alexandri 6. Pontificis maximi constitutio hac de re lata, etiam quo ad clericos primae tonsurae, qui coniugati non sunt. Etenim illic statuitur, clericos primae tonsurae quoscunque, etiam si liberi sint a matrimonio, non esse exemptos, nec immunes in criminalibus causis a iudicibus secularibus, nisi tempore commissi criminis, & quatuor proximis ante mensibus, tonsura, & vestibus clericalibus vsi fuerint. Quae quidem constitutio continetur inter huius Regni practicas. l. 21. & data fuit anno Domini 1492. cuius interpretationem tradere conatur doctissimus Petrus Auendanius in tractatu de exequen. mandat. cap. 22. sed & idem omnino concessum est a Leone 10. Pontifice Maximo Francisco Gallorum Regi: quemadmodum meminere Nicolaus Boerius decisione 69. nu. 13. Chassa. in consuetudini. Burgun. rub. 1. §. 5. vers. Arch. nu. 46. Carolus Degrassalius lib. 2. Regalium Franciae. iure. 17. Est tamen vtraque sanctione constitutum ad eius vim, & vsum, quod a iudicibus ecclesiasticis, & praelatis publicetur, & promulgetur haec summi Pontificis constitutio tribus primis dominicis quadragesimae, quasi haec publicatio sit sufficiens monitio ad constituendum clericos primae tonsurae in ea contumacia, ex qua sit satis, vt priuilegio fori priuentur ipso iure. Haec vero publicatio passim a iudicibus ecclesiasticis pretermittitur non alia ex causa, quam vt eis liberum sit, quoscunque primae tonsurae clericos, qui dimissis vestibus, & nulla tonsura ornati delictum commiserint, censuris, & excommunicationibus iudicum secularium euellere, ac impunitos dimittere data criminum impunitate: sic etenim quotidie fraus fit Alexandrinae constitutioni. id ipsum fieri in Regno Neapolitano conqueritur Matthaeus de Afflict. in consti. Neapolit. rub. 3. nu. 12. Qua ratione regium supremum Castellani Regni pretorium huic malo obuiam ire poterit, si per literas regias quolibet anno admoneat iudices ecclesiasticos sub his comminationibus, quae eis fieri solent, vt Alexandrina vtantur constitutione: aut praecipiat secularibus iudicibus, quod ecclesiasticos datis semel literis regijs requirant ad praedictae constitutionis publicationem, cuius testimonium publicum accipiant. Qua quidem in re oportet non mediocrem diligentiam adhiberi ab ipsius regis aduocatis fiscalibus, quibus in his, & similibus reipublicae, & secularis iurisdictionis defensio dubio procul incumbit. Sed ex Alexandrina constitutione primum hoc deducitur, quod iuris communis responsis contrarium palam videtur: nempe sufficere generalem monitionem, vt prime tonsurae clerici non vtentes tonsura, & vestibus, priuilegium fori amittant ipso iure: cum alioqui iure communi ad hoc foret, & est necessaria monitio specialis in personam nominatim facta: vt probat tex. elegans & illic Cardi. Imola, & omnes in clem. 1. de vita & honestate clericorum, atque ita hanc constitutionem esse in hoc iuri communi contrariam, asseuerat Nicolaus Boerius in d. deci. 69. numero. 13. Secundo ex eodem Alexandri 6. decreto apparet, clericum primae tonsurae, qui post monitionem illic praescriptam non fuerit vsus tonsura, & vestibus clericalibus, quocunque in crimine puniri posse per iudicem secularem absque vlla degradatione, & traditione solenni facta ab ipso iudice ecclesiastico. Etenim cum isthaec generalis monitio censeatur ab Alexandro summo Pontifice sufficiens, vt clericus primae tonsurae iure ipso priuilegium amittat fori, manifeste consequitur, posse ipsum capi, & puniri a iudice seculari absque vlla solenni degradatione legitima, siquidem monitio idem operatur, quod actualis degradatio. c. cum non ab homine. de iudic. notat expressim Anchar. in reg. ea que. q. 12. de reg. iur. in 6. Qua in re hec constitutio quid nouum inducere videtur, secundum Boerium in d. decis. 69. numer. 17. qui non satis explicat, an hoc sit in quocunque crimine intelligendum: nec quid olim iure veteri fuerit statutum: idcirco exponere oportet huius quaestionis breuem quandam resolutionem: vt distincte percipere possimus, quae nam fuerit olim, & sit nunc doctorum hac in re controuersia. Primum etenim illud constat, omnino distingui a praedicta specie, & quaestione illam disputationem, qua tradi solet, an clericus in sacris constitutus,[art. 2] qui grauissimum, & atrocissimum commiserit crimen, sit a iudice ecclesiastico degradandus, & tradendus iudici seculari. Nam & ista quaestio tunc etiam obtinet, cum nulla sit facta dimissio tonsurae, nec vestium clericalium: quemadmodum nos tractauimus in libr. 2. variarum resolutio. c. 20. nu. 7. est etenim vt fatentur omnes, necessaria degradatio, & traditio, nec iudex secularis punire poterit clericum in sacris constitutum absque degradatione, & traditione propter quodcunque grauissimum crimen. quod apparet ex notatis in c. cum non ab homine. de iudi. nouimus. c. de verb. signi. c. ad falsariorum. de crimi. falsi. c. ad abolendam. de heretic. tametsi propter crimen Assassini iure pontificio sit statutum, clericum etiam in sacris absque vlla degradatione puniri posse per iudicem secularem: sicuti probat tex. in c. 1. de homicid. in 6. cuius veram interpretationem ipse itidem tradidi in dict. ca. 20. nu. 10. Secundo est adnotandum, clericum etiam in sacris constitutum, qui tamen sit vere incorrigibilis, posse absque vlla degradatione puniri per iudicem secularem. textus singularis in d. c. cum non ab homine. de iudic. quem ita intellexere Ioan. Andr. Cardi. & Imol. ibi. quorum opinio mihi communis est: siquidem fere omnes hanc quaestionem tractantes idem manifeste praemittunt, & probant. Nam si rem istam diligenter scrutemur, ratio hoc ipsum probat: cum ex dicto c. cum non ab homine. ad hoc vt censeatur clericus incorrigibilis multa, quorum illic mentio fit, sint necessaria, ex quibus merito deducitur, ex trina monitione, & ex alijs iustissime fori priuilegium amitti a clerico ita incorrigibili, & contumace. Tertio his erit adijciendum, quod clericus in profundum malorum delatus, quique dimissis tonsura, & vestibus clericalibus, multis se immiscuit enormibus delictis, ipso iure est priuilegio clericali etiam fori destitutus, quamuis sacris fuerit ornatus ordinibus, atque ideo poterit absque degradatione, & traditione puniri per iudicem secularem: modo ita sit his sceleribus deditus, vt inueteratus dici possit scelerum minister. Nec est in hoc casu necessaria trina monitio, que alioqui iure ordinario requiritur. Huius opinionis authores sunt gloss. in capit. ex parte. in 3. de priuileg. Hostien. Ioan. Andrae. & Anton. in cap. perpendimus. illius capitis authoritate, de sent. excom. ex. Ancha. in reg. ea quae. q. 12. de reg. iu. in 6. quorum opinio communis est: vt asserit Aufrer. in cle. 1. de off. ordi. regu. 1. fallen. 19. quibusque patrocinatur text. in c. vni. de vita, & honest. clericor. vbi traditur casus, in quo clericus, etiam in sacris absque vlla degradatione amittit priuilegium clericale omnino ipso iure, etiam quo ad forum iuxta communem illius tex. interpretationem. His item accedit text. in cap. 1. de apostat. quo itidem communis haec probatur sententia, a qua non audet dissentire Henricus in c. ex literis col. pe. de vit. & honest. cleri. scribitque Chassa. in consuetu. Burg. rubr. 1. § 5. ver. Archidia. numer. 55. eandem opinionem communiter in praxi receptam esse, & nihilominus multis hoc displicet, quippe quibus graue nimis videatur, clericum nulla legitima monitione premissa, priuilegio fori priuari ex eo quod dimissis vestibus & tonsura multis etiam enormibus criminibus operam dederit, & seipsum immiscuerit. Sic etenim Ancha. in d. capit. 1. de apostat. scribit, illius capitis responsum non esse seruandum, nisi in specie & casu, quo loquitur. Panor. item & Cardi. in d. c. perpendimus. illam decisionem tantum intelligunt quoad priuilegium canonis: non autem quo ad forum. quod etiam probant Alex. consi. 8. lib. 1. num. 2. Soci. consi. 12. libr. 1. colum. 7. dum Abbatis distinctionem sequitur. & Angelus verb. clericus. 10. quaest. 1. & Syluest. verb. clericus 3. §. 9. nec oberit text. in d. c. 1. de vita & honest. clericor. in 6. quia illa constitutio poenalis est, & ideo non est ad alium casum extendenda. Vnde mihi potius placet posterior opinio aduersus communem, maxime in clericis constitutis in sacris ordinibus. Nam in his non video, quo iure satis probetur communis opinio, nisi forsan crimen aliquod ita in reipublicae perniciem fuerit a clerico perpetratum, vt pium sit, & aequissimum, communem admitti sententiam, eo praesertim casu, quo, si degradatio iudicis ecclesiastici expectanda foret, subsit maxima suspicio libertatis, & impunitatis. Vtcunque tamen sit, opinor ipse, moribus receptam esse communem sententiam in clericis primae tonsurae, quamuis & hi sint solennibus quibusdam ceremonijs degradandi: vt in libr. [art. 3]pontificali traditur. Nam vsus obtinuit forensis, vt hi clerici primae tantum tonsurae, si dimissis vestibus, absque tonsura enormia crimina frequenter commiserint, absque vlla degradatione puniantur a iudice seculari. Sic etenim communis opinio admitti poterit, vt tandem priuilegium fori ex hoc omnino amittatur ipso iure a clericis in minoribus ordinibus constitutis. Et idem erit, vbi clericus primae tonsurae, etiam tonsus, nec dimissis vestibus, crimen aliquod atrocissimum commiserit, propter quod foret in sacris constitutus alioqui curiae seculari tradendus praemissa degradatione. Hic equidem absque degradatione puniri poterit per iudicem secularem: quod constat ex traditis exemplis ab Aufrerio in dict. limitat. 19. & Boerio decisio. 69. numero decimoseptimo, notant optime Chassanaeus in consuet. Burgun. rubr. 1. §. 5. versi. Archidiaconus. numero 66. Guliel. Benedictus in c. Rainutius. de testam. verb. & vxorem. in 2. numero 440. Petrus Auendanius in tract. de exequendis mandatis capit. 22. nume. 3. ex quib. accedit, quod de clericis primae tonsurae tradit Ioannes Bernardus Episcopus Callagurritanus in practica criminali, c. 90. quo in loco censet opinionem Abb. & Ancha. de degradatione clericorum committentium atrocissimum crimen, & traditione curiae seculari alioqui dubiam: vt illic ipse tradit, & nos disputauimus lib. 2. variar. resolut. c. 20. admittendam esse in clericis primae tonsurae tantum non in alijs, qui sacris ordinibus fuerint donati. sed & ad hanc opinionem Chassanaei, Gulielmi, & aliorum plurimum conducunt, quae nos tradidimus in c. quia nos. de testa. nu. 4. vbi mentionem fecimus obiter huius consuetudinis, receptaeque apud practicos iudices, opinionis. atque item adduximus ea, quae in contrarium citari poterant. Sic intelligenda sunt quae nimis succincte in hac specie diffinire tentant Hippo. in cons. 9. nu. 17. & Carol. Molinae. in Alex. consil. 8. libr. 1. col. 3. litera B. Ex quibus deducitur, in omnibus, & quibuscunque criminibus admittendum esse quod Boerius ex Alexandri constitutione intulit: vt absque vlla degradatione, & traditione solenni, iudex secularis punire possit clericum in minoribus ordinibus constitutum, qui contra illud Alexandri edictum non fuerit nec tonsura, nec vestibus vsus clericalibus. Quod satis manifestum fit ex ipsius constitutionis mente, & verbis. Sed & tertio principaliter ex dicta constitutione Alex. constat elegans, ac noua in hac questione conclusio ad hoc quidem, quod licet is, qui post commissum crimen ordinem ecclesiasticum acceperit, possit per iudicem secularem puniri quo ad rerum, & bonorum condemnationem, non tamen quo ad corporis poenam iuxta communem doctorum sententiam ex iure veteri deductam: hodie tamen authoritate dictae con[art. 4]stitutionis clericus, qui eum assumpserit ordinem post crimem commissum, poterit a iudice seculari puniri, etiam corporalibus poenis: quia tempore commissi criminis nec tonsura, nec vestibus vtebatur clericalibus. Sic sane nouam istam conclusionem a constitutione Alex. deduxit doctissimus Auendanius in tracta. demand. exequendis c. 22. nu. 7. Ego vero satis dubius sum hac de re, quippe qui opiner, summum Pontificem nihil voluisse mutare circa clericos illos, qui post delictum commissum ecclesiasticum ordinem acceperint: cum de his tantum tractauerit, qui tempore delicti tenebantur iure Pontificio tonsura, & vestibus clericalibus vti. esset enim satis a re proposita, & petita omnino alienum, tonsuram, & vestes clericales exigere in his, qui essent vere laici, nullo quidem ordine ecclesiastico insigniti. Nam de his, qui laici erant, cum crimen fuit perpetratum, nihil est petitum a summo Pontifice, nec ab eodem responsum, aut decretum. Si quidem hi non tenebantur tunc, nec poterant tonsura simul, & vestibus clericalibus vti: eosque voluerit summus Pontifex culpa notare ad amittendum fori priuilegium, qui tenebantur, tonsura & vestibus clericalibus vti: vt constat ex ipsius constitutionis serie. vnde sequitur, quod si quis fuerit prima donatus tonsura, quam & vestes clericales nusquam demiserit, & tamen intra tres menses a die tonsurae crimen aliquod commiserit: non erit per iudicem secularem puniendus ex eo, quod quatuor mensib. ante crimen commissum tonsura, & vestibus non fuerit vsus clericalibus. Nec iudex secularis ius habet puniendi hunc propter Alexandri constitutionem: cum illa tantum afficiat, & complectatur illos, qui culpa notari possunt: quippe qui nec tonsura, nec vestibus vsi fuerint clericalibus tempore commissi criminis, & proximis quatuor mensibus: non autem illos, qui culpa hac in re omnino carent: quia non tenebantur vel tempore delicti commissi, vel quatuor proximis mensibus tonsura, & vestibus vti, nondum eo tempore ecclesiasticum ordinem habentes. Quod si ratio viri doctissimi esset admittenda, necessario esset a iudice seculari puniendus is, qui tribus, aut duobus mensibus ante delictum, acceperit ordinem primae tonsurae, qua, & vestibus fuerit legitime vsus post eius adsumptionem: non tamen antea, & sic quatuor mensibus ante commissum crimen, quod mihi nec placet, nec videtur iure probari posse. Quam ob rem censeo, nihil noui posse deduci ab illa constitutione Alexandri 6. crica illos, qui post delictum fuerint promoti ad primae tonsurae gradum. Idcirco eorum ius, & exemptio a iudice seculari erit examinanda his rationibus, & authoritatibus, quibus examinari, & expediri poterat ante praedictam constitutionem. Qua in re, licet multa sint ab alijs tradita, nos pro facili huius quaestionis cognitione aliquot explicabimus conclusiones. Prima conclusio. Ecclesiasticus ordo post delictum commissum ab aliquo absque vlla fraude susceptus, eum omnino liberat a iurisdictione iudicis secularis. Hoc probatur arg. text. in l. hos accusare. §. hoc beneficio. & versi. item magistratum. ff. de accu. vbi Ang. & Albe. & in l. quod cum vno. §. reus. ff. de re milita. notatur in c. proposuisti. de foro competent. & in l. si quis postea. ff. de iudic. Secunda conclusio. Ordo ecclesiasticus post delictum ab aliquo adsumptus, fraude tamen & dolo, vt iudicis forum declinet, non liberat eum a iurisdictione iudicis secularis. Quod probatur in d. l. hos accusare. versi. dum non retractandi causa. l. si maritus. §. legis. ff. de adulter. l. vlt. ff. de re milit. leg. 1. C. qui. milit. non poss. lib. 12. ex quibus, & alijs vtranque conclusionem tenent Oldradus consi. 4. Bartol. eleganter in l. 1. ff. de poenis. Ioannes Andrae. & alij in cap. 1. de obligat. ad ratiocinia. quorum opinio Communis est, vt constat ex citatis per Aufrerium in Clemen. 1. de offi. ordin. reg 1. fallentia. 11. per Hippoly. in singular. 534. latissime Lamber. in c. 1. de haere. in 6. quaest. 13. qui has conclusiones post alios, quorum ipsi meminere, sequuntur, quicquid scripserit Bellamera in cap proposuisti. q. 2. de foro competen. qui absque vlla fraudis distinctione censet, non posse hoc crimen puniri a seculari. Fraus vero maxime praesumitur, si quis post delictum commissum: & ante susceptum ordinem fuerit accusatus, vel denunciatus, aut sane infamatus. tex. optimus in l. vlti. ff. de bonis eorum qui mort. sibi consci. & in d. l. vlt. ff. de re mil. notatur in l. si quis postea. ff. de iudi. & in l. si adul. §. si eo tempore. ff. de adulter. quemadmodum Bart. & alij fatentur: sed & in vniuersum fraudem praesumi ex eo, quod post crimen commissum timore secularis punitionis quis ordinem susceperit, asserit Bal. in l. 1. nu. 2. C. an seruus ex suo facto. Tertia conclusio. Vbi ratione fraudis qui post delictum ordinem assumpserit ecclesiasticum ad huc manet sub iurisdictione iudicis secularis, non poterit per eum poena corporali puniri, sed tantum bonorum, & rerum multa, & amissione. Hanc conclusionem probant, & sequuntur Ioannes Andre. in cap. 1. de obliga. ad ratiocinia. Bartol. in d. l. 1 & omnes paulo ante citati, ex quibus haec est Communis opinio. Atque ita hanc opinionem asseuerat communem esse Aufrer. in dict. fallentia 11. Erit tamen hoc in articulo illud obseruandum, quod si crimen mortis poenam exigat, aut mutilationem membri, erit clericus hic degradandus per episcopum, & tradendus curiae seculari, vt opinantur Gulielmus de Cuneo. Iacob Butrigar. & Bartol. in d. l. 1. ff. de poenis. Iason in l. cum quaedam. ff. de iurisdictio. omnium iud. nume. 10. Baldus in l. 1. num. 2. C. an seruus pro suo facto. Dinus in l. item Vlpianus. ff. de excusat. tutor. Anchar. in regu. ea quae. de regul. iur. in 6. q. 13. Aufreri. in dict. fallen. 11. Et quia iudices ecclesiastici, & episcopi nolunt vti hac degradatione, fortassis iuste, cum nullibi iure pontificio hoc in casu sit permissa, teste Antonio Butrio in dicto cap. 1. colum. 4. de obligatio. ad ratiocinia. seculares iudices absque hac solennitate nihilominus propriam sententiam ad mortem vsque exequi solent, licet male faciant, vt testantur Barto. & omnes modo nominatim commemorati. Sed si clericus hic tantum sit prima tonsura donatus, poterit absque vlla solenni degradatione per iudicem secularem puniri etiam mortis poena, ex his, quae superius diximus in versi. vtcunque tamen sit. Caeterum quidam hac in quaestione opinantur, satis esse, vt laicus criminis alicuius author effugiat forum iudicis secularis, & eius punitionem, quod ante delictum votum fecerit vel religionis, vel ordinis sacri suscipiendi. Nam ex hoc non poterit puniri per iudicem secularem, cum votum hoc delicti commissi tempus praecesserit. Sic sane visum est Iaso. in d. l. cum quaedam, num 11. Hippo. in singul. 534. Gerardo in singula. 51. Chassanaeo in consuetud. Burgund. rub. 1. § 5. versi. Archid. num. 68. qui tamen scribit, se non credere, quod haec opinio a practicis admittenda sit, citatur ad hanc sententiam Bald. in leg. 1. C. an seruus ex suo facto. qui illud tantum asseuerat, quod qui ante delictum votum emiserit, & post delictum sit effectus voti executione clericus, aut religiosus, non possit puniri per iudicem secularem: quasi maxima sit praesumptio bonae fidei, & nullam subesse fraudem mutationi status. Atque in hunc sensum qui proprius est, & a praecitatis authoribus traditur, posset admitti opinio Iasonis, a quo plurimum hoc commendatur ex eo, quod probatio voti fieri possit iuramento proprio ipsiusmet vouentis. In his etenim, quae in animo consistunt, probatio sufficiens iure censetur ea, quae proptio iuramento fit. glossa elegans in capitu. significasti. in 1. de homicid. vbi omnes. gloss. in ca. si vero in 2. de senten. excommu. alia in § sed istae. & illic Iason nu. 89. Instit. de actio. gloss. in l. atqui natura. §. cum me absente. ff. de nego. gest. text. optimus. in c. pastoralis. de exce. late Hippo. in rub. de probat. nu. 122. Alci. in tract. de praesump. reg. 2. praesum. 10. Bart. in l. inter omnes. §. recte. ff. de furt. Aret. in l. interdum. §. quod ex naufragio. ff. de acquir. possess. quae quidem conclusio tunc admittenda est, cum de modico praeiudicio agitur, non autem vbi de maximo sit preiudicio agendum. tunc etenim maior, ac certior probatio requiritur, saltem ea erit necessaria, quae fieri ea de re communiter possit, vt notant Domin. in capitul. eos. de temporibus ordin. in 6. Abb. in c. quosdam. de praesumpt. Felin. in capitu. cognoscentes. de constit. numer. 14. & Hippo. in sing. 635. Vnde cum in hac specie de maximo agatur praeiudicio, nempe de graui, ac enormi laesione Reipublicae, & iurisdictionis secularis, ac denique Baldi, & Iason. sententia non sit satis iure probata, nec conueniat criminum iustae punitioni, minime mirabimur, etiamsi viderimus, eam in praxi refelli, opinor equidem non esse iustum, eam admitti, praesertim recepta illa tantum probatione, cuius a Iasone mentio fit. Nam & si probetur plene votum olim a delinquente factum, non est omnino exclusa illa suspicio fraudis, quae solet in hac specie subesse, ac contingere propter frequentes hominum cautelas, quibus passim vtuntur hi, qui iurisdictionem iudicis secularis ad liberius delinquendum effugere cogantur. # 33 THEMA CAP. XXXIII. Agitur item de iurisdictione seculari quo ad clericos, presertim ad breuem interpretationem capitu. si iudex laicus. de sententi. excommu. in 6. SVMMARIA. -  1 Iudex ecclesiasticus, non secularis cognoscit de quaestione illa, an clericus sit remittendus ad forum ecclesiasticum. -  2 Exceptio declinatoria fori proponi poterit, a clerico apud iudicem secularem, etiam post sententiam, quae transierit in rem iudicatam. -  3 Clericatus quo modo probari possit. -  4 Lite pendente apud iudicem ecclesiasticum clericus detineri debet reclusus in carceribus. -  5 Remissio clerici, cuius expensis fieri debeat? -  6 Clerici primae tonsurae, qui semel regiam, & secularem Iurisdictionem declinauerint, quae patiantur iure regia incommoda. -  7 Clerici arma portantes, an possint per iudicem secularem puniri. CAPVT XXXIII. SOLENT non leues oriri contentiones inter iudices ecclesiasticos & seculares super criminali punitione clericorum: & frequentissime controuertitur de his clericis, qui tantum primae tonsure gradum assumpserint, cum de his puniendis iudices seculares plerunque contendant, propter communem cum laicis viuendi rationem. Et tamen summus Pontifex in c. si iudex laicus. de sent. excommun. in 6. regulam quandam edidit, & constituit, ex qua certa posset assumi diffinitio in ea quaestione, an pendente lite super exemptione, & clericatu, sit statim clericus a iudice seculari captus remittendus ad ecclesiasticum, vel manere debeat apud secularem, donec probatione atque ordinaria cognitione fuerit decisum per sententiam, clericum illum habere priuilegium fori, & ideo remittendum esse, etiam quo ad principalis causae cognitionem ad iudicem ecclesiasticum. Haec etenim Pontificia responsio est semper prae oculis habenda, quia celebris est, & eam praeter Doctores ibi maxime commendarunt Bal. in l. si qua per calumniam. col. 2. C. de epis. & cler. & Caepola in consi. 11. col. 3. & consi. 10. qui quamlibet eius constitutionis partem peculiari adnotatione perpenderunt. Idcrico & nos multa hoc in loco summatim ad eius intellectum adnotauimus. Primum illud est praenotandum, quod huius causae cognitio eiusque diffinitio pertinet ad iudicem ecclesiasticum, non ad secularem, atque ideo iudex ecclesiasticus tractabit, an captus per secularem iudicem, vel apud eum accusatus sit clericus, & ecclesiastice iurisdictionis. quod probatur in d. c. si iudex. vbi huius rei ratio traditur ex eo, quod de re spirituali, vel ecclesiastica sit agendum: id est, de ordine. Eandem opin. que satis Communis est, & probant, & sequuntur omnes in d. c. si iudex. & in c. vni. de cler. coniuga. in 6. praesertim Francus illic colu. 3. Rotae iudices decisi. 202. in nouis. Fulgo. in consi. 124. Alex. in consil. 8. col. 3. lib. 1. quibus etiam suffragatur, quod vbi contingit questio inter iudicem ecclesiasticum & secularem super iurisdictione, iudex ecclesiasticus propter maiorem authoritatem cognoscet, an sua sit iurisdictio, secundum Anton. Butri. in c. caeterum. col. 3. de iud. Fel. & Dec. in c. pastoralis. in prin. de rescrip. & Ias. in l. 2. ff. si quis in ius vocat. non ierit. colu. 5. atque ita apud Hispanos haec sententia omnino seruatur: siquidem iudex ecclesiasticus cognoscit de clericatu, de tonsura & vestibus. Quod non tantum iure pontificio verum est, sed aequissima ratione constat, modo iudices ecclesiastici non temere, sed iuxta iuris canonici decreta, Romanorum Pontificum sanctiones, & ipsius Reipublicae vtilitatem negotium hoc absque vllo animi peculiari affectu tractare, & expedire conentur, zelo quidem iustitiae, non ambitione defendendae iurisdictionis, & liberandi sceleratissimos homines, Reipublicae pestem, & perniciem a iustissima iudicum secularium punitione. Apud Gallos huius controuersiae cognitio ad secularem iudicem pertinet, ab eoque lis ista tractatur, & expeditur non admissa, nec recepta decisione Bonifacij 8. in d. c. si iudex. sicuti testantur Guido Papae q. 138. Ioan. Gallus quaest. 38. qui quidem authores conantur, vsum istum forensem Galliae defendere, quasi non sit omnino contrarius responsioni Pontificis: que intelligenda est, quoties de clericatu tractatur: vt tunc cognitio pertineat ad iudicem ecclesiasticum, non ad secularem: qui tamen poterit de causa ista cognoscere, vbi sit quaestio de vestibus clericalibus: an his fuerit vsus, qui apud secularem accusatur, aut detinetur in carcerib. Sic sane Galliae iudicialem stilum praecitati authores, & intelligunt, & iure verum esse censent. Sed vtcunque sit ipse non dubito, hanc opinionem Guidonis, & Ioannis Galli falsam esse, & omnino contrariam communi omnium sententiae, ac denique pontificiae responsioni, quae in hoc tendit, vt cognitionem clericatus, & eius questionis, vtrum captus a iudice seculari gaudere debeat priuilegio fori, deferat iudici ecclesiastico, non seculari. Id etenim, vel ex eo probatur, quod summi pontifices, & eorum constitutiones formam prescripserint, qua in tonsura, & vestibus vti debent, & tenentur clerici, vt constat. Et ideo iudices ecclesiastici ius habent, non seculares ad cognoscendum, an clerici iuxta canonicas sanctiones fori priuilegium amiserint ex eo, quod tonsuram, & vestes clericales dimiserint, cúm hoc totum negocium iuris sit Pontificij, non Cesarei. Quamobrem non potest iure defendi forensis Galliae vsus etiam ita intellectus, vt Guido, & Ioan. Gallus intellexere, praesertim, quod vsus ille itidem obtinuit, vt iudex secularis nullo non in casu cognoscat, an clericus captus sit remittendus ad iudicem secularem, siue agatur de ipso clericatu, siue de tonsura, vestibusque clericali. vt fatentur Carolus Mol. in Alex. consi. 8. lib. 1. col. 3. & Ioan. Rupellanus libr. quarto forensium institutionum. capitulo 6. Secundo est & illud obseruandum, quod clericus alioqui quo ad criminalia exemptus a iurisdictione iudicis secularis, poterit hanc fori praescriptionem, & exceptionem declinatoriam opponere quocunque tempore, etiam post sententiam, quamuis ad eum vsque diem ipse tacuerit, ac ipsum defenderit, & litigauerit coram iudice seculari. Non enim potuit clericus hic consentiro in iurisdictionem iudicis secularis expresse, nec tacite saltem in his criminalib. causis, vbi agitur de coercione, & punitione personali. c. si diligenti. de foro compe. c. significasti. eod. tit. c. at si clerici. in prin. de iudi. sic sane in hac specie notant Chassanaeus in consuetud. Burg. rubr. 1. §. 5. versi. Archidia. numer. 45. Nicolaus Boerius in consuetud. Bituricensibus. tit. de iurisdictione. §. 21. in fine. & Ioan. Rupellanus in d. ca. 6. praemittit Decius in consi. 241. asseuerans ita iudicatum fuisse. Huius opinionis ratio illa quidem reddi solet, quod declinatoria fori, quae reddit iudicium ab initio nullum ex defectu iurisdictionis, quae nec prorogari potuit, nec prorogata censetur, potest quandocunque etiam post sententiam opponi, & impedit executionem illius sententiae, a qua non posset alioqui appellari: quemadmodum tradit Fel. in ca. exceptionem. numer. 28. de except. post Anton. Abb. & Imol. ibi text. optimus secundum vnum intellectum in c. ad petitionem. de accusationibus. Imo hec exceptio impedit executionem trium sententiarum, sicuti notat glo. ibi communiter recepta in Clemen. 1. de re iud. atque ita intellecta ex alia glo. in Clemen. 1. de sequestrat. poss. & fruct. quarum interpretationem & nos tradere conati sumus hoc in opere cap. 25. nume. 4. Igitur sententia lata per iudicem secularem est omnino nulla, quamuis clericus tacuerit, nec fuerit vsus fori praescriptione. quod & Socinus respondit, consi. 12. libr. 1. colu. 7. quem sequitur Petrus Auendanius in tracta. de exequend. mandatis. capitulo 22. numer. 2. His accedit, quod & ipse iudex ecclesiasticus potest clericos repetere a secularibus iudicibus, etiamsi ipsi clerici confessi fuerint, se laicos esse: sic etenim visum est Baldo in l. si qua per calumniam. col. 2. C. de epis. & cleri. Domi. & Franco in dict. c. si iudex. quorum opinio satis iure probatur, si consideremus rationem illam elegantem, qua vtitur summus Pontifex in d. cap. si diligenti. de foro compet. Qua ratione mihi non placet arestum illud, cuius meminit Rebuffus in leges regias prima parte tractat. de sent. execu. arti. 3. gloss. 2. dum refert, a senatu decretum fuisse, quod clericus condemnatus a iudice seculari ad honorabilem emendam non possit executioni opponere primae tonsurae exceptionem. Nec enim Bal. ab eo citatus in l. in contractib. colum. 1. C. de non num. pecu. hoc ipsum quidquam iustificat, imo potius (ni fallor) improbat. Clericus vero, qui accusatus apud iudicem secularem omisit vsque ad sententiam, vel eius executionem opponere declinatoriam fori exceptionem, merito est in expensis condemnandus, secundum Nicolaum Boerium, Decium & Rupellanum paulo ante citatos post Feli. col. 1. & alios in d. c. exceptionem. vbi est tex. ad huius conclusionis probationem satis celebris. Cuius authoritate idem tenet Aufrer. in Cle. 1. de offi. ord. regula. 2. nu. 33. AEgidius a Bellamera in decisi. 226. quae quidem expensarum condemnatio fieri debet per iudicem secularem: vt existimat Boerius, cuius opinio apud Gallos recepta est in praxi: teste Rupellano, qui tamen & Decius probant contrarium, & id iure verius est, atque ideo iudex tantum ecclesiasticus iurisdictionem habet ad hanc condemnationem, non secularis: qui sicut non est iudex competens quoad principalem causam, ita nec erit quo ad incidentem, & sic nec quo ad mulctam, nec quoad expensas, sicuti constat ex Panor. in c. si diligenti. col. pen. de foro compe. Bald. in l. si ex aliena. colum. 1. ff. de iud. & in l. generaliter. col. 2. C. de epis. & cler. verb. per hoc soluitur. subdit tamen Dec. in d. consi. 241. clericum ab his expensis oportere absolui ab ipso iudice ecclesiastico eo casu, quo post prolatam clericatus scripturam actor nihilominus apud secularem persistit, ac perseuerat in accusatione, & sententie executione tandem in lite principali: cum ex hoc sit verisimile, quod & si in litis exordio reus fecisset fidem de clericatu, ab ea tamen actor non fuisset discessurus. Vnde nihil nocuit dilatio editionis, & praesentationis scripturae, qua clericatus probatur. Sed haec opinio Decij merito displicet Ioanni Rupellano in d. c. 6. Nam si ab initio clericus edidisset, ac protulisset in iudicium scripturam clericatus, omnino euitaretur damnum illud expensarum, quod actori contingit, dum in cassum litem principalem apud secularem iudicem hactenus prosecutus est. Nam vbi actor producta scriptura clericatus remissioni consentiret, vel non refragaretur, plane statim remissio fieret: saltem nulla culpa notari actor posset: quod si ipse remissioni contradiceret, lis tractanda foret super sola remissione suspenso negotio principali: iuxta decisionem text. in d. c. si iudex. atque ea ratione in vtrunque euentum, si ab initio clericus literas clericatus produceret, vel se clericum esse dixisset, actor nullas fecisset expensas in prosecutione litis principalis apud iudicem secularem. Igitur opinio Decij non satis est tuta, nec iure probatur. Clericatus autem iure ordinario, & regulariter probari debet per scripturam. quod deduci videtur ex l. si qua per calumniam. C. de episcop. & [art. 3]cleric. vbi Iacob. Butrigarius & cap. legum. 2. q. 1. tradit late Rebuffus in pract. benefi. ti. de forma literarum tonsurae. nume. 22. & seq. probari tamen potest per testes, maxime vbi scriptura, fuerit amissa, & perdita. l. testium. C. de testib. l. si solennibus. C. de fide instr. glo. communiter recepta in dicto cap. si iudex verb. fecerit. notat Guido Papae, qu. 474. In hac tamen specie, quam tractamus, quoties agitur de iurisdictione iudicis secularis declinanda ex causa clericatus, probare debet plene per scripturam, vel perduos testes clericatus ipse: cum de maximo prae iudicio tractetur: quod satis constat, & tenent Bald. Alber. post Cynum in di. l. si qua per calumniam. text. optimus in c. tuae fraternitati. de clericis peregrinis. Nam licet Bald. in c. licet vniuersis. & illic Fel. de testib. Iason in rep. l. admonend. num. 198. ff. de iureiur. Hippol. in l. 1. §. idem Cornelio ff. de quaestionib. in fi. Gerardus in singu. 49. Chassanaeus in consuetud. Burgundiae. rub. 1. §. 6. versi. ponderanda. num. 11. scripserint, primam tonsuram probari posse vnius testis testimonio: vbi de alterius praeiudicio non agitur. & Rebuffus in d. titu. de forma literarum. num. 24. & Matth. de Afflict. in constit. Neapolita. titu. 3. nume. 12. velint Baldi sententiam adducere, & probare quo ad controuersiam inter iudicem ecclesiasticum, & secularem super iurisdictione in clericum exercenda contingentem. Mihi tamen vera videtur opinio Baldi. vbi vere non agitur de alterius graui praeiudicio: & ideo temerarium esse censeo, eandem sententiam huic contentioni aptare, quae super iurisdictione discutitur: cum ea res sit grauissimi, & enormis praeiudicij. Quod sensit eleganter Ludouicus Gomet. in regula de annali possessor. q. 36. num. 5. qua in re cauendum est, nam quandoque Doctorum allegationes non satis distincte fieri solent. His accedit, quod vnius testimonium non est regulariter admittendum. c. licet vniuersis. c. veniens. & ca. in omni negotio. de testib. c. Deus omnipotens. 2. q. 1. & §. 1. 2. q. 4. l. vbi numerus. ff. de testib. etiamsi praeclare sit authoritatis, & dignitatis. c. Ego solis. 9. distinct. gl. in c. sicut. de sentent. excommu. cuius meminere Abb. in c. cum in ecclesijs. de maio. & obed. Fel. in cap. ad eminentiam. de senten. excommun. idem Fel. in cap. post cessionem. column. 4. de probationib. textus opt. in cap. cum a nobis. de testib. & in l. iurisiurand. C. de testib. notant Abb. & Doctor. in capitu. constitutus. de appellatio. late Iason in dicta repeti. l. admonendi. numer. 189. & Corasius lib. 3. miscellaneorum. ca. 7. & idem erit respondendum, etiam, si quis de proprio facto testificetur nullum inde consecuturus commodum: adhuc etenim hoc testimonium non est sufficiens in praeiudicium alterius: quemadmodum tenet Paulus Castrensis in consi. 337. lib. 1. colu. 3. versicu. item non obstat. quem secutus est Aymon Sauillianus in consil. 178. colum. 3. quanuis maior sit huic, quam alteri adhibenda fides: vt sentit Socinus in consi. 28. colum. 2. li. 3. tametsi idem Paul. de Castr. in l. quicunque. C. de ser. fugi. probare velit, quod huic sit plena, & integra fides adhibenda. Fortassis in hac materia, quam tractamus sufficeret primae tonsurae probatio per vnicum testem ad summariam cognitionem, vt clericus captus remittendus sit statim ad iudicem ecclesiasticum adhuc pendente lite super clericatu, & ante ipsius diffinitionem: sicut & ad hunc effectum sufficit fama publica: vel clericalis vestitus tempore delicti commissi, modo ante id temporis non fuerit laicis vestibus ipse clericus vsus: item sufficit communis aestimatio clericatus: vt explicat textus in d. cap. si iudex. ex quo apparet, in his casibus esse statim remittendum clericum ad iudicem ecclesiasticum, vt ab ipso custo diatur pendente lite super clericatu, quae ab eodem est examinanda, & diffinienda. Certius tamen est, (vt opinor) quod non sufficiat vnicus testis ad probationem tonsurae, vt clericus captus statim ante omnia pendente adhuc clericatus quaestione remittatur ad iudicem ecclesiasticum. Nec enim casus hic par est, & similis casibus illis, qui in dicto cap. si iudex laicus. exponuntur: cúm in illis consideretur status ille clerici capti, quo vtebatur tempore commissi criminis. Imo & hodie vsus obtinuit, remissionem minime fieri, donec causa clericatus per ecclesiasticum iudicem sententia, quae transierit in rem iudicatam, fuerit finita. Quamuis statim iudex secularis teneatur supersedere cognitioni criminis, & ad hoc possit compelli per iudicem ecclesiasticum, suscepta prius summaria probatione primae tonsurae: quod satis deducitur ex d. c. si iudex. in vlti. eius part. Quo quidem casu sufficiet probatio tonsurae per vnicum tantum testem ad suspensionis effectum, vt iudex secularis nulla vtatur nouatione. Quod si iudex laicus de criminali causa cognouerit aduersus clericum nondum ab eodem captum, qui tamen ad iudicem ecclesiasticum accedit petens, se pronunciari clericum, exemptum [art. 4]a iurisdictione seculari, & ideo per censuras canonicas postulet, secularem iudicem inhiberi cognitione illius causae: debet interim pendente lite clericus hic detineri a iudice ecclesiastico in publicis, & tutissimis carceribus, ita quidem, quod non dimittatur a carcere sub fideiussoribus, nec detineatur in ecclesia, aut monasterio his locis veluti carcere inclusus. Quod in maximam Reipublicae vtilitatem, & quietem decretum est ab inuictissimo Rege Carolo Burgis anno Domini M. D. xxiij. & rursus Pintiae ab eius supremo consilio, & Senatu anno Domini M. D. xlv. alioqui, siclericus hic non detineatur reclusus in carceribus, capi poterit a iudice seculari, & in carcerem mitti. Idque non tantum fieri debet pendente lite super clericatu, sed & pendente lite super ipsius criminis punitione: tametsi quidam iudices ecclesiastici conentur regia decreta intelligere, lite pendente super clericatu: quasi ea finita nondum punito crimine liberum sit iudicibus ecclesiasticis, clericos iam per eorum sententiam redditos, & effectos immunes a iurisdictione seculari: item a carcere dimittere, vt delicta maneant omnino impunita, & vere dicipossit, in hisce clericis primae tonsurae, nihil aliud ordinem hunc ecclesiasticum esse, quam liberam delinquendi licentiam, & immunitatem tutissimam, qua freti audaciores fiant ipsis omnino laicis, quod satis est a qualibet Republica bene instituta alienum. Sed & quoties remissio fit a iudice seculari, clericus ipse remittendus erit cum custodibus expen[art. 5]sis ipsiusmet clerici: quemadmo dum notant Aufrer. in Clem. 1. de offi. ordina. q. 2. num. 22. idem Aufrer. in Capella. Tolosana 273. Nicola. Boerius decisio. 303. colum. penult. ex Bald. in l. generaliter. §. his praesentibus. C. de reb. credit. argumen. tex. in l. quoniam liberi. C. de testib. & in l. cum saepe. C. de eroga. mili. anno. li. 12. quod si clericus sit pauper, remittendus erit expensis ipsius episcopi, qui remissionem petit, secundum eosdem. Et videtur notare Bal. in ti. de pace Constantiae. §. si iudex. Clerici autem primae tonsurae, qui semel vsi fuerint fori praescriptione aduersus iudicem secularem, eiusque forum declinauerint, petentes [art. 6]causae remissionem, & personae ad iudicem ecclesiasticum, lege regia indigni censentur publicis officijs secularibus. l. 17. titulo 3. li. 1. ordi. id que equissimum est authoritate text. in cap. sacerdotibus. ne cleri. vel monach. quo capite officia secularia clericis interdicta censentur. Huic authoritati accedit ratio: quae deducitur a publica vtilitate: cum esset maxime absurdum, & iniquum, eos admitti ad officia publica secularia, qui non possunt a iudicibus secularib. puniri, si deliquerint in officio. Siquidem clericus in minoribus etiam constitutus, qui ad officium seculare admissus in eo deliquerit, non poterit a iudiceseculari puniri, secundum glo. & Doctor. in dicto capitul. sacerdotibus. quam opinionem dixit Communem esse, licet apud Gallos minime receptam Aufrerius in dicta Clemen. 1. de offi. ordi. regul. 1. fallent. 17. tradit late, & optime Gulielmus Benedictus in capitulo Raynutius, de testamentis, verbo. & vxorem, secunda decisione. numero 447. qua ratione regia lex in d. l. 17. etiamsi permittat clericos coniugatos non deferentes tonsuram, nec vestes, admitti ad officia secularia: prohibet tamen ad ea clericos primae tonsurae non coniugatos eligi, & admitti: quod non satis diligenter seruatum hactenus fuisse, palam constat. Hinc etiam deducitur ratio ad pragmaticam constitutionem Ioannis Regis 2. quae extat inter huius regni pragmaticas l. 109. & lib. tertio ordin. titu. 1. l. 9. Est etenim statutum, clericum primae tonsurae iurisdictionem iudicis secularis declinantem, ipso iure priuatum esse omnibus, & quibuscunq; stipendijs, muneribus, & officijs publicis quae ab ipso Rege obtinuit. AEquum siquidem est, quod clericus officia vel munera secularia, publica, & regia non obtineat, si eius iurisdictionem est fori praescriptione declinaturus. Haec vero poena forsan non obtinebit, vbi super ipsa exceptione fori declinatoria non fuerit pronunciatum, nec exceptio habuerit effectum, quasi ad hanc poenam non sufficiat solus conatus, nisi fuerit secutus effectus. Quod ita visum est Bal. in l. si quis in suo. in prin. ad fi. C. de inoff. testam. & Fel. in tract. quando conatus. col. pen. Est & illud hoc in tractatu commemorandum, Carolum Caesarem, Hispaniarum Regem anno Domini M. D. xxvj. publico decreto statuisse, clericos primae tonsurae, qui semel iurisdictionem secularem fori exceptione declinauerint, & fuerint ab eorum punitione liberati, [art. 7]non posse arma ferre, nec armis vti, etiam illis quae sunt alioqui regia lege laicis communiter permissa: ac ideo posse per iudices seculares hisce armis hos primae tonsurae clericos licite expoliari. Extat hoc regis edictum datum Hispali: & rursus Granatae inter huius Granatensis auditorij ordinationes folio 74. colum. 2. quod quidem poterit examinari ex illa quaestione, qua tractari solet, an clerici armaportantes possint puniri per iudicem secularem. Et sane de interdicto armorum vsu generaliter extat rubrica Codicis Iustiniani: vt armorum vsus inscio principe sit interdictus libro 11. & in Authen. de armis. vbi hac de re tradidere interpretes: & in l. armorum. ff. de verb. signific. atque illic. Alciat. & Catell. Cotta. in memoralibus. verb. armorum. & alij statim citandi. Lex autem principis secularis, quae de interdicto armorum vsu generaliter lata fuerit in Reipublicae vtilitatem, dubio procul etiam clericos complectitur: cum & his iure pontificio sint arma illa interdicta, que solent frequentissime varijs legibus laicis permitti. ca. clerici. de vita & honest. cleri. Vnde palam fit, clericos non posse arma portare, quae lege laicorum sint interdicta. textus optimus in ca. 1. §. si clericus. de pace tenend. & eius violat. De eo tantum articulo controuerti poterit, an super hac re & interdictis armis clerici possint per iudices seculares puniri. Nam Ioan. de Platea in §. item leg. Iulia. Instit. de pub. iud. col. 4. & Ioan. Lup. in c. per vestras. de donatio. inter virum & vxorem. [art. 6]2. notab. §. 1. num. 13. existimat, poenam lege seculari statutam, & dictam portanti arma vetita, non posse peti contra clericum apud iudicem secularem, sed petendam esse apud ecclesiasticum, etiamsi pecuniaria sit. Quod mihi admodum placet. Imo fortassis non tenebitur iudex ecclesiasticus poenam illam aduersus clericum exequi, sed poterit iuris canonici poenis, & pecuniaria mulcta eius arbitrio clericum punire. Apud Gallos ex priuilegio Romanorum Pontificum obtentum est, posse clericos per regios iudices puniri poena pecuniaria propter armorum vsum lege regia vetitum, quemadmodum tradidere Ioan. Faber in l. addictos. C. de episc. aud. Chassan. in consuetud. Burg. rub. 1. §. 5. versi. Archidiaconus. nu. 79. Carolus Degrassalius lib. 2. Regalium Franciae. iure 17. Aufre. in clem. 1. de offi. ordin. regula 1. Fallen. 13. Guliel. Bene. in c. Rayn. de testa. verb. & vxorem nomine Adelasiam. 2. decisi. nu. 436. Vtcunque tamen sit ipse censeo, clericum quencunque arma prohibita portantem posse per secularem iudicem, & ministrum laicae iurisdictionis armis his expoliari, & priuari absque vllo metu excommunicationis: quia hoc ad secularem iudicem, & Reipublicae rectorem dubio procul pertinet, nec compelli poterit iudex secularis a iudice ecclesiastico arma illa restituere. Siquidem laica lex arma prohibere potuit, eaque prohibitio clericos etiam complectitur, vt probauimus superius. Et licet non posset iudex secularis punire clericum arma prohibita portantem poena etiam pecuniaria, ipsa tamen arma quibus armatus deprehensus clericus est, iustissime poterit eidem auferre. Nec est lex diuina, vel humana, quae contrarium probet, imo haec consuetudo, aut tacita iuris permissio sanctissima est, atque in maximam vergit Reipublicae vtilitatem. Alioqui clerici libere vagarentur armati, cum iudex ecclesiasticus non habeat ministros, qui noctu possint clericos armatos capere, armaque ab eis tollere. Praesertim, quia frequentior est in toto fere orbe Christiano illa consuetudo, quae obtinet, arma non amitti, nisi quis fuerit deprehensus armatus, etiamsi constet illum arma portasse. Idem quando que iure pro bari poterit, si verba legis prohibentis arma exacte perpendantur, vt examinentur, vt docet eleganter Corneus consil. 20. lib. 3. cui adde Alexan. in l. possideri. §. Neratius. ff. de acqu. poss. Roma. & Alberi. in l. 1. §. hoc rescriptum. ff. ad Syllania. & Bal. in l. 3. §. 1. ff. de offic. praefect. vigil. # 34 THEMA CAP. XXXIIII. Inquiritur adhuc, an quandoque possit a laicis forum seculare declinari in criminibus puniendis. SVMMARIA. -  1 Laicus, qui simul cum clerico delictum commiserit, an possit seculare iudicium declinare? -  2 Intellectus leg. si communem. ff. quemadmodum seruitu. amitt. -  3 Paenitentes ex iudicis ecclesiastici sententia, non sunt quo ad alia crimina iudici ecclesiastico subiecti: vt necessario sint apud eundem accusandi. -  4 Expenditur intellectus c. aliud 11. q. 1. -  5 Intellectus ad tex. in c. vt commissi. §. nec non faciendi. de haeretic. in 6. CAPVT XXXIIII. SOLET interdum, etiam a laicis iurisdictio secularis declinari ad effugiendam criminis punitionem, & ea ex causa plures disputantur ac examinantur quaestiones, & inquiruntur casus, quibus laici immunes, liberique censentur a iudicibus secularibus, ex quibus apud authores frequentissimus est ille, quo traditur, an iudex ecclesiasticus excluso prorsus seculari possit cognoscere de crimine commisso, & perpetrato simul a laico, & clerico, non tantum ad puniendum ipsum clericum, sed & ad ipsius laici punitionem. Et sane quidam opinantur, cognitionem & punitionem criminis simul a clerico, & laico commissi ad iudicem ecclesiasticum pertinere, non ad secularem [art. 1]etiam quo ad laicum, vt tandem is sit ab ecclesiastico iudice, non a seculari puniendus. Huius opinionis authores sunt Anton. a Prato in l. 1. in fin. ff. quae senten. sine appel. rescindant. Maria. Soc. in consi. 12. libr. 1. idem Soc. in cap. 2. columna quarta, de mut. petit. Felin. in capit. 1. colum. 4. de praescript. Ferrari. cautel. 10. Ferdi. Loazes in tracta. de matrimo. 10. dubitatione nu. 20. Soci. Iunior cons. 34. lib. 2. colu. 1. Barth. Soci. in l. cum senatus. ff. de rebus dub. in fi. qui scribit, hanc opinionem in praxi seruatam fuisse. Idem testatur se Mediolani vidisse Chassanae. in consuet. Burgund. rub. 1. §. 1. versi. Archidiaconus. num. 70. Eandem opinionem sequitur Robertus Maranta de ordine iudiciorum parte 4. distinct. 11. nu. 22. cum tamen statim numer. 24. rationem huius opinionis veram esse censeat in indiuiduis, non autem in diuiduis. Quod & Soci. sensit in dict. consi. 12. col. 6. Sed & Felin. ac plerique alij hoc ipsum verum esse censent, quoties potest laicus condigne per iudicem ecclesiasticum puniri: cum alioqui sit puniendus laicus a iudice seculari. Hanc vero sententiam, quam tot authores secuti sunt post Antoni. a Prato probare conantur multis, quae societatis, & communionis causa fuere inducta, quorum mentionem latissimam faciunt Iason in l. si emancipati. C. de collationib. & Petr. Rebuffus in auth. Habita. C. de filius pro patre. priuilegio 106. Potissimum huic opinioni suffragatur tex. in c. per tuas. de arbitris. vbi ratione societatis laicus potest arbiter esse de causa spirituali simul cum clerico. Cuius decisionis praeter doct. ibi meminere Feli. in dict. c. 1. colu. 4. & Hippol. in singula. 180. qui palam sequitur opinionem Antonij de Prato Veteri. Est etenim ratio satis sufficiens ad responsionem pontificis ex eo, quod laicus non prohibeatur esse arbiter in causa spirituali, quia incapax sit, sed iure cuiusdam honestatis: vt explicat Abb. in c. cum dilectus. de arbit. Haec vero honestatis ratio cessare videtur, quoties simul laicus, & clericus arbitrium susceperunt de re spirituali. Alio qui si laicus incapax esset, non posset in eum & clericum simul compromitti. l. Paedius. ff. de arbitr. tametsi laicus censeri soleat incapax ad iudicandum iudicis authoritate de re spirituali. capit. 2. & 3. de iudi. Imo nihil refert, quod compromissum de re spirituali fiat in duos laicos simul, & vnum clericum. Nam & fieri potest, vt constat in dicto capit. per tuas. quo probatur, actum indiuiduum nomen accipere a digniori parte, etiam si ea minor sit numero, & quantitate: quoties plures considerantur, vt singuli: non vt collegium. quod Deci. censet in capit. ex literis. de constitut. existimans, secus esse, vbi plures considerari debent, vt collegium: nam eo casu in indiuiduis denominatio fit a maiori parte, licet ea non sit dignior. gloss. celebris, & illic omnes in capit. 1. de loca. verb. sub excommunicatione. Abb. & omnes in dict. capit. ex literis. vbi Feli. & Deci. multa tradiderunt, ex quibus apparet, hanc opinionem esse communem. Quamuis Antoni. Burgensis in cap. cum dilecti. num. 14. de empt. & vendit. authoritate text. in dict. capit. per tuas. & gloss. in capit. quod in dubijs. de consecra. eccles. vel alta. & in l. 1. in princ. ff. de verbo. obligatio. verb. stipulatio. probare conetur, collegium clericorum simul, & laicorum, dici ecclesiasticum, etiam si minor pars sit, & constet ex clericis. Quod si par sit numerus laicorum, & clericorum, receptum est, vniuersitatem, & collegium a clericis nomen accipere, & ecclesiasticum censeri. Et tamen adhuc decisio text. in d. c. per tuas. non probat opinionem Antonij a Prato. cum in hac quaestione, quam tractamus, res diuidua sit quo ad cognitionem causae, & punitionem criminis: & ideo possit facilime iudex ecclesiasticus punire clericum, & secularis laicum, absque vlla vtriusque iurisdictionis laesione. Adducitur item & pro Antonio text. in l. si communem. ff. quemad. seruit. amit. vbi Iurisconsultus respondet, posse quem per socium retinere viam & eius vsum, quam per se non poterat. Sed id responsum refertur ad eam vtilitatem, quae diuidi saltem commode non potest, aut simpliciter indiuidua est. Nos vero hac in parte tractamus de re, & causa, quae commode diuisionem admittit. Idcirco ego opinor, falsam esse opinionem praedictam, nec video, qua ratione iuste potuerit a practicis quandoque admitti, nisi id fecerint maximo studio fauendi laicis de crimine accusatis. Sic multis rationibus omnium latissime hoc ipsum probat Aymon Sauillianus in cons. 232. li. 2. cui accedit tex elegans in l. si quis vxori. ff. de furt. in prin. vbi in delictis socius criminis minime gaudet priuilegio socij. Nam si vxor, & Titius a marito res surripuerint simul, Titius tenebitur actione furti, licet vxor ab ea libera sit, & solum teneatur actione rerum amotarum. Quem locum expendit contra priorem sententiam Ioan. a Neuizanis in sua Sylua nuptiali. libro sexto, numero 38. Hanc vero posteriorem opinionem receptam in praxi fuisse, & passim admitti, asseuerant Rebuffus in d. authen. habita. priuilegio. 106. Io. Rupellanus li. 3. forensium institutionum c. 11. Philippus Probus in pragmatica sanctione titul. de concubinarijs. §. ipsas. verbo arcere. in additionibus ad Cosmam. Rursus idem Rebuffus in prooemio regiarum constitutionum. glo. 5. numero 117. imo & Nicolaus Boerius consuetudinibus Bituricensibus titu. de iurisdictione. §. 9. scribit, priorem opinionem nusquam in praxi seruatam fuisse. Quod si contingat, causam esse indiuiduam, & communem, ita quidem, vt nulla possit congrua distinctio, nec diuisio fieri inter [art. 2]socios, quorum alter fori priuilegium habet: tunc tota causa, etiam quo ad socios non habentes priuilegium, erit tractanda coram iudice illius, qui fori priuilegium habet: sicuti ex dict. l. si communem. adnotarunt Aretin. cons. 25. col. 2. Bartol. Soci. in consi. 82. lib. 3. vers. nona conclusio. Bald. in l. praecipimus. C. de appellatio. §. eadem obseruando. notatur in l. 1. C. si in communi, eademque causa in integr. restit. postulet. A quibus varia hac de re traduntur exempla: Omnes etenim responsum Iurisconsulti in dicta l. si communem. intellexere in indiuiduis: non in his, quae diuidua sunt. Idem tenent Dec. in l. si emancipati. post alios, numero 5. C. de collationi. idem Dec. in authen. cassa, & irrita. numero 9. C. de sacrosanct. eccles. Angel. in d. l. si communem. Roman. in consi. 195. ad finem. Iason in consi. 238. colum. vltim. libr. 2. Vnde falsa profecto est, & omnino a iuris authoritate aliena opinio Hippo. qui in dict. singul. 180. existimat, fratres simul habitantes, & patrimonium commune habentes cum fratre, qui ratione clericatus, vel alia ex causa immunis est ab oneribus publicis ratione rerum indictis, itidem liberos esse, & immunes ab eisdem oneribus mixtis, censibus, vel indictionibus publicis. Nam cum onera ista possint commode distribui, pro parte illius patrimonij adhuc indiuisi, quae competit fratribus, & socijs laicis, quique nullam habent immunitatis causam, nulla ratio patitur hos liberos, & immunes censeri. Atque ita huic opinioni suffragantur expressim Speculat. in titu. de cleri. coniugat. versicu. quid si clericus. & Dec. in dict. authenti. cassa & irrita. numero nono, & in dict. l. si emancipati. nu. 5. Est in hoc eodem tractatu de laica potestate, & iurisdictione insignis, & elegans quaestio, quam scio semel satis disputatam & controuersam fuisse: scilicet, An poenitentes, qui a iudice ecclesiastico per sententiam propter aliquod crimen ecclesiasticum damnati sunt ad agendam poenitentiam, & ea sub forma fuere admissi ad ecclesiam, veniamque criminis consequuti sunt, possint a iudicibus secularibus, cum sint alioqui laici, ob alia crimina puniri, & ad punitionem capi, atque in secularem carcerem mitti? Extat sane text. celebris in ca. aliud. 11. q. 1. quod repetitur in ca. aliud. de poenit. dist. 1. ex epistolis Leonis Pape Primi. Nam Gratianus in dict. c. aliud. 11. q. 1. ad finem deducit ex ipsius diui Leonis testimonio, hos poenitentes non tantum in criminalibus, sed & in ciuilibus apud iudicem ecclesiasticum conueniendos esse. Idem probant simpliciter Hostien. in summa titul de for. comp. §. ex praemissis patet. Specu. tit. de compet. iudi. addit. §. 1. versi. decimus septimus. Anton. Butrius in cap. 2. de for. competen. col. 2. & illic Barbat. nu. 61. Hi etenim authores opinionem istam secuti sunt absque vlla distinctione, censentes, hos poenitentes publice non posse per iudicem secularem puniri, nec condemnari, etiam ciuiliter, qui sunt ecclesiasticae iurisdictionis: vt & aliae personae ecclesiasticae. Sunt tamen & alij, quibus placet, hoc ita admittendum fore, modo intelligamus sententiam istam de solenniter poenitentibus. Sic sane voluere glo. in dict. c. aliud. quam docto. inibi nec expressim reprobant, nec palam probant, licet sensim eam admiserint. Idem Cald. in specie in consil. 7. titu. de iudi. repertorium inquisitorum. ver. poenitentiam pecuniariam. Solennis autem poenitentia est illa, cuius mentio fit in cap. 50. distin. quae maxime differt a publica, & priuata: quemadmodum nos latius ostendimus libr. 2. varia. resolutionum cap. 10. nu. 3. ex quibus, etiam si opinio Gratiani, & aliorum vera foret, obtineret vtique tempore illo, quo solennis agitur poenitentia: ea vero finita nulla prorsus ratio est, quae praenotatam conclusionem probet in illo, qui solennem egerit poenitentiam: cum nec is clericus sit, nec clericus esse possit, nec vllum habeat fori ecclesiastici priuilegium. Sed & Anto. Burgens. in c. 2. col. vlti. de empti. & vend. obiter attingens huius quaestionis intellectum, opinatur, Antonij Butrij sententiam procedere in eo, cui est iniuncta publica, & perpetua poenitentia. per text. in d. c. aliud. Atque ita censet, esse intelligendos omnes authores, qui illius capitis authoritate praedictam tenuerunt opinionem. Rursus Barbat. in dict. cap. 2. num. 61. asseuerat, non probari Antonij conclusionem in d. c. aliud. cum Leo Pontifex Maximus illic potius consilium, quam necessitatem, aut praeceptum tradiderit: & tamen veram eam esse ostendere conatur, ex eo, quod publice poenitentes sint personae ecclesiasticae. Quod nullibi probatur in iure, & ideo falsum esse constat. Sic & Innoc. in ca. significantibus. de offi. deleg. aliter quaestionem intellexit, dum scribit, poenitentes esse sub protectione ecclesiae, sic, vt sunt aliae miserabiles personae, vt tandem non possit ab eis declinari iudicium seculare, tametsi valeant & possint iudicem ecclesiasticum adire, quoties fuerint vi, potentia, vel iniuria oppressi: aut secularis neglexerit eis ministrare iustitiam. Qua de re nos tractauimus superius in capitu. 6. huius operis. Qua ratione plane deducitur, Innocentium velle, atque asserere, paenitentes non esse necessario conueniendos, aut accusandos apud iudices ecclesiasticos, imo posse id fieri apud seculares, neque eos habere ius declinandi forum seculare. Idcirco authoritatem Innocentij secuti, expressim tenent, poenitentes indistincte posse apud iudicem secularem conueniri, quoad criminalia, & ciuilia. Panormit. numer. 9. & illic Aretin. colum. 2. in dict. capit. 2. de foro competen. Maria. Socin. in capitu. 1. eod. titul. versicu. decima declaratio. numero 13. ex iunioribus optime, ac diligenter Iacobus Septimancensis regius in Pintiana curia consiliarius in catholicis institutionibus capitul. 46. numero 16. Huius opinionis ea mihi placet ratio, quod secundum regulam iuris, laici subsint quo ad criminalia, & ciuilia, iudicibus secularibus, & nullibi iure canonico, vel ciuili ab hac regula publice poenitentes reperiantur exempti, & immunes. Huic rationi accedit maximum & pene perniciosum reipublicae dispendium, quod dubio procul ex contraria opinione publicae disciplinae, & scelerum punitioni contingeret. Etenim cum a iudicibus ecclesiastcis ordinarijs, & episcopis laici possint admitti ad publicam poenitentiam, facilime posset multis laicis ministrari, & exhiberi delinquendi audacia nullam seueram nec grauem timentibus punitionem. Non oberit huic posteriori sententiae text. in d. c. aliud. varie siquidem intelligitur, etiam ab authoribus prioris opinionis: atque ideo non erit adeo facile iudicare, quaenam sit frequentiori suffragio recepta sententia, cum quidam eum locum de solenniter poenitentibus, alij de publicam, & perpetuam agentibus poenitentiam, alij de omnibus intellexerint: quin & quibusdam placuerit, illic non probari conclusionem. Quo fit, vt saltem hoc sit maximum argumentum, non satis tutam esse opinionem istam, quae ita incertam probationem habeat. Nihilo minus ille text. intelligitur, vt potius consilium det, quam praeceptum tradat: quasi consili[art. 4]um sit ipsi poenitenti commodum, iudicem ecclesiasticum adire, non secularem: quod Barb. not. in d. num. 61. cuius interpretatio minime procedit, vel ex eo, quod nullo pacto consilium conueniat, vbi necessitas iuris adest. Nam si poenitens actor est, omnino debet reum vocare apud ipsius rei iudicem: nec est in eius arbitrio hunc vel illum iudicem eligere: quemadmodum fatentur omnes in d. c. aliud. & probatur multis in locis vtriusque iuris. Quod si ipse poenitens reus, is certum iudicem habet, quem declinare non poterit, cum sit satis apud proprium iudicem conueniri: & ideo si actor poenitentem conueniat apud illum iudicem, qui eius est proprius, non est in eius arbitrio iudicium illud declinare. Quamobrem non conuenit praedicta interpretatio, si de consilio velimus tractare, vbi nulla electio alio qui iure datur ipsi poenitenti, cui necessitas incumbit, vel ad agendum, vel responden dum coram certo iudice. Igitur cum detur consilium ad electionem, quae poenitenti non incumbit, nec competit: absurdum videtur, responsum Leonis Papae ita interpretari, vt consilium detur poenitenti. Nisi constitueremus, poenitentem habere duos iudices, quorum alterum agendo vel defendendo posset libere eligere. Quod non probatur iure nec probari potest. his adde quae ipse notaui libr. 1. variar. resol. cap. 18. nu. 6. quo in loco de electione plurium iudicum tractaui. Secundo, Intelligitur Leonis Papae responsum a quibusdam ita quidem, vt obtineat in illis religiosis, qui olim dicti fuere poenitentes, publico ipsius instituti nomine: quorum mentio fit in capit. de his. & capit. sequ. 33. q. 2. & in concilio Agathensi. ca. 11. & in concilio Toletano. 4. cano. 53. Hi etenim cum religiosi sint, & vere religionem fuerint professi, mirum non est, quod sint exempti a iurisdictione seculari, & ecclesiasticae tantum subsint. Quod probat Iacob. Septimacensis in d. c. 46. nu. 18. Quemdmodum & in simili de heremitis profitentibus poenitentiam tradit Aret. in dict. c. 2. de foro compet. nu. 12. scribens, communiter receptum esse, hos iurisdictioni tantum ecclesiasticae, non seculari subijci. quod gl. notauit in c. qui vere. 16. q. 1. & in l. 2. ff. de in ius voc. Quamuis Abb. in d. c. 2. num. 10. Cardi. in cle. per literas. de preb. & Aufre. in cle. 1. de offi. ord. reg. 2. fallent. 33. nu. 37. teneant contrarium, & id seruatum fuisse in praxi asseueret Aufrer. Eorum etenim opinio procedit in simplicibus heremitis, non in his, qui sunt heremitae paenitentium religionem professi, etiam si gl. praedict. & gl. in c. nulla. 93. distinct. priorem opinionem absque vlla distinctione probauerint. & Innocen. in cap. cum ad monasterium de statu regul. Sic nuper nempe anno domini 1490. exordium habuit apud Lutetiam Parisiorum ordo poenitentium foeminarum authore Ioanne Textore Minorita: vt scribit Robertus Arboricensis in tracta. de tuendo coelibatu tomo 2. qui etiam commemorat, hoc institutum aetate beati Ludouici sedem tenuisse prope muros Parisienses in caenobio diui Antonij Campensis: & tamen labentibus annis illis successisse conuentum virginum, qui hodie extat sub Cisterciensum regula. Sed an hae poenitentes foeminae pertineant ad iurisdictionem ecclesiasticam, constabit ex earum regula, & religionis professione. Ipse vero non possum mihi aliquo pacto persuadere, restringendum fore Diui Leonis responsum ad religiosos illos, qui re, & nomine poenitentes ex peculiari religionis, & ordinis instituto dicebantur. Nec enim de his Leo Papa cogitauit, sed de poenitentibus laicis quibus liberum erat res seculi tractare, loquitur euidenter, non de religiosis ordinem certum, seu institutum aliquod religionis profitentibus. Vnde secundus hic intellectus non satis conuenit praecitatae Pontificis sanctissimi responsioni. Tertio Panormit. in dict. c. 2. numer. 9. aliter existimat intelligendum esse text. in dict capit. aliud, asseuerans, poenitentem posse conueniri apud iudicem secularem: licet ipse possit agere contra quencunque coram iudice ecclesiastico. Quae quidem interpretatio ex eo displicet Barbatio ibidem, quod opinetur, non posse haec duo simul constare, poenitentem actorem posse agere apud iudicem ecclesiasticum, & eundem reum posse conueniri apud secularem. Atque idem mihi videtur, si constituamus, poenitentem esse & censeri personam ecclesiasticam. Cum si hoc iure, quia persona ecclesiastica est, potest agere apud ecclesiasticum: poterit fortiori ratione apud eundem conueniri, & declinare forum iudicis secularis. Quamuis Panor. hunc sensum habere possit, & vere habet, quod poenitens & miserabilis persona possit agere apud iudicem ecclesiasticum, licet teneatur conuentus respondere coram seculari. Etenim in pauperibus & miserabilibus personis possunt haec duo procedere, & obtinere: vt colligitur ex Innocent. quem citat Panorm. in d. ca. significantibus: & nos obiter diximus superius in c. 7. & tamen non omnino conuenit Panor. intellectus, quia poenitens non est persona ecclesiastica, nec, vt miserabilis poterit regulariter coram ecclesi. iudice agere: quemadmodum paulo ante probauimus. Vnde falsa est omnino nec probatur a doctorib. opinio gl. in d. c. aliud. in 2. intellectu, dum illud responsum intelligit, quoties poenitens reus est. Nam omnes fere, quorum superius meminimus, paucis exceptis, dum diligenter examinant verum sensum c. aliud. plane illud intelligunt in poenitente actore: non in reo, vt ex modo traditis, & statim explicandis constabit. Quarto: frequentiori doctorum suffragio responsio Leonis Papae in actore intelligitur: vt tandem, Poenitens, si causam habeat, quam forsan negligere non debeat, possit reum vocare ad ecclesiasticum iudicium: eaque vocatio sit necessaria, quoties reus ipse clericus est. At vbi reus sit laicus, consilium potius, quam necessitas inducatur: & id consentiente reo non alias: cum non habeat maius priuilegium poenitens, quam clericus sacerdos, qui laicum reum debet necessario conuenire apud iudicem laicum. c. cum sit generale. de for. compet. c. experientiae. 11. q. 1. Nec quicquam vrget poenitentiae fauor, vt reus inuitus ad alienum trahatur forum, fiatque eidem, ac iudici seculari iniuria: cum potius abstinere debuisset poenitens, dum poenitentiam agit, ab actione proponenda, quam damnum & iniuria irroget alteri, eum inuitum trahendo ad eum, qui eius iudex non est. Atque ita hunc intellectum tenuere gl. in d. cap. aliud & inibi Domi. Praeposit. & Car. a Turre Cremata post alios, quorum sententiam mihi probare videtur tacite Aret. in dict. c. 2. col. 2. & expressim Septimancensis in d. c. 46. nu. 19. qui citat & ad hoc ipsum alterum eiusdem diui Leonis locum ex epistola. 94. ad episcopos, & presbyteros intra Thraciam constitutos. in cuius epistolae calce sic ait, Sane si clericus laicum pulset, prius se audiri ab episcopis poscat: tum si petitioni suae laicum viderit obuiare, ex permissu episcopi sui in seculi moderatores disceptatione confligat. Haec sane sunt, quae a multis adnotari solent circa veram interpretationem epistolae diui Leonis Papae, cuius pars a Gratiano adducitur in d. c. aliud. Forsan eius capitis intellectus apertius constabit, si literam, vt extat apud Leonem Papam. hoc in loco subijciamus, ex epistola 90. ad Rusticum Narbonensem episcopum capit. 8. Egerat enim sanctissimus ille Pontifex de his, qui poenitentiam agere differunt, segnitiem istam a daemonis persuasione sensim hominum mentibus illapsam impensissime reprobans: tandem, subdit. Aliud quidem est, debita iusta reposcere, aliud propria perfectionis amore contemnere. Sed illicitorum veniam postulantem, oportet multis, etiam a licitis abstinere, dicente Apostolo: omnia mihi licent, sed non omnia expediunt. Vnde si quis poenitens habeat causam, quam negligere forte non debeat, melius expetit ecclesiasticum quam forense iudicium. Hactenus Leo Papa. Ex cuius contextu apparet manifeste, si Apostoli verba, quibus vtitur, considerentur, & deinde distinctio iusta reposcentis a contemnente proprio perfectionis amore, diui Leonis epistolam necessario intelligendam fore in actore, non in reo. Huc etenim pertinet totus responsionis contextus: Nec potest commode aliud deduci ex ipso penitissimo pontificis sensu: cum actori detur, non reo, agendi libertas, electio, & arbitrium: de quibus illic manifestissime agitur. Sic & illud constat, in eodem capite arbitrio, & electioni poenitentis committi actionem ipsam coram iudice seculari, vel ecclesiastico secundum communem: ita tamen, vt quamuis non peccet, nec crimen committat agendo apud iudicem secularem, melius tamen faciat, si coram iudice ecclesiastico negocium prosequatur. Hinc sequitur, non probari authoritate Leonis Papae etiam si sequamur communem eius interpretationem, poenitentem publice, ac perpetuo ita esse subditum ecclesiasticae iurisdictioni, quod non possit apud secularem iudicem conueniri. Non enim loquitur Leo pontifex in reo, sed actore. Nec illic datur libertas declinandi iudicium seculare in praeiudicium eius, qui pro iure proprio exigendo poenitentem vocauerit ad eum iudicem, a quo nulla lege, vel canone expressim immunis, & liber censetur. Atque hec quidem dicta sint iuxtam eum sensum, quem Arch. gl. Do. Praepo. & Cardinalis a Turre Cremata, & plerique alij tradidere ad Leonis pontificis maximi responsum. Ipse vero minime pretermittam, & aliter Leonis epistolam accipere, ac interpretari, sic quidem, vt constituamus, poenitentem ex eo velle paenitentiam differre, quod agere decreuerit pro rebus proprijs apud iudicem exigendis forensi strepitu & actione. Nam quilibet potest iustissime reposcere, quae sibi iure debentur: tametsi perfectionis sit, haec temporalia remittere, & contemnere. Potissime tamen poenitentibus conuenit, hac vti perfectione, & id expedit, quoties differri per strepitum iudicialem poenitentiam contingit, quib. sane perpensis, etiam si poenitenti liceat actione forensi vti pro causa, quam forsan negligere non debeat: melius tamen erit, ex consil. Leonis Pape, iudicium ecclesiasticum penitentie, quam forense, idest rerum exactionem, expetere. Etenim non arbitror, Pontificem sanctissimum in praecitata epistola constituisse discrimen inter iudicium seculare, & ecclesiasticum, sed inter iudicium poenitentie, & forense. Cum huic distinctioni conueniant omnia, que ab eodem Pontifice traduntur. Nec potest dubitari, forense iudicium recte dici, iudicium fori exterioris, etiam si ecclesiasticum sit. ca. forus. de verbo. significatione. Est igitur diui Leonis responsio sic accipienda, vt ecclesiasticum iudicium exponamus, id est, iudicium poenitentiae: forense autem, id est iudicium exterius. pro rebus petendis. Denique melius erit & consultius, poenitentibus exactionem forensem, etiam iustam differre, quam eius causa poenitentiam ad tempus remittere. Gratianus autem in dict. cap. aliud. versi. non ait, minime tractat de poenitentibus, sed ex multis authoritatibus per eum adductis colligit, in ciuilibus, & criminalibus apud iudicem ecclesiasticum clericum esse conueniendum: non apud secularem: nec de poenitentibus verbum aliquod illic expressum, aut subintellectum extat. Illud vero in hac quaestione disputari solet, an haeretici ecclesiae reconciliati, qui habitum gestant publice poenitentium, sint sub iurisdictione inquisitorum, vt & pro alijs criminibus, quae ab haeresi distincta censentur, ab ipsis tantum inquisitoribus puniri debeant, non ab alijs iudicibus ecclesiasticis, vel secularibus? Et plane si quaestio ista est examinanda, & diffinienda ex authoritate Leonis Papae, satis constat, quid sit hac de re omnino respondendum. Forsan poterit alijs authoritatibus, & rationibus persuaderi, hos poenitentes ab ipsis inquisitoribus puniendos fore, non ab alijs iudicibus: & si mihi hactenus fuerint incognitae: tamen pro arbitrio cuiusque iuxta reipublicae vtilitatem, & commodum expendendae sunt: Atque ideo erit postulanda decisio, regia authoritate stabilita, praemissa consultatione a summis curiae regiae consiliarijs, quibus hoc negocium, & alia commissa sunt, quae ad fidei catholicae cultum, & tutelam pertinent: quos minime verebor admonere, Cogit enim reipublicae zelus, ne liberam perniciosis hominibus, & semel in Christianam religionem perfidis, praestent delinquendi occasionem, audaciam, atque immunitatem. Et nihilominus illud constanter asseuerare non dubitabo, nihil ad huius quaestionis decisionem pertinere. tex. in c. vt commissi §. nec non faciendi. de haeret. in 6. cuius hic est literae contextus. Nec non faciendi a quibuslibet assignari vobis libros, seu quaternos, & alia scripta, in quibus inquisitiones factae, ac processus per quoscunque authoritate sedis apostolicae, vel legatorum eius habiti contra haereticos continentur: & illorum, qui vestris mandatis obedientes humiliter stant propter haeresim in carcere, vel muro reclusi, poenam vna cum praelatis, quorum iurisdictioni subsunt, mitigandi, vel mutandi, cum videritis expedire. Hactenus Bonifacius 8. Illa siquidem verba, quorum iurisdictioni subsunt, ad praelatos palam referuntur, & referenda sunt: vt tandem constet, illos praelatos simul cum inquisitoribus habere ius mitigandi, vel mutandi poenam, quorum ipsi accusati, & haeretici iurisdictioni subsunt non alios. Deinde quamuis ea verba forent referenda in ipsos inquisitores, plane intelligi debent quo ad punitionem haeresis, & quo ad ea, quae pertinent ad heresis crimen, non quo ad alia: Quemadmodum omnes homines vnius prouinciae sunt subditi inquisitoribus illius, & eorum iurisdictioni, quo ad haeresis punitionem, non quo ad alia crimina. Et praeterea illic tractat summus Pontifex in specie, de mitiganda aut mutanda poena semel haereticis post reconciliationem imposita. Nam licet alioqui poena a iudice per sententiam nominatim inflicta non possit per eum mutari, nisi in continenti. l. Paulus in 1. ff. de re iudica. quam latissime explicat Fel. in c. qualiter. in 1. de accusat. poena etenim arbitrio iudicis mitigari potest. l. & si seuerior. C. ex quibus caus. infamia irrog. l. quid ergo. §. poena grauior. ff. de his, qui notan. infamia. modo id fiat ante sententiam. gl. communiter recepte in d. §. poena. tamen in crimine haeresis hoc est speciale, vt etiam post sententiam possit iudex poenam mitigare, & mutare, si id viderit expedire. tex. elegans in d. c. commissi. quem passim Doctores ibi ad hoc ipsum adnotarunt, & Gonsalus a Villadiego in tracta. de haeret. q. 17. Nec est ad hoc necessarium, quod haec mitigandi poenam facultas in ipsa sententia fuerit a iudicibus inquisitoribus excepta, aut reseruata: caeteri siquidem iudices possunt regulariter in sententia sibi ipsis reseruare diminutionem poenae, ipsiusve declarationem: modo declaratio contraria non sit poenae per sententiam diffinitae: quemadmodum tradidere Baldus in authen. interdicimus. in fine. C. de episcopis & cleri. & Fel. in d. c. qualiter in l. de accusat. nu. 31. # 35 THEMA CAP. XXXV. De rebus & negocijs ecclesiasticis, que solent apud huius Castellani regni pretoria frequenter examinari. SVMMARIA. -  1 Causa possessoria rei spiritualis, an sit temporalis, & an possit per iudicem secularem tractari? -  2 Decimarum causa quandoque potest apud iudicem laicum expediri. -  3 Regia, & suprema tribunalia ius habent in his Regnis tollendi vim, & violentiam, quae a iudicibus ecclesiasticis appellantibus fieri solet. -  4 Nunciorum Apostolicorum potestas a summis Regis consiliarijs examinari potest. -  5 Exteri non possunt in his regnis ecclesiastica beneficia obtinere. -  6 Obiter attingitur, an liceat quandoque non obedire literis Apostolicis, quae falsis precibus in publicum dispendium impetrantur. CAPVT XXXV. PLERVNQVE sit, vt pro maxima reipublicae vtilitate, & quiete, causae quaedam ecclesiasticae ad Castellani regni suprema auditoria deferantur, multis sane de causis, quae solent in disputationem adduci, ne vlla ex parte distinctis iurisdictionibus, & tribunalibus laesio fiat. Primum etenim controuertitur de causa possessoria, quae contingit circa beneficia, & sacerdotia obtinenda. Nam quidam existimant, causam possessoriam rei spiritualis, vel quasi spiritualis temporalem esse, ideoque posse iudicem secularem de ea cognoscere ad eius vsque diffinitionem, quod probare multis conantur: praesertim ex gl. in c. literas. de iuram. calu. quae asserit, causam possessionis cuiuscunque rei spiritualis temporalem esse, & censeri. not. Vincenti. in c. vl. de iud. Bal. in c. 1. apud quem vel quos controuersia debeat dici. gl. & Doc. in c. cum dilectus. verb. iuram. de elect. Card. in cle. dispendiosam. de iud. 3. opposit. 10. [art. 1]q. est & ad hoc tex. optimus in c. vl. de iudi. & c. petimus. 11. q. 1. & in c. causam q. in 2. qui filij sint legi. quibus authoritatibus constat, iudicem secularem, etiam inter clericos esse competentem ad cognoscendum de causa possessionis rei spiritualis, vel quasi spiritualis, vt quidam opinantur, qui ex hoc conantur defendere vsum Galliae forensem, qui diu iam obtinuit, & Martini Papae literis extat comprobatus, quod iudices seculares cognoscant, etiam inter clericos de possessorio cuiuslibet cause spiritualis. Huius enim forensis vsus meminere Guido Papae. q. 1. & q. 71. ac rursus q. 85. Guli. Bene. in d. c. Rain. de test. verb. & vxor. in 2. decis. nu. 331. Nicol. Boeri. in decis. 69. nu. 23. Aufr. in cle. 1. de of. ord. reg. 2. fal. 24. Ioan. Dayma in prooemio prag. sanctionis. §. postremo. fol. 112 Tho. Gram. decis. 78. optime Io. Gallus q. 155. qui scribit, iudicem secularem apud Gallos inhibere, & prohibere iudicium petitorium, donec fuerit lis finita super possessorio. Huius item consuetudinis, & priuilegij meminit late Carolus Degrassalius lib. 2. Regalium Franciae iure. 5. & Io. de Selua in tract. de benefi. 1. par. q. 7. col. 4. sed an hic Galliae forensis vsus iure procedat, ex sequentibus conclusionibus manifestum fiet. Prima conclusio. Quoties causa possessoria rei spiritualis mixtam habet proprietatis rationem, non potest per iudicem secularem expediri, sed est omnino per ecclesiasticum examinanda. Haec conclusio probatur ex eo, quod possessorium istud iudicium minime dici possit temporale, cum habeat admistam cognitionem iuris spiritualis. c. tuam. de ord. cogni. c. causam q. in 2. qui filij sint legiti. atque ita Panor. in d. c. literas. de iuramen. calum. probat istam conclusionem: & illic Anto. Barb. & alij, praesertim, & in specie ex Iunioribus Augustinus Beroius in rubri. de iudi. num. 51. Ex quo patet, non posse laicum iudicem secundum rigorem iuris cognoscere de causa possessoria beneficij ecclesiastici: cum ad iustificandam possessionem in hoc casu sit necessaria quaedam summaria probatio alicuius tituli apparentis, nec aliter possit possessio obtineri, etiam quo ad interdicta possessoria: iuxta gloss. celebrem in clementi. vni. de caus. posses. & proprieta. cuius mentionem nos fecimus in c. 23. huius operis. nume. 4. quamuis Augusti. Beroius in d. rubr. de iud. censeat, posse iudicem secularem cognoscere de causa possessoria recuperandae, ac retinendae in beneficiorum ecclesiasticorum controuersijs, etiam si non possit de possessorio adipiscendae tractare. Nam vbi locus sit opinioni praecitatae gl. itidem & locus erit huic primae conclusioni. & in vniuersum latissime hoc probat Ioan. Dayma. in dict. §. postremo. Quam ob rem opinor, iudicem secularem nec in interdicto adipiscendae, nec retinendae, nec recuperandae posse cognoscere de causa possessoria beneficiorum ecclesiasticorum: maxime quia in hac specie non solet controuersia contingere, nisi inter clericos: & ideo cum reus clericus sit, ad iudicem ecclesiasticum erit causa deferenda perpensis iuris vtriusque principijs, & conclusionibus admodum receptis: licet causa possessoria nihil haberet mixtum proprietatis, nec esset in ea quid spirituale, imo tota esset omnino temporalis. Quod est potissime aduertendum. Nam & causa possessoria in beneficijs ecclesiasticis ad forum ecclesiasticum pertinet, & beneficialis dicitur. cle. 1. de caus. pos. & proprie. Conducit ad idem text. in cle. vni. de seq. pos. & fruc. Secunda conclusio. Causa possessionis rei spiritualis, vel quasi spiritualis per laicum iudicem examinari potest, & quandoque debet, si nihil proprietatis mixtum habeat. Hoc constat authoritate gloss. in dict. cap. literas. quo in loco ita eam intellexit Panormit. item hoc ipsum tenere videntur Vincen. Ioan. Andrae. & Doct. in cap. vlt. de iudi. vbi est text. ad hanc conclusionem singularis. & in dict. cap. petimus. 11. quae. 1. notat Guido Papae in dict. q. 1. quibus accedit opinio Barto. quae Communis est in l. Titia. ff. solut. matrimonio. cuius & nos meminimus in epitome ad 4. lib. decretalium 2. parte c. 8. §. 12. numer. 3. Vnde quoties tractabitur de causa possessionis decimarum, iuris patronatus, iuris praesentandi, iuris eligendi, quia in hisce casibus non est ad possessorium ius necessaria proprietatis examinatio, iudex secularis erit competens, & coram eo poterit causa expediri: quia temporalis censetur. Verum, si diligenter examinauerimus rationes, & authoritates, quibus haec secunda conclusio probari solet, plane manifestum fiet, non esse satis certam, nec tutam: imo prorsus destitutam omni legum, & canonum, quibus standum sit, auxilio censeri. Est etenim regula iuris Pontificij, quae dictat, causas ecclesiasticas tractandas, & examinandas fore apud iudices ecclesiasticos, non apud seculares. cap. 2. de iud. Ecclesiasticas autem causas intelligo, non de rebus temporalibus ecclesiarum, sed de rebus spiritualibus, & de his, quae quasi spirituales censentur, & constat, causam possessoriam, etiam simplicem, & indistincte dici ecclesiasticam, vt probari, ac deduci poterit ex textu in dicta clement. vnic. de causa possession. & proprietatis. & clement. vnic. de sequestratio. possession. & fructu. & ideo falsam esse censeo hanc secundam conclusionem ex authoritate Anton. in dicto cap. vlt. de iudic. & aliorum quos sequuti sunt Ioan. Dayma. & Augustinus Beroius in praecitatis locis. Non oberit gloss. in d. cap. literas. quia ea communiter reprobatur: vt asseuerat Aufrer. in decisione 470. & praeterea priuatam, non publicam authoritatem habet. Textus autem in d. cap. vlt. de iudic. facilime ab hac controuersia excluditur, cum illic tractetur de officio, & dignitate seculari, & electione ad eandem constituenda, non de dignitate ecclesiastica: vt inibi gloss. & Doctor. communiter admonent. Sic & in d. cap. causam quae. qui filij sint legitim. causa possessoria, quae temporalis censetur, & recte, ad haereditatem bonorum temporalium pertinet, non ad matrimonium, nec ad aliud, quod sit spirituale, sicuti probat eleganter Robertus de Freta. Rotae auditor in consil. AEgidij a Bellamera 40. colum. 17. deinde in dicto cap. petimus. 11. q. 1. seculare iudicium potius in auxilium ecclesiastici requiritur, & postulatur, quam ad principalem causae ecclesiasticae cognitionem, & examen. Nec quicquam vrget Bart. opinio in d. l. Titia. nam & ea non est omnino certa: vt in d. §. duodecimo obiter attigimus, nec est admittenda indistincte, sed in ipsamet stricta specie, de qua ibidem agitur, & omnino simili. Ex quibus opinor vsum forensem Galliae admodum refragari iuris pontificij receptis conclusionibus: tametsi quandoq; Reipublicae conueniat, illum etiam apud nos admitti. Idcirco sequentia non temere adnotabimus. Primum etenim illud existimo constitutissimum esse, quod non possit iudex secularis quicunque sit, quoties agitur res inter clericos, aut reus tantum clericus est, de causa possessoria tractare, etiamsi fateremur, eam esse temporalem: cum clericus sit apud ecclesiasticum iudicem conueniendus ex vtriusque iuris regulis, maxime probatur in cap. qualiter. de iudic. Auth. statuimus. C. de episcop. & cler. cap. placuit. c. Inolita. 11. q. 1. Imo nec valet consuetudo in contrarium: vt censet Rota in antiquis. 840. cuius meminit Martinus Azpilcueta in cap. cúm contingat. de rescript. primo remedio, pagina 154. quo in loco hanc primam conclusionem, quam nos proponimus, palam asserit: & tamen decisio Rotae non satis in hac specie loquitur, sed in alia, quam nos superius examinauimus ca. 31. num. 5. Secundo erit illud obseruandum, quod clerici poterunt apud iudicem secularem petere, laicum solutionem decimarum recusantem compelli [art. 2]ad eas soluendas: cum tantum agitur, an decimae sint solutae, vel an teneatur ille soluere, vel alius: non autem de iure decimarum, nec de exemptione, aut priuilegio ab earum solutione liberanti. Ecclesia siquidem duos ad hoc iudices habere poterit: nempe secularem, & ecclesiasticum: vt probare vult Frederic. in consi. 245. tametsi referat, quosdam voluisse, quod vbi tractatur tantum de quaestione facti super decimis non de quaestione iuris, causa contra laicum solum pertineat ad iudicem secularem. Quod ipse non admitterem, quia video, posse laicos ad solutionem decimarum censuris, & alijs modis per ecclesiasticum iudicem compelli: vt constat ex tota rubrica, & titulo de decimis, etiamsi quaestio facti tantum sit examinanda. c. peruenit. cap. nuncios. ca. cum homines. cap. de terris. de decim. clement. 2. de iudi. atque ita regia lex hoc ipsum probat l. 34. & 6. titu. 1. libr. 3. ordina. & est, ni fallor, commmunis opinio. Tertio, Quoties decimae a Romano Pontifice beneficiario, feudarióue iure translatae fuerint in principem laicum: poterit iudex secularis, vtcunque causa tractetur, de decimis cognoscere: imo ad eum pertinet huius causae cognitio priuatiue. Quod in Regno Franciae seruari tradunt Carol. Molinae. in consuetud. Parisien. titu. 1. rubr. & §. 46. q. 4. Ioannes Rupellanus lib. 1. forensi. Institu. cap. 25. Sic semel ex literis regijs vidi decimarum causam tractari inter ecclesiasticos apud hoc Granatense Praetorium, ex eo, quod Reges Catholici Fernandus & Elysabeth decimas huius Regni Granatensis obtinuerint a pontifice Maximo, cum onere dotandi ecclesias. Quarto erit & ad haec obseruandum, causam decimarum quandoque in his regnis tractari apud regios Auditores: nempe cum laici contendunt, decimas ab eis exigi, quae legitima temporis praescriptione minime debentur, & sunt remissae, denique conqueruntur, contra morem & consuetudinem decimas ab eis exigi: nam & si condemnentur a iudice ecclesiastico, nihilominus ex querela causa retinetur apud regia praetoria. Siquidem & literae regiae passim dantur a supremo senatu ad id, vt laici non cogantur decimas illas soluere, quae solui legitima temporis praescriptione non consueuerunt: quemadmodum ipse adnotaui libro 1. variarum resolutionum. c. 17. nume. 8. versi. nono. & idem fieri apud Gallos testatur Carolus Degrassalius libr. 2. Regali. Franciae iure. 7. colum. 5. Quinto, non video congruam rationem: qua defendi iure valeat, laicum decimarum conductorem posse conueniri absque vlla fori praescriptione apud iudicem ecclesiasticum. In hac etenim specie non agitur de iure decimarum, nec de decimis soluendis ab his, qui tenentur eas soluere, sed de soluendo pretio, quo conducte fuere decimae alicuius parochiae, & iam a colonis, & a quibuscunque praediorum dominis solutae. Et ideo recte poterunt hi conductores apud iudicem secularem conueniri, imo iure ordinario debet ab eo causa tractari, poteritque iudicium ecclesiasticum declinari: Quamuis iure regio expeditum sit, conductores istos posse apud ecclesiasticum iudicem conueniri, quoties in conductionis contractibus se conductores submiserint iurisdictioni ecclesiasticae censuris, & alijs canonicis legibus, aut iuramentum praestiterint. vt est textus in lege 6. titulo 1. libro 3. ordina. idem sensit l. 3. eiusdem tituli. Sexto non negamus, posse iustissime iudices regios, qui praetorijs assident, & inibi iura partium regio & supremo nomine tutantur, extraordinarie tractare causam possessoriam, in qua de possessione beneficij disputetur, ad effectum, vt quieta Respublica sit, nec fiat alicui iniuria, & violentia, aut in debite possessionem, quam obtinet, expolietur. Hoc enim etiam in Neapolitano Regno saepe fieri testatur Matthae. de Afflict. decisio. 24. scribens, in hoc iudicio potius agi de defensione extraiudiciali, quam de iudiciali ordinaria cognitione. Quia tantum id agitur, quod quis restituatur ad possessionem, qua inique, & per violentiam fuerat expoliatus a iudice ecclesiastico. Caeterum in hac regia, & Castellana Republica illud obseruatissimum est, & diu obtinuit a tempore, quod memoriam hominum excedit, posse ab his, qui a iudicibus ecclesiasticis, vi, & censuris opprimuntur, regios auditores, & consiliarios, qui apud regia suprema praetoria iura litigantibus reddunt, omnino adiri, vt vim au[art. 3]ferant, & compellant iudices ecclesiasticos ab ea inferenda cessare. Extat inter huius regni leges lex regia. 5. titulo 1. libro 2. ordinat. Expeditiorque constat instructio, quam regium decretum exhibuit anno Domini M. D. xlviij. qua & modo vtimur, & olim item vsi fuere regij consiliarij. Nam vbi lis agitur apud iudicem ecclesiasticum, etiam inter ecclesiasticos, qui per sententiam condemnatus appellauit, iudexque non vult deferre appellationi, & ideo pro executione multis afficitur censuris, & grauaminibus, conqueritur simplici querela coram regijs auditoribus ex eo, quod non deferatur appellatio, quam ad sedem apostolicam proposuit, tunc sane statim ex sola simplici querela dantur literae regiae, quibus praecipitur tabellioni sub certa poena, quod intra breue tempus mittat ad curiam acta causae, & processum, & rogatur iudex ecclesiasticus, vt absoluat excommunicatum ad aliquot dies, qui sufficiant missioni, & examinationi processus: quod si contumax iudex sit, dantur secundae literae, ac tandem tertiae, & id agere cogitur poenis quibusdam, quarum inferius mentionem agemus. Viso autem processu, & visis actis causae, tantum illud agitur, an iuste ille iudex deferre noluerit appellationi. Et denique si compertum sit, appellationem esse friuolam, causa ad eundem remittitur: sin autem iusta visa fuerit appellatio, tollitur illa vis, & iniuria, quae aduersus sacros canones, & authoritatem sedis Apostolicae fit appellanti ad eandem, & praecipitur illi iudici, quod appellationi deferat, & absoluat excommunicatum, omniaque acta post appellationem retractet, ac reducat in eum statum, in quo erant tempore appellationis, & sententiae. At si laicus per iudicem ecclesiasticum grauetur, nec ipse iudex fit illius causae competens, quia reus laicus est, & causa profana, tunc etiam si grauatus appellet, dantur literae regiae ad hoc, vt iudex ecclesiasticus non cognoscat de ea causa, & remittat eam ad iudicem secularem, vel mittat processum ad curiam, quo viso, si causa pertinet ad seculares iudices, non agitur de deferenda appellatione, sed inhibetur ecclesiasticus iudex cognitione illius litis, & remittitur causa ad secularem iudicem: quemadmodum latius apparet ex regia instructione, quae typis extat tradita inter Granatensis curiae ordinationes, fol. 160. Nec regij consiliarij cognoscunt de iustitia appellationis ad summum Pontificem deferendae, ad hoc, vt ab ipsis sententia confirmetur vel reuocetur, sed tantum ad hoc, vt tollatur vis illa, quae a iudice ecclesiastico iniustissime fit appellanti, dum eum censuris iudex opprimit pro executione sententiae, quae nondum transierit in rem iudicatam, pendente appellatione ad summum Pontificem proposita: cui tenebatur iudex omnino deferre, iuxta canonicarum sanctionum decreta. Hic autem forensis vsus, & praxis, qua regij consiliarij vtuntur, multis rationibus iustificari potest, & Primo propter maximam eius vtilitatem, quae Reipublicae accedit, cum alioqui, nisi remedium hoc, & auxilium aduersus iudices ecclesiasticos adhiberetur, grauissime opprimerentur innocentes a iudicib. ecclesiasticis, qui procul a Romana curia passim iurisdictione, & potestate ecclesiastica abuterentur. Secundo, probatur authoritate text. in cap. filijs vel nepotib. 16. q. 7. vbi constat, episcopis, & Archiepiscopis negligentib. punitionem eorum rectorum, qui bonis ecclesiasticis abutuntur, posse regem adiri, vt illi malo medeatur, & licet Panor. in c. qualiter & quan. de iud. aliter illius capitis verba interpretari velit, & dicat, illum text. corrigi per iura noua, profecto nulla extat iuris noui correctio ad hunc effectum, vt princeps secularis oppressos violentia iudicum ecclesiasticorum inferiorum liberet interim, donec a summo Pontifice prestetur iure debitum auxilium. Tertio ad idem conducit plurimum tex. in c. principes. 23. q. 5. quo in loco testimonium Isidori a Gratiano adducitur in hoc, vt sciamus, principes seculi intra ecclesiam eam potestatem habere, vt supperborum ceruices comprimant, & quod fieri non potest per iudices ecclesiasticos ab ipsis iuxta disciplinam Reipublicae vtilem executioni mandetur. Ergo vbi praesto non est, qui liberet oppressos a iudicibus ecclesiasticis, potestate quidem ecclesiae, ipse princeps secularis poterit auxilium miseris ministrare. Quarto his accedit Hieronymus in commentarijs ad capitu. 22. Hieremiae, cap. Regum. 23. q. 5. Regum inquit, officium est, proprium facere iudicium, atque iustitiam, & liberare de manu calumniantium vi oppressos. Idem constat authoritate Ioannis Papae 8. quae ab ipso Gratiano traditur in capitu. administratores. 23. quaestio. 5. Quinto iustitia huius praxis ex eo deduci videtur, quod cum omnes fere Christiani orbis principes seculares hac vtantur, & tot annis fuerint vsi potestate, consilio prudentissimorum virorum, qui iustitiae zelo & Christiana pietate id ipsis persuaserint, credendum omnino est, hoc in maximam fieri Reipublicae vtilitatem commodum, & ad rectum vtriusque spiritualis, & temporalis iurisdictionis vsum, & compendium. Quod si quis contendat, a principibus secularibus hanc tollere potestatem, statim, non quidem sero com periet experimento manifestissimo, quantum calamitatis Reipublicae inuexerit. Hic vero forensis vsus, non tantum in his Castellanis regnis, Hispaniarum ditionib. & principatibus, sed & apud Gallos, aliosque Christianae Reipublicae seculares principes est equidem receptissimus, vt commemorant omnium, quos ego legerim, diligentissime Martinus Azpilcueta in c. cum contingat. de rescrip. remedio primo, pagina 146. Carolus Degrassalius libro 2. Regalium Franciae iure 7. Stephanus Aufrerius in Clemen. 1. de offi. ordin. regu. 2. fallent. 30. Aduersus vero clericos, & ecclesiasticos iudices illa est frequentissima poenae comminatio, quae sit ad amissionem rerum temporalium, quas obtinent in his regnis, & deinde quod censebuntur extran ei ab eisdem. Cuius comminationis mentio fit in l. 5. ti. 1. lib. 3. ordinat. eiusque meminere Guliel. Bene. in c. Raynutius. de testa. verb. & vxorem nomine Adelasiam. 2. decisio. num. 460. & Carolus Degrassalius lib. 2. Regalium Franciae iure 7. colu. pen. Sed & ex multis alijs causis in his Hispaniarum regnis itur ad supremos Regis consiliarios, & ad eiusdem Regis auditoria pro ecclesiasticorum negociorum expeditione, que maximam affert Reipublicae vtilitatem, si quae diu obtinuerunt, & quae nuper ab inuictissimo Carolo, eiusque Catholicis, simul, & prudentissimis consiliarijs his de rebus decreta fuere, ad vnguem seruata fuerint. Habent etenim regia praetoria formam, & modum a Rege prescriptum, quo vti debent in hisce negotijs examinandis & expediendis. Nos vero hac de re vlterius agere praetermittimus, quod compertum sit, hoc onus, & munus alios suscepisse, qui prae sua egregia eruditione, praxi, & multa electione praestantius potuerunt pro rei dignitate tractatum istum absoluere: & tamen obiter lectorem admonebimus, duo vel tria in hac materia interim adnotari posse. Primum, quod paulo ante itidem dicebamus, maximum extat huius praxis fundamentum ad eius iustitiam com probandam ex eo, quod idem fiat apud Gallos, & plerasque Christiani nomi[art. 4]nis gentes. Nam sicuti apud Hispanos potestas legatorum, seu nunciorum apostolicae sedis examinatur, vt admoneri possint a summo Regis praetorio, quibus vti conueniat dispensationibus & commissionib. ne quid fiat in Reipublicae dispendium, cum plerunque nuncij apostolici exteri sint, nec satis nouerint, quae sunt omnino praecauenda, nec falsis precibus, & suggestionibus decipiantur. Ita & idem fieri solet apud Gallos, teste Carol. Molin. in reg. cancel. de in firmis resignantib. nu. 139. ita enim inquit de regno Franciae. In quo nec legatus quidem Papae, siue lateralis, siue missus, quidquam authoritate papali exequi potest in regno, nisi prius permissionem expressam a Rege obtinuerit, homologatam a supremo tribunali Regio, in quo Legatus vult aliquid exequi: nec in terris regni, quae nuper adhuc erant in possessione Regis Franciae, sine consensu Comitis Flandriae, vt vidi per programma Caroli 5. Imperatoris, qui ibi idem ius conseruat: cuius programmatis exemplar habeo, sub data. 13. die Maij. anno M. D. xxxj. Hactenus Molin. ex quo apparet, non tantum in Hispania, sed in Flandria & apud Gallos hoc ipsum frequentissime fieri. Sic etiam in his regnis multis in casibus, & negocijs, literae apostolicae ante executionem earum ad regia mittuntur auditoria, & tribunalia: idque fit ex regio decreto, vt illic examinentur, ne quid fiat. & obtineatur falsis precibus, & importunis suggestionib. a summo Pontifice aduersus regni, Regumque Hispaniarum priuilegia, & apostolicas concessiones: Denique ne literae summi ecclesiae praesulis contra publicam spiritualis, ecclesiasticae, & temporalis huius prouinciae vtilitatem praeter ipsius concedentis voluntatem, & consensum executioni mandentur. Etenim & alij Christiani orbis principes eodem iure vtuntur & hactenus vsi fuere, quemadmodum manifestum fit ex testimonio Ioan. Driedonij, viri & moribus, & sacrae Theologiae professione insignis. Is (inquam) in libr. 1. de libertate Christiana, pag. 183. distinguens, aliudesse, potestatem secularem absolute mandare aut constituere, ne quisquam pareat literis apostol. iustitiam, aut gratiam concernentib. aliud vero esse, potestatem secularem mandare, aut constituere, vt sine suo beneplacito & examine nemo pareat huiusmodi literis, nec executioni mandet easdem. Primum quidem improbat: secundum vero admittit his sane verbis. Secundum aunt videtur posse fieri absque contemptu potestatis ecclesiasticae & absque iniuria, & tedio, aut grauamine, seu pro iudicio ecclesiasticae libertatis, & sanctae sedis apostolicae, vel literarum eiusdem. Potest etenim contingere, quod princeps quispiam aut ex priuilegio, seu commissione Pape hoc faciat, sicuti Caro. Imper. habuit ex priuilegio Synodi, ne sine suo consensu consecraretur, vel institueretur episcopus, aut ex causa rationabili secundum congruam loci, & temporis ad sic statuendum atque mandandum moueatur, propter abusus tollendos, ne praeficiantur extranei, aut non idonei, qui vel per nimiam importunitatem, falsasque suggestiones literas apostolicas impetrarunt, vel impetratis abuti volunt ad oppressiones pauperum, qui alio qui sub praetextu literarum apostolicarum longis litib. grauibusque sumptib. vexari possent, non quod potestas secularis velit sibi aut iudicium ecclesiasticarum rerum vsurpare, aut viros idoneos authoritate apostolica institutos impedire, aut super illorum idoneitate iudicium sumere, sed quod velit ad aedificationem Reipublicae statum ecclesiasticum promouere. Haec Driedonius. Secundo adnotandum est, ius hoc, quod Castellanus hic principatus, & regia obtinet Respublica, ne dentur ecclesiastica beneficia exteris, non [art. 5]tantum procedere a concessione Romanorum Pontificum, praescriptione, & vsu immemoriali, vt constat l. 18. & seq. lib. 1. ordi. tit. 3. & multis alijs pragmaticis a Carolo 5. Hispaniarum Rege primo editis, sed & a maxima & euidenti regiminis spiritualis, & ecclesiastici vtilitate, ita quidem, vt ex contrario vsu, & praxi plures contingant ecclesiarum ministerio calamitates, quarum si certam habuerit summus Christi vicarius cognitionem, dubio procul prae illius supremae dignitatis, quam summus totius ecclesiae pastor, & rector obtinet, integritate, iustitia, & diuini cultus zelo, tantis, & tot malis medelam adhibebit: cuius equidem rei iudicium nec nostrum est, nec presentis tractatus iam coronidem exigentis examini pro eius dignitate committi debet. Sed & iuri, quo vtimur, suffragatur textus in cap. bonae. in 2. colum. vltim. de postula. praelator. item text. in ca. vltim. de cleric. peregrin. text. in cap. Aphros. 98. distinct. ca. nullus inuitus. 61. distinct. c. neminem. 70. distinct. ex iure ciuili text. in l. in ecclesijs. C. de episcop. & cleric. l. vna. C. non lice. habitat. Metroco. lib. 11. l. 2. C. de anno. ciuil. eod. libr. cum multis alijs, quae traduntur per Guliel. Benedict. in cap. Rainutius. versi. & vxorem. decision. 2. num. 1044. de testa. gloss. Cosmae in prooemio prag. sanctionis. §. nam ecclesiarum. verb. exterorum. Ioannem Daim. in prooemio eiusdem prag. sanctio. incip. Franciscus. verb. vendicabant. fol. 60. Seluam de beneficio. 3. part. q. 26. Petrum Rebuffum in tractatu. de benefi. titu. de rescriptis mixtis. pagina 576. Ludouic. Gome. in reg. Cancellariae de idoneitate q. 1. Rursus Seluam de benef. 2. parte q. vltim. Caro. Degrassa. lib. 2. Regalium Franciae iure octauo. Quibus accedere poterit glo. celebris in c. si proponente. de rescript. cuius praeter alios meminere Corset. in singu. verbo, subreptio. & Felin. in c. sicut tuis. de symoni. item & optima gloss. in c. si pater. de testa. in 6. verb. pauperes. cuius nos meminimus in capitu. cum tibi. de testam. num. 14. glos. etiam in cap. hortamur. 71. distinct. cuius rationem expendit Rochus in tractat. de iure patro. verbo, honorificum q. 18. & Lambert. de iure patro. 2. lib. parte 1. q. 7. arti. 24. Ex quibus omnibus poterit lector multa longius deducere, ad iustificationem, & defensionem huius iuris & priuilegij, quo aduersus exteros in ecclesiasticis beneficijs passim vtimur. Vnde sanctissimum esset, & Reipublicae consultissimum, quod summus ecclesiae Pontifex, aut OEcumenica Synodus sanciret, vt omnia cuiuscunque Dioecesis beneficia saltem curam animarum habentia, patrimonialia efficerentur, ad quae non reciperentur, nisi ciues, vel qui inde sunt oriundi. Quod in concilio Tridentino summo omnium consensu consultatum fuisse, testis est Domin. Soto lib. 3. de iusti. & iur. q. 6. arti. 2. pag. 258. Ne vero quis existimet, quidquam apud regia Hispaniarum praetoria in hisce rebus, & negotijs ecclesiasticis fieri, quod vel minimum deroget [art. 6]summi pontificis potestati: Absit enim hoc a Catholicis Hispaniarum principibus, qui sacrosanctae Romanae ecclesiae, eiusque summi, & totius Christiani orbis Pontificis decreta, & mandata maximo conatu exequuntur, & venerantur, Is, obsecro, candido animo expendat, literarum Apostolicarum executionem quandoque differri ac suspendi regij praetorij decreto, & authoritate, vt maximus Christi vicarius interim certior fiat, quot, & quantis afficiatur incommodis, & grauaminibus Respublica ista propter multa, que ab ipso falsis precib. & suggestionib. impetrantur, quae minime sanctissimus Pontifex foret concessurus, si per synceram, iustamque narrationem certo sciret, quid spirituali, ecclesiastico, & temporali huius regni, & principatus recto regimini sit conducibilius. Quod non aliter percipi valet, quam per delationem omnibus numeris absolutam, quae a viris prudentissimis, atque in huius Reipublicae administratione diu exercitatissimis ipsimet Pontifici fiat. Interim igitur dum Pontifex summus instructior hisce de reb. publice vtilitati consulere decernit, aliquot literarum apostolicarum executio differtur, eo quidem consilio, quod pontificia & Caesarum responsa passim exhibent, presertim in c. si quando. de rescript. & in l. si vindicari. C. de poen. c. cum apud Thessalonicam. 11. q. 3. quorum nos longius meminimus in reg. peccatum. in prin. de regul. iur. in 6. nume. 5. & in lib. 2. var. resolutionum. ca. 8. num. 1. quibus accedit textus in cap. sunt quidam. 25. quaest. 1. & ca. 1. 40. distinct. c. manet. 24. quaest. 1. & cap. si quis non recto. 24. quaest. 3. ex Hieronymo, vt opinatur Gratianus, cum potius sit ex Origine homilia. 14. ad caput. 24. Leuitici, item gloss. in Authen. de manda. prin. §. deinde competens. verb. nuncians. cuius meminere Bald. & Felin. in d. ca. si quando. est illi similis glos. in auth. vt determinatus sit numerus clericorum. §. vltim. collat. 1. verb. contradicere. extat & elegans decisio Inno. in cap. inquisitioni. colum. vlt. de senten. excom. quem sequuntur illic Ioan. Andr. Anto. & Abb. super consilio Basiliensi nume. 14. idem in quaestion. prima numer. 22. versi. Tertius casus. incipit quaestio. Episcopus quidam. Felin. in d. capit. si quando. numer. 4. Dec. in consil. 151. numer. 5. Card. in consi. 150. colum. vltim. & consi. 147. His etiam congruit ratio text. in cap. cum teneatur. de praeben. & glo. in can. 2. 62. distinct. cum multis. quae a Felino traduntur in cap. nihil. de praescriptionibus. Sed & preter alia sunt adnotanda verba cuiusdam Cardinalis, que Felin. refert in d. c. si quando. colum. 2 versicu. per istum textum. Dominus noster. & quae scribit S. Thomas. 2. 2. quaest. 69. art. 4. versic. respondeo. & Caieta. admonet. 2. 2. quaest. 39. artic. 1. versic. in responsione ad secundum. Et idem Caietanus in tract. de authorita. Papae, & consilij cap. 27. vers. ad secundam rationem. quae prius scripsere. Card. a Turre Cremata lib. 2. de ecclesia. cap. 106. Card. Alexand. in summa. 15. distinct. num. 41. & Card. Iacobacius in tract. de concilijs lib. 8. artic. 3. versicu. quintum remedium. Quae tamen omnia sunt cautissime legenda, ne quid temere fiat aduersus iuris diuini Pontificiam institutionem. Nec enim nobis oportunum est rem istam latius in disputationem, & examen adducere, quippe quibus maxima subsit spes, summum Christi vicarium, ecclesiae Catholicae caput, & rectorem his de rebus certiorem factum ea adhibiturum remedia, que sint saluti vtriusque Reipublicae spiritualis, & temporalis praesentissima. Deum vero optimum maximum Iesum precamur supplices, eos Reipublice spirituali, ecclesiasticae, & temporali dignetur preficere principes, quibus sceptra tenentibus contentiones omnes procul eliminentur. Quod plane fiet diuino auxilio, si quisque princeps spiritualis, & temporalis publicam vtilitatem pre oculis semper habuerit. # 36 THEMA CAP. XXXVI De iure patronatus laicorum ad differentiam iuris patronatus ecclesiastici, & vtriusque derogationem. SVMMARIA. -  1 Iuri patronatus laicorum licet Papa derogare possit, non censetur derogatum, nisi expressa eius mentio fiat. -  2 Ius patronatus laicorum, quo pacto ab ecclesiastico distinguatur. -  3 Derogationes iuris patronatus laicorum in his Hispaniarum Regnis minime admittuntur. -  4 Quid vbi beneficium iuris patronatus laicorum vel patrimoniale, & his simile in curia vacauerit? -  5 Quid de iure patronatus ecclesiastico, quod habuit a laicis, & eorum patrimonio originem? & de iur. patronatus clerici & laici. -  6 Quid de iure patronatus adquisito per praescriptionem, aut priuilegium: & de patrono possidente. -  7 Derogatio iuris patronatus laicorum, an sit admittenda, vbi beneficium erat in curia litigiosum? -  8 De iure patronatus competenti alicui fraternitati laicorum. -  9 Agitur de permutatione beneficiorum, quorum praesentatio pertinet ad patronos laicos, & de simplici resignatione. -  10 Pensio an possit constitui super beneficio iuris patronatus laicorum absque eorum consensu? -  11 De vnione beneficiorum iuris patronatus laicorum. -  12 De dispensatione ad retinendum beneficium vacaturum. CAPVT XXXVI. CAETERVM praeter multa, quae in ecclesiasticis controuersijs, & quaestionibus solent apud suprema huius regni tribunalia tractari, illud frequenter in litem incidit, & disputatur, qua nam ratione ius patronatus laicorum distinguatur a iure patronatus ecclesiastico, cum vtrunque iure pontificio ad presentationem, & ordinationem ac regimen ecclesiarum pertineat. Extat enim edictum Caroli Caesaris, Primi Hispaniarum Regis, quo quidem praelatis iniungitur, & Regijs magistratibus praecipitur, vt diligentissime curent, ne authoritate literarum Apostolicarum derogatio fiat iuri patronatus laicorum. Atque ideo ex ea pragmatica sanctione regij consiliarij apostolicas literas, quibus iuri patronatus laicorum derogatur, examinare conantur, & denique earum executionem suspendunt interim, donec per supplicationis auxilium summus ipse Pontifex certior fiat, quantum detrimenti hinc Reipublicae immineat, quam graue scandalum suboriatur ex hisce frequentissimis derogationibus, vt tandem huic laesioni publicae occurrat, ne alio qui laici a pijs operibus, ecclesiarum dotatione, constructioneque magno religionis incommodo abstineant. Illud vero imprimis iure respondendum erit, posse summum Pontificem derogare, non tantum iuri patronatus ecclesiastico, sed & iuri patronatus laicorum. gloss. communiter recepta in Clementin. 2. verbo. Apostolicis. de prebend. Archid. in c. Piae mentis. 16. q. 7. Inno. & omnes in ca. cum dilectus. de iur. patro. Abb. in c. 3. notab. 2. idem in c. illud. ad fin. eod. titu. & in disputatione incip. Augerio. col. 5. Ioan. Andrae. Domi. & Fran. in c. 2. de praeb. in 6. late Fel. in tracta. quando literae apostolicae nocent patron. c. 2. Rochus in tract. de iure patron. ver. honorificum. q. 3. post Archid. in d. c. 2. Caesar Lamber. in tract. de iure patro. 1. lib. 3. par. q. 9. art. 2. quorum opinio dubio procul Communis est. Quae tamen ita est intelligenda, vt minime iudicemus, summum Pontificem derogare iuri patronatus laicorum, nisi id expressim ex literis constiterit. Sic etenim concordi omnium prope sententia diffinitur: quemadmodum apparet ex Lapo allegat. 96. gloss. in d. Clemen. 2. verb. Apostolicis. Nec in hoc aliqua est controuersia: siquidem omnes iuris vtriusque interpretes, quorum modo meminimus, & alij, qui ab his nominatim citantur, passim asseuerant, non aliter censeri a summo Pontifice derogatum iuri patronatus laicorum, quam si id fuerit in literis expressum. Quod non est longius inquirendum, vel ea ex causa, quia ab alijs fuerit satis rationibus, & iuribus probatum. Nam & hoc discrimen passim constituitur, inter ius patronatus ecclesiasticum, & ius patronatus laicorum, vt priori derogatum censeatur, per collationem a summo Pontifice factam, etiamsi nulla fiat eiusdem patronatus in literis mentio: posteriori vero necessaria sit ad eius derogationem mentio specialis: secundum omnes in d. c. 2. de praeb. in 6. tradit Cassador. decisi. 4. titu. de probat. praeter Felin. in d. tracta. quando literae apostol. colum. 2. Angel. in l. sed si hac. §. patronum. ff. de in ius vocand. Lambert. in d. q. 9. arti. 3. Rota in nouis. 331. colum. penult. est ad hoc text. optimus in c. super eod. de offi. delegat. Imo si ius patronatus pertineat ad Regem aliquem, Ducem, aut Marchionem, non sufficit, quod in literis mentio fiat iuris patronatus laicorum, nisi & illud fuerit adiectum, quod illud ius patronatus ad Regem, Ducem, vel Marchionem spectat. Est enim ad hoc regula Cancell. 40. quae multis alioqui rationibus poterat comprobari, quas non temere hac in parte missas facimus: tradidere tamen Fel. in tract. quando literae Apostol. ampli. 8. & Lambert. in d. q. 9. art. 11. Rebuff. in praxi beneficiorum. 3. parte signaturae. num. 62. & Ioannes Lupi in tract. de benefi. vacanti. in curia. §. 11. Quod autem diximus de derogatione iuris patronatus laicorum, adeo verum est, vt quamuis in literis apostolicis dictum fuerit, ad cuiuscunque collationem, seu praesentationem beneficium pertineat: nihilominus non comprehenditur beneficium, quod spectat ad praesentationem laicorum: sicuti ex eadem ratione scripsere Lapus allegat. 84. num. 6. Domin. in c. cum in illis §. 1. de praebend. in 6. colum. vlt. Ioan. Andrae. in c. dilectus. de offi. legat. Fel. in d. tracta. quando literae apostolicae c. 3. Barbat. consi. 23. c. 7. lib. 1. Ioann. Staphilaeus de literis gratiae, & iustitiae foli. 54. colu. 2. Caesar Lambert. in d. q. 9. art. 6. & 7. quorum opinio Communis est, & tandem etiam constat authoritate eiusdem Lap. alleg. 96. num. 3. Anchar. & Fran. in d. c. cum in illis. §. cum autem. His accedit, quod & reseruatio iure Communi statuta de beneficijs vacantibus in curia, licet comprehendat beneficia iuris patronatus ecclesiastici, & clericorum, non tamen afficit, nec includit beneficia iuris patronatus laicorum. Quam distinctionem ex authoritate glo. ibi deduxerunt omnes vnanimi consensu in d. c. 2. de praeben. in 6. eandem secuti sunt Lapus in d. allegat. 96. Ioan. Andr. in d. c. dilectus. Card. in Clemen. 2. q. 7. de praebend. Et quamuis quibusdam visum fuerit glo. in d. c. 2. verbo. collatio. contrariam sententiam potius, quam istam probare: verius tamen est, hanc distinctionem ab ead. glo. deduci, si eius quaestiones distinxerimus. Sed & haec distinctio itidem traditur a Rota decisio. 331. in nouis, a Felino in d. tracta. quando literae apostolicae. col. 1. & penu. & in cap. in nostra. corol. 78. de rescript. Rocho Curtio in tract. de iure patr. verbo, competens. q. 24. Ioanne Lupi. in tract. de beneficijs vacantibus in curia. §. 11. eandemque sequuntur, asseuerantes, Communem esse Guliel. Cassador. decisio. 1. de dilationibus. Petrus Rebuffus in tracta. de nomina. q. 8. num. 21. idem in praxi beneficiorum. 3. parte signaturae. verb. Nec non iure patronatus. numer. 20. Multa faciunt ad huius opinionis probationem, quae tradunt Ioan. de Selua. in tracta. de benefi. 3. parte. q. 11. colum. 8. & Card. consil. 69. Caesar Lambert. de iure patron. 1. part. 2. lib. 6. q. arti. 2. qui non semel itidem testatur, hanc esse Communem opinionem. Cui suffragatur tex. in c. dilectus. de offi. legat. quo probatur, posse legatum a latere conferre beneficia iuris patronatus clericorum: idque verum est, etiam in nuncio apostolico habente potestatem legati de latere: quemadmodum responderunt Decius cons. 128. & Ioan. Crottus in l. 1. ff. de legat. 1. nume. 13. tametsi legatus, etiam a latere missus non possit conferre beneficia iuris patronatus laicorum, nec huic iuri derogare: sicuti distinxit gloss. in d. c. dilectus. & gloss. in capit. cum dilectus. de iure patro. & illic omnes. Rochus Curtius in tracta. de iure patronat. verbo. honorificum. q. 3. numero decimo & sequen. Lambertinus. 3. parte 2. libro quaest. 8. Ex quibus & illud constat, beneficia iuris patronatus laicorum minime comprehendi sub apostolicis reseruationibus, etiam quae iure communi sunt statutae, quod idem Felin. repetit in dict. tract. quando literae aposto. secundae limitat. & Lambertinus de iure patronat 2. libro tertia parte, quaestio. 9. arti. 16. Sunt & alia discrimina, ac plures differentiae inter ius patronatus clericorum, & ius patronatus laicorum, quas poterit lector nominatim deducere ex his, quae diligentissime Rochus Curtius, & Lambertinus de iure patronatus scripsere. Distinguitur autem ius patronatus clericorum a iure patronatus laicorum in hoc, quod illud adquiritur, quoties ex ecclesiae bonis ecclesia construitur, vel dotatur: aut denique ratione ecclesiae, vel dignitatis ecclesiasticae competit alicui Hoc vero a rebus proprij & secularis patrimonij originem ducit. gloss. in cle. 2. verb. praesentare. de iure patronat. Panormi. in capitul. eam te. colum. vltim. & in capit. illud. de iure patronat. Felin. in tract. quando literae apostolicae. col. 7. gloss. in dicto capitul. dilectus. de officio legat. Rochus Curt verb. ius. q. 7. Caesar Lamberti. de iure patronat. lib. 1. q. 1. arti. 5. & alibi saepissime. Idem tradit Paulus Parisius in consilio 128. lib. 4. vbi explicat, quid in dubio sit praesumendum, ac iudicandum post Feli. in capit. ex literis. 2. colum. de constitu. & Rochum verb. ius numer. 18. 4. q. accessoria. 7. q. principalis. Idem tradit Caesar Lamber. 2. libr. parte. 1. q. 6. arti. 6. numero 36. Nec refert, patronum esse clericum, siquidem & is patronis laicis adnumerabitur, si ius hoc nactus fuerit ratione proprij patrimonij. Quod omnium consensu receptum extat. Constat igitur ex praenotatis, summum Pontificem posse derogare iuri patronatus laicorum, tametsi necessaria sit expressa derogatio, vt de ipsius pontificis voluntate constet. Hae vero derogationes an reipublicae Christianae conueniant, praesertim vbi frequentissimae contingant, sollicitis nimium precibus, ne dicam ambitiosis, ac falsis expositis causis aduersus piam ipsam sanctorum Pontificum voluntatem impetratae: ipsi viderint, qui nihil aliud curant, quam hisce, vel alijs modis contra testa[art. 3]torum vltimas voluntates, & veterum canonum decreta nullum ecclesiae ministerium exhibentes pluribus sacerdotijs, & beneficijs iniquissime ditari. Apud Hispanos minime derogationes istae admittuntur, nec admitti consueuere. Imo suprema Regis tribunalia, & qui regio nomine illic iustitiae ministerio praesunt, statim apostolicas literas examinantes propter publicam vtilitatem earum executionem suspendunt, earundem vsum grauissimis poenis, & comminationibus interdicentes. Idem & apud Gallos fieri testantur Petrus Rebuffus in praxi beneficiorum. 3. parte signaturae, verb. Nec non iure patronatus. numer. duodecimo, & trigesimosexto. Idem Rebuffus in tractatu de nominationibus, quaestione decimaquinta. numero secundo. & Carolus Molinaeus in regul. cancel. de infirmis resignanti. numero trigesimosecundo. Olim in his Hispaniarum regnis, multo ante Caesaris, qui nunc regnat, principatum, supremus Regis senatus id maxime curabat, vt his derogationibus obuiam iretur in his beneficijs, & dignitatibus, quae pertinent ad ius patronatus ipsiusmet Regis. Quod late tractat Ioan. Lupi. in tractatu de benefi. vacant. in curia. §. 11. & 12. Ad id vero pertinet gloss. in capitulo dilectus. de praebendis, verb. Regis. & alia multa, quae nos explicuimus in regula possessor. de regulis iuris in sexto. secunda parte relec. §. 10. num. quinto. Sed ipse Carolus Caesar Hispaniarum Rex anno Domini 1525. Toleti edictum pronunciauit, ac emisit in omnia Hispaniarum regna, in hoc Decretum, vt nullus a summo Pontifice impetraret apostolicas literas ad dignitates, vel beneficia, quae sunt regij iuris patronatus, aut impetratis vteretur in derogationem consensus, ac praesentationis, quae a Rege ipso postulanda est ad eadem beneficia obtinenda: idque grauissimis poenis stabiliuit, eius consiliarijs, alijsque huius regni magistratibus praecipiens, vt diligenter obseruent, ne quid aduersus regium ius patronatus fiat authoritate literarum apostolicarum: quarum executio passim ea ratione suspenditur, praemissa supplicatione ad ipsum summum ecclesiae Pontificem, vt & ipse Christi vicarius auditis Hispanorum querelis, quod vtilius Christianae reipublicae sit, consultissimo suffragio decernat, candido animo expendens, quantum intersit, regia iura illaesa seruari. Hoc ipsum fieri & idem regium edictum iniunxit in beneficijs patrimonialibus, que preuio examine incolis & indigenis secundum cuiusque eruditionem, mores, & doctrinam conferenda sunt in dioecesibus Palentina, Burgensi, ac Calagurritana, cum ex immemoriali consuetudine, tum ex sedis apostolicae priuilegio: Quod vtinam vbique locorum obtineret: fieret vtique, vt ecclesijs, & sacerdotijs, ac diuino cultui sanctius, & diligentius exhiberetur ministerium. Demum anno Domini M. D. XLIII. Madricij, idem Carolus Rex decreuit, idem seruandum fore, quoties Apostolicae literae fuerint obtentae in derogationem cuiuscunque iuris patronatus laicorum, aut in praeiudicium illius iuris, quod ex Romanae Ecclesiae priuilegio, cathedralium Ecclesiarum collegia, & capitula obtinent ad electionem doctorum virorum in sacra Theologia, & iure pontificio, vt quosdam canonicatus obtineant. Qua ratione Philippus, Caroli primogenitus, Angliae, Neapolis Rex, Hispaniarum princeps, quo vtilius edicta parentis mandarentur executioni, summa cum sedis Apostolicae veneratione, nulla in parte eius autoritate laesa, quis esset in his controuersijs ordo seruandus apud regia tribunalia praescripsit anno domini M. D. XLVIII. ac denique decreuit, praemittendam fore supplicationem ad summum ipsum pontificem, vt interim Apostolicarum literarum executio iustius suspendi posset. Nos vero hoc in capite aliquot lectoribus quaestiones exponemus breui quodam compendio ad ea facilius intelligenda, quae hac de re solent in praxim incidere apud regia Hispaniarum praetoria illud praemittentes, regia edicta in hoc promulgata & decreta fuisse, vt quoties derogatio iuris patronatus laicorum necessaria sit, & fiat tacite vel expresse: tunc supersedendum sit in executione literarum Apostolicarum, & supplicatione ad summum pontificem proponenda, ne derogatio ista effectum habeat. Sic & supersederi solet, atque interim suspenditur executio mandatorum, quae dantur in derogationem aliorum iurium, quae paulo ante commemorauimus. Primum etenim illud quaeritur, an & regijs edictis vtamur, vbi beneficia in curia vacauerint, & per summum pontificem fuerint alicui collata, [art. 4]cum expressa derogatione iuris patronatus laicorum? Et sane si vera sunt, quae modo adnotauimus, erit locus in hac specie supplicationi ad pontificem proponendae, & regijs edictis, quemadmodum & locus esset, si beneficium extra curiam vacaret. Nam beneficia iuris patronatus laicorum minime comprehenduntur sub illa reseruatione, quae statuta est iure Communi in dict. capit. 1. de praebend. libr. 6. Quamuis multa habeat illa reseruatio priuilegia, quae tradit post alios Ludoui. Gometi. in reg. de triennali possessore. q. 31. numer. 19. & ideo necessaria est specialis derogatio iuris patronatus laicorum, vt collatio beneficij vacantis in curia valeat, siquidem iure reseruationis valere non potest. Ergo sicuti receptum est in his Hispaniarum regnis, non esse admittendam derogationem iuris patronatus laicorum, vbi beneficia extra curiam vacauerint, ita nec admittitur, nec admitti solet, quoties beneficia apud sedem Apostolicam vacare contigerit, cum ad beneficia iuris patronatus laicorum nequaquam pertineat reseruatio illa, quae in dict. capitul. 2. statuitur. Sic Petrus Rebuffus in praxi beneficiorum. in 3. parte signaturae, verbo. & iure patronatus. num. 64. refert, quoad ius patronatus regibus competens, statutum fuisse ab Alexandro 6. per regulas Cancell. titulo de derogatione iuris patronatus, quod ei nusquam derogetur etiam expressim, etiam si beneficia vacauerint in curia. Staph. item de literis gratiae & iustitiae, folio 54. col. 1. asserit nusquam derogari iuri patronatus Regum, etiam si beneficia vacauerint apud sedem Apostolicam. Idem scripsere Ioannes Monach. & alij in d. cap. 2. Cardin. in capit. praeterea. in 1. de iure patro. & in consil. 57. Felinus in capit. nihil. 2. colum. de praescript. Ioannes Lupi. de beneficijs vacant. in curia. §. 11. Quod non solum obtinet in beneficijs iuris patronatus regij, sed etiam in his beneficijs, quorum collatio ex priuilegio ad Reges pertinet, aut ex praescriptione. Que quidem beneficia Regalia dicuntur: & ea non confert Papa, etiam si in curia vacauerint, quemadmodum ipse Ioannes Monachus & Doctor. fatentur, ac Ioan. de Selua in tractatu de beneficio. 2. parte. quaestio. 23. AEneas de Falconibus in tractat. de reseruatio. 3. quaestio. princip. numer. 13. & Rebuffus in tractat. de nominationibus. quaestio. 15. num. 9. Quod, imo & idem erit, si haec beneficia pertineant ad praesentationem, vel collationem Ducum, Marchionum, vel Comitum ex ratione reg. 40. cancell. quod ipse AEneas a Falconibus asseuerat. Sed si derogatio fiat iuri patronatus laicorum quorumcunque, etiam si beneficia vacauerint apud sedem Apostolicam, Idem passim seruatur, cum idem iuris in hoc casu obtineat, quod denique obtineret, si beneficia extra curiam vacarent, sicuti superius explicuimus. Tametsi Ioannes Staphilaeus in dicto tractat. de literis gratiae, & iustitiae. folio 54. testetur, consueuisse Papam derogare iuri patronatus laicorum, quoties per obitum vacauerit beneficium apud sedem Apostolicam. Haec tamen derogatio apud Hispanos non admittitur ex his rationibus, quibus nec admitti solet, quando beneficia extra curiam vacauerint. Similiter, si beneficia patrimonialia, vel canonicatus cathedralium ecclesiarum, qui Theologis, Magistris, & iuris pontificij Doctoribus ex electione sunt conferendi, apud sedem Apostolicam vacauerint, non facile admittitur derogatio huius priuilegij vel consuetudinis, nec recipitur summi pontificis collatio in praeiudicium Ecclesiarum, quibus maxima vtilitas comparatur, si ad vnguem, & exacte iura ista seruentur. Hoc ipsum comprobari poterit ex glo. celebri in capit. cum in ecclesia. de praebend. libro 6. quae ad finem probat, haec beneficia, quae ex consuetudine magistris, aut Doctoribus sunt conferenda, non comprehendi sub reseruationibus, nec sub literis Apostolicis, quae expectatiuae dicuntur. cuius gloss. opinionem praeter Docto. ibi sequuntur Ludoui. Gometi. in tract. de expectatiuis. nu. 93. Gaspar Perusinus in tractat. de reseruationibus, & AEneas a Falconibus in eo. tract. q. 3. nu. 22. Non tamen diffiteor, opinionem istam dubiam esse, quoad haec patrimonialia beneficia & canonicatus, propter verba illius reseruationis, cuius mentio fit in d. capit. 2. quae adeo generalia sunt, vt & haec beneficia comprehendere videantur. Propterea lectorem admoneo hac in controuersia, quod diligenter obseruet, quid praxi receptum fuerit, & quid sit Christianae reipublicae, ac ministerio diuino conducibilius: siquidem admodum conducat, hec beneficia non comprehendi vllis reseruationibus. Caeterum ad hanc reseruationem, quae de beneficijs vacantibus in curia tractat, duo libet adnotare obiter, ne quis eius vim propriam ignoret. Nam gloss. in cap. statutum. de praeb. in 6. existimat, idem esse vacare beneficium in curia, & apud sedem Apostolicam. Idem videntur Doctor. illic probare communiter, cum alioqui maximum sit inter haec duo discrimen. Plura siquidem beneficia vacant in curia, quae non dicuntur vacare apud sedem Apostolicam. Idcirco erit obseruandum, quod beneficia vacantia apud sedem Apostolicam, dicuntur vacare in curia: non tamen vacant apud sedem omnia ista beneficia, quae dicuntur vacare in curia. Vacant enim apud sedem Apostolicam, & in curia beneficia illa, quae reseruantur in dict. c. 2. & in dict. capit. statutum. & in cap. praesenti. eod. titul. nempe per obitum contingentem in ipsa curia Romana, vel intra duas dietas. Vacant autem in curia, & non apud sedem beneficia, quorum resignatio fit in curia Romana, licet ille, cuius nomine resignatio fit, longe sit a curia remotus. Archidiac. in d. cap. 2. glos. optima in clem. 1. vt lit. pendent. verb. collato. & illic Bonifacius conclusio. 10. Parisi. consil. 10. lib. 4. Petrus Rebuffus in praxi beneficiorum. capit. de procuratore ad resignandum, nu. 28. & omnes in dicta clemen. 1. illius glos. authoritate, quam sequuntur Abb. in cap. cum in cunctis. §. cum vero. de elect. Socinus consilio 112. colum. vlti. libr. 1. Felinus in capit. vltim. colum. 5. de foro comp. & in hac specie idem notat Roma. consil. 342. cuius opinio, & responsum in illatione quadam licet placeat Ludouico Gometio in regul. de infirmis. quaestio. 30. & quaest. 33. optime tamen refellitur a Carolo Molinaeo in eadem regula de infirmis resignantib. nu. 103. Item beneficia familiarium, & officialium Romani Pontificis quocunque loco vacauerint, dicuntur vacare in curia. Thomas Fastolus dubio Rotae. 53. non tamen apud sedem Apostolicam. Sic beneficia reseruata, si vacauerint tempore reseruationis, & ea nondum finita, vacare dicuntur in curia, non tamen apud sedem: quod constat ex Calderi. consil. 9. titul. de praebend. siue vacauerint in loco a curia remoto, siue propinquo. Hanc sane distinctionem probat late Ludouicus Gometius in regul. cancella. de triennali possessore quaestione 31. colum. 1. Sed quamuis haec reseruatio iuris Communis non includat, nec comprehendat beneficia iuris patronatus laicorum, quoad tollendam patronorum praesentationem: bene tamen ea complectitur, quoad institutionem, quae praelatis competit. Nam illa petenda est a summo Pontifice secundum gloss. reg. cancell. 40. ad finem. Cuius opinionem probarem ipse in Episco patibus, Abbatijs, Prioratibus, Decanatibus, & alijs dignitatibus, quae summo Pontifici reseruantur per regul. 2. & 3. cancell. In his etenim laici patroni vtuntur praesentatione, & eam exhibere tenentur Romano Pontifici, non praelatis inferioribus. At in beneficijs minoribus, si pertineant ad ius patronatus laicorum, vel alia ratione minime comprehendantur reseruationibus, praesentatio fieri potest apud episcopum ordinarium, cum haec beneficia excepta sint & exempta omnino á reseruationibus, & ideo nec quoad institutionem, nec quoad praesentationem sub eisdem continentur. Atque ita receptum est in beneficijs iuris patronatus laicorum, quae vacant mensibus Apostolicis, vel per obitum illorum, quorum beneficia sedi Apostolicae vel iure Communi, vel regulis cancellariae, vel extrauagantibus constitutionibus fuere reseruata. Fit etenim praesentatio per patronum laicum episcopo, & ab eo petitur, ac fit institutio iuris ordine seruato. Secundo illud erit obseruandum omnino, ac menti tenendum, quod licet ius patronatus originem habuerit ex patrimonio alicuius laici: fuerit tamen vel ab initio, vel postea donatione, testamento, aut alio quouis titulo in ecclesiam translatum, aut in collegium ecclesiasticum canonicorum regularium vel secularium, ita quod ad id collegium pertineat praesentatio: dicitur plane hoc ius patronatus clericorum, & ecclesiasticum, non laicorum. tex. hoc probat satis aperte in c. vnic. §. vl. de iure patro. in 6. no tantidem Maria. Socin. in c. de monachis, de praeben. vlt. col. Fel. in tract. quando literae Apost. 6. limitat. Caesar Lambertinus in tract. de iure patron. li. 1. q. 1. arti. 8. qui hoc ipsum expressim asseuerant, non tantum quo ad priuilegia, sed etiam quo ad derogationem, quemadmodum tenet gloss. verb. ecclesiasticus: illic Communiter recepta in d. cap. vnic. §. vltim. idem responderunt in specie Paulus Paris. consil. 128. numero decimonono. & sequen. libro quarto, Caesar Lambertinus in d. tract. libro 2. part. 3. quaest. 9. arti. 20. Qua ratione cum hoc ius patronatus etiam quo ad derogationem censeri debeat clericorum, & ecclesiasticum: minime pertinet ad huius regni edicta, nec sub illis continetur. Quo fit, vt reseruatio iuris communis, cuius mentio fit in d. c. 2. de praebend. in 6. in his obtineat beneficijs, quae ad hoc ius patronatus pertinent. Tertio oportune quaeritur, quid respondendum sit, vbi ius patronatus pertineat ad clericum, simul & ad laicum. Nam & in hac specie, quo ad derogationem, hoc ius patronatus censeri ecclesiasticum, tenent Rota in antiquis. 266. Ioan. Staphilaeus de literis grat. & iusti. fol. 54. columna 2. quibus suffragatur gloss. in d. c. vni. §. vlti. quae censet, hoc ius patronatus proprie, & vere dici ecclesiasticum, & vt tale iudicandum fore. Quam opinionem sequuntur. Abb. in c. de quarta. colum. 5. de praescript. Feli. in d. tracta. quando literae Apost. col. 4. Rochus Curtius in tract. de iure patro. verb. ius. q. 7. principali. & q. 1. accessoria. ac plerique alij. Nam & opinio glo. communis est, que tamen procedit quo ad priuilegia, & commoda iuris patronatus ecclesiastici. Haec enim ratione communionis sortitur patronus laicus, non autem damna, & incommoda. Et ideo quo ad derogationem, & reseruationes verius est, quod hoc ius patronatus sit censendum iure laicorum, non autem iure patronatus ecclesiastici: quemadmodum tenuerunt Fredericus consil. 66. scribens, hanc opinionem communem esse. Panor. in c. vlti. de iure patrona. idem in c. dilectus. de officio delegat. Felin. & Rochus Curtius in locis paulo ante citatis. Gulielmus Cassadorus decis. .7 de iure patr. Hieronymus Gigas de pensionibus. quaest. 24. Barbat. in dict. cap. dilectus Domin. & Francus in dict. cap. vni. ad fi. idem Felinus in cap. in nostra. corol. 38. de rescrip. Caesar Lambertinus de iur. patro. 2. lib. 3. part. quaest. 9. arti. 9. Petrus Rebuffus in tract. de nominationibus. quaest. 15. numero 7. Sic sane in hac specie clericus gaudet priuilegio socij laici: aut potius laicus minime patitur praeiudicium, nec pati debet ex societate clerici. Hoc etenim aequum est, quod in re indiuidua non patiatur quis praeiudicium ratione societatis, quae illi cum altero communis est. Et vt praesens quaestio alicuius sit ambiguitatis, oportet constituere primitus, quod in hac communione clericus habet ius patronatus ecclesiasticum ratione ecclesiae: non ratione patrimonij. Igitur cum & in hoc casu huius quaestionis, quo ad derogationes, ius hoc patronatus laicorum sit, non clericorum, omnia illa sunt caute obseruanda, quae iure communi, & huius regni consuetudine, forensi vsu, & regijs edictis circa derogationem iuris patronatus laicorum sunt statuta. Quod si ius patronatus ad laicum vnum, & ad duos clericos ratione ecclesiarum pertineret, ita quidem, quod maior pars ex duobus clericis, & potentius suffragium constaret, quo ad praesentationem, posset admitti huius patronatus derogatio: quia maior pars, quae in praesentatione iura potiora obtinet, huius conditionis est, vt derogationem admittere teneatur. Huius conclusionis exemplum constitui potest: quando ius patronatus pertinet ad decanum ecclesiae alicuius, & ad priorem monasterij, & ad Petrum laicum. Qua in re oportet legere, quae notat Lambertinus libro 1. de iure patro. 1. quae. articul. 7. numero 5. Nam vbi omnes patroni essent laici, non solet admitti derogatio in totum, nec in parte: nisi sub ea clausula: cum maior patronorum pars consenserint. Quo casu profecto non admodum necessaria est derogatio iuris patronatus: siquidem praesentatus ab ea maiori parte instituendus esset ab episcopo: vt in hac specie admonet Petrus Rebuffus in practica beneficiorum numero 3. parte signaturae. verb. & iure patronatus. numer. 65. qui num. 12. testatur, apud Gallos admitti derogationem, quae á summo pontifice fit, iuri patronatus laicorum: quoties minori numero patronorum derogatur: tametsi apud romanam curiam passim derogetur iuri patronatus laicorum pro parte dimidia secundum Staphi. in tract. de liter. grat. & iusti. sol. 55. col. 2. quod nec apud Gallos, nec apud Hispanos admittitur. Igitur vbi maior pars patronorum ius patronatus ecclesiasticum obtinet, derogatio admitti poterit, quippe quae minori numero patronorum laicorum fiat in effectu. Quarto, frequentissime poterit dubitari, quid dicendum sit, vbi laicus ius patronatus, aut ius [art. 6]praesentandi per priuilegium, aut praescriptionem acquisierit? Nam in hac specie posse conferri beneficium per Papam, & valere collationem, etiam absque speciali derogatione, etiam si nulla mentio facta fuerit iuris patronatus laicorum: & compraehendi sub reseruationibus: atque item a legato de latere sedis apostolicae per institutionem, & collationem alicui dari: probare conantur Frede. consil. 65. Cardi. consi. 69. colum. 2. Domini. consi. 45. colum. 3. Calde. consi. 19. titul. de iure patron. Alexan. consil. 74. lib. 4. col. vltim. Nam licet illud responsum non fuerit Alexand. statim tamen subscriptio Alexan. consi. 75. idem tenent Anton. Cardi. & Abb. in capit. dilectus. de offic. legat. Deci. in consil. 117. & 126. & consi. 149. Aymon. cons. 63. num. 6. Ioan. de Selua in tract. benefi. 2. parte q. 3. col. 8. & 3. part. q. 11. colum. 18. Rochus Curt. de iu. patr. verb. Honorificum. quaest. 3. numero 12. Hierony. Gigas de pensionib. quaest. 24. Feli. in tract. quando literae apostolicae lim. 11. Rursus idem Rochus Curt. verb. competens. quaestio. 24. Gulielmus Cassador. decis. 4. de iure patron. & decis. vltim. eodem titul. & decis. 4. de probat. Caesar Lambert. de iure patron. 2. lib. 3. part. quaest. 9. artic. 25. & quaest. 8. articul. 3. vbi asseuerat, hanc opinionem Communem esse, & idem Rochus, & alij iuniores passim fatentur. Nec quisquam controuertit hanc sententiam frequentiori Doctorum suffragio receptam esse, vel ex eo, quod cesset ratio, qua iura Pontificia prohibuerunt has derogationes, cum in hisce casibus nihil laici contulerint in ecclesias. Atque ita omnium consensu haec opinio admittitur, siue ius praesentandi competat praescriptione, consuetudine, vel priuilegio Papae: tametsi Anton. in d. capit. dilectus, ab alijs dissentiat, vbi laicus habet ex Priuilegio Papae ius patronatus. Eandem opinionem Communem sequitur Ioan. Staphil. de literis gratiae, & iusti. fol. 55. col. 1. & licet Ioan. Imol. in capitu. dilectus. de offic. lega. existimet, hanc opinionem Communem non esse tutam, nec veram: quia laici adhuc abstinerent ab aedificandis, ac construendis, & dotandis Ecclesijs, si viderent, passim derogari iuri patronatus laicorum vtcunque quaesito. Haec opinio Imolae posset procedere, vbi laici allegarent, ius patronatus, & ius praesentandi sibi competere ex dotatione, constructione vel fundatione, & ad hoc probandum vtuntur temporis cursu, eiusque praescriptione, pluribusque praesentationibus, ex quibus nulla probata fundatione, dotatione vel constructione, probatio sufficiens constet ipsius iuris patronatus legitime adquisiti iuxta iuris Communis statuta, nempe dotatione, constructione, vel fundatione. Quemadmodum sensere Felinus, Decius, Lambertinus, & Cassadorus in praecitatis locis, alioqui opinio Imolae omnium consensu refellitur, ipse tamen quantum praxim attinet, duo vel tria in hac quaestione adnotabo. Primum, In his Hispaniarum regnis minime admittitur derogatio iuris patronatus laicorum, a quibus non allegatur, nec proponitur temporis vsus, vel praescriptio ad ipsius patronatus acquisitionem, sed ad eius probationem, quasi temporis vsu, plurimisque praesentationibus probetur, ius patronatus adquisitum fuisse non prescriptione, sed vel dotatione, vel constructione. Etenim in hoc casu non differt hoc ius patronatus quo ad derogationem ab illo, quod vere constat constructione, vel dotatione acquisitum fuisse. Secundum, In iure patronatus regio, nempe quod Regi, etiam quo ad praesentationem. tantum ex priuilegio, aut legitima praescriptione adhuc non admittitur derogatio, quamuis ea fiat authoritate sedis Apostolicae, aut per ipsum summum pontificem expressim facta mentione regiae dignitatis. Imo nec consueuere summi pontifices his derogationibus vti propter regiae dignitatis celsitudinem. Idem erit in iure patronatus competenti alicui Duci, Marchioni vel Comiti. Nam & hi quo ad derogationem Regibus pares censentur in reg. 40. Cancell. Tertio, In hac quaestione propter generalia verba edicti regij, & generalem huius regni consuetudinem, fortassis non admittetur derogatio, quae fit iuri patronatus laicorum, consuetudine, praescriptione, aut priuilegio adquisito: atque ita quandoque obtentum fuisse certo scio, tametsi nusquam in hoc Granatensi praetorio hac de re, quod ego sciam, fuerit controuersum. Sic & in hac specie, has derogationes, etiam Apostolicas non admitti apud Gallos, asseuerant Petrus Rebuffus in praxi beneficiorum 3. parte signaturae. verb. & iure patronatus. num. 24. & Carolus Molinaeus in regul. Cancell. de infirmis resignantibus. nu. 34. & idem in Alex. consil. 74. lib. 4. col. vltim. Quarto est & in hac quaestione obseruandum, quod indubio ius patronatus praesumitur a laicis adquisitum ex constructione, dotatione, vel fundatione. Nam his modis iure Communi acquiritur. ca. 3. de iure patronat. cap. piae mentis. & ibi gloss. 16. q. 7. capit. Abbatem. in 2. 18. q. 2. & hi modi aequipollent inuicem, vt in eleganti casu tradit Gulielmus Cassadorus. decis. 6. de iure patron. Atque ideo in hoc dubio, vbi de origine acquisitionis dubitatur, praesumptio iure constituta videtur, quod acquisitum fuerit ius patronatus dotatione, constructione, vel fundatione, sicuti explicat Panorm. per text. ibi in cap. querelam. col. 3. de electi. idem Panorm. in consil. 76. & 106. lib. 2. & Cassador. decis. 6. de iure patrona. numer. 6. sensit Card. consil. 69. quem legito. Nam & eius responsum examinat optime Cassador. in dict. decis. 7. Quinto principaliter quaeritur, an regia edicta, & Communis Hispaniarum praxis sit admittenda in eo casu, quo patroni, qui possident ius patronatus, & quibus ratione possessionis incumbit, & competit ius praesentandi, veri patroni non sint, & alijs vere hoc ius quo ad proprietatem competat? Etenim, in hac specie posse admitti collationem Romani Pontificis, & esse validam, etiam nulla facta mentione iuris patronatus laicorum. Atque ideo non agi hoc in casu de vlla derogatione, asseuerat Ioan. Staphilae. de literis gratiae & iust. fol. 66. col. 1. authoritate Card. in dict. consil. 69. in 2. dubio. versic. sufficit enim. Sed dubio procul doctissimus Staphilaeus fallitur, nec quicquam eius sententiam coadiuuat ipsius Cardin. responsum. Vtitur sane ipse Staphilaeus ad probationem huius conclusionis hac argumentatione. De laicis, qui sunt in possessione iuris patronatus, & praesentandi, non est necessario facienda mentio ad derogationem: quia patroni non sunt, sed tantum ius habent praesentandi ex possessione: nec item de veris patronis, ex quo per literas apostolicas eis non fit praeiudicium, quo ad praesentationem, quae ipsis, licet sint veri patroni, non competit, sed possessoribus: Igitur non est in derogatione huius iuris patronatus necessaria mentio alicuius patroni laici. Imo nec in hoc casu iuri patronatus laicorum derogatur, nec aliquod laicis patronis preiudicium fit. Vnde omnia cessant, quae iuri communi & edictis regijs circa derogationem iuris patronatus laicorum fuere statuta. Haec vero argumentatio palam deficit ex eo, quod licet non sit facienda mentio ad derogationem validam iuris patronatus laicorum de ipsis veris patronis, sicuti notat Fel. in dict. tract. quando literae apost. limitat. 9. ex responso Cardin. necessario tamen fieri debet & sufficit, si fiat de ipsis possessoribus iuris patronatus, quibus ratione quasi possessionis competit ius praesentandi. Quod in specie tradit Card. in d. consi. 69. ad finem quem sequitur Lambertinus de iure patronat. 2. lib. 3. part. q. 9. arti. 23. & Dec. in cons. 117. & idem multa in huius opinionis confirmationem adducit in cons. 153. ex capit. consultationibus, de iure patro. vbi gl. elegans communiter recepta. late Rochus Curt. de iure patro. verb. competens. q. 19. idem Dec. cons. 127. Imola. col. fi. & Ripa c. pe. in c. cum ecclesia Sutrina. de caus. posse. & propri. latissime Caesar Lamber. 2. li. de iure patronat. 1. part. q. 3. apud quos plura tractantur hac de re, que nos obiter alio in loco adducimus, & hac in parte non temere omittimus. Ex quibus mihi satis constat, esse necessario faciendam mentionem in hac derogatione ipsorum laicorum, qui ius patronatus possident: licet alij veri patroni sint, de quibus non est facienda mentio interim, & dum possessores ius illud, quod ratione & causa possessionis sibi iure datur, conuicti & per sententiam condemnati nondum amiserint. Deinde semel constituto iure patronatus, vbi verus patronus alter sit a possessore, fieri nequit quin vel vero patrono, vel possessori per derogationem praeiudicium fiat. Nam si omnia quae a doctoribus traduntur exacte, & ad amussim examinentur, comperiet lector, vel possessori, vel vero patrono ius praesentandi competere. Si quidem vbi possessor vel causa malae fidei, vel quia per sententiam conuictus est, non habet ius praesentandi, verus patronus ad mittendus est omnino ad praesentationem, nec priuari debet iure praesentandi: vt docet optime Lambertinus in d. q. 3. art. 7. quidquid alij absque vlla ratione scripserint. Igitur quoties patroni laici possessoris mentio necessaria non est, erit profecto necessaria mentio veri patroni laici: & ideo in casu huius quintae quaestionis non est admittenda opinio Staphilaei: nec differt haec species ab alijs, in quibus patronis laicis non debet fieri praeiudicium, & in quibus derogatio iuris patronatus laicorum praxi, & consuetudine minime admittitur. Sexto ad eandem rem itidem controuertitur, an sit admittenda derogatio iuris patronatus laicorum, & collatio beneficij facta per summum [art. 7]pontificem absque patroni laici praesentatione, vbi beneficium erat apud curiam romanam litigiosum: Et Gulielmus Cassador. decisione. 3. titulo vt lite pendente. probare conatur, posse summum pontificem absque consensu patroni laici conferre beneficium vacans in curia, si illic erat litigiosum eo tempore, nec requiri hoc in casu expressam derogationem iuris patronatus laicorum, nec aliquam eius rei mentionem: quia patronis laicis non habentibus in hac specie ius praesentandi, vt vere ipsi non habent, nullum praeiudicium fit. Atque ita scribit, in Rotae praetorio pronunciatum fuisse. Hanc opinionem itidem tenet Ludouic. Gometi. in regu. Cancell. de impetranti. per obit. famil. Cardi. q. 8. nu. 7. Horum authorum ea est potissima ratio, quod lite pendente apud summum pontificem inter duos super aliquo beneficio, non est ab inferioribus habentibus alioqui ius conferendi, vel eligendi, procedendum ad electionem, vel collationem, siue vterque litigantium, siue alter tantum moriatur in romana curia: iuxta distinctionem tex. in cle. 1. vt lit. pendent. & in cap. 1 & 2. eo. tit. lib. 6. ergo si inter duos praesentatos a patronis discordibus lis tractetur apud summum pontificem, siue vterque moriatur in ipsa romana curia, siue alter illic, vel alibi, patroni non possunt praesentare, nec habent tunc ius presentandi. Qua ratione collatio a summo pontifice facta nihil eorum iuri derogat, & ideo non obstante consuetudine, & praxi Hispaniarum, atque regijs edictis admittenda videtur. Nihilominus vlterius est hac de re inquirendum, ne quem forsan decipiat generalis admodum, & indiffinita conclusio a praecitatis authoribus probata: oportet enim aliquot casus distinguere, ad huius quaestionis apertiorem intellectum. Primus casus constituitur, quoties lis tractatur in curia romana inter duos praesentatos a patronis discordibus super eadem praesentatione, nondum secuta in stitutione. Et tunc, etiam si vterque moriatur Romae, non est locus constitutioni clement. 1. vt lite pendent. nec dicitur vacare beneficium in curia, nec est illius collatio summo pontifici reseruata: quia nondum erat per collationem ius illis adquisitum in beneficio, nec vlla vacatio beneficij datur glos. ab omnibus recepta in dict. clemen. 1. verb. collato. in princip. vbi eleganter Bonifacius nu. 47. & Collectari. in capitul. accedens. de concess. praebendae. Secundus casus contingit, vbi lis tractatur in curia Romana inter duos praesentatos, & institutos, ac lite pendente vterque moriatur Romae, vel possessor beneficij Romae, alter extra curiam: tunc sane in iure patronatus ecclesiastico obtinebit reseruatio, que fit in dicta Clemen. 1. at in iure patronatus laicorum illa reseruatio locum non habet, sicut nec alia, quae traditur in capit. 2. de praebend. in 6. & ideo quae superius de illa diximus, erunt & in hac specie adhuc quo ad edicta regia obseruanda. Nec quidquam vrget textus in capit. 1. & 2. vt lite pendente in 6. quia iam est lis finita per mortem vtriusque litigantis, & ea ratione vacat omnino beneficium, ac poterit patronus libere praesentare. Vnde si conferatur beneficium a Romano pontifice ex hac vacatione, necessaria est derogatio iuris patronatus laicorum expressa: imo in his Hispaniarum regnis ex praxi & consuetudine, atque regijs edictis supersedebitur huius collationis executioni. Illud vero, quod diximus, litem esse fiuitam per mortem vtriusque, ita quidem, vt ex tunc collatio. vel praesentatio fieri possit iure ordinario, probat text. elegans in d. Clem. 1. vt lite penden. in prima eius part. vnde Guliel. Cassad. & Gome. non videntur quaestionem in hac specie tractasse. Tertio, Quandoque lis agitur in curia Romana inter duos presentatos a patronis discordibus, & alter tantum mortem obierit Romae, vel alibi: nam hoc non refert, quantum ad decisionem modo proponendam: & in hoc casu quidam existimant, pendente lite, non posse patronum etiam laicum alium praesentare: quia impeditur authoritate tex. in dict. ca. 1. & 2. vt lite pen. lib. 6. Huius opinionis authores sunt Lapus allegat. 22. Carderin. cons. 1. vt lite penden. & consi. 18. de iure patron. Domi. & Francus in dict. c. 1 quorum opinionem asserit Communem esse Rochus Curt. de iure patro. verb. Honorificum. quaest. 23. Ludoui. Gome. in reg. de subrogandis collitig. q. 13. quam & ipse probare videtur in dict. ca. 2. ibi praesentetur. Ac tandem eadem ratio persuadebit fortassis ad hoc, que datur ad prohibitionem electionis, & collationis quae plane prohibentur in d. c. 1. & 2. Sed ex aduerso alijs placet, patronum laicum, etiam pendente lite posse alium praesentare, vel accumulando, vel variando, quoties institutio sequuta non est praesentationem ab eo factam: quia licita est laicis intra quatuor menses variatio, nec libertas ista lite pendente tollitur: & ideo non obtinet hoc in casu prohibitio, quae fit in d. c. 1. cum illic tractetur de electionib. & collationibus, in quibus non est variatio iure permissa: imo expectandus omnino est litis euentus. Sic sane opinionem istam tenuerunt Card. in c. pastoralis. q. vlt. de iure patro. Ioan. Andr. in d. c. 1. vt lite pendente in 6. Idem alij sensere, quos sequitur scribens, hanc opinionem communem esse Caesar Lambertinus de iure patron. 2. lib. 1. part. 6. q. articulo. 12. qui respondet ad tex. in d. c. 2. esse intelligendum in praesentationibus patronorum, etiam laicorum, quas secuta fuerit institutio: aut saltem quoties ex duobus praesentatis alter fuerit iam institutus: nam & possessionem adeptus est: vt illic expressim probatur. Quo casu non licet pendente lite variare, nec alium praesentare, etiam patronis laicis: vt probatur in dicto capitulo secundo. His accedit, quod Bonifacius in dicta Clem. 1. vers. Tertia conclusio. asseuerat, illum tex. non procedere in praesentatione, quae tribuit ius ad rem nondum secuta institutione. Et idem tenet gl. ibi, cuius paulo ante nos meminimus. Nam & idem Gomet. in d. reg. de subrog. q. 6. propter rationes Bonifacij, dubius est in hac controuersia. Inqua ipse cum considero potissimam rationem, vere, ac proprie innititur posterior haec sententia: nempe, quod licita sit patronis laicis variatio intra quatuor menses, & ideo lite penden. non impediantur alium a litigantib. praesentare. Quam rationem falsam esse probare conabor ex eo, quod sola ipsius litis pendentis controuersia impediat patronorum praesentationem. Ergo siue praesentatus fuerit institutus, siue nondum habuerit institutionem, non poterunt patroni penden. lite presentare. Consequens euidentissime constat, si vere litis pendentis ratio impedimentum prestet praesentationi. Antecedens vero probatur ex decisione tex. in d. c. 2. Nam si praesentato, & instituto lite pendente mortuo, non licet patrono, qui illum praesentauerat, alium praesentare, cessante omnino per mortem presentatio ne, & institutione: plane sola lis praesentationem impedit: quia ea non pendente tunc libere patronus non tantum laicus, sed & clericus potuisset presentare etiam absque priuilegio variationis. Igitur praesentatio ratione litis pendentis impeditur: atque ita fit, vt parum referat, quod patronis laicis sit variatio permissa: cum & alioqui, vbi propter obitum praesentati, & instituti, eis liceret praesentare, propter litem pendentem praesentatio sit prohibita: vt probatur in d. capitulo secundo. Ex quibus opinor, in hac quaestione veriorem esse, & magis communem sententiam Calder. cui non obstat ratio illa, que deducitur a iure, & permissione variandi, quae laicis patronis conceditur: quia haec variatio lite pendente impeditur: ne litigia prorogari contingat in dispendium ecclesiarum, propter nouos aduersarios, qui malitiose interdum petitoribus subrogantur: sicuti Romanus Pontifex asseuerat in dicto capitulo secundo. Haec enim ratio vniuersalis est, & vtroque casu locum habet. Forsan adhuc quispiam pro contraria opinione illud conabitur adducere, quod in dict. capitulo primo & secundo impediantur collatio, electio, & praesentatio, quae fiunt ratione mortis, vel cessionis lite pendente contingentis: non tamen illic impediatur electio, vel praesentatio, quae fieri possit ex iure ante litem motam competenti: vt sensit Bonifacius in dicta Clementina 1. versicul. Tertia conclusio. & item versicu. octaua conclusio. & gloss. in regu. Cancell. 27. in alia quaestione. Sed si quis ad amussim expenderit rationem illam, qua vtitur summus Pontifex in dicto c. 2. vt lite pendente, libro sexto. plane comperiet, illic prohiberi pendente lite collationes, electiones & praesentationes, quae fieri alioqui poterant, etiam vtroque superstite litigante, non tantum illas, quae fieri possunt propter mortem alterius litigantis, vel eius cessionem, & sic iure post litem motam competenti. Etenim si fiat adhuc electio ex iure competenti ante litem, & ante mortem alterius litigantis, superest iudicium cum superstite, quod vult Pontifex summus finiri absque eo, quod noua electione alter constituatur illi aduersarius. Et ideo vtroque casu prohibita videtur electio, vel praesentatio: si quidem ex illa nouus datur superstiti collitigator. Id ipsum deducitur ex prooemio dicta regula Cancell. 27. de subrogandis collitig. vbi Ludoui. Gomet. quaest. vltima hanc opinionem probare videtur, dum examinat Bonifacij conclusionem. Praesertim quod, & si vera sit Bonifacij opinio, & ideo lite pendente, mortuo, vel cedente altero litigante, possit quis acceptare beneficium ratione, & titulo literarum apostolicarum, non vt vacans per obitum, vel cessionem litigantis, nec ex iure illius, nec ex causa mortis, vel cessionis, sed ex eo, quod ante litem competebat acceptanti ius ad illius beneficij consecutionem, quod & plures alij probant per ipsum Ludouicum Gometi. citati. Nihil hoc conducit contra Communem opinionem, nec ex hoc sequitur, patronum laicum posse praesentare pendente lite inter praesentatos nondum institutos, quia etiam si illi liceat variare intra quatuor menses, non tamen licet pendente lite inter praesentatos ius illud, quod iam alteri concesserat, vel variando vel cumulando, vel subrogando alij dare, nouumque litigantem constituere: cum hoc sit iure prohibitum in dicto capitulo secundo, & capitulo primo. Etenim in acceptatione beneficij, quae ante litem competebat, non tractatur de iure litigantis vel mortui, vel cedentis acceptanti tradendo. Vnde si pendente lite patronus siue clericus, siue laicus, qui nondum praesentauerat, velit praesentare, & praesentet alium a litigantibus, iuste hoc facit: nec fit vlla fraus canonibus: cum hic patronus vtatur suo iure, quo nusquam fuerat vsus, nec illud in aliquem ex litigantibus transtulerat praesentando, vel eligendo, aut conferendo. Sic sane mortuo altero ex litigantibus, vel cedente, aut denique quouis casu, etiam vtroque litigante superstite, poterit patronus intra tempus, quo licet illi variare, aut cumulare collitigantem presentare, quem nondum praesentauerat. quod Rochus Curtius fatetur: nec negat Lamber. in dicto arti. 12. ad finem. Non oberit gloss. in dict. Clem. 1. vt lite penden. cum illa vera sit, & procedat, vbi vterque litigator Romae mortem obierit, & sic quo ad vacationem in curia, quemadmodum superius explicuimus in hac q. versic. Primus casus. Quartus ad hanc quaestionem constitui poterit casus in decisione regulae Cancellariae, quae de subrogandis collitigantibus statuta est: nempe, vbi lite pendente inter duos praesentatos a patronis discordibus, alter mortem obierit: an possit authoritate summi Pontificis absque consensu patroni laici, qui defunctum praesentauerat, collitigator subrogari? Et Ludouicus Gometi. in dicta regula de subrogand. collitigan. quaestione sexta, & quaestione decimatertia, ex conclusione Communi proxime tradita, probare conatur, posse subrogari collitigantem, nec distinguit patronum laicum ab ecclesiastico: imo indistincte hoc asseuerat. Et profecto vbi cessaret omnino suspicio fraudis in patroni laici laesionem: & collitigator fuerit praesentatus a vero patrono, quamuis discordi praesentatione, admittenda erit subrogatio facta iuxta regulam Cancellariae. Non enim edicta regia, & Hispaniarum consuetudo videntur, hanc subrogationem impedire: quae dubio procul in curia Romana aequissima, ac iustissima censebitur. Quinto, ad idem fere subijcitur casus ille, quo authoritate summi Pontificis mortuo altero litigante subrogatur exterus quidam, siue tertius a litigantibus: non denique ipse collitigator, & ea subrogatio fit absque consensu patroni laici. Et in hac specie facilime admittetur subrogatio apud curiae Romanae praetorium, propter authoritatem summi Pontificis, & opinionem illam, quam in principio huius questionis adduximus. Atque ita Ludouicus Gometi. in praecitatis locis in ea est sententia, vt opinetur, summum Pontificem liberam habere collationem beneficij litigiosi, quoties id vacauerit: quia & si sit iuris patronatus laicorum, ipsi laici pendente lite non possunt praesentare. Et idem prius responderat Gulielmus Cassadorus in dicta decisione tertia. vt lite pendente. A quibus libentissime ipse quesierim, qua nam ratione beneficium litigiosum in curia Romana fuerit ipsius Pontificis collationi reseruatum, vbi alter litigantium mortem obierit: nam vbi vterque mortuus fuerit, quid tunc sit dicendum, superius scrip simus in huius sexte questionis initio. Et sane non aliter mihi poterunt respondere, quam vel ratione litis pendentis in curia Romana, vel quia illic apud sedem apostolicam per obitum, ius alterius litigantis vacauerit. Prior equidem ratio nihil aliud iure probat, quam patronos, etiam laicos, electores, collatoresue ordinarios non posse lite pendente apud sedem apostolicam beneficium conferre, aut ad id praesentare, vel eligere. textus optimus in dicto capitulo primo, & secundo, vt lite pendente. & in dicta Clementina prima eodem titulo secunda parte. Nec tamen ex hoc sequitur, induci per ea iura reseruationem aliquam summo Pontifici: tametsi posset ipse hanc reseruationem, sicut & alias, noua lege lata constituere, & inducere. Quod euidenter constat in dicta Clementina prima, vbi probatur, mortuo altero litigante, siue is fuerit possessor, siue petitor causam esse ad finem vsque prosequendam, vt tandem sententia lata pro iure mortui, collatio pertineat ad Papam, si mors illi contigerit in curia: alioqui ad ordinarium, si extra curiam mortem obierit. Ergo manifestum fit, ratione litis pendentis in curia non induci aliquam reseruationem. Cum mortuo litigante altero extra curiam, causa sit ad finem vsque examinanda, vt episcopus ordinarius conferat beneficium illud, si pro iure defuncti contra superstitem fuerit pronunciatum. Posterior autem ratio tunc obtinet, cum alter ex litigantibus, cui ex euentu litis apparet ius competijsse, mortuus fuerit in curia, & ideo haec reseruatio inducitur ex capitulo primo. de praebend. in 6. quod in beneficijs spectantibus ad ius patronatus laicorum non obtinet: quemadmodum hoc in capite probauimus. Igitur apparet, pendente lite inter duos praesentatos a patronis discordibus, siue secuta fuerit institutio, siue non: iure ordinario, aut iure reseruationis alicuius, cum haec non afficiat beneficia iuris patronatus laicorum, non posse summum Pontificem, nisi expressim iuri patronatus laicorum deroget, mortuo collitigante tertium quendam subrogare. Quod si dixeris, in hoc casu hanc derogationem iuris patronatus laicorum esse omnino admittendam, etiam sine mentione iuris patronatus laicorum: quia laici patroni pendente lite in Romana curia inter praesentatos non habent ius praesentandi: & ideo illis praeiudicium non fit, profecto facilis est responsio ex dicta Clementina prima, vr lite pendente. qua constat, pendente lite in Romana curia, mortuo altero litigante, non posse beneficium interim conferri, sed expectandum esse litis euentum: vt si pro mortuo lata fuerit sententia, & is extra curiam obierit, fiat collatio ab ordinario. Ergo Romanus Pontifex praeiudicaret ordinario, si interim loco defuncti alium substitueret, & subrogaret: sicuti apertissime illa constitutio exponit, dum in vltima parte admonet, posse nihilominus Papam, si ipse velit, hoc praeiudicium ordinario irrogare, & eius collationem impedire. In his vero beneficijs, quae pertinent ad ius patronatus laicorum, vel clericorum, etiam mortuo altero litigante, vel liti cedente, causae & controuersiae diffinitio expectanda est omnino ad effectum, vt si pronunciatum fuerit ad defunctum beneficium pertinuisse, vel ad neutrum, tunc fiat praesentatio ad beneficium illud per patronos, vt omnino vacans. gloss. insignis & illic ab omnibus probata in dicto capitulo 2. vt lite pendente libr. 6. verb. finita. Quod & tex. ille probat & deducitur ex dict. Clemen. 1. eod. ti. Vnde penden. lite inter praesentatos non currit patronis tempus ad praesentandum. Atque ita inibi glo. praecitata satis in specie diffinire videtur: & post eam Ioannes Andr. col. pen. Card. in opposi. post 9. q. in cap. 3. de iure patronatus. Idem Ioannes Andrae. in c. cum vos. de offic. ordi. Caesar Lambertinus in tract. de iure patronatus. 2. libr. 2. parte quaestion. 1. articu. 9. num. 16. & numer. 14. quorum opinio vera est, & aequitati potissimum accedit. Ex his ergo deducitur, collationem beneficij apud curiam Romanam litigiosi mortuo vtroque litigatore, vel subrogationem altero mortuo, a summo pontifice factam absque vlla mentione iuris patronatus laicorum, ad quos id pertinebat, minime valere, atque ideo, vt collatio, vel subrogatio valida sit, necessariam fore derogationem expressam iuris patronatus laicorum. Que quidem derogatio apud Hispanos admitti non solet: vt non semel adnotauimus: idcirco hac in re oportet diligentissime cauere, atque expendere, ne vlla fraus fiat. Nam summus ecclesiae Pontifex hisce de rebus consultus non permittet ita passim patronorum laicorum iura tolli, & quandoque prorsus abrogari. Septimo quaeritur de beneficijs pertinentibus ad ius patronatus, & praesentationem alicuius fraternitatis laicorum, qui solent causa pietatis collegia quaedam constituere, quae nos Hispa[art. 8]ni cofradias appellamus, de quibus ipse tractaui quaestionem quandam in capi. officij. numero 12. de testament. Nam & horum laicorum ius patronatus ecclesiasticum esse & censeri, quoties fraternitas, seu collegium adhaeret alicui ecclesiae, a qua nomen accipit, & titulum: vt fraternitas sancti Petri: & sancti Michaelis in vrbe Toletana, probare conatur Caesar Lambertin. de iure patronat. libr. 1. quaest. 1. arti. 10. nume. 4. idem ante ipsum tenuerat Hieronymus Paulus in pract. Cancell. folio mihi 41. versi. in causa mea maioricensi. qui loquitur in specie de iure patronatus competenti laicis magistris fabricae alicuius ecclesiae. Ego vero censeo, hoc ius patronatus, & ei simile, non esse ecclesiasticum, sed laicorum. Nam etiamsi hoc collegium causa pietatis constitutum adhaereat, & sit affixum alicui ecclesiae, ipsi tamen, ex quibus collegium, & vniuersitas constat, & ad quorum voces, ac suffragia praesentatio fit, laici sunt omnino, & ad hanc vniuersitatem laicorum presentatio pertinet, non ad eccl esiam, nec ad aliquam ecclesiasticam dignitatem. Sic sane aliquot alijs rationibus adductis hanc opinionem veram esse censet Felin. in tractatu quando literae apostolicae. limitatio. 4. & Rochus Curtius de iure patronatus. verbo. ius. quaestio. 7. 3. accessoria. numero 17. vnde omnia, quae conueniunt iuri patronatus laicorum, erunt plane applicanda & aptanda huic iuri patronatus, competenti fraternitatibus laicorum, etiamsi haec collegia adhaereant alicui speciali ecclesiae. Atque ideo apud Hispanos non admittuntur derogationes, quae fiunt in praeiudicium praesentationis, quae ad haec collegia pertinent. Octauo, ad eandem controuersiam alia suboritur dubitatio, An vbi apud sedem apostolicam fuerit facta permutatio beneficiorum, & eius causa secuta sit collatio a Romano Pontifice obtenta [art. 9]sine consensu patroni laici, possit patronus laicus conqueri ratione huius tacite, vel expresse derogationis? Qua in questione posset examinari difficilis illa disputatio, qua solet expendi. An permutatio absque consensu patroni facta, vel eo non vocato, sit nulla ipso iure, vel eo contradicente per sententiam rescindenda? Quam equidem questionem tractauere Fredericus in tracta. de rerum permut. quaestio. 30. & illic Lapus in additionib. Panor. in cap. cum dilectus. de iure patronatus. idem in c. significatum. de praebend. Imola in cap. vlt. column. 8. de rerum permut. Felin. in ca. cum Bertol. colum. 5. de re iud. idem in c. quoniam. colum. 4. in prin. vt lite non contesta. Rota in nouis. 307. Ioan. And. & Francus in c. vno. de rerum permu. in 6. Abb. colum. 4. & Felinus numer. 19. c. cum accessissent. de constitu. Decius consi. 224. Ioannes Lupinus in rubr. de donat. inter virum & vxorem. §. 22. colum. 3. Domi. consi. 50. Chassanae. consil. 17. Aymon consi. 82. Ioannes Staphil. de literis gratiae & iust. folio 56. colum. 2. Rochus Curti. in tracta. de iure patrona. verbo. Honorificum. quaestio. 3. omnium latissime Caesar Lambertinus de iure patrona. 2. libr. parte 1. q. 6. art. 6. Panorm. quaest. 5. nume. 7. versi. Item apertius. Petrus Rebuffus in praxi beneficiorum 3. part. signaturae verb. & iuri patronatus. numer. 40. & in cap. de permutatione. numero 21. Nos tamen eam modo missam facimus, cum solum sit hoc in loco agendum de derogatione, quae fit iuri patronatus laicorum. Omnes etenim conueniunt in hoc, quod vbi permutatio fuerit facta sine consensu patroni laici, vel ecclesiastici: vel ipso iure, vel per sententiam rescindenda est, si patronus intra tempus datum ad praesentandum iustam contradicendi causam exposuerit. Iustitia vero huius causae ad hunc effectum ex eo tantum constat, quod permutatio non fuerit facta propter vrgentem ecclesiae vtilitatem. Haec siquidem iustificat permutationem absque patroni consensu factam: quod si haec vtilitas maxima ecclesiae deficiat, non erit satis, permutationem factam absque patroni consensu non esse in ecclesiae damnum, neque ex ea nullum ecclesiae praeiudicium imminere: quia euidens vtilitas ad hoc exigitur ipsius quidem ecclesiae, sicuti late deducit ex pluribus authoribus Lambertinus in dicto arti. 6. numero 30. & numero 38. vbi maiorem vtilitatem exigit ad hoc, vbi ecclesia habeat patronos laicos, quam vbi patroni sint ecclesiastici. Cui distinctioni non admodum refragabor, nec ita stricte causae necessitatem, aut vtilitatem exigam, modo illud constet, non aliter hanc permutationem inuitis, & contradicentibus patronis validam fore, quam si ea facta sit in ecclesiae magnam vtilitatem. Id etenim videntur Doctor. concedere, praesertim Panormitanus in dicto capitulo. cum dilectus. Cardinal. in Clemen. vnic. quaest. 4. de rerum permutati. & idem in rep. c. quaesitum. de rerum permutatio. quaest. 36. & 37. AEgidius Bellamera decisio. 181. & alij plerique ex modo citatis, quorum opinio ex eo potissime admitti debet, quod & multi constanter asseuerauerint, permutationem factam absque patronorum consensu nullam esse ipso iure, & id indistincte, atque indiffinite probant Calderi. consilio 2. de rerum permutatio. AEgidius a Bellamera decision. 179 & Paulus de Citadinis in tracta. de iure patrona. 6. part. arti. 9. quaestio. 52. Stepha. Caieta. in rep. cap. vltim. de electio. in 6. colu. 20. Tametsi frequentiori consensu, & communiori sententia receptum sit ex authoritate Rotae & Fred. permutationem factam absque consensu patroni ecclesiastici, vel laici, non esse nullam ipso iure, sed per sententiam posse rescindi, patrono ex iusta causa contradicente intra tempus datum ad praesentandum, secundum Rochum Curtium in dicto verbo Honorificum. quaestione tertia. & Felinum in tractatu quando literae apostolicae noceant patronis ampliatione 9. Quo in loco minus diligenter asseuerat, ex hac opinione communi posse deduci, quod valeat permutatio beneficij iuris patronatus laicorum facta Romani Pontificis authoritate, etiamsi nulla fiat mentio ipsius iuris patronatus laicorum, nec specialis derogatio. Nam permutatio beneficij iuris patronatus laicorum facta in curia Romana summi Pontificis authoritate, non praemissa mentione iuris patronatus laicorum, est nulla ipso iure in casibus, quibus apud episcopum, & ordinarium esset nulla: & deinde per sententiam erit rescindenda, quoties foret iudicis sententia infringenda, si facta fuisset apud ordinarium inferiorem: Quemadmodum iure probatur, & explicat optime Caesar Lambertinus de iure patronatus secundo libro, tertia parte quaestio. 9. articu. 12. & Franciscus Pauinus in tractatu de potestate. cap. sede vacante. 2. quaestio. principali. versicu. adde etiam quod non valet. idem probat Lapus allegat. 96. numer. 4. scribens, permutationem beneficij iuris patronatus laicorum factam in curia absque expressa mentione, & derogatione iuris patronatus non valere, & esse surreptitiam, atque ita pronunciatum fuisse a Gregorio xj. a quo nunquam potuit quidam Cardinalis obtinere, quod ex causa permutationis fieret derogatio iuri patronatus laicorum. His denique praemissis, quod attinet ad beneficia, quae pertinent ad ius patronatus regium, ex peditissimum est in his Hispaniarum regnis non admitti permutationem, etiam authoritate summi Pontificis factam, etiamsi in specie derogetur iuri patronatus regio, nisi Regis consensus huic derogationi, ac permutationi accesserit. Idem practici ex edicto regio, & consuetudine respondebunt in alijs beneficijs, pertinentibus ad ius patronatus laicorum quoruncunque, in his casibus, quibus non potest permutatio fieri eis contradicentibus, & ideo vel sit nulla, vel per sententiam rescindenda. Nam derogatio, quae in hoc casu fit iuri patronatus laicorum, minime admittitur: ne fiat praeiudicium praesentationi, quae patronis iure competit, & facilime tolleretur per varias, ac frequentes permutationes, absque eorum consensu alioqui permittendas. Sic sane Carolus Molinaeus in regu. Cancella. de infirmis. numer. 32. scribit, apud Gallos non admitti has permutationes, quae fiunt, etiam authoritate apostolica de beneficijs pertinentibus ad ius patronatus laicorum: tametsi multa ipse Carolus hac in quaestione addiderit, quae vera iure non sunt, nec tuta quidem: cum nimis derogent summi Pontificis potestati. Vnde cautissime sunt examinanda, quae modo ad huius quaestionis examen, & decisionem adduximus: siquidem ex his satis constat, quando necessaria sit derogatio iuris patronatus laicorum, ad eorum consensum, alioqui necessarium, omnino excludendum: & an sit admittenda in his Hispaniarum regnis. Quod si post scientiam huius permutationis patronus laicus intra tempus datum a iure ad praesentandum, non contradixerit, receptum est frequentissimo Doctorum iudicio, permutationem validam fieri. Patrono autem contradicente, an possit ipse praesentare, vel clericus, qui ex causa permutationis renunciauerat beneficio, in id beneficium restitui. tradit Lambertinus de iure patronatus. libro 2. parte 1. quaestio 6. articu. 6. numer. 49. post Domin. in capitul. nemo deinceps. de electionib. in 6. colum. 4. Eadem ratione non admittuntur apud Hispanos permutationes, quae fiunt ab his, qui obtinent canonicatus & praebendas illas cathedralium ecclesiarum, quae ex literis Romanorum Pontificum, & Tridentini concilij decreto, magistris, aut Doctoribus sacram Theologiam, aut ius pontificium profitentib. per electionem sunt conferende. Nam etiamsi authoritate Romani Pontificis permutatio fiat, supplicatio ad pontificem proponitur, & supersedetur executioni literarum apostolicarum propter publicam, & euidentem vtilitatem. Sic sane permutationes istae minime admittuntur in beneficijs, que patrimonialia dicuntur in dioecesibus Palentina, Burgensi, & Callagurritana, quod expressim Regio Caroli Caesaris edicto cautum fuit anno 1548. Nono ad eadem regia edicta, & derogationem iuris patronatus laicorum illud palam pertinet, quod nec per simplicem resignationem, nec item illam, quae in fauorem alterius stricte, & praeuia conditione fit, admittenda est, nec iure admitti debet collatio beneficij iuris patronatus laicorum absque eorundem consensu, quemadmodum satis iure constat, & adnotauit Deci. consi. 224. colum. 2. post Innocen. in c. vltim. de renunciatio. Abb. in c. significatum. de praebendis. vbi Imol. colum. 1. idem Abb. in capitulo de multa. column. 4. de praebend. Rochus de iure patron. verbo. Honorificum. question. 3. Lambertinus 3. libro quaestio. 5. articul. 5. & nos alibi tractauimus. Quod si ex causa simplicis renunciationis fiat absque patroni laici consensu per summum pontificem beneficij collatio, cum speciali derogatione iuris patronatus laicorum, praemissa supplicatione ad pontificem, querela defertur ad regia pretoria, & illic literarum apostolicarum executioni supersedetur, siue sit ius patronatus regium, siue alicuius laici priuati. Et idem fit in beneficijs patrimonialibus, & canonicatibus, quae per electionem sunt, Theologiam, & ius pontificium profitentibus conferendi. Alioqui facilime praesentationibus patronorum laicorum, & veteribus pontificum decretis, ac quarundam dioecesium circa beneficia patrimonialia priuilegijs, & aequissimis consuetudinibus fieret praeiudicium. Decimo, praeter ea, quae iam explicuimus, suboritur & de pensionibus questio. Etenim ex beneficio iuris patronatus laicorum pensio iure constitui potest a summo pontifice, absque ipsius pa[art. 10]troni consensu: quia per hanc pensionis constitutionem nulla laesio datur, nec contingit patrono, quo ad ius praesentationis: vt expressim tradit in hac quaestione. Petrus Rebuffus in praxi beneficiorum in 3. parte signaturae, verb. & iuri patronatus. num. 28. & 48. latius Hieronymus Gig. in tract. de pensionibus. quaestio. 23. cuius rationes in hoc tendunt, vt constet, posse constitui pensionem ex beneficio iuris patronatus laicorum absque patroni consensu in omnibus casibus, quibus ex alijs beneficijs iure constitui potest. Sed & potissimum adducit ipse Hieronymus Gigas textum in c. penu. de iure patro. quo probatur, posse rectorem alicuius ecclesiae praesentare aliquem clericum, absque patroni consensu, vt sacris ordinibus donetur, ad titulum illius beneficij: nempe ad hoc, quod ex reditibus percipiat alimenta, & sibi victum necessarium. Haec vero inductio minime sufficiens est, si exacte consideremus verum intellectum textus in d. c. penul. Nam vbi rector beneficij absque patroni consensu clericum aliquem presentauerit ordinandum ad titulum illius beneficij, mortuo rectore, eiusdem successor a patrono praesentatus, & ab episcopo institutus, non tenetur ex reditibus beneficij clerico a rectore praemortuo praesentato aliquid dare. Esset enim tunc grauis laesio ipsi patrono, cui competit ius praesentandi, si ab eo ad beneficium vacans praesentatus onus hoc subire teneretur. Sic sane Panorm. colum. penul. post gl. & alios ibidem intellexit text. in d. ca. penul. Cui equidem interpretationi & illud accedit, quod licet rector ecclesiae possit absque patroni consensu vicarium temporalem, vel ad vitam ipsius rectoris constituere. glo. in ca. ad haec. de offic. vicar. & ibi Doct. Henric. Abb. & alij in d. c. penu. Card. in Clemen. vni. quaest. de offic. vicar. Rochus 12. de iure patronat. verb. honorificum. q. 3. Caesar Lambert. de iure patro. libr. 3. quaest. 5. articul. 7. tamen non poterit idem rector absque consensu patroni, etiam authoritate episcopi perpetuum vicarium ad ecclesiae ministerium eligere. Quemadmodum sentiunt praecitati Doctores, & in specie tenent Card. in d. quaest. 12. Panorm. in d. c. pen. colum. vlt. & Lamber. in d. artic. 7. Ergo ex his deducitur, non esse leuis momenti, Iaesionem istam, quae patrono infertur, ex eo, quod beneficium, ad quod ipse ius habet praesentandi, efficiatur obnoxium solutioni pensionis annuae: & ideo necessarius erit patroni consensus, nec sufficiet rectoris voluntas, vt pensio perpetua, scilicet, ad vitam pensionarij soluenda, constituatur super eodem beneficio. Derogatur etenim iuri praesentandi, si reditus beneficij, ad quod praesentatio competit, fuerint diminuti. Vnde in hac q. tria, vel quatuor erunt adnotanda. Primum, Quod sit necessaria mentio specialis iuris patronatus laicorum in literis apostolicis, in quibus pensio constituitur ex reditibus beneficij iuris patronatus laicorum, quod probat Hieronym. Gigas in d. tract. de pension. quaest. 24. Quo loco sentit, in his pensionibus constituendis aliquantulum derogari iuri patronat. laicorum: cum alioqui non esset necessaria mentio, quam ipse Gigas in hisce literis aposto licis requirit. Secundo est obseruandum, non admitti apud Hispanos constitutionem pensionis in his beneficijs, & dignitatibus, quae pertinent ad ius patronatus regium, nisi ipsiusmet Regis consensus accesserit summi Pontificis concessioni, & pensionis constitutioni. Idem & apud Gallos exacta diligentia seruari tradit Caro. Molin. in reg. Cancel. de publ. resignat. nu. 226. Tertium, quod in hac controuersia tractari potest, pertinet ad alia beneficia, quae censentur, & sunt iuris patronatus laicorum priuatorum. Nam vbi pensio constituatur a summo pontifice causa dirimendae litis, quae Romae tractabatur inter duos, praesentatos a patronis discordibus, iusta videri potest pensionis constitutio, etiam sine consensu laici patroni, ex his, quae diximus superius hoc in capite q. 6. versi. quartus. In alijs vero casibus non solet summus Pontifex pensionem constituere, nisi ex causa permutationis, renunciationis, vel similis actus, in quib. derogatio non admittitur in his regnis Hispaniarum in damnum, & laesionem iuris patronatus laicorum. Quarto, Quoties pensio in titulum beneficij datur, & constituitur, etiam per Romanum Pontificem, ex reditibus beneficij pertinentis ad ius patronatus laicorum: tunc omnia sunt examinanda & censenda: vt censeri, & iudicari debet ipsummet principale beneficium, tam quoad derogationem, quam quo ad alia, quae solent in quaestionem incidere. quod notat Hiero. Gigas in d. q. 23. ad finem. textus optimus in dict. cap. penultim. de iure patrona. Nam licet pensio, vt frequentissime constituitur loco beneficij in stipendium pauperum clericorum secundum Gomet. in regul. de annali possessore, qu. 21. non sit proprie beneficium: tamen vbi constituitur in titulum beneficij, cum onere alicuius ministerij ecclesiastici, tunc beneficium proprie dicitur: & leges consequitur beneficij ecclesiastici: vt notant Card. in Cle. 1. §. eadem. de supplen. neglig. praela. tradit Hiero. Gig. de pension. quaest. 1. quibus accedit optima glo. in Clemen. vl. verb. quodcunque. de vita & honest. cle. cuius meminit Ioan. Staph. de literis gratiae, & iust. fol. 107. colum. 2. & sensit idem fol. 22. text. opt. vbi Panor. in ca. conquerente. de cler. non residentibus. Igitur in constitutione huius pensionis, quae in titulum beneficij datur, absque patroni laici consensu, palam derogatur iuri praesentandi: & ideo quae vel iure communi vel consuetudine, aut regijs edictis sunt inducta circa derogationem iuris patronatus laicorum, itidem erunt obseruanda, & in hac pensionis constitutione. Quinto illud est satis expeditum, quod in beneficijs patrimonialibus nulla pensionis constitutio apud Hispanos admittitur: cum ea tendat in maximum grauamen clericorum patrimonialium, quibus beneficia illa sunt secundum dignitatem doctrinae, & morum libere absque vllo onere conferenda. Idem erit in canonicatibus, qui conferri debent ex veteri instituto magistris, & doctoribus. Atque ita passim receptum est: idque deducitur ex regio edicto, quod de patrimonialibus beneficijs decretum fuit anno domini M. D. XLIII. Nec vidi vnquam a summo pontifice pensionem ex his beneficijs constitui, nisi causa litis dirimendae, quae absque vlla fraude inter electos, aut institutos tractabatur. Qua in re oportet diligenter inquirere, & examinare, ne fraus vlla fiat veteribus huius regni priuilegijs, antiquis institutis, & iure legitimo inductis consuetudinibus. Vndecima questio ad vniones pertinet, que quandoque fieri solent authoritate apostolica, vel [art. 11]ordinaria. Nam per episcopum vniri non potest beneficium aliquod alteri absque consensu illius, qui habet ius conferendi, eligendi, vel praesentandi, siue sit patronus ecclesiasticus, siue laicus: Quemadmodum probatur ex gloss. verb. rector. & illic Abb. Cardin. opposit. 3. & quaestion. 14. in clement. vltim. de rebus ecclesi. Abb. columna secunda. & alijs in capit. cum accessissent. de constitut. Socino consil. 1. colum. 2. libro 3. Rocho de iure patronat. verbo honorificum quaest. 3. Decio in consil. 174. colum. vltim. Lamberti. de iure patronat. libro 3. quaestio. 6. articul. 2. Qui tamen fatetur post alios, posse hanc vnionem fieri authoritate summi pontificis, modo fiat expressa mentio iuris patronatus laicorum, quoties per vnionem tollitur ius praesentandi, aut eidem derogatur. Et haec est communis opinio. Quo fit, vt in literis apostolicis, quibus ecclesia iuri patronatus laicorum ita vnitur alteri, quod iuri praesentandi derogatio fiat, eadem sint omnino obseruanda, que iure pontificio, praxi, & consuetudine, atque regijs edictis obseruanda sunt, & obseruari solent in derogationibus, quae fiunt iuri patronatus laicorum: sic etenim vel ratione surreptionis, aut supplicationis ad summum pontificem proponendae obuiam iri poterit damno & laesioni, quae patronis laicis ex vnione ecclesiarum, quo ad ius praesentandi contingere possunt. Duo decimo adnotandum est diligenter, nullum fieri patronis laicis grauamen, nec vllum damnum dari, etiam quo ad praesentationem, vbi summus ecclesie pontifex electum episcopum instituerit aut confirmauerit, cum retentione beneficij alicuius, quod is obtinet, & alioqui proxime vacaturum erat per consecrationem iuxta capitul. cum in cunctis. de electio. Nam, etiamsi hoc beneficium pertineat ad ius patronatus laicorum, cum nondum vacauerit, poterit Papa etiam absque speciali derogatione & expressa mentione dispensare, vt electus illud obtineat simul cum episcopatu: nec per hoc derogatur iuri patronatus laicorum. Quia patronus non habet presentandi ius, quo ad effectum, donec beneficium vacauerit. Papa vero impediat per dispensationem vacationem illam, & ideo nullam laesionem patronis infert, nec iuri praesentandi derogatur: quemadmodum probant Rota. 381. in nouis. Feli. in tract. quando lite. apos. noceant patron. limitat. 5. Io. Staphilae. de literis gratiae, & iustit. fal. 56. vers. quartus, & vltimus. Rochus Curti. verb. honorificum. 4. quaesti. principali. Caesar Lamberti. de iure patronat. 2. lib. 3. part. q. 9. articul. 19. Et licet Aret. & quidam alij ab eis citati contrarium scrip serint, asserentes, hanc dispensationem non esse validam, nisi expressa fiat mentio iuris patronatus laicorum: praedicta opinio verior est, & magis communis: ex qua constat, hanc dispensationem validam esse, etiam si generaliter fiat nulla adhibita, nec adscripta mentione iuris patronatus laicorum. Quibus quidem laicis nulla in hac specie laesio ex hoc contingit, nec eorum iuri patronatus derogatur: atque ideo multa cessant, quae sunt derogatione iuris patronatus laicorum alioqui statuta. Haec vero scripsimus, vt facilius, & commodius, percipere quis valeat, quae in hisce controuersijs regij consiliarij passim in praxi hactenus obseruauerint, & obseruent: non quo arbitremur, vel in minimis executionem literarum apostolicarum impediendam fore. Hoc etenim & catholica regia maiestas animo Christianissimo exhorret, multisque legibus, & edictis praecauendum esse omnino censuit, poenisque decretis puniendos esse frequentissime constituens mandatorum apostolicorum transgressores: Idemque sollicite, ac diligenter apud regia Hispaniarum praetoria, pium ipsum Regis zelum exequentes, quotidie conamur efficere: In aliquot tamen casibus, quibus haec respublica existimat, & experimento cognouit, maxime laedi, & multorum hominum suggestionibus, falsisque precibus grauari, per supplicationem multis nominibus obsequentissimam ab ipso sanctissimo pontifice remedium sperantes. # 37 THEMA CAP. XXXVII. De pascuis, & de iure pascendi, tam lege iuris communis, quam ratione seruitutis constitutae. SVMMARIA. -  1 Habens in aliquot oppidis iurisdictionem, an habeat aliquod ius in pascuis publicis ratione ipsius iurisdictionis? -  2 Agri priuati dominus, an possit eundem agrum pratum efficere, & constituere? -  3 Quidquid nascitur in agro priuato, etiam absque labore, & industria domini, ad ipsum omnino pertinet. -  4 An liceat priuatis in agro proprio nouellare? -  5 Dominus agri priuati libere potest mutare eiusdem agri culturam. -  6 Agri communes duabus ciuitatibus: an possint ab altera earum coli, si per hanc culturam impediatur communis pastus, altera minime consentiente? -  7 Vicus exemptus a ciuitate, an retine at ius pascendi, quod ante exemptionem habebat in territorio? -  8 Quid in agris communibus, cultis tamen, praescriptio temporis efficere valeat? CAPVT XXXVII. MEMORIA teneo, me in his, quae hactenus scripserim, aliqua de iure pascendi, & de pascuis publicis, ac priuatis adnotasse, obiter quidem & praesertim. lib. primo. var. resolut. capit. 17. numero vndecimo. & in regul. possess. de re iur. in 6. 2. rele. par. §. 3. numero secundo. quibus etiamsi multa addi possent. quaedam hoc in capite adijcere constitui: vt facilius tractatus iste de iure pascendi examinari valeat: non ignarus quam late pateat hac de re disputatio. Illud sane prae caeteris est obseruandum, quod do[art. 1]minus alicuius ciuitatis, villae, vel castri, habens in his locis iurisdictionem ciuilem, etiam & criminalem, nullum habet ex hoc iure dominium in pascuis publicis illius territorij, intra quod iurisdictione vtitur, & vti potest. Haec etenim pascua ad vniuersitatem pertinent, & sub eiusdem vniuersitatis dominio censentur. l. in tantum. §. vniuersitatis. de rerum. diuis. l. omnes. in 2. C. de operib. pub. l. duumuirum. C. de decurion. l. omne territorium. C. de censib. regia l. 4. tit. 28. par. 3. & in hac specie tradidere optime Stephanus Bertrandus cons. 1. lib. 3. col. 2. & 3. & idem cons. 37. lib. 1. & rursus cons. 75. lib. 2. numero 15. ex Host. & Ioan. Andr. in c. nimis de iureiuran. Matthae. de Afflict. in const. Neapol. rubr. 85. nu. 8. Petrus Auendanius in tracta. de exequend. mandat. c. 4. num. 20. tametsi dominus habens iurisdictionem possit vti pascuis publicis, vt habitator, & incola illius loci illic habitet, secundum Bertrandum, eo tamen numero pecudum, qui sit arbitrio boni viri moderatus, iuxta territorij, & pascuorum qualitatem, ita quidem quod maxime sit attendenda vicinorum aliorum, & ciuium hac in re laesio: sicuti praecitati authores latius explicant post Alber. in l. Imperatores. ff. de seruit. rustico. praed. & in l. si testatrix. §. 1. ff. si seruit. vendicet. Quis vero dicatur proprie incola idem Bertrandus docet cons. 75. li. 2. alios ad hoc adducens, & Auend. in d. c. 4. n. 20. tex. optimus in d. l. 4. & in l. ciues. C. de incolis lib. 11. l. Labeo. ff. ad municipal. l. 2. C. vbi senator. vel clariss. l. cum scimus. C. de agri. & cens. lib. 11. mulieri. ff. quibus. mod. vsufructra mit. notat Bald. in l. 1. col. 1. ff. de statu homin. Felin. in cap. quoniam. de offic ordin. numero tertio. Caepola in leg. 2. ff. de ver. significat. numero vigesimoprimo. vbi Bar. & alij. Est tamen omnino cauendum, ne incolarum nomen late in hac specie adsumatur, propter praeiudicium & damnum, quod alioqui veris immineret habitatoribus. Sed & iurisconsultus incolae diffinitionem tradit. in l. pupillus. §. incola. ff. de verb. signifi. vbi Alciatus. Dec. consi. 283. Abb. in cap. vlt. de paroch. & Socinus late in consi. 129. 1. num. colum. 4. Est denique apud Hispaniarum auditoria ex forensi vsu receptum, posse dominum alicuius oppidi ratione iurisdictionis, quam illic habet, tot propria animalia in pascua publica mittere, quot possunt duo incolae, & habitatores, quibus lege, vel moribus plura immittere licebit. Ad hoc vero adducunt practici authoritatem Collectarij in cap. ad quaestiones. de rerum permut. num. 5. qui scribit, militem habitantem in aliquo loco debere consequi excommuni vsu ciuium duplam vtilitatem. l. Imperatores. ff. de seruit. rust. praedior. & vt videas, lector candide, quae portenta praxis ex prauo, ac difficili quorundam iudicio induxerit, expende obsecro Iurisconsulti locum in dict. l. Imperatores. nihil omnino ad hanc rem pertinere: vt tandem Collectarius absque vlla authoritate propriam sententiam scripserit. Nam & text. in l. 2. C. de pascuis publ. li. 11. id tantum probat, quod militibus, qui actu militiae operam dant, permittatur pascuis publicis vti ad alendos proprios equos militares, & quod ad hoc deputetur locus ex pascuis publicis congruus, & sufficiens. Qua ratione palam fit, militibus, etiam actu militantibus non licuisse praeter equos militares propria pecora in pascua publica mittere, nisi & in eo loco sint veri habitatores: & tunc ea lege, qua caeteri habitatores vtuntur. Vnde omnino falsa est opinio Collectarij. Sed & si ea vera foret, plane obtineret in militibus qui actu rei publicae seruiunt, cuius ministerij causa plura consequuntur milites priuilegia, quae non sunt extendenda ad alios, qui & si nobiles sint, non tamen militare ministerium reipublice prestent: praesertim, quod & possunt multi dominium, & iurisdictionem alicuius oppidi habere, qui tamen nobiles non sint. Et ideo euidenter constat, perperam a practicis Collectarij opinionem probatam, receptam, & in vsum forensem deductam fuisse. Nam quod Bal. scribit in l. precibus. C. de impuber. nu. 30. & Alex. in l. Centurio. 5. col. & illic Soc. & alij. ff. de vulgar. tenentes, priuilegium datum iure militibus quo ad testamenta, & substitutiones, etiam competere dominis oppidorum, & vrbium habentibus iurisdictionem: vel est falsum prorsus, vel intelligendum in principe, aut in eo, qui iurisdictionem habet, ac simul potestatem derogandi legibus, & iuri communi: quemadmodum apparet ex ratione per Bald. tradita: & ex l. pen. C. de donat. inter vir. & vxor. quam ipse Bald. adducit, atque ita explicat Lancelot. Galiaula in dict. l. Centurio. col. 9. Sed & in hoc tractatu de pascuis publicis oportune illud erit inquirendum: Quid iure respondendum sit de his, qui proprios habent agros & in eis dominium speciale distinctum á dominio publico, & vniuersali, an collectis frugibus, & fructibus possint prohibere conciues, & alios habitatores, & incolas, ne propria animalia in eos agros mittant, ad pascendum herbam illic sua sponte nascentem. Et sane herbam istam communem esse, nec posse haec pascua prohiberi a priuato domino fundi post collectos fructus, interim dum agri vacant a semine ac frugibus, asserunt Chassa. in consuetudin. Burgund. rub. 13. §. 2. ver. quaero quid operentur. num. 2. & §. seq. nume. 5. & Auendanius in tract. de mandat. exeq. c. 4. numer. 24. ex decisione, & authoritate Ioan. Fabri in princip. instit. de lege Fusia Canina. Quorum ea est potissima ratio, quod possit quis facere in alieno fundo, quod ei prodest, & domino fundi non nocet. l. 2. §. 1. ff. de aqua pluuia arcen. sensit idem Roderi. Xuares in allegat. 15. ver. item quia. Imo ipse doctissimus Auendanius scribit ex eadem ratione, non posse quem in proprijs, ac priuatis agris, & fundis prata constituere: quae nos Hispani dehesas dicimus. Citat huius opinionis authorem etiam Matthae. de Afflict. in constitutionibus Neapolita. rub. 85. numero octauo. qui tamen non tractat quaestionem istam, sed aliam longe ab ea differentem: nempe an dominus habens in aliquot oppidis iurisdictionem, possit saltus, & prata ad sui commodum efficere, non equidem in agris proprijs, & in quibus dominium priuatum habet, sed in agris totius territorij ciuibus, & incolis quo ad vsum publicum communibus, quos baldios dicimus. Alioqui non magis hoc tractaret Afflict. de domino volente hoc facere iure iurisdictionis, quam de quolibet priuato. Maxime, quia domini habentes iurisdictionem, & vasallos, solent constanter sibi hoc ius, & hanc potestatem asserere, incolis subditis contrarium vendicantibus: & asserentibus, ipsius territorij vsum quo ad pascua, nemora, arboresque caedendas communem esse ipsis: non proprium domini, nisi quo ad iurisdictionem: quod tradit Bertrandus in dict. cons. 1. & consi. 37. & legibus partitarum probatur. Iure denique communi multis rationibus probari [art. 2]poterit, quod in proprijs, ac priuatis agris dominus possit constituere prata, & dehesas, eosdemque agros reducere ad pascua, omissis alijs fructibus, quos ex ipsis agris, eorundemque cultura solebat percipere. Primo, Quia hoc nullibi fuerit iure prohibitum. Nec enim locus aliquis adducitur a praecitatis authoribus ad contrariae conclusionis probationem. Nam quod Faber scribit, & refertur a Chassanaeo, profecto nihil ad rem istam pertinet. Atque ideo lectorem admoneo, vt pensitet mature quae ab alijs traduntur, priusquam ex his obscura, & dubia quaeque deducat. Sit enim verum, quod Faber adnotauit, nec enim modo refellam eius opinionem, non inde sequitur quidquam contra eam sententiam, quam hac in disputatione constituimus examinare. Quia dominus priuati agri vult eius culturam praetermittere, & illum reducere ad pascua, & fructum ex herbis percipiendum, tradito iure pascendi annuatim in conductionem. Quo quidem casu, si vicinus eo inuito, & gratis nullo dato pretio herbae, quae pecunia aestimari solet, velit animalia propria immittere in eum agrum ad pascendum: dubio procul damnum infert domino ipsius fundi. Quod, authore ipso Fabro, non licet: & ideo is pro nobis est: cum ex eius ratione constet, non posse vicinum mittere propria animalia in agrum alienum ad pastum, quoties fit haec missio cum iactura, & damno domini, qui agrum possidet, posse vero hoc fieri, cum nullum praeiudicium ex hoc fit agri domino. Vnde si quis proprium agrum colit ad fruges, & messes percipiendas: tunc collectis frugibus, nullum ei damnum fit, si mittantur in fundum animalia ad pascendum herbam natura ipsa illic nascentem, quam nec ipse agri dominus venditurus est, nec vendere consueuit. Atque haec est Fabri mens in hoc tantum referenda, quia nullum domino agri fit praeiudicium: & ideo vbi aliquod praeiudicium agri domino fieret, non possent animalia mitti ad pascendum, ex sententia Fabri. Secundo, Quia iure communi absque vllo priuilegio potest quis habere dominium prati, in quod nemini licet domino inuito animalia mittere ad pastum. l. pratum. & ibi gloss. ff. de verborum significatione. Qua ratione dominus huius agri potest herbam falce secare: cum & in hoc constet illius agri fructus ad eius dominum pertinens. tex. optimus ad hanc rationem in l. 1. 2. 3. C. de pascuis pub. & priuat. vbi probatur, posse priuatos iure communi habere prata, quorum herbam conductoribus vendere liceat. Idem deducitur ex gloss. in d. l. 1. verb. priuatae. Igitur herba priuati agri ad eum pertinet, qui dominium eiusdem habet. Ea siquidem est in fructu: atque ideo legari, vendi, & donari poterit. text. & ibi omnes in d. l. pratum. Tertia constat ratio ex eo, quod ius pascendi in alieno agro, & priuato, adquiri potest iure seruitutis per vicinos. l. 1. & l. 2. 3. 4. & 5. ff. de seruit. rusti. praedio. l. 6. titul. 31. part. 3. fatentur omnes, qui de seruitutibus scripsere. Ergo nemini licet propria pecora in alieno agro pascere: alioqui frustra de ea re imponeretur seruitus. Qua quidem argumentione vtitur Ioannes Corasius in l. 1. ff. de seruitutibus. numero 137. facit ad hoc ratio Iurisconsulti in l. Quintus. ff. ad legem Aquiliam. vbi permittitur domino agri ex pellere ab agro animalia, quae ibi pascuntur eo inuito. Quarto constat, Quia herba naturaliter producta, & sponte nata in agro meo, mea est, ex ratione text. in l. qua ratione. & in l. adeo §. vlti. ff. de acquir. rerum domi. l. solum. §. 1. ff. de rei vendicat. ergo nullus poterit eam depascere me inuito. Quam rationem expressim tradit Stephan. Bertrandus in consil. 1. numero sexto. lib. 3. Quinto, Si iure seruitutis potest competere alicui ius pascendi in agro alieno: ergo & precio, ac pecunia constitui poterit illa seruitus. Quod nemo negabit, qui seruitutum materiam tractauerit: cum & conuentione constitui possit seruitus data pecunia. l. quoties. in 2. ff. de seruitut. Vnde non debetur gratis pastus ipse, & ideo herba vendi potest, atque item prohiberi á domino fundi pastus animalium, etiam si fructus pendentes non sint. Sexto, ad rem istam amplius aperiendam expendere conabor rationes, quibus authores contrariae opinionis vtuntur vel vti possunt. Nam illa opinio probatur vel ex eo, quod pastus domino agri non noceat, vtilis vero sit pascenti propria animalia. Et profecto haec ratio cessat, quia domino agri volenti herbam illic nascentem vendere, locare, falce secare, aut proprijs animalibus pascendis illaesam seruare, damnum, & praeiudicium fit, si eo inuito herbam illam alter depascere tentauerit. Vel eadem sententia stabilitur ea ratione, quia herba, vt fructus naturalis, nulla industria, nec labore proueniens, sit omnibus vicinis communis, vt quidam opinantur: & haec ratio deficit authoritate Iurisconsulti in d. l. pratum. Est etenim pratum ager ad pascendum natura ipsa paratus, vel ad herbam falce secandam oportunus: qui iure absque vllo priuilegio potest esse priuatus. Ergo [art. 3]herba est illius domini, cuius est ille ager. Conducunt & ad hoc omnes leges probantes, omnes fructus non tantum industriales, & ciuiles, sed & naturales ad dominum agri pertinere, de quibus alias tractauimus, nempe libro 1. varia. reso. c. 3. nume. 6. Et praeterea sequeretur ex ratione contraria, quod glandes, & alij similes fructus, prouenientes absque vlla industria hominis, non pertinerent ad dominum agri, ex quo proueniunt, & in quo nascuntur: quod falsum est ex l. vnic. ff. de glande legen. Sic sane nulli dubium esse poterit, aquam, & aque fontem sponte sua, & natura ipsa in meo agro scaturientem, meam ac propriam quidem esse. l. aquam C. de seruit. l. in concedendo. & l. seq. ff. de aqua pluma arcend. cum & a me constitui possit gratis, vel precio seruitus hauriendi eandem aquam in fauorem praedij vicini: atquo ita non tantum constituitur seruitus ductus aquae, sed & haustus. l. 1. §. vltim. ff. de seruitut. rusti. praedio. l. si prius. §. via publica. & §. vltim. ff. de aqua pluuia arcend. l. 3. cum seq. titul. 31. part. 3. tradit Caepola in tract. de seruitutibus. capit. de seruitute haustus aquae. & sequentib. Quod si fons aquae in meo fundo scaturiens absque mea industria, & labore, iure seruitutis quo ad haustum aquae vicino dari, & vendi potest: constat, non esse illam aquam communem omnibus ciuibus, & vicinis: Quod dubio procul verum est, etiamsi ex aquae haustu nullum ego damnum patiar: quia ipsa fontis aqua mihi, & alijs sit sufficiens. Hoc ipsum comprobatur ex constitutione seruitutis cretae, & arenae fodiendae. l. 1. §. vltim. l. ergo. ff. de seruitutibus rustic. praedio. l. 7. titul. 31. part. 3. Etenim in omnibus his quae absque vllo hominum labore, & industria proueniunt, & nascuntur in agris priuatis, etiam dominus ipsius agri dominium priuatum habet, & speciale: ergo nullus ex vicinis, & conciuibus poterit his vti domino inuito: Vnde plane consequitur, posse dominum prohibere harum rerum omnium communem vsum. Alioqui sequeretur, quod dominus agri, in quo natura ipsa, & sponte nascuntur arbores ad odorem, medicinam & alia multa admodum vtiles, & ea ex causa magni precij & aestimationis, non posset prohibere conciuibus earum arborum communem vsum. Et idem respondendum foret de herbis odoriferis, vel pretiosis, quae absque vlla cultura nascuntur in agris priuatorum. Quod equidem falsum est. His accedit quod de lapidicinis in l. diuortio. §. si vir in fundo. ff. solut. matri. l. item si fundo. & in l. nouissimum. §. proinde. ff. de vsufruct. regia l. 37. tit. 11. part. 4. Nam lapidicina in meo agro, etiam nullo labore inuenta, mea quidem est: nec potest quis me inuito lapides ex ea, etiam suis expensis cedere, & extrahere. Constat enim huius agri fructus ex hac lapidicina: & ideo ius cedendi lapidem vendi, ac legari poterit. l. idem Iuli. §. si quis alicui. ff. de l.. 1. regia l. 27. tit. 9. par. 7. Nec refert, quod ager priuatus ad nihil aliud vtile sit, quam ad lapidicinarum vsum: quia nihilominus eius sunt lapidicinae, & in eis dominium habet, etiamsi cedentes lapides minime impediant aliorum fructuum perceptionem, nec domino fundi noceant, quo ad culturam agri. Satis siquidem est, vt iuste agri dominus conqueri possit, quod eo inuito cedantur lapides, & vtatur vicinus iure caedendi lapides, quod ipsi tantum domino competit. tex. celebris in l. venditor. §. si constat. ff. communia predior. Si vero dominus agrum alioqui pinguem, & fructiferum reduxerit ad lapidicinas: quod in dict. §. si vir. adnotatum est: hoc magis probat, posse quempiam agrum proprium eius cultura omissa, ad herbarum fructum, & pastum mutare, ac reducere. Et ideo cessat omnino ratio illa, qua vtuntur qui Fabrum secuti sunt. Sed & ipse Faber est intelligendus, quoties dominus fundi non percipit fructum ex herbis, nec vult, nec consueuit herbam vendere, nec falce secare. Praesertim haec interpretatio admittenda est, quia & si verum sit, me non posse in agro meo, aut solo illud facere, quod mihi non prodest, & alteri nocet: quemadmodum probant iura per Fabrum citata: tamen quod possit quis me inuito vti re mea, etiam si ex ipso vsu mihi non noceat, dubium est, & fortassis plane falsum, & ideo nec poterit quis me inuito ingredi domum meam, vel fundum meum, possum enim iure prohibere. l. diuus. ff. de seruitu. rusti. praedio. maxime ad vsum rei meae. nec l. 2. §. 1. ff. de aqua pluuia. arcend. probat Fabri opinionem: vt palam esse poterit lectori. Fossa etenim illa erat vetus, & iure vetustatis fundus ille tenebatur seruitute, eiusque dominus ad purgandam fossam. text. vero in l. 1. §. ijdem aiunt. vers. Marcellus. ff. eod. de aqua pluuia. arcend. nihil aliud probat, quam quod quis non possit in suo agro, & solo id agere, vel aedificare, quod sibi non prodest, & alteri nocet. Constat igitur ex his, non probari contrariam opinionem ea ratione, quod herba natura ipsa in agris priuatis nata, sit omnibus communis. Septimo ad probationem eiusdem conclusionis, quam hactenus probare conati sumus, accedit text. in l. vlti. C. ad leg. Aquil. Quo in loco apparet, teneri quem lege Aquilia, si propria animalia in alienum agrum miserit ad pastum domino inuito. Idem statutum est legibus Iustiniani, quas ipse de rebus rusticis, & agricolis tulit, quasque tradit Constantinus Harmenopulus epitomes libro sexto. capit. 5. de damno. optimus textus in leg. qui seruandarum. §. vlt. ff. de praescrip. verb. Extat & de pastu pecoris inter leges duodecim tabularum. l. 14. Octauo, probatur hoc ipsum ex loco, & argumento ab speciali per text. vbi Bald. in capit. 1. §. vltim. de pace tenend. & eius violat. vbi permittitur viatori, equum suum pabulare in agro alieno vtique ad refectionem equi ex herba. Ergo regulariter id non potest fieri domino inuito, quia eius est herba illius agri, cuius dominium habet. Sed & speciale istud viatoris priuilegium tradidere Albericus in dict. leg. vltim. C. ad legem Aquiliam & Caepola de seruitutibus iuris pascendi. numero septimo & octauo. Sic & lege Mosaica Deutero. cap. 23. licebat ipsi viatori, ex vineis, & frugibus alienis accipere, vt praesenti necessitati subueniret. Ex legibus item Iustiniani paulo ante citatis adnotari poterit paragraphus titul. de furto. qui secundus est his verbis, Qui vineas, aut hortos ingrediuntur tantum, vt vuas, aut fructus edant, indemnes sunto. Ad idem de discipulis domini colligentibus spicas traditur Marci cap. 12. & in c. discipulos. de consecrat. distinct. 5. gloss. in cap. omnes leges. 1. dist. Imo quod Iustinianus permisit, est intelligendum, etiam, extra casum necessitatis, vt liceat viatori comedere vuas in vinea alterius, non tamen inde exportare: vt notat Ripa in l. damnum. ff. de damn. infect. col. 2. tendit & ad idem quod Plato scribit lib. de legibus octauo. Quicquid sit iure communi, regia lege Hispaniarum forensi receptissimum est, & denique diffinitum, non posse priuatos agrorum dominos absque speciali priuilegio Regis, vel legitima praescriptione, prata, quae dehesas vocamus, ex eisdem agris efficere, ac constituere, ad hoc, vt herba naturali vi absque vlla industria nata, vendi, vel locari possit. Est siquidem herba ista omnibus conciuibus, & incolis communis collectis iam frugibus, & fructibus. Atque ideo agri priuati dominus non poterit vsum istum communem prohibere. Hoc probatur ex pragmaticis huius regni constitutionibus leg. 73. & in ea pragmatica sanctione, qua reuocatur Abulensis ordinatio. folio 170. Nam & in his publicis edictis regia authoritate promulgatis expressim, asseueratur, esse contra huius regni leges, quod quis proprios fundos, & agros absque Regis permissione prata, & pascua ciuibus, & incolis interdicta efficiat: Quamuis possit libere quilibet proprios fundos, & agros colere, qua ei libuerit cultura: ita tamen, vt fructibus collectis, & agris vacantibus a semine, pascua sint omnibus habitatoribus communia. Quam equidem legem multis experimentis compertum est satis reipublicae conuenire, iustissimamque, ac aequissimam esse. Hinc sane fit, vt possit agri priuati dominus nihilominus vites & oliuas in eo plantare, etiam si per hanc plantationem pastus hic communis omnium conciuium animalibus impediatur: cum in oliuetis, & vineis nullo anni tempore permitti possit absque arborum laesione animalium pastus, quippe qui vitibus, & oliuis nocet. Huius illationis ratio est: quia habitatores, incolae & vicini nullum habent pascendi ius in agris priuatorum, nisi postquam fruges, & fructus fuerint collecti, donec alij seminentur. Igitur eo tempore, quo priuatus ager pendentes habet fructus, vel vites, aliasue arbores, quibus nocet animalium pa[art. 4]stus, non licet cuiquam in eum agrum animalia mittere ad pascendum. Hoc enim est, quod eleganter sensit Caepola de seruitut. rustic. praed. capit. de seruitute iuris pascendi. numero 26. quo in loco scribit, distinguendum esse agrum, in quo quis habeat ius pascendi seruitute, vel alio titulo absolute, ab illo agro in quo quis habet ius pascendi vt incola, ciuis, vel habitator: nempe collectis frugibus, & eo tempore, quo ager a cultura vacat, nec ei nocet pastus. Priori enim casu asserit Caepola, non posse dominum reducere illum agrum ad culturam, quae impediat vllo tempore pastum, & ingressum animalium ad pascendum: imo tenetur illum agrum semper ad pascendum liberum habere. Posteriori vero casu potest dominus agrum illum colere, seminare, plantare vites, & alias arbores, etiamsi pastum impediat, modo permittat illum pastum eo tempore, quo fructus sunt collecti, nec damnum aliquod ager ille ad fructus ferendos patiatur. Subinfertur ex his, quod dominus agri, in quo vicini, & cohabitatores ius habent pascendi collectis fructibus: licet hactenus eum coluerit, & seminauerit ad fruges colligendas, vel ad alium fructum his similem: poterit nihilominus in eodem agro nouellare, vites, & oliueta plantare: quod Caepola sensim probare videtur. Tametsi non ita expressim diffiniat hanc dubitationem. Tradit enim casum, in quo seruitus iuris pascendi eo tempore, quo fruges collectae sunt particulariter est constituta & inquit, quod collectis fructibus manet melior ager ad pastum: deinde permittit plantationem vinearum, & vitium, quae toto anno pastum omnino impedire videtur. Sic denique ciuitas, aut municipium, cuius agri, etiamsi priuatos dominos habeant, sunt collectis fructibus, omnibus ciuibus ad pastum communes: non potest iure ordinario, nisi aliud lege regia cautum sit, prohibere dominos agrorum, vites in eis plantare, ac nouellare: tametsi hactenus agros ad fruges, & his similes fructus colligendos coluerint. Vidi tamen semel regium decretum, quo priuati agrorum domini prohibiti sunt nouellare prope istam vrbem Granatensem, in eo pago, qui vulgo vega nuncupatur. Qua de re lis pendet in hoc regio praetorio ex causa, quod multi non obstante regio edicto nouellauerint. Causa vero huius prohibitionis ea traditur, vt sit vberior, ac facilior pastus animalibus, quae ad hanc vrbem ducuntur pro publico victu carnium, & deinde vt frumenti sit maior copia. Sic olim Domitianus Imperator ad summam vbertatem vini, frumenti vero inopiam, existimans, nimio vinearum studio negligi arua: edixit, ne quis in Italia nouellaret: vtque in prouincijs vineta succiderentur, relicta ibi plurimum dimidia parte, nec exequi rem perseuerauit. Quemadmodum meminere Suetonius in Domitiano, Eusebius in chronicis, Philostratus in Apollonij Tianaei vita, & Ludouic. Caelius lib. antiq. lectio. 11. c. 11. Sed & hoc adeo verum est, pro libertate colendi proprium agrum, quod si dominus agri hactenus eum coluerit ad fruges colligendas: nunc autem velit mutare culturam, vt ex eo agro percipiat alium fructum nulla lege prohibitum, mutare poterit agri cultum: imo defendendus est in quasi possessione colendi agrum ad eos fructus colligendos, quos plantare, & seminare voluerit. Nec poterit aduersus eum allegari, quod non est in ea possessione: quia mutat speciem fructuum & agriculturam. Est ad hoc text. celebris in c. cum in tua. de decim. Vbi probatur, quod possidens, & ratione possessionis praescribens ius percipiendi decimas ex certis agris, censetur praescripsisse illud ius, non tantum quo ad fructus consuetos colligi, & percipi: sed & quo ad nouiter plantatos, & seminatos. Etenim illic ita notant Anto. Panor. & alij communiter, & Francis. Balbus de praescriptio. 2. parte princip. 3. effectu. Ecce igitur quod possessio in vna specie fructuum, quae procedit ab vna radice nempe a iure decimandi, prodest, ac censetur obtineri, quo ad alias quascunque fructuum species, quae eodem iure possunt peti, & vendicari. Quod & in praesentiarum satis nostram sententiam probat: cum ius colendi agrum, & percipiendi quoscunque fructus ex eo, procedat a dominio, & iure domini. Superest ergo ex his tractare, quid respondendum sit, vbi duarum vrbium, vel oppidorum agri sunt compascui, & quo ad pastum communes licet quo ad iurisdictionem, & alia sint om[art. 6]nino distincti: An possit altera ex his ciuitatibus agros hactenus incultos colere, ac in eis nouellare inuitis socijs, aut sane culturam mutare in praeiudicium, & laesionem iuris pascendi. Qua in re obseruanda est distinctio illa, quam paulo ante ex mente Caepolae tractabamus. Nam si expressim constet, quid praesciptum, aut actum sit iure constitutionis seruitutis, pacti, societatis, vel alio quocunque, illud erit obseruandum. At in dubio deueniendum est ad coniecturas: quibus cessantibus, videtur, quod non possit agrorum cultura pastus communis impediri. vt scribit Caepola in dicto cap. de seruitute iuris pascendi, numero uicesimoquarto, quia nihil potest fieri in praeiudicium seruitutis, quae debetur ad pascendum, nec societatis, quae ex iure pascendi constat. Sicuti multis authoritatibus illic probat Caepola & Rodericus Xuares in hac specie allegatio. 15. nos item idem tradidimus libr. 1. variarum resolutio. capitu. 17. numer. 10. Impeditur autem communis vsus ad quem agri illi sunt destinati, per ipsorum culturam. Quia iuri communionis, ac societatis, agri hactenus inculti, quos baldios dicimus, ad pastum communem, & alios communes vsus fuere destinati. Quod plane ita verum est indubio, & in his agris, qui hactenus inculti nullum priuatim dominum habuere. Non enim potest alia praesumi, nec deduci causa communionis, & societatis, quae ius pascendi restringat. Vnde ad perfectam huius quaestionis diffinitionem considerandi sunt aliquot casus, vt possimus ex coniecturis expendere, quam conditionem, & legem seruitus ista, vel communio iuris pascendi omnino habeat Primus equidem casus proponitur in agris priuatis, in quibus priuati dominium habent speciale, & in his respondendum erit, posse dominum eos colere veteri, vel nouo cultu, etiamsi pastus communis ex hoc impediatur. Quia in his agris priuatorum, & qui ad dominium particulare alicuius pertinent: communio ipsis vniuersitatibus, & oppidis competens, quo ad ius pascendi, est intelligenda collectis fructibus, ita quidem, vt non impediatur ipsorum agrorum cultura, nisi aliud ex vsu, lege, vel pacto constiterit, quemadmodum paulo ante notauimus. Secundo potest contingere, quod vicus quidam eximitur a ciuitate, quo ad iurisdictionem intra limites quosdam speciatim designatos, & tandem contendit, vt saepissime in hoc regio praetorio fuit diffinitum, adhuc post exemptionem [art. 7]manere inter ipsam ciuitatem, & vicum communionem, quo ad pascua, & alios communes vsus. In hoc sane casu, cum ista communio sit illa, quae ante exemptionem aderat, vt sublatis fructibus permissus esset omnibus communis pastus, etiam in agris priuatorum, profecto poterit quilibet ciuitatis incola agros colere, & in eis nouellare, veteremque cultum omnino mutare: quemadmodum poterat ante exemptionem praedictam. Quod palam probatur ex praemissa distinctione. Haec vero conclusio, quae proponit, vicum exemptum a ciuitate retinere adhuc post exemptionem communionem quo ad pastus, & alios communes vsus: probari solet authoritate Bartol. qui in l. hostes. column. 2. ff. de capitu. non semel fatetur, vicanos & incolas vici exempti, quo ad iurisdictionem, manere quo ad priuilegia, & omnia alia ciues Romanos: id est, ciues illius ciuitatis, a qua fuere exempti, & eius legibus communibus subditos esse quo ad commoda, & priuilegia. Notat optime Paulus Castrensis in consi. 307. lib. 2. Idem & quo ad statuta ciuitatis, & alias leges in vniuersum probare conatur Curtius Iunior in consilio 10. numero duodecimo, quoties ita vicus eximitur, quod non adijciatur alteri ciuitati, nec constituatur sub protectione principis eximentis. Sic denique visum est Curtio post Alexandr. consil. 151. libr. 2. nume. 5. qui idem scribit. Sed hanc opinionem ipse admitterem, quo ad consuetudines & priuilegia: non tamen quo ad statuta ciuitatis, quae vim habent a iurisdictione ipsius vrbis, a qua castrum fuit, & est exemptum. argum. cap. 2. de consti. libr. 6. Ex quo constat, statuta vim accipere a iurisdictione statuentium. Praesertim hoc obtinet, quando castrum exemptum a ciuitate adijcitur coronae regiae, & ipsi Regi quo ad iurisdictionem, quam statim ipse princeps tradit ipsimet vniuersitati castri exempti, quo ad primam instantiam, seu primam causarum cognitionem. Quod in specie notat Curti. Iunior ex ratione tradita per Alexandrum: licet castrum, vel vicus exemptus non adijciatur alteri ciuitati. Sed & Paulus Castrensis in dicto consil. 307. colum. vltim. scribit, castrum istud exemptum a ciuitate, non retinere priuilegia illa, & iura ciuitatis, quae non potest exercere, & quibus non potest vti absque praeiudicio illius ciuitatis, a qua fuit exemptum, & cuius onera non subit, quemadmodum antea subire solebat. Exemplum huic conclusioni aptat ipse Paulus in officijs, & magistratibus, quorum electio pertinet ad ciuitatem, comitatum, & territorium: vel sunt ad eorum munera eligendi ciues, & incolae ciuitatis, ac territorij. Quod equidem exemplum ipse admitto, quia haec officia pertinent ad vsum iurisdictionis, & ei sunt omnino accessoria: Atque ita cum vicus sit exemptus a ciuitate, quo ad iurisdictionem, non est admittendus ad communionem magistratuum, nec ad electionem eorum, a quib. est iurisdictio exercenda. Sed quo ad communem vsum pascuorum, qui non potest competere castro absque praeiudicio ciuitatis, videamus, an sit admittenda ratio Pauli Castr. & an sit ex ea sumenda probatio aduersus opinionem hactenus receptam. Primum enim vbi exemptio castri fit motu proprio principis, non ad petitionem ipsiusmet castri: vt vel princeps sibi retineat, vel alicui nobili det iurisdictionem: opinor, non obstante ratione Pauli Castrensis, veram esse opin. quam praxis admisit: vt adhuc remaneat communio inter castrum, & ciuitatem, quo ad vsum pascuorum, aliosque communes, ac publicos vsus. Etenim castrum istud habebat hoc ius, priusquam eximeretur, nec eo iuste priuari potuit absque consensu. Idcirco cum ab initio vicus exemptus non consenserit exemptioni, nec eam petierit: non est vlla ratione dicendum, exemptionem amisisse ius pascendi, quod erat sibi, & alijs eiusdem ciuitatis oppidis commune. Nam & hoc ius, licet quo ad administrationem ad ciuitatis decuriones pertinuerit: tamen quo ad commodum, vsum, & vtilitatem vere pertinet ad ciuitatem, & omnes eius vicos titulo vniuersalis dominij. l. in tantum. §. vniuersitatis. ff. de rerum diuisio. Nec huic opinioni quidquam oberit, quod incolae oppidi exempti non subeant onera ciuitatis, quae subire tenentur ipsius ciues. Nam onera, quae ratione communium pascuorum subire ciues, & incolae tenentur, etiam castri, & oppidi exempti habitatores subire tenebuntur, caetera vero minime: cum illa indicantur, & immineant ciuibus ratione aliarum rerum, quibus castri exempti incolae non vtuntur. Et praeterea in colae oppidi exempti onera illa subeunt, & ad ea tenentur, quae ratione ipsius oppidi & rerum illic existentium iure subeunda sunt, & habitatoribus in cumbant: a quibus ciuitatis incolae omnino liberi dubio procul censentur: cum & onera totius territorij pro parte congruam inter ipsam vrbem, & vicum exemptum sint plane diuisa, nec ex ipsa exemptione damnum vllum, quo ad onera publica, ciuitas patiatur. Secundo, maior est dubitatio, quoties ipsum castrum petit a Rege exemptionem quo ad iurisdictionem: & ea sibi conceditur vel gratis, vel pecunia: Et adhuc, licet res sit dubia, probarem ipse practicam opinionem ex eo, quod princeps tantum exemerit vicum a iurisdictione: non a communione pascuorum, quod princeps facere potest, cum eius sit iurisdictio. Et ideo manet adhuc communio pascuorum inter vicum, & ciuitatem: quemadmodum & ante exemptionem aderat, & erat in vsu. Haec vero communio etiam est vtilis ciuitati: quia possunt incolae ciuitatis vti pascendi iure intra agros, & limites agrorum ipsius castri, vel vici exempti. Vnde sicut vicus exemptus quoad iurisdictionem, non posset impedire habitatores, & incolas ciuitatis, quin vterentur pascuis ipsius castri exempti: ita nec ciuitas potest impedire incolas castri, ne vtantur pascuis communibus ipsius ciuitatis. Igitur quoties communio pascuorum oritur ab hoc capite, quia duo castra erant olim sub eadem vrbe, & eius limitibus, vel quia castrum, & ciuitas erant olim vnita. Et sic quoties communio pascuorum & ius pascendi competit collectis fructibus, & sublatis frugibus: licet omnino priuatis dominis agrorum eosdem agros colere, etiam hactenus incultos, & item nouellare in eisdem. Haec autem vera sunt in his agris, qui dominum priuatum habent: nam in communibus, & publicis ius pascendi absolute competit omnibus incolis, & habitatoribus territorij, & ideo non poterit hoc ius vlla cultura impediri absque consensu eorum, qui iure illo vti possunt. Sed & an princeps possit hos agros publicos, & communes donare, vel vendere, modo non vacat examinare, nec id pertinet ad nostrum institutum. Tertio, principaliter accidere potest: quod communitas, vel societas agrorum sit inter duas vrbes, vel vicos, quo ad proprietatem ipsorum agrorum, non tantum quo ad ius pascendi. Et tunc non potest altera ciuitas absque alterius consensu colere agros illos communes, nec in eis nouellare, nec illis vti ad alium vsum, quam illum, quo hactenus vsa fuerit. Ille siquidem vsus censetur communi vtriusque populi consensu permissus in illis agris vtrique populo publicis, & communibus, etiam quo ad proprietatem. Atque ideo qui aliter his agris vtitur, impedit presertim per plantationem illum vsum, ad quem fuere agri communes destinati. Maxime ex eo, quod qui ex socijs plantat agrum, eo in solidum vtitur, & percipit eius vtilitatem, impeditque socium eodem vti quo ad pastum, & ius pascendi, quod est contra legem societatis, argum. notatorum per gl. & Doct. in l. Sabinus. ff. commu. diuidun. & in l. parietem. ff. de seruit. vrb. pred. per Soc. in l. serui electione. §. 1. ff. de lega. 1. Fortassis poterit socius ad annuum fructum agrum communem colere, si nolit alter ea cultura vti, modo non fiat societati praeiudicium: Tametsi circa hoc fieri soleant peculiares inter vicos, & ciuitates conuentiones, ac statuta, aut denique vsus horum agrorum communium quibusdam legib. ac morib. receptis distinguatur. Nam & in hac specie per me proposita, iuris rigor plane dictat, nihil posse fieri inuito socio in laesionem, & praeiudicium communionis, & societatis, que competit quoad pastum. qui communis est, & esse debet, qualibet parte anni, cum agri videantur ad vsum pascendi, aliasque similes vtilitates iure communionis hactenus destinati. Quarto est & in hac controuersia considerandum, quod potest dari communio inter duas vrbes, vel duos vicos ad pascendum in certo agro ad eum vsum ab antiquo destinato, ita quidem, vt is ager prati communis nomen habeat, & fuerit hactenus dehesa nuncupatus. In hac sane specie dubio procul responden dum est, ciuitatem habentem huius agri dominium, & proprietatem, non posse illum colere, nec arare, nec seminare, absque consensu illius ciuitatis, quae illic habet communionem, quoad pascendum titulo seruitutis, alioue quocunque. Impeditur etenim per hanc agri culturam pastus ipse communis. Et preter ea ex nomine, ac destinatione agri ius pascendi competit vtrique ciuitati absolute, non autem sub ea limitatione, quae pastum permittit collectis frugibus & eo tempore, quo vacat ager a cultura, quod est maxime notandum. Quinto exceptis hisce casib. indubio, vbi nullus est locus coniecturis, sed sit quaestio ista diffinienda absque vllo praesumptionis adminiculo, ipse arbitror, non posse agrum communem quo ad pastum, proscindi nec coli noua cultura, nec vitium plantatione: cum per hoc impediatur ius pascendi, quod impediri non potest ex his, que tradit Caepola in d. c. de seruitu. iuris pascendi. maxime. nu. 26. & 28. quo in loco explicat, quid agendum sit, si ager hic communis plantatus fuerit. Quod si in hoc agro communi ad pastum nouellatum fuerit, vel fuerint plantatae oliuae. aut denique in praeiudicium iuris pascendi ager sit ad culturam redactus: poterit ius plantantis, & colentis agrum defendi ea praescriptione, que alio[art. 8]qui iure ordinario est omnino sufficiens. Ita sane si plantatio fit contra vniuersitatem, erit necessarium, & sufficiens tempus 40 annorum. l. omnes. C. de praescrip. longi tempo. 30. vel 40. anno. l. 7. ti. 29. part. 3. cum alijs, quae ipse latius tradidi in reg. possessor. de reg. iur. in 6. 2. par. §. 2. num. 9. Nec oberit, quod eadem regia lex prohibet praescriptionem contra vniuersitatem, in rebus ad Rempublicam pertinentibus, quia illud obtinet in via publica, & his locis, quae specialiter sunt constituta ad liberumomnium hominum vsum, eundemque necessarium, vt via publica, pratum, item ad aream publicam, pastum publicum, nomine hoc speciali designatum: nempe, dehesa, o exido. Aliud vero est respondendum in his agris, qui & si communes sint alicuius vniuersitatis, non tamen sunt ad aliquem specialem vsum, & publicum, ac liberum, constituti, quemadmodum eleganter docet Rodericus Xuares alleg. 5. ad cuius distinctionem sunt notanda ea, quae ipse scripsi in reg. peccatum. de reg. iur. in 6. 2. relect. part. §. 9. nu. 8. Atque omnino erit obseruandum, quod in his regnis decisum extat lege, ac pragmatica sanctione 71. & l. 3. ti. 3. lib. 7. ordina. # 38 THEMA CAP. XXXVIII. Quo ordine agnatio, vel familia sit admittenda ad ea bona, quae vel ex fideicommisso, vel primogenio, familiae, vel agnationi deferuntur. SVMMARIA. -  1 Fideicommissum familiae, vel agnationi relictum, vt proximiores admittantur: an proximiori testatoris primi, vel vltimi possessoris deferatur? -  2 Frater vtrinque coniunctus, an praeferatur in iure accrescendi: & ex pupillari substitutione? -  3 Expenditur text. in leg. cum ita. §. in fideicommisso. ff. de leg. 2. -  4 Filius fratris praemortui, an admittatur cum patruo ad fideicommissum familiae relictum? & inibi intelle. gl. in d. §. in fideicommisso. -  5 In successione descendentium erga ipsos ascendentes: an filius repraesentet patris personam, & in eius locum admittatur, etiam vltra pronepotes? -  6 Primo geniturae ius defertur omnino nepoti patruo excluso: & ibi regia Tauri lex traditur. -  7 Nepos etiam aetate minor praefertur in primogenio, & maioratu patruo aetate maiori. -  8 Neptis in maioratu patruo etiam praeferenda est. -  9 Filius secundogeniti mortuo primogenito absque liberis praefertur patruo filio tertiogenito vltimi possessoris. -  10 Filius in maioratibus patrem repraesentat, & ideo nepos patruo praefertur, etiamsi omnino agatur de succedendo transuersalibus. -  11 Nepos praefertur patruo in maioratibus, etiamsi post primogenitum expressim vocatus fuerit secundo genitus. -  12 Intellectus l. cum auus. ff. de condi. & demonstra. -  13 Feuda Emphiteusis, & ius patronatus, an admittant repraesentationem istam, vt filius locum patris praemortui obtineat cum patruo, vel vt eum excludat? CAPVT XXXVIII QVAMVIS testatores, & hi, qui agnationis, familie nominisque gentilitij causa, maioratus & primogenia instituere decreuerint: multis eisdemque cautissimis clausulis vtantur, quo vllo vsquam tempore inter eorum posteros de ea re minime controuerti possit: id tamen negotij vel morbo grauati, vel peritorum consilio destituti, aut tandem prae nimia festinatione impediti, & quia humana iudicia non omnibus futuris casibus consulere valent, non ita caute possunt expedire, quin super primogeniorum eorundem successione non raro mille pateat locus quaestionib. & his frequentissime maxima ex parte difficilibus. Idcirco preter alia multa, quae hac in re ab alijs hactenus fuere adnotata, & passim adnotari solent, interpretari conabor, pro publica iuris vtriusque professorum vtilitate, Iurisconsulti responsum in l. cum ita legatur. §. in fideicommisso. ff. de lega. 2. is etenim ita scribit. In fideicommisso, quod familiae relinquitur, hi ad petitionem eius admitti possunt, qui nominati sunt, aut post eos omnes extinctos, qui eo nomine fuerint eo tempore, quo testator moreretur, & qui ex his primo gradu procreati sunt, nisi specialiter defunctus ad vlteriores voluntatem suam extenderit. Haec Modestinus ex lectione Pandectarum Florentinarum, & Gregorij Holoandri. Nam vulgaris lectio habet loco: primo gradu, proximo gradu, quod non admodum refert. Maior est ad huius loci interpretationem dubitatio, & practicis vtilior, quia saepe tractatur de primogenijs, aut fideicommissis ita familiae, agnationi, vel genti relictis, vt primo quidam no[art. 1]minati vocentur, & his extinctis proximior agnatus, aut de familia. Quaeritur etenim, an censeatur vocatus proximior vltimi possessoris, & nominati, an proximior ipsemet testatori? Et sane videtur hac de re text. elegans in d. l. cum ita legatur. §. in fideicommisso. dum Iurisconsultus respondet. Et qui ex his primo gradu. Nam hinc probatur, vocatum censeri ad fideicommissum proximiorem ipsi grauato, & vltimo possessori, licet sit alius proximior testatori, vel maioratus institutori. Atque ita eius loci authoritate hanc opinionem primus omnium palam asseuerauit veram esse Barth. Soci. in l. si cognatis. nu. 40. ff. de reb. dub. idem in l. heredes mei. §. cum ita. colum. 6. ff. ad Trebel. & idem Soc. in cons. 73. lib. 4. nu. 14. & vers. 86. col. 6. ver. aliquando. & 4. & cons. 43. colum. 2. lib. 3. & consi. 51. numer. 31. libr. 4. & consi. 249. lib. 2. col. 13. versi. circa secundam difficultatem. Corneus consil. 22. lib. 2. col. 3. idem Corne. consi. 96. lib. 1. colum. 6. Curt. Iunior cons. 125. numer 4. Anton. Rubeus consil. 36. & 37. & consil. 38. omnium latissime Soc. Iunior cons. 126. li. 1. vbi scribit, hanc opinionem communem esse: idem fatetur eam secutus Ludo. Gozadinus consi. 4. numer. 31. qui & num. 17. eandem tradiderat. Huic opinioni suffragatur, vt quibusdam placet tex. in c. 1. de natura success. Feud. vbi iuxta communem intellectum in Feudi successione consideratur persona vltimi possessoris, non primi eiusdem feudi authoris, quo ad proximitatem. Sed ille tex. procedit in feudo haereditario: non autem in eo feudo, quod haereditarium non est: in quo primus eius author, a quo ius oritur, attendendus est. tex. in c. 1. §. vlt. ti. de succes. fratrum, vel de gradib. success. & ibi Bal. idem Bal. in c. 1. colu. 1. & illic Laudensis co. 2. de eo qui sibi, & suis haered. tradunt hanc distinctionem Calder. cons. 13. ti. de feudis. Angel. cons. 110. Card. cons. 124. Rubeus cons. 85. ad fin. Andr. Tiraque. de vtroque retractu. lib. 1. §. 11. gloss. 1. num. 19. qui hac in controuersia, & opinione per Socinum, & sequaces probata non audet certam sententiam eligere. Sed & pro Socini opinione adducitur sententia Bartoli in l. re coniuncti. colum penult. versicu. Tertio quaero. ff. de legat. 3. vbi examinat quaestionem quandam Dini & eius opinionem, qua asseuerat, repudiante vno ex fratribus haereditatem patris, ad eius partem admittendos esse fratres, vtrinque coniunctos, & preferendos esse fratribus non ita coniunctis: tandem ad eius intellectum scribit Bartol. hanc opinionem falsam esse in substitutione vulgari, & in iure accrescendi, & deinde quoties succeditur testatori: quia in hisce casibus omnes admittuntur: quippe qui pari gradu, & nexu eidem testatori coniungantur: veram aunt esse opin. Dini, vbi agatur de substitutione pupillari, ex qua succeditur pupillo ex testamento patris, non autem patri testatori. Etenim tunc praeferendus est frater vtrinque coniunctus. Priorem autem Barto. opinionem contra Dinum tenent, & sequuntur idem Barto. Imo. Alexan. Aretin. Iason, & omnes in l. Lucius. ff. de vulgari. Alberic. in repet. rubr. ff. e. titu. quaest. 16. Bart. qu. 5. Angelus, Salyce. & Romanus in l. in testamento. C. de testam. milita. textus optimus in l. vnic. §. ijs autem. C. de cadu. toll. idem adnotarunt Dec. consilio 304. Ioan. Crottus in d. l. re coniuncti. ad fin. super q. Bart. quorum opinio Communis est, vt fatentur eam sequuti Alexan. consilio 30. libr. 2. colum. 2. Imola in c. Raynuti. de testament. in materia reciprocae substitutionis. Ripa in dicta l. Lucius. colum. vlti. Aymon Sauilli. consilio 43. Curtius Iunior consi. 25. colum. 1. vbi diligenter expendit tex. in l. vlt. ff. ad Trebelli. pro huius probatione conclusionis: quam & Corn. tradit in consi. 248. lib. 2. Et haec mihi videtur verior opinio: licet multis rationibus conetur eam euertere Ludouicus Villalonga Hispanus in dicta lege re coniuncti. folio 57. Posteriorem vero Bar. opinionem, quae admittit sententiam Dini in substitutione pupillari, a plerisque video receptam fuisse. Nam & eam sequuntur Bart. Soci. in d. l. si cognatis. nu. 38. ver. quarta conclusio. & Curtius Iunior in d. consil. 125. nu. 3. quibus suffragatur, quod notant Bald. 2. notabili. & ibi Paulus in leg. vltim. C. de verborum significatione. Sed & Iason in d. l. Lucius. non audet discedere a Bartolo propter eius magnam authoritatem. Imo & Antonius Rubeus in l. Gallus. §. quidam recte. colu. 15. ff. de liberis & posthum. licet dubitet de opinione Bartoli, asserit tamen, ipsam esse tenendam & non semel, sed ter asseuerat, communem esse. Verum Franciscus Aretinus in dict. l. Lucius. & illic Ripa colum. vltima Ioan. Crottus in d. l. re coniuncti. colum. 51. Aymon in dict. consil. 43. hanc posteriorem Bartoli sententiam improbant, existimantes, etiam in substitutione pupillari admittendos esse ad successionem pupilli omnes fratres non tantum vtrinque coniunctos. Quod procedit propter voluntatem ipsius patris testantis, quae consideranda est, non voluntas pupilli praesumpta. l. Papinianus. §. sed nec impuberis. ff. de inofficio. testamen. idem in specie tenent Bald. consilio 424. lib. 5. & Anto. Rubeus consilio 126. colum. vlti. qui scribit, hanc opinio. communem esse. Idem Anto. Rubeus in d. §. quidam recte. fol. 10. col. 1. minime dubius huic opinio. Aretini accedit contra Bart. quem aliquot rationib. expugnat. Ex quibus ipse opinor, non satis diligenter communem censeri opinionem Bartoli. Sed & duabus rationibus non recte adducitur Bartol. opinio ad intellectum Iurisconsulti in d. §. in fideicommisso. Primo, quia eius opinio falsa videtur. Secundo, quia etiam si vera esset, agitur illic de pupillari substitutione, ex qua succeditur pupillo, non testatori. Idcirco pro Socini sententia solet adduci alia & tertia ratio, que ita quidem concipienda est, in fideicommisso familiae, vel agnationi nomine collectiuo relicto, successio ex praesumpta testatoris voluntate secundum ius commune, & eius regulas deducta, obseruanda est eo modo, quo inter compraehensos sub nomine collectiuo ab intestato iure seruari, & admitti debet, quemadmodum probat text. celebris in d. l. vlt. C. de verbor. sig. cuius authoritate fere omnes vtuntur, qui Socinum secuti sunt. Et praeterea Paulus Parisi. late consil. 30. consil. 36. & consil. 37. & seq. lib. 2. sensere Bartol. numer. 4. Angel. Imol. Cuma. & Paul. Castrens. per textum ibi in d. l. haeredes mei. §. cum ita. Vnde par est, quod ad fideicommissum post vltimum possessorem admittatur, qui eidem proximior est, & ea ex causa successor a lege constituitur ipsi ab intestato decedenti: licet is non sit proximior ex omnibus agnatis testatori. Haec tamen ratio non omnino conuincit: quia & si sit seruandus modus successionis ab intestato iure communi constitutus: poterit quispiam dicere, hanc successionem ab intestato censendam esse, & considerandam respectu testatoris, cui succeditur ex fideicommissaria. l. cohaere di. §. cum filiae. ff. de vulgari. & ideo admittendus erit proximior ipsi testatori, non proximior vltimo possessori. Hoc denique id ipsum est, quod manifeste constat in dict. l. vltim. C. de verborum significat. iuxta ea, quae ibi notantur a Paulo Castrensi, & a Decio consilio 1. Etenim ipse libentissime deduxerim ab eiusdem decisionis responso, seruandum esse in his fideicommissis ordinem a iure datum successioni ab intestato: respectu tamen ipsius testatoris, non respectu grauati. Quia si succeditur primo testatori, illius persona est consideranda, & successio erit secundum illam deferenda. Quamuis & huic rationi quidam conentur satisfacere, ea quidem ratione, quod & si successio detur, & deferatur ex ordine, ac voluntate, & institutione primi testatoris ad ipsius patrimonium: quod in d. §. cum filiae. probatur: non tamen ita proprie ipsi testarori succeditur, sicuti vltimo possessori & grauato, cui immediate subrogatio fit & succeditur vere. Huic tamen responsioni voluntas obuiat primi testatoris, quam obseruare tenemur omnino: & haec potius proximiori sibi agnato, quam remotiori suffragatur, etiamsi vltimo possessori sit proximior hic agnatus, qui a primo testatori remotior est. Deinde quia text. in dict. §. in fideicommisso. adducitur pro Socini sententia, & censetur expressus: oportet expendere, quid illic Iurisconsultus responderit. Nam mihi potius probat Iurisconsultus opinionem contrariam: tantum abest, vt eidem adstipuletur. Siquidem illic relicto fideicom misso familiae: primo admittuntur nominati expressim a testatore, qui grauati sunt, & post eos omnes extinctos non admittuntur proximiores his grauatis & nominatis: sed proximiores ipsi testatori: vt ibidem constat. Igitur apparet, Iurisconsultum non admittere communem interpretationem, imo contrariam probare. Non obstat, quod illic dicitur: & qui ex his primo gradu, est etenim aduertendum, ne quem decipiat Iurisconsulti locus. Mortuo enim testatore nominati admittuntur, & his omnibus extinctis: qui tempore mortis testatoris erant de nomine, & familia ipsi testatori proximiores. Ecce quod tunc proximiores testatori, & non proximiores grauato, admittuntur. Deinde post hos inquit Iurisconsultus, qui ex his primo gradu, ex his scilicet, proximioribus testatori, non ipsis nominatis: secundum intellectum gloss. ibi verbo. & qui. in vltima eius interpretatione, quae magis communiter recepta videtur, & verior est. Hi vero proximiores sunt testatori: quia si secundo loco admissi erant proximiores testatori: his deficientibus & extinctis, qui primum gradum obtinent etiam respectu illorum, iam sunt testatori proximiores. Proximior etenim gradus testatori admissus fuit, & eo deficiente subintrat sequens gradus, & primus post proximiorem, vel secundus ab illo respectu testatoris. Ergo deficiente gradu proximiore, & primo, secundus gradus subintrat, & est proximior ipsi testatori. Fit igitur ex his manifestum, semper attendi personam testatoris: non autem ipsius vltimi possessoris, vel grauati. Sic sane aduersus opinionem Socini, Cornei, & aliorum contrarium probare conantur Iason in consili. 215. libr. 2. & consilio 159. libr. 4. Dec. consil. 546. colum. vltim. Ioannes Crottus in l. filius familias. §. diui. fol. penultim. versicul. quarto quaeritur. ff. de legat. 1. & ibi Ferdinandus Loazes numer. 545. & Ripa nume. 31. idem Ripa in l. Lucius. ff. de vulgari. colum. vltim. magis in specie idem in l. ex facto. in prin. num. 6. ff. ad Trebell. Anto. Rubeus consi. 126. idem Rubeus consi. 38. colu. vlti. licet illic asseueret, non esse recedendum in consulendo, aut iudicando ab opinione Socini. quam & ipse Rubeus rursus reprobat in dicta l. Gallus. §. quidam recte. fol. 9. colum. 4. versicu. sexta, & vltima conclusione. Quo in loco propositis duabus conclusionibus, quarum prior falsa est, non satis recte videtur intellexisse Iurisconsultum in d. §. in fideicommiss. licet eandem distinctionem repetat in consilio 82. colum. vlt. Prior enim est secundum eum conclusio. Quoties testator fideicommissum Titio, & Petro specialiter nominatis ac familiae reliquerit: proximiores ipsis nominatis admittendi sunt, ac praeferendi ipsis proximioribus primo testatori. Atque in hac specie loquitur Iurisconsultus in d. §. in fideicommisso. vt ipse censet. quod falsissimum est ex ipsius Iurisconsulti verbis & contextu. Secunda conclusio, Vbi testator familiae nullis nominatis fideicommissum reliquerit, successio ita est obseruanda, vt proximiores ipsi testatori, praeferantur proximioribus ipsi grauato, & vltimo possessori. Ego vero hanc vltimam conclusionem veram esse opinor, etiam in primo casu aduersus Socin. Corne. & alios: nisi ex voluntate testatoris vel expressa, vel tacita contrarium deduci valeat. Est etenim maxime obseruandum in vltimis voluntatibus, quid testator ipse voluerit. Praesertim in hac quaestione adnotanda erit, ac menti tenenda decisio, & responsio Iurisconsulti in l. cum auus. ff. de condit. & demonstra. & in l. generaliter. §. cum autem. C. de institut. & substitu. Nam ex ea poterit obtinere frequenter opinio Socini: quam alio qui falsam esse censeo, extra casum ibi a Iurisconsulto, & Cesare decisum: ac rursus in l. cum acutissimi. C. de fideicom. Nam & contra Socinum optime conducit, quod Bartolus scribit. in l. peto. §. fratre. in princip. ff. de lega. 2. & in l. si cognatis. col. vl. ff. de reb. dub. versi. quaero hic dicitur, quod legauit. asseuerans, in dubio censeri a testatore vocante agnatos post aliquem nominatum, vocatos fuisse potius agnatos ipsiusmet testatoris, quam illius grauati, & nominati. Ex his poterit perpendi veritas gloss. in d. §. in fi[art. 4]deicommisso. quae in verb. proximo. asserit, in fideicommisso relicto familiae sub nomine collectiuo, filios fratris praemortui admitti simul cum fratribus, eisdemque patruis. Quam sententiam sequuntur ibidem Imol. Paul. Castr. & Angel. de Periglis colum. vlt. Alex. consi. 88. libr. 1. Bald. consi. 488. lib. 3. Paul. de Castro. & Corne. in l. vlt. C. de verb. signifi. ac plures alij, quorum diligenter meminit Andr. Tiraquel. in tract. de primogenijs. q. 40. nume. 184. & sequ. maxime num. 188. vbi nume. 189. eandem opinionem sequitur, quam asserunt magis communem esse Alex. consi. 26. libr. 3. num. 13. & illic Carol. Molinaeus in additio. Ludouic. Gozadinus consi. 4. num. 31. Anton. Rubeus in d. §. quidam recte. fol. 10. colum. 3. Eandem opinionem seruandam esse in praxi scribit Corne. in d. l. vlt. & aequiorem esse profitetur Angel. de Periglis in d. §. in fideicommisso. Huic vero sententiae suffragatur potissimum ea ratio, qua constat, testatorem fideicommissum relinquentem familiae, vel agnationi, tacite ad huiusmodi fideicommissum vocare agnatos, & alios de familia eo ordine succedendi, qui a lege datus est, & constitutus ab intestato. Sed a iure filius fratris admittitur simul cum patruo, ad successionem, & haereditatem patrui intestati auth. cessante. C. de legit. heredibus. l. 5. ti. 13. parti. 6. l. 8. Tauri. Ergo conclusio gloss. vera est, cum id, quod praemisimus probetur in d. l. vltim. C. de verb. signific. Sed haec ratio tantum obtinet in casibus, quibus iure communi, & lege filius fratris admittitur simul cum patruis, & subintrat locum patris. Vnde illis casibus exceptis non esset admittenda. etiam in fideicommisso opinio gloss. in d. §. in fideicommisso. Sic sane conclusionem ab eadem gloss. deductam reprobant Bal. & Cuma. ibi Deci. consi. 1. & consil. 217. Iason & Deci. in l. si auiae. column. 2. C. de success. edict. idem Dec. in l. 1. nume. 14. C. de secund. nupt. Alex. consi. 204. num. 6. lib. 2. & consi. 4. num. 10. lib. 4. idem consi. 129. num. 4. libr. 5. Angel. Areti. in §. cum filius. Inst. de haereditat. quae ab intest. deferun. colum. 1. Curt. Iunior. in tract. de Feud. 2. parte, colum. penu. idem latius in consi. 22. num. 9. & plerique alij nominatim ab Andr. Tiraquello citati in d. quaest. 40. nu. 185. Anto. Rube. cons. 36. & Ias. inter eiusdem Rubei responsa. col. 37. rursus ipse Rubeus consil. 38. & ibidem statim Ioan. Crot. consil. 39. & illic Carolus Ruinus consi. 40. Paul. Castr. consi. 30. num. 61. & cons. 37. num. 70. Rursus idem cons. 39. & consi. 40. num. 37. lib. 2. Cuma. consi. 106. quorum opinio Communis est, vt fatentur Iason in d. cons. 27. num. 5. Ioan. Crottus in d. consil. 39. nume. 4. Paulus Parisius in d. cons. 37. nume. 74. Deci. cons. 1. colum. penul. Curti. Iunior in l. 2. numer. 11. C. de succe. edict. vbi Dec. num. 6. & consil. 408. colum. 2. inquit, Romae in praetorio Rotae secundum hanc opinionem iudicatum fuisse. Huic opinioni aduersus conclusionem a glos. deductam accedit iuris ciuilis regula, quae probat, regulariter filium quo ad successionem non repraesentare patris personam: nisi vbi agitur de successione ascendentium. §. cum filius. Institu. de success. quae ab intesta. defer. aut de successione patrui. §. reliquum. in auth. de haeret. quae ab intest. in d. Authent. cessante. in alijs siquidem casibus manet ius vetus illaesum, secundum quod filius non subintrat locum patris. §. si plures. Instit. de legit. agnato. success. notant Barto. in Auth. post fratres. C. de suis & legiti. haeredib. Angel. in d. §. reliquum. Haec tamen ratio non omnino sufficiens est ad impugnationem gloss. in d. §. in fideicommiss. imo eius opinio saltem erit vera, quoties fideicommissum sit relictum ab aliquo ascendentium, vel a patruo: quia tunc obtinebit sententia gl. ex premissa ratione: sicuti & plures opinantur ex his, qui a gl. discessere. Secundo contra gloss. est alia ratio. Nam in fideicommissis succeditur testatori. l. cohaeredi. §. cúm filiae. ff. de vulgar. testator autem maiorem dilectionem, & affectionem praesumitur habere erga proximiorem. quam erga remotiorem. §. si plures. Institu. de legit. agnat. successo. l. 3. §. si duo. ff. de legi. tuto. l. haeredes mei. §. vlt. ff. ad Trebel. Igitur frater tanquam proximior testatori excludit filium fratris, ex voluntate praesumpta testatoris, quod confirmatur ex eo, quod vbi vocatur ad aliquam rem proximior, nusquam praefertur nepos ex fratre ipsi patruo, imo patruus erit praeferendus nepoti. quemadmodum tradit eleganter Paulus Castr. consi. 164. colu. 7. lib. 2. versic. ad secundum respondetur. Sed & haec ratio facilime tollitur. Nam Doctores, etiam reprobantes glo. passim fatentur fideicommissum relictum familiae sub nomine collectiuo, esse interpretandum secundum ordinem succedendi in testatis qui a iure datus est: vt superius probauimus. Hic autem ordo filios fratris praemortui admittit cum fratre. Igitur & in fideicommissis erit idem ordo admittendus. Sic licet iure communi, aut lege vocetur ad haereditatem proximior ipsi defuncto intestato: nihilominus admittuntur filij fratris cum fratre. Quod manifestum fit ex legibus & authoritatib. paulo antea nominatim adductis. Nec dubitari poterit, ab intestato praeferri proximiorem remotiori. l. vlt. C. de verbor. signifi. Auth. post fratres. C. de legiti. haered. §. reliquum. in Auth. de haeredi. quae ab intest. defer. & ideo licet ab intestato vocetur a lege proximior, adhuc filius ad hanc successionem subintrat locum patris, & filius fratris praemortui admittitur cum fratribus, eisdemque sibi patruis. Quam ob rem Pauli Castrensis considerationem reprobat Tiraquell. in d. q. 40. nu. 157. post Socin. consi. 252. lib. 2. col. 14. versi. ego respondeo. Ex quibus infertur, ac deducitur, quanti sit aestimanda sententia Bal. & Cuma. in d. §. in fideicommisso. distinguentium inter dispositionem hominis, & dispositionem legis. Nam ipsi opinantur, filium fratris non esse admittendum cum patruo, quoties agitur de successione ex dispositione hominis: bene tamen admitti, quoties agitur ex dispositione iuris, & legis: Quam opinionem fere omnes sequuntur, qui gl. in d. §. in fideicommisso. reprobant, presertim Alex. consi. 129. col. 2. lib. 5. & Dec. consi. 1. Etenim haec differentia non subsistit, nec defendi potest. Ex eo siquidem tollitur, quod dispositio hominis, quae tractat de successione, vel de vocatione proximiorum, aut cognatorum ad fideicommissum, est intelligenda secundum ius commune: vt fatentur omnes: iure autem communi admittitur filius fratris. Ergo & ex dispositione hominis idem erit, quod ex lege: cum dispositio hominis sit iuxta legem, & ius commune interpretanda, & praeterea, si fideicommissum familiae nomine collectiuo relictum, ita est intelligendum secundum omnes, vt proximiores admittantur. l. vlti. C. de verb. signifi. l. si cognatis. ff. de rebus dub. l. peto. §. fratre. ff. de legat. 2. l. 1. C. de secund. nupt. cur obsecro eadem hominis dispositio non erit iuxta iuris regulas interpretanda in eo modo, & ordine, qui a iure datur circa proximiores admittendos: qui ita admittuntur, vt filius subintret locum patris proximioris iam defuncti. Qua ratione differentiam Baldi, Cuman. & aliorum reprobat, & in hoc optime Andrae. Tiraquellus in d. q. 40. num. 187. Verum ad huius quaestionis resolutionem plura erunt adnotanda, & diffinienda in specie, quam hactenus confuse nimis fuerint ab alijs tradita, varie siquidem & olim, & nunc hac in refuit, & est controuersum. Primum, in d. §. in fideicommiss. & vniuersaliter, quoties fideicommissum est relictum familiae, sub nomine quidem collectiuo, non admittuntur simul omnes de familia, nec cessat fideicommissum proximioribus admissis. Imo adhuc integrum ius eius permanet, vt ex fideicommissaria substitutione gradatim caeteri de familia admittantur, & vocentur successiue. Hoc notat expressim Paulus Castrensis in dicto §. in fideicommisso. Cuius opinio Communis est, sicuti nos tradidimus in cap. Raynutius. de testament. §. 2. numer. 7. Nec est necessaria alia prohibitio alienationis ad hoc fideicommissum: quod mihi satis probatur in dicto §. in fideicommisso. & in l. peto. §. fratre. ff. eodem tit. in l. vltim. C. de verborum signification. quicquid alij dixerint. Secundo adnotandum est, quod Bald. in dicto §. in fideicommisso. scribit, quoties fideicommissum relinquitur familiae, quibusdam tamen nominatis, vt praedilectis, nominatos esse praeferendos, & primo admittendos, non tamen omnes simul, sed ex eis primo proximiores ipsi testatori. & hoc placet Baldo ex verisimili testatoris voluntate. Quam opinionem sequitur Bartolom. Socinus in l. si cognati. num. 40. ff. de rebus dub. quib accedere videtur opinio Bar. in l. Gallus. §. quidam recte. ff. de liber. & posthu. cuius ipse memini d. §. 2. in princip. illic tamen ex frequentiori doct. sententia hanc opinionem improbaui: & ideo nunc censeo Baldi opinionem falsam esse, sequutus Aretin. & Socin. columna tertia. in dict. §. quidam recte. & ibi Lancel. Deci. columna secunda. Galiaulam num. 65. Quorum opinio magis Communis ex eo mihi videtur, quod & aduersus Barto. cuius authoritate sententia Baldi plurimum instruebatur, & defendi poterat, omnes fere, saltem frequentiori suffragio scripserint. tametsi quod Bal. adnotauit procedere valeat in duobus casibus a me in d. §. 2. traditis. 2. & 3. conclusio. Tertio ad intellectum gloss. est obseruandum, quod vbi ad fideicommissum relictum familiae vocantur a testatore expressim proximiores, filius fratris, vt quidam opinantur, non admittitur cum fratre, & patruo, nec filius repraesentat personam patris praedefuncti. Hanc conclusionem facilime admittent Bal. & alij, qui glo. reprobarunt, constituentes differentiam inter dispositionem legis, & hominis: quae in hac specie obtinere videtur: nempe cum ab homine vocantur proximiores, non autem vbi tantum apponitur nomen collectiuum: tunc enim ordo datus a lege omnino seruandus est. Nam etiamsi a lege vocentur proximiores, & eadem vocatione praemissa filius admittendus sit in locum patris per repraesentationem simul cum patruo, id mirum non erit, quia & tunc agitur de interpretatione legis, non de interpretatione hominis, qui expressim vocauerit proximiores: Quo casu aperta est eius voluntas in hoc, quod vere proximior admittatur non is, qui per fictionem proximior censetur. Siquidem per fictionem & repraesentationem filius fratris in locum patris admittitur ad successionem cum patruo: vt explicat Baldus in authenti. cessante. C. de suis, & legiti. haeredi. col. vlti. qui scribit, hanc vocationem, & admissionem fieri per fictionem iuris. Haec vero non est admittenda in fideicommisso ab homine relicto: Quia in fideicommissis veritas non fictio attendenda est. l. fideicommissum. ff. de conditio. & demonstra. l. Statius Florus. §. Cornelio Foelici. ff. de iure fisc. Huic opinioni accedit quod paulo ante ex Paulo Castrensi adnotauimus versi. secundo contra. glo. item quod notat Bal. in l. iubemus. §. vltim. iuncto principio C. ad Trebellian. scribens, quod licet alias quandoque sequens in gradu repraesentet proximiorem: tamen vbi in dispositione hominis fit mentio de gradu, non comprehenditur sequens in gradu: quamuis, vt dixi, talis fit, qui iure repraesentet proximiorem. Ad idem optime conducit text. in l. si libertus praeterito. §. si libertus. ff. de bon. libertor. Igitur quamuis ex legis interpretatione, vbi fideicommissum familiae relinquitur, admittendi sint proximiores: & quoties lege proximior admittitur, filius quibusdam casibus representet patrem praemortuum: hoc ita verum est, quia in hac specie verba legis loquentis de proximiore interpretamur Non tamen idem erit, quoties dispositionem hominis proximiorem vocantis interpretabimur: cum ea sit proprie, ac iuxta veritatem seclusa fictione interpretanda. Ex quo poterit etiam dissolui ratio quaedam, quae adduci solet contra conclusionem istam, quam hoc in loco probare conamur. Nam statuto vocante proximiorem, filius patrem repraesentat, & in eius locum admittitur: secundum Alexand. consi. 88. libro primo. Iason consi. 159. col. 4. lib. 4. Deci. cons. 484. colum. 2. & in leg. 1. nota. 14. C. de secund. nupt. Tiraq. in tract. de primogenijs, quaest. 40. numero 20. Etenim licet statuta sint stricte interpretanda: nihilominus recipiunt interpretationem passiuam ex regul. iur. communis. l. 1. §. 1. ff. ad leg. Falcid. Bart. & alij in l. si quis seruo. C. de furt. Sed & principalis conclusio ex eo maxime deducitur, quod cum alioqui, vbi testator grauauerit filium fideicommissi, legis interpretatione id fideicommissum cesset, si filius decesserit relictis liberis. l. cum auus. ff. de cond. & demonstrat. l. cum acutissimi. C. de fideicom. & haec legis interpretatio sit intelligenda de liberis legitimis, & naturalibus. leg. generaliter. §. cum autem. C. de instit. & substit. Attamen fideicommissum ita expressim a testatore conceptum: si sine liberis institutus decesserit: intelligitur de liberis naturalibus tantum: licet non sint legitimi. leg. ex facto. §. si quis rogatus. ff. ad Trebellia. & illic gloss. communiter recepta. Vnde non immerito constitui potest ad intellectum gloss. in dict. §. in fideicommisso. distinctio ista, ex qua palam deducitur haec tertia conclusio, quam in hac specie adnotarunt, & tenuerunt hi doct. quorum ad probationem quartae & statim sequentis conclusionis mentio fiet: ac praeterea Paulus Parisius consi. 30. numero 58. & sequen. & consi. 37. numero 57. & 70. atque iterum consi. 40. num. 25. libro 2. His accedit text. optimus in authen. post fratres. C. de legi. haere. vbi post fratres, & fratrum filios, qui proximior est, admittitur: & tamen post fratrum filios, non repraesentat filius personam patris: vt receptum est. Ergo non alia ratione, quam, quod tunc proprie, & vere sit proximior admittendus. Idcirco haec tertia interpretatio gloss. in dict. §. in fideicommisso. videtur iure congrua & vera: eo praesertim quod opinio glo. propter multa difficilis sit, ac multis displiceat: tametsi Iason in consi. 159. libro quarto. eandem glo. sententiam etiam in casu huius tertiae conclusionis probet, & admittat, post Bal. in consi. 488. lib. 3. Quarto, vbi fideicommissum relinquitur a quocunque testatore sub nomine familiae hac apposita conditione, & clausula: vt ad id admittantur qui sint de familia, salua gradus praerogatiua: tunc filius non obtinet locum patris, nec eius personam repraesentat: quemadmodum probatur in authen. defuncto. C. ad tertulli. ex propria illius decisionis ratione: vbi Paulus de Castr. hoc sensit, & expressim asserit Dec. in d. consi. 1. colum. 3. Paulus Paris. in dict. responsis praesertim in consi. 37. nume. 57. libro 2. Corne. in dict. auth. defuncto. colum. 2. post Fulgo. ibi, Curt. Iunior in l. 2. C. de success. edict. nu. 15. & Decius iterum consi. 408. numero 12. licet & in hac specie opinionem glo. sequatur Soci. Iunior in cons. 128. lib. 1. nu. 11. Quinto idem erit fere eadem ratione, quoties testator ad fideicommissum relictum familiae certum gradum nominatim vocauerit. Nam eo casu sequens in gradu, idest, qui sequentem gradum obtinet, non admittitur per repraesentationem in locum patris praemortui, qui fuerat ex gradu priori. Quod videntur notare, qui duas proximas conclusiones tenuerunt: & in specie Curt. Iuni. consi. 22. nu. 7. 8. & 11. Idem in l. 2. numero 14. C. de success. edict. Paul. Paris. cons. 37. num. 53. & 57. lib. 2. Carol. Molin. in Alex. consi. 204. lib. 2. & in consi. 26. lib. 3. Sexto constat ex his, & ex dictis in vers. secundo. Quod in specie, & casu d. §. in fideicommisso. ex duobus nominatis & praedilectis a testatore, altero mortuo non obtinere eius filium locum patris ad obtinendum fideicommissum. Alter etenim solus nominatus illud obtinebit: siquidem illi nominati grauati censentur, vt vnus alteri post mortem restituat: secundum Paul. Castr. & communem ibi. Quod deduci poterit ex eodem §. in fideicommisso. vbi est text. optimus ibi: & post eos omnes notat late Paris. in d. consi. 37. nu. 49. & seq. quam opinionem ipse censeo communem esse. Septimo hinc constat, quod si testator ad fideicommissum vocauerit filios, & nepotes: denique vocauerit filios, vt constituentes vnicum tantum gradum a sequenti, & nepotibus distinctum: ita quidem, quod appellatione filiorum non comprehendantur nepotes, mortuo vno ex filijs, eius filius non obtinebit per repraesentationem locum patris, nec admittetur simul cum patruis. Et hoc sane duplici ratione. Prima ex eo, quod tradidimus superius. vers. 5. Secunda ex eo, quod notauimus proximo versic. 6. Etenim quo ties filij vocantur ita, vt gradum vnum constituant, nec contineant nepotes: nominati censentur vocati, & ideo filius in hoc casu non subintrat locum patris. Atque ita tenent Cuman. & Alex. in l. haeredes mei. §. vltim. ff. ad Trebell. iunct. glos. Curt. Iunior in d. l. 2. num. 14. & idem in d. consil. 22. Paul. Paris. & alij modo citati. Octauo est aduertendum, quod etiamsi fideicommissum instituatur a testatore, qui expressim vocauit plures sub nomine collectiuo, salua tamen gradus praerogatiua admittendos seruato ordine successionis ab intestato, vel a iure tradito: tunc filius repraesentabit personam patris, & in locum eius admittetur ad fideicommissum, quod reliquerit ascendentium aliquis, patruus, amita, vel matertera. Quemadmodum in specie Dec. probat, & respondet in consil. 79. col. 2. Nono, seclusis hisce casibus erit admittenda opinio gloss. in fideicommissis, & filius personam patris repraesentabit, vt cum patruo illud obtineat fideicommissum, quod familiae delatum fuerit, quoties fideicommissum est relictum ab auo, vel ascendente, aut a patruo, amita vel matertera, etiam si simpliciter vocata fuerit familia sub nomine collectiuo. Haec etenim est propria intentio gl. in d. §. in fideicommisso. quam in hoc sensu intelligunt, & sequuntur Dec. consil. 1. colum. 2. & cons. 79. optime, atque in specie idem Dec. consil. 217. Carolus Ruinus inter consil. Rubei consil. 40. num. 4. & ipse Rubeus consil. 82. col. vltim. Curt. Iunior in l. 2. num. 11. C. de succes. edict. Caro. Molin. in additio. ad Alex. consil. 26. libro 3. vbi sensit, ita esse intelligendum responsum Alex. ibi qui dixit, communiter approbari gloss. in dict. §. in fideicommisso. Quin & in hoc sensu descripsit, hanc esse Communem opinionem Parisi. consil. 36. colum. 2. lib. 2. eandem tenent in specie ita gloss. interpretati. Bartho. Socin. consil. 51. lib. 4. numer. 19. Aretin. consil. 164. colum. penultim. Imola in dict. §. in fideicommisso. Denique omnes, qui gloss. sequuntur ita eam intellexere, & praeterea Curtius Iunior consil. 128. num. 11. pulchre Iason consil. 125. lib. 2. & consil. 159. lib. 4. Sed & Socin. Iunior consil. 126. num. 10. libro 1. asseuerat, hoc sine dubitatione verum esse. Hi vero authores non satis aperiunt, an in successione ascendentium descendentes omnes etiam vltra pronepotes admittantur per re[art. 5]praesentationem. Id etenim est hactenus satis controuersum. Nam text. in §. cum filius. Insti. de haereditat. quae ab intesta. defer. tantum de pronepotibus tractat, & statuit, hos esse per repraesentationem admittendos ad successionem proaui. Et ideo sunt qui teneant, vltra pronepotes non esse admittendam representationem, vt filius locum patris praemortui omnino teneat. Hoc sane, etiam si locus mendosus appareat, tenet Faber in dict. §. cum filius. & illic Angelus Aretin. column. j. idem Angelus in §. multis. Instit. de successi. liber. col. j. latissime omnium Sigismundus Lofredus in Paraphrasibus feudalibus titu. de natura successi. feudi fol. 51. citatur pro hac parte Bart. in l. j. §. sed si quis. ff. de sui. & leg. haere. qui de pronepotibus fatetur, non tamen negat de vlterioribus. Idem Bartol. in dict. auth. post fratres. scribit, repraesentationem tantum esse admittendam, vbi agimus de successione patrui, vel aui: non tamen excludit successionem abaui. sicut nec posset excludere successionem proaui. Ego quidem & si videam non posse hanc controuersiam deduci in praxim: quia raro pronepotes agunt de proaui successione: eam vero esse omnino necessariam ad interpretationem fideicommissi ab abauo, & alijs vlterioribus relicti & instituti, quo ad praesentem quaestionem opinor: & deinde censeo, Contrariam sententiam veriorem esse. Idcirco mihi potius placet, vltra pronepotes esse locum repraesentationi, etiam in decimo gradu. quod expressim tenet gloss. & illic Ioan. Faber in dict. §. multis. verb. ad quintum. Rolan. in tract. de success. ab intesta. 11. colum. versicu. Sed si cum filijs. Cynus in tract. de success. ab intesta. licet Sigismundus neget, illud opus esse Cyni. Eandem opinionem repetit ipse Faber in §. caeterum. Institut. de legit. agna. success. numero tertio. Saly. in authen. in successione. in fin. C. de suis, & legit. lib. Eguinarius Baro in dict. §. cum filius. quorum opinio probatur in §. item vetustas. versicul. ita tamen. Institu. de haeredita. quae ab intestato deferunt. Vbi in successione haereditatis ascendentium succedunt nepotes, pronepotes, & aliae personae descendentes ex masculo, vel foemina, in stirpes, & non in capita. Idem fere traditur in d. authen. in successione. Quod si vlteriores personae post pronepotes succedunt ascendentibus in stirpes, vt constat: plane sequitur, filios admitti in locum parentum praemortuorum per repraesentationem: alioqui non datur successio in stirpes. Atque ita est haec conclusio diffinienda, vt appareat, quid referat intellexisse opinionem gloss. in fideicommisso. post Deci. & alios eo modo, quo in hoc ver. nono intelligimus. Tametsi, etiam iuxta hunc intellectum reprobet gloss. Antoni. Rubeus cons. 36. colum. vltim. & consi. 38. colum. 2. atque in hoc Bal. & alij inclinent, dum constituere conantur discrimen, ac differentiam inter dispositionem hominis, & legis: quae non satis congruit huic disputationi, vt superius probauimus, vbi fideicommissum sub nomine tantum collectiuo familiae simpliciter relinquitur. & ideo ipse opinor gl. admittendam esse in praedicto sensu. Decimo apparet fere ex consensu omnium, qui & gloss. improbant, & sequuntur, ad fideicomissum relictum familiae, etiam simpliciter nomine collectiuo, ab eo testatore, qui non fuerit ex ascendentibus, nec ex patruis, materteris, aut amitis, non esse admittendos filios fratris praemortui cum patruis superstitibus. & haec est proculdubio Communis opinio. Sed & in hoc casu, & denique in hac controuersia ad presentem dubitationem, admonendus est lector, vt diligentissime obseruet voluntatem, etiam presumptam testatoris, & disponentis: atque item, an illud sit verum, quod in initio huius capitis tractauimus: nempe attendendam esse quo ad fideicommissa, & alia vincula, personam vltimi possessoris, & sic grauati, vt eius respectu successio deriuetur, & debitum ordinem habeat. Vndecimo illud est obseruandum adhuc in fideicommissis, quod vbi ad fideicommissum relictum agnationi, vel familiae sub nomine collectiuo vocantur agnati, vel cognati iure primogeniturae, & maioratus, filius primogeniti praemortui praefertur patruo, & filio vltimi possessoris, subintratque filius in locum patris iure primogeniti. probat hoc in successione regia lex partitarum. 2. tit. 15. par. 2. & in omnibus maioribus regia lex. 40. Tauri. quae hoc ipsum statuit, non tantum vbi tractatur de successione in primogenio ascendentibus, sed & si tractetur de succedendo transuersali, vt ipse intelligo, etiam vltimo possessori, non solum maioratus institutori. Sed & iure communi hanc eandem opinionem probant, & sequuntur plures: praesertim Oldrad. consi. 224. Alberi. in prooemio Pandectarum. §. discipuli. col. antep. Bal. in l. liberti, libertaeque. C. de oper. liber. nu. 18. Paulus de Castro in l. maximum vitium. num. 3. C. de lib. praet. idem in l. is potest. nu. 2. ff. de adquir. haere. & ibi Iason nu. 32. idem Paulus consi. 164. lib. 2. Abb. consi. 85. lib. 1. idem Abb. nu. 8. Ancha. nu. 18. & Card. q. vlt. in c. licet. de voto. Praeposit. in cap. 1. de feudi. Marchiae. ducatus & comitatus. Quam sententiam & plerique alij tenuerunt, quos sequitur, & omnium latissime refert Andraeas Tiraquel. in tract. de primogenijs, q. 40. Ioan. Cirier de primogenitura lib. 1. q. 25. & 26. quae quidem opinio seruatur de consuetudine tanquam verior, secundum Carol. Moli. in Alexand. consi. 4. lib. 4. eandem sequuntur Thomas Grammaticus decisi. 1. lib. 8. parerg. c. 15. vbi dicit, hanc esse magis Communem sententiam. Idem fatentur & plures alij, quorum meminit Tiraquellus in d. q. 40. nu. 11. qui latissime tradit, apud quas gentes fuerit, & sit haec opinio recepta. Nec tamen olim defuere, qui pro patruo aduersus nepotem responderint: idemque & iuniores quidam fecere. Huius etenim partis authores, & defensores sunt Oldradus sibi contrarius cons. 94. Ricardus Malumbrius, Cynus, Baldus, Saly. & Paul. Castr. in l. Si viua matre. per illum text. C. de bonis mater. Dominicus & Francus in c. Grandi. de suppl. negl. praelat. Fulgosius in l. vt intestato. C. de suis & legitimis haeredi. Chassanae. in consi. 53. Antoni. Rubeus consilio 149. & plerique alij per Tiraquellum citati. qu. 40. num. 13. quorum opinio magis Communis est secundum Alexand. cons. 4. lib. 4. Dec. cons. 443. & Matthae. de Afflict. in rub. de succe. feudi. nume. 88. libro feudorum. Sed quia res ista, & controuersia iam est diffinita per regiam constitutionem, non est, cur toties haec repetatur disputatio: praesertim quod Andrae. Tiraquellus, Matth. de Afflict. Ioan. Cirier. & Thomas Grammaticus latissime hanc quaestionem disputauerint. Ipse vero etiam seclusa lege regia arbitror, opinionem, quae nepoti fauet aduersus patruum, veriorem esse. Et ideo omissis rationibus, & authoritatibus, quae optime ab alijs traduntur, rationem quandam ex coniectura & praesumpta mente testatoris deducam: ac deinde legem ipsam regiam, & Taurinam constitutionem interpretari conabor ad praxim, & vsum, quandoquidem possunt plura contingere dubia ad eius intellectum. Etenim qui primogenitum constituit, & maioratum, hoc plane in fauorem agnationis vult, quod primogenium illud deferatur gradatim primogenitis per lineam rectam, ita quidem, vt vni detur, & competat, qui ex linea recta primogenitus sit, & primum gradum obtineat in eadem linea post vltimum possessorem, eiusdemque gradus primum locum habeat. Nam quod iure traditur de patruis admittendis cum nepotibus, obtinet, vbi res ad plures deuenire potest. At quoties vni tantum, & primogenito defertur fideicommissum: primogenitus vnius gradus semel admissus, reliquos de illo gradu excludit interim, dum gradatim potest primogenium in posteros deferri: cum gradus descendentium ordinem efficiant, & constituant, nec distingui aut mutari possint, nec numerari ex pluribus in eodem gradu existentibus. quod est satis manifestum. Vult & praeterea primus maioratus author, quod si primogenium in transuersam lineam transierit, aut locum obtineat, idem in ea seruetur ita, vt semper descendat ab illo, qui vel vltimus possessor est, vel post illum primum locum obtinet ad primogenium. Igitur si gradatim primogenium defertur primogenitis per lineam rectam: consequitur necessario, quod mortuo possessore ille primogenitus ad maioratum vocatur, qui eadem in linea recta sequentem gradum constituit, & efficit iure primogeniturae: vnde mortuo filio primogenito viuente patre possessore maioratus, eius filius maior, & primogenitus gradatim subintrat, & primum locum obtinet in linea recta deficiente patre, & gradu primo, quem ipse pater constituebat, atque ideo primogenium habere debet. Haec etenim linea recta semper est consideranda, nec est diuertendum ad transuersales: Cum ea sit natura primogenij constituti ad deferendum aliquod patrimonium vni eidemque maiori, & primogenito, vt gradatim linea recta semper sit obseruanda, neque digressio fiat ad transuersales, qui a maiori, & primogenito eiusdem gradus fuere exclusi. Is siquidem loco omnium eiusdem gradus primogenij iura obtinuit. Quod etiam constat, quia mortuo possessore maioratus relictis fratribus & filijs, defertur dubio procul primogenium filio maiori, & primogenito, non fratribus. Nempe ex eo, quod gradatim in deferendis primogenijs sit successio distribuenda per lineam rectam, dum fieri poterit descendendo ab vno in alium, nullo pacto transuersales admittendos. Summa ergo totius rationis est, in maioratibus, & primogenituris ex mente testatoris, aut primi institutoris, successionem gradatim deferri ad descendentes primogenitos per lineam omnino rectam, si fieri possit, ita vt vni, & primogenito, ac maiori patrimonium detur. Quae quidem ratio deducitur a mente testantium obseruata ratione tex. in l. vlt. C. de verb. significat. & in l. 2. titul. 15. part. 2. quae lineam rectam obseruat. Ad haec accedit, quod per institutionem maioratus videatur maior, & primogenitus in singula linea vocari, & ita quidem inuitari, vt durante linea primogeniti, non fiat transitus ad secundogenitum. tex. in c. 1. in fine de natura & success. feud. quem text. ad hoc induxit Alci. inter responsa Grati. consi. 8. & Soc. consi. 252. lib. 2. col. 8. idem probare conatur ex cap. 1. de success. feud. text. tamen aptior est in d. ca. 1. de natura & success. feudi, cuius & ipse Soc. meminit. Sed & ratio ista deduci poterit ex Paulo Castr. in d. consi. 164. & Praepo. in d. c. 1. fundamento. 19. pro nepote. # 1 Prima Taurinae legis pars. Enla succession del mayoradgo, aunque el hijo mayor muera en vida del tenedor del mayoradgo, o de a quel, a quien pertenesce: si el tal hijo mayor dexare hijo, o neito, o descendiente legitimo: estos tales descendientes del hijo mayor por su orden, prefieran al hijo secundo, del dicho tenedor, o de aquel a quien el dicho mayoradgo pertenescia. Hactenus prima legis regie pars, ex qua deducuntur plura. Primum ex hac regia decisione apparet, non tantum praeferendum esse nepotem patruo quoties primogenitus post patris obitum maioratum obtinuit, & tandem moritur relictis filio, & fratre. In hoc etenim casu nulla videtur apud authores controuersia: quia conueniunt omnes, etiam qui partes patrui conati sunt defendere, nepotem esse admittendum, & filium fratri praeferendum in successione. tex. optimus in c. licet. de voto. & ibi Cardi. & Abb. vlt. not. tex. et iam in c. Grand. de supplen. negl. prel. in sexto. & illic Anch. & Franc. Marti. Laudem. in tract. de primogenitura col. pen. & Corsetus de potest. Regis. q. 115. Dec. cons. 443. vers. quinto. non obstat Bal. in l. tutela. §. si duo. ff. de legit. tutel. ac plures alij, quos sequitur Andr. Tiraq. in d. q. 40. statim in prin. dicens, hoc a nemine fere negari: idque ex historijs probat. Sic & in regno Castellae Ioannes Rex II. huius nominis regnum obtinuit mortuo Henrico III. eius patre, qui regnum possederat, etiamsi Henricus fratrem reliquerit Ferdinandum, qui dictus est Infans Antequerae, & postea regnum Arragoniae legitima successione fuit consecutus: & ipsum alias factum est saepissime: vt ex Chronicis apparet, & idem Tiraquellus commemorat. Sed & nepos patruo praefertur lege regia, etiam patre primogenito vltimi possessoris mortuo in vita ipsius patris, & aui. quod palam probatur in dicta lege: & ita est haec constitutio pro his, qui partes nepotis iure defendunt aduersus illos, qui hoc in casu patrui ius tutantur. Atque in hoc conuenit Taurina constitutio cum lege partitarum, quae in successione regni idem statuerat. Secundo ex eadem regia decisione, si ad amussim expendatur, constat, nepotem patruo esse prae[art. 7]ferendum, etiamsi ipse sit aetate minor patruo. quod satis dictat regia lex, & probat ratio paulo ante a me adducta: idemque iure communi tenuerunt omnes, qui pro nepote scripsere aduersus patruum, saltem magis Communiter, eorumque rationes in hoc tendunt. Nam vbi nepos ex filio primogenito esset maior aetate patruo, & ad primogenium vocatus esset simpliciter primogenitus, vt frequenter fieri solet, profecto etiam seclusa lege regia, etiam ex sententia defendentium iura patrui, esset nepos praeferendus: quemadmodum ipse Matthaeus de Afflict. tradit, & tenet in d. rub. de succes. feudi. numer. 91. Bald. & Fulgo. in l. vt intestato. C. de suis & legiti. Alexand. in l. is potest. colum. 2. & ibi Iason colum. 7. ff. de acquiren da haereditate. Alexand. consil. 4. libro quarto. colum. 2. Dec. consil. 443. colum. 3. Tiraquel. in d. q. 40. num. 5. Tertio ex eadem ratione, & lege regia deducitur, nepotem esse praeferendum patruo, etiamsi fideicommissum, & primogenium ab ipso testatore fuerit delatum primogenitis, & maioribus natu. Nam etiam in hac specie nepos locum patris primogeniti obtinet, & praefertur patruo in maiori aetate. Hoc ipsum in specie notat Paulus Castrensis in d. cons. 164. lib. 2. & late Socin. consil. 252. lib. 2. Quorum opinio verior est perpensa hac lege Taurina, & ratione, quam superius constitui: & deinde perpensis his, quae tradit Tiraquellus in d. q. 40. nu. 102. & seq. Quamuis Alciat. contrarium responderit inter Grati. responsa cons. 8. & lib. 8. parerg. c. 15. Quarto, licet in maioratus, & primogeniorum successione mares foeminis preferantur in eodem gradu, & linea, etiamsi mares sint aetate minores foeminis primogenitis. quod notauimus libro tertio. varia. resolutio. cap. 5. num. 5. Attamen filia primogeniti iam praemortui viuente patre excludit patruum masculum secundogenitum, vbi ex conditionibus, & legibus primogenij non excluditur foemina. Hoc enim eadem ratione, & lege regia probatur: & tenent expressim Sebastianus Neapodanus in consuetudinibus Neapolitanis tit. de success. ab intestato super verbo ex masculis. Thomas Grammati. decisio. 1. nume. 28. qui refert, ita pronunciatum fuisse in regno Neapolitano per ipsum Regem Fernandum I. an. M. CCCC. LXXX. quod etiam commemorat Matth. de Afflict. in tit. de natura succe. feudi. num. 54. qui ab hac opinione non audet discedere: tametsi maxime dubitet, quippe qui semper in hac controuersia magis declinauerit in fauorem patrui contra nepotem. Sed opinionem istam, quam hoc in versiculo, quarto intellectu probamus, tenent Andrae. Isernia in cap. 1. in prin. nu. 2. de eo, qui sibi, & haeredi. suis masculis. Praeposit. in c. 1. de feudo Marchiae, ducatus, & comitatus. 15. fundamento pronepote. & Sigismundus Lofredus in consil. 39. nu. 28. optime Tiraquellus de primogenijs q. 14. quem legito. Nam plerunque hac quaestione erratur, dum opinionem istam falso etiam sequuntur quidam in eo casu, quo expressim a primogenio foemina excluditur. Qua in re non satis seipsum explicat Lofredus: sicuti nec Ioan. Lupi. in rub. de donatio. 69. nume. 26. Quinto ex praemissis illud est obseruandum, regiam legem, & opinionem, quae pro nepote aduersus patruum probata est, admittendam esse, siue ex dispositione, ac institutione maioratus vocetur filius primogenitus, siue primogenitus simpliciter. Nam vtroque casu idem erit ex illa ratione, quam constituimus pro hac parte & ex lege regia, que satis generaliter hoc explicare videtur. Atque in hoc tendunt fere omnes rationes, quae a doctoribus pro hac opinione traduntur: tametsi in priori casu, quando filius primogenitus expressim vocatur, patruum esse praeferendum nepoti etiam maiori & prius nato, asseuerent Bald. & Fulg. in d. l. vt intestato. C. de suis & legit. liber. Alexand. in l. is potest. colum. 2. & ibi Iason colum. 7. ff. de acqui. haeredi. idem Alex. consi. 4. libro 4. colu. 2. ad finem. Sexto, Regia lex & opinio quae nepoti fauet etiam obtinet, non tantum in filio primogeniti mortui viuente patre: sed & in filio secundogeniti, qui mortuus est viuente patre ac superstite primogenito, qui tamen postea mortem obierit absque liberis viuente patre. Nam hic filius secundogeniti subintrat locum patris aduersus tertiogenitum, & in maioratu mortuo auo praefertur tertio. Quod eisdem rationibus probatur, & notant latissime Socin. consil. 252. libro secundo. & Thomas Grammaticus. decisio. 1. numero trigesimo. sensit Aretin. in consil. 164. si obseruetur factum, super quo consultus respondit. Septimo ex his ipse infero, quod vbi constaret, aliquod patrimonium esse maioratum, nec tamen constaret de clausulis fideicommissi: esset omnino seruanda legis regiae responsio: quia in dubio ea videtur fuisse mens testatoris, & illius, qui maioratum instituit. Hoc ipse adnotaui libro tertio. variarum resolu. capit. 5. numero octauo. Octauo huius legis regiae, & Taurinae verba ibi. En vida del tenedor del mayoradgo, o de aquel a quien pertenesce, possunt habere duplicem sensum. Primo enim intelligenda sunt de illo, ad quem primogenium iure nunc pertinet, quamuis id alius possideat inique, & iniuste. Etenim si huius filius primogenitus moriatur patre superstite, nepos, filiusque primogeniti subrogatur patri, vt ad maioratum omnino admittatur, vel ad prosequendum ius illud euincendi primogenium ab iniquo possessore. Secundo potest constitui exemplum de filio primogenito, qui filium habet nepotem possessoris, & hic nepos moriatur viuentibus, auo possessore, & patre primogenito, relicto tamen filio pronepote possessoris: Is enim pronepos erit admittendus ad maioratum omnino post mortem proaui, si & auus iam mortem obierit ante proauum, excluditque patruos, & item fratres aui primogeniti. # 2 Sequitur. secunda legis pars. Lo qual no solamente mandamos, que se guarde y platique en la succession del mayoradgo a los ascendientes: Pero aun en la succession de los mayoradgos a los transuersales de manera, que siempre el hijo, y sus descendientes legitimos por su orden representen la persona de sus padres. Aunque sus padres no ayan succedido en los dichos mayoradgos. Haec legis pars quo ad exempla varie potest intelligi. Etenim primo eum sensum habet, quod hic ordo sit seruandus quo ad successionem per representationem, vbi maioratus fuerit ab initio constitutus ab ascendenti, & demum successio delata fuerit in eum, qui non habuit, nec habet descendentes, sed transuersales, ad quorum vnum primogenium deuenit: tandem vltimi possessoris filius primogenitus mortem obierit in vita possessoris eiusdem relicto filio, & fratre. Nam in hoc casu nepos praefertur patruo per repraesentationem licet semel in transuersam lineam transierit primogenium. Hoc autem exemplum fere nullam dubitationem habet, sicut nec illud, quod constituitur: vbi per lineam rectam deriuatur successio in primogenitos absque vlla interruptione, ita vt nusquam ex transuersa linea quisquam fuerit admissus. Semper enim in his duobus casibus agitur de successione ascendentium vel ascendentis, qui maioratum constituit. Quemadmodum in initio huius capitis explicuimus. Hic siquidem vltimus possessor ex linea transuersa, omnino descendit a testatore, & ideo repraesentationis ius in eius successione locum obtinet: vt superius praemisimus. Qua ratione quoties maioratus author, & institutor est de ascendentibus, & ab eo descendit vltimus possessor, regia lex palam procedit, & iure communi, siue iam linea directa in transuersam mutata fuerit, siue permanserit: omnes enim a primo testatore descendunt. Secundo potest haec regia responsio intelligi in maioratu, & primogenio constituto ab aliquo transuersali: nempe a fratre in fratrem, & fratris filios, ac descendentes. Etenim quamuis iure communi non sit locus repraesentationi in successione lineae transuersae, nisi cum agitur de successione patrui: tamen in primogenio, & maioratu regia lex hoc statuit, vt semper sit locus repraesentationi, ita quidem, quod nepos patruo praeferatur. Quae sane decisio admitti iure poterit propter rationem, quam superius tradidimus hoc in capite versic. etenim qui primogenium. Et hoc exemplum plane obtinet, vbi vltimus possessor maioratus est item de ascendentibus, ab eoque patruus, & nepos, qui modo contendunt, proximam originem ducunt. Tertio ad intellectum huius regiae constitutionis illud erit obseruandum, eam equidem obtinere, & admittendam fore, non solum vbi contenditur inter patruum & nepotem vltimi possessoris descendentes, quod modo adnotabam: erat enim patruus filius secundogenitus vltimi possessoris, & ipse nepos primogeniti praemortui filius: sed etiam quando vltimus possessor moritur absque liberis, relicto fratre minori, & filio fratris secundogeniti maioris iam praemortui. Etenim & in hoc casu, sicut frater secundogenitus iam praemortuus, si viueret, obtineret primogenium, excluso fratre tertiogenito: ita & filius eiusdem fratris secundogeniti praemortui est admittendus excluso patruo, fratre tertiogenito ipsius vltimi possessoris, etiamsi maioratus fuerit institutus ab aliquo ex transuersa linea. Nec me latet, contrarium quibusdam placuisse, qui existimant, non esse locum regiae decisioni, quoties primus author maioratus, quique illum in fauorem agnationis instituit, & eiusdem primogenij vltimus possessor fuit, ex linea transuersa familiae, & agnationis, non de ascendentibus: imo tandem vterque fuerit transuersalis. Vnde consequenter opinantur, nepotem excludi a patruo quo ad maioratum institutum ab aliquo transuersali, vbi patruus & nepos non descendunt ab vltimo possessore: imo vterque eum attingit linea transuersa cognationis vel agnationis. Quasi post filios fratrum locus non sit iure communi representationi, quo ad successionem transuersalium: & ideo iuxta iuris communis regulas, & legem ordinariae successionis, secundum hanc opinionem non est ad primogenium a transuersali constitutum admittendus per repraesentationem filius praemortui fratris, qui post vltimum possessorem eius fratrem primogenitum foret admittendus, si viueret, excluso fratre minori, potiusque tertius hic frater, & minor vltimi possessoris, excludet omnino nepotem, eiusdemque filium fratris secundo geniti, qui viuente fratre primogenito, & vltimo possessore mortem obierat. Cui opinioni iure communi adstipulatur authoritas Antonij de Butrio in consi. 47. qui asserit, in successione transuersalium non esse admittendam praerogatiuam proximioris, & primogeniturae per repraesentationem. Et tractat in eo responso factum illud, in quo vltimus possessor transuersalis est, & a transuersali successio habuit originem. Sic & And. Iser. in consti. Neapol. ti. 24. lib. 3. adnotauit, quod primogenitura non habet locum, quando succeditur fratri, sed cum patri succedendum est. Item & Matth. de Affli. in c. omnes filij. si de feudo fuerit contro. inuestit. nu. 12. palam asserit, in successione primogeniorum non esse admittendam repraesentationem, quoties vltimus possessor transuersalis est. Idem tamen Matth. de Affli. in consti. Neap. li. 3. d. ti. 24. nu. 23. dubitat de conclusione Antonij, quo ad repraesentationem: & profecto (ni fallor ipse) merito. Nam quod ipse in in d. c. omnes. nu. 12. scripsit, falsum est, & iure regio manifeste sublatum. Id vero, quod Isernia tractat, parum facit: quia vel falsum itidem est, vel minime conueniens legibus primogeniorum: cum ipse non vnum fratrem, sed omnes fratres admittat post fratrem vltimum possessorem. Quamobrem ipse sub cuiusque doctioris censura veriorem esse opinor eam conclusionem, quam in initio huius tertiae interpretationis exponere conabar: eandemque a theoricis, & practicis iure admittendam fore. Nam & mortuo fratre vltimo possessore, admittendum esse ad primogenium filium fratris secundogeniti, & premortui excluso fratre tertiogenito eodemque patruo: responderunt And. Tiraq. in tract. de primogenitura. q. 41. & Soc. consi. 252. lib. 2. per totum presertim col. 8. versic. praesuppono etiam, & Aret. consi. 164. ipseque Afflict. in dict. tit. 24. num. 33. refert, ita respondisse plures iuris vtriusque Doctores. Nec quicquam refert dicere, quod hi Doctores hanc opinionem probauerint, vbi maioratus habuit originem ab ascendenti. Nam eorum rationes non ita restringuntur: sed in hoc tendunt, quod primogenito deferatur iure, consuetudine, vel testamento successio. Et deinde considerant Aret. & alij personam vltimi possessoris ad co adiuuandam eorum opi. probantes, in successione transuersalium admitti, etiam iure communi representationem. Hanc vero sententiam, & interpretationem ex eo probare mihi videor, quod ratio regie legis, & quae superius a me tradita fuit ad successionem primogeniorum, omnes has species, & casus complectitur: nec restringitur successio ista, quae ad primogenia competit, legib. ordinariae successionis, & legitimae, que ab intestatis defertur, nec item legibus fideicommissi quod familiae, aut agnationi ex testamento relinquitur. Qua ratione in vniuersum regia lex quo ad successionem primogeniorum, & maioratuum representationem admittit, nisi contrarium fuerit a primo testatore cautum & decretum. Quis enim non videt, ex lege regia etiamsi alioqui vera foret opinio, quod in successione ascendentium vltra prone potes non sit locus representationi, nihilominus in maioritatibus, & primogenijs admittendam esse representationem istam in quibuscunque descentib. testatoris ascendentis successoribus? Perpetua enim est, nec hoc negatur, repraesentationis vis & potestas, non tantum in maioritatib. sed & in fideicommissis, quoties successio de qua tractatur, contingit erga testatorem ascendentem. Et licet dubia esset haec opinio in fideicommissis in maioritatib. & primogenijs, nec dubia iure regio videri potest, nec itidem iure communi rationibus & authoritatibus destituta est: imo hactenus frequentiori Doctorum calculo, & fere omnium gentium praxi, & vsu recepta videtur. Sed & vbi primus testator, & maioratus author ex transuersa linea vocauerit ad primogenium agnatos, vel ab initio, vel post eius liberos: & tandem ad transuersales ipsius primi testatoris deuenerit primogenium, dubio procul ex l. regia respondendum erit, vt passim conceditur, filium primogeniti praemortui viuente patre vltimo possessore, patrem ipsum repraesentare, & praeferendum esse patruo filioque secundogenito vltimi possessoris. Et tamen secundum regulas iuris communis, & ordinariae successionis ab intestato, in linea transuersa non erat admittenda repraesentatio vltra filios fratrum. Ergo regia lex, atque item lex primogeniorum non sequitur regulas ordinarias, quae iure communi constitutae sunt de repraesentatione ad successionem, quae defertur ab intestato, vel iure fideicommissi. Quod si dixeris, ideo in hac specie admitti representationem, quia & si primus maioratus author fuerit transuersalis, vltimus tamen possessor est de ascendentib. & in his grauaminibus consideratur persona vltimi possessoris, & sic grauati, vt in initio huius capitis disputabamus ex d. §. in fideicom. Hoc non admodum vrget aduersus hanc interpretationem, quam ipse probare conatus sum: quia vel illa Socini opinio est falsa, vel potius pro nobis est, retorquetur ita predicta argumentatio. Quia si persona vltimi possessoris est attendenda, cur obsecro filius fratris non repraesentabit personam patris ad succedendum patruo vltimo maioratus possessori? Cum secundum regulas iuris communis in successione patrui admittendus sit filius in locum patris per repraesentationem. Dices forsan, vtriusque personam primi testatoris, & vltimi possessoris considerandam esse. Primi inquam, a quo patrimonium primogenij capitur, vltimi possessoris, quia ei gradatim immediate succeditur. Sed tunc cum vterque in huiusce nostrae quaestionis specie proposita fuerit transuersalis, & ex agnationis transuersa linea, vere succeditur in maioratu transuersali. Quod lex Taurina premittit in 2. parte. Ergo & locus est repraesentationi, cum eadem constitutio statuerit, in successione primogeniorum, etiam quando succeditur transuersali, lo cum esse repraesentationi. In hac etenim specie quam proponimus, siue consideremus personam primi testatoris, siue vltimi possessoris, siue vtriusque, semper transuersali succeditur. Nec quicquam oberit, quod prima huius legis pars tractet de filio possessoris: quia tunc non tractabatur de successione transuersalium, sed de successione descendentium. # 3 Tertia legis pars. Saluo, si otra cosa est uuiere dispuesta por el que primeramente constituyo, y ordeno ei Mayoradgo: que en tal caso mandamos, que se guarde la voluntad del que lo instituyo. Haec autem voluntas expressim constare debet, aut sane ita tacite, quod in dubium reuocari non valeat. Quid igitur si primus author & institutor maioratus voluerit expressim primo admitti ad maioratum ex suis descendentibus, vel agnatis primogenitum maiorem, & post il[art. 11]lum secundogenitum: an & tunc nepos patruum secundogenitum excludat, cum ipse sit filius primogeniti premortui viuente vltimo possessore? Et sane, quod in hoc casu voluntas testatoris ea sit, vt minime excludatur secundogenitus a filio primogeniti praemortui, responderunt Bartholom. Chassa. in consil. 53. qui late, ac longe opinionem istam defendit, & Anton. Rubeus consilio 149. vterque tamen sententiam istam non tam iure ordinario, & regulis iuris communis, quam ex verbis prescriptis & adiectis a donatore, & primo maioratus authore praeter praemissam vocationem secundogeniti, conatur deducere, & probare. Atque ideo ipse censeo, etiam in hoc casu admittendam esse huius legis decisionem. Cui opinioni in maioratum constituto ab ascendenti satis adstipulatur Iurisconsulti responsum in l. cum auus. ff. de condictioni. & demonstrationi. & Iustiniani in l. cum acutissimi. C. de fideicommisso. & l. generaliter. §. cum autem. C. de institutio. & substitut. l. 10. titu. 4. part. 6. Ex quibus apparet, conditionem illam, si sine liberis decesserit: semper subintelligi, quoties aliquis de descendentibus grauatur alteri restituere fideicommissum. Nam ea dispositio est intelligenda, si grauatus ille decesserit absque liberis. Etenim quemadmodum testator predilexit primo nominatum, & honoratum: ita & eius liberos prae dilexisse videtur. Sic denique: vbi secundogenitus vocatur ad primogenitum, post primogenitum, ea vocatio est intelligenda post primogenitum & eius liberos, & quoties primogenitus absque liberis mortem obierit, ex dicta l. cum auus. & simi. Quae etiam obtinent, vbi restitutio facienda est descendenti a testatore, vel eius filio, quemadmodum ex eadem l. cum auus. adnotauit illic Cuman. & Bald. colum. 1. in dicta l. cum acutissimi. atque illic Salicetus et Paulus Castro. denique plures quorum meminit Andraea. Tiraq. in l. si vnquam. C. de reuocand. donatio. verbo. donatione largitus. num. 140. idem in tract. de primogenijs, q. 40. num. 91. Dec. cons. 568. Iason in dict. §. cum autem. colum. 2. & ibi Dec. columna 4. & Guliel. Benedict. in c. Rainutius. de testam. verb. si absque liberis. in 1. Quin & itidem Iurisconsulti responsum adhuc obtinet in contractibus & donationibus inter viuos: sicuti optime probat Bartholo. Socin. in dicta l. cum auus. nume. 97. versi. quo autem ad secundum. text. optimus in dicto §. cum autem. ibi, reliquerit, vel dederit. Idem etiam erit in donationibus causa mortis gloss. ibidem a Baldo, Salice. & alijs recepta in l. 1. C. de donat. caus. mort. Imola in l. si cui. ff. eod. titul. Socin. in dicta l. cum auus. nume. 98. Quod si dixeris, haec vera esse iuxta rationem Iurisconsulti in dicta l. cum auus. quae secundum communem non obtinet inter alios, quam descendentes a testatore. Nam in alijs non subintelligitur praedicta conditio. Tunc respondeo, primogenio constituto ab extraneo, qui non sit de ascendentibus, esse considerandam testatoris mentem, quae ex materia subiecta & natura rei haec est, vt primo genium in primogenitos, & eius liberos per lineam rectam deferatur: nec vnquam secundogenitus admittatur, donec linea primogeniti, quem praedilexerit, defecerit. Haec etenim est vera, ac propria regula interpretandi testantium, & aliorum dispositiones, nempe iuxta naturam rei, materiam subiectam, & iuris regulas. Quod prsertim apparet ex illa ratione, quam superius ad legem Regiam constituimus. Idcirco, siue primogenium fuerit institutum ab ascendenti, siue ab alio transuersali, siue in testamento, siue in contractu, donatione inter viuos, vel vltima voluntate, etiamsi post primogenitum vocetur secundogenitus, erit obseruanda huius legis Regiae decisio. Nam secundogenitus censetur vocatus post primogenitum, & eius liberos: vel primogenito mortuo absque liberis. Quid vero dicemus de hac repraesentatione quo ad feuda? Nam & haec solent a quibusdam similia primogenijs censeri? Et quod in successione feudi filius personam patris repraesentet, & eius locum obtineat. probat textus in [art. 13]capit. 1. & ibi gloss. verb. solus. Bald. & alij titu. de natura succession. feudi. & in capitulo 1. & ibi Docto. de successio. feud. capit. 1. versic. his vero desinentibus. & illic Isernia. Bald. alij, titul. de successo. fratr. vel graduum successio. capit. 1. de feudo Marchie. §. si capitanei. Alberic. in auth. cessante. C. de legit. haered. Fulgos. in authent. post fratres. eod. titul. Curtius de feudo. 3. parte. quaestione 12. & plaerique & alij, quorum meminit Andraeas Tiraquell. in tractat. de primogenijs, quaestione 40. numero 18. Quae quidem opinio procedit in feudo haereditario, non in alijs feudis, quae potius concessione principis, quam iure haereditario deferuntur. Bartol. in dict. auth. post fratres. in 2. Cuman. in dicta l. cum ita. §. in fideicommisso. Baldus in l. ex hoc iure. ff. de iustitia & iure. quaest. 6. Rubeus in consilio 82. numero 4. Alexand. consil. 204. colum. 2. lib. 2. Idem Rubeus consil. 85. Curti. in tractat. de feudis. parte 2. columna penulti. Et tamen cum feudum frequentissime sit haereditarium, & indubio tale censeri debeat, nisi aliud constet: intelligitur enim dari pro successoribus & haeredibus. vt notant Doctor. in capit. 1. titul. an agnat. vel filij repud. haered. cap. filius. titul. qui curi. vendide. & cap. 1. de gradib. successio. tradit Ludouic. Gozad. consil. 4. nume. 11. & plaeriq; alij. Sed diligenter Alexand. in consilio 19. lib. 5. refertque alios Andrae. Tiraquell. in tracta. de primogenijs, quaest. 35. numero 11. Idem ipse quibusdam distinctionibus explicui libro 2. variar. Resolut. capit. 18. vbi & de emphyteusi priuata, & ecclesiastica respondendum erit, hanc repraesentationem eodem modo frequentissime admittendam esse, sicuti in successionibus haereditarijs iure communi statuta est. Sic & in emphyteusi scribit Corne. in consil. 24. columna vltim. libr. 2. filium obtinere locum patris per repraesentationem, & patruum excludi a nepote, vel nepotem admitti simul cum patruo. Idem notar Tiraquell. in dicta quaestio. 40. num. 19. responditque Corne. hoc ipsum a pluribus ex consultatione probatum fuisse. Idem sentiunt Ange. & Alexand. in l. Gallus. §. quidam recte. columna vlti. ff. de liber. & posthu. Et licet contrarium responderint, ac tenuerint plures, quorum meminit ipse Tiraquell. in d. quaest. 4. nu. 185. ex eo, quod haec repraesentatio tantum sit admittenda in successione legali, non in successione que defertur ex hominis dispositione: vt superius diximus ad intellectum glo. in d. §. in fidei commisso. tamen in emphyteusi priuata, quae ecclesiastica non sit, opinio Cornei & aliorum dubio procul vera videtur Alexandro in consi. 129. lib. 5. colum. vlt. quia priuata emphyteusis haereditaria est, non ita ecclesiastica: quod & nos tradidimus in d. c. 18. libr. 2. Variarum resolut. Sed & in iure patronatus ecclesiastici, admittendum esse filium fratris praemortui cum patruis per repraesentationem, vt in successione legali, tenent Ioan. Faber & Ang. Aret. in §. cum filius. instit. de hered. quae ab intesta. defer. Guliel. Bened. in d. c. Raynu. versi. & vxorem nomine Adelasiam. nu. 618. Tiraq. in d. q. 20. num. 19. & ni fallor, deducitur ex nota. per Doct. in Cle. 2. de iur. patr. per Rochum in tract. de iure patr. versic. ipse vel is. col. 2. Lamber. eod. tract. 2. par. 1. q. artic. 25. & 26. ac deinde arti. 33. q. 2. principalis. Nam & ius patronatus ecclesiasticum haereditarium est, vt satis iure constat: & ideo haec opinio verior videtur: modo caute, & diligenter seruetur responsio pontificia, quae traditur in d. Clem. 2. Ego vero ad huius regie legis intellectum opinor, quoties feudum, emphyteusis priuata, vel ecclesiastica, aut ius patronatus agnationi, genti. vel familiae iure primogenij, aut maioratus defertur, ita quidem quod ad vnum tantum deueniat, eundemque maiorem, & primogenitum, obseruandam esse regiam istam constitutionem & conclusionem ab ea deductam, etiamsi ex concessione principis, vel alterius hominis hec vocatio primogenitorum fiat. Nam haec est vera, & propria primi authoris, testatoris, vel principis concedentis voluntas: quemadmodum deducitur ex superius traditis, si diligenter fuerint examinata. Alioqui vbi non iure maioratus, sed aliter alicui familiae, genti, vel alicuius successoribus feudum, emphyteusis ecclesiastica, vel priuata, aut ius patronatus defertur, ita sane, vt plures simul admitti possint, si non alia sit controuersia in successione, quam illa, an filius fratris sit cum patruis admittendus, & an filius per repraesentationem locum patris obtineat: cum & per successionem deferantur predicta iura, vel a testatore, vel a principe, vel ab alio primo authore, tunc censeo obseruandas esse conclusiones illas, quas hoc in capite late tradidimus, tam de successione legali, quam de successione, quae defertur per hominis ordinationem, vel dispositionem, in ea quaestione, quam examinamus, an filius per repraesentationem in locum patris admittatur, vt patruum excludat, vel cum eo simul succedit? Existimo etenim praescriptas conclusiones, & decisiones plurimum conducere ad huius quaestionis diffinitionem, si earum rationes exacte, ad amussim obseruauerimus. FINIS DIDACVS COVARRVVIAS A LEYVA, ARCHIEPISCOPVS S. DOMINICI DESIGNAT. LICENTIATO ANTONIO COVARRVVIAS Fratri amantissimo, & Salmanticae in Collegio sanctissimi Saluatoris College ornatissimo, atque vtriusque Iuris egregio Professori, S. POST editum a me Variarum Resolutionum opus, Frater amantissime, cum aliquot eius capita relegissem, statim percepi, breuius quam fortassis par erat, quorundam ueterum, & huius regni numismatum ualorem, nondum ab initio petita aestimationis ratione adnotasse. Iduero tunc feci, ut operis instituto partim subseruirem, ac deinde, quod mihi satis fecisse uidebar, sí re ista obiter incidenti, testimonia Doctissimorum uirorum, & ex utroque iure Regio, ac Caesareo loca quaedam selegissem, ex quibus iudicarem, posse facilime deprehendi, quibusnam rationibus, quae illic scripseram, in publicum edere constituerim. Verum dum ipse diligentius rem istam perpendissem, necessarium duxi, ueterum numismatum ualorem, eorundemque rationem, quam cum his, quibus modo utimur, uel omnino parem, uel fere similem habere possunt, iuxta proprias uires explicare. Sic sane ueteres aereos numos cum his aereis, qui modo expenduntur, argenteos cum argenteis, aureos cum aureis conferre curaui: ac simul exquisiui, quamnam aestimationem ex huiusce aetatis numis, uetera huius regni numismata habere possint: his & de numorum publica mutatione, ac de crimine falsae monetae quaedam adijciens, quae ab operis instituto nec aliena sunt, nec lectori ob exactam breuitatem fastidio esse poterunt. Scio equidem tractatum istum maiorem diligentiam exigere, quam a me, homine tot negotijs impedito, adhiberi potuit, praeterquam quod multorum authorum, & ueterum Chronicorum lectione ob publicum munus, & huius Regij tribunalis magistratum priuatus, ea forsan praetermiserim, quae hisce difficultatibus expediendis uiam omnino aperire potuissent. Feci tamen quod potui, libentissime cuiusque diligentioris censuram subiturus, quam in his, quae hactenus edidimus, nusquam detrectauimus, nec in posterum detrectare censemus. Te interim egregie uir, exoratum uolumus, ut si ex lectione huius opusculi perceperis, id alicuius futurum esse utilitatis, Andraeae a Portonarijs nobili Salmanticensi Typographo, meo nomine statim tradas, quo & tuo limatissimo iudicio, eiusque diligenti opera praelo traditum in publicum prodire possit. Vale. E Granata Idibus Aprilis. Anno 1556. OPERIS HVIVS SVMMARIA COGNITIO. -  Caput primum, De aereo Numismate Romanorum tractat: ac deinde inibi numi aerei, quibus modo vtimur, expenduntur. -  Caput secundum, In quo de argenteis Graecorum, Romanorum, & Hebraeorum agitur: & de his, qui modo apud nos regia sunt authoritate percusi. -  Caput tertium, Vbi aurea numismata late, ac longe examinantur: Aurei, & Solidi discrimen perpenditur, multaque de auri, & argenti bonitate traduntur. -  Caput quartum, In quo traditur ratio, ex qua libra in iure examinanda sit: item de Sestertio neutrius generis, ac de Talento. -  Capitulo quinto, En el qual se declaran algunas monedas, deque hazen mencion las leyes Reales, y Corinicas de estos Reynos: en especial los Marauedis, y Sueldos. -  Capitulo sexto, En el qual se considera el peso, y valor de algunas monedas de oro: y plata antiguas de estos Reynos, para entendimiente de muchas leyes Reales. -  Caput septimum, De mutatione monetae quo ad pondus, & quo ad valorem eius: vbi. §. primo, examinantur omnia, quae a Ba. traduntur in l. Paulus. ff. de solutionibus. -  Caput octauum, Tractat de crimine falsae monetae, ac de poenis ad eius punitionem statutis. VETERVM COLLATIO NVMISMATVM CVM HIS, QVAE MODO EXPENDVNTVR PVBLICA, ET REGIA AVTHORITATE PERcusa: Authore Didaco Couarruuias a Leyua, Archiepiscopo Sancti Dominici designat. # 1 THEMA CAP. I. De aereo numismate. SVMMARIA. -  1 De numis aereis, qui percusi fuerunt iussu Regum Catholicorum Fernandi Quinti, & Elysabeth. -  2 Moneta de Vellon, quae dicatur. -  3 Asses quod pondus habuerint apud Romanos: Et quod nostris Marauedinis conueniant. -  4 De dupondio, semisse, quadrante, triente, semuncia, & sextula. CAPVT I. PLINIVS author est libro Naturalis Historie 33. c. 3. Romanos primum aerea pecunia, deinde multo post argentea, ac demum aliquot lapsis annis aurea vsos fuisse. Non enim rude illud seculum, quo Roma morum integritate maximi principatus initia stabilire conabatur, auream pecuniam adinuenerat. Sic sane Seruius Tullus Romanorum Rex aereos numos primus Romae percusit, quemadmodum idem Plinius asseuerat. Sed & ante Romanorum originem multis quidem annis penes alias gentes fuit numismatum vsus: quod apparet ex Aristo. in Politicis, Platone, & alijs, praesertim Strabone li 8. Plutar. in Lysandro. Pausania in Laconicis. Verg Polydoro de inuentor. rerum li. 2. c. 20. Georg. Agricola lib. 1. De precio metallorum, & monetis: Stephano Forcatulo in Necyomantia iuris, Dialogo. 48. Carolo Molinaeo, de contractib. quaest. 100. nu. 795. Ludouico Caelio lib. lect. antiquarum. 6. c. 2. qui passim testimonia multa ex Hebraeis, & Graecis ad huius rei probationem adducunt. Nos igitur primum aereos veterum nu[art. 1]mos ad rationem eorum, qui nostra aetate, vel iussu Regum Catholicorum Fernandi Quinti, & Elysabeth, & Caroli Primi, Romanorum vero Imperatoris Quinti, percusi fuerunt, pro nostro conatu conferemus, quo possit quilibet facilius veterum Historicorum numismatum valorem ad numos, qui hodie expenduntur, deducere, vtriusque aereae pecuniae rationem adsequutus. Anno denique. M. CCCCXCVII. Reges Catholici Fernandus, & Elysabeth cudi iusseruntae[art. 2]ream monetam, quam de Vellon dicimus, ad hanc rationem, vt ex quolibet Marcho, nempe ex octo vncijs, signarentur. 192. numi aerei, quos Blancas appellamus, quarum duae constituunt aereum Marauedinum, quo modo vtimur: atque ita secundum hanc computationem ex libra romana duodecim vnciarum cuduntur. 288. numi aerei Blancae dictu qui reddunt centum quadraginta quatuor Marauedinos. Haec igitur est aestimatio praesens vnius aereae romanae librae, quae ad numos redacta publicae monetae nomen ac vices sit sortita: sicuti apparet ex Pragmatica constitutione Regum catholicorum l. 118. quae de monetis, ac re numaria fuit statuta. Postmodum percusi sunt aerei numi, quorum quilibet duorum Marauedinorum valorem habet: & sic quatuor Blancas valet. Item percusus est numus aereus ad rationem quatuor Marauedinorum: qui quartus dicitur vulgo, & valet octo blancas. Caeterum hac in parte Marauedinus, non tam est numus, quam numorum numerus. qui constat ex duabus blancis, aut coronatis sex, vel denariolis decem: quemadmodum in ca. 5 huius operis tractabimus, quo in loco varia huius regni numismata expendentes, conabimur veterum historicorum dictiones in hac re numaria ad amussim explicare. Moneta vero de Vellon, dicitur non tantum ea, quae ex aere percuditur admista parte aliqua argenti: sed & illa, quae cuditur ex argento, cui mista sit tertia, vel quarta, aut sane quinta pars aeris: vt asseuerat Carolus Molinaeus in tract. de contractibus, quaestione, 100 num. 783. Ex hac materia nuper expendebamus in hoc regno numos quos Tarsas dicebamus, quorum quilibet nouem aereis Marauedinis aestimabatur. Vtar in hoc tandem libello saepissime hoc dicendi modo, vt quadrantes passim appellem eos numos, quos vulgus marauedis propria huius regni dictione nominat. Apud Romanos authore Plinio lib. 33. c. 3. libralis, & dupondius appendebatur assis. librae aunt pondus aeris diminutum bello Punico primo cum impensis respublica non sufficeret: constitutumque, vt asses sextanta[art. 3]rio pondere ferirentur: ita quinque partes factae lucri: dissolutumque est aes alienum. Postea Hannibale vrgente Q. Fabio Maximo dictatore asses vnciales facti: placuitque denarium sedecim assibus permutari: quinarium octonis: sestertium quaternis: ita respublica dimidium lucrata est: in militari tamen stipendio denarius pro decem assibus datus. Mox lege Papyria semunciales asses facti. Haec fere Plinius, a quo deducuntur plura. Primum: Dupondium numum aereum fuisse duarum equidem librarum: idque M. Varro declarat. Dupondius, inquit, a duobus ponderibus, quod vnum pondus assipondium diceretur: id ideo, quod as erat librae pondus. Secundo apparet, hos numos aereos adeo graues fuisse, vt inde dicta sit aeris grauis poena, secundum Plinium in dict. capit. 3. Siquidem populus Romanus pro numo, aere graui vtebatur. Tertio inde manifestum fit, ante primum bellum Punicum numum assem libralem fuisse, & dupondium bilibrem. Quartum deducitur, in ipso primo bello Punico assem pondere, non valore diminutum, duarum vnciarum pondere percusum fuisse: & sic sextantarium. Quintum colligitur ex his, Hannibale vrgente Italiam assem vncialem factum, eiusdem quidem valoris quo ad stipendium militare: cum denarius pro decem assibus daretur: tametsi quo ad alia valor sit aliquantulum diminutus, pluris sane tertia parte: siquidem denarius decem, & sex assibus permutabatur, ac sestertius quatuor. Sextum ex hoc constat, frequentiori veterum aestimatione decem asses denario argenteo aequales fuisse, & quinque quinario, duos autem, & dimidium sestertio. Quod manifestius probabitur, cum denarij aestimationem expendemus. Septimo hinc itidem probatur, post varias assium mutationes eos fuisse semunciales lege Papyriana, eodem quidem valore manente. Octauo, ex hac ratione censeo, veterem assem quo ad valorem conferendum esse nostris quatuor quadrantibus, quos modo marauedinos dicimus. Id etenim probatur, quia si denarius argenteus decem asses valebat, quod satis receptum est, & nos inferius examinabimus, saltem iuxta frequentiorem aestimationem, & idem argenteus denarius aestimatur huius praesentis monetae quadraginta aereis marauedinis: plane deducitur, veterem romanum assem merito conferri nostris quatuor marauedinis. Hac etenim perpensa ratione viri docti, & qui diligentissime hanc rem expendere solent, sententiam istam apud Hispanos probarunt. Quamobrem & ad eandem rationem veteres alios numos aereos aestimabimus: cum idem iuris sit de illis, quippe ad assem sint omnino referendi. Quod si veterum ex aere numismatum pondus consideremus, constabit, etiam asses semiunciales viginti quatuor ex libra romana cudi solitos fuisse. Quorum valor nostris confertur nonaginta sex marauedinis: cum hodie ex libra romana duodecim vnciarum cudi soleant centum quadraginta quatuor aerei marauedini, Quod mirum non est, siquidem nostra aerea moneta partem quandam argenti admistam habet. Etenim argenteus numus regalis, & dimidius marco cuilibet aeris miscetur: atque ideo haec presens aerea moneta de Vellon nuncupatur. Dupondius olim aereus fuit numus, sicuti sane probauimus, qui duos asses continebat: id circo vetus ille dupondius erit hodie aestimationis octo quadrantum, seu marauedinorum. Graeci autem, vt ex Cleopatra refert Georgius [art. 4]Agricola lib. 2. de externis ponderibus, assem semiuncialem appellauere dupondium: quia is duo assaria penderet. Assarium autem, seu assarius numus erat aereus, quorum duo assem efficiebant semiuncialem: vt tandem hic dupondius esset praesentis monetae quatuor marauedinorum: assarius vero duorum. Sic M. Varro libro primo Analogiae, inquit: & non equum publicum mille assariorum esse. Semis numus erat aereus, qui iuxta hanc rationem duos quadrantes valebat: quia dimidium est assis. Qua dictione vtitur P. Vatinius cum Ciceroni scribit: Simius non semissis homo contra me arma tulit, & eum bello coepi. Quadrans quarta erat assis pars, & eiusdem rationis numus aereus, qui praesenti marauedino aequalis est: quod apud nos passim admittunt viri maxima eruditione praediti ex denarij argentei aestimatione, Item ex Italorum communi vsu loquendi: ipsi etenim quadrantem quatrinum nominant: quatrinus vero Italicus nostro aereo marauedino fere similis est. Sed & ex nostris non recusabo testem citare Florianum Occampium lib. 5. Historiae c. 25. vbi hanc horum numismatum collationem probat: cuius viri diligentiam in hisce, & alijs rebus perscrutandis merito multi faciunt omnes. Quadrans vero vocatus est triuncis a tribus vncijs, teste Plinio in d. c. 3. Et inde Teruncius, qua dictione vtitur M. Varro. Teruncius. inquit, a tribus vncijs dictus, eiusdem numi meminit Cicero libro tertio. de finibus, & libro quinto. ad Atticum. Sic & Triens numus erat aereus, tertiam habens assis partem: nempe quatuor vncias: qua ratione maior est quadrante, & valet apud nos octo coronatos, quos vulgus Cornados appellat. Haec enim est tertia pars quatuor nostrorum marauedinorum. Huius numi meminit Plinius in d. lib. 33. c. 3. Iuuenalis Satyra 3. "Infoelix, nec habet, quem porrigat ore trientem". Vbi hoc in scholijs adnotauit Caelius secundus Curio, vir mehercle doctus, ac diligens in hisce adnotationibus. Sextula item erat numus aereus, cuius multi meminere: non equidem sexta assis pars: Sed authore Varrone minimus erat numus ex aere habens sextam vnciae partem. Ex praesentibus numis, aut denariolis non video, cui sextula conuenire possit, valeret tamen tres Meajas, ac paulo plus. Nam duo coronati efficiunt vnciam totius assis, & hi valent viginti meajas. Igitur sexta pars harum erit sextulae valor. Erat & Semuncia numus aereus, vicesima quarta pars assis: cuius numi mentio fit ab Asconio Paediano, & Gulielmo Budaeo libro tertio. de Asse. Est autem hic numus similis nostro coronato. Hinc ipse libenter adnotauerim, falso Caelium secundum ad Iuuenalem in scholijs sensisse, Trientem minimam omnium monetam fuisse: cum multo minor ex aere fuerit quadrans, item semuncia, & sextula. Nam quod Donatus censet, Obulum fuisse minimam, & vltimam monetam, ad argenteos numos referendum est, de quo alibi tractabitur: etiamsi ipse Caelius Donatum hac in parte lapsum fuisse asseueret: Et id iure quidem: cum ex numis argenteis sint aliquot minores obolo. # 2 THEMA CAP. II. De veteribus argenteis numis, SVMMARIA. -  1 Argentei numi, quo tempore primum Romae signati. -  2 Argentei numi apud Hispanos signati, quibus modo vtimur. -  3 Libra vetus diuiditur, & expenditur: & inibi de granis. -  4 Marcha pondus, quid sit. -  5 Vncia, quot drachmas appendat. -  6 Denarius olim cudebatur ex argento puro: quandoque ex misto. -  7 Denarij, & quinarij pondus examinatur. -  8 De sestertio, libella, & obolo numis argenteis. -  9 Siclus argenteus apud Hebraeos, cuius ponderis fuerit: & item aureus. -  10 Examinatur gloss. in c. Si quis aliquando. §. in Leuitico. de poeniten. distinct. 1. -  11 Denarij, & sestertij valor traditur: & intellectus l. vltim. C. de donationibus. -  12 Sterlingus, quis numus fuerit. CAPVT II. ARGENTEA pecunia Romae primum signata est, quinque annis ante primum bellum Punicum, anno ab vrbe condita 585. Q. Fabio Consule, vt scribit Plinius lib. 33. c. 3. Quo in loco annorum numerus manifestum errorem habet, qui leuis non est, quippe qui centum annos addiderit: atque i[art. 1]deo legendum est apud Plinium anno ab vrbe condita. 484. is etenim annus. Q. Fabij consulatui conuenit iuxta Chronologiam Henrici Glareani, & Haloandri. constat sane ex Polibio lib. 1. Solino lib. 1. c. 2. Aulo Gellio lib. 17. c. 21. primum bellum Punicum initium habuisse anno ab vrbe condita 489. Nec quicquam vrget in contrarium, quod Paulus Orosius, ac Dionysius alio sub annorum numero initium primi belli Punici constituerint: siquidem diuersa temporis ratio in paucorum annorum numero penes authores sit, concordi sententia huius belli initium statuentes intra quingentesimum ab vrbe condita annum: quemadmodum diligenter probat lo. Vassaeus in priori Chronicorum Hispanie parte. Sed & Plinij locum mendosum esse admonuerunt Lud. Viues ad August. de ciuita. Dei li. 2. c. 18. & Henri. Glarea. in d. Chronologia ad Titum Liuium. Igitur primus apud Romanos numi argentei vsus contigit anno ante Christi natale Ducentesimo septuagesimoquarto: aut Ducentesimo septuagesimosexto, iuxta varias hac de re opiniones. Argenteum autem numisma non tantum apud [art. 2]Romanos, sed & apud Grecos, caeterasque orbis gentes olim in vsu coepit esse. Apud Hispanos vero moneta argentea varie in vsum venit, quod alibi explicabimus: modo etenim tantum expendemus praesentem argenteam pecuniam, qua vtimur, vt ad eius rationem Veteres Romanorum argenteos numos excutiamus, eorum valorem tradentes. Et sane anno Domini. 1497. pragmatica sanctione Regum Catholicorum. l. 118. statutum est, vt ex quolibet marco argenti percutiantur sexaginta septem numi argentei, quos reales vulgus appellat: horum autem quilibet valorem habeat triginta quatuor quadrantum, quos marauedis dicimus. Atque ad eandem rationem iussum est, vt cuderentur argentei minores numi: nempe dimidius argenteus valoris. 17. quadrantum: quem medio real dicimus. Item quartus, quem quartillo appellamus, & est valoris octo quadrantum, & dimidij: sic & octauus, id est, ochauo de real, valoris quatuor quadrantum, & dimidiae blanchae. Sed non omnes hi numi argentei modo in vsu sunt. Paucos enim expendimus quartos, & fere nullos octauos. Frequentissimi sunt ipsi argentei regales integri: item dimidij, Tandem in Hispania, & Messici apud Indos cuduntur Regis Hispaniarum iussu maiores argentei numi, quorum quidam pondus habent duorum argenteorum regalium, quidam quatuor, alij trium, alij octo: & hi vnciales fere sunt. Qui in Hispania percutiuntur habent altera ex parte insignia Regum Catholicorum: ex altera Hispaniarum, & horum regnorum signa. Qui vero Messici cuduntur altera facie sentum habent Castellae, & Legionis: altera quidem Caroli Regis insignia: duas inquam col. cum tit. Plus vltra. Caeterum quo rectius veteres numi argentei nostris conferantur, oportet prius examinare pondera, quibus apud nos fabri argentarij vtuntur, & aurifices in appendendo argento, & auro: atque itidem an ea sint similia his, quibus Romani vtebantur. Romanorum libra distribuitur in vncias duo decim. Vncia quaelibet habet octo drachmas. Drachma tria habet scrupula, quae grammata dicuntur a Graecis: scriptula rectius alij appellant, vt Agricola, & Antonius Augustinus adnotarunt. Scriptulum, seu scrupulum in binos obolos diuiditur. Item Siliquae, hoc est, ceratia sex scrupulum faciunt. Grana vero quatuor siliquam. Est igitur scrupulum vicesima quarta vnciae pars: quod & gloss. notat in l. 1. C. de metallarijs libro decimo. Vnde constat, vnciam habere vigintiquatuor scrupula: sicuti tradidere Antonius Augustinus libro secundo. emendationum cap. 9. Et Nebrissensis in Lexico iuris ciuilis, dictio. scrupulum. Hoc vero in opere non semel, imo passim ipsos fabros argentarios, simpliciter argentarios appellabo, ad faciliorem propositae materiae intellectum: non ignarus apud veteres aliam fuisse potiorem huius dictionis significationem: cuius inferius mentionem faciemus. Duella constat ex duabus sextulis: Sextula vero sexta pars est vnciae: & ideo duella erit tertia vnciae pars. Sicilicus constat ex duabus Drachmis, atque ideo adsumitur pro quarta vnciae parte. l. liberto. §. filium. ff. de annuis legat quod notant Isidorus libro decimosexto Etymologia. capit. 24. & Antonius August. emendat. capit. 8. Haec sane est veteris romanae librae ratio, & diuisio praesenti tractatui necessaria: quam deduximus ex Budaeo libro primo. de asse. Leonardo Portio in tract. de monetis: Volusio Metiano de asse: Rhemnio Famnio Poeta de ponderibus. Alciato titul. de metallarijs libro cap. 11. Georgio Agricola libro quarto de ponderibus Romanis: a quibus & alij huius rei authores citantur. Hinc denique illud obiter deduxerim, frumenti grana olim in vsu fuisse ad ponderis iusti rationem. Vnde grana quatuor constituunt siliquam: grana viginti quatuor scrupulum: grana vero septuaginta duo drachmam: quod Alciatus fatetur: adnotauit Agricola libro tertio de precio veterum monetarum. Idem ipse rursus probat in libro de restituendis ponderibus, atque mensuris, ex Graeco Nicandri interprete, & Serapione, Mauro. Haec grana Budaeus appellat momenta libro tertio de asse. & tamen constat, grana frumenti eo, quod robusta differant ab inanibus, recentia a vetustis, non esse certa, nec tuta ad iusti ponderis rationem: sicuti docet eleganter ipse Georgius Agricola libro de restituendis ponderibus. Qua ratione Catholici Reges Hispaniarum Fernandus, & Elysabeth anno Millesimo quatercentesimo octuagesimo sexto, pragmatica sanctione. 123. statuerunt, frumenti grana prorsus ab vsu ponderum esse abijcienda: atque grani pondus aequale iuxta rationem vnciae ex orichalco faciendum, vt legitima, certaque sit iusti ponderis ratio. Nostri vero fabri argentarij & aurifices, iam diu ex vetustissimo vsu aliam quam romanae librae, ponderis rationem habent: siquidem vtuntur Besse romanae librae pro iusto, & summo fere pondere: quem bessem regiae leges Marchum appellant: isque in vsu est apud caeteras Christiani orbis gentes, a quibus Marcha Germanico nomine appellatur: quod Budaeus libro secundo de asse, Georgius Agricola libro de restituendis ponderibus, & Carolus Molinae. de contractibus, quaest. 200. nu. 780. non semel fatentur. Habet haec marcha octo vncias romanae librae: quamobrem romana libra proportionem sortitur ad marchum sesquialteram. Erit vero marcha ista selibra nostrae vulgaris librae decem, & sex vnciarum: quae quidem libra habet ad Romanam libram proportionem ἐπιτρί τημ. id est, super tertiam. Ea tamen, quae de marcho diximus, probantur in leg. 1. titul. vigesimoquarto. in ordinationibus Regis Alfonsi XI. Compluti statutis aera. M. CCCLXXXVI. Illud plane receptissimum est apud veteres, ac iuniores, qui de libra romana scripsere, romanam libram duodecim vncias habuisse, vt hinc mirum sit, Gulielmum Budaeum, virum hac in re, vt & in plerisque alijs diligentissimum libro secundo & tertio de asse absque vllo certo authore scripsisse, romanam libram habere vltra duodecim vncias dimidiam, & sic duodecim vncias, & quatuor drachmas: cuius opinionem multis probatissimis testimonijs, & authoritatibus refellit Georgius Agricola libro quarto & quinto de mensuris & ponderibus, exacta ratione deducens, libram romanam a Graeca mina, atque ita ab Attica libra in hoc differre, quod Graeca centum drachmarum sit, Romana vero nonaginta sex tantum drachmas habeat. Eum legito, qui de his multa tradit. Sed & de vncia nostra plerique dubi[art. 5]tarunt, sitne aequalis vnciae romanae. Nam Leonardus Portius, Alciatus, & Budaeus scribunt, vnciam, qua vtimur, & vtuntur argentarij, & aurifices, eandem esse cum illa veteri Romanorum vncia. Ab his dissentit Georgius Agricola in libro de restit. ponder. ea ratione, quod non vna eademque sit vncia apud Christiani orbis gentes. Nos vero quandoque conati sumus rem istam ad iustam ponderis rationem experimentis quibusdam examinare. Ex quibus plane deprehendimus multis coniecturis, vnciam, qua modo Hispani argentarij, & aurifices vtuntur, eiusdem esse ponderis, cuius erat vetus illa Romanorum vncia. Habet enim nostra vncia octo partes: nempe diuiditur in octo argenteos regales iustissimi ponderis, quibus argentarij, & aurifices ad pondus vtuntur. Quilibet autem argenteus habet duas drachmas minores, quarum quaelibet triginta sex grana continet. Sic sane vncia diuiditur in decem & sex nostras drachmas, quae veteres octo drachmas efficiunt: cum vetus drachma habuerit septuaginta duo grana: quae habent nostrae duae drachmae. Atque ideo eiusdem ponderis est vncia vetus Romanorum octo drachmarum, cuius & nostra vncia decem, & sex drachmas continens. His accedit, quod octaua nostrae vnciae pars, quae ad iustum pondus exacta, regalem numum efficit, quo aurifices vtuntur, ita cum denario veteri conuenit, vt plane maioris ponderis denarius sit iuxta eam proportionem, que ex denarijs septem non attritis, nec corrosis constituat nostram vnicam, sicut & veterem romanam constituebat: quam nostri octo regales numi iusti ponderis itidem efficiunt. Vnde par est, nostram vnciam veteri romanae conuenire. Est tamen illud hac in parte admonendum, veteres Romanorum denarios cudi solitos ex pu[art. 6]ro argento, quod vulgo acendrado dicimus, asque vlla aeris mistura: cuius argenti valor, & aestimatio maior est, quam argenti mixti: quod nostri argentarij, & aurifices expendunt: siquidem hoc habet aeris, aut stanni misturam secundum eam proportionem, quam ipsi aurifices facilime dijudicare solent. Sed & veteres Romani postea in cudenda moneta aeris octauam partem argento miscuerunt: primusque id fecit Liuius Drusus in tribunatu plebis teste Plinio libro tertio. capit. 3. idem Plinius eodem libro ca. 9. conqueritur, Antonium triumuirum denario miscuisse ferrum. Sic & auro misceri solet argentum aut aes, non tantum ad cudendam monetam: sed etiam, vt ex eo solidiores, ac fortiores fiant imagines, annuli, & alia, quae essent admodum mollia, si ex auro puro fierent. Hac tamen in re varios hac ratione tradit numos Georgius Agricola libro primo. de precio metallorum, & monetis, quorum & nos inferius mentionem iterum faciemus. Argenteus autem regalis, quo vtuntur ad iusti ponderis rationem argentarij, & aurifices, quique octaua est vnciae pars differt ab argenteo numo itidem regali. Nam numus minoris ponderis est, ad expensas quidem, quae fiunt in cudenda moneta: siquidem ex marcha percutiuntur sexaginta septem numi: & tamen eadem marcha pendet sexaginta quatuor regales argenteos iusti, & legitimi ponderis, quo ad aurifices, & argentarios. Sic denique numus argenteus minor est tricesima secunda parte, quam ipse iusti ponderis argenteus regalis, quo aurifices vtuntur, & profecto aliquanto pluris, ac fere tribus granis. Primum omnium ad vetera numismata intelligenda, quae ex argento cudebantur, est de de[art. 7]nario tractandum. Denarius vero est octaua vnciae pars: siquidem olim ex vncia octo denarij cudebantur: vnde fit, vt drachma Attica, & denarius Romanus eiusdem ponderis fuerint. Hoc probatur authoritate Plinij qui lib. 21. cap. vltim. inquit, Drachma Attica (fere etenim Attica obseruatione medici vtuntur) denarij argentei habet pondus. Item ex Liuio libro trigesimo quarto. dum scribit, redemptos fuisse mille, & ducentos captiuos, constituto in capita quingentorum denariorum precio: eamque centum talentis stetisse. Constat vero ex Polluce, & alijs, sex drachmarum millia in talento Attico esse: atque ideo manifestum fit, Liuium drachmam, & denarium eodem pondere, eademque aestimatione accepisse. Idem multis alijs testimonijs comprobatur, quibus Latini drachmas Graecas, denarios interpretantur: & eodem iure Graeci denarios Latinos in drachmas Graecas transferunt. Sic sententiam istam conantur probare, & ostendere veram esse Leonardus Portius, Budaeus libro primo & secundo. de Asse. Andrae. Alciat. libro nono. parerg. 2. capit. Qua ratione, si velimus denarios conferre numis argenteis Castellanis, quo ad pondus, respondendum erit, denarium romanum similem fuisse quantum ad pondus argenteo regali Castellano iustissimi ponderis, quo aurifices vtuntur. Et eadem lege denarius hic erit fere similis numo argenteo regali Castellano: ac denique tanto maior pondere, quanto maior est argenteus regalis, quo aurifices vtuntur, numo argenteo regali, quem passim expendimus. Vnde valor denarij erit itidem constituendus ad rationem numi argentei regalis & paulo pluris: cum propter iusti ponderis rationem: quia octaua est vnicae pars, tum propter argentei qualitatem: Tametsi & olim apud Romanos non omnes denarij argenti puri materiam habuerint: nec item eiusdem fuerint, ac legitimi ponderis: quemadmodum statim trademus. Erit igitur iuxta Budei sententiam denarius Romanus octaua vnciae pars, & numo argenteo Castellano, qui regalis dicitur, fere similis pondere, ac valore. Vnde licet denarius apud Romanos valuerit quadraginta quadrantes, non valebit apud nos quadraginta aereos marauedinos: Atque inde consequitur, pluris aestimari apud nos aereum marauedinum, quam olim fuerit apud Romanos quadrans aestimatus: cum argenteus numus eiusdem ponderis valuerit apud Romanos quadraginta quadrantes: id est, decem asses: & idem apud nos modo aestimetur triginta quatuor marauedinis, & paulo pluris, ob legitimum argentei denarij pondus: Imo etiamsi denarius constituatur ex argento puro absque vlla mistura, & valorem praesentem consideremus argenti puri ad rationem duorum mille, & quadringentorum marauedinorum, pro quolibet marcho adhuc denarius ille Romanus ex purissimo argento signatus, erit apud nos aestimandus fere triginta octo marauedinis. Haec tandem obseruatio & illud efficit, vt sexaginta quatuor denarij constituant marchum, nonaginta sex libram duodecim vnciarum. Et idem erit dicendum de argenteis regalibus, quibus ad pondus legitimum vtuntur aurifices, quorum quilibet octauam habet vnciae partem: aut drachmam veterem vnam. Ad rationem istam expendi poterit aestimatio numi argentei veteris, qui dictus est Quinarius: idem & Victoriatus. Hic enim numus pars est dimidia denarij. Item sestertius argenteus numus erat pars quarta denarij. Libella itidem argenteum numisma partem decimam denarij habuit. vicesima denarij pars erat Sembella. quadragesima Teruncius. Qui quidem omnes numi sunt omnino aestimandi ad rationem denarij. Atque ideo constituta praenotata aestimatione, & collatione facta cum numis argenteis Castellanis, facilius erit ad rationem ipsius denarij & reliquos numos aestimare. Verum aduersus Budaei opinionem quibusdam placuit, denarium Romanum a drachma differre, ita quidem, vt licet drachma sit octaua vnciae pars, denarius tamen sit septima: qua ratione denarij septem vnciam efficiunt integram. Huius rei testimonium primum adsumitur ex Plinio, qui libro trigesimotertio. capit. 9. inquit, miscuit denario Antonius III vir ferrum miscuit aeri: alij e pondere subtrahunt, cum sit iustum octuaginta quatuor e libris signari. Haec Plinius. Quod si libra Romana octuaginta quatuor denarios habuit, palam est, quamlibet vnciam ex septem denarijs constare. Idem constat testimonio Cornelij Celsi libro quinto. capit. 17. qui hoc ipsum expressim asseuerat, sic & Scribonius Largus in praefatione probat, libram octuaginta quatuor denariorum esse. Sed & authoritate Appiani Alexandrini libro secundo bellorum ciuilium, & Suetonio simul in Iulio Caesare. Hanc sententiam defendit. Georgius Agricola libro quarto & quinto. de ponderibus, & mensuris. idem repetit in eo libello, quem scripsit aduersus Alciatum de ponderibus. Ad ea vero, quae Budaeus, Portius, & Alciatus tradidere, respondet, drachmam Atticam Graecum numum fuisse minoris ponderis, quam denarius Latinus: sed quia drachmae pondere, & aestimatione admodum similis est Latinus denarius, consueuisse veteres authores Latinos, dum Graecorum libros traducebant, drachmam in denarium vertere: ac rursus Graecos, qui Latinum in Graecam linguam vertebant, denarium drachmam interpretari. Sed & illud certissimum est, vel Plinio authore libro 33. capit. 9. Denarios non semper eiusdem ponderis fuisse: atque ex Tito Liuio libro 44. & Nicandri interprete ostendit Georgius Agricola in libro ad ea, quae Alciatus, denarium pendere drachmam Atticam cum dimidia: & denique denarium legitimo pondere diminutum leuiorem fuisse: vt tandem hic denarius fuerit drachmae aequalis. Idcirco de eo forsan accipienda est Budaei, Alciati, & aliorum sententia: non denario graui, nec illo, qui frequentius ex pondere legitimo tractabatur. Etenim post Claudium Caesarem Imperatores e libra signarunt nonaginta sex denarios, quorum quilibet drachmae erat aequalis, teste eodem Agricola in libro secundo de pondere monetarum: & in libro ad ea, quae Alciatus. Denarium igitur, iuxta ponderis rationem, quam habuit Plinius in dicto cap. 9. existimo fuisse illum, qui apud veteres Romanos iusti ponderis fuerit septimam habens vnciae partem: qui quidem erit septima ex parte maior drachma Attica, & argenteo regali Castellano, quo aurifices vtuntur ad pondus legitimum. Idcirco huius denarij aestimatio, proportione nostri numi habita, erit fere quadraginta quadrantum, aut praesentium marauedinorum, si argenti mixti valorem consideremus. Nam hoc argentum & nunc, & olim in vsu est, ac fuit ad numos cudendos: quemadmodum ex Plinio probauimus. Sic denarij Romani quinquaginta sex efficiunt marchum, qui est octo vnciarum: cum secundum Budaei sententiam drachmae & denarij sexaginta quatuor efficerent marchum: qua ratione poterit quis facilime expendere, qua ex parte maior sit denarius hic nostro argenteo regali numo: siquidem tanti ponderis sunt quinquaginta sex denarij, quanti sexaginta septem nostri numi argentei regales, ex quibus constat marcha iuxta regiam constitutionem. Sic etiam deducitur, quota ex parte sit maioris aestimationis denarius Latinus, quam sit noster numus argenteus. Noster enim numus valet triginta quatuor marauedinos: ille quadraginta. Imo si ad aestimationem argenti puri denarij constituantur, valebit quilibet quadraginta tres quadrantes marauedinos: quod & Flori. Occampi obiter adnotauit li. 5. histo. c. 25. Et haec quidem dicta sint quo ad denarij numi, & drachmae legitimum pondus, & aestimationem. Latinus ergo denarius decem assibus olim fuit aestimatus quemadmodum Plin. & alij passim testantur. Quinarius, qui & Victoriatus dictus est ab eisdem authoribus, quinque assibus aestimabatur: eritque nostrae pecuniae aestimationis viginti quadrantum: & sic viginti marauedinorum. Sestertius numus itidem argenteus erat, quartam habens denarij partem, vt tandem sit nostrae monete estimationis decem marauedinorum. Habuit autem duos asses, & dimidium quo ad valorem, & ita decem quadrantes. Erat & apud veteres Libella numus argenteus, qui vnius assis estimationem habuit, cum esset decima denarij pars, vt Budeus li. 1. de Asse probat, & testis est M. Varro lib. 4. de lingua Latina. Idem tradit Georgius Agricola lib. 2. de pondere & temperatura monet. Ex Plinio hoc ipsum deducitur libro 33. cap. 3. qua ratione libella numus argenteus quatuor efficit nostros aereos quadrantes. Est & apud Volusium Maetianum alia libella, decima inquam pars sestertij, quae iuxta sestertij superius traditam aestimationem, erit modo vnius quadrantis valore censenda, aut vnius marauedini. Huius item libellae meminit Georgius Agricola libro 5. de ponderibus Graecis. Obolus apud Graecos numus fuit argenteus, qui erat sexta pars Atticae drachmae. Scribit etenim Plutarchus in Lysandro, apud prius seculum sicomnino habuisse, vt numorum loco ferreis vterentur virgulis, id est, obelicis, plaerisque & aereis, a quibus hoc etiam tempore numerum obolos vocari certum est, & obolos sex vnam conficere drachmam, quia tot manus ipsa complecteretur. Ergo ex Plutarcho apparet, obolum sextam fuisse drachmae partem, quod ex Plinio libro 21. cap. vltim. adnotarunt Budaeus lib. 5. de Asse, & Georgius Agricola libro 2. de pondere & temperat. monet. Idem lib. 5. de ponderibus Graecis hoc ipsum docet ex Polluce, Suida, & Xenophonte: quamobrem obolus valet sex fere nostros marauedinos. Obolum autem olim dictum fuisse Phollen, testis est Suidas in dictione, Phollis. & in dictione, Cermata. vtiturque ea dictione diuus Augustinus libro vltimo de ciuitate Dei. cap. 8. vbi Ludouicus Viues & Alciatus ad 12. librum C. hoc adnotarunt. Obolus ergo sex nostros valet marauedinos, semiobolus tres, triobolus decem & octo. Nostri vero aurifices appellant Tomin, quem nos obolum diximus, idque obtinet, quo ad ponderis rationem: nam tomin non est numus. Apud Hebraeos erat olim in vsu numus argente[art. 9]us, dictus a Iosepho Siclus, ab ipsis Hebraeis Sicel: quae dictio & pondus significat auri, vel argenti, quod ipse numus appendit, nempe quatuor Atticas drachmas, authore Ioseph. libro 3. Antiquit. cap. 10. & lib. 7. de bello Iudaico cap. 26. & Hieronymo libro 1. Capit. 4. commentariorum in Ezechielem. Idem ipse Hieronymus probat in traditionibus Hebraicis super Genesim capit. 24. atque ideo hoc pondus, aut numus continet viginti quatuor Graecos obolos: Hebraeos autem obolos habet viginti, sicuti constat Leuitici capit. 27. Exodi capit. 30. & Numerorum capit. 3. Hebraeus vero obolus maior erat obolo Attico quinta parte. Nam viginti quatuor oboli Attici efficiebant siclum sanctuarij, quem efficiunt viginti Hebraei oboli. Cautum etenim erat lege veteri, cuius mentio fit in dict. c. 30. Numerorum, sicli partem dimidiam domino offerendam esse: qua ratione a Caesare Augusto, procurante Iudaeam Cyreno Praeside id tributum Iudaeis indictum est, vt singulis annis quilibet binas drachmas solueret: atque ideo Matthaei capit. 7. didrachmus censetur numus ille, qui pro tributo a Iudaeis Caesari reddebatur. Quod & Budaeus explicat lib. 5. de Asse. Sed & Iosephus scribit in lib. 7. de bello Iudaico, capit. 26. a Vespasiano Caesare stipendium Iudaeis indictum, vt vbicunque degerent, binas drachmas inferret quisque in capitolium ita, vt ante Hierosolymorum templo pendebant: quo in loco palam Iosephus probat, dimidium siclum, quem Iudaei templo pendebant olim ex lege, cuius mentio fit in dict. cap. 30. nu. didrachmum fuisse, & ideo siclus integer erit quatuor drachmarum. Idem siclus ab eodem Iosepho simpliciter dictus est argenteus lib. 9. antiq. cap. 2. Alibi idem Iosephus siclum interpretatur plane, ac vertit. lib. 7. capit. 9. Et haec de siclo sanctuarij, cum de eo expressim agatur in locis ex veteri testamento paulo ante adductis: siquidem siclus sanctuarij a vulgari siclo, quo in commutationibus Hebraei vtebantur, in hoc distinguitur, quod siclus sanctuarij quatuor, siclus vero vulgaris duas drachmas pendebat, quemadmodum ex magistro Salomone adnotauit Georg. Agricola lib. 2. de pondere monetarum. Et probat Carolus Moli. in tract. de contractib. q. 100. nume. 795. Ex quibus sit satis, siclum sanctuarij quatuor appendisse drachmas Atticas, & viginti obolos Hebraeos: quod & idem Agric. tradiderat lib. 2. de externis ponderibus, qui scribit, Obolum istum Hebraeum dictum fuisse Gera. Quamobrem multa poterunt deduci non omnino vulgaria in huius rei, & numi examine, quae subseruient, & plurimum conducent ad multarum authoritatum interpretationem. Primum constat, staterem numum, cuius meminit Matthaeus capit. 17. censendum esse ponderis & valoris quatuor Atticarum drachmarum, denique sicli sanctuarij, cum is soluendus esset pro Christo et Petro, & quilibet Cesari soluturus esset didrachmum, id est, numum duarum drachmarum, dimidium nempe siclum sanctuarij & ingrum siclum vulgarem Hebreorum. Qui quidem numus cum duas habeat ponderis drachmas, conuenit quo ad pondus & aestimationem fere duobus numis regalib. argenteis, quib. modo vtimur ex constitutione Regum Catholicorum: Denique similis omnino est duobus argenteis regalibus legitimi ponderis, quorum rationem aurifices, & vascularij obseruant, sic didrachmus erat quarta vnciae pars, & eius ponderis numus argenteus. Secundo hinc deducitur, siclum, quem diximus apud Latinos quartam fuisse vnciae partem, re & nomine similem censeri Hebraeorum siclo vulgari. Tertio ex hoc sicli pondere, & aestimatione poterit perpendi, cur septuaginta interpretes Numeror. cap. 3. & Exodi. cap. 38. siclum interpretentur didrachmum, cum locus ille palam tractet de siclo sanctuarij, quem ex authoritate Iosephi, Hieronymi & aliorum constat, quatuor drachmas appendisse. Existimarunt enim septuaginta interpretes, siclum sanctuarij, & vulgarem pares fuisse pondere, & vtrunque duarum drachmarum pondus tantum habuisse, vt tandem siclus etiam sanctuarij fuerit ponderis duarum drachmarum. Eandem sententiam sequitur, et probat Epiphanius Salaminis vrbis Cypri Episcopus, cognomento Magnus, alioqui Constantiae presul: nam & Salaminita dicta est, qui omnium tam ponderum grauitatem, quam capacitatem mensurarum, quae sunt apud septuaginta interpretes, & Euangelistas explicat: cuius tamen opinionem tradito vero sicli sanctuarij pondere improbat Georgius Agric. lib. 2. de externis ponderib. Habet etenim siclus sanctuarij pondus drachmarum quatuor Atticarum. Quarto eadem ratione facillimum erit examinari pondus Armillarum aurearum, quib. seruus Isaac donauit Rebecham. Pendebant enim duae illae armillae siclos decem. Gen. c. 24. Nam si locus hic de siclo sanctuarij sit accipiendus, pondus duarum armillarum erit censendum iuxta quadraginta Atticas drachmas, vel quinque vnciarum, aut denique quadraginta numorum aureorum, quos ex constitutione Regum Catholicorum signatos simplices Ducatos appellamus. Quod si de siclis vulgarib. intellexerimus locum praecitatum, pondus armillarum erit 20. drachmarum Atticarum: atque ideo 20. numorum aureorum, quos diximus Ducatos simplices. Hieronymus tandem in traditionibus Hebraicis super dict. ca. 24. locum illum de siclo sanctuarij palam intellexit. Nam & hic frequentissimus est in sacra veteris testamenti Historia. Quinto ad eiusdem loci congruam interpretationem est idem obseruandum, pondus inaurium, quas idem seruus Isaac Rebechae donauit, inquit enim tex. sacer. protulit vir inaures aureas appendentes siclos duos. Vnde apparet, vtranque in aurem siclos duos appendisse, id est, octo drachmales aureos, quib. vtimur, & quos simplices ducatos appellamus: denique vnciam auri. Et haec iuxta vulgarem editionem, & valorem sicli sanctuarij, cum pondus inaurium secundum vulgarium siclorum rationem esset 4. drachmarum, atque ita 4. aureorum drachmalium, quibus nos Castellani vtimur. Quod si aeditio illa sit obseruanda, que ex Hebreo sermone traditur in hunc modum: protulit inauream aurem, dimidium sicli pondus eius: quemadmodum D. Hieronymus traduxisse videtur, & probant Eugubinus, ac Georgius Agric. lib. 3. de precio veterum monetarum, admodum differt inaurium pondus: siquidem est censendum ac reducendum ad duas drachmas Atticas habita ratione sicli sanctuarij. Quo fit, vt Aloysius Lippomanus in Catena super Genesim. c. 24. existimet, septuaginta interpretes non discre pare in eius loci translatione ab Hebreis dicentib. inaurem auream fuisse ponderis, semissis, vel dimidij sicli, etiam sanctuarij, si apud interpretes septuaginta exponatur & adsumatur, ἀνὰ δραχμὴν distributiue, vt sit sensus, quod quaelibet inauris erat ponderis vnius drachmae. Sic etenim vtraque inauris erit ponderis dimidij sicli sanctuarij: nempe duarum drachmarum. Cui rationi accedit, quod septuaginta interpretes sanctuarij siclum semper & vbiq; didrachmum interpretantur quemadmodum superius probauimus, & manifestum fit, Nume. cap. 3. & Exod. c. 38. idcirco existimantes cum Hebreis, vtranque inaurem appendisse siclum sanctuarij, & earum quamlibet dimidium sicli, interpretati fuerunt distributiue, cuiuslibet inauris pondus esse censendum ad rationem vnius drachmae, & ita dimidij sicli sanctuarij. Sic sane fallitur doctissimus Eugubinus dum in d. c. 24. miratur, quod septuaginta interpretes siclum verterint drachmam: siquidem ipsi septuaginta interpretes non interpretantur, siclum drachmam esse, cum vbique eum didrachmum esse censuerint, sed existimarunt, Hebraeos cuiuslibet inauris pondus tradidisse ad rationem dimidij sicli, quem interpretes constituerunt integrum ex duab. drachmis, & dimidium ex vna tantum drachma. Sed adhuc discrimen constat, si Hebraei de siclo sanctuarij, & ponderis quatuor drachmarum intellexerunt locum illum, etiamsi vtriusque inauris pondus fuerit ab eis significatum ex dimidio siclo, quia septuaginta interpretes siclum integrum solent constituere ex duab. drachmis. Hebrei vero ex quatuor. Sic multo maior est differentia, si dixerimus, ab Hebreis pondus cuiuslibet inauris ad dimidium siclum constitutum: nam vtraque inauris erit quatuor drachmarum ex pondere integri sicli sanctuarij. Qua ratione vt Aloysij Lipponiani sententiam probemus, oportet dimidium siclum apud Hebreos accipere pro pondere cuiuslibet inauris, & de siclo duarum drachmarum intelligere. Etenim tunc iuxta interpretes septuaginta quaelibet inauris appendebat drachmam vnam, & secundum Hebreos dimidium siclum. Quod si dixeris, Hebraeorum codicem intelligendum fore de siclo sanctuarij quatuor drachmarum, & vtriusque inauris pondus ab eis significatum ex dimidio siclo: tunc interpretes septuaginta notari possent ex hoc, quod dimidium siclum duabus appenderint drachmis, quo pondere ipsi censere soleant integrum siclum. Editio vero vulgaris, & quae ab Ecclesia Catholica constitutissimam habet authoritatem, vt conueniat editioni Hebraicae, quae pondus significauit sicli dimidij, erit intelligenda de siclo vulgari: vt tandem quaelibet inauris ex Codice Hebraeorum appenderit dimidium sicli sanctuarij quatuor drachmarum. & vtraque integrum siclum, sicque quatuor drachmas, vel duos siclos vulgares, quorum quilibet didrachmus erat. Sexto hinc plane deducitur, sibi non constare doctissimum Eugubium, qui Leuit. cap. 27. scribit, siclum apud Hebraeos esse quasi sestertium masculini generis apud Latinos. Est enim hic manifestus error. Nam siclus, etiamsi eis esset vnius drachme, haberet fere quatuor sestertios Latinos, & multo plures, si is duas drachmas aut quatuor pendebat. Septimo apparet inde, an certum sit, quod diuus Hieronymus in d. c. 24. Genes. tradit, scribens, siclum Hebraeum esse vnciam, & vnciam vnam pendere. Idem asserit Isidorus lib. 16. Etymolo. cap. 24. Nam hoc incertum fit vel ex eo, quod idem Hieronymus fatetur, siclum pendere quatuor drachmas, & tamen vncia constat ex octo drachmis. Vnde verius dixissent hi authores, siclum esse semunciam. Quod ex authoritate Isidori tradit Anto. August. lib. 2. emendationum, c. 8. cum ipse Isidorus asserat, siclum vnciam esse. Igitur vtcunque sit siclus sanctuarij, quatuor Atticas drachmas appendit, & ideo semuncia est. Octauo expendi poterit ex his numus ille, cuius mentio fit apud Xenophontem libr. 1. de Cyri ascensu ad Babylonem. Is enim dictus est Siglus, & vt ex eodem Xenophonte deducitur, pendit septem obolos Atticos, & dimidium. Sed & Hesychius tradit, siglum numum esse Persium, aut Sardianicum, & valere octo obolos Atticos: pendit ergo hic numus drachmam vnam, & tertiam alterius partem. Idem probat Agricola libro 2. de pondere monetar. Nono hinc erit examinanda gl. in c si quis aliquando. §. in Leuit. de poena. dist. 1. vbi mentio fit sicli Hebraici. Ioannes etenim Theutonicus hec confinxit carmina. " Tres siclos obolus, obolos tres drachma, sed octo Vncia fert drachmas, duodena dat vncia libram. Siclus habet drachmas septem obolo minus vno. " Haec sane carmina parum sibi constant. Nam si obolus habet tres siclos, fieri non potest, quod siclus habeat septem drachmas obolo minus vno. Idcirco Anton. Augustin. in d. lib. 2. emendatio. c. 8. docte & diligenter probat, primum carmen aliter legendum esse, ita equidem. "Tres siliquas obolus, obolos sex drachma." Item admonet, siclum viginti pendere obolos Hebraeos, quod nos paulo ante probauimus. Superest tamen adhuc error: etenim si ex Anton. August. legendum est in primo carmine, obolos sex drachma, qua ratione fieri potest, vt siclus habeat septem drachmas vno dempto ex his drachmis obolo? haberet siquidem siclus quadraginta et vnum obolos, quod satis refragatur eidem Anton. August. atque ideo nec ipse sibi constat. Nos vero arbitramur, authorem horum carminum non satis percepisse rationem, & vim huius numismatis, nec item intellexisse drachmae pondus: tametsi primum carmen, vt & alia conueniant, sit ita legendum. "Tres siliquas obolus, obolos sex drachma." Ita enim fit, vt siclus habeat septem drachmas obolo minus vno, id est, viginti obolos, quos licet Hebraeos vere siclus habet. Hic dubio procul est huius autoris sensus, etiamsi plurimum ab scopo errauerit, dum drachmam effecerit trium obolorum, & ipsa vere sex obolos appendat. Sic etiam decipitur, dum viginti obolos Grecos ex his, quos drachma Graeca pendit, tribuit siclo, qui viginti quatuor Graecos obolos pendit: deinde siclum existimat habere septem drachmas: cum omnium sententia maior siclus, qui dicitur sanctuarij, ponderis sit quatuor drachmarum. Ceterum, licet ea, quae de ponde[art. 11]re denarij, ac sestertij scripsimus, ita recepta fuerint, vt inde possimus horum numismatum valorem ad nostram argenteam monetam conferre absque insigni aestimationis, & precij errore: de valore tamen, quem hi numi apud veteres habuerint, maxima est controuersia. Nam & si ab initio denarius decem valuerit asses, & quinarius quinque, sestertius duos & dimidium: sunt plane qui existiment, paulo post valorem istum mutatum fuisse, & denarium aestimatum esse decem & sex assibus, quinarium octo, sestertium quatuor. Hoc enim apparet ex Plinio lib. 33. c. 3. qui id contigisse scribit Hannibale vrgente Rem pub. Q. Fabio Maximo dictatore. Eiusdem sententiae authores sunt Volusius Maetianus in li. de Asse. Et Vitruuius libro 3. de Architectura. quorum authoritatem secutus Antoni. Augustin. lib. 2. emendationum. c. 7. a Budaei & aliorum sententia discedit. Huius opinioni accedit locus insignis apud Cornelium Tacitum li. 1. quo in loco, vbi agitur de seditione Pannonica, conqueritur Pannonicus miles, quod decem asses, non denarium acciperet: constat igitur apud Tacitum denarium pluris quam decem assium aestimari. Nam & ex Plinio in d. c. 3. apparet, in stipendio militari semper denarium decem assib. aestimatum fuisse, & idcirco decem asses militi dari solitos pro denario, qui erat diurnum stipendium. Sed & Plinius ipse palam asseuerat, eius aetate denarium aestimari decem & sex assib. & sestertium quatuor. Volusius item Maetianus in d. li. de Asse, qui Iurisconsultus fuit, & floruit sub Antonino Pio, Hadriano & Antonino Philosopho, manifeste, & eo tempore hanc fuisse horum numismatum aestimationem scribit, vt hinc satis probatum esse videatur aduersus Budaeum & alios, que fuerit vera sestertij, ac denarij aestimatio. Sic sane intelligenda est Iustiniani Caesaris constitutio in l. vlt. C. de dona. Verba (inquit) superflua, quae in donationibus poni solebant: id est, sestertij numi vnius, assium quatuor, penitus esse reijcienda censemus. Etenim ad interpretationem sestertij, ne quis ea verba intelligeret de sestertio neutrius generis, adiectum est assium quatuor, cuius valoris erat sestertius secundum Maetianum. Quae quidem interpretatio placet Antonio Augustino. Cui libenter addiderim illa verba (sestertij vnius) in donationibus: ideo esse superflua, quod cum vere donatio fieret, simulate vnius numi precium apponebatur, vt videretur venditio, quae vnius numi precio apposito ficta iudicabatur. l. Si quis ante conduxerit. ff. de acquir. poss. & ex Suetonio in Caesare, & Valerio Maximo li. 5. adnotauit Budaeus lib. 1. de Asse Et in rub. ff. de in diem adiectione. Vtcunque tamen sit, etiamsi a Budaeo Maetianum sequuti discedamus, iterum admoneo, non esse admodum incertam denarij, & sestertij aestimationem ad nostrae pecuniae rationem & pondus, ex quo certa poterit constitui & diffiniri aestimatio. Sed & illud plane constabit ad Hannibalis tempus, & Q. Fabij Maximi dictaturam denarium decem assibus estimatum fuisse, sestertiumque duobus, & dimidio: tametsi postea contigerit maior horum numismatum estimatio. Quod si quis adhuc sequi Budaei sententiam velit, ac existimet, frequentiorem fuisse in Repub. Romana denarij aestimationem ad rationem decem assium, & sestertij ad rationem duorum & dimidij: denique Metiani aestimationem opinetur temporariam fuisse, habet profecto graues authores Varronem lib. 4. de verbo. origine. Priscianum libr. 6. & Sextum Pompeium, qui censent, denarium decem asses valuisse, quinarium quinque. sestertium duos & dimidium: tametsi admodum vrgeant authores in contrarium citati, ex quib. apparet, hanc aestimationem fuisse receptam ad Q. Fabij dictaturam, & post eam denarium pluribus assibus aestimatum esse. Fortassis, vt & hoc obiter adnotemus, argentei, quibus Christus diuenditus est, non erant denarij, sed numi didrachmi: vt censet Budaeus li. 5. de Asse. ex numo quodam illorum, qui apud Gallos in sacrario ecclesiae cuiusdam maxima cum veneratione seruatur. Sic sane erant illi numi sicli vulgares Hebraeorum. Fit deinde [art. 12]mentio aliquot in locis Sterlingorum quorundam: erat vero Sterlingus numus argenteus Anglicus ex vicesima sexta parte vnciae: nam viginti sex numi argentei Sterlingi vnciam pendebant authore Virgilio Polydoro in historia Anglica. libro 16. dictus autem est hic numus, vt idem author tradit, sterlingus, quod Sturnus auis, Anglice Sterling. Vulgo Stornino, in altera parte numi esset impressa. Erit igitur quilibet sterlingus paulo maior sestertio Romanorum: siquidem viginti octo sestertij vnciam apud Romanos efficiebant, quam apud Anglos itidem constituunt viginti sex Sterlingi: atque ideo erit sterlingus tertia nostri numi regalis argentei pars: aut numus paulo minor tertia Castellani argentei parte. Horum sterlingorum mentio fit in capit. constitutis. de procurat. & in cap. 3. De arbitris. # 3 THEMA CAP. III. De veterum aureis numis. SVMMARIA -  1 Aureus numus apud Roman. quo tempore fuerit percusus. -  2 De aureis numis, quos signari iusserunt Reges Catholici, Fernandus & Elisabeth, eorumque nepos Carolus inuictissimus. -  3 Solidus aureus, cuius mentio fit a Iustiniano, quod pondus habuerit. -  4 Solidus, qua ratione sic dictus fuerit. Et inibi de tremissibus & semissibus. CAPVT III. [art. 1]AVREVS numus apud Romanos coepit, post annum sexagesimum secundum, quam argenteus, teste Plinio libro 33. capit. 3 Nempe anno ab vrbe condita quingentesimo, quadragesimo sexto, ante Christi natale anno ducentesimo duodecimo. Graeci itidem numis aureis vsi fuere: quemadmodum passim constat ex Historicis, Graecisque authoribus: tametsi Lycurgus numo aureo & argenteo expuncto, ferreum solum vtendum imperauerit, sicuti Plutarchus scribit in eiusdem Lycurgi vita. Reges autem Catholici Fernandus & Elysabeth anno millesimo, quatercente simo, [art. 2]nonagesimo septimo, cudi iusserint monetam auream in his regnis ad hanc rationem, vt ex quolibet marcho percuterentur sexaginta quinque numi aurei, & tertia alterius numi pars. Sic etenim ex libra auri 12. vnciarum percusi fuere numi aurei 98. Hi vero numi ex ipsa regia constitutione appellantur Excellentes, eiusque ponderis dupli fuere. Item signati alij numi aurei, quos Doblones vulgus appellat, & demum alij, qui quinque decem, viginti aut quinquaginta numos excellentes penderent: quos saepissime & nos vidimus, atque ita cautum extat pragmatica constit. 118. Hac denique de prehensa horum numismatum ponderis ratione, apparet, quemlibet horum numorum, quos Ducatos dicimus, & qui Excellentes regia l. nuncupantur, drachmalem esse, & fere habere Attice drachme pondus. Nam drachme Atticae 64. Marcum efficiunt: 96 Romanam libram 12. vnciarum. Quam ob rem ex aureis his drachmalib. integri ponderis 64. tot detrahuntur grana, quae efficiunt numum alium, & alterius tertiam partem: sic ex 96. tot grana subtrahuntur, que duos numos aureos excellentes constituunt. Drachmam aunt hac in parte intelligo Atticam, quae appendit septuaginta duo grana, quae quidem Attica drachmaduas continet drachmas vulgares, quib aurifices vtuntur. Valet aunt quilibet numus aureus ex his 11. regales argenteos huius regni numos, quorum precedenti cap. meminimus, & vltra vnum marauedinum aereum, atque ideo valet CCCLXXV. aereos marauedinos. Expendebatur in his Hispaniarum regnis ab hinc decem, viginti & triginta annis aureus dictus Castellanus, cuius pondere & nunc aurifices, fabrique argentarij vtuntur. Erat vero is numus probi quidem auri, & pendebat octo tomines, quorum quilibet pendit 12. grana: duoque efficiunt scriptulum: Sic sane numus aureus Castellanus, appendit Atticam drachmam, & scriptulum vnum, habetque sextam vnciae partem: qua ratione 48. Castellani efficiunt marchum vnum, pondere quidem iusto, & sex vnciam: quemadmodum ex ipsius numismatis vero pondere satis apparet. Huius numi aurei Castellani valor est plane quatercentorum octuaginta quinque marauedinorum, quorum in 1. cap. meminimus. Demum Carolus Caesar Hispaniarum Rex percuti iussit aureos numos, qui Coronati, aut Coronae dicuntur. Hi modo frequentiores sunt, quorum sexaginta octo faciunt marchum, & octo dimidius vnciam: triginta quatuor pendunt vncias quatuor, centum & duo efficiunt libram Romanam 12. vnciarum. Valor cuiuslibet numi ex his censetur ad tercentum, quinquaginta marauedinos. Denique numus hic aureus decem regales argenteos numos, & decem aereos marauedinos in aestimatione reddit: sicuti statutum est ab ipso Carolo in Pintiano totius regni conuentu anno M. D. 37. l. 104. Habet autem aureus hic numus pondus sexaginta octo granorum, conficiturque & signatur ex auro non ita puro & precioso, vt est illud, ex quo excellentes aurei numi signabantur. Olim a Romanis numus percusus fuit, qui ex auro signatus simpliciter aureus dicebatur, cuius numi passim mentio fit a Iurisconsultis & vete[art. 3]ribus Historicis: sed quia ab eisdem traditur plerunque numus aureus, qui dictus est solidus, nondum satis constitutum est, imo adhuc controuertitur, an aureus, & solidus eiusdem ponderis & valoris fuerint. Ipse vero post tot egregios authores rem istam breuiter examinabo, rationes vtriusque opinionis & authoritates adducens: ne videar temere alteram ex his sententiam elegisse, & vt palam sit, posse vtranque habita ratione temporum vere & constanter asseuerari. Primum enim illud sit absque controuersia, solidum aureum, cuius mentio fit a Iustiniano, & alijs paulo ante Caesarib. sextam fuisse vnciae partem: atque idem appendere drachmam Atticam, & scrupulum vnum, quo fit, vt sex solidi efficiant vnciam, & 72. libram. Quod constat ex Isidoro lib. 16. Etymolog. cap. 14. Constan. Harmeno. lib. 3. epitomes. tit. 7. tex. ad hoc insignis in l. quoties. C. de suscept. & Arca. lib. 10. cuius literam & contextum subijciam ex ipso codice Theodosiano, vt lector percipere possit facillime, quantum differat a vulgata lectione, & aliqua Accursium adnotasse, quae plane subticuisset, si integram constitutionem legisset. Extat igitur constitutio haec lib. 12. Cod. Theo. l. 13. tit. de susceptoribus, praepositis & Arcarijs. Idem A. A. ad Germanianum Com. S. L. "QVOTIESCVNQVE solidi ad largitionum subsidia perferendisunt, non solidi, pro quibus adulterini saepe subduntur, sed aut idem in massam redacti, si aliunde qui solui potest habere matertam auri obryza dirigatur, pro ea scilicet parte, quam vnusquisque defendit: ne diutius vel allecti, vel prosecutores, vel largitionales adulterinos solidos subrogando in compendium suum fiscalia emolumenta conuertant. Illud etiam cautionis adijcimus, vt quotiescunque certa summa solidorum pro tituli qualitate debetur, & auri massa transmittitur, in septuaginta duos solidos, libra feratur accepto. & caetera." " Dat. 6. Idus Ianuuarias, Romae Lupicino, & Iouino Consulibus. " HAEC in Codice Theodosiano nuper typis tradito Ioannis Tillij Angolismensis diligentia & opera: tametsi in Iustiniani Codice tantum apposita sit vltima huius constitutionis pars: his equidem verbis. Quotiescunque certa summa Solidorum pro tituli qualitate debetur, aut auri massa transmittitur, in septuaginta duos solidos libra feratur accepto. Huius constitutionis authores fuere Valens & Valentinianus Imperatores ac Caesares. Vnde manifestum fit, solidum aureum, sextam fuisse vnciae partem: & ideo sex solidos vnciam, septuaginta duos auri libram duodecim vnciarum efficere. Hanc sententiam etiam probant & admittunt, praeter Isidorum & Constantinum, Gulielmus Budaeus lib. 5. de asse. Georgius Agricola lib. 2. de pondere & temperatura monetarum. & Alciatus lib. 3. Dispunctionum. cap. 9. Solidus autem ideo dictus est, quod nihil illi deesse videatur. Solidum enim antiqui integrum dicebant, secundum Isidorum, & probatur in l. ergo. §. creditoribus. ff. de fideicommiss. libertat. testis item est & Horatius scribens: aut partem solido demere de die. Idemque Nebrissensis adnotauit in iuris ciuilis lexico. Ea vero dictio, de quamodo agimus, etiam aureis conuenit, & in vsum accessit ad discrimen constituendum inter aureos integros, & semisses, ac tremisses: cum semisses ex dimidia auri parte, tremisses ex tertia constarent: sicuti apparet ex Aelio Lampridio in Alexandri Seueri vita. & in l. iubemus. C. de erogatione militar. annonae libr. 12. & titulo de veste militari. l. 3. eodem libro. Quo in loco inquiunt Archadius & Honorius. Fortissimis militibus nostris per Illyricum non binos tremisses pro singulis chlamydibus, sed singulos solidos dari praecipimus. Sic Volusius Maetianus de asse, libram integram solidum appellat. Prima, inquit, diuisio solidi, id est, librae. Ex quibus deducitur, non ex eo dictum fuisse solidum, quia de solido, & puro auro factus fuerit, a soliditate, vt falso existimat gloss. in l. vnic. C. de veteris numismat. potestat. libr. 11. Nam & ex his quae hoc in capite nos adnotabimus, constabit, aureos veteres, & solidos frequentissime percusos fuisse ex auro mixto, non ex puro & obryzo. Solidus tamen hic numus aureus. 24. siliquas appendit: & ideo octaua eius pars tres habet siliquas: vt probat Antonius Augustinus ex Nouella Graeca costitutione. 130. de vsuris nauticis, nondum typis tradita. Etiamsi falso alij contrarium scripserint, quorum error manifeste deprehenditur ex eo, quod sexta vnciae pars, quam appendit solidus, constet ex drachma Attica, & scriptulo: drachma vero ex obolis sex, & sic decem & octo siliquis: scriptulum ex duobus obolis, atque ita ex siliquis sex: quemadmodum in capi. praecedenti probauimus, vnde solidus 24. habet siliquas. Hinc tandem fit, vt solidus hic numus aureus, qui sextam habet vnciae partem, omnino similis sit numo aureo Castellano. Et hoc quidem obtinet quo ad pondus: nam de valore & precio ipsius solidi paulo post in hoc ipso capite dicemus, tametsi haec fere iam olim tradiderimus libro 1. Variarum Resolut. capit. 11. Haec igitur sunt plane accipienda, & absque vlla controuersia de solido aureo, cuius mentio fit in ipsius Iustiniani Codice, & in eiusdem Caesaris constitutionibus. # 1 Ex §. sequenti. -  1 Aureus, quod sexta fuerit vnciae pars, multis probatur rationibus. -  2 Rursus traditur, aureum a solido differre, & quartam efficere vnciae partem. -  3 Quae fuerit hactenus auri ad argentum, argentiue ad aurum proportio. -  4 Auri bonitas traditur, & qua ratione cognosci ea possit. -  5 Aurum obryzum, quid. -  6 Argenti bonitas itidem distinguitur. -  7 Argentum postulatum, quid. §. Primus. DE aureo sane quidam opinantur, eum numum pondere similem fuisse solido, atque ideo sextam fuisse vnciae partem. Haec sententia placuit aduersus Budaeum Aemilio Ferreto institu. de poena temere litig. Antonio Augustino libr. 2. emendat. c. 9. Eandem probat, veriorem ac certiorem esse censet Ioan. Arce ab Otalora olim in hoc Granatensi Praetorio regius consiliarius, qui nunc Pintiae eodem munere fungitur, vir equidem ob singularem eius eruditionem ab omnibus, sed a me prae ceteris suspiciendus. Is inquam in eleganti opere, quod de nobilitate Hispana publicum fecit, parte 2. c. 4. scribit, solidum & aureum idem esse, nec pondere, nec valore differre. Horum authorum rationes exponam, vt facilius deprehendi possit, quo tendat huius controuersiae status. Prima eorum ratio adsumitur ex d. l. quoties. qua constat, numum aureum, qui solidus dictus est, sextam fuisse vnciae partem. Idem probatur authoritate Isidori & Constantini Harmenopuli, quorum modo meminimus. Igitur satis apparet, aureum numum apud veteres & Iurisconsultos sextam fuisse vnciae partem, & sic omnino similem extitisse solido pondere quidem, & item numo aureo Castellano. Secunda ratio adducitur ex l. vnic. C. de collat. aeris. lib. 10. Ea etenim constitutione quilibet aureus solidus aestimatur vicenis libris eris, id est, interprete Antonio Augustino centum viginti sestertijs. Sed si solidus minoris ponderis esset, quam aureus, verisimile non fit, eum pluris aestimari, cum aureus centum tantum sestertijs fuerit aestimatus. Consequitur ergo, cum constet de solidi certo pondere, idem pondus & aureum habuisse. Tertio idem probatur in l. si vero. §. Praetor ait. ff. de his, qui deiecer. vel effud. poena etenim ibi statuta est iure Pandectarum decem solidorum, quae per Iustinianum expressim traditur nomine decem aureorum. in §. item is. vers. cui similis est. instit. de oblig. quae ex quasi malefic. nascunt. Ex quibus duo libet adnotare. Primum apud Iurisconsultos in Pandectarum libris mentionem fieri solidorum: quae itidem fit in l. quia vulgo. ff. de aedilit. edict. Secundum, promiscue a Iurisconsultis, & Iustiniano accipi solidos, & aureos, vt idem omnino sint. Quarto, hoc ipsum stabilitur ex l. 1. in princip. ff. de his, qui deiec. vel effu. quo in loco poena constituitur quinquaginta aureorum, quam sub eadem quantitate, & eodem aureorum nomine repetit Iustinianus in dicto §. item is. versic. ob hominem. Vt hinc plane constet, Iustinianum veterem aureorum monetam minime mutasse, sed manifesto argumento comprobasse, eam solido parem esse, cum in eadem materia, quae per veteres leges tradita fuerit sub promiscuo aureorum & solidorum vsu, ipsemet quandoque solidorum, quandoque aureorum mentionem fecerit. Quinto idem probare conantur ex eo, quod Iustini. in §. vlti. instit. de poen. temere liti. poenam a Iurisconsultis quinquaginta aureorum numero statutam in l. si libertus. ff. de in ius voc. l. 2. l. in eum. & l. vlti. ff. in ius vocat. vt eant. quinquaginta solidorum nomine expressit. Sexto constat, a solido aureum non differre, nec pondere, nec valore, ex regia l. 7. tit. 18. part. 1. vbi aduersus occidentem Episcopum, presbyterum, aut Diaconum poena solidorum statuta est sub certo numero: cum idem numorum numerus videatur sub aureorum nomine iure communi diffiniri pro eiusdem criminis poena. c. qui sub diaconum. 17. quaest. 4. Septimo hoc ipsum probari potest, quia in quibusdam regijs constitutionibus mentio solidorum fit in his casibus, in quibus apud ipsos Iurisconsultos aureorum nomen exponitur. Nam & aurei, quorum meminere Iurisconsulti in l. 1. §. 1. & §. 2. ff. de sepulch. viol. solidi nominantur in l. 1. & 2. lib. 4. fori. Octauo eadem opinio comprobatur authoritate Accursij. Bart. & doct. in d. l. quoties. & in l. quicunque. C. de seruis fugitiu. Abb. & Felin. in capit. conquerente. de offic. ord. quorum, & aliorum communi consensu decisum extat, aureum Iurisconsultorum, & solidum Iustiniani eiusdem valoris, & ponderis fuisse. Nono & his rationibus ipse aliam adijcio, certo sciens quantum ea sit roboris habitura. Etenim cum regiae partitarum leges plerunque, ac frequentissime aureos, & solidos veterum Iurisconsultorum, & Iustiniani in eandem monetam Hispaniarum transtulerint, satis est probabile, doctissimos illos viros, qui Partitarum operi strenuam dedere operam, plane existim asse, eiusdem ponderis, & valoris, aureum, & solidum fuisse. Verum ex contrario alijs visum est, aureum veterem a solido Codicis Iustiniani differre proportione sescupla, ita quidem, vt aureus sit sescuplo maior pondere ipso quidem [art. 2]solido. atque ideo quatuor aurei vnciam efficiunt: quadraginta octo auri Libram duodecim vnicarum: triginta duo marchum octo vnciarum. Sic etenim censent, & opinantur Gulielmus Budaeus libro tertio. & rursus libro quinto de Asse. Leonardus Portius libro primo de monetis, & ponderibus. Alcia. libr. 3. dispunct. capit. 9. Georgius Agricola lib. 2 de pondere, & temporat. monet. quorum sententia multis probari potest. Primo ex ipsismet numis aureis veteribus, quorum viginti quatuor testatur Budaeus in d. libr. 3. expendisse, atque ex iusti ponderis examine deprehendisse, ipsos appendere sex auri vncias. Scribit tamen aureis viginti quatuor addidisse duas drachmas, & grana quaedam, ex quibus perduxit rem ad aequilibrium. Sic factum est, vt viginti quatuor aureis duae ad iustum & exactum pondus deficerent drachmae. Idque mirum non est ob eorum vetustatem, ex qua consumpti, & corrosi aliqua ex parte fuere. Igitur huius doctissimi viri diligentia probabilius est, aureum quartam fuisse vnciae partem: cum viginti quatuor sex vncias appenderint, duabus propter vetustatem eorum deficientibus drachmis. Secundo ad hoc ipsum & locus Plinij conducit lib. 33. c. 3. Etenim ex emendatione Leonardi Portij, Agricolae, & aliorum ita is scripsit. Aureus numus post annum sexagesimum secundum percussus est, quam argenteus, ita vt scrupulum valeret sestertijs vicenis, quod efficit in libras ratione sestertiorum, qui tunc erant. V. DCCLX. sestertios. Post haec placuit, quadraginta duo signari ex auri libris, paulatimque principes imminuere pondus, minutissime vero ad 48. Haec Plinius, ex quo apparet, aureos quatuor vnciam fecisse, & aetate ipsius Plinij ex auri libra romana percussos fuisse aureos quadraginta octo. Tertio his accedit Iulij Pollucis authoritas, is etenim libro 4. de vocabulis ad Commodum Caesarem inquit, Aureus numus duas drachmas Atticas habebat. Vnde par est vt quemadmodum denarius romanus fere drachmalis pondere fuerit: ita & aureus romanus duas drachmas habuerit: vnde manifestum fit aureo quartam fuisse vnciae partem: cum vncia ex octo drachmis constet. Erit igitur hic aureus romanus iuxta pondus istud similis fere habita ratione ponderis aureo numo duplo, quem vulgus Doblon appellat. Est enim duplus hic numus aureus ponderis fere duarum drachmarum: siquidem dupli aurei Castellani, quos cudi iusserunt Reges Catholici Fernandus, & Elysabeth, triginta duo efficiunt marchum addito alterius dupli aurei Besse, aut duobus adiectis tremissibus: atque ideo quatuor ex his vnciam fere constituunt. Quarto ad hanc rem diligentius expendendam oportet praenotare, aureum illum veterem, qui absque vlla controuersia viginti quinque denarios argenteos valuit, si is foret solido similis, ita vt drachmam, & scrupulum appenderet, maxime dissimilem constituere proportionem, & analogiam auri ad argentum, multumque diuersam ab ea, quae Caesarum temporibus, & multo ante Romae habita fuerit. Qua de re illud est constituendum, quod olim cum [art. 3]Romae fuit auri penuria, authore Plinio, ea fuit proportio auri ad argentum, quae est quindecim ad vnum: drachma etenim auri quindecim argenti drachmis aestimabatur. Erat ergo quindecuplex auri ad argentum analogia, seu aestimationis proportio. quod palam deducitur ex Plinio, qui libro trigesimotertio. capit. 3. scribit, scrupulum auri vicenos sestertios valuisse: sed viginti sestertij quindecim argenti scrupulos continebant: nempe appendebant quinque drachmas, aut denarios, quorum quilibet, si denarius omnino drachmae similis est, tria scrupula pendit: igitur ex Plinio deducitur, tunc auri ad argentum esse proportionem quindecuplam, atque ita Budeus Plinij locum libro tertio de asse inducit, & interpretatur. Deinde apparet, Romae vnam auri partem decem argenti partibus aliquando aestimatam fuisse. Cuius rei testis est Liuius lib. 38. agens de conditionibus pacis, ad quas Aetoli conuenerant cum Romanis, inquit enim: de pecuniae summa, quam penderent, pensionibusque eius nihil ex eo, quod cum consule conuenerat, mutatum, pro argento si aurum dare mallent, dare conuenit, dum pro argenteis decem aureus vnus valeret. Idem & Iulius Pollux libro 9. de vocabulis ad Commodum affirmat ex Maenandri comoedia, quae depositum apud argentarium dicitur. Huius loci Budaeus, & Georgius Agricola meminere. Et licet Carolus Molinaeus. de contractibus quaest. 100. nume. 779. existim et parum caute Liuij locum ad rem istam ad duci, opinor ipse optime hoc ex eo probari: cum sit vero simile, de aureo, & argenteo eiusdem ponderis actum fuisse. Herodotus autem in Thalia vnum auri talentum taxauit tredecim argenti talentis. Romae vero Sergij Galbae temporibus vna auri portio aestimata fuit argenti portionibus duodecim, & dimidia: quod ex Tranquillo, & Cornelio Tacito in hunc modum deducit Georgius Agricola. Scribit enim Suetonius Tranquillus in Othone Siluio. Nullo igitur officio, aut ambitionis in quemquam genere omisso, quoties coena principem acciperet, aureos excubanti cohorti viritim diuidebat. De eadem quoque largitione ita loquitur Tacitus, eo paulatim progressu, vt per speciem conuiuij, quoties Galba apud Othonem epularetur, cohorti excubias agenti viritim centenos diuideret. Nam cum centum numi sestertij efficiant quinque & viginti denarios, & aureus duorum denariorum pondus habeat, vna quidem auri pars, argenti partibus duodecim & dimidia aestimata fuisse videtur. Hipparchus apud Platonem aperte asseuerat, vnam auri portionem esse precium duodecim argenti portionum. Sic etenim constat ex Platonis dialogo, cui titulus Hipparchus, vel de lucri cupiditate. Deinde Vespasiani temporibus, vnam auri portionem, argenti portionibus duodecim aestimatam a Romanis fuisse, deducitur ex Plinio, qui libro 19. capitul. 1. Proximus, inquit, Byssino, mulierum maxime delicijs circa Elin in Achaia genito, quaternus denarijs scriptula eius permutata quondam, vt auri. Habent enim quatuor denarij pondus duodecim scrupulorum, seu scriptulorum. Eritque paulo maior auri ad argentum proportio, si denarium maiorem drachma constituamus, nempe si septem denarij efficiant vnciam, quae constat ex viginti quatuor scrupulis, tunc sane quatuor denarij pondus habebunt fere quatuordecim scrupulorum: atque ideo auri ad argentum proportio haec erit constituenda, vt vna pars auri fere quatuordecim argenti partibus sit aestimanda. Sic denique tempore illo, quo Romae solidus sextularis erat, auri portio vna, quatuordecim argenti portionibus aestimabatur: quem ad modum ex l. 1. C. de argenti precio. lib. 10. de ducitur: & adnotarunt Caro lus Molinae. de contracti. quaestio. 100. nu. 779. Anto. Augustinus lib. 2. emenda. c. 8. Hoc ipsum & multo ante obtinuerat, vt ex Plinio modo probauimus, & ex Suetonio, ac Tacito paulo ante citatis idem obseruandum erit, si ex septem denarijs vnciam, & ex duabus drachmis aureum veterem constituamus: siquidem viginti octo drachmae, & aliquod plus constent ex viginti quinque denarijs. Fit igitur satis manifestum, olim Romae tempore, quo solidus erat in vsu ex sexta vnciae parte, & item eo, quo aureus publica percudebatur authoritate, auri ad argentum eam fuisse proportionem, quae est vnius ad quatuor decim. Quod si haec vera sunt, nec vnquam pluris fuerit aurum Romae aestimatum, quam ad rationem vnius pro quindecim argenti partibus, fieri non potest: nec est verosimile, aureum pendentem drachmam, & scrupulum, & sic similem pondere Iustiniani solido, valuisse viginti quinque denarios argenteos: cum esset tunc ea proportio auri ad argentum, quae est vnius pro vndeuiginti, quod nullibi legi, & si diligenter inquisierim. Et haec quidem si denarius pondere drachme similis constituatur. Quod si denarius Plinio authore, septima est vnciae pars: multo maior erit auri ad argentum aestimationis analogia, & proportio, quia vna pars auri aestiman da est vna & viginti argenti partibus. Hanc sane rationem ipse quandoque probaui pro Budaei, Leonardi portij, & aliorum sententia, quam vlterius exponam illud primum praefatus, minime controuersum esse, apud veteres aureum viginti quinque denarios valuisse, quod minime negant Ant. August. & Ferretus: idemque nos inferius euidenter ostendemus. Nostra vero aetate vna quidem auri pars vndecim argenti partibus, aliquando duo decim aestimatur, & pluris ob auri inopiam, vel eius estimationem ex eo contingentem, quod aurum sit purum absque vlla argenti, vel aeris mistura. Haec aunt tam varia aestimatio auri, praeter rationem illam, quae ab eius inopia sumitur, poterit contingere ex ipsius auri, vel argenti qualitate. Haec tandem qualitas inde constat, quod quanto purius est ipsum aurum, vel argentum: tanto est maioris aestimationis: sic & minoris aestimandum erit, [art. 4]si mistum sit alterius metalli maiori portioni. Auri etenim bonitas in vigintiquatuor caractis indicaturae pro ratione marchi consummatur. Nostri siquidem aurifices & argentarij fabri ad legem, & bonitatem auri indicandam & deprehendendam vtuntur caractis, quam dictionem a Ceratio, verbo Graeco deflexere. Est enim Ceratium minuti ponderis vocabulum a grano siliquae ductum, qui fructus est arboris praedulcis digitorum hominis longitudine, & pollicis latitudine. nos Hispani Garrouas dicimus: intus sunt grana, quae ceratra dicuntur nomine cum fructibus communicato. Sic Columela li. 3. Siliquam, inquit, Graecam quidam ceratium appellant. Hac tamen in parte ceratium non ad pondus veteris ceratij, aut siliquae referendum est, sed ad auri indicaturam: quod & Budaeus admonet libro 3. de asse. Nam aurifices Marchum diuidunt in viginti quatuor caracta, quae vulgo Quilates vocamus: cuilibet autem vnciae conueniunt tria caracta: aut tres quilates, qua ratione cum dicimus, oro de. 24. quilates, intelligimus aurum purum, & obryzum, quod nullam habet mixturam alterius metalli, nec argenti, nec aeris. Hinc sane fit, quod aurum illud est omnino purum, quod totum legitimum vnciae, vel marchae pondus, id est, in marcho. 24. caracta, habet ex vero auro, nullo admixto metallo, nec argento, necaere. Quod si marchae auri sit admixta vicesima quarta aeris, vel argenti pars, dicetur aurum istud viginti trium caractorum: nos dicemus vulgari sermone, oro de. 23. quilates. Sic si in auri marcha sit duodecima portio argenti, vel aeris, dicetur aurum hoc viginti duorum caractorum, id est, oro de. 22. quilates. Hanc vero auri bonitatem facilime deprehendunt aurifices, lydio lapide aurum probantes. Nam & Plinius libro 33. cap. 8. de eodem lapide lydio tractans inquit. His coticulis periti cum e vena, vt lima rapiunt experimentum, protinus dicunt, quantum auri sit in ea, quantum argenti, vel aeris: scrupulati differentia mirabili ratione non fallente. Haec Plinius, qui scrupulum dixit, quod nos quilate dicimus. Haec tamen Castellana dictio quo ad pondus quatuor habet grana vulgaria. Hinc ergo plane intelligitur constitutio Regum Catholicorum, cuius in hoc capite meminimus, dum iubet, aureos numos, quos excellentes appellat, ex auro percuti, quod aurum sit de ley. de. 23. quilates, y tres quartos. Est enim hoc aurum non omnino purum, sed quod habet argenti, vel eris admixtam nonagesimam sextam partem: sic habet aurum istud aeris, vel argenti quartam vnius caracti partem in auri marcho vel in octo vncijs. Eadem ratione constat intellectus ad l. 104. Caroli Caesaris, Hispaniarum Regis anno. 37. Pintiae latam, qua constitutum est, vt numi aurei percutiantur, & hi Coronae dicantur, ex auro quidem. 22. caractorum, id est, de. 22. quilates. Habet enim hoc aurum in quolibet marcho duodecimam argenti vel aeris ad mistam portionem: & sic vnius vnciae duas partes e tribus. Dicitur aurum istud apud latinos duo & vicenarium: quia duodecima parte ab auro purissimo deficiat, & habeat viginti duo caracta. Eodem serme modo aurum dicitur vicenarium quod est viginti caractorum. Et item aurum duodeuicenarium, quod habet. 18. caracta: & id differt a purissimo quarta parte: quemadmodum Budaeus diligentissime explicat libro tertio de asse scribens, vasa raro ex auro purissimo fieri: ideo, quod illud aurum vsuram non fert, nec attrectationem sine magno intertrimento, idcirco consulto temperatur. Et idem fit in anulis, catellis, spirisque, & mundo muliebri, ne facile frangatur, aut torqueatur. testatur & ipse Budaeus, apud Gallos numos aureos percuti ex auro, quod vno tantum seratio deficiat in ipsa iudicatura: cum constet ex viginti tribus caractis. Sed & hinc aperitur sensus Suetonij Tranquilli, qui in Caesare scribit ca. 54. in Gallia sana, templaque Deum donis referta expilauit, vrbes diruit saepius ob praedam, quam ob delictum: vnde factum, vt auro abundaret, ternisque milibus numum promercale in Italia, prouincijsque diuideret. Etenim ex hoc Suetonij loco manifestum fit, auri libram aestimatam fuisse ad rationem fere vnius auri partis pro argenti octo partibus: cum de sestertijs numis sit Suetonius intelligendus: vnde coniectare possumus, aurum illud, nempe vascularium, fuisse duodeuicenarium, & a purissimo auro quarta parte deficere, vt tandem fuerit aurum de. 18. quilates, quod & ipse Budaeus admonet. Haec quidem de auro puro adnotauimus, & de mixto: aurum vero purissimum passim obryzum vocatur: atque inde obryzati so[art. 5]lidi dicuntur in l. Vniuersos. C. de veter. numismatis potest. & in l. 1. C. de oblatione votorum li. 12. qui ex purissimo auro fuerint signati. Plin. ad haec li. 33. c. 3. Auri, inquit, experimento ignis est, vt simili colore rubeat, quo ignis, atque ipsum obryzum vocant. Sic & ad bonitatem auri, & ad eius pondus examinandum iubet lex constitui publicum iudicem, quem, Zygostatem appellat: nos Contraste dicimus. l. 2. C. de ponderatori. & auri illatione lib. 10. Olim Romae lege lata a Mario Gratidiano statutus est ludus, id est schola, probandi numismatis, vt aegre fallere possent numi adulteratores, teste Plinio lib. 33. c. 9. Commemorat ad haec Georgius Angli. l. 1. de precio metallorum. Darium Regem Persarum, cum cuperet tale monimentum sui relinquere, quale nullus Rex reliquisset, ex auro, quod quam fieri potuit, purissimum ex coxit, numos percusisse, qui Darici vocati sunt. Daricus autem hic numus pendebat duas drachmas: vnde similis erat duplo aureo numo, quem percuti iusserunt Reges Catholici Fernandus, & Elysabeth: quemadmodum ex dicto pondere constat: quod proprium huius Darici numismatis fuisse ex Xenophonte, & Aristophanis interprete docet idem Agric. lib. 2. de pondere, & temperat. monet. aduersus Budaeum, qui existimat, Daricum octo drachmarum pondus habuisse. Erat ergo Daricus pondere similis aureo romano iuxta posteriorem sententiam: habebatque ex altera parte imaginem Darij, ex altera Sagittarium incisum, authore Plutarcho in vita Artaxerxis. Tyberius item Imperator, qui Iustino successit, Chilpericum Regem Francorum aliquot puris aureis ad eum missis donauit: quorum quilibet libram pendebat, & altera cuiusque pars exprimebat imaginem Imperatoris cum hac inscriptione: Tyberij Constantini perpetui Augusti: altera currum quadrigatum, cui in sidebat auriga cum hac praeclara in scriptione: Gloria Romanorum. cuius rei meminit Georgius Agricola lib. 1. de precio metallorum: atque item Sabellicus Aeneade 8. libr. 5. Sed & Paulus Aemylius de rebus Francorum li. 1. idem scribit adijciens, hos numos fuisse quinquaginta: tametsi non scripserit, eos fuisse ex auro purissimo signatos. Aurum vero hoc purissimum obryzum vocatur, quasi ophirizum, aut ophirisium authore Hieronymo ab Ophir insula Aethiopiae, vnde purissimum aduehebatur. Latini autem & pro obryzo obrussam dixere: vt Seneca Epistola 13. haec, inquit, est eius obrussa: id est summa bonitas: vt interpretatur Andrae. Alciatus li. 5. Parergon. c. 9. Qui etiam censet, hinc deduci prouerbium, ad obrussam: id est ad summum perfectionis: quo Cicero in Bruto vtitur. Expurgandus est, inquit, sermo, & adhibenda ad obrussam ratio, quae mutari non potest. Aurei item numi obryzati meminit Agathias Historicus. Locus sane diui Hieronymi, cuius simpliciter Alciatus meminit, est, ni fallor, in Commentarijs in Hieremiam li. 2. c. 10. super illa verba: Argentum inuolutum, siue productum de Tharsis affertur: aurum de ophaz, opus artificis, & manus aerarij. Hieronymus ita inquit: septem nominibus apud Hebraeos appellatur aurum, quorum vnum ophaz dicitur: quod nos dicere possumus obryzum. Idem adnotauit doctissimus Beroaldus apud Suetonium in Nerone c. 44. ex Fortunato interprete ecclesiasticarum dictionum. Quae tamen verba minime probant, Hieronymum voluisse obryzum aurum inde deducere, quasi ophirisium ab Ophir. Nam & si dixerit, aurum ex Ophir propter eius summam bonitatem posse dici a Latinis obryzum, non tamen significat, obryzum dictum ab Ophir, qua si ophirisium. Potuit sane obryzum dici quasi ἄβρυζον id est syncerum, delicatumque. Dictio autem, obrussa, agnoscitur ab Erasmo in adnotationibus ad Senecam ex ratione auri obryzi. Apud Ciceronem in Bruto vulgata lectio haec est. Expurgandus est sermo, & adhibenda quam obtrusa ratio, quae mutari non potest. Sed & Petrus Victorius in adnotationibus, obrussam ex veteri codice agnoscit existimans, in vtraque lectione subesse mendum. Fit & auri obryzi mentio Danielis c. 10. vbi Hieronymus ex aquila, aurum Ophaz interpretatur. Suetonius item in Nerone c. 44. eiusdem auri obryzi mentionem fecit. Argenti lex, & bonitas non ex caractis, sed ex denarijs, & granis a fabris argentarijs distinguitur. Accipitur enim hic denarius non ad pondus, [art. 6]sed potius ad bonitatem. Idcirco est duo decima pars integrae, seu totius puritatis materiae cuius libet massae: vt explicat eleganter Carolus Molin. de contractibus, quaestio 100. num. 182. & 189. Nos tamen ad marchum in praxi denarios hos deducemus: si quidem marcha habet duodecim denarios, quorum quilibet diuiditur in grana 23. Summa igitur bonitas in argento ea est, vt marchus quilibet habeat duodecim denarios argenti: atque ita marchus totus erit argenti puri, quod nullam habet aeris, aut stanni mixturam. Quod si marcha habuerit duodecimam partem aeris mistam argento, tunc argentum hoc erit vndecim denariorum: quia duo decimus denarius non argenti, sed aeris est, alteriúsue metalli. Sic sane constitutio regia in Pragmaticis dum statuit, numos argenteos esse cudendos ex argento, que sea de ley de onze dineros, y quatro granos, est ita intelligenda, vt numi argentei percutiantur ex argento, cui tantum mixta sit eris, aut alterius metalli pars duodecima minus sexta parte: atque ita vnius denarij quinque partes ex ipsius denarij sex: denique habet argentum hoc misturam alterius metalli ad rationem decimae quartae partis, & paulo pluris. Quilibet igitur marchus huius legis & bonitatis habet alterius metalli quatuor Atticas drachmas, & fere dimidiam, vel semunciam, & plus: nempe dimidiam ferme Atticam drachmam. Hanc vero rationem bonitatis auri, & argenti praeter Budaeum, & Carolum Molinaeum tradidit optime Albertus Brunus in tracta. de augmento, & diminutione conclusione vltima. Ex argento purissimo numos percussit Ariandes, quem Cambyses Aegypto praefecerat. quaro Herodo ti etiam temporibus argentum Ariandicum fuit purissimum: meminit huius numismatis Georgius Agricola li. 1. de precio metallorum. Romani vero denarij, etiam qui tempore Consulum percussi fuere, non sunt ex puro argento confecti. Si quidem aeris habent partem octauam, quam Liuius Drusus Tribu[art. 7]nus plebis miscuit argento, qui ab Imperatoribus signati sunt, maiorem habent aeris portionem: quod eleganter, ac diligentissime tradit Georg. Agricola lib. 2. de ponderib. & temperatura monet. qui & in d. li. 1. de precio metallorum, & monetis, vtranque rationes adducit, an expediat reipublicae, numos ex auro, vel argento purissimos percuti: an potius vtile sit, auro, & argento misceri aeris partem aliquam ad numismata cudenda. Ipse vidi multos Caesarum denarios argenteos, quorum aliquot signati videbantur ex argento, cui mixta erat decima, vel duodecima aeris pars: aliquot autem ex minoris bonitatis materia, nempe ex argento, cui fuerit mixta sexta, vel quinta aeris pars. Nec diffiteor apud Romanos, & Graecos, vt & apud Hispanos varias ob causas saepissime ex reipublicae instituto, rem istam numariam mutationem in argenti, & auri materia accepisse. Denique in auro, & argento ratio iudicaturae communis est, vt quod excoctissimum sit, vel aurum, vel argentum, id sit a mixtura alterius metalli purgatissimum. Argentum purissimum, quod nos Hispani Acendrado dicimus, a Latinis Pustulatum nuncupatur ex authoritate Suetonij in Nerone c. 44. & Iurisconsulti in l. in naue Saupheli. ff. loca. quo in loco Budaeus hoc adnotauit, & Philip. Beroal dus ad Suetonium in d. cap. 44. Catellianus Cotta in dictione. Argentum. Hoc ipsum Aulus Gellius appellat li. 6. c. 5. argentum purum, putum. Qua de re multa tradidere Alciatus li. 6. Parer. c. 4. Carolus Molin. in tract. de contractibus q. 100. num. 785. & Stephanus Forcatulus in Necyomantia iuris dialogo 6. Quibus non omnino placet dictio Pustulatum apud Suetonium, nec apud Iurisconsultum, apud quem in Pandectis Florentinis legitur, Pusulatum. Sed a multis proditum est, aurum, & argentum non posse ita excoqui, quin aliquam habeat, etiam summa diligentia excoctum, alterius metalli portionem. Secundum hos in auro est summa bonitas ad quartum, & vicesimum ceratium ad quadrantem absolutum: id est, vt quadrans tantum ceratij in tota massa, aut marcho aereus sit, aut argenteus. Sic equidem aurum illud, cuius meminit praecitata regia constitutio, erit iuxta hanc rationem purissimum, & obryzum. Argentum autem ex hoc illud erit purgatissimum, cui tantum mistus est alterius metalli denarij quadrans; nempe quadragesima octaua totius massae pars. Verum Guliel. Budaeus lib. 3. de asse. consentiens huic opinioni veterum, & asseuerans, aurum, & argentum ad praescriptam bonitatem summum censeri: nihilominus ex iudicio, & testimonio peritorum huius seculi probat, argentum ita decoqui posse, vt nihil penitus praeter merum argentum supersit: aurum vero adeo posse igni purgari, vt ad bonitatem absolutam, & summam non sit in eo eris, aut argenti quicquam praeter decimam sextam vnius caracti portionem. Et sane huic auro, vt vere sit viginti quatuor caractorum, de 24. quilates solum deficit vnius caracti decima sexta pars: nempe totius massae portio trecentesima octuagesima quarta. Quae omnia ideo hoc in loco adduximus, quod existimemus fore necessaria, aut saltem vtilia esse ad cognitionem eius rei, quam hoc in opusculo tractandam suscepimus. Scribit & praeter haec Plinius libro 33. cap. 4. Omni auro inest argentum vario pondere, alibi dena, alibi nona, alibi octaua parte. In vno tantum Galliae metallo, quod vocant Albicratense, tricesima sexta portio inuenitur, ideo caeteris praeest. Hactenus Plinius. His ergo rationibus probari poterit Budaei, & aliorum sententia, quae asserit, & diffiniuit, aureum veterum Romanorum quartam fuisse vnciae partem, & a solido, ac numo aureo Iustiniani, & aliorum Caesarum sescupla proportione distingui. # 2 Ex §. sequenti. -  1. Aureus apud Romanos non fuit semper eiusdem ponderis, nec eiusdem bonitatis: quamuis multo tempore fuerit quarta vnciae pars. -  2. Aureus, quo tempore fuerit diminutus ad sextam vnciae partem. -  3 Aureus dictus est solidus, etiam eo tempore, quo erat quarta vnciae pars. -  4 Intellectus l. vnic. C. de collat. aeris lib. 10. -  5 Solidi aestimatio, & valor. -  6 Intellectus l. vnic. C. de argenti. precio lib. 10. -  7 Intellectus cap. qui subdiaconum. 17. quaestio 1. 2. -  8 Argentei Turonenses, qui fuerint? Et intellectus clemen. 2. de magistris. -  9 Intellectus cap. Conquerente. de officio ordinarij. -  10 Siliquam Accursius falso solidum interpretatur: & qui nos solidos decem. -  11 Solidi aurei in sacris Biblijs & inibi de Siclis aureis. -  12 Stater aureus vbique. §. Secundus. NON me latet, rem hanc difficilem esse: cum & in ea viri diligentissimi in varias ierint sententias, quarum modo mentionem fecimus: conabor tamen quibusdam expositis assertionibus huius quaestionis nodum pro viribus explicare: vt hinc constitutissimum sit, habita ratione temporum vtranque sententiam defendi posse. [art. 1]Prima conclusio. Aureus apud Romanos non semper eiusdem ponderis fuit, nec eiusdem bonitatis. Prior assertionis pars constat ex authoritate Plinij lib. 33. cap. 3. cuius verba proximo §. retulimus. Nec hoc poterit negari, nisi ab eo, qui Plinium nusquam legerit. idem tradidere Leonardus Portius lib. 1. de sestertio. Budaeus lib. 3. de asse. & Georgius Agricola lib. 1. de monetis, & precio metallorum. Posterior vero pars itidem ab eisdem probatur: cum ex eis appareat, a Principibus Romanis auro numismatico duodecimam partem argenti, vel aeris, quandoque maiorem, quandoque minorem mistam fuisse: quemadmodum & hodie fit. His accedit Pomponius Iurisconsultus in l. numismatum. ff. de vsufr. ita enim inquit, Numismatum aureorum, vel argenteorum veterum, quibus pro gemmis vti solent, vsusfructus legare potest. Secunda conclusio. Aureus Romanorum multo quidem tempore fuit quarta vnciae pars. Haec deducitur ex Plinio in d. ca. 3. eius etenim tempore, & sic sub Caesaribus Vespasiano, & Tito aureus hoc ponderis habuit, vt quarta fuerit vnciae pars. Idem constat ex Numismatis a Budaeo appensis ad vsque tempora M. Antonini Philosophi, Aurelij, & Seueri. Iulius item Pollux, qui ad Commodum Caesarem de rerum vocabulis scripsit, testis est, & aureum quartam fuisse vnciae partem. Sunt & Aureliani Imperatoris aurei quidam, qui duos denarios appendunt, quorum aliquot hodie extant: vt commemorat Georgius Agricola lib. 2. de pondere, & temperat. monet. Tertia conclusio. Aureus Romanus sub Constantino Imperatore, aut sub Iuliano ita pondere diminutus est, vt sextam effecerit vnciae partem. Hanc propositionem multis sane coniecturis, & fortassis certis testimonijs probare quis poterit, si consideret, proxime constitutas conclusiones veras esse. Etenim sub Caesaribus, qui hos praecesserunt, aureus quarta fuit vnciae pars, ab his vero Imperatoribus vt sexta vnciae pars iudicatur, & expenditur: Igitur constat, horum Caesarum Imperio aureorum pondus diminutum fuisse. Quod & Georgius Agricola itidem asseuerat in d. lib. 2. Idem deducitur ex aureorum precio habita analogia, & proportione aurei ad argenteos numos: sicuti proximo paragrapho quarta ratione colligebamus. quamobrem satis certum fit, olim sub consulibus, & denique sub Caesaribus ante Constantinum aureum fuisse quartam vnciae partem. [art. 3]Quarta conclusio. Aureus etiam eo tempore, quo quartam appendit vnciae partem, dictus est solidus, tunc primum: cum Alexander Seuerus Imperator ex aureo tremisses, & semisses percuti iussit. Ad huius assertionis probationem Aelij Lampridij verbis vtar, qui in Alexandro Seuero ita scribit. Vectigalia publica in id contraxit, vt qui decem aureos sub Heliogabalo praestiterant, tertiam partem aurei praestarent hoc est tricesimam partem. Tuncque primum semisses aureorum formati sunt. tunc etiam cum ad tertiam partem aurei vectigal decidisset, tremisses, dicente Alexandro, etiam quartarios futuros, quod minus non posset: quos quidem iam formatos in moneta detinuit expectans, vt si vectigal contrahere potuisset, & eosdem ederet. Sed cum non potuisset per publicas necessitates, conflari eos iussit, & tremisses tantum solidosque formari, formas binarias, ternarias, & quaternarias, & denarias etiam, atque amplius vsque ad bilibres quoque, & centenas, quas Heliogabalus inuenerat, resolui praecepit, nec in vsu cuiusquam versari: atque ex eo his materiae nomen inditum est, cum diceret, plus largiendi hanc esse Imperatori causam, si cum multos solidos minores dare possit, dans decem, vel amplius vna forma triginta, & quinquaginta, & centum dare cogeretur. Haec Lampridius, a quo libet deducere, aureos, quorum quilibet appendebat quartam vnciae partem, solidos ex eo dictos fuisse, quod integri aurei essent, non semisses, nec tremisses, quod tunc primum percussi fuere: Semisses quidem ex dimidia aurei parte, tremisses ex tertia. Sed & sub Alexandro Seuero, aureum etiam habuisse quartam vnciae partem, constat ex proxima conclusione, & ex his quae ad eius intellectum adduximus. Item deducitur ex eodem Lampridio, aureos veteres tunc ex ea ratione solidos dici coeptos Nam & hac dictione iuxta significationem istam ante id temporis apud Latinae linguae authores rarus fuerat vsus. Aureos vero duarum drachmarum ideo minores solidos appellat Lampridius, quod distinguerentur ab his, quos binarios: id est quatuor drachmarum: ternarios sex drachmarum: quaternarios octo: denarios viginti: Bilibres centum nonaginta duarum: centenarios ducentarum drachmarum Heliogabalus cudi fecerat. Sic Vlpianus, qui sub hoc Caesare Alexandro floruit, in l. quod vulgo. ff. de Aedili. edict. in l. Si vero. §. Praetor ait. ff. de his, qui deiecer. vel effude. Praetorum, & Aedilium vetera edicta referens, pro aureis solidos apposuit, ex eo forsan, quod & si eius dictionis non fuerit apud veteres frequens vsus, vsi tamen ea quandoque fuerint veteres Praetores, & Aediles: vel ex ea ratione, quod Iurisconsultus ipse dictionem tunc in vsum deductam veteri substituerit: cum frequentior sit mentio aureorum in ipsis veterum Praetorum, & Aedilium edictis. Eadem ratione, & ipso quidem tempore, quo aureus, siue solidus sextam appendebat vnciae partem, percussi fuere aurei numi semisses, & tremisses. Tremissis autem numus aureus tertiam pendebat soli di partem, ita, vt solidus ex tribus tremissibus constaret, tremissis vero ex octo siliquis. Fit mentio de tremissibus in l. 3. C. de milit. veste. & in l. iubemus. C. de erog. mil. anno. lib. 12. & in Nouella. 28. & 29. Sed & de solidis aureis Iustiniani, & de tremissibus expressim meminere Gothorum inclyti Reges, qui apud Hispanos leges olim tulere ante Roderici Regis calamitatem: vt patet ex Foro Iuzgo maxime lib. 7. l. vltim. & lib. 8. titul. 4. contextus etenim latinus illarum legum solidi aurei passim meminit, item & tremissis numi, eum expendens ad tertiam solidi aurei partem. Extant sane leges istae, & nunc eo quidem sermone, atque idiomate, quo fuere olim scriptae, nempe latino, & rursus e regione Hispano, quo tunc Gothi vtebantur, quo & nunc paululum antiquatis nouatisque dictionibus, vtimur. Quinta conclusio ex praemissis hunc in modum deducitur, Quamuis aureus a solido, nec re, nec nomine in effectu differat, nec vsquam ei dissimilis fuerit numus: tamen hic sub Consulibus, & Caesaribus fere ad Constantinum vsque maior pondere fuit, quam qui sub Constantino, & successorib. fuerit postea signatus Haec ideo probatur, quod iam dixerimus, aureum, etiam ponderis duarum drachmarum, & qui quartam habet vnciae partem, dictum esse solidum. Deinde quia numus hic, qui olim appendit quartam vnciae partem, postea sub Constantino, & Iustiniano sexta suit vnciae pars. Qua ratione nos lib. 1. Variarum resolutionum. cap. 11. asseruimus, & nunc constanter asserimus, aureum veterum Iurisconsultorum ab aureo codicis Theodosiani & Iustiniani ex eo differre, quod aureus ille vetus quarta fuerit vnciae pars: aureus autem, vel solidus Iustiniani, & aliorum Caesarum, qui a Constantino imperium obtinuere, sextam tantum appenderit vnciae partem. Atque ideo rem istam obiter tetigisse videntur, qui discrimen hoc hac in controuersia nondum constituere. Superest nunc his satisfacere rationibus, quae pro contraria sententia fuere adductae. Non enim obstat textus in d. l. quoties. C. de susceptor. praep. & arcar. ea siquidem constitutio edita fuit a Valentiniano & Valente Caesaribus, vt constat ex libro 12 Codicis Theodosiani tit. 6. quo tempore aureus vel solidus iam erat pondere diminutus, maximeque a veteri dissimilis, quippe qui sexta esset vnciae pars. Errant ergo, qui eam constitutionem Alexandro Seuero, vel Iustiniano tribuendam esse censent. Non igitur quidquam nostram opinionem diuellit, quod ibidem solidus sexta vnciae pars censeatur: sicut Isidorus, & alij scripsere. Secunda ratio ab Antonio Augustino collecta ex [art. 4]l. vnic. C. de collat. aeris. libro 10. non admodum vrget, quod ostendere conabimur, prius statuentes rationem ipsius inductionis, qua vir ille doctissimus vtitur. Is etenim existimat, ab eadem constitutione libras aeris viginti solido vno aestimari, atque ideo solidum valere centum viginti sestertios: cum quaelibet aeris libra efficiat viginti quatuor asses semunciales, ex quibus constituitur valor sex sestertiorum ad rationem quatuor assium pro quolibet sestertio: Vnde deducitur, solidum ea lege valuisse centum viginti sestertios, & sic triginta denarios. Hinc sane Antonius August. existimat, solidum eius fuisse ponderis, cuius fuerit aureus, cum tanti sit valoris, imo pluris aestimetur. Posset equidem pluris hec inductio fieri, si vtamur lectione, secundum quam dict. l. vnic. legitur in C. Theodosiano libro 11. titul. 22. l. 2. his equidem verbis. Arcadius & Honorius, A. A. Hilario. Aeris precia, quae a prouincialibus postulantur, ita exigi volumus, vt pro viginti quinque libris aeris solidus a possessore reddatur. Dat. V. Calen. Ianuar. Mediolani. Arcad. IIII. & Honorio III. A. A. & Conss. Hinc vides, Lector candide, iuxta Antonij Augustin. rationem, vnum solidum aureum aestimari centum quinquaginta sestertijs, denique triginta septem denarijs. Quam aestimationem maxime iniquam esse satis constat, si legitima proportio auri ad argentum obseruetur: Idcirco non possum ipse mihi persuadere, solidum aureum tanti vnquam aestimatum fuisse, vt triginta septem argenti denarios valuerit: id etenim nec memini, me alicubi legisse, nec Budaeus, Alciatus, Leonard. Portius, Agricola, ipséue Antonius August. tantae aestimationis mentionem fecere. Nam & si solidus, vel aureus quarta fuerit vnciae pars, ac duas appenderet drachmas, si tanti aestimaretur, esset proportio auri ad argentum ad rationem vnius pro decem & octo partibus. Quod si solidus constituatur ex sexta vnciae parte, vt ad d. l. vnic. constituendus est: profecto esset haec proportio ad rationem vnius portionis auri pro viginti & octo argenti portionibus. Quod adeo absurdum est, vt facilime refelli queat. Sed etsi lectionem communem admittamus, quae vulgo recepta est, & authoritatem publicam habet, minime permittam, nec concedam, ex d. l. vni. adno tari, solidum vnum valuisse tempore illo centum & viginti sestertios, id est, triginta denarios. Non enim est credendum, aurum eo tempore, quo maiorem habuit aeris, aut argenti portionem, quam olim habuerit, pluris tunc, quam olim aestimari, cum eius esset in Italia penuria. Praesertim haec aestimatio admittenda non est, vel ex eo, quod multum dissimilis sit, & iniqua proportio auri ad argentum sic sane non verebor asserere, solidum aureum sub Arcadio & Honorio Caesaribus nequaquam tanti fuisse valoris, quanti ipse Anto. Augustin. inductione diligenti opinatur. Ipse vero coniecturis quibusdam, & his a iustitiae rectitudine deriuatis contendam, solidum au[art. 5]reum tertia parte veteris aurei diminutum, itidem & tertia aestimationis, ac precij parte a veteri deficere: qua ratione cum vetus ille aureus valuerit viginti quinque denarios argenteos, solidus Iustiniani, & aliorum Caesarum a Constantino, erit aestimandus denarijs argenteis fere decem & septem: haec enim aestimatio congruit proportioni auri ad argentum, quae eo tempore iusta censebatur, sicuti nos superius tradidimus. Et probatur in l. 1. C. de argenti. pre. lib. 10. vbi libra argenti, quae constat ex octuaginta quatuor denarijs, quinque aureis solidis estimatur. Eandem opinionem probauimus lib. 1. variar. resolut. cap. 11. quo in loco deduximus Iustiniani solidum ad hunc, quem modo exponimus, valorem. Caeterum quod aureus olim habuerit hanc aestimationem centum sestertiorum, aut viginti quinque denariorum, tradidere Gulielmus Budaeus, Alciatus, Georgius Agricola, & alij hanc rem tractantes, nec negat ipse Antonius Augustinus. Sed & hoc manifestum fit ex Tranquillo, in Othone & Cornelio Tacito, quorum superius meminimus, ad probandam eius aetatis proporitonem auri ad argentum. Idem & Leonardus Portius palam & aperte asseuerat. Nam & tot doctissimorum virorum sententia, qua valor aurei constitutus est ad centum sestertios, etiam cum erat quarta vnciae pars: omnino euerteretur ex dict. l. vnic. si Antonij Augustini interpretatio foret admittenda, cum ex ea aureus aestimandus sit centum viginti sestertijs numis: & tamen erat tunc aureus ponderis eius, quod constat ex sexta vnciae parte: Idcirco ipse, ni fallor, existimarem, certius esse, Caesares ipsos Arcadium & Honorium in tributis exigendis a prouincialibus, quamlibet aeris libram minoris aestimasse, quam ea redacta ad numos aereos publica authoritate percusos Romae aestimaretur. Idque factum est, ac fieri potuit, vt prouinciales minus grauarentur in exactione tributorum, & inuitarentur ad soluendum aurum pro aere, si de aeris exacta aestimatione aliquid ea ratione remitteretur. Item quia vilior erat aestimatio aeris in prouincijs, quam Romae & in Italia. Ex quibus statutum est, vt in tributorum exactione, aerísque collatione satis esset, pro viginti aeris libris aureum solidum conferri. Qui quidem solidus aestimationis erat decem, ac septem denariorum: quia sextam vnciae partem pendebat: atque ita pro qualibet aeris libra soluebantur sestertij tres, & fere dimidius, secundum ea, quae paulo ante adnotauimus. Huic interpretationi, quam ad dict. l. vnic. adduximus, accedit & altera constitutio in l. vnic. C. [art. 6]de argenti precio. lib. 10. qua statutum est, in publicis pensitationibus posse pro qualibet argenti libra quinque solidos aureos solui. Et est hec constitutio Imperatorum Arcadij & Honorij ad Eutychianum praefectum praetorio, extatque in Codice Theodosiano libro 13. titul. 2. Nam si solidus quilibet aestimaretur sestertijs centum aut centum viginti, & sic viginti quinque denarijs aut triginta: vt censet Antonius August. esset profecto iniqua commutatio, & iniuriosa his, qui tributa soluere tenentur, cum pro octuaginta quatuor denarijs, ex quibus argenti constat libra, soluerent ipsi centum viginti quinque denarios, quos efficiunt quinque aurei solidi: aut sane centum quinquaginta denarios iuxta ipsius Antonij Augustini aestimationem. Quod si solidus quilibet constans ex sexta vnciae parte, aestimetur, vt aestimari debet, decem & septem denarijs fere, tunc plane constat, quinque solidos efficere octuaginta quatuor denarios, ex quibus libra argenti conficitur. Haec ergo Caesarum constitutio ita intellecta plurimum iuuat eam aestimationem, quam nos constituimus ad solidum aureum, cuius mentio fit in Codicibus Theodosiano, & Iustinianaeo, ex quo, ni fallor, secunda ratio tollitur. Tertia ratio non oberit nostrae opinioni, si exacte considerentur conclusiones, quas hoc in §. constituimus. Non enim negamus, solidum aureum cuius a Iustiniano mentio fit, sextam esse vnciae partem, aureum vero veterem quartam fuisse vnciae partem constanter asseueramus. Iustinianus autem, vt moris est apud legislatores, cum vellet veterum Senatusconsultorum, Praetorum & Iurisconsultorum responsa lege noua confirmare aut interpretari, monetam, & numos priorum legum, aureos quidem aut solidos, sui temporis numis aureis exposuit, & significauit, licet pondere fuerint diminuti. Liberum enim est hoc legislatori. Voluit sane Iustinianus deinceps poenas legum antiquarum expendendas esse ad rationem numorum, quibus eius principatu Romani vtebantur. Probatur hoc apud eundem Iustinianum in §. sed nostra. Institut. de succes. liber. vbi agens ipse Imperator de libertis Centenarijs Papiam legem referens, quae de centum mille sestertijs loquebatur, eius quantitatem ad centum aureos deducens, ita scribit, vt pro mille sestertijs vnus aureus computetur. Non enim voluit Iustinianus, mille sestertios vnius aurei tantum aestimationem efficere, id quidem falsum esset, siue accipiamus aureum veteris ponderis, siue solidum Iustiniani, qui est sexta vnciae pars: sed veterem summam ad minorem deduxit. Vt tandem centenarius libertus olim ex lege Papia centum sestertia in bonis habens, hodie dicatur is, qui centum solidos habuerit aureos ex Iustiniani constitutionibus. Atque ita locum illum Iustiniani explicarunt Enguinarius Baro ibi Budaeus libr. 2. de asse. Alciat. libro 3. dispunct. c. 9. Antonius Augustin. libro 2. emendatio. cap. 7. Sic regia Partitarum lex 10. titul. 22. part. 4. eum esse censet libertum centenarium, qui habeat in bonis centum aureos marauedinos, quos ipse interpretor numos aureos, nostra fere aetate dictos Castellanos, & similes aureo solido Iustiniani, qui sextam appendit vnciae partem. Quarta ratio eodem iure tollitur, siquidem leges veteres, quo ad poenam aureorum veterum reducuntur ad nouos aureos, seu solidos, qui sub Iustiniano Caesare expendebantur. Quinta contrariae opinionis probatio eandem adsequitur solutionem. Nam Iurisconsultorum responsa intelligenda sunt de veteribus aureis, quorum quilibet quartam habuit vnciae partem. Decisio vero Iustiniani est accipienda de solidis, & aureis eius temporis, quorum quilibet sextam appendebat vnciae partem. Hic tamen ex hoc sequitur, aureum veterem, & eum, qui sub Iustiniano percutiebatur, eiusdem ponderis fuisse: Siquidem poenam veterem aureorum, cum hi non essent tunc in vsu, nec eius ponderis percuterentur, transtulit Iustinian. in aureos, & solidos minoris ponderis, qui tunc percutebantur, & publice signati expendebantur. Sic sane nos fatemur tex. in dict. §. vltim. inst. de poen. teme. litig. esse intelligendum de solidis, quorum quilibet sexta erat vnciae pars. Nec in libro primo variar. resoluti. cap. 11. contrarium scripsimus: imo nec vsquam mente cogitauimus, quippe qui palam & apertissime aureum veterem distinxerimus a solido Iustiniani, cuius est praecitata decisio, & Iustiniani solidum non semel sextam vnciae partem fecerimus. Sexta ratio poterat profecto vrgere aliquantulum, si in d. c. qui subdiaconum, mentio facta fuisset de aureis, cum in lege regia Partitarum eadem decisio sermone Hispano sub mentione, & nomine solidorum expressa fuerit. Etenim tunc probaretur, aureum & solidum idem esse, & hos numos eiusdem ponderis fuisse. At cum in d. c. Qui subdiaconum. de solidis mentio fiat: sicuti & in d. l. regia, nullo quidem modo probatur illic, aureum, & solidum eiusdem ponderis fuisse. Presertim, quia fortassis haec inductio ad aureos non pertinet, nec ad solidos Iustiniani. Nam solidi, quorum in hac specie mentio fit in d. c. qui subdiaconum. aurei non erant sed argentei, nec erant tanti valoris & precij, quanti [art. 7]censentur solidi aurei Iustiniani, & aliorum Caesarum, quorum constitutiones referuntur in Codicibus Theodosiano & Iustinianaeo. Ad hoc vero probandum summe adnotandum est, Gratianum in d. c. qui subdiaconum. 17. q. 4. decretum illud adsumpsisse ex Iuonis Carnotensis decretorum libro, qui & id deduxerat ex libro 5. capitularium. Sicuti constat ex lib. 8. Iuonis. tit. de eo qui clericum interfecit. Liber autem Capitularium, vt & hoc obiter explicemus, cum a Gratiano saepe fiat eius mentio, continebat leges quasdam a Carolo Magno latas de rebus ecclesiasticis, vt inquit Franci. Balduinus in prolegomenis, pag. 120. Huius libri seriem & rationem diligentissime expendit Carolus Molinae. in commentarijs ad edictum Regis Gallorum Henrici Secundi, pagina 5. vbi inquit, seipsum librum hunc legisse, & Angesisum Abbatem quatuor libellos quodam certo ordine distinxisse ex capitularibus Caroli Magni, Ludouici Pij, & Lotharij, quorum duobus primis leges de rebus ecclesiasticis refert. Idem scribit Rhenanus in adnotatio. ad Tertullianum libro de Corona militis. Hoc ipsum palam asseuerat Trithemius de scriptoribus eccles. qui testatur, hos Angesisi libros seipsum legisse & vidisse. Sed & in hac specie, quam tractamus, Burchardus Vuormatien. episco. libr. 6. decre. ca. 5. refert ex concilio apud Theodonis villam habito. cap. 3. Decretum quoddam, quo misericors admodum & benigna censetur poena praedicta per Carolum Magnum in capitularibus statuta, & ideo ea ibidem augetur, vt pro homicidio subdiacono episcopo soluantur pro compositione 400. solidi, pro homicidio diaconi. 600. solidi, pro homicidio presbyteri. 900. pro homicidio episcopi duo mille, & 700. Rursus idem Burchar. c. 6. adducit decretum Concilij Prouincialis Triburiens. quo eadem augetur poena, aut pecunia pro compositione soluenda Episcopo, saltem quo ad homicidium presbyteri & episcopi. Nam pro homicidio presbyteri episcopo soluendi sunt mille & ducenti solidi. pro homicidio autem episcopi triplex redditur hec compositio, nempe soluuntur termille & sexcenti solidi. Hinc ipse conijcio aliquot rationibus, hos solidos non esse aureos, nec similes his, quorum meminerit Iustinianus. Primum, quod annis fere tercentum post Iustinianum tam varia Imperij Romani mutatione non est admodum veritati consonum, eosdem aureos solidos percuti publice, & expendi. Deinde quia in concilio praecitato apud villam Theonis misericors admodum existimatur punitio capitularium Caroli Magni, quae certe non esset, quo ad pecuniariam compositionem, si solidi illi aurei, & veteres censerentur, maxime quia praeter aliam iudicij secularis punitionem, pecunia in dictis canonib. definita pro compositione soluitur episcopo, vt homicida ad poenitentiam, & absolutionem admittatur. qua ex causa satis grauis est pecunie definite solutio, etiamsi de solidis argenteis intelligatur. Et praeterea cum capitularia Caroli Magni de numis Gallicis & Germanicis sint intelligenda, non conuenit ratio aureorum solidorum Iustiniani apud eas gentes, quae tunc maxima ex parte ab Imperio Caesarum, qui Constantinopoli sedem habuerant, ad Francorum reges & alios desciuerant. Sed & in legib. Salicis, quae apud Francos veteres admodum & antiquae censentur, mentio fit solidorum, quorum valor & precium ex denarijs aestimabatur, authore Rhenano lib. 2. rerum Germanicarum: quo in loco distinguitur solidus duodecim denariorum a solido quadraginta denariorum. Ex Gallicis aunt numis solidos ipse Turonicos, aut Turonenses memini me expendisse apud Budaeum lib. 5. de Asse, hac habita ratione, vt quilibet solidus Turonensis, qui ex argento & aere mistis, vt conijcio, percusus est, valeat 12. denarios Turonenses. Septem autem solidi Turonenses a Budeo estimantur didrachmo veteri: & sic duobus argenteis denarijs Romanorum, quia Budeus denarium & drachmam idem esse semper censuit. Hic igitur solidus Turonensis estimari poterit apud nos tertia vnius argentei numi Regalis parte, denique paulo minus, nempe ex eo, quod iuxta Budei sententiam septem hi solidi efficiant apud Gallos aestimationem duarum drachmarum, quae apud nos constant ex duob. iustissimi ponderis argenteis, quib. aurifices & fabri argentarij vtuntur ad pondus, quorum quilibet aliqua ex parte maior est numo argenteo regali, quem in commutationib. expendimus. Vnde perpendere licebit, quemlibet ex ijs solidis Turonensib. valere nostros aereos vulgares marauedinos decem. Denarius vero Turonensis minoris valoris est, quam noster hic numus aereus, marauedinus vulgo dictus. Quamobrem poterit non temere ad hos solidos Turonenses deduci decisio a Gratiano ex capitularib. tradita in d. c. qui subdiaconum. Forsan & ad eosdem referenda est compositio, quae solutis certis solidis iniungitur in cap. cum deuotissimam. 12. q. 2. Ex epistola Gregorij Papae. 33. libro 4. ad Constantiam Reginam Gallie. Cuius item meminit Burchardus lib. 11. c. 2. Percusi etiam olim fuere Turonis numi argentei, dicti Turonenses argentei, quorum mentio fit in Cle. 2. de magiste. ad constituendum modum expensarum & sumptuum, qui fieri solebant in dignitate doctorali suscipienda. Hi numi varie quidem ab interpretibus aestimantur: sed in extrauag. prima de sensibus inter communes §. porro, ita examinantur, vt duodecim argentei Turonenses efficiant Florenum Florentinum aureum. Hic tamen Florenus Florentinus aureus maior videtur octaua ex parte Floreno Aragonio ex l. 62. Henrici re[art. 8]gis 2. Tauri statuta aera 1407. At Florenus Aragonius octo fere valet argenteos numos regales Castellanos. Ex quo, & ex his, quae simul tradidere Bart. in l. Paul. ff. de solut. col. 1. & Alciat. lib. 3. dispunct. ca. 9. poterit Florenus praedictus Florentinus nouem argenteis numis Regalib. Castellanis aestimari. Sic sane argenteus Turonensis, cuius mentio fit in d. clem. 2. erit minor fere quarta ex parte numo argenteo regali Castellano, qui drachmam argenti appendit: Qua ratione vndecim ferme argentei Turonenses efficiunt vnam argenti integram vnciam: & ideo quilibet Turonensis argenteus aestimabitur viginti quinque nostris aereis marauedinis. Idcirco Panor. in d. cle. 2. tria millia Turonensium argenteorum, de quib. illic traditur, ad ducentos & quinquaginta Florenos de camera deducit, existimans, hanc esse veram illorum aestimationem. Quam ob rem iuxta illam constitutionem nemo poterit in doctorali gradu & honore adipiscendo expendere vltra ducentos simplices aureos, & ducatos Castelle, quorum quilibet vndecim numis argenteis regalibus aestimatur. Quod si quis solidos capitularium Caroli Magni, de quibus in dict. cap. qui subdiaconum. interpretari velit argenteos Turonenses, non admodum refragabor. Nam & tunc satis sufficiens erit compositio. Solidi autem quorum mentio fit in c. vlt. de rerum permut. non sunt ad solidos Iustiniani, nec ad aureos veterum Romanorum referendi, sed ad solidos Vngaricos argenteos, Vt opinor, qui percusi fuere regis Vngarie authoritate: & ideo in d. cap. vlt. solidi regales dicuntur, vt inde non temere opinemur, eos numos non esse veteres Romanorum, nec Imperatorum authoritate, imo regia fuisse percusos. De his solidis, qui referuntur in c. conquerente. de offic. ordin. maior est dubitatio. Siquidem glo. in c. placuit. 10. q. 3. scribit, solidos illos pares esse, & similes aureis, & solidis Iustiniani. Quod mihi multis ex causis placet. Primo, quia Bracharense consilium secundum, in quo statuitur, Episcopos nomine cathedratici non posse exigere vltra duos solidos a qualibet ecclesia. c. placuit modo citatum. celebratum fuit sub rege Sueuorum Theodemiro, & rege Gothorum Athanagildo, anno Domini. D. LXIIII. vt constat ex diuo Isidoro in Historia Sueuorum & Gothorum: vt interim & obiter admoneam lectorem in libro Conciliorum, qui vulgo circumfertur, tempus celebrati huius concilij Bracharensis vitio erratum esse. Est enim inibi ita scriptum. Anno secundo Regis Ariamiri Aera. DCX. sub Honorio Papa 1. Est equidem ita legendum: Anno Secundi Regis Theodomiri AEra. DC II. sub Ioanne Papa Tertio. Cuius rei testis est diuus Isidorus, isque maximae authoritatis author illis temporibus proximus, qui in historia Sueuorum scribit, Theodomirum coepisse regnare anno Domini DLXIII. Et cum eius Regis secundo anno congregatum fuerit hoc Bracharense Concilium secundum, apparet, eius certum tempus tribuendum esse anno Domini. DLXIIII. AErae. DCII. quo tempore summum Pontificatum obtinebat Ioannes 3. Nam Honorius electus est multo post anno quidem Domini. DCXXII. Hoc aunt Bracharense concilium iuxta hanc rationem plane contigit Iustiniani Caesaris aetate: & ideo mirum non est, quod ad eius numos, id est, ad solidos aureos referatur. Secundo, quia haec eadem decisio de duobus solidis ab Episcopo exigendis pro iure cathedratici traditur a Gratiano in cap. inter caetera. 10. q. 3. Ex concilio Toletano quarto, seu potius ex concilio Toletano septimo, capitu. 4. vt admonuit Antonius Demochares, quod concilium celebratum est anno Domini. DC. 46. quo tempore, ac postea Reges Gothorum vtebantur proprijs in legib. & constitutionibus solido aureo Romanorum, quemadmodum iam semel admonuimus, & modo iterum admonemus ex Foro Iuzgo lib. 7. cap. vlt. & lib. 8. tit. 4. Tertio ex eo in hanc accessimus sententiam, quod sub Iustiniano Pelagius Papa primus paulo ante hoc Bracharense concilium statuerat, duos tantum solidos exigendos esse ab Episcopo iure cathedratici: vt apparet ex cap. illud. & capit. vlti. 10. q. 3. De quo est sane constituendum, eum intellexisse de solidis aureis, quibus eo tempore Romani, apud quos summum agebat pontificem, vtebantur, & de quibus leges tunc latae, ab Imperatorib. erant intelligende. Quod non latuit virum illum doctissimum Martinum Bracharensem Episcopum, qui huic praefuit secundo Bracharensi concilio, quique a Pelagij Papae decreto canonem concilij deduxit. Septima ratio ad leges Fori Castellani pertinet, quarum authoritas pendet ab vsu & praxi, iuxta quam varia semper fuit in hoc regno solidorum aestimatio. Sed & apud leges istas hac in specie nihil aliud legimus, quam quod poena legibus Romanorum statuta sub aureorum mentione, sit item repetita sub eadem solidorum quantitate: quod & Iustinianus fecit, & fecere viri illi doctissimi, qui Partitarum leges Alfonsi decimi iussu & authoritate concinnarunt. Nec tamen id opinioni Budaei refragatur, quemadmodum superius adnotauimus, & statim repetemus. Praesertim, quia regia lex Partitarum. 12. tit. 9. part. 7. dum leges illas de sepulchro violato refert, non appellauit aureos Iurisconsultorum solidos, sed marauedinos aureos, lex autem 14. tit. 13. par. 1. statuit, non minoris aestimandam iniuriam sepulchri violati, quam centum marchis, cum de centum aureis hoc ipsum dixerit lex 3. ff. de sepulchro violato. & d. l. 12. titu. 9. part. 7. quod discutere conabimur inferius. Octauae rationi responsurus illud profecto praefabor, me multum in qualibet dubia concertatione Accurs. Bart. Bald. & huiusce classis authoribus tribuere, quoties de perscrutando vero Iurisconsultorum sensu, aut de cognitione earum dictionum, que huius nostrae professionis propriae & peculiares censentur, agendum sit. At vbi de veterum latinarum dictionum interpretatione tractetur, existimo non ita certam esse eorum authoritatem. Temporis siquidem vitium fuit, non ita proprie ab his authoribus aliquot Latinae linguae dictiones acceptas fuisse. Idcirco cum hac in parte tractemus de veterum numismatum pondere & estimatione, potius credendum erit Grecae & Latine lingue eius temporis vetustissimis scriptoribus, & nostrae aetatis hominib. qui magno cum labore collatis veterib. numis rem istam diligentissime explicarunt. Quod si quis de verborum significatione credendum omnino Accursio, Bart. & alijs censuerit, plane percipiet ex Budaeo, Alciato, Nebricensi, Antonio Augusti. & his similibus, quod passim errores illi necesse sit probet, & admittat. Quis enim, vt interim alia omittamus, credet Accursio? qui in l. vnic. C. de argenti precio lib. 10. quinos solidos aureos in collatione pro [art. 10]singulis argenti libris soluendos decem interpretatur, maximo & fere puerili errore ad intellectum ipsius constitutionis plurimum conducente, cum illic quinque potius solidi fuerint intelligendi. In eundem errorem labuntur ipse Accursius in l. nam & si fur. §. vlti. ff. si cert. petat. in l. si ita stipulatus fuero, si Titius. in princ. ff. de verbo. oblig. in l. vt agendi. C. de cursu publico. in l. qui textrini. C. de murilegulis. li. 11. in l. sciendum. ff. de l. Idem Accurs. in Prooemio Digest. verb. denarum. & in l. stipulatio ista. §. Eum qui ita. ff. de verb. obligat. Alberic. & Iaso. in l. vltim. ff. de in ius voc. Bart. in d. §. Eum qui ita. quo in loco scribit, etiam in legibus poenalibus dena viginti significare: quod adeo manifestum esse censet, vt nulla indigeat benigniori interpretatione. Sic sane Bar. lege lata, vt bini digiti amputentur falsi crimen committenti, facilime iudicaret, quatuor digitos illi fore amputandos. Qua ratione ob errorem grauissimum in re fere elementaria, quis contra legem duos amitteret digitos? Quis item obsecro ferat? hac in re praeiudicium facere opinionem Accur. in l. vnic. C. de imponen. lucra. descript. quem illic perperam Pyrrhus sequitur, dum siliquam solidum interpretatur: cum siliqua sit solidi vicesima quarta pars: sicuti ex adnotatis superius deducitur, atque in specie probant Budaeus lib. 5. de Asse. Idem in l. qua vulgo. ff. de aedili. edict. Alciatus in l. frumenta. ff. de verb. signi. Ant. August. lib. 2. emenda. c. 8. & c. 9. Georgius Agricola lib. 5. de ponderibus. Etenim cum solidus habeat drachmam vnam, & scrupulum, plane constat, siliquam, quae est sexta scrupuli pars, esse vicesimam quartam solidi partem. Nam & drachma decem & octo siliquas appendit, & sic tria scrupula. Idem explicat eleganter Carolus Mol. de contractibus. q. 1. nu. 64. & 68. hoc ipsum & Isidorus scripsit, cuius mentionem fecit idem Accur. in auth. nullum credito. agrico. colla. 5. verb. Solidum. vt hinc magis miremur viso eo authore, Accursium toties hallucinatum fuisse. Ex quibus itidem intelliges, quanti sit aestimanda siliqua aurea in authent. Sed hodie. C. de epis. & cler. & in authen. de sanctissimis episcopis. §. Sportularum. erit equidem vicesima quarta pars aurei numi Castellani, cuius speciali hoc nomine superius meminimus: atque ideo siliqua numus aureus aestimabitur nostris viginti aereis marauedinis. Haec longius adduximus, quam ab initio constitueramus, vt admoneremus, numismatum, & veterum Latinarum dictionum interpretationem non ab Accursio, & eius adseclis, sed ab alijs probatissimis authoribus petendam esse. Cui rei & negocio egregiam dedere operam, quo ad iuris ciuilis libros, Guliel. Budaeus, Alciatus, Zasius, & noster Nebrissensis, & Antonius Augustinus, atque alij plaerique. Nona ratio facilime tollitur: siquidem viri illi doctissimi, qui Partitarum leges edidere, sequuti Iustinianum, eiusque constitutiones, quibus solidus sexta vnciae pars censetur, omnes veteres aureos absque vllo discrimine pares fuisse solidis Iustiniani existimarunt. Atque ideo veteres leges, & Iurisconsultorum responsa, quibus mentio aureorum facta est, ad monetam deduxere eandem, nempe ad aureos marauedinos. Vnde non magis obstant Partitarum leges, quam Iustiniani responsa. Nam etiamsi conditores legum regiarum notam habuissent distinctionem veterum aureorum ab his, quorum meminit Iustinianus: attamen videntur veteres aureos in huius regni numos itidem aureos tunc vsui publico percusos commutasse: quemadmodum fecit ipse Iusti. Quod si viri illi eruditissimi opinati sunt, eiusdem ponderis fuisse veteres aureos & Iustiniani solidos, seruabimus in hoc regno eorum sententiam regia authoritate diffinitam in iudicijs, & alijs actionib. non tamen inde certum erit, aureum veterem sextam, vt Iustiniani solidum, fuisse vnciae partem. Cum harum legum authoritas extra Castellae Regnum minime sit admittenda, nec ex ea iure possimus Budaeum, Portium, Alciatum & Agricolam conuincere. Non tamen praetermittam in hoc ipso libello aliam regiarum legum interpretationem quantum ad numismatum aestimationem distinctius tradere, quippe qui videam, opere precium me facturum, si huic negocio operam qualemcunque praestiterim: vel in hoc, vt doctiores ansam hinc capiant, rem istam non admodum vulgo cognitam in publicam vtilitatem diligentius tradendi & examinandi. Igitur oportet Iurisconsultorum veterum responsa, & Iustiniani constitutiones, aliorumque Cesarum, constituta ratione temporum omnino distinguere ad propriam, ac veram aureorum & solidorum aestimationem. Sic Budaeus lib. 5. de Asse. hanc aureorum & solidorum differentiam testatur, se deprehendisse appensis aureis numismatis Caesarum ab Augusto Octauiano ad Commodum, & Mamaeam Alexandri Seueri matrem, quae quartam appendebant vncie partem: rursus aureis numis Constantini Magni, Iuliani Magnentij, & Iustiniani, quorum pondus sextam efficiebat vnciae partem. De aureis item solidis mentio fit [art. 11]in sacra scriptura. primo Paralipomenon c. 29. Polliciti sunt itaque principes familiarum, & pro ceres tribuum Israel, Tribuni quoque & Centuriones, dederuntque in opera domus Domini auri talenta quinque millia, & solidos decem millia de eadem re tractans Iosephus libro 7. antiq. c. 15. inquit, Oblata sunt auri quidem talenta quinque millia, & stateres decem millia. Etenim qui solidi in sacris Biblijs dicuntur, a Iosepho stateres appellantur, vt plane intelligamus, solidos istos aureos fuisse quatuor drachmarum, nempe siclos Hebraeos sanctuarij, de quibus superius in c. 2. latiorem mentionem fecimus. Nam licet Atticus stater didrachmus fuerit: frequentius tamen stater non tam numus est, quam pondus quatuor drachmarum, quod ex Cleopatra, Epiphanio, Hieronymo, & Hesychio adnotauit Georgius Agricola lib. 2. de externis ponderibus. Idem probat Budaeus lib. 4. & 5. de Asse. Solidus igitur hic sacrorum Bibliorum erit quatuor drachmarum, & idem qui ab Hebraeis siclus dicitur: Atque ideo stater hic seu solidus aureus appendit nostros quatuor aureos drachmales fere, quos Ducados senzillos dicimus. Stater vero & argenteus & aureus fuit: cum certum pondus, & saepe eius ponderis numum significet. Erat & olim aureus numus stater Craesius dictus, cuius pondus par erat numo aureo, [art. 12]& stateri Darico, quem duas drachmas habuisse, superius ostendimus. Craesius igitur aureus duarum drachmarum Atticarum pondus habuit: sicuti ex Aristophanis interprete probat Georgius Agricola libr. 2. de pondere monet. Qua ratione Craesius hic par erit aureo veerit Romanorum, & aureo nostro duplo: quem vulgus Doblon appellat. Stater item Cyricenus aureus numus erat, qui valebat viginti octo drachmas Atticas argenteas, vt apparet ex Demosthenis oratione ad Phormionem: idcirco habita proportione auri ad argentum probari videtur, aureum istum appendisse duas drachmas, & dimidiam, ac fortasse plus ad rationem vnius drachmae auri pro decem argenti, quod fere Budaeus, & Agricola fatentur. Eiusdem fere ponderis erant aurei, seu stateres Macedonici, & Regum, qui Alexandro Magno successerunt: vt idem Agricola censet libr. 2. de pondere monetar. Budaeus tamen lib. 5. de Asse testatur, se vidisse numum aureum Lysimachi Regis, quem non potuit appendere, & tamen suspicatur, eum quatuor drachmarum pondus habuisse. Illud sane praetermittendum non est, quandoque aureum staterem quo ad pondus quatuor drachmarum, dictum esse eiusdem ponderis numisma. Quin & Minae, hoc est librae pondus, dictum fuisse staterem, scribit Iulius Pollux de rerum vocabulis, vt quidam interpretantur. Ipse vero censeo, minam & librae, & numi nomen fuisse, atque ideo apud Pollucem, mina, vt numus, stater dicitur: quod Ludouic. Caelius adnotauit libro 6. lection. antiq. cap. 2. Qua ratione stater aureus minam aequabat, & vterq; numus erat. Sic & Iosephus lib. 2. antiq. cap. 3. argenteos numos, quorum mentio fit Genesis cap. 37. minas appellat intelligens, vt opinor, stateres argenteos quatuor drachmarum, & sic sanctuarij siclos Hebraeos. # 4 THEMA CAP. IIII. Quánam ratione sit examinanda libra in iure. SVMMARIA. -  1 Argenti libra qualiter intelligatur. -  2 Auri libra, quónam modo aestimetur in iure. -  3 Libra quandoque non pondus, sed numus est. -  4 Sestertium generis neutrius expenditur, aliquotque loquendi modi traduntur. -  5 Talenta varia examinantur ad rationem valoris & ponderis. CAPVT IIII. Quando legibus auri, vel argenti libra iure multae indicitur, aut ratione poenae ob crimen aliquod exponitur, quod passim constat, & ideo oportet inquirere, qualiter sit in hisce legibus libra aestimanda & expendenda. Etenim vbi libra, vt pondus auri, vel argenti indicitur, erit referenda in tot ar[art. 1]genteos denarios, vel aureos numos, quot Romana lege, regia, vel prouinciali ex duodecim vncijs auri, vel argenti percutiuntur. Quae quidem ratio facilime haberi poterit ex his, quae hoc in tractatu tradidimus: sic sane est interpretanda decisio l. 2. C. de episcop. audi. l. ab executione. C. quorum appellat. non recip. quibus equidem legibus temere appellanti poena imponitur quinquaginta librarum argenti, & quandoque centum indicta est. l. ciuitas. C. de officio rector. prouinciae. Argenti etenim libra quaelibet duodecim vnciarum aestimatur nonaginta sex numis argenteis regalibus iustissimi ponderis nempe drachmalibus: aut centum ex his, qui publica, & regia percussi autoritate in commutationibus expenduntur. quemadmodum ex capit. 2. deduci facilime poterit. Eodem pacto est accipienda poena triginta librarum argenti, quae sacrilegis infertur in cap. quisquis 17. q. 4. Ex Ioanne Papa VIII. & Iuone Carnutensi lib. 2. titul. de sacrilegio. Quamuis in hac specie, quia haec poena indicitur ex argento purissimo, quod vulgo Plata acendrada dicimus, maior erit aestimatio facienda cuius libet argentei numi: cum hi numi, quibus vtimur in commutationibus, etiam si argentei sint, habent tamen aliquam aeris partem admistam. Ex his, etiam constat interpretatio l. properandum. §. sin autem vtraque. C. de iudi. & l. vnic. C. de ratio. oper. publico. quibus constitutionibus poena infligitur librarum auri certo quodam distincto numero. Est enim [art. 2]quaelibet libra ex his referenda in septuaginta duos solidos, seu aureos numos Iustiniani, vel quadraginta octo aureos veteres Romanorum: aut duplos aureos in his regnis signatos authoritate Regum Catholicorum Fernandi, & Elysabeth. Hoc ipsum notandum est ad l. Si quis sepulchrum. C. de sepulchro violat. Quandoque libra non pondus, sed numus est, qui hoc nomine censetur: aut sane hoc librae nomine paucorum numismatum numerus significatur. Quod Budaeus explicat libro quarto de asse. Ex quo refert Carolus Molinae. de contractibus q. 100. nume. 781. Circa tempora Iustiniani libram staterem fuisse aureum non magni ponderis: atque inde deducit, etiam olim libram fuisse numeralem longe minorem iusta & ponderali duodecim vnciarum. Quod inde forsan procedit, quia Iulio Polluce authore, cuius in c. praecedenti meminimus, stater aureus, mina dictus sit: minam autem Graecam dictionem plerique libram latine interpretantur: tametsi ad exactam librae, & mine rationem discrimen sit inter haec duo pondera constituendum: sicut probat Georgius Agricola. libr. de ponderibus, & mensuris. Quamobrem stater pondus quatuor drachmarum libra dici potuit, & ea ratione numerus quatuor drachmarum auri, & numus item aureus quatuor drachmarum dici potuit tunc libra numeralis. Quod mihi admodum arridet ad plerasque Iustinianaei Codicis leges intelligendas: praesertim vbi poena grauissima videri potest, si auri libra ad rationem duodecim vnciarum iudicetur Hinc denique existimat Carolus l. vltim. C. de cupressis libr. 11. non de libra auri ponderali, & sic duodecim vnciarum, sed de libra auri numerali, aut numaria fore intelligendam. Statutum enim est in d. l. vltim. Quod plantanti singulas nouellas cupressi luco Daphnensi, vel littori Antiocheno, dentur singulae auri librae, qui vero vel vnam cupressum e sylua tulerit, in poenam quinquaginta libras auri soluat. Nam si auri libra illa ponderalis intelligatur quae septuaginta duos solidos aureos appendit, nulla esset nec precij, nec poenae proportio: qua ratione videtur, non esse hanc constitutionem intelligendam de libra ponderali, sed de numerali, vel numaria: quamuis incertum nobis sit, quanti haec fuerit precij, vel aestimationis: siquidem quod de libra auri quatuor drachmarum diximus, non est ita certum, nisi eam sententiam ad libram quis retulerit, quam explicuimus in vltimis praecedentis capitis verbis. Id equidem admonemus obseruandum esse ad plures leges iuris ciuilis, quarum aliquot in initio huius capitis tradidimus: item & ad l. addictos. C. de episcop. audient. Sunt tamen qui in d. l. vltimo. C. de cupressis. non quinquaginta libras, sed quinque libras auri legant: idque magis conuenit. l. 1. C. eo. titu. atque ita in Codice Gregorij Haloandri legitur. Apud Gallos in vsu est, & a quingentis annis in vsu fuisse legitur libra numaria, quae valet viginti solidos Turonenses, quorum quilibet valet duodecim denarios Turonenses: vt scribit Carolus Molinae. in d. quaestio 100. num. 781. Septem autem solidi Turonenses didrachmum efficiunt, vt ex Budaeo explicuimus in c. praecedenti. §. vlt. nu. 7. atque ideo haec libra numaria, quae valet viginti solidos Turonenses, valebit sex Regales numos argenteos, quos Drachmales esse apud nos probauimus in c. 2. aut paulo plus propter ponderis diminutionem. Andraeas item Alciatus lib. 3. dispunctio. cap. 9. alterius Italicae librae numeralis meminit, quae nostris conuenit centum aereis marauedinis: scribit etenim, sestertium neutrius generis valere centum libras monetae [art. 4]Bononiensis, aut Italicae. Hoc autem sestertium valet, & iuxta propriam eius aestimationem continet mille numos sestertios: vel ducentos, ac quinquaginta denarios. Vnde praedicta libra valet duos denarios & dimidium, sic sane decem numos sestertios. Habent & Valentini in Hispania Tarraconensi suam numariam, & numeralem libram, qua passim vtuntur. Quaequidem libra valet viginti solidos itidem valentinos, quorum quilibet valet decem & octo aereos nostros marauedinos. Idcirco valet haec libra decem Regales numos argenteos, quibus modo vtimur & viginti aereos marauedinos. Poteritque libra ista aestimari decem argenteis drachmis, & dimidia. Caeterum quod modo diximus sestertium neutro genere valere mille sestertios numos, probatur a Gulielmo Budaeo ali quot authoritatibus libro 1. de asse: eiusdem sententiae sunt Leonardus Portius li. 1. de Sestertio. & Alciatus lib. 3. Dispunct. cap. 9. & libr. 5. Parerg. c. 27. Quamobrem sestertium neutrius generis valet, ac appendit ducentos quinquaginta denarios argenteos romanos: atque ideo apud nos aestimabit decem millibus aereorum marauedinorum, seu quadrantum, quibus vtimur. Erit autem ponderis marcharum quatuor, & dimidiae, atque insuper vnciae dimidiae. Sed Georgius Agricola libr. 2. de pondere, & temperat. moneta. existimat, sestertium neutrius generis non differre a sestertio masculini generis, atque ideo sestertia eiusdem valoris esse censet, cuius sunt & sestertij: vt plane secundum hanc opinionem sestertium fuerit quarta vnius denarij pars. Et profecto is autor iure videtur dissentire a Budaeo, dum is censet, sestertium ita dictum esse genere neutro, quod duas efficiat argenti libras, & dimidiam: nempe ducentos, ac quinquaginta argenteos denarios. Nam libra non constat ex centum denarijs, nec adhuc ex centum drachmis: quemadmodum ipse Agricola diligentissime omnium ostendit libro 4. de ponderibus romanis, nisi quis velit deductionem Budaei probare ab ea opinione, quae denarium fere drachmae aequalem facit, ac deinde libram centum drachmis constare: quae quidem sententia defendi nequit, si rem exacte ad propriam rationem, & verum pondus deducamus. Quod si res ista sit ad pondera non ita exacte aequalia referenda, poterit ipsa Budaei deductio admitti, aut tandem asseuerabimus, sestertium ita dictum fuisse, quod constet ex ducentis denarijs, & dimidia alterius centenarij parte: quasi habeat duos centenarios numeros, & dimidium. Sed & his omissis nos potius admittimus discrimen a Budaeo traditum inter sestertia, & sestertios, vt tandem sestertium generis neutrius mille sestertios, aut mille numos complectatur argenteos, quorum quemlibet ad valorem decem marauedinorum superius constituimus. Haec vero aestimatio constat ex multis veterum authorum locis, quorum aliquot hoc in loco subijciam. Nam apud Ciceronem actione 3. in Verrem, ducenta quinquaginta sestertia dicuntur semel, quae paulo ante significata fuerant ducentis quinquaginta millibus sestertiorum. Repente, inquit, recitatur vno nomine sestertium ducenta quinquaginta millia iussu praetoris data. de eadem pecunia reddita a Verre paulo post loquutus inquit: numerantur illa ducenta quinquaginta sestertia Syracusanis. Ad hoc ipsum & Tranquillus in Othone inquit, Ante paucos dies pro impetrata dispensatione seruo Caesaris decies sestertium excusserat. Hoc subsidium tanti cepti fuit, ac primo quinque speculatoribus commissa res est, deinde decem alijs, quos singuli binos produxerant: omnibus dena sestertia repraesentata, & quinquaginta promissa: per hos sollicitati reliqui. Haec Tranquillus. Idem manifestum fit ex Plinio, & Macrobio. Nam Asinium Celerem Mullum piscem sestertijs octo emisse, scribunt quidam, cum Plinius lib. 9. c. 17. memoriae tradiderit, Asinium Mullum emisse octo millibus numum, & de eodem Macrobius libr. 3. Saturnaliorum. c. 16. testatur, Mullum emisse septem milibus numum, audi tandem de Crispino Iuuenalem. Satyra. 4. " Mullum sex millibus emit, Aequantem sane paribus sestertia libris. " Etenim Mullus sex millibus emptus numis, & sic sestertijs masculini generis, pendebat libras sex pro numero sestertiorum generis neutrius, quibus emptus fuerat. Et apud eundem Iuuenalem Satyra prima satis apparet, sestertium generis neutrius multo pluris esse aestimandum, quam sestertius numus aestimetur. Alioqui ridiculus esset tantus Poetae conatus, qui aleam maximopere vituperat, ac reprehendit ex eo, quod pecuniae maxima quantitas in ea perdatur, ita enim inquit. " Et quando vberior vitiorum copia? Quando Mator auaritiae patuit sinus? Alea quando Hos animos? Neque enim loculis comitantibus tur Ad casum tabulae, posita sed luditur arca. Praelia quanta illic dispensatore videbis Armigero: simplex ne furor sestertia centum Perdere, & horrenti tunicam non reddere seruo? " Quod si vt opinatur Agricola, sestertium generis neutrius quarta esset, vt sestertius, denarij pars, furor hic ludentis posita arca, nec tunicam seruo reddentis ad viginti quinque referendus est denarios argenteos, quos vel quilibet loculus caperet, quorumque summa est adeo modica, vt solus hic Iuuenalis locus conuincat Agricolae sententiam. Praesertim quia ipse multa authorum loca mendum habere censeat, quae nostram hanc rationem potissimum adiuuant: cum & notam sestertij cum nomine numerali distributiuo aliter interpretur, quam sit consonum congruae interpretationi. Sic enim H--S. deni: ab eo decem sestertij intelliguntur: at sestertium dena millia ex hisce notis H--S. dena: intellexit, multaque adducit testimonia ex Cicerone, Plinio, & Suetonio, apud quos nos sestertia interpretamur: non sestertium in genitiuo casu pluralis numeri, Sic Tranquillus in Caligula. Compererat Prouincialem locupletem ducenta H--S. numerasse vocatoribus. Ducenta enim sestertia interpretamur. Item apud Plinium libr. 29. cap. 1. Dum is scribit, multos praetereo medicos, celeberrimosque ex his Cassios, Carpianos, Aruntios, Albutios, Rubrios. ccl. H--S. annua mercede is fuere apud principes: intelligimus ducenta quinquaginta sestertia. Sic denique apud Tacit. Annalium lib. 2. qui ita scribit: daturum liberis eius ducena H--S. singulis, qui sexus virilis essent. Ducena sestertia, non ducena sestertium accipimus, etiam refragante Agricola, qui in aestimatione constituenda omnibus his summis non dissentit a nobis, cum & si intellexerit ducena sestertium: nihilominus interpretatur bis centum mille sestertios, qui efficiunt ducenta generis neutrius sestertia: quam summam & nos admittimus. Fit igitur vt sestertium generis neutrius valeat mille sestertios generis masculini, quod & Antonius Sabellicus in Suetonium adnotauit. Quin & Andraeas Alcia. in adnotationibus ad Cornelium Tacitum lib. 11. legit inibi dena sestertia: & asserit, ea aestimari decem millibus sestertiorum generis masculini. Illud vero non praetermittam, quod Budaeus, & Agricola scripsere, nempe maximum esse discrimen inter haec duo: decem millia sestertium, vel numum, sestertiorum inquam, vel numorum: & decies sestertium, vel sestertiorum. Nam decem millia sestertium, significant decem neutrius generis sestertia: at decies sestertium idem est, quod decies centena millia sestertiorum, id est mille sestertia. Hoc ipsum tot probatur authoritatibus, vt possimus easdem hic omittere. Nam quemadmodum cum a numis sestertijs ad sestertia genere neutro fit transitus numerus millies multiplicatur, ita cum ad eam locutionem ventum est, quae per aduerbia numeralia enunciatur, sestertia singula conduplicata crescunt, si genitiuo in casu sestertiorum mentio fiat. Etenim si centum sestertia dicam, centum millia sestertiorum intelligere debeo, quod si centies sestertium dicam, non iam centum sestertia, sed centies centena sestertia subintelligenda sunt. Est apud Martialem locus satis hac de re insignis lib. primo. " Si dederint superi decies mihi millia centum. Dicebas nondum Scaeuola factus eques. Qualiter O viuam, quam large quamque beate. Riserunt faciles, & tribuere Dei. In ius o fallax, atque inficiator eamus. Aut viue, aut decies Scaeuola redde deis. " Plutarchus hoc idem testatur in Antonio ita scribens. Romani quinque & viginti myriades drachmarum, decies nominant. Constat etenim sestertiorum decies, centena millia efficere denariorum: Drachmarum vero ducenta quinquaginta millia: aut viginti quinque denariorum myriadas. Nam Graeci myriada dicunt decem millia. Sed & hanc locutionem praeter Budaeum, & Agricolam ita explicarunt. Andr. Alci. in adnotationibus ad Cornelium Tacitum lib. 13. & Baptista Egnatius ad Tranquillum in Augusto, & in Caio Caesare. Eandem significationem ipse Budaeus libr. 1. de Asse. per casum ablatiuum singularis numeri pronunciat, & insinuat in hunc modum: decies sestertio, a quo dissentit Agricola vbique legens. decies sestertium: non decies sestertio. Decies igitur sestertium significat decies centum mille sestertios, aut mille sestertios, aut mille sestertia, quae summa efficit apud nos decem computos: vulgo dicemus: diez cuentos. Extat & de sestertio neutrius generis pulcher locus apud Aelium Lampridium in Heliogabalo. ita enim inquit, fertur, & meretricem notissimam, & pulcherrimam redemisse. C. H.--S. eamque intactam velut virginem coluisse. Huic eidem priuato cum quidam diceret: non times pauper fieri? dixisse dicitur: quid melius, quam vt ipse haeres mihi sim, & vxori meae. Haec Lampridius, ea commemorans inter immodicas Heliogabali largitiones. & ideo centum sestertia apud eum intelligo in genere neutro: vt haec summa sit apud nos vnius computi, vt vulgari dictione vtar: quod si apud Lampridium de sestertijs masculini generis intelligeremus, non esset profecto vel pilifacienda in homine ditissimo ea liberalitas: nec vero simile censeri potest, tam vile precium meretricis pulcherrimae, & notissimae. Computum autem Hispani dicimus, quem vulgo Itali, & Galli millionem appellant: qua dictione & nos vtimur quo ad summam aureorum, & millionem aureorum dicimus million, id est decies centum millia ducatorum seu aureorum vulgarium: computi vero vocabulo vtimur quo ad quadrantes, & marauedinos. sic Budae. libr. 2. de Asse scribit. Lingua nostra millionem vocat decies centena milia, Latine dicere possumus mille millenarios, vel millies mille. Haec ille, ex quo & idem significabimus dicentes Chiliada Chiliadum, aut centum Myriadas. Extat & apud eundem Lampridium in eiusdem Helio gabali vita locus satis euidens pro Budaeo aduersus Agricolam, sic sane. Idem nunquam minus centum H--S. coenauit: hoc est argenti libris triginta. Haec Lampridius. Qui subdit. Aliquando autem tribus millibus H--S. coenauit, omnibus supputatis, quae impendit. Etenim si locus hic de sestertijs masculini generis foret intelligendus, minime conueniret tam vilis impensa immodicis Heliogabali sumptibus, quos Historici passim improbant, & execrantur. Haec item sestertiorum summa par esset triginta libris argenti, quarum meminit Lampridius: si consideremus, quot sestertij argenti libram efficiant. Sed & si de sestertijs neutrius generis locus hic intelligatur, vt est vere intelligendus, adhuc apparet, centum sestertia non tantum constituere triginta libras argenti, sed & multo plures, atque ideo Baptista Egnatius censet illic legendum. Hoc est. auri libris triginta: vt minor sit lapsus, ipse vero legerem, hoc est, auri libris viginti. Nam ex centum sestertijs neutrius generis constant viginti auri librae, & paulo plus, si exacte obseruauerimus, quot aurei libram efficiant, & deinde, quot argenteos denarios contineat aureus, & quot sestertium neutrius generis. Quae quidem omnia superius examinauimus. Hac etenim in re vetera illa tempora, & eorum aestimatio auri ad argentum sunt examinanda: vt constet, centum sestertia nondum efficere vnam, & viginti libras auri, habita illorum temporum auri ad argentum ratione. Mille siquidem constabant numi aurei ex centum neutrius generis sestertijs: & sic viginti quinque mille argentei denarij. Ex his vero aureis numis veteribus quadraginta octo efficiebant auri libram. Idcirco ex centum sestertijs constant viginti auri librae, saltem non constant vna & viginti, desunt enim octo aurei. Saepe veteres scriptores solo aduerbio numerali vsi sunt, vt significarent totidem centena millia, sestertiorum masculini generis: quemadmodum ex eisdem authoribus constat. Sed vbi nomine numerali vtuntur in neutro genere adiectiui, tot sestertia significarunt, aut tot millia minorum sestertiorum. Sic Iuuenalis Satyra prima. " Sed quinque tabernae Quadraginta parant. " Id est quadringenta sestertia: aut quadringenta millia sestertiorum minorum: vt & illic adnotauit Coelius Curio in scholijs. Est autem haec summa ex nostris quadrantibus, aut marauedinis quatuor computorum. His subscribit omnibus vnico fere verbo Antonius Augustinus libr. 2. emendatio. capit. 6. ea deducens ad aliquot Iurisconsultorum responsa latine & vere interpretanda. Primum, inquam, hinc constat intellectus ad l. propemodum. ff. de verb. sign. & in l. Offidius. in fi. ff. de lega. 3. quibus in locis: centies aureorum, scriptum extat in hac significatione, vt centies centena millia aureorum intelligamus. Hanc itidem interpretationem in specie probat Haloander in Epistola nuncupatoria Codicis Iustinianaei, ex his, quae proxime adnotauimus ex Budaeo, cui consentit Andr. Alciat. lib. 3. dispunct. capit. 1. & 2. idem & Portius lib. 1. & si concise nimis scripserat. Vulgo tamen non centies aureorum in dictis responsis, sed centum aureos legitur: in Pandectis Florentinis centies aureorum. Deinde l. cum de in rem verso. ff. de vsuris, scribitur, Imperator quoque noster Seuerus filiae Flauij Atenagorae, cuius bona fuerant publicata, de fisco ideo numerari decies centena dotis nomine iussit, quod ea patrem praestitisse dotis vsuras allegasset. Decies centena millia sestertiorum numorum, hic interpretamur, aut mille sestertia, quae nostrae monete efficiunt decem computos. Ad hoc item conducit l. Auia. §. pater. ff. de cond. & demon. Cum vxori, inquit Iurisconsultus, mandatum esset, vt moriens filiae communi decies restitueret. Ita enim legitur in pandectis: & significatur his verbis numerus is, qui computus, aut millio quadrantum, aut marauedinorum dicitur, vulgo aliter legitur apud Iurisconsultum. Hinc deducitur vera interpretatio ad textum in l. Cum haeres. §. 1. ff. de statu liber. Non est, inquit Paulus, statuliber, cum libertas in tam longum tempus collata est, vt eo tempore is, qui manumissus est, viuere non possit, aut si tam difficilem, imo impossibilem conditionem adiecerit, vt aliunde ea libertas obtingere non possit: veluti, si haeredi millies dedisset: ita sane legit Ant. August. asseuerans, hanc quantitatem esse ditissimi liberi hominis patrimonium: nempe millies centum millia sestertiorum numorum. Quae quidem quantitas efficit mille computos, aut mille milliones nostrorum marauedinorum numorum, ac ferme duos milliones, & dimidium aureorum numorum, quibus modo nos Hispani vtimur. Igitur conditio dandi hanc summam impossibilis censetur a Iurisconsulto: tametsi frequens lectio, ac vulgo recepta non millies, sed mille habeat, quae facilem inducit conditionem: secundum Ant. August. Mihi tamen non ita facilis videtur. Nam mille significantur sestertia neutrius generis, quae efficiunt nostrae monetae decem computos: ac fere 27. millia ducatorum aureorum. Et quamuis nomen hoc, mille, possit referri ad sestertios, & ad sestertia: ratio tamen subiecte materie, & loci ab scriptore tractati nos docebit, vtram significationem admittat, qua ratione vtitur Georgius Agricola lib. 2. de pondere moneta. Facilis profecto esset conditio, ac vanus esset Iurisconsulti sensus, si hoc in loco sestertios mille intelligerimus: vnde cum mille sestertia intelligi possint congruo sensu, lectio vulgaris defendi poterit. Eadem ferme ratione constat interpretatio l. lecta. ff. si cert. pet. vbi Lucius Titius accepit a P. Meuio quindecim mutua numerata: quorum vsurae inibi a Iurisconsulto examinantur. Est etenim intelligenda haec summa de quindecim sestertijs neutrius generis: quae nostrae monetae efficiunt centum quinquaginta mille quadrantes, aut aereos marauedinos: ex Romanis aunt argenteis denarijs continet ter mille, septingentos, quinquaginta denarios: atque ita praedictam summam constituit Andrae. Alciatus li. 3. dispunctio. ca. 2. & in d. l. lecta. qui aduersus Paulum Castrensem, & alios rationem vsurarum ibi traditam expendit. Hoc ipsum fecere Gulielmus Zagarus Selandus in relectione dictae l. lecta. diligentius Antoni. August. lib. 2. emendat. capitul. 10. eos legito: nec enim omnino inter eos conuenit, quae sit genuina lectio apud Iurisconsultum in alio eiusdem responsi loco. Ex his etiam patet propria interpretatio Iurisconsulti in l. Si quis stipulatus. ff. de solution. Si quis, inquit, stipulatus fuerit decem in mille. Decem enim sestertia intelligemus: tametsi hoc in loco, vt & in plerisque alijs summae istae, & numeralia nomina, itidem & aduerbia exempli causa potius, quam ex rei gestae veritate exponantur a Iurisconsultis, & legumlatoribus. Quam vero quantitatem, & numorum numerum diximus hoc aduerbio simplici decies significari, eandem inducit, & significat hic locutionis modus: decies centena, idest, decies centum millia sestertiorum masculini generis: atque ita decem Hispanos computos, seu marauedinorum milliones: quod Budaeus docte tradit lib. 2. de asse. vt hinc plane constet, Horatianos interpretes, etiam viso Budei opere hallucinatos fuisse lib. 1. sermonum Satyra. 3. Super illud. " Decies centena dedisses Huic parco paucis contento, quinque diebus Nil erat in loculis. " Nec tantum Acron, & Badius in hoc fuere decepti: sed & ipsi lyncei adnotatores, verum post haec quae de sestertio diximus, oportet & de talento agere. Graeci enim vsi fuere hoc vocabulo ad pondus, & ad numismatum numerum significandum, variaque fuere talenta: sed omnia propemodum ad vnam formulam. siquidem [art. 5]talentum sexaginta minas appendit cuiusque gentis: atque ideo sicuti minae pondus alibi maius est: ita & talentum ipsum, quod ex Iulio Polluce lib. 9. de rerum vocabulis explicant Budaeus li. 4. de Asse. & Georgius Agricola libro 5. de ponderibus Graecis. Quorum sententias summatim hic referam, ad aestimationem talenti constituendam ex numis, aut ponderibus Castellani principatus. Talentum igitur Atticum minus sexaginta minas Atticas appendebat: quarum quaelibet centum Atticas drachmas continebat: & ideo talentum Atticum minus valet sex millia drachmarum Atticarum ex Argento. Hoc constat ex Polluce, Festo, Fannio, & alijs, quos hac in re diligentissime adducit Agricola, nec dissentit Budaeus. Appendit ergo hoc talentum sex mille numos regales argenteos iustissimi ponderis, quibus aurifices. & fabri argentarij vtuntur: & quorum octo iustam efficiunt vnciam apud nos, sic & hac ratione idem talentum appendit nonaginta tres nostros marchos, & sex vncias. Est & talentum Atticum maius, quod est octogenarium, & habet proportionem ad talentum minus tertiariam. Sic etenim appendit, & valet octuaginta libras centum drachmarum, aut octo drachmarum millia, secundum Budaeum & Agricolam, qui in hoc conueniunt. qua ratione talentum Atticum maius appendit idem quod minus, & tertiam alterius minoris partem, denique continet octo millia regalium argenteorum iustissimi ponderis, quibus passim hac in republica vtuntur argenti ponderatores. Talentum Euboicum Festus scribit appendere quatuor millia denariorum latinorum. Cuius loci meminere Budaeus lib. 2. de Asse. & Agricola lib. 2. de pondere monet. ideo aestimabitur hoc talentum aereis nostris marauedinis centum sexaginta millibus. Quod si Budaei opinio de similitudine drachmarum & denariorum admittenda sit, hoc talentum appendet quatuor mille argenteos regales numos iustissimi ponderis ex numis Castellanis: attamen si denarius septima ex parte maior est ipsa drachma, tunc erit septima pars quatuor mille argenteorum adijcienda. Qua in re sunt illa repetenda, quae de denario, & drachma superius scripsimus. Sed idem Agricola, & Budaeus lib. 4. de Asse. ex Herodoto censent, talentum Euboicum esse minus Attico talento minori tribus minis, & quadrante, minus autem hic intelligo libras centenarias. Sic sane talentum istud Euboicum appendit quinquaginta sex libras centenarias & septuaginta quinque Atticas drachmas: qua ratione iuxta computationem istam continet talentum istud quinque mille, sexcentas, & septuaginta quinque drachmas Atticas, & sic nostros totidem argenteos numos regales iustissimi ponderis, quorum octo efficiunt vnciam integram: vnde proxime accedit hoc talentum Euboicum ad talentum Atticum minus: atque ideo maxima subest suspicio, non satis certam esse Festi hac de re sententiam: aut eius codices vulgo in denariorum numero vitiatos circumferri. Talentum Aeginaeum decem millia drachmarum appendebat, authore Polluce in dicto libro decimonono, quem Budaeus, & Agricola ad huius rei cognitionem testem adducunt: ideo appendit hoc talentum centum libras centenarias: ex nostris numis, & ponderibus habet decem millia regalium argenteorum iustissimi ponderis, quorum octo integram vnciam appendunt. Babylonium talentum eisdem authoribus valuit septem millia drachmarum: totidemque apud nos valebit regales argenteos numos iustissimi ponderis. Quam ob rem poterit lector hic repetere, quae de his regalibus argenteis numis superius capitul. 2. tractauimus. vt facilime talenta omnia possit nostris numis aestimare. Syrium Talentum appendit, & valet mille quingentas drachmas Atticas: atque ideo totidem numos argenteos regales iustissimi ponderis, quibus in Hispania vtuntur aurifices, & fabri argentarij: quorumque nos saepissime mentionem fecimus. Aegyptium autem Talentum appendit octuaginta libras Romanas, teste Plinio libro 33. capitul. 3. Drachmas vero Atticas ad rationem nonaginta sex drachmarum pro qualibet libra, habet hoc talentum drachmas septem mille, sex centas, octuaginta, totidemque numos argenteos iustissimi ponderis, quibus in his regnis vtimur, quorumque octo vnciam integram efficiunt. Denique appendit hoc talentum centum & viginti marchos argenti. Rhodium Talentum, authore Festo lib. 5. valuit quatuor mille, & quingentos denarios, iuxta quam rationem poterit a nobis aestimari centum octuaginta milibus quadrantum, seu marauedinorum, quibus ex aere vtimur, & de quibus in huius operis capitulo primo tractauimus. Ego vero, quod & Agricola sensit, hos Festi denarios drachmas esse interpretor Atticas: & ideo hoc Talentum aestimabitur apud nos quatuor mille, & quingentis argenteis numis regalibus iustissimi ponderis: eorumque ratione constabit facilime huius talenti aestimatio. Siculum Talentum vetus quatuor, & viginti minas: id est libras centenarias valuit. nouum vero duodecim, authore Suida, cuius & Agricola meminit lib. 2. de pondere monet. Vetus ergo appendit bis mille, & quadringentas Atticas drachmas: totidemque nostros argenteos numos regales iustissimi ponderis: libras romanas viginti quinque, marchos vero, quibus vtimur, triginta septem, & dimidium. Idcirco poterit facilime constitui pondus, & valor talenti Siculi noui: cum id dimidia ex parte sit minus talento Siculo veteri. Haec sane ita constituenda sunt, si apud Suidam legamus minas, aut minas. Budaeus etenim lib. 4. de Asse. non minas sed numos legendum esse apud Suidam censet ex Iulio Polluce li. 9. de rerum vocabulis, cuius authoritate opinatur, Talentum Siculum maius, & vetus senas drachmas valuisse: nouum ternas: & quia Budaeus in ea est sententia, vt denarium parem faciat drachmae Atticae, & Pollucem de numis sestertiolis intelligit, plane significat, istud talentum vetus aestimari sex denarijs latinis, nouum vero tribus, atque ideo erit satis facilis, & diuersa huius talenti aestimatio. Talentum Byzantium apud Vitruuium li. 10. cap. 31. centum viginti romanas libras habet. Huius meminere Budaeus li. 2. de Asse. & Agricola lib. 2. de externis ponderibus, qua ratione huius talenti pondus constat ex vndecim mille, quingentis, ac viginti drachmis: aut sane ex centum octuaginta marchis, quorum quilibet appendit octo vncias: vt non semel admonuimus. Apud Hebreos talenti pondus duplex fuit. Talentum equidem sanctuarij, quod pendebat centum minas Hebraeas: & talentum congregationis, quod quinquaginta: vtrunque autem dictum est eorum lingua Cicar. de talento sanctuarij est ad hoc examen testimonium Ioseph. lib. 3. antiquit. ca. 7. qui hoc ipsum expressim explicat. idem probat Georgius Agricola lib. 2. de externis ponderi. quo in loco. quod diximus de talento Hebreo minori deducit ex cap. 38. Exo. & ex magistro Salomone: quaelibet autem mina Hebraea pendebat sexaginta siclos, quorum quilibet quatuor efficit. & habet Atticas drachmas: atque ideo quaelibet libra Hebrea, siue mina appendit duas libras romanas, ac dimidiam: quod Iosephus asserit libr. 14. antiquit. capitul. 12. qua quidem perpensa ratione talentum Hebreum maius complectitur viginti quatuor millia drachmarum Atticarum, totidemque nostros ex argento regles iusti ponderis numos. Minus autem talentum Hebraeum appendit duodecim millia drachmarum, totidemque numos argenteos. Atque haec de talento Hebraeo ex Agricola diximus: tametsi Budaeus libro 4. de Asse. diuersam rationem hac in re sequatur. Sed & haec obtinent quo ad Hebraeum talentum, pondus significans. Erat etenim & talentum non pondus, sed numus aureus apud Hebraeos, qui siclum appendebat: ita quidem talentum vbi non pro pondere, sed pro numo aureo apponitur, siclum significat: idest, staterem aureum quatuor drachmarum: quod Budaeus lib. 4. de Asse. probat Authoritate Eupolemi, cuius mentio fit ab Eusebio lib. 9. de praeparat. Euangeli. c. 4. Deinde adducit Pollucem, qui lib. 9. scribit: valebat autem talentum auri tres aureos Atticos: argenti vero sexaginta minas Atticas. Aureus autem Atticus valuit duas drachmas auri, quas appendebat, quod idem Pollux scripsit. Sed & Homerus libro 23. Iliados. talentum auri pro summa non magna posuit. His accedit quod de Siculo talento paulo ante dicebamus: vt hinc constet, talentum non tantum pondus significasse: sed & numum non multi valoris, nec summae. Hoc & praeter Pollucem Festus adnotauit scribens, Alexandrinum talentum valuisse duodecim denarios, seu drachmas. Neapolitanum sex: Syracusanum tres: Rheginum victoriatum, & sic quinarium vnum. Idem & Agricola obseruat libro secundo, de pondere & temperat. monet. Atque haec de Talentorum ratione, ex qua expendi potest Plutarchi locus in vita Pauli Aemilij, dum is inquit. Tuberoni genero argenteam phialam quinque talentorum pondo largitus est. # 5 Summa del Capitulo siguiente. -  1 Marauedi Castellano nueuo, y vieio como se han de estimar y apreciar segun vna opinion.> -  2 Reduzense a concordia algunas leyes Reales cerca de esta materia. -  3 Notanse en particular algunas cosas conforme a esta opinion. -  4 Marauedi bueno y Marauedi de oro como se han de estimar. -  5 Pepiones, que moneda aya sido. -  6 Tomase otra manera de apreciar el Marauedi bueno y el de oro y el Comun. -  7 Sueldos que moneda ayan sido y como corresponden a las monedas, que agora vsamos. -  8 Resolucion de lo dicho y examinado conforme a las dos opiniones. Enel qual se declaran algunas monedas antiguas, y modernas de estos Reynos. CAPVT V. ENLOS quatros capitulos passados he trabajado reduzir las monedas antiguas de los Romanos, Griegos y otras gentes, a las que al presente en estos Reynos se vian y corren, y han corrido cincuenta annos atras, no haziendo mencion de muchas monedas, que en estos Reynos de Espanna se labraron y corrieron en tiempo de los Godos y despues aca: de las quales se haze memoria en las leyes y Coronicas antiguas de estos Rey nos con harta obscuridad, por no declararse todas vezes el peso, ni valor de ellas. Por tanto vsando del vulgar Castellano, quise con breuedad examinar el peso y valor de las dichas monedas, reduziendolas a las que al presente tratamos, y vsamos. Bien veo que es materia dificultosa: pero dire lo que alcancare, y si en esto no correspondiere la obra al desseo, que es de acertar, por ventur a resultara de aqui vn prouecho publico, y sera dar ocasion a que otros mas curiosos y diligentes acierten a emendar lo que yo vuiere errado y se sepa la verdad. Esta palabra Marauedi es muy antigua en Espanna, y muy comun, ansi en las leyes, como en las [art. 1]Coronicas antiguas: pues de ella se haze mencion enel foro Iuzgo, donde estan recopiladas muchas leyes, que ordenaron los Reyes Godos antes del Rey don rodrigo. significa y ha significado muchas vezes vna cierta moneda, y otros ciertos numeros de monedas o dineros, ansi mesmo se ha aplicado a dineros, y monedas de oro, otras vezes y las mas, a monedas de cobre, y de vellon, como parescera por lo que se dira adelante. Primeramente es necessario entender la moneda que al presente, corre conforme a su valor muy por menudo: y aumque esto se ha apuntado en los capitulos passados, sera conueniente boluerlo a repetir en suma, quanto ala moneda cobrenna, o de vellon pusimos en el capitulo primero el marauedi presente diuidido en dos blancas y en seys cornados, y en diez dineros, y en sesenta meajas loqual paresce ser ansi: y que el marauedi de que agora vsamos, valga diez dineros, prueuase porlas ordenancas, que se hizieron para esta real audiencia de Granada el anno de M. D. 23. donde veynte y quatro dineros se reduzen a cinco blancas. Este mesmo valor de diez dineros, y seys cornados ha tenido, y valido muchos annos ha enestos reynos el marauedi, como se prueua clara mente en las ordenancas, que hizo el Rey don Henrique segundo en Toro era de M. 411. y el Rey don Iuan el primero en Viruiesca anno de M. 387. esto paresce ser ansi por otras ordenancas, que hizo el mesmo Rey don Henrique segundo en Alcala era de M. 408. por la prefacion de ellas esta bien claro, y aueriguado, que dos cornados valieron tres dineros, y dos meajas, de donde ansi mesmo se saca, que seys cornados valieron y valen diez dineros: pues valieron nueue dineros y seys meajas: por manera que se prueua de las dichas leyes, el marauedi en nuestros tiempos y mucho antes auer valido diez dineros: o seys cornados: o sesenta meajas, y que cada dinero valia seys meajas, y cada cornado diez. En el ordenamiento real, que mandaron recopilar los Reyes Catholicos don Fernando y donna Isabel de gloriosa memoria, se haze mencion algunas vezes de moneda vieja, y de marauedi viejo. Este marauedi viejo en las varias resoluciones en el lib. 1. c. 11. declaréque venia a valer y auia valido tanto como al presente valen tres blancas algo mas: porque seys marauedis de los viejos se reduzen a diez de los que agora tratamos y vsamos. Esta opinion segui estonces por las razones siguientes, delas quales resultara quan bastantes authoridades tuue para seguir la dicha cuenta: pues la saque de las mesmas ordenancas reales como al presente por authoridad publica y real andan impressas, para que por ellas juzguemos y determinemos los pleytos en estos reynos. Lo Primero que a mi parescer se deue considerar, es, que dodizen las ordenancas reales moneda vieja, tienen respecto ala que corria en tiempo del Rey don Alonso el onzeno, o antes del, o poco despues. Esto se pue de colegir de algunos lugares, que enlas leyes reales yo he notado, mayormente en la l. 3. y 4. titu. 12. lib. 8. ordi. donde poniendo se pena de seys cientos marauedis en vn caso, y de dos mil en otro, y de seys mil marauedis en otro, se annade que sean estos marauedis de moneda vieja: y siendo estas leyes del Rey don Alonso onzeno fechas en Alcala de Henares era de M. 386. tit. 20. l. 12. y. 13. poniendo se la mesma pena, no dize de moneda vieja: sino, peche cada vno seys cientos marauedis de esta nuestra moneda. Luego bien se prueua, que enlas ordenancas reales se llaman moneda vieja y marauedis viejos. Los marauedis que corrian al tiempo del dicho Rey don Alonso onzeno: que fue el que hizo las dichas leyes, y por cuyas se ponen en las ordenancas reales nueuas, lo qual paresce por el libro de las leyes y cortes, que el dicho Rey hizo: el qual yo tengo de mano, y otros muchos en el reyno. Esto mesmo marauedi se llamaua viejo en tiempo del Rey don Iuan el primero, como consta por la. l. 5. del segundo ordenamento, que hizo el dicho Rey en Guadalajara anno del sennor de M. 390. donde castigando a los que perseueran en excommunion dize. El que estuuiere por espacio de treynta dias descomulgado, pague cient marauedis de los buenos, que son de moneda vieja seys cientos marauedis. Esta mesma ley esta referida en las ordenancas reales. l. 1. tit. 5. li. 8. Aunque algo differente de lo que esta de mano en las ordenancas antiguas, porque en las ordenancas nueuas conforme ala letra comun de todas las impressiones, la pena se pone en esta manera: Que el descomulgado que estuuiere en su rebeldia y excomunion por treynta dias, pague cient marauedis: el que por espacio de seys meses mil marauedis: y passados los dichos seys meses, cadadia sesenta marauedis: pero en la dicha l. 5. del Rey don Iuan el primero, y en la peticion. 61. de las cortes que tuuo en Madrid el Rey don Alonso onzeno, era de M. 367. se pone esta pena en esta manera. Que el descomulgado por 30. dias pague cient marauedis, y si perseuerare por vn anno mil: y passado el anno cada dia sesenta marauedis. En esta mesma forma se resumen estas leyes en el repertorio que hizo en Latin alas ordenancas reales el mesmo doctor Montaluo, que fue el recopilador. Auisamos de esto porque en la l. 9. titu. vltim. libr. 8. ordinat. se pone otra ley tambien muy se mejante, y conforme a la dicha. l. 1. titul. 5. y es del Rey don Henrique tercero fecha en Madrid anno de M. 400. y esta en las ordenancas viejas de mano algo differente de las impressas. Boluiendo al marauedi viejo de que se haze mencion en la dicha. l. 1. ti. 5. y en las ordenancas del Rey don Iuan el primero, digo que enestas ordenancas se confirma la ley del Rey, que sobre esto se hizo, en la qualhaze mecion Alonso onzeno, de seyscientos marauedis por pena al que estuuiere. 30 dias descomulgado, sin dezir, que sean viejos. Estos mesmos llama el Rey don Iuan el primero marauedis viejos: y reduzelos a cient marauedis de los buenos: como tambien los reduxo el mesmo Rey don Alonso: porque quanto a esto no reuocosu ley que tenia hecha antes con la pena delos seys cientos marauedis: pues sola mente reuoco la primera ley a este effecto, que no lleuassen al descomulgado passados los 30. dias sesenta marauedis por cada dia. Que el marauedi viejo correspo da y se estime en marauedi y medio de losque al presente corren, prueuase por authoridad de los que recopilaron por mandado delos sennores Reyes catholicos las ordenancas reales en esta manera. El marauedi bueno valio diez marauedis de los de agora, como esta expressado in l. 1. titu 9. libr. 8. ordinat. y. cient marauedis de los buenos valen seys cientos delos viejos segun lo declara la l. 1. titu. 5. libr. 8. ordinat. y. las leyes del Rey don Iuan el primero poco antes alegadas. Luego siguese, que el marauedi viejo vale tanto como marauedi y medio de los que agora corren: pues seys marauedis viejos se estiman por vno de los buenos, y el marauedi bueno esta en las dichas ordenancas estimado en diez de los presentes y ansi esta muy prouado, que seys marauedis viejos valen diez marauedis de estos que al presente gastamos. Allende de esto el marauedi llamado viejo en las ordenancas reales, y en las leyes del rey don [art. 2]Iuan el primero, en muchas partes, valio quinze dineros y algo mas: el que al presente corre y ha dias que se vsa, vale diez dineros y no mas, luego muy bien se collige, que el marauedi viejo valio quinze dineros. A esta opinion pudo dar grande occasion la. l. 22. tit. 32. de las ordenancas, que hizo el Rey don Alonso onzeno en Alcala era de M. 386. do dize: Por cada en que vno tomare alguna cosa de mantenimientos por fuerca, pague trecientos sueldos, que montan de esta moneda docientos y quarenta marauedis, si fuere lo que tomare de labrapores. Y si fuere de hijo dalgo, qui nientos sueldos, que montan de esta moneda quatrocientos marauedis. Esta mesma ley se puso en las ordenancas que oy dia tenemos. l. 11. titu. 11. libr. 4. ordinat. de lo qual paresce, que estos marauedis viejos, porque tales se han de entender por correr en tiempo del Rey don Alonso onzeno: son la quinta parte mayores, que los sueldos. El sueldo bueno vale doze dineros como lo prouaremos adelante, luego el marauedi viejo valia quinze dineros, y ansi tanto valian dos marauedis viejos como tres de los que agora vsamos: pues estos valen a diez dineros, y los otros a quinze. otra ley esta enlas mesmas cortes, del Rey don Alonso onzeno en el mesmo titulo y es la l. 30. la qual tenemos en las ordenancas reales, aunque no tan cumplida como esta en las cortes del dicho Rey, que andande mano. Esta ley dize, que el hijo dalgo, que tomare en la behetria mas conducho del que se le deue, pague por cada cosa cinco sueldos de los buenos al Rey, que son quatro marauedis de esta moneda. Dize mas. en Campos, que son los carneros mayores, el carnero cinco sueldos, que son quatro marauedis de esta moneda. en Castilla quatro sueldos, que son tres marauedis, y dos dineros de esta moneda. En la montanna, y en las Asturias, y en Galicia, el carnero a dos sueldos y medio, que son dos marauedis. En Campos de la gallina seys dineros, de esta moneda: por el ansar sie te dineros, por el capon ocho dineros. en Castilla por la gallina cinco dineros, por el ansar seys dineros: porel capon siete dineros. enlas Asturias, en la montanna, en Galicia por la gallina quatro dineros, por el ansar cinco dineros. De estas ley es, porlas quales se siguieron los que entendieron en ordenar las ordenancas reales en tiempo delos Reyes catholicos don Fernando y donna Isabel, para que se publicassen y im primiessen como alpresente andan impressas. yo saco algunas illa ciones en esta materia. Lo primero y principal, que estas leyes hablan del marauedi viejo, pues tratan del marauedi cobrenno, que corria commun mente en tiempo del Rey don Alonso onzeno, el qual marauedi [art. 3]auer se llamado viejo, esta prouado al principio de este capitulo. Lo segundo, que este marauedi viejo es maior que el sueldo bueno la quinta parte: loqual paresce ansi por el tenor de las dichas leyes. Lo tercero, que el marauedi viejo valio mas que el que agora correla tercia parte. Esto claramente esta prouado por las mesmas leyes de las ordenancas reales: y ansi mesmo se colige, si el marauedi viejo valio 15. dineros y mas que el sueldo, y el de agora vale solamente x. dineros. Lo quarto es, que el marauedi viejo valio algo mas, que quinze dineros. Esto paresce, porque dize la ley, Quatro sueldos, son lo que tres marauedis y dos dineros, y si quatro sueldos son a doze dineros cada vno quarenta y ocho, que dan tres marauedis en quarenta y seys dineros. Lo quinto, que teniendo esta cuenta con razon se reduzen seys marauedis viejos a diez de los presentes, aunque aya alguna differentia. porque seys marauedis viejos hazen nouenta y dos dineros. y diez marauedis delos que agora vsamos, hazen cient dineros. Pero es costumbre antigua en reduction de monedas viejas a las nueuas, no mirar en alguna pequenna differencia. Ansi Plutarcho, Tito Liuio, Plinio y otros llamaron denario a la drachma Attica: siendo el denario mayor vna setena parte, que la dicha drachma Attica. Lo sexto, que delo suso dicho se puede sacar es aduertir: que no ay contrariedad alguna en la declaracion de los marauedis viejos y nueuos, que puse en el lib. 1. de las varias resoluciones. c. 11. porque el marauedi viejo valia quinze dineros y el nueuo diez, y ansi el sueldo de doze dineros es mayor que el marauedi nueuo, y menor que el marauedi viejo. Lo vltimo es que segun esta opinion sacada de las mesmas ordenancas reales no se puede dezir que el marauedi viejo ayo sido de mayor valor que marauedi y medio delos presentes, ni se puede prouar, que aya sido de oro, cobrenno, o de vellon. pues por las ordenancas reales se differencia el marauedi bueno del viejo, y de los que agora gastamos, estimandose el bueno en seys delos viejos y en diez marauedis de los presentes. Esta estimacion y comparacion del marauedi viejo con el que agora corre, como tengo dicho, tuuieron por muy aueriguada y cierta el doctor Montaluo y los demas que entendieron en recojer las ordenancas Reales en tiempo de los Reyes catholicos don Fernando y donna Isabel, por cuya aut horidad, examinando se primero en su muy alto consejo se publicaron las dichas ordenancas reales, y teniendo esta opinion pormuy acertada la seguien las varias resolutiones. Aunque adelante porne otra manera de estimar el marauedi viejo sin prejuyzio dela authoridad de losque ordenaro el dicho libro de leyes y ordenancas. Ansi mesmo se haze mencion en las leyes de estos reynos del marauedi bueno, como de moneda differente del marauedi viejo, y ansi es que no puede dudarse, que el marauedi bueno y el viejo ayan sido muy differentes: porque el Rey don Iuan el primero en Guadalajara los pone por tales, en la ley, que hizo delos descomulgados: como paresce de las cortes, que el dicho rey hizo y de la l. 1. tit. 5. lib. 8. ordinat. El valor de este marauedi bueno viene á ser diez marauedis de los que al presente corren, y se vsan. Lo qual prueua la l. 1. tit. 9. lib. 8. ordin. do dize, que el hijo, o hija que denostare a supadre, o madre en publico, o en escondido, este en la carcel publica por veynte dias, o pague al padre, o a lamadre seyscientos marauedis de los buenos, que son seys mil marauedis de esta moneda. Esta ley hizo el Rey don Iuan primero de este nombre en Birbiesca anno de M. 387. y en los libros de mano, que yo he visto: do estan muy cumplidas las leyes y cortes del dicho Rey, no estan aquellas palabras: que son seys mil marauedis de esta moneda. Demas de esto el doctor Montaluo en el repertorio de las ordenancas, verbo filius, refiriendo esta ley del Rey don Iuan. solamente haze mencion de los seys cientos marauedis. De manera que la dicha clausula fue declaracion hecha por los que entendieron en ordenar las dichas ordenancas: y ansi su authoridad sera de mucho credito e importancia para prouar que el marauedi bueno viene aser de estimacion de diez marauedis de los que agora gastamos. Este mesmo valor y precio corresponde al valor que pusieron los doctores Vicente Arias y Montaluo in l. 1. titu. 5. libr. 2. Fori almarauedi del Rey don Alonso decimo, que hizo recopilar el fuero. porque escriuen, que aquel marauedi valia ocho sueldos y tres dineros, cada sueldo de estos doze dineros comunes, que hazen diez vn marauedi de los de agora. Estas son las palabras, que estan en la dicha glossa. Segun esto ocho sueldos hazen nouenta y seys dineros: mas tres, son nouenta y nueue dineros, que vienen a ser diez marauedis de los que agora vsamos: pues vale cada marauedi diez dineros. Por esta causa en el dicho c. 11. de las varias resoluciones tuue, que este marauedi bueno vale diez de los de agora: y que era elque se vsaua en tiempo del Rey don Alonso decimo, que llamo alli el Legislador: y entiendo, que se vsaua estonces por marauedi bueno, y mayor, o de oro. Eporque los dichos doctores que tenian mas noticia de monedas antiguas, que no tenemos al presente dizen, que este marauedi en tiempo del Rey don Alonso decimo era de oro, tam bien escreui en el dicho cap. 11. quel marauedi de oro en tiempo del Rey don Alonso decimo, valia diez marauedis de los de agora y este se dezia marauedi bueno. Bien sospecho, que en aquel mesmo tiempo se dezia marauedi, cierta summa de dineros menudos, que venian aigualar con diez marauedis de los que agora corren. loqual paresce, porque en la historia del mesmo Rey don Alonso decimo cap. primero, escriue el author de las monedas que estonces corrian, y dize, que vn marauedi tenia tantos dineros, que alcancaua al marauedi de oro. Este capitulo de esta historia porne adelante, porque me paresce es conueniente ala materia que tratamos. Este marauedi de oro es el menor de los marauedis de oro, que yo he hallado en las leyes, y coronicas de estos reynos: y ansi considerando la ley del esti lo. 114. trabaje de la explicar y entender en el dicho ca. 11. Las palabras de la ley son estas. Es a saber, que en las leyes dodize pena de marauedi de oro, que se juzgo ansi por el Rey don Alonso, que fallaua el, que al tiempo que aca esco fue ansi esta blescido: que la moneda que corria estonces, que era de oro. E fizo ante si traer los marauedis de oro que andauan al tiempo antiguo: e fizo los pesar con su moneda: e por peso fallaron, que los seys marauedis de la su moneda del Rey, que pesauan vn marauedi de oro: y ansi el marauedi de oro ha se de juzgar por seys marauedis de esta moneda. De estas palabras se saca: que el marauedi del Rey don Alonso decimo era de oro, porque de otra manera no conuenia pesar le con el antiguo, que tambien era de oro: pues siendo differentes metales en ninguna manera quadraua, ni puede quadrar, que por el peso de ambos en vnas mesmas balancas se sa casse el valor que tenia vno mas que otro. mayormente que esta ley dize, auer se pesado seys marauedis de los del Rey don Alonso: e tanto ellos seys como vn marauedi de oro de los antiguos. Esi el marauedi bueno, que corrio en tiempo del Rey don Alonso decimo, era differente del marauedi, que llaman las leyes de estos reynos viejo, y valia tanto vno como seys de los viejos, segun paresce por las leyes del Rey don Iuan primero, y por otras que hemos arriba allegado: y el vejo corresponde a vno y medio delos de agora: y el marauedi bueno monta diez delos presentes, elmarauedi de oro mas antiguo que peso seys de los buenos, viene a valer sesenta marauedis de los que al presente vsamos. El Rey don Alonso onzeno en las cortes, que tuuo en Leonera de M. 387. en la peticion segun da, tambien estima el marauedi bueno en seys de moneda vieja diziendo: Peche cient marauedis dela buena moneda, que son seyes cientos de esta moneda. Demanera que esta ley pudo ansi mesmo dar causa ala estimacion, que hizieron los que ordenaron las ordenancas reales, poniendo el marauedi bueno en diez delos presentes, y el viejo en vno y medio, laqual estimacion se ha seguido siempre por los juezes en la execucion de las dichas leyes. Para todo lo suso dicho se ha de aduertir que las leyes del estilose hizieron en tiempo del Rey don Alonso decimo, padre del Rey don Sancho el quarto. segun consta del principio de ellas: donde se da a entender, que aquella recopilacion por la mayor parte contiene leyes del tiempo del Rey don Alonso decimo. En la coronica del Rey don Alonso decimo cap. primero tratando el author del Rey don Hernando el tercero, y del dicho Rey don Alonso su hijo, pone las palabras siguientes. Ca en aquel tiempo del Rey don Fernando, daua el Rey de Granada la mitad de todas sus rentas, que eram appreciadas en se tecientas vezes mil marauedis de la moneda de Castilla: e [art. 5]esta moneda era tan gruessa, y de tantos dineros el marauedi, que alcancaua a valer el marauedi tanto como vn marauedi de oro. Y porque en aquel tiempo del Rey don Fernando corria en Castilla la moneda delos pepiones, y en el Reyno de Leon la moneda de los leones: y de aquellos pepiones valia ciento y ochenta el marauedi. e las compras pequennas hazian las metales, que fazian deziocho pepiones el metal: diez metales el marauedi: y de estos marauedis eram apreciadas las rentas del reyno de Granada en setecientas vezes mil marauedis: y dauan al Reydon Fernando la mitad de aquellas, y el Rey don Alonso su hijo en el comienco de su reynado mando deshazer la moneda delos pepiones: y fizo labrar la moneda delos burgaleses, que valia nouenta dineros el marauedi: y las compras pequennas se hazian a sueldos, yseys dineros de aquellos valian vn sueldo: y quinze fueldos el marauedi. Esto se escriue en el cap. primero. y en el cap. 7. dize el coronista como el mesmo Rey don Alonso anno de M. 258. mando deshazer la moneda de los burgaleses: e hizo labrar la moneda de los dineros prietos. y de estos dineros hazian quinze el marauedi, de manera que quinze dineros hazian el dicho marauedi. De esta coronica se podria muy bien sacar el valor del marauedi de oro, que corria en tiempo del Rey don Alonso decimo: si pudiessemos bien aueriguar como corresponda el pepion ala moneda que corre al presente. En vn libro de mano antiguo halle vna breue relacion de monedas viejas y alli lei, que el pepion valia dos meajas, y el burgales dos pepiones, o quatro meajas. Segun esto el marauedi del tiempo del Rey don Alonso decimo, viene a valer sesenta dineros que hazen cada vno a seys meajas seys marauedis de los que agora corren. Si esto es ansi no se puede dudar tomando las palabras de la dicha coronica, y haziendo por ellas la cuenta, sino que este marauedi del Rey don Alonso decimo es el que se llama bueno, y igual al marauedi de oro, que en aquel tiempo corria: del qual hazen mencion las leyes del fuero y otras. Tampoco ay duda sino que el marauedi cobrenno o de vellon andando el tiempo vino a baxar mucho, y no valio tantos dineros: como lo hemos prouado al principio de este capitulo. De aqui se sigue la duda que tiene la estimacion de los marauedis bueno y viejo puesta en las ordenancas reales de los Reyes catholicos, y en las demas, que hemos arriba citado, estimando el marauedi bueno en diez marauedis de los que agora corren: porque reduzidos diez marauedis de los presentes a dineros hazen cient dineros: y ansi tienen mas dineros que el marauedi bueno: o de oro, que corria al tiempo del Rey don Alonso decimo, pues aquel atenta esta vltima cuenta valia sesenta dineros. pero esta tan determinada la primera estimacion del marauedi bueno y del viejo en las dichas ordenancas reales como al presente andan impressas y examinadas y passadas con publica authoridad de leyes, que paresce temeridad apuntar lo contrario. Aunque sin prejuyzio de la authoridad que tuuieron los que las recopilaron, pues no toca la estimacion de las monedas tanto enla substancia de la ley, que se manda guardar conforme a su decision antigua y se haze incidenter. no dexare de tratar otra manera de estimar el marauedi bueno. y el viejo poniendo adelante muy en particular la differencia, que puede auer entre las dos opiniones, o maneras y modos de apreciar esta moneda. Paresce de las leyes antiguas de estos reynos, que esta distincion de moneda vieja y nueua procedio por razon y causa, que las monedas para remediar las necessidades publicas se alcauan, y subian del [art. 6]valor ordinario, y a las vezes se labrauan demas baxa ley quedan do el valor antiguo en su fuerca. Todo esto se prueua por el principio de las ordenancas que hizo el Rey don Henrique segundo en Toro, era de M. 411. Y el mesmo en Alcala, era de M. 408. y por la ley del Rey don Iuan primero en Burgos anno de M. 388. donde dize, que el marauedi viejoy nueuo se an de vn valor eiguales, aunque los dineros nueuos sean de mas baxa ley. Por manera que el marauedi viejo, y de moneda vieja valio siempre diez dineros, y seys cornados, enten diendo, como entiendp del marauedi con un, que corria en tiempo del Rey don Alonso onzeno: porque este tal llaman las leyes viejo, y de moneda vieja: pues estonces no auia auido mudanca, ni nouedad, en baxar de ley la moneda, ni subir la de valor, loqual acaescio en tiempo del Rey don Henrique segundo, hijo del dicho Rey don Alonso onzeno. Ansi mesmo se confirma lo suso dicho por las leyes, que tengo alegadas enel principio de este capitulo, por las quales yo entiendo se prueua: que el marauedi comum que corria en tiempo del Rey don Alonso onzeno, ell qual llaman las leyes marauedi viejo, valia diez dineros no mas: o seys cornados: y que se llama viejo teniendo respecto a la nouedad que despues vuo en las monedas por remediar las necessidades publicas: como se da bien a entender en las dichas leyes y ordenancas. A esta cuenta podria quadrar mucho la estimacion de los sueldos teniendo porla historia del Rey don Alonso decimo, que el sueldo comun valia seys burgaleses de a quatro meajas cada vno, y poniendo el sueldo bueno en doze burgaleses de estos, de manera que hiziessen doze burgaleses ocho dineros como adelante diremos, y ansi que daria el sueldo bueno, de quien hazen mencion las leyes del Rey don Alonso onzeno en ocho dineros. de lo qual resulta que cinco sueldos buenos hazian quatro marauedis comunes en tiempo del dicho Rey don Alonso onzeno, segun consta por las leyes, que del mesmo Rey tengo alegadas, por las quales el marauedi es laquinta parte mayor, que el sueldo bueno. por manera, que que dara el marauedi del tiempo del Rey don Alonzo onzeno en diez dineros como el de agora: puesto que se aya llamado en muchas leyes marauedi viejo. Esta distinction del sueldo bueno y de otro menor, con esta mesma estimacion del marauedi comun en tiempo del Rey don Alonso onzeno, vi nota da en la memoria que tengo allegada de monedas antiguas, que vi de letra muy antigua, De lo qual paresce quedar assentado, que el marauedi viejo y comun, differenciado del que las leyes, y coronicas llamaron bueno, valio diex dineros: o seys cornados. como vale el que al presente vsamos. Aunque el marauedi del tiempo del Rey don Alonso decimo, que se llama bueno y era de oro, o de tantos dineros que igualauan al marauedi de oro, como lo testifica su historia valia mucho mas: pues viene a valer seys marauedis de los que agora corren. En la mesma historia del Rey don Alonso decimo y en otras se haze mencion de cierta moneda llamada Tornes: la qual dize la coronica que era de plata, y esta creo yo era moneda Francesa, que corria en Castilla por auerla traydo los Franceses, que vinieron estonces a estos reynos, y mirando los tienpos paresce ser esta moneda el argenteo Turonense, de quien trata la clem. 2. de magistris, y tratamos en el cap. 3. §. 2. numer. 8. en esta presente obra. donde le estimamos en veynte y cinco marauedis, conforme ala estimacion que agora tiene el real de plata Castellano. por que el tornes pesaua tres partes de quatro de vn real: o tres quartillos: y en aquel tiempo valdria tanto como dos marauedis comunes. podria dezir alguno que este tornes fuesse el sueldo Turonense, de quien tractamos en el mesmo. §. 2. nu. 7. y le pusimos en peso dela tercera parte de vn real: que al presente sale en onze marauedis: y estonces valdria vn marauedi comun: porlo que adelante diremos cerca de las monedas de plata, que solian correr en estos reynos. Aunque yo sospecho que el sueldo tornes tenia mucha mezcla de cobre, y no tenta plata. Ansi mesmo en las leyes reales muchas vezes se haze mencion de sueldos: los quales ham si do differentes, como delas mesmas leyes, y de las coronicas paresce. No tratare aqui del sueldo [art. 7]contenido en el foro juzgo, y leyes Gothicas, porque adelante seofrescera mejor conunctura y lugar. Otros sueldos ay, de los quales hazen mencion las leyes del Rey don Alonso onzeno: y porellas paresce, que cada sueldo de estos era menor la quinta parte que el marauedi comun, que estonces corria, ansi lo prueua la. l. 11. y la. l. 19. tit. 11. li. 4. ordinat. l. 22. y. l. 30. tit. 32. de las ordenancas, que hizo el dicho Rey don Alonso onzeno en Alcala, era de. M. 386. esto mesmo prouamos poco antes: pues por aquellas leyes valen tanto quatro marauedis como cinco sueldos: y conforme a vna opinion pusimos este tal marauedi en valor de quinze dineros, diziendo serel que llaman las leyes de moneda vieja: por tanto este sueldo valia doze dineros, y era mayor la sexta parte, que el marauedi, que agora vsamos, pues este vales solamente diez dineros, por lo qual paresce, que cinco sueldos de estos vienen a valer seys marauedis de los de agora. En esta mesma estimacion en las varias resoluciones li. 1. c. 11. declaramos los sueldos contenidos enlas leyes del Rey don Alonso onze no. Antes muchos tuuieron esta opinion el doctor Vicente Arias, y el doctor Montaluo in l. 1. tit. 3. & l. 1. tit. 5. lib. 2. fori. El mesmo Montaluo en el repertorio que hizo alas ordenancas reales verbo. solidus. donde annade vna cosa, y es. que el sueldo bueno valio ocho marauedis de moneda vieja, que segun su cenuta vernia a ser de valor dedoze marauedis delos presentes, que agora gastamos: Alega para esto vna ordenanca del Rey don Alonso onzeno en Alcala. que comíenca: si el hijo dalgo tomo mas & ca. l. 11. titul. 11. libro quarto ordinat. Esta ley enlas ordenancas reales nueuas dize ansi. y es la. l. 19. El que tomare mas, pague por cada cosa cinco sueldos de sus bienes al Rey, que son de esta moneda quatro marauedis. siendo esta ley la mesma que alega Montaluo, claro esta, que no prueua lo que el quiere. Ansi mesmo en las ordenancas antiguas del Rey don Alonso onzeno dize, pague por cada cosa cinco sueldos de los buenos al Rey, que son quatro marauedis de esta moneda. de lo qual resulta auer tenido el doctor Montaluo el libro errado. y esto es cosa muy clara: pues la mesma ley, y las o tras del mesmo titulo por vnos mesmos sueldos, marauedis, y dineros van tassando las viandas, y en todos los demas passos haze el sueldo tal, que cinco valgan quatro marauedis. de manera, que no prueua auer valido el sueldo en aquel tiempo ocho marauedis delos viejos. Llama, y pudo llamar el Reydon Alonso estos sueldos de a doze dineros, sueldos buenos, a differencia de otros, que a mi parascer er an menores, delos quales haze mencion el Rey don Henrique segundo hijo del mesmo Rey don Alonso, en las ordenancas, que hizo en Toro era de M. 411. donde en el pro emio dize, que valgan tres sueldos quatro dineros: conco solian valer, de lo qual se sigue, que este sueldo tal valia poco mas que vndinero: en fin vn dinero y la tercera parte de otro. de manera que este sueldo menor llega a valer ocho meajas, o tres sueldos que corrieron en tiempo del. Rey don Alonso decimo: como paresce de su historia cap. primero, valia cada vno de estos seys dineros Burgaleses, que a mi parescer tenia cada vno y valia quatro meajas segun que del dicho capitulo primero sepuede en alguna manera colegir, porque valia cada vno dos pepiones, segun esta cuenta este vltimo sueldo valia veynte y quatro meajas, que son quatro dineros de los que corrieron despues en el Reyno, de los quales el marauedi valio, y vale diez, como tengo ya tratado. En la ley. 2. titu. 9. lib. 8. ordinat. esta dispuesto, que el que dixere a otro por injuria, alguna delas palabras en la dicha ley contenidas, peche trecientos sueldos. Estos sueldos, como note en las varias resoluciones, algunos juezes, mayormente los inferiores estiman cada vno en dos marauedis: otros como son los alcaldes de corte, aquatro marauedis de los que al presente corren. Esta ley se saco del fuero libro quarto titulo tertio l. 2. y en aquel titulo en la ley primera, se pone tambien esta pena delos trecientos sueldos en otro caso. Ansi mesmo en la. l. tertia, titulo quinto, libro quarto fori, haze mencion de sueldos. y alli el doctor Montaluo entiende sueldos burgaleses conforme ala. l. 1. titu. 8. libro primo fori. y declara en la. l. 1. titu. 5. libr. secundo que este sueldo burgales valia doze dineros. de manera que excede dos dineros al marauedi presente, que agora gastamos. Por lo qual estos sueldos tienen tanto valor. que cinco de ellos hazen seys marauedis de los presentes, por tanto segun esta euenta los trecientos sueldos auian de estimarse en trecientos y sesenta marauedis de estamoneda que al presente gastamos. E si estos doze dineros no sonde a seys meajas, sino Burgaleses de a quatro meajas, como tengo apuntado, seria cada sueldo de a quarenta y ocho meajas: y menor la quinta parte, que elmarauedi comun, de manera que cinco sueldos valdrian quatro marauedis de los que al presente gastamos: y ansi los trecientos sueldos serian docientos y quarenta marauedis de esta moneda. Puesto que en esta cuenta siempre tenemos por contrario al doctor Montaluo, y a los que siguieron su opinion. En esta materia de sueldos, y de injurias es razon notar dos leyes del estilo bien antiguas, pues aquella obra se hizo del tiempo del Rey don Alonso decimo, y de las leyes, que estonces se vsauan por la mayor parte, la vna es l. 85. la otra es. l. 131. porlas quales paresce, que el que injuriare de palabra al hombre hijo dalgo ha de pagar quinientos sueldos, aunque las iniurias dichas a otros hombres, que no son hijos dalgo, no tienen tanta pena. De estas leyes noto el muy magnifico, y en letras y rectitud de justicia sennalado varon el licenciado Arce de Otalora del consejo de su Magestad, en su real audiencia de Valladolid, en el libro de las hidalguias. 2. parte. c. 4. nu. 11. la causa y razon porque dizen en Castilla que el hidalgo a de vengan su iniuria por quinientos sueldos, segun fuero de Espana, y que sea esta: porque alos hidalgos por su nobleza les compete este derecho especial de estimar y pedir sus iniurias por quinientos sueldos. Haze ansimesmo para lo susodicho vna ley que esta entre los fueros de Espana l. 3. ti. de las predas. y dize ansi Si el cauallero deue algo al franco, o a otro hombre de rua, por aquella deuda, ni por otra cosa del mundo no traue alabestia que caualgare, ni de las riendas: y si lo fiziere peite. D. sueldos de calumnia. ccl. sueldos sean por el Rey: e los otros ccl. sean para el cauallero, por la deshonra que auia recebido. Esto mesmo que esta ley dize se prueua por otros fueros antiguos de estos reynos. Eaunque se suelen dar muchas y diuersas razones para entender el principio, y origen que tuuo la dicha manera de hablar, en conprobacion de la razon suso dicha yo considero la ley 11. tit. 11. li. 4. de las ordinancas reales, don de se refiere vna ley del Rey don Alonso onzeno fecha en Alcala era de M. ccclxxxvj. diziendo. Por cada solar en que vno tomare alguna cosa de mantenimientos porfuerca, pague trecientos sueldos, si fuere lo que tomare de labradores: e si fuere de hijos dalgo quinientos sueldos. Ansi mesmo se puede aplicar otra ley del foro juzgo libr. 8. titu. 4. comienca la ley. Si algun hombre ha buey brauo. Donde estimando se los danos hechos por animales, y las muertes de hombres en ciertas quantidades, en la del hombre de honrra, dize que peche el Senor del animal quinientos sueldos, por el omezillo. Tambien se puede en alguna manera aplicar lo que escriue Rhenano en el lib. 2. delas cosas de Alemania. diziendo, que entre otras ley es Salicas, que tenian los Francos, auia vna donde se estimaua las injurias para la pena de ellas en esta manera. Que si el Salico frances injuriasse a otro pagasse el sueldo estimado en doze dineros: pero si el Frigio, o Saxon injuriasse al Salico Frances, auia de pagar el sueldo por quarenta dineros estimado, de arte que el sueldo para satisfazer la injuria echa al Salico, se auia de contar y tomar de mayor valor, y auia de ser de quarenta dineros. los de mas de doze. Lo qual se hazia por ser Salicos Franceses gente nobilissima y de tanta suerte y qualidad, que de ella eran elegidos los reyes francos, sus consejeros, legisladores, y los de mas, por cuya prudencia y voto se gouernaua la republica. de lo quali y de las leyes Salicas trate en el cap. primero numero. 8. de las questiones practicas. Conforme a lo suso dicho es necessario distinguir las dos opiniones, y segun cada qual de ellas resoluer la estimacion de las monedas, en que esta o puede estar la differencia. es ansique attenta la opinion del doctor Montaluo, y la declaracion de las ordenancas reales de los reyes catholicos don Ferdinando y donna Isabel, hase de tener lo siguiente. El marauedi bueno, que y gualaua al de oro del tiempo del Rey don Alonso decimo, viene a valer diez marauedis de los de agora. El marauedi viejo, que era commun en tiempo del Rey don Alonso onzeno, corresponde a tres blancas poco mas, de manera, que seys viejos hazen de los que agora corren diez marauedis. El sueldo burgales valio doze dineros, y porque el marauedi presente vale diez dineros, valio este sueldo la sexta parte mas que el marauedi que agora corre: y la quinta parte menos, que el marauedi viejo, este sueldo se llamo sueldo bueno. Pero teniendo, e siguiendo otra cuenta, se deue notar otra manera de estimacion en la forma siguiente. El sueldo menor valio vn dinero y dos meajas: por manera que vale ocho meajas y ansi se llamo ocho sen: como lo hemos prouado. El sueldo bueno valio doze burgaleses, llamo se este sueldo sueldo burgales: lo qual se prueua por la l. j. titu. de los escriuanos li. j. fori. do paresce, y quiere la ley sentir, que este sueldo burgales se diuida y estime por dineros burgaleses, y quasi da a entender, que seys dineros burgaleses hazen medio sueldo. El dinero burgales valia quatro meajas: como esta notado en aquella memoria antigua, que tengo allegada. De lo qual se collige, que el sueldo burgales no vale doze dineros de los nueuos, que tienen a seys meajas: de los quales hazen diez el marauedi de agora: como quiso Montaluo. sino doze burgaleses de a quatro meajas: que son ocho dineros de los nueuos, y de a seys meajas. Ansi mesmo se saca delo suso dicho, que este sueldo bueno llamado burgales, es el de que tratan y hazen mencion las leyes del Rey don Alonso onzeno, que tenemos arriba allegadas: y dizen: que este sueldo es menorla quinta parte, que el marauedi pequenno y comun: pues el marauedi valia y vale diez dineros de a seys meajas: y ansi cinco sueldos de estos, que son quarenta dineros, hazen quatro marauedis, que ansi mesmo valen, y valieron quarenta dineros. Esta mesma estimacion quadra ala l. 30. del Rey don Alonso onzeno en Alcala: sin auer que quitar, ni que anna dir: do dize quatro sueldos, que son tres marauedis y dos dineros. siendo este sueldo de a ocho dineros, hazen quatro de ellos treynta y dos dineros: y siendo el marauedi de a diez dineros, hazen tres marauedis treynta dineros: ansi que quatro sueldos hazen tres marauedis, y dos dineros. Segun la otra cuenta auiamos puesto el sueldo en doze dineros: y el marauedi no le podimos poner en quinze dineros, porque no quadraua: y por tanto le poniamos en mas, que en quinze dineros, lo qual no es verisimil: pues siempre el marauedi tuuo dineros ciertos y enteros. El otro sueldo de quien se haze mencion en la Coronica del Rey don Alonso decimo, valia seys burgaleses, y era la mitad que el sueldo bueno burgales: de manera que este sueldo valia veynte y quatro meajas, o quatro dineros de los de a seys meajas. Este sueldo se puede llamar mediano. Loqual se collige de la dicha coronica, y de lo que por ella se da a entender, y de lo que luego diremos. El marauedi bueno que igua laua al de oro en su valor, se gun en la mesma coronica se escriue, valio ciento y ochenta pepiones, cada pepionera dos meajas: ansi mesmo valia este marauedi diez metales, cada metal diez y ocho pepiones: conforme a esto este ral marauedi tenia y valia sesenta dineros de a seys meajas, que corresponden a seys marauedis de los que agora corren. Dize la mesma historia del Rey don Alonso decimo, que el marauedi de aquel tiempo, que alcancaua al de oro, valia nouenta burgaleses, cada burgales tenia dos pepiones: los quales se deshi zieron y fueron reduzidos los cientos y ochenta a nouenta. Valia ansi mesmo este marauedi bueno quinze sueldos. cada sueldo de estos tenia y valia seys burgaleses: por manera, que este marauedi corresponde a seys delos que al presente vsamos. Ansi mesmo los quinze prietos, que la mesma historia del Rey don Alonso decimo escriue hazian el marauedi, vienen aser de tantos dineros que igualan conforme ala dicha cuenta a seys marauedis de los presentes: por manera, que este dinero prieto valia quatro dineros comunes. A esta cuenta correspoden las leyes del Rey don Iuan el primero, donde tasan el marauedi bueno por seys de los viejos, los quales hemos puesto en el mesmo valor que los presentes, aunque en diuersas partes los marauedis viejos han sido, y son interpretados, y estimados por particulares fueros algunas vezes a dos: otras a tres, otras a quatro marauedis de los que agora corren. De aqui se saca, que el marauedi de oro antiguo, que por la ley del estilo valia y pesaua tanto como seys marauedis de oro del Rey don Alonso decimo, se estimaua y apreciaua en treynta y seys marauedis de los que al presente gastamos. La ley ij. titu. 33. part. vij. pone marauedis prietos, y marauedis blancos, dando a entender claramente, que el marauedi prieto valia mas que el marauedi blanco. Por ventura llamo marauedi prieto el marauedi bueno que montaua quinze prietos: y blanco al marauedi mas baxo y comun, que montaua diez dineros, como monta el que agora vsamos: lo qual puede ansi mesmo prouarse por lo que diremos luego del blanco. Estas monedas antiguas aunque eran de vellon, creo y sospecho tenian mas mezcla de plata que no tienen las blancas, quartos, y ochauillos que agora corren. Esto se puede sacar en alguna manera de la coronica del Rey don Alonso onzeno. capit. 98. en cuyo tiempo y antes en tiempo del Rey don Fernando quarto su padre, y de otros Reyes el marauedi comun vino a estimarse por nouenes, y cornados: como paresce de la mesma historia, y valio lo que al presente vale, loqual se puede creer por lo siguiente. Lo primero, porque de las leyes del Rey don Alonso onzeno, que cerca de los sueldos hemos allegada y examinado, paresce, que aquel marauedi valia diez dineros, como al presente vale, y no mas. Lo otro: porque valia diez nouenes el marauedi, y cada nouen de estos valia y era tanto como vn dinero de a seys meajas: lo qual esta claro por el ordenamiento, que hizo el Rey don Henrique segundo en Toro era de M. ccccxj. donde dize, que el marauedi valga diez dineros, o diez nouenes, o seys cornados: y que doce cinquenes valgan vn marauedi: dos cinquenes vn cornado: de lo qual paresce, que aquel marauedi valia seys cornados, y diez dineros. como vale el que al presente vsamos: y que doce cinquenes hazian tanto, y montauan como diez nouenes: por manera, que el nouen valio seys meajas, pues el cinquenera de cinco, todo loqual quadra con el marauedi que agora gastamos. De aqui ansi mesmo se prueua, que el dinero nouen no valio estonces mas que seys meaias: y no nueue. aunque es possibile que en algun tiempo las aya valido. El cruzado moneda menuda en Castillo solia valer ordinariamente dos cornados, no le subiendo por alguna necessidad como lo prueua el ordenamiento, que hizo el Rey don Henrique segundo en Alcala era de M. ccccviij. Blanco fue tambien moneda, y aunque pudo ser auerse labra do antes, como lo da a entender la ley dela partida. 2. tit. 33. partic. 7. tambien la mando labrar el Rey don Iuan el primero, y le puso en valor de vn marauedi de a diez dineros: despues abaxo cada blanco a seys dineros, que viene quasi a lo que es oy vna blanca, y vn dinero mas, loqual paresce por el ordenamiento que hizo el mesmo Rey don iuan en Biruiesca anno de M. ccclxxxvij. y en Burgos anno de M. ccclxxxviij. este blanco baxo a valor de vn cornado el Rey don Henrique tercero en Madrid anno de M. cccxcj. En tiempo de este mesmo Rey don Henrique el tercero corria en estos reynos la moneda de los Agnus dei, y valio primero vn marauedi: despues vino a labrarse de tan baxa ley, que valio vn cornado: ansi lo cuenta y trata la coronica del dicho Rey don Henrique tercero. Ansi mesmo se vsaron y labraron antes de agora y antiguamente en estos reynos medias blancas: como consta por las leyes, que hizo el Rey don Iuan el ptimero en Segouia anno de M. cclxxxx. Hase de aduertir, que las monedas antiguas de oro y plata, aunque vayan en esta obra estimadas algunas vezes al precio antiguo, pero saluo el peso que tenian, se han de reduzir alas que al presente corren porla semejanca en quantidad del peso: y estimarse el tal peso como agora se estima: pues se han de considerar por el dicho peso, y quantidad de oro o plata. # 6 Summario del capitulo siguiente. -  1 Considera se el precio, y valor delas cosas en tiempos antiguos quanto a estos reynos: en especial del marco de plata. -  2 Trata se del peso y valor del real Castellano en tiempo del Rey don Henrique segundo, y despues y antes. -  3 Dobla Castellana, de que peso y valor aya sido. -  4 El marauedi de oro que peso, y valer aya tenido en los tiempos passados. -  5 Examinanse muchas leyes de las partidas, y del fuero, que hablan de marauedis, y otras monedas. -  6 Francos, que moneda aya sido, y de que peso y valor. -  En el qual se trata y considera el peso de las monedas de oro y plata antiguas de estos reynos, para meior entendimento de las leyes. CAPVT VI. QVanto al entendimiento de muchas leyes de las partidas y fuero real, conuiene examinar el valor y peso mas departicular de las monedas de oro y plata, que enestos reynos soliam correr, pues aunque ayamos dicho y declarado el precio del marauedi de oro vie jo y nueuo por estimacion de marauedis communes y dineros menudos, sera bien, por lo que adelante tocaremos, aueriguat el peso y quantidad que estas mo nedas tenian: si quiera para entender la grauedad de las penas conforme a lo que oy en dia se vsa: y porque veamos, si vn marauedi de oro era liuiana pena: y ansi mesmo la pena de otros marauedis communes. Para lo qual sehan de considerar algunas antiguedades. Quien vuiere leydo las coronicas de Castilla. y las ley es antiguas del reyno, hallara que las viandas, mantenimientos, y las de mas cosas neces[art. 1]sarias para la vida humana, valian tan barato y en tan baxos precios, que con vn real del peso mesmo, que los de agora tienen, se compraua y podia comprar lo que en este tiempo no se podra comprar con diez, ni con quinze reales, ni por ventura con veinte. Lo mesmo se puede dezir del marauedi comun, pues estonces era de mas vtilidad para comprar vn marauedi, que agora quinze ni veynte. Esto paresce ser ansi no tratando de tiempos mas antiguos por las ordenancas que hizo el Rey don Alonso onzeno. en Alcala era de M. ccclxxxvj. y largamente por las leyes, que hizo el Rey don Henrique segundo en Toro era de M. ccccvij. desde la ley. xxix. hasta la ley. lxiij. Item se deue notar: que en tiempo del Rey don Alonso onzeno, y de don Henrique segundo y hasta oy, el marauedi por don de se apreciaron y aprecian en las dichas leyes todas las cosas, era y ha sido de seys cornados: o diez dineros: como por las mesmas leyes parasce, y por lo que tenemos alegado en el capitulo antes de este: pues este marauedi no era el bueno, ni el de oro, sino el comum. Paresce ansi mesmo, que en tiempo del Rey don Alonso onzeno, valia el marco de la plata ciento y veynte y cinco marauedis: como se prueua por su historia c. 98. y despues en tiempo del Rey don Iuan el primero valia docientos y cincuenta marauedis. lo qual consta, y esta cierto por las cortes que el mesmo Rey don Iuan hizo en burgos ano de M. ccclxxxviij. y ansi en esto como en las de mas cosas necessarias en la republica sehallara por las coronicas del reyno, que quanto mas nos acer caremos a este tiempo, tanto mas han subido y encarescido se en los precios todas las cosas que comunmente gastamos en comer, en vestir, y en otros tratos, y actos necessarios. loqual sin coronicas por experiencia hemos visto de treynta, o quarenta annos a esta parte: por tanto no nos marauillaremos de lo que leyeremos cerca de los precios que tuuieron los man tenimientos y otras cosas docientos annos atras. Segun esto no va descamina do el precio de los reales Castellanos, en aquel tiempo estos reales eran de tanto peso, que ocho de ellos ha[art. 2]zian vna onca, como lo hazen agora. ansi lo prueua la ley, que hizo el mesmo Rey don Iuan en Biruiesca anno de M. ccclxxxvij. do dize que por ocho reales deuidos, se pague vna onca de plata, y que este es su justo precio. Por el valor del marco de plata podemos sacar la diuersidad del valor del real de plata del dicho peso, el qual valio en tiempo del Rey don Henrique segundo tres marauedis: y porque esta moneda se labro debaxa ley a causa delas necessidades publicas, el mesmo Rey baxo este real a marauedi: como paresce por su coronica en el c. 8. del anno sexto y por las ordenan cas, que hizo en Alcala era de M. ccccviij. Despues esta moneda se boluio a labrar de buena ley como la vieia, quiero dezir como la que corria antes que se labrasse de baxa ley, y ansi el real viejo, como el nueuo valieron en tiempo del Rey don Henrique segundo tres marauedis cada vno. Esto se prueua por las leyes del mesmo Rey en Toro era de M. ccccxj. de las quales paresce, que poco antes con las muchas necessidades se auia alcado el real de plata da buena ley a doze marauedis: y luego se boluio a baxar a tres. Andando el tiempo reynando el Rey don Iuan el primero valio el real del dicho peso quatro marauedis. Yo entiendo el peso del real de esta manera, que ocho reales hazian y pesauan vn onca algo menos. Por razon que en las monedas siempre falta el peso justo para la costa de labrarlas, y que entiempo del Rey don Iuan el primero aya valido el real quatro marauedis, prueualo la ley que el mesmo Rey hizo en Burgos anno de M. ccclxxxviij. despues con subirse la plata ha venido a valer el real vnas vezes doze marauedis, y estonces se llamaron quartos las monedas que valieron tres marauedis: porque eran quartos del real, el qual valio ansi mesmo dies y seys marauedis: y de aqui se llamaron quartos las monedas de a quatro marauedis. En fin como al presente, ansi en los tiempos passados la moneda de plata se respecto al valor de la mesma plata poco mas: como es notorio. Item se haze mencion enlas coronicas y leyes del Reyno de monedas de oro. en especial se vsaron en Castilla las doblas y por las leyes del Rey don Henrique segundo en Toro, era de M. ccccvij. en la ley. lxij. paresce que en aquel tiempo la dobla Castellana valia treynta y seys [art. 3]marauedis de los comunes, que cada vno valia diez dineros, como el de agora. Despues alco la moneda el mesmo Rey don Henrique, y valio la dobla Castellana ciento y veynte marauedis, y luego boluio esta moneda a reduzirse a su justo valor, y valio treynta y cinco marauedis ansi lo pruean las leyes del mesmo Rey don Henrique fechas en Toro era de M. ccccxj. En tiempo del Rey don Iuan el primero valia la dobla Castellana cincuenta marauedis: lo qual paresce por las leyes del mesmo Rey don Iuan en Biruiesca anno de M. ccclxxvij. y en Burgos anno de M. ccclxxxviij. Estas doblas en tiempo del Rey don Iuan el segundo corrian de muy baxa ley algunas de ellas: y las buenas y las malas auian subido ensu valor: como han subido los precios del oro, y plata: y de todas las otras cosas, segun paresce por las peticiones, que se dieron en Madrid en las cortes del anno de M. ccccxxxv. en vn contracto de venta que se celebro en tiempo del Rey don Iuan el segundo en el ano de M. cccc. y xxxv. De cierto heredamiento en tierra de Seuilla vi echa mencion de las doblas Moriscas, que eran yguala das por las leyes reales a las Castellanas, en setenta marauedis cada vna. lo qual se sufre por razon que las Moriscas corrian abaxad as de su ley, como las Castellanas. En aquel tiempo. hizose el dicho contracto en v. de Deziembre, por el qual donna Leonor Gutierrez Tello Abadesia, y las monjas de la orden de Sancta Clara vendieron el heredamiento de villa nueua de Balbuena a Francisco de Villa franca por precio de dosmil y docientos y cincuenta doblas Moriscas contada cada vna dobla a setenta y vn marauedi. Esta dobla Castellana en nuestros tiempos ha corrido o solia correr, pero no de tan buena ley, ni de tanto peso como las que tengo dicho: que corrian en tiempo del Rey don Henrique segundo, y del Rey don Iuan el primero: y valian las vltimas de agora treynta annos, y quarenta, cada vna trecientos y sesenta y cinco marauedis. Las doblas antiguas en tiempo del Rey don Iuan el primero valian doze reales en plata amonedada: y en plata quebrada onca y media y vna ochaua de plata: segun paresce por las dichas leyes. Demas de lo suso dicho conuiene para lo que adelante diremos examinar esta dobla Castellana de que peso era, para ver el oro que tenia, y creo a todo lo que puedo alcancar, que esta dobla tenia peso de vn castellano, lo qual hasta agora entiendo ansi por lo siquiente. Lo primero porque el Rey don Iuan el primero en Segouia anno de M. cccxc. hizo la ley de la segunda suplication con la pena de las mil y quinientas doblas, no sennalando mas que do blas sin dezir el precio de ellas. por tanto se han de entender estas doblas Castellanas, de aquellas, que se contienen en las otras leyes del mesmo Rey, lo qual ami parescer esta claro en nuestros tiempos, y antes de agora, despues que la dicha ley se hizo, estas doblas se han juzgado por peso y precio de Castellanos luego bien se prueua, que la dobla Castellana de aquel tiempo era de peso de vn Castellano. Ansi mesmo creo, que estas doblas son las que dizen decabeca: porlo que dize la ley primera del Rey don Iuan el primero fecha en Biruiesca, donde haze mencion de cierto seruitio de doblas, que el Reyno le prometio por cabecas mayor y menor en cierta forma. Llaman se estas, doblas de cabeca en las prouisiones dadas por su magestad anno de M. D. xxxix. sobrelas suplicaciones con las mil y quinientas doblas. Lo otro porque en las constitutiones de la vniuersidad de Salamanca, que se hizieron anno de M. ccccxxij. poco antes, se han de dar dos doblas a cada doctor en los licenciamientos, y doctoramientos, las quales no ay duda sino que se han de entender de las Castellanas, que corrian a la sazon en estos reynos. y estos siempre se han estimado a peso y valor de Castellanos, como es notorio y no se puede negar ni dezir otra cosa. A todo lo suso dicho corresponde el precio y estimacion de las doblas por reales de plata del peso de los de agora: pues esta cierto, que al presente vale vna parte de oro onze partes de plata. y por la estimacion del oro y plata la qual ha y do siempre cresciendo, alomenos nunca en Castilla valio tanto como al presente vale: se puede collegir, que la dobla estimada en doze reales, que hazia onca y media de plata tenia mas oro, que no el ducado de nuestro tiempo. Ansi que verna a ser el peso de las dichas doblas a vn Castellano, mayormente se prueua esto por que en las dychas leyes van ygualadas las doblas Castellanas con las doblas Moriscas que parescen ser las doblas Zahenes o Azenes, las quales pesan a Castellano y antes mas, que menos. Considerando el tiempo del Rey don Henrique el segundo quando la dobla Castellana valia treynta y seys marauedis comunes: y que estonces no valia menos el oro y plata, que en tiempo del Rey don Alonso decimo, podemos dezir, que el marauedi de oro del tiempo del [art. 4]Rey don Alonso decimo, el qual valia seys marauedis delos comunes segun vna cuenta, era depeso por lo menos de la sexta parte de vn Castellano, y segun esto, esta moneda de oro si se labrasse oy valdria conforme al precio presente quasi dos reales y medio poco menos: y por menudo ochenta marauedis. De este marauedi de oro se han de entender las leyes del Rey don Alonso decimo, que el hizo. Aunque segun la cuenta del doctor Montaluo passa da por las ordenancas Reales, que agora tenemos este marauedi valia diez de los comunes, que eran de diez dineros como los de agora. El otro marauedi de oro mas antiguo, al qual se han de referir las leyes antiguas de estos Reynos fechas antes del Rey don Alonso decimo: y las que de ellas se sacaron, pesaua segun la ley del estilo seys de los passados, por lo qual viene a ser de peso de vn Castellano: aunque estonces valia treynta y seys marauedis comunes: los qualles vienen a ser el dia de oy mas de quatro cientos y ochenta marauedis: y por reales quatorze. De todo lo suso dicho se saca en limpio, qué el marauedi de oro contenido en las leyes de las Partidas, se ha de entender y juzgar de peso de vn Castellano: pues los que hizieron aquellas leyes tuuieron respecto ala moneda antigua de oro, trasladando como trasladaron leyes tan antiguas, y haziendo recopilacion de ellas. Para esto ay vna razon a mi juyzio de mucha fuerca, que los que hizieron las dichas leyes de las partidas y las recopilaron, entendieron muy bien el peso del sueldo aureo de Iustiniano, y como pesaua lo que pesa vn Castellano. Tuuieron ansi mesmo entendido que el sueldo, y el aureo eran de vn mesmo peso: y con esto esta llano que los dichos authores no quisieron alterar cosa alguna en las leyes que trasladauan, y si alguna vez alteraron algo, fue pensando, que no hazian mudanca alguna, y no entendiendo las leyes, como se han entendido por otros, y an si en todos los lugares do el derecho comun haze mencion de sueldo, o aureo, trasladaron marauedi de oro o marauedi simplemente, entendiendo de oro, de lo qual paresce, que los dichos authores dieron a entender, que el marauedi de oro contenido en las leyes antiguas de estos Reynos fechas antes del Rey don Alonso decimo, y del Rey don Hernando tercero, su padre, y otros reyes proximos a estos, era del pe so que es agora vn Castellano, quiero dezir la sexta parte de vna onca de oro: y tal que setenta y dos hazian vna libra Romana de xij. oncas. A esta declaracion y parescer se allegan las leyes de los reyes Godos, que en Espanna reynaron antes del Rey don Rodrigo, de las quales en el dia de oy se tiene noticia por el libro que dizen y intitulam Foro juzgo, fecho en Latin, y ansi mesmo en aquel Romance antiguo, que estonces se vsaua poco differente del que al presente vsamos. En estas leyes Gothicas se haze muy a menudo mencion de sueldos de oro, en el texto Latino: y estos mesmos en el texto Espannol se llamán marauedis, o moruis de oro, y otras vezes simplemente marauedis, o moruis. Estos sueldos de oro, entiendo yo auer sido del peso de vn Castellano como el sueldo Romano, de quien haze mencion Iustiniano en su Codigo: para lo qual se puede presumir, que en tiempo de los Reyes Godos corrian en Espanna en la contractacion y comercio los sueldos de los Romanos y de Iustiniano: pues en tiempo, que los Godos reynaron en Espana los Romanos no del todo est auan exclusos de ella, antes gouernaron parte de Espanna, hasta que el Rey Suintilla vicesimo sex to Rey de los Godos, que comen co a reynar anno de Dcxxj. acabo de echara los Romanos de toda Espana y de la Francia Gothica, quedando se con la monarchia destas prouincias, como lo escriue sant Isidro, el Arcobispo don Rodrigo, y el obispo de Burgos don Alonso de Cartagena, aun que Paulo Emilio en la coronica France sa attribuye esta monarchia al Rey Sisebutho, que fue el 24. Rey de los Godos, y comenco a reynar anno de Dcxij. Como quera que sea, pues Iustiniano auia te nido el imperio Romano y muerto. 60. anos antes poco mas omenos: verisimil es que quedarian sus monedas y sueldos de oro: y otras semejantes mandadas labrar por los emperadores que le succedieron, quanto a la contratacion y comercio en Espanna, por causa de la parte que los emperadores en ella tenian, y despues de ellos echados de ella, por lo que suelen durar y tratarse semejantes monedas de tan excelente metal, y tan estimado. Lo mismo se puede sacar de las mesmas leyes Gothicas, en las quales estos sueldos de oro se diuiden por tremisses, como parece de la l. vlti. tit. vlti. lib. 8. & lib. 8. titul. 4. en la ley. Si algun hombre, talcomo a cauallo, y en la ley, que comienca Si algun hombre encierra ganado. donde en el texto Latino se haze mencion de los tremisses de oro, como parte de los sueldos y segun prouamos arriba en el cap. 3. num. 4. el sueldo de Iustiniano tambien se diuidio en tremisses de oro. Por manera que ansi por el npombre, como por la mesma diuision, y por la contratacion con los Romanos podemos entender con mucha razon, que los sueldos de oro contenidos en las leyes Gothicas eran del mesmo peso, o los mesmos que los de Iustinia no. y por tanto vienen a ser de peso de vn Castellano. Desta manera se pueden entender muchas leyes del foro juzgo mayormente en el li. 7. y 8. y en otros muchos lugares donde el texto Latino vsa de sueldos, y el Espannol de marauedis de oro: o de marauedis simplemente. E si quisieremos dezir, que los Reyes Godos no ayan tenido cuenta con la moneda Romana, diremos que ellos mesmos mandaron labrar sueldos de oro a imitacio de los sueldos de los emperadores y del mesmo peso, y con esto concurre que Pedro de Alcoceren la historia, que con mucha diligencia, y curiosi dad hizo y recopilo de la insigne y Imperial ciudad de Toledo lib. 1. cap. 32. affirma y testifica auer visto medio marauedi de oro del tamanno de medio castellano, labrado en Toledo en tiempo de los Reyes Godos: de la vna parte tenia la figura de vn Rey con esta letra. Vuitigis Rex: y de la otra tenia por letras. Toleto pius. Verdad es que Alcocer llama a esta moneda Meaja de oro: y las leyes del Foro juzgo llaman el tremisse meaja de oro: como paresce de la l. vlt. tit. vlt. lib. 7. donde el texto latino puso tremissem y el vulgar tras lado meaja de oro. Y siendo esto ansi, la meaja de oro no podia ser la mitad del marauedi de oro: sino la tercia parte: como lo prueua la ley, que comienca: Si algun hombre tal como a cauallo. titul. 4. lib. 8. y es cosa cierta pues el tremisse de oro era la tercera parte del sueldo en tiempo de Iustiniano segun lo tenemos prouado en el ca. 3. y esta es su propria signification, a la qua l no obsta la ley que comienca. Si akgun hombre encierra ganado. en el mesmo titul. 4. donde el texto latin puso. tremissem vnum pro duobus capitibus: y el texto vulgar traslado las dos partes de vn marauedi: porque esta claro el error: pues tremissis no quiere significar, ni significa las dos partes de vn marauedi: sino la tercia parte del marauedi, o sueldo. pero pensando que la ley Latina ponia por cada cabeca de las dos vn tremisse, en el texto vulgar pusieron por dos cabecas dos partes de vn marauedi, entendiendo dos tremisses, por manera que la moneda de que haze mencion Alcocer era medio marauedi, o medio sueldo de oro: el qual se llama en las leyes de Iustiniano semissis: y no tremissis: por tanto no era meaja de oro, que es el verdadero tremissis segun paresce de las mesmas leyes Gothicas. De toto lo susodicho paresce que los marauedis de oro que vsaron los Godos partidos por semisses y tremisses, eran del peso que el sueldo aureo de los emperadores, y que el Castellano de oro que en Castilla solia en nuestros dias correr. De este sueldo hazen mencion las leyes del dicho foro juzgo, que tengo allegadas, y otras muchas: mayormente la ley 17. & 18. libro 2. titul. 1. Anunque el doctor Montaluo en la glossa del fuero in l. 1. ti. 5. lib. 2. Fori. dizeque este sueldo aureo del foro juzgo valia ciento y tres aureos. Hasta el presente no he visto authoridad por donde se pueda prouar esta opinion. antes por la ley que comienca, Porque veya muchos juezes, y muchos merinos en el dicho tit. 1. lib. 2. del foro juzgo, esta claro a mi parescer, que este sueldo era menor que vna onca de oro: y por esto no puede ser que aya valido tantas monedas de oro: como el doctor Montaluo escriuio. Antes del Rey don Alonso decimo corria en estos Reynos vna moneda de oro llamada moruies Alfonsies, que eran marauedis de oro Alfonsinos. De estos se haze mencion en vna carta, o instrumento que tiene la ciudad de Toledo, donde se contiene la venta que el Rey don Hernando tercero haze a la dicha ciudad, de Alcocer, Herrera, y otros lugares por quarenta y cinco mil Moruies Alfonsies, de lo qual haze mencion el doctissimo licenciado Arce de Otalora, en el insigne tractado de les hidalguias 2. parte. capit. 4. Pedro de Alcocer en el libro que tengo alegado poco antes lib. 1. capit. 84. y estiman cada Morui Alfonsi, quasi en vn Castellano, que es la sexta parte de vna onca de oro. Esta escriptura esta presentada enel pleyto que trata en esta corte y cancellaria de Granada la ciudad de Toledo con el Marques de Gibraleon y Conde de Belalcacar, en el qual pleyto ay testigos que deponen auer fido el dicho Morui Alfonsi del peso y valor de vn Castellano. Aunque cerca deste valor no he visto testimonio ni authoridad alguna de Historias o leyes antiguas: y la parte del marques pretende auer sido el Morui Alfonsi de menos valor y peso, verdad es que si este Morui es el marauedi de oro antiguo, que pesaua seys de los buenos conforme ala ley del estilo, clara y manifiesta es su estimacion y peso por lo que tenemos ya tratado: por loqual ansi mesmo paresce, que si este Morui Alfonsi era delos marauedis de oro que corrian quando comenco a reynar don Alonso decimo, y antes algun tiempo, que seis de estos pesan vn Castellano. No digo mi parescer por ser articulo, que toca a pleyto pendiente. Despues de auer tractado la estimacion y peso de algunas monedas antiguas de estos reynos, conuiene sacar delo dicho algunas declaraciones, y entendimientos a muchas leyes delas partidas, por que de esto podria resultar ciaridad alguna, para entender otras leyes reales. La primera ilacion sera cerca del entendimiento de la. l. 7. tit. 13. par. 6. donde trasladando el authen. Preterea. C. vnde vir & vxor dize, Pero esta [art. 5]quarta parte no deue montar mas de cient libras de oro. Esta mesma suma de libras de oro puso la nouella de Iustiniano en este caso in authen. vt liceat matri & auiae. §. quia vero, y si hemos de seguir la estimacion de la libra de oro que haze Iustiniano in l. quoties. C. de susceptorib. & arcar. que es cada libra en setenta y dos sueldos de oro, o Castellanos: montan estas cient libras de oro siete mil y dozientos Castellanos de oro: porque la ley delas partidas se ha de entender conforme ala ley que traslado: la qual se entiende de las libras Romanas de a doze oncas y setenda y dos Castellanos cada vna, de manera que la dicha ley esta conforme a esta cuenta, clara quanto a la quantidad, que quiso limitar. La segunda ilacion toca ala. l. 4. tit. 13. par. 1. donde tractando de la injuria hecha alos sepulchros y enterramientos como se ha de estimar, dize que el juez no la estime menos de cient marcos. Esta ley esta saceda dela l. 3. §. si nemo erit. & §. qui de sepulchri. ff. de sepulchro violat. y alli se pone esta pena en cient aureos, y no en cient marcos, en lo qual va mucho: pues esta claro: que cient marcos, ora sean de oro, o de plata, son mucho mas que cient aureos. Por tanto se ha de aduertir a esta variedad dela ley de la partida, y ha que la. l. 12. ti. 9. par. 7. poniendo al mesmo delicto pena, y trasladando la mesma ley de los Romanos en los mesmos terminos pone cient marauedis de oro, y no cient marcos ansi mesmo la. l. 2. 3. tit. 18. li. 4. fori tratando delas mesmas penes las pone en cient sueldos de oro, teniendo entendido los que hizieron aquellas leyes, que el aureo y solido de Iustiniano eran vna mesma cosa y vna moneda, de vn mesmo valor y peso, de loqual trate largo atras en el c 3. En esta mesma materia delas injurias hechas en las sepulturas de los muertos, dize la mesma. l. 12. tit. 9. par. 7. el que quaitare piedras, o ladrillos de las sepulturas, o las abriere para despojar los muertos delos panos, peche al Rey dos libras de oro: laqual ley esta errada y ha dedezir diez libras de oro, por la l. qui sepulchra. C. de sepultur. violat. en loqual seha de notar, que esta pena se puso primero de veynte libras de oro: por la. l. 2. tit. 17. l. 9. Codicis Theodosiani. la qual hizo el emperador Constantino, poniendo la mesma pena al juez, que no castigasse el dicho delicto de don de salio la l. si quis sepulchrum. C. de sepulchro violat. Despues el mesmo emperador en el mesmo caso puso la pena de diez libras de oro, en la l. 4. eodem titul. 17. li. 9. del codigo Theodosiano. Y de alli se saco la dicha. l. qui sepulchra. Hanse de entender estas libras de oro cada vna por setenta y dos Castella nos: y ansi se ha de interpretar la ley delas partidas, de manera que dos libras de oro seran ciento y quarenta y quatro Castellanos: y si son diez libras de oro seran seticientos y veynte Castellanos. si por costumbre o fuero no estuuiere otra cosa dispuesta y rescebida. Lo que tengo dicho cerca delas dichas leyes reales, se hade entender conforme ala intencion que lleuaron los que recopilaron las dichas leyes en el peso y valor del sueldo: por que conforme al valor delos aureos antiguos, de quien tratan los Iurisconsultos como tenemos tratado en el. ca. 3. cada aureo pesaua tanto como pesa oy dia vn doblon, y valia por monedas de plata veynte y cinco denarios, que son quasi treynta Reales de los presentes que gastamos. La tercera illacion se o fresce quanto ala l. 9. titul. 18. part. 1. que pone nouecientos sueldos de pena al sacrilego. Esta ley se saco del cap. si quis contumax. 17. q. 4. y del concilio Triburiense celebrado en el anno de D. 395. Estos sueldos no se han de entender de oro, ni delos sueldos de Iustiniano: sino otros sueldos de menos estimacion delos quales tratamos en el c. 3. § 2. explicando el entendimiento del cap. qui subdiaconum. 17. q. 4. La quarta ilacion se ha de examinar quanto al al. 7. tit. 18. part. 1. donde transladando los sueldos del dicho capitul. qui subdiaconum 17. quaestione 4. dize la ley, que estos sueldos se han de entender marauedis. y enla verdad si se entienden marauedis de oro del peso de los sueldos de Iustiniano, como lo tienen por costumbre las leyes delas partidas, la estimacion es bien crescida y la pena en gran quantidad: por lo qual y por otras consideraciones enel dicho. §. 2. tuuimos, que estos sueldos no eran de oro, sino sueldos Franceses de plata y aun mezclada. La quinta ilacion es cerca de la. l. 10. titu. 18. parte prima, que pone treynta libras de plata por pena al sacrilego, que hiziere violencia a las iglesias. Estas libras por todo losuso dicho han de ser de doze oncas la libra, de manera que sera esta pena quarenta y cinco marcos de plata, conforme a lo que notamos en el cap. 4. sobre el. entendimiento del cap. quisquis. 17. q. 4. La sexta ilacion toca ala practica de la l. 18. titu. 4. part. 3. donde tractando de la Iurisdiction mediana. o misto imperio dize, que ala tal iurisdiction pertenesce conoscer: o determinar pleyto de trecientos marauedis arriba: y ala iurisdiction menor perten escesentenciar de trecientos marauedis de oro en a iuso estos marauedis por lo que tengo dicho han de estimar se cada vno por vn Castellano: por que ansi es el estilo de las leyes de las partidas. E la dicha ley se saco de la nouella de Iustiniano, titulo de defensoribus ciuitat. §. & iudicare. Donde estos trecientos marauedis de oro los llama vna vez solidos, y otra luego aureos. La septima ilacion se ha de notar quanto ala. l. 8. titulo 7. partida 3. donde se pone alos litigantes rebeldes pena por las rebeldias de ciertos marauedis. Los quales a mi parescer no han de ser Castellanos de oro, como son otros muchos de los contenidos enlas leyes de las partidas: por que enlos otros casos van las dichas leyes de las partidas con inteto de trassadar el de recho comun. En este caso yo entenderia estos marauedis conforme a la estimacion, que tenia el marauedi de oro, o el bueno, en tiempo del Rey don Alonso decimo, que es seys delos de agora: o diez segun otra cuenta. Alo qual fauoresce la l. 1. ti. 4. li. 1. fori. que pone los mesmos cient marauedis de pena al rebelde citado y emplazado para ante el Rey: como por la dicha ley dela pertida y los marauedis de las leyes del Fuero entendemos siempre de los buenos, quiero dezir de oro, que corrian en tiempo del rey don Alonso decimo: o sus y guales por suma de monedas cobrennas, o de vellon. De esta manera se han de entender los marauedis puestos por pena alos rebeldes in l. 1. 2. 3. 4. ti. 3. li. 2. fori. y los sueldos de que alli se haze mencion conforme a lo que hemos notado del valor y estimacion delos sueldos. Esta mesma interpretacion delos dichos marauedis: que sean delos buenos, se colige de las leyes. 24. 25. y. 26. del estilo, las quales tienen respecto al marauedi bueno del Rey don Alonso decimo. La mesma opinion tuuo el doctor Hugo Celso, en el repertorio verbo Emplazamiento: aun que estas rebeldias se lleuan conforme ala costumbre de otra manera en algunas partes. La octaua ilacion pertenesce ala. l. 3. ti. 8. par. 3. donde pone pena de cient marauedis en vn caso, y de diez en otro, quando el posseedor resiste, y impide que no se haga, ni execute el assentamiento. Estos marauedis sehan de entender, de los buenos, quiero dezir delos que principalmente se vsauan en tiempo del Rey don Alonso decimo, y eran de oro, o iguales al de oro: conforme ala cuenta, que hemos seguido y examinado. Esto se prueua por que la dicha ley es sacada del derecho comun, ni de otras, que yo aya visto: por tanto la tengo de entender conforme ala moneda del Rey, que la hizo, que fue don Alonso decimo. La nouena ilacion toca ala. l. 20. ti. 23. par. 3. donde para el caso de corte tiene y juzga por pobre al que no ha valia de veynte marauedis. Si se ha de entender conforme ala moneda, del Rey, que hizo la ley: pues quanto a esta suma alo que al presente me acuerdo, no la podemos referir a otras leyes antiguas. Cada marauedi vale diez de los presentes, o seys por otra cuenta, y es delos buenos. Montan los dichos veinte marauedis, alomenos que es a seys cientos y veinte marauedis delos presenees de a diez dineros, los quales en aquel tiempo valian en Reales de plata y del peso delos de agora mas de quarenta Reales: y eran mas que no son oy dia tresmil marauedis, considerando el precio de todos los mantenimientos: como lo hemos prouado por las leyes antiguas del Reyno, y al presente damos por pobre para el caso de corte al que no tiene tres mil marauedis de hazienda. Quanto a que vno sea obligado a arraigar se por pobreza, l. 1. tit. 5. lib. 2. Fori, dize, que el que tuuiere cient marauedis de hazienda no sea obligado a arraigarse? Estos marauedis entendio Montaluo cada vno por diez delos de agora. Yo por otra cuenta estimo cada vno en seys de los presentes, y eran en aquel tiempo esto cien marauedis mucho mas, que agora son cincuenta ducados, segun las cosas corrian en baxos precios. An si mesmo quanto a que por pobreza no pueda vno ser acusador la l. 2. titu. 1. part. 7. dize que aquel es pobre, que no tiene cincuenta marauedis de hazienda. Esta ley fue sacada de la l. non nulli. ff. de accusat. la qual pone cincuenta aureos para este effecto, los quales conforme en la opinion comun en derecho, que las monedas contenidas en las leyes antiguas se han de estimar conforme al tiempo que las leyes se hizieron: y teniendo lo que yo proue en el cap. 3. se ha de appreciar por peso de oro cada aureo en vn doblon: o en la quarta parte de vna onca de oro: en plata por veynte y ocho reales y mas: pues valia cada aureo sin contra diction alguna veynte y cinco denarios: los quales hazian tres oncas y media de plata y algo mas. En moneda cobrenna, o de vellon cada aureo valia mil quadrantes o quatrines, que vienen quasi a ser otros tantos marauedis de los que agora corren en Castilla. Esta mesma declaracion, que es la propria y verdadera de la l. nonnulli, se aplica a la ley de las Partidas, si entendemos: que los authores de ellas no quisieron hazer nouedad: pero porque su intencion fue declarar el aureo antiguo por el mesmo precio, y valor, que el sueldo de Iustiniano, hemos de estimar, y reduzir la dicha suma a cincuenta Castellanos de oro y a su valor, conforme alo que arriba dexamos notado. La ilacion decima es cerca de la l. 41. tit. 2. partit. 3. den de interpretando el authen. nisi breuiores. C. de sententijs ex periculo recitandis, dize que las causas de diez marauedis abaxo son y han de ser tenidas por breues, de arte que no sea necessario poner la demanda por escrito. Esta quantidad no estaua tassa da por derecho comun: como paresce por lo que se nota enel dicho Authentico. Por tanto hemos de tener entendido, que la tassa es conforme ala moneda de marauedis principales, que corrian al tiempo que la ley se hizo, que son de los buenos segun vna cuenta de a diez de los presentes cada vno: o segun otra a seys. de manera, que eran cient marauedis, o sesenta, los quales en aquel tiempo por los baxos precios delas cosas montauan tanto como agora dos ducados, y mas. La onzena ilacion esta bien manifesta quanto ala l. 9. titu. 4. part. 5. de la donacion que se pue de hazer sin insinuarse hasta en quinientos marauedis de oro. Esta ley esta sacada de la l. sancimus. Y de la l. penultima. C. de donatio. donde se haze mencion de quinientos sueldos. los quales eran cada vno en aquel tiempo de peso de vn Castellano, o la sexta parte de vna onca de oro: y ansi la ley de la partida se ha de entender en esta mesma estimacion: que cada marauedi de oro sea vn Castellano: como lo tratamos en el li. 1. delas varias resoluciones cap. 11. Dozena ilacion se deduze para entendimiento de la l. 2. titu. 11. part. 3. donde en las causas de diez marauedis abaxo se hade deferit el iuramento, quando ay prouanca de solo vn testigo. Esta quantidad dexo el derecho comun en aluedrio de los juezes: por tanto no sera inconueniente entender algunas vezes estos marauedis por los sueldos de Iustiniano, que son Castellanos de oro, aunque el proprio entendimiento viene a ser por los marauedis del tiempo en que reinaua el Rey don Alonso decimo, que eran seys de peso de vn Castellano como tenemos tratado en lo que hasta aqui esta declarado. Hazese mencion en algunas Historias de Castilla de vna moneda llamada Francos. Este Franco [art. 6]era de oro, y valia diez reales de plata del mesmo peso, que tienen los que agora corren y hazen ocho vna onca. Era el Franco menor, que la dobla Castellana de aquel tiempo que examinamos en este capitulo, la sexta parte: como se deduce y puede bien sacar de vna ordenanca, que hizo el Rey don Iuan primero en Viruiesca anno de M. 387. De manera que el, Franco pesaua algo mas que vn ducado de los que al presente corren. # 7 THEMA CAP. VII. De mutatione monetae quo ad pondus & valorem eius. SVMMARIA. -  1 Numismata, an possint pluris aestimari, quam materia, ex qua fuerit signata. -  2 Aristotelis locus expenditur ad intellectum Iurisconsulti in l. 1. ff. de contrahen. empt. -  3 Pecunia, an possit pluris aestimari in priuatis commercijs, quam publice sit aestimata. -  4 De cambio ad pecuniae permutationem, & de campsorib. -  5 Numismata an sint cudenda publicis expensis. -  6 Princeps an possit mutare pecuniae valorem. CAPVT VII. OBITER superius non semel diximus, in his Hispaniarum regnis numismatum pondus & valorem mutatum fuisse regia quidem authoritate. Idcirco quaeritur, an ea mutatio licita sit, & iure fieri possit. Et sane quoties mutatio monetae fit, quo ad pondus & eius valorem, plane omnino licita est, nec in hoc aliquid potest controuerti. Etenim si numismatum aureorum pondus augetur vel minuitur, aequum erit, quod & valoris, ac aestimationis fiat diminutio, vel augmentum. Erit igi[art. 1]tur huius quaestionis controuersia in hoc, an numismata pondere eodem possint quandoque pluris aestimari, & valere authoritate principis? cui quaestioni & illa accedit, an moneta cudenda sit expensis Reipublicae, vel principis? Et quibusdam visum est, numismata non pluris esse estimanda regia authoritate, quam aestimetur, & valeat ipsa massa auri, vel argenti, aut pondus, ex quo constant. notatur in l. 1. ex Accursio ibi. ff. de contra. empt. vbi de pecunia Iurisconsultus inquit, Electa materia est, cuius publica ac perpetua aestimatio difficultatibus permutationum aequalitate quantitatis subueniret: eaque materia forma publica percussa, vsum dominiumque non tam ex substantia praebet quam ex quantitate: nec vltra merx vtrumque est, sed alterius precium vocatur. Hactenus Iurisconsultus, de cuius intellectu paulo post tractabitur, vt videamus, an illic probetur opinio Accursij. Secundo ad hanc rem adducitur text. in l. 1. C. de veteris numisma. potest. quo in loco apparet, numismata esse vbique cudenda & expedenda, debitum pondus habentia. Sed ea constitutio nihil aliud probat, quam quod numismata publica percussa authoritate, debeant esse iusti ponderis, & debiti, nempe eius ponderis, quod lege publica fuerit diffinitum: non tamen sequitur ex hoc, quod numi sint habituri eundem valorem, quem valet ipsa materia, ex qua fuere signati. Tertio in idem tendit tex. in l. 2. C. eod. titul. de vete. numis. potest. iuxta Accursij interpretationem, quae videtur probare, quod diminutis numismatis quo ad pondus quidem, etiam eorum aestimatio diminuenda sit. Sed nec hic textus quidquam vrget: est etenim eius sensus secundum Bar. quod minuta aestimatione solidi, minuitur aestimatio rerum quae venduntur ad solidum, sicut itidem contingit, vbi aestimatio monetae augetur & crescit. Nam eadem ratione crescunt precia rerum omnium, que eadem moneta emi solent: quemadmodum notant Ang. in l. Paulus. ff. de solutio. Purpur. in l. cum quid. ff. si cer. pet. nu. 171. Quod verum est, & procedit, vbi omnes monetae minores pari proportione augentur, vel minuuntur: tunc enim precium augetur vel minuitur omnium rerum vniformiter, diminuta, vel aucta aestimatione omnium monetarum: atque ideo precium rerum, cum sit vniformiter variarum, aequipollet veteri precio. Quod si vna tantum species aurei, vel numismatis minuatur, reliquis monetis manentibus in statu suo: tunc precia rerum manent in priori statu respectu aliarum monetarum stantium: respectu autem aurei minuti non minuuntur, imo augentur rerum precia. Sic econtrario in augmento vnius numi respectu aliorum, qui non fuere aucti, precia rerum manent in eodem statu, respectu vero illius aucti numismatis, precia rerum minuuntur, quemadmodum eleganter considerat Carolus Moli. de contractibus. q. 93. num. 716. Quarto huc pertinet l. 3. eod. titu. C. de veteris numisma. potest. qua decisum extat, numismatum precia vbique debere eandem aestimationem habere, denique & vniformem. Sed & haec constitutio eo tendit, vt vbique eadem sit aestimatio, idem sit valor eiusdem numismatis, non tamen sequitur ex hoc, quod tanti sit numus aestimandus publica authoritate, quanti aestimatur ipsa materia, ex qua conficitur. Quinto haec ipsa opinio deducitur ex c. quanto. de iureiur. quo in loco apparet, principem teneri omnino monetam cudere, & publicam facere ea lege, vt valor iuxta pondus ei constituatur: alioqui si princeps posset pro sua libidine precium constituere numis quodcunque pondus auri vel argenti habentibus: iuramentum illud, quod tanto conatu Romanus Pontifex illicitum esse censet, minime foret vlla ex parte reprobum, atque ideo fateor, hanc decretalem decisionem admodum vrgere aduersus principes, qui hanc legem nequaquam obseruant in numismatis cudendis. Caeterum contrariam sententiam plurimum comprobat ratio ab Aristotele deducta libro 5. Ethicor. capit. 5. & libro 1. Polit. capit. 6. inquit enim, numum lege consistere, ac suam vim retinere, non natura. Siquidem ipse princeps, ipsa Respublica, denique ipsa lex numum constituit: atque ideo numisma dicitur, quasi nomisma a νόμῳ, id est lege, a qua precium & valorem certum accipit: cuiusque libera potestas est, numos semel percussos inutiles efficere, ac reddere. Haec Aristoteles, a quo libet non temere argumentari. Nam si non natura ipsa, sed a principe numismata vim & potestatem accipiunt: ab ipsoque legem reuocante inutilia effici possunt, profecto non tanti aestimatur materia ipsa auri, vel argenti, quanti numus ipse: cum si tanti aestimaretur, natura ipsa non lege, precium & vim numus haberet. Huic rationi Plutar. suffragatur in Phocionis vita scribens, numos eos esse praestantiores, qui in minori materia plus valoris, ac precij complectantur. Simili fere ratione suffragatur textus in l. Titiae. ff. de auro & argent. leg. vbi Iurisconsultus respondet, legatis alicui decem pondo auri, satis iuste legatum solui, si vel aurum, vel precium auri praestetur. Idem probatur in l. 1. §. vltim. ff. eod. titul. Etenim si pecunia, qua aurum ipsum aestimatur, aurea quidem tanti ponderis esset, quanti ipsum aurum, nulla subesset ratio, cur haec vt diuersa ab ipso Iurisconsulto nominentur: siquidem nullo discrimine constant. Sed nec istae rationes aduersus principum censores omnino vrgent. Locus equidem Iurisconsulti diuersa censet aurum & pecuniam, vel numos aureos, & merito: quia numi propter formam & characterem publicum a massa & materia rudi distinguntur: quemadmodum statim probabitur. Sic locus Aristotelis recte intellectus eum sensum habet, vt plurimum intersit, Sítne massa metal[art. 2]li informis & rudis, an in numos redacta. Hoc enim & ipse Aristo teles explicat eleganter in dicto cap. 6. Nam cum inquit, quaeque necessaria non facile posset vltro & citro comportari, publico gentium consensu constitutum est ad permutationes faciendas, vt tale quidam inter se darent & acciperent, quod cum esset ipsum ex genere rerum accommodatum ad vsum vitae, facile tractari posset: cuius modi est ferrum & argentum, & si quid aliud eius generis habetur, quod initio magnitudine ac pondere simpliciter erat definitum: postremo etiam charactere fuit percussum, vt homines liberi essent a sollicitudine examinandi, nam caractere quantitas numi significatur. Haec Aristoteles. Ex quo primum adnotandum est, authoritate publica effectum fuisse, vt numi certam habeant & ponderis, & aestimationis rationem, quae & ipso charactere, & forma constet absque alio examine, quod quidem necessarium foret, si massa auri, vel argenti daretur absque publica forma pro aliqua alia re ad humanum vsum necessaria. Quo fit, vt licet numus eiusdem ponderis sit, cuius & ipsa materia, ex qua constat: attamen admodum vtilis fuerit numismatum vsus, vt absque alia hominum sollicitudine constet ex publico charactere, quanta sit eius materiae aestimatio, quod manifestissime Aristoteles explicat. Deinde constat ex eodem, numum ipsum authoritate publica constare, non tam ex substantia, quam ex quantitate: ita enim ipse legendum esse censeo in lege 1. ff. de contrahend. emptione. Etiam si Budaeus inibi, ex qualitate legerit. Est enim sensus, quod in numis iam ipsa substantiam aterialis non consideratur, sed quantitas: id est, valor imposititius publice & perpetuo constitutus: quam equidem quantitatem, publicam & perpetuam aestimationem vocauit paulo ante idem Iurisconsultus. Quantitas igitur ab eodem appellatur publica illa numismatum aestimatio, qua intelligitur, & significatur, quanti numisma quodlibet locabile sit. Hinc sane deducitur illius quaestionis definitio, [art. 3]an aliquod aureum numisma possit permutari, aut vendi pro numis argenteis, pluribus tamen quam lege, aut publica aestimatione fuerint definiti? Et quia isthaec aestimatio numismatum publica est, & precia cuiusque rei publica lege constituta, non liceat peruertere, quibusdam visum est, non posse vendi pecuniam carius, quam lege valeat: nisi excessus ille recipiatur ratione officij, vel consuetudinis, vel eius, quod vere intersit ipsius recipientis illum excessum ratione damni emergentis, vel probatissimi lucri cessantis. Sic etenim censet doctissimus Ioannes a Medina de restitutione: vbi de cambijs agit. folio 157. sed vt haec quaestio facilius intelligatur, aliquot subijciam conclusiones. Prima conclusio. Pecunia duplici ratione in precio habetur: scilicet tanquam res & tanquam signatum numisma. Probatur haec assertio, quia valor metalli, nec perit, nec mutatur propterea, quod sigillum publicum impressum habeat: siquidem aestimatio publica in id tendit, vt ea obseruanda sit, quoties illud aurum, vel auri massa, vt numisma expenditur. Hanc denique conclusionem eleganter exponit Dominicus Soto libro 7. de Iustitia & iure. quaestione 2. cui suffragatur locus insignis apud Iurisconsultum in l. numismatum. ff. de vsufruct. quo in loco veteres numi ex auro forsan purissimo percussi, vt gemmae, & preciosae res ita seruantur, & custodiuntur, ac aestimantur, quod vsusfructus potest in eis constitui: sicuti & in rebus vsu non consumptibilibus. Secunda conclusio. Secundum metalli naturam poterit iuste numisma aureum, vt aurum, permutari, aut vendi maiori precio, quam sit illi a Republica pretaxatum: modo augmentum illud sit exiguum. Hanc opinionem tenuerunt Syluester verbo, vsura. 4. §. 3. Dominicus Soto in dicta quaestione 2. Caietanus, licet dubius in tractatu de Cambijs capitulo 6. Huius casus erit exemplum, quoties numismata aurea dantur, & venduntur ad deaurandum, ad ornamentum, ad annulos, inaures, torques, & his similia conficienda, in hac etenim specie locus non est publico precio, quod tantum obtinet, vbi numismata permutantur, & in commercijs expenduntur. Qua ratione tollitur Ioannis Medinae opinio, quae contrariam huic sententiam potius admittit. Quod est maxime notandum. His adde Aymonem Crauetam. consilio 6. numero 15. & sequent. qui hac de re nonnihil agit. Tertia conclusio. Licitum nihilominus est, numis[art. 4]mata vt numismata sunt, & ea ratione, permutare aut cambire, nonnullo ab alterutra parte concesso alteri precio. Haec probatur. Nam licet primus & proprius vsus pecuniae sit ad emendum & vendendum, vt sit alterius rei precium: iuxta l. 1. ff. de contrahend. emptione. Aristotelem libro 1. Politic. capi. 6. & quo ad hanc partem nulli liceat transgredi eius aestimationem a lege taxatam: est tamen & alter pecuniae vsus improprius, nempe vt permutetur pecunia cum pecunia, & ad hoc non habet a lege taxatam certam quantitatem, nec valorem: vt docent Sanctus Thomas libro 2. de regimine princip. capit. 14. Syluester verb. vsura. 4. quaestione 2. & 3. sic sane licet proprius vsus calcei sit ad tegendum pedem: alter tamen eius vsus impro prius est, vt cum alia re permutetur, sicuti ex eodem Aristotele deducitur in dicto capitulo 6. & capit. 7. Hoc ipsum hac in re & Caietanus adnotauit in tractat. de cambijs capit. 5. deinde commutatio ista pecuniae admodum vtilis est Reipublicae, dum numularius auream pecuniam dat pro minuto argento, aut vice versa minutum argentum pro aurea pecunia. Contingit enim saepissime, vtiliores esse alicui minores numos argenteos ad faciliorem vsum, & expensas, quam aureum numisma: atque itidem alteri erit vtilius numisma aureum ad translationem, quam argentei minuti numi. Qua ratione ob faciliorem ac commodiorem vsum, est vtilis valde isthaec in Republica permutatio. Ideo mirum non est, si permittatur, mercedem aliquam dari his, qui labore proprio, & industria paratos habent numos aureos, & minutos argenteos ad huiusmodi cambia, modo precium hoc tenue sit, ne fraudibus locus aperiatur. Praesertim constat, hoc licere publicis campsoribus, ministris Reipublicae, ab eaque constitutis. His etenim hoc licere asseuerant nostri doctores passim, quorum meminit eos sequutus Laurentius Rodulphus in cap. consuluit. de vsur. in repetit. quaestio. 26. Ioan. Lupin. in cap. per vestras. notabi. 6. in §. 9. numero 13. de donat. inter vir. & vxor. Florentinus 2. parte. titu. 1. c. 7. §. 47. Conradus de contractibus, quaest. 99. quorum opinio communis est, secundum Syluestrum verb. vsura 4. §. 7. Qui tamen & si praemittant, se tractare rem istam quo ad publicos campsores: non tamen negant expressim, idem licere priuatis personis. Sed Caiet. in tracta. de cambijs, c. 5. in specie asserit, non esse hoc cambium licitum priuatis, sed tantum his, qui ab ipsa republica sunt ad id munus electi: cuius contrarium Syluester in d. verb. vsura 4. §. 7. probare mihi visus est, & idem tenet maxima ratione Dominicus Soto in d. q. 2. Etenim si haec permutatio genere suo pecunia aestimabilis est, vt constat, nihil vrget, cur non sit licita cuicunque, etiam priuato, quod equidem verum est ex ipsa natura rei: nisi lex huius cambij vsum priuatis interdixerit: tunc etenim nemo poterit officium hoc exercere, nisi is, qui a Republica fuerit electus: alio qui mortale crimen is committeret, & teneretur ad restitutionem lucri ex ea re percepti: sicuti ipse Domini. Soto probat in d. q. 2. sic lege regia 1. tit. 8. lib. 5. ordin. interdictum est officium istud priuatis, & omnibus, nisi in curia principis habentibus ab eo specialem commissionem & licentiam: in alijs vero ciuitatibus & locis permittitur his, qui a collegio Decurionum fuerint nominati & electi. Hac sane ratione dicti sunt ab initio Campsores hi, qui paratas habebant pecunias ad permutandum minores pro maioribus, & vice versa maiores pro minoribus seruata compensationis aequalitate. Habuit vero hec dictio originem a verbo: Cambio, id est permuto: & inde vetera illa: campsi, campsum, & campso, campsas: eadem significatione authore Prisciano li. x. c. 2. qui ex Ennio citat. Leucatem campsant, id est permutant. tradit Andr. Tiraquellus lib. 1. de retractu. §. 30. in princi. inde campsores. Cambium autem dictio non est a Latinis recepta: tametsi vtatur eadem libri feudorum author in c. 1. §. si quis dominus, quo tempo. miles. & in c. 1. §. cum autem. de contro. inuestit. vbi Bald. notat, Cambium esse permutationem non tantum speciei ad speciem, quae proprie est permutatio: sed & speciei ad genus: vt domus cum frumento, & etiam generis ad genus: notat Iason in l. 1. colum. vlti. ff. de rerum permuta. sic & regia Partitarum lex. 1. titul. 6. parti. 5. permutationem cambium appellat. Illa vero merces, quae campsori datur pro permutatione pecuniarum, dicta est a Grae cis Collybus: & inde campsores Collybistae: quod Budaeus adnotauit in l. vltim. ff. de pignorat. action. Dicti etiam fuere Numularij. Sed & argentarij, qui trapezitae, & mensularij appellantur, non tantum pecuniarum permutationi dedere operam maiorem: siquidem simul negociationem exercebant. Nam pecunias custodiendas accipiebant, propriasque & alienas foenori dabant. Vnde apud Plautum argentarius pro foeneratore accipitur. His solebant in publico ad longum tempus tabernae locari. l. qui tabernas argentarias. ff. de contrahend. emption. quo in loco labitur Accursius, dum interpretatur argentarias tabernas, in quibus argentum venditur. Iidem argentarij mensas publicas & officinas Romae in foro habebant prope Castoris aedem, ex Plauto in Gurgulione: in Persa & in Asinaria. Terentio item in Phormione. Qua ratione argentarij foro cedere dicebantur, cum tabernis, id est, mensis suis cedentes, alio fugientes habitatum migrabant, fallebantque creditores: quod Iongius explicat Gulielmus Budaeus in l. si hominem. ff. deposi. §. quoties. vbi Iurisconsultus huius loquutionis meminit. Dicti etiam fuere argentarij collectarij a colligendis numis in l. quisquis. C. si cert. petat. vti explicat Alciatus in libro 4. dispunctio. capitul. 22. ex Suida. Horum autem argentariorum officium & ministerium causam publicam habebat. l. argentarius. in princip. ff. de edendo. Nam & alij rationes conficiebant, ad quarum fidem recurrebatur. l. Praetor ait. cum l. sequen. ff. de edendo. notat & de his aliqua Carol. Molinae. de contractibus. numero 59. Ad propositam ab initio quaestionem rursus accedens illud ex multis adnotabo prae maxima authoritate text. in capitul. quanto. de iureiurando. [art. 5]numismata expensis publicis esse cudenda, nec pluris fore aestimanda, quam materia ipsa absque publico caractere aestimaretur. Hanc sententiam probat gloss. in dicta l. 1. ff. de contrahend. emption. Bartol. in l. Paulus. ff. de solutio. 2. columna. Item Bartolus in l. qui falsam. ff. de falsis, & in l. 1. §. vltim. ff. de auro & argen. legat. cuius opinionem Communem esse asseuerat Curtius Iunior in l. 2. §. mutui. numero 12. ff. si certum petat. vbi Bartolus eandem opinionem probat, & tenet, quam etiam sequuntur Matthae. Afflict. decisio. 90. & Petr. Velluga, in speculo principum, titul. de mutatione monetae, numer. 7. Nihilominus contrariam exponimus conclusionem, qua constanter asserimus, posse principem in cudendis numis eam obseruare legem, vt aliquid lucri percipiat pro ratione expensarum, quae fiunt in ipsa moneta signanda. Non enim tenetur princeps proprijs expensis numos percutere. Idcirco poterit a principe numismatum precium taxari vltra ipsius materiae aestimationem: quod consuetudo iamdiu toto in orbe Christiano recepit, secundum Innocen. Abba. num. 11. Imol. colum. 4. & ibi docto. in dict. cap. quanto. de iureiurand. Imol. in dict. l. Paulus. ff. de solutioni. imo & de hac consuetudine Bartol. ipse testatur in dict. l. 2. §. mutui. ac Martinus Laudens. in tract. de monetis. column. 1. Petrus Vellu. in dict. numer. 7. Boerius decisio. 327. numero 3. & Albertus Brunus in tractat. de augmen. & diminuti. conclusione vltima. colum. 1. qui eandem approbat, vbi lucrum id sit exiguum. Ego vero hac in re non video, admodum vrgere contra principes text. in dicto capitul. quanto. potuit enim in ea specie detrimentum in numismate contigisse eo pacto, vt praeter valorem materiae, & modum legitimum expensarum precium foret constitutum, quod illicitum est: deinde consultius est, numismata expensis publicis percuti & eundem habere valorem, quem ipsa habet materia: & tamen consuetudinem, cuius paulo ante meminimus: non ita contrariam iuri opinamur, vt admittenda non sit. Ea etenim principes ipsos excusabit omnino. Sic in his regnis apparet ex pragmaticis constitutionibus, quarum in primis huius operis capitibus mentionem fecimus, consuetudinem istam plane seruari in numis argenteis, & aureis: tametsi modo ob auri penuriam pluris aestimemus, & faciamus aurei numismatis materiam, quam numus ipse lege regia sit aestimatus: atque ita hanc sententiam, quam recepit consuetudo, crebriorem esse asserit Carolus Molinae. de contractibus, quaestio. 100. numer. 798. quam probare videtur Gabriel in 4. sentent. decisio. 15. quaestio. 9. col. 2. quin & idem Innocent. Abb. & alij in dicto capitul. quanto. hoc principi licere arbitrantur vltra expensas necessarias, quae fiunt in cudendis numis, si ipse princeps sit in aliqua inopia constitutus. Nam ad subueniendum publicae necessitati, publicisque impensis, poterit pluris monetam aestimare, quam numismatum materia aestimetur. Imó & hoc ipsum quandoque vtile reipublicae est, ne pecunia aurea, vel argentea extra regnum aut extra prouinciam exportetur, quemadmodum admonent ipse Innocen. & Guid. Pap. in dict. cap. quanto. colum. 3. constat sane ex constitutionibus Henrici Regis secundi, & Ioannis primi, ob publicas necessitates ab ipsis Regibus numismatum precia augmentum accepisse. Sed & consensu populi, aut ciuitatum regni, etiam absque publica inopia poterit idem princeps efficere, secundum Innocent. Panor. & alios in dict. capitul. quanto. Romae itidem hoc factum olim fuisse ob publicam inopiam ab ipso senatu, testatur Plinius lib. 33. cap. 3. Hinc denique poterit & alteri quaestioni respon[art. 6]deri: an princeps possit mutare pecuniae valorem, & aestimationem? qua in re Aristoteles in quit libr. 1. Politico. cap. 6. & 5. Ethico. capitul. 5. esse in potestate reipublicae & principis, numismata semel signata mutare, & reddere ac efficere inutilia. Mutata siquidem voluntate vtentium numis, vt numum valere nolint, ipse numus, vt numus est, inutilis efficitur. Hic enim est sensus Aristotelis, tametsi Michael Ephesius in dict. capitul. 5. aliter interpretetur locum illum: scilicet ex vsu permutationis. Ita equidem inquit, Nam si voluerimus ea, quae habemus dare, & quae non habemus accipere, inutilis prorsus vsus numi euadet: ipse tamen opinor, non esse hunc sensum proprium Aristotelis, sed eum, quem modo tradidimus. Mutatio vero pecuniae, si fiat ex consensu populi, erit plane licita, vtcunque fiat: cum accedat consensus eorum, quibus praeiudicium ex ea mutatione fit: quod fatentur Hostien. in titul. de censi. §. ex quibus. Innoc. & docto. in d. c. quanto. Albert. Brunus in tracta. de augmen. conclu. vlt. col. 2. qui expressim admittunt mutationem monetae, vt licitam, quoties ea fit ex iusta causa: nempe quia materia numismatum facta est vilior, vel preciosior communi hominum aestimatione: vel quia non habet iustam aestimationem seruata proportione materiae, ex qua ipsa constat. quod & Andr. Isern. scribit in c. 1. quae sint regal. num. 18. & seq. qui num. 24. etiam probat, licere principibus precium monetae augere tempore publicae necessitatis: modo ea cessante fiat subditis restitutio damni illati ab ipso principe, qui posset id restituere. Quod si mutatio monetae fiat absque iusta causa pro principum libidine, id est omnino illicitum secundum omnes, quos modo citauimus. quamobrem dum Ioan. Fab. in prin. insti. qui. mod. tolli. obli. & Boerius decisione. 327. num. 6. scribunt, posse principem absque consensu populi mutare monetam, est intelligendum, modo fiat ex iusta causa, vel absque populi praeiudicio. Qua ratione S. Tho. in tract. de regi. princip. lib. 2. ca. 13. admonet principes, ne numismata pro libidine propria mutent. De eadem re multa tradit Caro. Moli. de contra. q. 92. & 93. qui num. 696. conatur improbare communem modum loquendi: dum pecuniae bonitas distinguitur in extrinsecam, & intrinsecam: bonitas enim intrinseca dicitur substantia ipsa metallorum tam in bonitate, quam in quantitate, seu pondere: bonitas vero extrinseca appellatur valor imposititius: vt scribunt omnes in dicta l. Paulus. ff. de solutioni. & in l. cum quid. ff. si cert. peta. & in dicto capit. quanto. Etenim existimat Carolus, bonitatem intrinsecam pecuniae esse publicam illam aestimationem, & valorem imposititium: quia est eius propria, specifica, substantialis & formalis bonitas, & essentia, quae dat ei esse, qua sublata, publica videlicet approbatione remota, desinit esse pecunia. l. eleganter. §. qui reprobos. ff. de pignorati. actio. l. Iulianus. §. si quis. ff. ad exhiben. bonitas autem extrinseca secundum eum dicitur ipsa numorum materia: scribitque is author, ita loquutos fuisse olim Azonem, Iacob. de Bellovis. Odofred. ac Cyn. in l. in minorum. colum. 4. C. in quib. cau. in integrum restitutio non est necessar. Et tamen ad intellectum eorum, quae in hac materia tractantur, obseruandus est communis dicendi modus: quem etiam sequitur Albertus Brunus in dict. conclus. vlti. col. 5. Ex §. sequenti. -  1 Obligatus soluere in certa numorum specie, an possit in alia soluere? -  2 Pecuniae bonitas intrinseca, an sit consideranda iuxta tempus contractus, vel solutionis? -  3 Numismatum bonitas extrinseca, quomodo sit obseruanda quo ad solutionem debiti? -  4 Mutatio pecuniae post moram, an noceat, vel prosit creditori? -  5 Promissio solutionis in certa pecunia sub certa aestimatione, quo pacto sit obseruanda? §. vnicus. SVperest modo ex Bar. in d. l. Paulus. aliquot conclusiones deducere, vt breui quodam examine quae ipse adnotauit, explicentur: saltem iuxta communem aliorum traditionem. [art. 1]Prima conclusio. Quoties obligatio concepta fuit sub certa specie monetae, non tenetur creditor recipere quamlibet aliam monetam, etiam probam, ad monetae promissae aestimationem, si sit alterius materiae. Hanc conclusionem quidam probant ex eo, quod aliud pro alio inuito creditore non soluitur. l. 2. §. 1. ff. si cert. petat. & l. eum a quo. ff. eo. titul. denique in specie assertionem istam tenent Bart. in dict. l. Paulus. num. 3. idem Bart. in l. 1. §. vlt. ff. de auro, & argent. legat. idem Bart. Alexand. Aretin. & alij in dict. l. 2. §. 1. ff. si cert. pet. Imol. & docto. in dict. l. Paulus. Antoni. & Abb. co. vlti. in dict. capitu. quanto. Bald. in l. si quis argentum. in prin. C. de donatio. & in l. libera C. de sententia. & interloq. omni. iudic. Boerius decisio. 327. colum. 3. qui tamen vnanimi consensu fatentur, consuetudine contrarium receptum esse. Quod etiam asserit gl. in dict. l. si quis argentum. Curti. Senior in tract. monetarum super l. cum quid quaestion. 9. ff. si cert. petatu. Afflict. decision. 90. de qua consuetudine scribit Carolus Molinae. de contract. quaest. 92. num. 709. non omino obligare eam: cum ex ciuilitate, & benignitate creditorum processerit, non ex necessitate, nisi in his casibus, in quibus nihil interest creditoris: quod est notandum ex multis, quae tradit Albert. Brunus in d. conclusion. vlt. colum. 7. hanc tamen consuetudinem iure procedere, conatur probare Curtius Iunior in dict. l. cum quid. numer. 25. Secunda conclusio, etiam vbi obligatio concepta fuit sub certa specie monetae, cogitur creditor monetam diuersae formae, & characteris recipere, modo eiusdem materiae sit, & ad eandem aestimationem, quae debetur, solutio fiat. Hoc expressim Bart. & omnes paulo ante citati probant ex dict. l. Paulus. quae est secundum hanc conclusionem intelligenda. [art. 2]Tertia conclusio. Pecunia mutata in bonitate intrinseca: nempe in materia, vel pondere, soluenda est secundum eam bonitatem, quam habuerat tempore contractus, non autem secundum illam, quam habet tempore solutionis, probatur ex ratione l. cum quid. ff. si cert. petat. vbi eam tenent doctor. & in capitul. olim. de censibus. notant Bart. & alij in dict. l. Paulus colum. 3. tex. ad idem in capit. cum canonicis. de censib. quam opinionem fatentur communem esse Panorm. in ca. quanto. de Iureiur. colum. pen. Iason in l. 2. q. 36. C. de iure emphiteu. Socin. Iunior consi. 145. lib. 1. nume. 94. idem fatentur omnes, qui hanc materiam tractauerunt, praesertim Curti. Iunior in l. cum quid. ff. si cert. petatu. num. 23. Gratus cons. 12. nume. 30. & cons. 13. & 14. 1. col. Alber. Brunus in tra. de augm. & dimi. conclusio. vlt. 1. ver. His sic premissis. qui late hanc materiam examinat, & Boeri. decis. 327. eandem sententiam constat communem esse ex his, quae latissime tradit Andr. Tiraquel. lib. 10. de vtroque retract. §. 1. glo. 18. num. 26. Contrariam in hoc opinionem tenet. Ioan. Faber in auth. Hoc nisi. C. de solution. Idem in principio insti. Quibus modis tolli. obligat. ad finem: eiusque sententiam pluribus rationib. conatur defendere Carolus Molinae, in tract. de contract. q. 100. quem legito. Nam pulchre expendit intellectum text. in dict. capit. olim. & c. cum canonicis. de censibus, & eleganter, atque erudite probat, solutionem debitae pecuniae recte fieri, si fiat ex pecunia probatam in materia, quam in forma, que ex publico decreto valet summam, & quantitatem debitam, etiam si certa species pecuniae, aut monetae debeatur. Etenim si centum Castellani deberentur ex contractu, vel alias: etsi forent publica authoritate diminuti in materia, vel in pondere, nouique percussi eiusdem valoris, & precij publica authoritate constituti: satis esset, centum numos aureos ex nouis soluere: nec teneretur debitor centum Castellanos veteris ponderis creditori dare. Sed & hanc sententiam aduersus communem latissime ampliat, & limitat ipse Carol. sicuti & communem diffuse explicat Albert. Brunus in dict. conclusi. vltim. Quod si veteres numi essent non tantum in pondere, & materia mutati, sed simul & in valore, ac precio publico: tunc & conueniunt omnes, esse omnino distinctos numos nouos a veterib. & ideo soluendos esse veteres numos, aut eorum propriam, ac veterum aestimationem. Quod est rationi adeo congruum, vt temere contrarium admittatur. Etenim haec est propria species, & casus cap. cum canonicis. de censi. Vt ipse Carolus probat eleganter: cum inibi diffinitum sit, non teneri debitorem soluere creditori iuxta nouorum numismatum aestimationem, sed iuxta veterum qualitatem, & valorem, quoties veteres extrinsecus, & intrinsecus fuere mutati. Quod Ioan. Faber notat in princip. Instit. quibus modis tollit. obligat. ad finem. [art. 3]Quarta conclusio ex Bart. hunc in modum colligitur. Quoties pecunia eodem pondere, & materia manentibus, vel augetur vel minuitur extrinsecus quo ad eius precium & aestimationem, ea mutatio ante moram & nocet, & prodest creditori. Haec conclusio communis est, & probatur ab his, qui proximam probauere paucis exceptis, quorum statim mentionem agemus. Bartol. etenim & omnes alij expressim eam veram esse censent in locis paulo ante citatis. Nam simul has duas conclusiones iuris vtriusque interpretes exponunt, & ex plicant. Igitur in hac specie satis erit creditori, quod debitor ei soluat centum Castellanos, quos in conuentionem deduxit, etiam si hi numi modo publice minoris estimentur, quam tempore contractus. Eademque ratione debitor tenebitur centum Castellanos reddere creditori, etiam si hi modo pluris publico decreto aestimentur, quam tempore obligationis fuerint aestimati: atque ita omnium consensu receptum est, praesertim eorum, qui citantur ab Andraea Tiraquello in dict. glo. 8. nu. 27. & Alber. Bruno de augmento, & diminut. conclusione vltima, limitatione prima & alijs. Caeterum Carol. Molin. de contractibus quaestio. 92. doctissime profecto hanc quaestionem examinat, multis ad huius conclusionis probationem, ad eiusque impugnationem adductis, quae subtilia sunt, tantique viri iudicio, & ingenio digna. tandem propositis pluribus quaestionibus in specie: nempe in mutuo, in dote, testamento, & contractu emptionis, ac venditionis, existimat, vbi nullum aderat tempore contractae obligationis periculum crebrae mutationis monetae, variationisque sordidae, minime admittendam esse communem sententiam: imo mutationem pecuniae quo ad bonitatem extrinseam nocere, & prodesse, etiam ante moram ipsi creditori. Sic sane iuxta opinionem istam, qui teneretur soluere creditori centum aureos Castellanos, & hi essent post contractam obligationem extrinsecus diminuti, tenetur omnino soluere creditori aestimationem illam, quam tempore contractus habebant centum Castellani, & sic numerum augere. Quod si Castellanorum valor esset auctus, satis esset, & satis fit creditori, si debitor soluat pauciores Castellanos, qui iuxta nouum augmentum aequipollent centum illis in obligationem deductis. Quam sententiam veram esse opinantur, praeter Carolum latissime eam probantem, Antoni. & Abb. in dicto capitulo quanto. column. penultim. Curti. Senior colum. tertia & Iunior numer. 23. in l. cum quid. ff. si certum petatur. in eamque inclinat Antonius Burgens. in capitu. cum dilecti. de emptione numero trigesimo nono, quos omnino legito: siquidem hi latissime rationes vtriusque partis expendunt longiori profecto examine, quam locus hic nostri tractatus expostulet. In pecunia tamen tradita ex mutuo, vel dote, similiúe causa semper aduerte ad id, quod notat ipse Carolus in d. q. 92. nu. 701. & q. 97. nu. 737. Hac vero in re olim in his Castellae regnis latae fuere leges quaedam ab Henrico secundo Tauri Aera. M. cccc. xj. & a rege Ioanne primo Biruiescae anno domini. M. ccc. lxxxvij. quibus, vt opinor, legibus plurimum comprobatur opinio ista posterior aduersus Barto. & communem. [art. 4]Quinta conclusio, Mutatio pecuniae promisse, & in obligationem deductae contingens post moram, ipsi omnino nocet, qui in moram inciderit, probatur in l. 3. in fi. ff. de actio. empt. quam conclusionem in hac specie Bart. & alij probant in dict. l. Paulus. col. 3. & in dict. l. cum quid. docto. item in dict. ca. quanto. imo licet Bartol. ipse, & plerique alij, hanc conclusionem veram esse censeant, vbi mutatur moneta maior, quae per minorem aestimatur: contrarium probantes, vbi mutata fuerit moneta ita minuta, quod per aliam minutiorem aestimari non possit. Etenim tunc minime nocet variatio ei, qui est in mora. Nam cum moneta haec minuta per aliam aestimari non possit, licet mutetur eius valor, non dicitur mutata respectu aestimationis suae, quia non habet aliquid, quo aestimetur. Idcirco creditor lucrum amitteret, non aunt pateretur damnum: qua ratione debitori moroso non imputatur amissio lucri creditoris. l. si sterili. §. cum per venditorem. ff. de actio. empt. nec oberit l. numis. ff. de in litem iuran. vbi constat, in numis dari interesse extrinsecum. Quia id obtinet in damno, non in lucro. vnde qui esset debitor certae quantitatis soluende in pecunia minuta, & post moram contigerit mutatio huius monetae minutae, nihil obesset debitori, quia pecunia non censetur effecta deterior. Haec sane sunt Bart. verba in dict. l. Paulus. nume. 8. quem inibi, & in dict. l. cum quid. sequuntur doct. magis communiter: vt constat ex Alberto Bruno in dict. tract. de augmento. conclus. vlt. limitation. 1. Qui tamen contrariam opinionem existimat veriorem esse, sequutus Antoni. Abb. & Imolam in dict. capitul. quanto. Curtium Seniorem in dict. l. cum quid 2. quaest. & Mart. Laudensem in tract. monetarum quaest. 14. & profecto nulla congrua ratio constitui vere potest, quae Bartoli opinionem probet: siquidem pecunia minuta potest, vt plane constat, per monetam maiorem aestimari: cum etsi vnus numus minor non possit aestimari per plures numos maiores, nec per vnum equidem: plures tamen numi minores possunt per vnum maiorem aestimari. Quod satis est, vt constituamus interesse damni. Quin & vnus numus minor respectu maioris, quo ad commutationem, potest pluris, vel minoris aestimari. Et ideo damnum proculdubio contingit in mutatione pecuniae minutae. Quod palam Bartoli rationem euertit. Vnde non est praedicta quinta conclusio ex Bartoli distinctione restringenda: praesertim quia ratio lucri quo ad interesse obseruanda est: quo ties id lucrum est certum: vt in hac specie, vel verisimile secundum ea, quae traduntur in l. 1. C. de senten. quae pro eo, quod interest. per gloss. Bartol. & Doctor. in l. 1. §. vltimo. ff. de eo, quod certo loco. Sed quod attinet intellectum l. numis. ff. de in litem iurand. non vacat modo examinare, licet illic Iurisconsultus censeat, in numis non esse lo cum iuriiurando in litem, ea quidem ratione, quod dum in numis ex Aristotele, & eodem Iurisconsulto in l. 1. ff. de contrahenda emptio. vniformis, & perpetua durat aestimatio, non potest affectio contingere, nec aliud interesse intrinsecum: quod si numi mutentur, non potest controuerti, nec ambigi, contingere posse in numis interesse iuxta ipsius mutationis qualitatem, non tamen affectionis rationem habendam, ex d. l. numis. Sexta conclusio. Mutatio numismatum, quae modico, & breui tempore durauit, nullo pacto consideranda est, nec eius erit habenda ratio. Hanc tenet Bartol. in dict. l. Paulus. colum. penul. quem communiter alij sequuntur, vt Panor. fatetur in dicto capitul. quanto. col. pen. text. optimus in l. precia rerum. ff. ad legem Falcid. [art. 5]Septima conclusio. Quoties ab initio in contractu, vel in alia quacunque dispositione ob metum mutationis monetarum, sit cautum de pecunia sub certa aestimatione soluenda: ea pactio plane seruanda erit: nec mutatio numismatum contrahentibus nocebit, nec proderit. textus optimus in l. penulti. §. si mancipia. ff. soluto matrimo. notant Bartol in dicta l. Paulus. in fine ff. de solutionibus. Imol. & Alexand. in dicto. §. si mancipia. & plures alij, quos refert Albert. Brunus in tract. de augment. & dimi. vlti. conclusio. versiculo octauo fallit. Eandem opinionem scribit communem esse Caro lus Moli. de contractib. q. 97. nume. 735. quidquid ipse Barto l. scripserit in d. §. si mancipia. Erit sane huius conclusionis duplex exemplum constituendum. Primum quidem quoties ita concepta sunt verba. Promitto soluere centum numos aureos Castellanos ad aestimationem quadringentorum octuaginta quinque marauedinorum, pro quolibet Castellano. Etenim etsi creuerit, vel diminutus fuerit valor Castellani publica authoritate, nihilo minus solutio fieri debet secundum aestimationem taxatam ab initio contractus; atque ita exemplum hoc aptat Caro. Moli. in d. nu. 735. Est & alterum exemplum, quod Barto. scilicet depono apud te centum libras in florenis hoc pacto, quod reddas in florenis sub eadem aestimatione. tunc enim soluendae sunt centum librae in florenis iuxta veterem aestimationem, quae tempore depositi vigebat. Et ne quis in exponendo hoc Bar. exemplo quandoque haesitet, illud rursus aperiam ex ipsius authoris mente in hunc modum, vt tot floreni sint soluendi omnino, quot iuxta veterem aestimationem efficiunt centum libras: licet modo tempore solutionis pauciores floreni efficerent centum libras: vel qui olim tempore contractus efficiebant centum libras, tempore solutionis non efficiunt octuaginta. Hic sane sensus ex Bartol. deprehenditur perpensis his, quae in quaestione praecedenti scripserat, quae statim examinabimus, quo fit, vt in specie huius conclusionis augmentum, & diminutio numismatum cedat damno, vel lucro ipsius creditoris. qua ratione hic idem sensus non obtinet in primo exemplo: vt patet ex traditis per ipsum Carolum Molinaeum: quia in illo augmentum, & diminutio Castellanorum cedit lucro, & damno debitoris. Sensus autem exempli traditi a Bartolo, plane ita explicatur per Alber. Brunum in dicta conclusione vlti. limitatione. 8. col. 3. Octaua conclusio. Obligatio soluendi certam quantitatem in certa numorum specie, nulla constituta illorum aestimatione, ita intelligenda est, vt illa quantitas soluatur in numis nominatim designatis sub incerto numero, iuxta eam aestimationem, quae viget tempore solutionis. ita sane visum est Bartol. in dict. l. Paulus. ad finem. Cuius opinio communi omnium sententia probata videtur. notat Albert. Brunus in dict. 8. limitatio. 2. col. Et in eadem conclusione vltima 5. ampliatione. Nona conclusio. In contractibus, & alijs similibus actionibus, haec verba: centum librae traduntur in florenis: vel ista, centum millia marauedinorum in castellanis: eam significationem habent, quod illi numi aurei castellani, aut illi floreni traditi, aut depositi, nec pluris, nec minoris aestimantur, nec vnquam aestimandi sunt, quam centum libris, vel centum millibus marauedinorum. Haec est opinio Barto. in dict. l. Paulus. penult. q. cuius sententiam magis communem esse fatetur Albertus Brunus in dict. limitat. 8. & probatur ex his, quae notantur in l. Si stipulatus sim decem in melle. ff. de solutionib. Et ideo his conceptis verbis tot illi floreni, vel castellani, quot traditi fuere tempore contractus, & obligationis, pro illis centum libris, vel centum millibus marauedinorum, venditi videntur ad aestimationem tot librarum marauedinorum. Et ea ratione satis erit, quocunque tempore reddi centum libras, vel centum mille marauedinos, etiam si floreni, vel castellani tempore solutionis pluris aestimentur, quam eo tempore, quo traditi sunt, fuerint aestimati contrahentium conuentione. Atque ita est accipienda haec communis conclusio. Decima conclusio. Quoties certae speciei numismata non sunt in obligatione, sed in facultate soluendi, & sic in solutione, debitor liberatur illa numismata reddens, etiam in precio, & aestimatione diminuta. Haec conclusio traditur per Curtium Iuniorem consil. 24. num. 6. & Soci. consi. vj. lib. 1. Angelum in l. Si stipulatus sim decem in melle. ff. de solutio. Albertum Brunum in dict. limitatio 8. vbi ipse. & Curtius Iunior hoc conantur deducere ex Bartol. in dict. l. Paulus. quaestio. penultim. quasi velint hi doctor. quod in casu proximae conclusionis sit in facultate debitoris, soluere florenos, vel castellanos sibi traditos secundum eam aestimationem, quae solutionis tempore vigebat, & viget, additque Brunus, hanc esse communem opinionem, quae etiam obtineret, vbi numi certae speciei essent in obligatione, iuxta conclusionem octauam paulo ante expositam, quae tamen obtinet, vbi numismatum incertus numerus est promissus: quasi secus sit, quoties certus numorum numerus, & certae speciei est in obligatione. Sed & his omnibus addere lector poterit Aretin. in consilio 2. & consilio 3. Antonium Rubeum in consi. 75. gloss. in regul. Cancel. 23. # 8 THEMA CAP. VIII. De falsa moneta, & eius authoribus puniendis. SVMMARIA. -  1 Quae dicatur falsa moneta. -  2 Numi falsi latine, & graece quibus dictionib. significentur. -  3 Quae sit huius criminis poena. -  4 Poena expendentis falsam monetam. -  5 Fundens monetam, radens, aut tingens qualiter puniatur. CAPVT VIII. POstremo de crimine falsae monetae paucis agam, veluti coronidem huic operi adijciens, vt & prauam, infamemque numismatum mutationem itidem perstringam. [art. 1]Est enim falsa moneta illa, quae cuditur ab eo, qui non habet publicam cudendi authoritatem. quod Barto. notat in l. qui falsam. ff. de falsis. Nam authoritas reipublicae, vel principis vires tribuit numis: secundum Iurisconsultum in l. j. ff. de contrahen. emp. in princip. Aristotelem lib. 5. Ethico cap. 5. & lib. 1. Politicor. c. 6. qua ratione obtentum est, ad principem, & rempublicam pertinere hoc ius cudendi monetam. cap. 1. & ibi doctor, quae sint regaliae, l. 1. partita. 2. l. 1. titul. v. lib. 4. ordinat. Quod adeo iure receptum est, vt minime sit vlterius necessario probandum. Igitur nemo praeter principem monetam cudere potest. & idcirco falsi censendi sunt numi, qui non fuerint regia authoritate percussi. text. optimus in l. penul. titul. 7. part. 7. Dicuntur item numi falsi, qui ex adulterina materia fiunt, etiam si facti sint, & signati ab his, qui huic fabricae, & muneri sunt a Rege praepositi, & instituti. Sicuti & hi, qui non habent formam a lege, vel principe statutam: & hi, qui pondus legitimum non appendunt ex Baldo in Margarita Innocentia. verbo, moneta. Ange. in l. 1. C. de falsa monet Platea in l. 1. C. de veteris numism. potest. Matthaeo Afflict. in constituti. Neapoli. lib. 3. tit. 40. [art. 2]colum. 2. Numismata vero falsa, latine dicuntur adulterina: ita etenim ea appellat Constan tinus Imperator in l. 1. C. de fals. monet. libro 9. Codicis Theodosiani tit. 21. & in l. 2. eod. titul. quae est prima titul. de falsa moneta. in C. Iustiniani. sic & huius criminis author dicitur adulter solidorum, & numorum in l. 2. C. de falsa moneta. quae deducitur a l. 5. eod. titu. sub Codice Theo dosiano. Cicero lib. 3. de offic. Si sapiens, inquit, adulterinos numos acceperit imprudens pro bonis. Est etenim adulterare, arte aliqua quidpiam pro vero assimilare, & rem synceram corrumpere. Graece autem falsi numi aut falsa numismata dicuntur paratypa, & paracharagmata: & ipsi qui cudunt falsos numos Paracharactae vocantur. dicuntur etiam hi numi paraseni: quod Ludouicus Caelius adnotauit lib. 6. antiq. lectio c. 2. sed & in Codice Theodosiano extat tit. de falsa moneta Valentiniani lex 8. in hunc equidem modum. Falsae monetae rei, quos vulgo Paracharactas vocant, maiestatis crimine tenentur obnoxij. Sed & Gulielmus Budaeus in commentarijs ad linguam Graecam quae Caelius eleganter explicat pagina 550. [art. 3]Poena autem huius criminis varie iure veteri est statuta. etenim domus, in qua falsa moneta cuditur, fisco addicitur, nisi dominus longe absens, & ignorans excusetur ab huiusmodi damno. l. 1. C. de falsa monet. quae dominum, etiam ignorantem hac poena afficit, si in proximo is constitutus sit, ob grauem eius negligentiam, quod multo distinctius explicatur in l. 2. & l. 4. titul. de falsa monet. lib. 9. Codicis Theodosiani: idem probat regia l. vltim. titul. 7. part. 7. qua de re diuus Hieronymus in vita Antonij eremitae scribit, huius criminis authores, ne ipso strepitu deprehenderentur, ad eum vsum in eremis antra sibi parasse: vt furtiuae, & falsae monetae essent officinae. Qui vero falsam monetam effecerit, aut hoc crimen commiserit sub Imagine Imperatoris, ipsiúsue Imperatoris falsam monetam percusserit, igni comburendus est. l. 2. C. de falsa monet. secundum communem eius interpretationem, quam ibi tradidere gl. Cynus & alij, omniaque eius bona publicantur: vt eadem lege constitutum est. Idem erit in committente crimen istud circa regiam monetam. text. elegans in l. ix. titul. 7. part. 7. Imo & proditionis crimen committitur, ac humana maiestas laeditur hoc perpetrato scelere: & ideo huius criminis reus itidem est, & laesae maiestatis sceleri obnoxius: quod probatur in dict. l. 2. & in dict. l. Valentiniani: atque in l. 1. titul. 2. part. 7. dicitur enim vulgo aleuosus, ac dimidiam ex ea causa bonorum partem amittit. l. 4. titu. 6. lib. 8. ordinat. quibus adde l. 7. titul. 12. lib. 4. fori. Quod si quis hoc crimen commiserit circa numismata principis inferioris, qui non sit Imperator, puniendus erit poena capitali. text. in d. l. 1. C. de falsa moneta. notant omnes in dict. l. 2. gloss. & doctor. in dict. capit. quanto. de iureiuran. Nec in huius criminis punitione quo ad praedicta quidquam refert, sit moneta aurea, aerea, vel argentea: sicuti visum est Saliceto in dict. l. 2. & Matthae. Afflict. in dict. titul. 40. colum. 2. probat regia lex 9. titul. 7. part. 7. Haec autem poena capitalis, de qua in dict. l. 1. deportationis est. gloss. in l. vltim. C. de veter. numisma. potest. libr. 11. notat Salicet. in dict. l. 2. late Alexand. in consi. 104. libro 1. column. 2. post Baldum in eadem l. 2. atque haec dicta sint iuxta frequentissimam iuris vtriusque interpretationem. Ego vero ex ipsis Caesarum constitutionibus aliter rem istam opinor esse intelligendam. Nam poena ignis in ea tantum specie constituta est, vbi quis solidos, numos inquam aureos, & Caesareos adulterauerit. textus insignis in l. 5. titul. de falsa moneta. lib. 9. Codicis Theodosiani, quae quidem constitutio data est a Constantio Augusto Antiochiae. Qua ratione non admodum absona, nec absurda, imo propria est interpretatio gloss. in dict. l. 2. C. de falsa monet. dum illius legis poenam adulteranti aurea Imperatorum nunismata infligendam esse opinatur: tametsi communis interpretatio hoc ipsum non admiserit, sed si quis alia, etiam Caesarum, & Imperatorum numismata fecerit adulterina, poena capitali puniendus erit. l. 1. C. de falsa monet. quae deducta est a l. 2. eiusdem tituli libro 9. Codicis Theodosiani. Nec vnquam mihi placuit, nec iure probari potest, eam constitutionem tractasse de his puniendis, qui crimen hoc in numismatis inferiorum perpetrauerint: cum ius istud cudendi monetam solis competat summis principibus, quemadmodum paulo ante probatum est: de quibus Caesares ipsos intellexisse adeo est veritati consonum, vt plane censeam, nec vsquam aliud cogitasse. Haec sane capitalis poena, vt cesset omnium doctorum in hoc controuersia, explicatur apertissime in l. 1. C. de falsa monet. lib. 9. C. Theodosiani, qua quidem constitutione Imperator Constantinus ad Verium Constantinopoli diffiniuit, Decurionem, vel Decurionis filiam a patrio solo exilij perpetui conditione ad ciuitatem in longinquo positam mittendum: ac Caesarem ipsum consulendum super facultatibus ipsius delinquentis: plebeium rebus amissis perpetuae dari damnationi: seruum autem vltimo supplicio afficiendum esse. Haec sane dicta lex, ex qua maxime probatur Saliceti interpretatio in d. l. 1. C. de falsa monet. Hinc etiam apparet leg. 2. C. de falsa moneta, in princip. vsque ad versic. cuius obnoxij. deductam fuisse a l. 1. quae est Constantini ad Tertullum Praefectum Africae. vers. autem cuius obnoxij. ex l. 8. quae est Valentiniani. Theodosi, & Arcadij Imperatorum. & versicul. Praemio accusatoribus proposito. deduci ex l. 5. quae est Imperatoris Constantij ad Leontium. titu. De falsa moneta lib. 9. Codicis Theodosiani. tametsi in Codice Iustiniani tota ea constitutio tribuatur, & asscribatur Constantino ad Tertullum Praefectum praetorio. Is vero, qui monetam propria authoritate, iusti tamen ponderis, & materiae, ac formae legitimae percusserit: eadem poena puniendus est, qua punitur adulterinam monetam fabricans. gl. in l. 2. C. de falsa monet. notat Alexand. in l. singularia. num. 26. ff. si certum petatur. sensit Bartolus in l. qui falsam. ff. de falsis. vbi Hippo. nume. 66. scribit, hac in specie poenam extraordinariam fore infligendam. Quod mihi non placet: praesertim, quia regia lex 9. titul. 7. partita. 7. etiam hanc criminis speciem ignis poena puniendam esse statuit. Excusatur autem qui adulterina numismata fecerit ex eo, quod scelus id commiserit in moneta, quae in ea prouincia nec expenditur, nec in vsum commerciorum admittitur: notat Alexand. in consi. 104. li. 1. Afflict. in dictis constitutionibus Neapolitanis libro 3. rubri. 40. tradit Hippo. in l. qui falsam. numer 73. paulo ante citata. Saltem excusabitur hic hac ex causa ab huius criminis poena ordinaria, & extra ordinem punietur. Sed & an in hoc crimine conatus ipse nondum perfecto, nec consummato delicto sit puniendus, traditur a Iurisconsulto, & eius interpretibus ibi in dict. l. qui falsam. & a Thoma Grammatico, decisione 74. nos itidem aliquot de conatu adnotauimus in clem. si furiosus. de Homicid. 2. part. in princip. num. 6. Sed si quis falsam monetam sciens expenderit, si [art. 4]numi plumbei, vel stannei sint, punitur poena ordinaria falsi, quae traditur in l. 1. §. vltim. ff. de falsis. Si numi alterius materiae sint, poena erit extraordinaria. Sic sane tradidere Bartol. per text. ibi in l. lege Cornel. ff. de falsis. Et Abbas. in cap. quanto. 2. colum. de iureiuran. Sed Saly. in l. 2. C. de falsa monet. existimat, indistincte ordinariam poenam falsi esse hoc in casu infligendam: quem alijs ad id citatis sequitur Hippo. in dicta l. qui falsam. nume. 71. dicens, hanc opinionem seruari in praxi. Idem eam sequi videtur in consilio 47. nume. 11. Pragmatica tamen regia, quae de monetis est a Catholicis Regib. Fernando & Elysabeth statuta. §. 6, hic punitur poena exilij quatuor annorum, & publicatione dimidiae partis bonorum, quam constitutionem ipse intelligerem, vbi qui expendit, indicat illum, a quo falsos numos habuerit: alio qui puniendus erit poena ordinaria falsi. textus optimus in l. 78. Styli, quae vel ex eo procedit, quod is praesumatur falsae monetae reus, si non indicauerit illum, a quo ea numismata adulterina habuerit, sicuti voluerunt Petrus & Cynus in l. Maiorem. C. de falsis. notat Aretin. in l. eleganter. §. qui reprobos. ff. de pignor. actio. vnde constat, etiam ignorantiam falsi praesumi eius, qui expenderit adulterinos numos, si eum indicauerit, a quo eos habuerit. Tondens autem monetam, eam radens, vel tin[art. 5]gens, si liber est, bestijs subijcitur, si seruus, vltimo afficitur supplicio. l. quicunque. ff. de falsis, vbi est communis omnium adnotatio. Et item in l. 2. C. de falsa mone. & in cap. Quanto. de iureiur. quod procedit in tondente radentéue monetam auream, aut auro tingente numos alterius metalli, non in alio: secundum Hipp. in consilio 71. Regia tamen l. 9. titul. 7. parte 7. probat, huius criminis reum arbitrio Regis puniendum fore. Sic & Constantinus Imperator ad Leontium Praefectum Praetorio scribit, eum, qui circuli mensuram exterioris in solido aureo adroserit, puniendum esse capite, vel flammis, vel alia poena mortifera, vt expressim cautum est in l. 1. titu. 22. lib. 9. Codicis Theo dosiani. pragmatica vero Regum Catholicorum, quae de monetis constituta est. §. 67. in hac specie sanxit, tondentem monetam, aut numismata, puniendum esse indistincte poena mortis, & amissionis omnium bonorum. Quod quantum attinet mortis poenam, deducitur a precitata lege Constantini, & ex l. vltima. C. de veteris numisma. potestate. libro 11. TYPOGRAPHVS LECTORI STVDIOSO. DVM inter excudendum huic Operi colophonem imponere cogitaremus, duo capita ab Auctore Hispanico sermone scripta comperimus, quae nostris itidem formulis, prout Autographus habebat, plurimis locis a mendis, quae Typographorum incuria obrepserant, restituta, excudi curauimus. Auctor uero ijs duobus Capitibus tractanda suscepit, uetera simul ac Neoterica Hispaniae regnorum numismata, quorum pondus & ualorem pristinum, cum ijs quae nostra aetate usum retinent, doctissime expendit: quae patrio sermone Latinae linguae disertissimus, ob eam causam explicasse uidetur, quod ad Hispaniae indigenas, earum cognitionem potissimum spectare iudicaret. Nos uero eorum notitiam ad quoscunque pertinere existimantes, ne tuis commodis, officioque nostro defuisse uideremur, a quodam studioso sermonis utriusque haud ignaro, crassiore quidem Minerua, sed fideliter, utcunque Latine uertenda curauimus. Vale & fruere. # 5 SVMMAE CAPITVLI SEQVENTIS. -  1 Quomodo marauedinus nouus & vetus debeat aestimari & appreciari secundum vnam opinionem. -  2 Concordantur aliquot leges regiae circa hanc materiam. -  3 Notantur particulariter aliqua huic opinioni conformia. -  4 Quomodo marauedinus bonus & marauedinus aureus aestimari debeant. -  5 Pepiones, quae moneta fuerit. -  6 Tractatur alius modus appreciandi marauedinum bonum, aureum & communem. -  7 Qualis moneta olim fuerint solidi, & quomodo correspondeant monetis, quibus modo vtimur. -  8 Resolutio praedictorum, examinata & conformis duabus opinionibus, CAPVT V. In quo declarantur vetustae aliquot & Neotericae horum regnorum monetae. QVATVOR praecedentibus capitibus conatus sum vetusta Romanorum, Graecorum & aliarum gentium numismata, ad ea reducere, quae in praesentiarum hisce in regnis cursum & vsum retinent, annisque ab hinc quinquaginta retroactis cursum obtinuerunt, nullam faciendo mentionem plurimorum numismatum, quae hisce in regnis percussa fuerunt a Gotthorum aetate ad haec vsque tempora, quorum quidem fit satis obscura memoria in vetustis horum regnorum legibus & historijs, eo quod semper non declaretur eorum valor & pondus. Volui igitur breuiter expendere eorum numismatum valorem & pondus, illa reducendo ad eorum valorem, quibus hodie vtimur. Video quidem hanc materiam esse arduam ac difficilem, verum illud dicam, quod assequi potui: quod si opus conatui non corresponderit, veluti ego existimo, forsan commoditati publicae hoc bonum accedet, quod alijs dabitur occasio, vt eo curiosius ac diligentius contendant, ad emendationem errorum quos admisi, quatenus veritati locus pateat. Haec dictio marauedinus penes Hispanos est admodum vetusta & communis, tam in legibus, quam antiquis historijs, quandoquidem eius mentio fit in foro Iuzgo, in quo habentur plurimae leges, quas Gotthorum reges ante tempora Roderici regis statuerunt: quae quidem dictio significat, & saepius significauit certum monetae genus, & nonnunquam certos monetarum aut denariolorum numeros, veluti quoque applicata fuit denariolis, aut monetis aureis, verum frequentius monetis aereis, prout ex sequentibus patebit. Caeterum ante omnia oportet monetam, quae modo in vsu est, iuxta conformitatem sui valoris, exacte intelligere, & quamuis hoc ipsum capitibus praecedentibus discusserimus: conueniet tamen eadem summarie repetere. Quod monetam aeream spectat, nos Marauedinum praesentem capite primo constituimus, diuisum in duas blancas, vel in sex coronatos, vel in decem denariolos, vel in sexaginta measas, & ita videtur quidem, & Marauedinum quo nunc vtimur, ad decem denariolos, quae probantur ex ordinationibus, pro hac regali audientia Granatae, anno 1523. conditis, in quibus viginti quatuor denarioli reducuntur ad quinque blancas. Hinc valorem decem denariolorum, & sex coronatorum obtinuit a multis annis, hisce in regnis Marauedinus, veluti euidenter patet in ordinationibus, quas Rex Henricus, eius nominis secundus, condidit in ciuitate Toro, anno 1411. & Rex Ioannes primus in Vicuiesca, anno 1387. Id quidem apparet ex alijs ordinationibus, quas idem Henricus secundus Compluti edidit, anno 1408. ex quarum prefatione euidenter verificatur, duos coronatos olim valuisse tres denariolos, & duas measas. Hinc etiam liquet, sex coronatos valuisse & valere decem denariolos, si quidem valuerunt nouem denariolos, & sex measas. Ita quod ex supra dictis legibus probatur, Marauedinum olim & nostro tempore valuisse decem denariolos, vel sex coronatos, vel sexaginta measas, & singulum denariolum valuisse sex measas, & singulum coronatum decem. In ordinatione Regia, quam Reges Catholici Ferdinandus & Elysabeth, gloriosae memoriae, publicarunt, plaerumque fit mentio monetae veteris, & Marauedini veteris. Hunc Mara[art. 1]uedinum veterem declaraui in varijs Resolutionibus, libro 1. capit. 11. tantum valere & valuisse, quantum valent modo tres blancae, vel aliquid vltra: nam sex Marauedini veteres, reducuntur ad decem modernos, quibus modo vtimur & tractamus. Eam opinionem tunc insecutus fui propter rationes sequentes, vnde patebit, quam sufficientes probationes habuerim ad sequendam praefatam computationem, siquidem eam hauserim ex ijsdem ordinationibus regijs, prout nunc temporis auctoritate publica, & Regia impressae habentur, quatenus ex ijs iudicemus & determinemus lites horum regnorum. Primum, quod mea sententia considerari oportet, est, quod vbi leges Regiae mentionem faciunt monetae veteris, respectum habent ad eam, quae cursum habebat aetate Regis Alfonsi vndecimi, vel ante, vel paulo post eam aetatem. Id colligi potest ex locis aliquot, quae notaui in legibus Regijs: praecipue in l. 3. & 4. titulo 12. vbi mulcta constituta in quodam casu sexcentorum Marauedinorum, & in alio duorum millium, & rursus sex millium in alio, additur, quod isti Marauedini debeant esse monetae veteris. Cum vero leges istae conditae fuerint a Rege Alfonso vndecimo Compluti, anno 1386. titulo 20. l. 12. & 13. constituendo eam ipsam mulctam, non fit mentio monetae veteris: sed mulctetur quisque sexcentis Marauedinis huius nostrae monetae, statim probatur, quod in ordinationibus regijs dicitur moneta vetus, & Marauedini veteres, ij Marauedini, qui cursum habebant tempore dicti Regis Alfonsi vndecimi, qui easdem leges condidit: cuique adscribuntur in nouis ordinationibus Regijs, quod apparet ex libro Constitutionum & Comitiorum ab eodem Rege habitorum, quem ego & multi alij in hoc Regno manuscriptum possident. Hic ipse Marauedinus, dicebatur vetus, tempore Ioannis Regis, eius nominis primi, veluti constat ex lege quinta, secundae constitutionis, quam idem Rex condidit Guadalaiarae, anno 1390. quae castigans eos, qui in excommunicatione perseuerant, ait: Quicunque spacio triginta dierum manserit excommunicatus, soluat centum bonos Marauedinos, qui monetae veteris efficiunt sexcentos Marauedinos. Eadem lex refertur in ordinationibus Regijs, lege prima, titulo 5. libro 8. Tametsi aliquantum discrepet a manuscriptis exemplaribus, in ordinationibus antiquis: nam in nouis ordinationibusiuxta communem tenorem omnium impressionum, mulcta hoc modo constituitur: Quod excommunicatus, qui in sua pertinacia & excommunicatione permanserit triginta diebus, soluat centum Marauedinos. Verum dicta lege 5. Regis Ioannis primi, & petitione sexagesima prima comitiorum, quae Madricij habuit Rex Alfonsus vndecimus, anno 1367. hisce verbis eadem mulcta constituitur. Quod excommunicatus, pro triginta diebus luat centum Marauedinos, & si annum perseuerauerit, mille, & transacto anno singulis diebus sexaginta Marauedinos. Hoc modo resumuntur istae leges in Repertorio, quod ad leges Regias latine conscripsit Doctor Montaluus. Huius quidem meminimus, eo quod lege 9. titulo vltimo, libro 8. ordinationum, ponitur alia lex admodum similis & conformis, libro primo, titulo 5. quae est Regis Henrici tertij, condita Madricij, anno 1400. quae ab ordinationibus veteribus manuscriptis, aliquantum discrepat ab impressis codicibus. Verum, vt redeamus ad Marauedinum vete[art. 2]rem, cuius fit mentio dicta lege prima. titulo 5. & in ordinationibus Regis Ioannis primi, dico, quod in ijsdem ordinationibus confirmetur lex Regis Alfonsi vndecimi, quae mentionem facit, sexcentorum Marauedinorum illi pro mulcta constitutorum, qui triginta diebus manserit excommunicatus, nec addit, quod debeant esse veteres. Hos ipsos vocat Rex Ioannes eius nominis primus, marauedinos veteres, & reducit ad centum Marauedinos bonos, veluti eos quoque reduxerat, idem Rex Alfonsus. Nam quod hoc attinet, eam legem non reuocauit, quam prius condiderat, cum mulcta sexcentorum marauedinorum, sed primam legem ob eam causam reuocauit, ne ab excommunicato post triginta dies exigerentur sexaginta marauedini in dies singulos. Quod marauedinus vetus correspondeat & aestimetur marauedino cum dimidio huius aetatis, probatur auctoritate illorum, qui ex mandato regum Catholicorum collegerunt leges Regias hoc modo: Marauedinus bonus valuit decem marauedinos modernos, veluti exprimitur lege 1. titulo 9. libro 8. ordinat. & centum marauedini boni valent sexcentos marauedinos veteres, veluti declaratur lege 1. titulo 5. libro 8. ordinat. & legibus regis Ioannis eius nominis primi, paulo ante allegatis. Immediate sequitur, marauedinum veterem tantum valere, quantum marauedinus cum dimidio ex ijs, qui modo cursum obtinent: quandoquidem sex marauedini veteres pro vno ex bonis appreciantur, & marauedinus bonus, in praedictis ordinationibus aestimatur decem modernis, & sic quidem probatum est, sex marauedinos veteres valere decem ex ijs, quos in praesentiarum expendimus. Praeterea marauedinus vetus in ordinationibus regijs, & in legibus Regis Ioannis primi, multis in locis valuit quindecim denariolos, & aliquid amplius: sed qui modo cursum habet, & quo iam inde vtimur, is valet decem denariolos, & nil amplius: quamobrem bene colligitur, marauedinum veterem valuisse quindecim denariolos. Huic opinioni, magnam occasionem dare potuit. l. 22. titul. 32. ordinationum, quas Compluti condidit Alfonsus vndecimus, anno 1386. vbi habet: Quoties aliquis vi rapuerit quidpiam, quod spectat ad rem alimentariam, luet rustico vel agricolae trecentos solidos: hi efficiunt ducentos & quadraginta marauedinos: quod si raptum fuerit nobili, luet quingentos solidos, qui supputant in hac moneta quadringentos marauedinos. Haec ipsa lex relata fuit ad ordinationes, quibus modo vtimur l. 11. titul. 11. libro 4. vnde patet marauedinos istos veteres (tales enim intelliguntur cursum habuisse seculo regis Alfonsi vndecimi) esse quinta parte maiores solidis. Solidus bonus valet duodecim denariolos, veluti postea probabimus: quamobrem marauedinus vetus valuit quindecim denariolos, & ex consequenti tantum valuerunt duo marauedini veteres, quantum tres eorum valent, quibus modo vtimur: siquidem hi valent decem denariolos, alij vero quindecim. Habetur & alia lex in ijsdem comitijs Alfonsi vndecimi, eodem titulo, estque l. 30. quam habemus in ordinationib. regijs, sed non adeo absolutam. veluti ea, quae in actis manuscriptis, eorundem comitiorum continetur: quod nobilis, qui maius vectigal acceperit, quam illi debeatur, luat pro re singula quinque bonos solidos, qui sunt huius monetae quatuor marauedini. Deinde ait lex: Campis quo in loco maximi sunt arietes, aries pendet quinque solidos, hi efficiunt quatuor marauedinos huius monetae. In Castellae regno quatuor solidos, qui sunt tres marauedini, & duo denarioli huius monetae. Verum in locis montanis, & in Asturia, & in Callecia aries pendeat duos solidos cum dimidio, qui sunt duo marauedini. Campis gallina pendeat sex denariolos huius monetae, anser septem denariolos, capus octo denariolos. In Castella gallina quinque denariolos, anser sex denariolos, capus septem denariolos. In locis montanis in Asturia & Callecia, gallina quatuor denariolos, anser quinque denariolos. Ex istis legibus, quas insecuti sunt ij, qui vacarunt legibus regijs tempore Regum Catholicorum Fernandi & Elysabeth in ordinem redigendis, quatenus per impressionem publicarentur, veluti modo impressae sunt, ego illationes aliquot produco in hunc modum. Prima & praecipua est, quod leges istae memine[art. 3]runt de marauedino veteri, tractant enim de marauedino aereo, qui aetate regis Alfonsi vndecimi in vsu erat, quem marauedinum nuncupatum extitisse veterem, probatum fuit in principio huius capitis. Secunda est, marauedinum istum veterem quinta parte excessisse valorem solidi boni, veluti patet ex tenore praedictarum legum. Tertia, marauedinum veterem tertia parte excessisse valorem eius, qui hodie cursum obtinet. Hoc euidenter probatum est ex ijsdem legibus ordinationum regiarum, quod ita colligitur: Si marauedinus vetus valuit quindecim denariolos, & plus quam solidus, modernus solum valet decem denariolos. Quarta, marauedinum veterem aliquid valuisse vltra quindecim denariolos. Hoc liquet, ait enim lex: Quatuor solidos, qui sunt tres marauedini & duo denarioli: quod si quatuor solidi, singuli ad duodecim denariolos supputant quadraginta octo, supersunt tres marauedini in quadraginta sex denariolis. Quinta insequendo hanc rationem, merito sex marauedini veteres, reducuntur ad decem denariolos modernos, tametsi sit aliquod discrimen: nam sex marauedini veteres supputant nonaginta duos denariolos, & decem marauedini, quibus modo vtimur, faciunt centum denariolos. Verum antiqua consuetudine receptum est, cum monetae veteres ad Neotericas reducuntur, non exactam rationem haberi exigui discriminis. Sic Plutarchus, Titus Liuius, Plinius, & alij, drachmam Atticam vocarunt denarium, cum denarius septima parte excederet valorem drachmae Atticae. Sexta, quod ex praedictis colligendum est, ac aduertendum, non esse contrarietatem aliquam in declaratione marauedinorum veterum ac nouorum, veluti posui libro primo variarum Resolutionum capit. 11. Nam Marauedinus vetus valebat quindecim denariolos, & nouus decem: & sic ex consequenti solidus duodecim denariolorum est maior Marauedino nouo, & minor Marauedino veteri. Septima, quod iuxta hanc opinionem ex ijsdem ordinationibus regijs collectam, non potest inferri, Marauedinum veterem maioris valoris extitisse Marauedino cum dimidio moderno, nec potest probari fuisse aureum, verum euidenter apparet fuisse aereum, quandoquidem in ordinationibus Regijs discrepatur Marauedinus bonus a veteri, & ab ijs, qui modo cursum obtinent, aestimando eum qui bonus dicitur sex veteribus, & 10. marauedinis modernis. Hanc aestimationem & comparationem Marauedini veteris, cum eo quo iam vtimur, admodum veracem & certam existimarunt, veluti diximus, Doctor Montaluus, & alij, qui ex mandato Regum Catholicorum, Fernandi & Elysabeth, vacarunt colligendis ordinationibus regijs, quorum auctoritate dictae ordinationes regiae per examinationem supremi consilij in publicum emissae fuerunt, & hanc opinionem, veluti omnium certissimam insecutus fui in varijs Resolutionibus. Inferius tamen alio modo describam rationem aestimandi veterem Marauedinum, absque praeiudicio auctoritatis eorum, qui idem volumen legum & ordinationum in ordinem redegerunt. Fit quoque mentio in istorum regnorum constitutionibus Marauedini boni, veluti monete discrepantis a Marauedino veteri. Ita vero sese res habet, neque potest de ea dubitari, quin Marauedinus bonus & vetus admodum fuerint differentes, eo quod rex Ioannes, eius nominis primus, Guadalaiarae eos tales constituat, in ordinatione, quam de excommunicatis condidit, vt patet in comitijs, quae praedictus Rex ibidem habuit, l. 1. ti. 5. lib. 8. ordinat. Valor eius Marauedini boni equiualet decem marauedinis, ex ijs quib. modo vtimur, quod probatur l. 1. tit. 9. lib. 8. ordinat. vbi dicitur, quod filius aut filia, quae publice vel clam dehonestauerit patrem vel matrem, recludatur in carcere publico viginti diebus, vel luat patri aut matri sexcentos Marauedinos bonos, conferentes sex millia Marauedinorum praesentis monetae. Hanc legem condidit Ioannes eius nominis primus, in ciuitate Biruiesca, anno 1387. & in exemplaribus manuscriptis, que ego vidi, in quib. diserte scribuntur leges & comitia predicti regis, non insunt ea verba, nempe sex millia marauedinorum huius monete. Praeterea Doct. Montaluus in repertorio ordinationum in verbo. filius, referendo istam legem regis Ioannis, solummodo facit mentionem sexcentorum marauedinorum. Ita vt praedicta clausula fuerit veluti declaratio facta per eos, qui vacarunt predictis ordinationibus in ordinem redigendis, & sic eorum auctoritati plurimum fidei & importantiae adhibebitur ad probandum, quod marauedinus bonus estimetur valuisse decem marauedinos, ex ijs qui hodie cursum obtinent. Idem valor & precium, correspondet valori, quem constituerunt Doct. Vincent. Arias & Montal. l. 1. tit. 5. lib. 2. fori Marauedino regis Alfonsi vndecimi, qui forum aut leges Hispaniae in ordinem redigi iussit: scribunt enim, Marauedinum illum valuisse octo solidos, & tres denariolos, ad rationem duodecim denariolorum communium, pro singulo solido, quorum vnus conficit decem presentes. Haec sunt verba, quae praedicta glossa continentur. Iuxta hanc rationem octo solidi supputant nonaginta sex denariolos, deinde tres, sunt nonaginta nouem denarioli, qui supputant decem marauedinos presentes: quandoquidem singulus marauedinus valet decem denariolos. Hanc ob causam sustinui in predicto c. 11. variarum resol. istum marauedinum bonum valuisse 10. marauedinos modernos: & illum extitisse, quod in vsu erat, etate regis Alfonsi 10. quem ibidem Legislatorem nuncupaui, intelligendo, quod tunc temporis eo vtebantur pro marauedino bono & maiori, vel aureo. Cum vero predicti Doctores, quod maiorem nobis hac etate monete antique notitiam habuerunt, dicant, istum marauedinum, seculo regis Alfonsi decimi, fuisse aureum, scripsi quoque predicto c. 11. Marauedinum aureum etate regis Alfonsi decimi, valuisse decem ex modernis: & hic quidem dicebatur marauedinus bonus. Suspicor equidem, quod eodem tempore marauedinus dicebatur certa quaedam summa denariolorum minutorum, quae aequiparabatur decem marauedinis presentib. quod ita apparet: nam cap. 1. historiae eiusdem regis Alfonsi decimi, tractans auctor de monetis, quae tunc temporis in vsu erant: dicit vnum marauedinum tot denariolos comprehendisse, vt assequeretur marauedinum aureum. Subiungam illud caput eiusdem historiae, nam conuenire videtur subiecte materiae, quam tractamus. Hic marauedinus aureus, est minimus marauedinorum aureorum, quos reperi in legibus & chronicis istorum regnorum, & considerando legem, styli 114. conatus sum eandem explicare & intelligere, praedicto cap. 11. Haec sunt verba legis. Secundum est, quod in legibus, vbi mulcta additur Marauedini aurei, ita iudicatum fuerit a Rege Alfonso, qui per id tempus, dum ea contingerent, comperit ordinatum fuisse, vt moneta, quae tum in vsu erat, aurea esset. Et iussit coram se ferri marauedinos aureos priscae aetatis, & appendere cum sua moneta, ex quo pondere compertum extitit, sex marauedinos iuae regiae monetae appendere vnum marauedi num aureum: ita vt marauedinus aureus censeri debeat valoris sex marauedinorum huius monetae. Ex ijs verbis elicitur, marauedinum regis Alfonsi decimi fuisse aureum, non expediebat enim illum cum antiquo ponderari, qui aureus quoque erat, quandoquidem si metallis discrepassent, nulla ratione quadrabat, nec quadrare poterat, ex pondere vtriusque in eadem bilance, elicere valorem, quo alter alterum excederet: Praecipue cum lex ista dicat, ponderatos extitisse sex marauedinos regis Alfonsi, quorum sex tantum appenderunt, quantum vnus marauedinus aureus vetustae monetae. Quod si marauedinus bonus, qui cursum habuit aetate regis Alfonsi decimi, fuit differens ab eo marauedino, quem huius regni leges veterem nominant, tantumque valuit vnus, quantum sex veteres, veluti apparet ex legib. regis Ioannis primi, & ex alijs, superius allegatis, & vetus correspondet vni cum dimidio eorum, quibus hodie vtimur, & marauedinus bonus aequiualeat decem modernos: vetustior ille marauedinus aureus, qui ponderauit sex bonos, valebit sexaginta marauedinos, ex ijs, quibus modo vtimur. Rex Alfonsus, eius nominis vndecimus, in comitijs, quae Legionis habuit anno 1387. petitione secunda, marauedinum bonum quoque aestimat sex marauedinis monetae veteris, vbi ait: Luat centum marauedinos monetae bone, nempe sexcentos monetae praesentis. Ita vt lex ista quoque potuerit causam praebuisse aestimationi, quam constituerunt ij, qui in ordinem redegerunt ordinationes regias, aequiparando marauedinum bonum, decem praesentibus, & veterem vni cum dimidio: quam quidem aestimationem semper insecuti sunt Iudices, in executione praedictarum legum. Pro intelligentia omnium praedictorum aduertendum est, quod leges styli conditae fuerint aetate regis Alfonsi decimi, patris regis Sanctij quarti, veluti ex earum initio constat, vnde dinoscitur, eam recollectionem maiori ex parte continere leges aetatis regis Alfonsi decimi. Auctor Chronicorum regis Alfonsi decimi, capite 1. tractans de Fernando tertio, ac de Alfonso eius filio, subdit verba sequentia. Nam aetate regis Ferdinandi, conferebat Rex Granatae dimidiam partem suorum redituum, qui appreciabantur septingentis millibus marauedinorum monetae Castellae. Ea quidem moneta erat adeo grauis, & marauedinus constabat tot marauedinis, vt marauedinus asse queretur valorem marauedini aurei. Cum vero per id tempus regis Fernandi, in Castella cursum haberet moneta pepionum, & in regno Legionensi, moneta Leonum, & marauedinus valeret centum & octoginta eiusmodi pepiones, & minute emptiones fierent per metales, quorum vnum conficiebat decem & octo pepiones, & decem metales marauedinum, atque ex ijs marauedinis appreciarentur reditus regni Granatensis ad septingenta millia marauedinorum, & conferretur Fernando regi dimidia eorum pars, & rex Alfonsus eius filius, initio sui regni iussisset in nihilum redigi monetam pepionum, & precepisset cudi monetam Burgalensium, & valeret marauedinus decem denariolos, & minute emptiones fierent per solidos, & sex denarioli valerent vnum solidum, & quindecim solidos marauedinus. Haec scribuntur capite primo eiusdem historiae. Et cap. 7. scribit idem Historiographus, eundem regem Alfonsum iussisse anno 1258. quod in nihilum redigerentur Burgalenses, & percuti fecerit monetam denariolorum atrorum, quorum quindecim efficiebant marauedinum: ita vt quindecim denarioli efficerent praedictum marauedinum Ex hoc libro Chronicorum facile elici posset valor marauedini aurei, cuius vsus fuit aetate regis Alfonsi decimi, si recte possemus verificare, [art. 5]qualiter Pepio correspondeat monetae, qua in praesentiarum vtimur. Notandum est porro, praedictam monetam metalium, cuius paulo ante memini, quanquam hoc nomine scripta sit in eadem historia, in aliquot libris a me visis, & alijs scripturis vocari, mercale, vel mercales. In quodam libro manuscripto, reperi breuem relationem veterum monetarum, & in eo legi, Pepionem valere duas measas, & vnum Burgalensem duos pepiones, vel quatuor measas, iuxta quam rationem marauedinus aetatis regis Alfonsi decimi percipitur valuisse sexaginta denariolos, conficientes singuli ad sex measas, sex marauedinos, quales hodie sunt in vsu. Quod si ita se res habet, dubitari non potest, capiendo verba eiusdem historiae, & rationem ex ijs ineundo, quin hic marauedinus regis Alfonsi decimi, sit ille idem, qui vocatur bonus, & aequalis marauedino aureo eius temporis, cuius faciunt mentionem leges fori Hispaniae & aliae. Neque dubium est, quin marauedinus aereus successu temporis diminutus sit a pristino valore, neque valuit tot denariolos, veluti in principio huius capitis probauimus. Hinc sequitur dubitatio, quam habet aestimatio marauedini boni & veteris, posita in ordinationibus regijs Regum Catholicorum, & in alijs quas supra citauimus, aestimando maraue[art. 6]dinum bonum decem marauedinis, qui modo sunt in vsu: nam decem marauedini praesentes reducti ad denariolos, efficiunt centum denariolos, & sic habent plures denariolos, quam marauedinus bonus vel aureus, qui cursum habuit aetate regis Alfonsi decimi, quandoquidem iuxta hanc vltimam computationem, is marauedinus valebat sex denariolos, verum prima aestimatio marauedini veteris ac noui est adeo determinata, in praedictis ordinationibus Regijs, nunc temporis impressis & publica legum auctoritate, examinatis & discussis, vt videatur temere agere, qui decidere velit in contrarium, Non omittam tamen, quin absque praeiudicio auctoritatis eorum, qui eas in ordinem redegerunt (siquidem aestimatio monetarum non admodum spectat ad substantiam legis, quae iubetur obseruari, iuxta suam antiquam decisionem, & fit incidenter) tractem aliam rationem aestimandi Marauedinum bonum & veterem, dilucide ac particulariter ob oculos ponendo differentiam, quae duabus opinionibus inesse potest, vel modos & formulas appreciandi eandem monetam. Haec monetae veteris ac nouae distinctio, quantum ex vetustis legibus horum Regnorum apparet, videtur per eam occasionem processisse, quod pro remedio necessitatis publicae, monetae valorem ordinarium excederent, & subinde cuderetur ex viliore & inferiore materia, permanente valore antiquo in eodem quo prius vigore. Haec omnia probantur, ex principio ordinationum Regis Henrici secundi, quas condidit in ciuitate Toro anno 1411. & Compluti anno 1408. & ex lege Ioannis primi condita in ciuitate Burgensi anno 1388. quae iubet: Marauedinum veterem ac nouum esse aequales, & eiusdem valoris, tametsi denarioli noui sint ex inferiori materia percussi. Denique Marauedinus vetus & monetae veteris semper valuit decem denario los & sex coronatos: intelligendo, veluti intelligo, de Marauedino communi, cuius vsus erat, aetate Regis Alfonsi vndecimi: nam talem leges nuncupant veterem & monetae veteris, nulla siquidem per id tempus intercesserat in augendo vel diminuendo monetae valore nouitas, vel immutatio: veluti accidit aetate Regis Henrici secundi, filij praedicti Regis Alfonsi Vndecimi. Idipsum quoque confirmatur per leges, initio huius capitis allegatas, ex quibus probari intelligo, Marauedinum communem aetatis Regis Alfonsi vndecimi, quem leges nuncupant marauedinum veterem, valuisse decem denariolos, & non amplius, vel sex coronatos: & nuncupatum veterem, respectu nouitatis quod postea incidit in monetis, quatenus remedium adhiberetur necessitatibus publicis: prout euidenter intelligi potest ex praedictis legibus & ordinationibus. Huic supputationi admodum quadrare posset solidorum aestimatio, sustinendo per historiam de vita Regis Alfonsi decimi, solidum communem valuisse sex Burgal enses, quorum singulus aequiualebat sex Measas: & constituendo solidum bonum in duodecim talibus Burgalensibus, ita vt duodecim Burgalenses, efficerent octo denariolos: veluti postea dice[art. 7]mus: & sic maneret solidus bonus, cuius mentionem faciunt leges Regis Alfonsi, Vndecimi, ad octo denariolos: vnde resultat, quinque solidos bonos efficere quatuor marauedinos communes, aetatis dicti Regis Alfonsi, Vndecimi. veluti constat ex legibus eiusdem Regis prius allegatis, vnde marauedinus percipitur esse quinta parte maior solido bono: iuxta quam rationem marauedinus aetatis Regis Alfonsi vndecimi manebit ad decem denariolos, velut modernus, tametsi pluribus in legibus fuerit nuncupatus marauedinus vetus. Hanc distinctionem solidi boni, & alterius minoris cum eadem aestimatione marauedini communis, aetatis Regis Alfonsi vndecimi, notatam vidi in memoria superius allegata de monetis antiquis, quam vidi admodum vetustis characteribus. Vnde apparet, conclusum esse, marauedinum veterem & communem distinctum ab eo, quem leges & historiae nuncuparunt bonum, valuisse decem denariolos vel coronatos, prout valetis, quomodo vtimur. Tametsi marauedinus aetatis Regis Alfonsi decimi, qui nuncupatur bonus, esset aureus, vel tot denariolorum, vt aequiualeret marauedinum aureum, veluti eius historia testatur, & valeret multo plures, siquidem valebat sex marauedinos, ex ijs qui modo sunt in vsu. In eadem historia Regis Alfonsi decimi, & in alijs fit mentio certae monetae dictae Tornes vel Turonensis, quam historia scribit fuisse argenteam. Hanc puto extitisse monetam Gallicam, cuius erat vsus in Castella, quod allata esset a Gallis, qui tum temporis ad haec regna peruenerant: & iuxta temporum rationem videtur fuisse argenteus Turonensis, de quo tractat Clement. 2. de magistris, & nos tractauimus capit. 3. §. 2. numero 8. huius operis, vbi eum appreciauimus viginti quinque marauedinis, iuxta aestimationem, quam nunc habet Realis vel Regalis argenteus Castellanus: nam, Turonensis appendebat tres partes ex quatuor vnius Regalis, vel tres quartos: qui tum tempori valore suo poterat adaequare duos marauedinos communes. Verum, dicet quispiam, Turonensem istum fuisse solidum Turonensem, de quo tractauimus in eodem. §. 2. nu. 7, cuius pondus constituimus ad tertiam partem vnius Regalis, qui nunc temporis efficeret vndecim marauedinos, & ea aetate potuit valere vnum marauedinum communem, veluti postea indicabimus, tractaturi de monetis argenteis, qui cursum olim habuerunt hisce in regnis: tametsi suspicor, solidum Turonensem multo aere commixtum fuisse, neque tantum argenti continuisse. In legib. Regijs fit quoque saepius mentio solidorum, qui fuerunt differentes, veluti ex ijsdem legibus & chronicis apparet: Non sum hic tractaturus de solido cuius fit mentio in foro Iuzgo, & in legibus Gotthicis, eo, quod inferius commodior de ijs tractandi nobis offeretur occasio. Sunt & alij solidi, quorum mentionem faciunt leges Alfonsi Regis vndecimi: ex quibus apparet, singulum illorum, fuisse quinta parte inferiorem marauedino communi, qui per eam aetatem cursum habuit: hoc probatur l. 11. & l. 19. tit. 11. & li. 4. ordinat. libr. 22. & l. 30. titul. 32. ordinationum, quas condidit praefatus Rex Alfonsus vndecimus Compluti anno 1386. Hoc ipsum paulo antea probauimus, quandoquidem ex ijsdem legibus constat, quatuor marauedinos valore suo adaequare solidos quinq;: & iuxta alteram opinionem constituimus talem marauedinum ad valorem quindecim denariolorum, asserentes, eundem esse quem leges nuncupant monetae veteris. Quamobrem solidus iste valebat duodecim denarios, & sexta parte excedebat marauedinum praesentem: nam hic saltem valet decem denariolos, vnde apparet, quinque huiusmodi solidos aequiparare valorem sex marauedinorum praesentis monetae. Iuxta eandem aestimationem declarauimus in varijs resolutionibus lib. 1. cap. 11. solidos contentos in legibus Regis Alfonsi vndecimi. Hanc opinionem ante plurimos sustinuerunt doctores Vincentius Arias & Montaluus l. 1. tit. 3. & lib. 1. titul. 5. libr. 2. fori Hispaniensis. Et idem Montaluus in Repertorio, quod conscripsit ad ordinationes regias, in verbo solidus, vbi vnum addit: Nempe solidum bonum valuisse octo marauedinos monetae veteris, qui iuxta suam supputationem adaequarent duodecim marauedinos praesentes, quos hodie expendimus. Huc allegat ordinationem quandam Regis Alfonsi vndecimi conditam Compluti, quae incipit. Si nobilis &c. & l. 11. titul. 11. lib. 4. ordinationum. Sic ait lex in nouis ordinationibus Regijs, estque lex in ordine 19. Qui plus acceperit, soluat Regi ex suis bonis pro rebus singulis quinque solidos, qui sunt huius monetae quatuor marauedini. Cum ista lex sit eadem, quam allegat Montaluus, euidenter patet, ipsum non probare id, quod probare intendit, Scribitur etiam in antiquis ordinationibus Alfonfi vndecimi: Soluat Regi pro re singula, quinque solidos bonos, qui sunt huius monetae quatuor marauedini. Hinc apparet, doctorem Montaluum vsum fuisse mendoso exemplari: & hoc quidem clarum existit: nam eadem lex, & reliquae eiusdem tituli, taxant alimenta ijsdem solidis marauedinis & denariolis, & in alijs reliquis locis ita constituit solidum, vt quinque valeant quatuor marauedinos: ita vt non probet, solidum ea aetate valuisse octo marauedinos veteres. Rex Alfonsus vocat & vocare potuit istos solidos duodecim denariolorum solidos bonos, ad differentiam aliorum, mea sententia minoris valoris, quorum mentionem facit Rex Henricus secundus, filius eiusdem Regis Alfonsi in ordinationibus, quas in ciuitate Toro condidit anno 1411. vbi in prooemio ait: quod tres solidi valeant quatuor denariolos, prout solebant valere, unde sequitur, talem solidum valuisse aliquid vltra vnum denariolum, nem pe denariolum cum tertia parte alterius: ita & hic minor solidus aequiualeat octo measas, vel tres solidos, qui suerunt in vsu tempore Alfonsi decimi, velut apparet ex capite primo suae historiae. Valebat singulus horum solidorum sex denariolos Burgalenses, quibus mea sententia, singulus constabat, & valebat quatuor measas, veluti ex praedicto capite primo aliquatenus colligi potest: nam valuit singulus duos pepiones. Iuxta hanc computationem hic vltimus solidus valuit viginti quatuor measas, nempe quatuor denariolos, ex ijs, qui postea cursum habuerunt in hoc regno, ex quibus marauedinus valuit & valet decem, prout iam elucidauimus. In l. 2. titul. 9. lib. 4. ordinationum dispositum est: quod qui alteri per contumeliam dixerit aliquod verbum ex ijs, quae in eadem lege continentur, mulctetur trecentis solidis. Istos solidos veluti annotaui in varijs resolutionib. quidam Iudices, praecipue inferiores estimant singulum ad duos marauedinos. Alij velut praefecti Curie, quatuor marauedinis modernis, Lex ista desumpta est ex Foro Regali Hispaniae l. 4. tit. 3. l. 2. & in eodem titulo l. prima. Notatur quoq; eadem mulcta trecentorum solidorum in alio casu: & in l. 3. tit. 5. lib. 4. Fori fit mentio solidorum. Et ibidem doctor Montaluus intelligit solidos Burgalenses iuxta l. primam tit. 8. lib. primi Fori, & declarat l. 1. titul. 5. lib. secundi istum solidum Burgalensem valuisse duodecim denariolos, ita vt duobus solidis excedat marauedinum praesentem, qui hodie in vsu est. Quamobrem isti solidi tantum valent, vt quinque ex ijs efficiant sex marauedinos presentes: & iuxta hanc rationem trecenti solidi aestimabuntur trecentis & sexaginta marauedinis huius monetae, qua modo vtimur. Quod si isti denarioli non constant sex measis sed Burgalensibus quatuor measarum, veluti annotaui, singulus solidus esset quadraginta & octo measarum, & quinta parte minor marauedino communi: ita vt quinque solidi valerent quatuor huius aetatis marauedinos: & sic trecenti solidi efficerent ducentos & quadraginta marauedinos huius monetae: tametsi in hac supputatione semper contrarium sustinuerimus a doctore Montaluo, & ab ijs, qui eius opinionem insecuti fuerunt. In hac materia solidorum & iniuriarum est rationi consentaneum notare duas leges styli admodum antiquas: quandoquidem hoc opus conscriptum est aetate Regis Alfonsi decimi: Prior vero legum quibus id seculum maxima ex parte vtebatur est l. 85. posterior est l. 131. vnde apparet, quod is qui verbis contumeliosis affecerit virum nobilem, luat quingentos solidos, quamuis iniuriae prolate in viros ignobiles non sint tam graui mulctae obnoxiae. Has leges notauit vir magnificus, & literis ac iustitiae rectitudine illustris Ioannes Arce de Otalora I. V. Licentiatus, ac Regiae Maiestatis in Regia audientia Vallisoleti consiliarius, in tractatu suo de nobilitate 2. parte. cap. 4. nu. 11. quod viro nobili in Castellae regno, iuxta leges Fori Hispaniae, competat iure speciali, ratione suae nobilitatis aestimare suas iniurias, ac vindicare quingentis solidis. Facit ad praedicta lex quae habetur in foro Hispaniae lib. 3. de pignoribus, quae ait. Si eques quispiam debeat libero, vel alteri homini triuiali: pro eo debito, nec pro re quauis alia, non sistat animal quod equitauerit, neque illi frenum cohibebit: quod si id fecerit, luat quingentos marauedinos pro calumnia; quorum ducenti quinquaginta cedent Regi, & reliqui ducenti quinquaginta equiti pro ignominia qua affectus est. Idipsum quod hac lege notatur, per alia huius Regni fora probatur. Proinde cum plurimae adferantur rationes pro intelligentia originis & principij, quod habuit is loquendi modus, ad comprobationem praedictorum considero l. 11. titul. 11. libr. 4. ordinationum regiarum, vbi refertur lex Regis Alfonsi vndecimi, condita Compluti anno 1386. quae ait: Si quis ex fundo agricolae rapuerit quidpiam rei alimentariae, luet trecentos solidos: quod si fundus spectauerit ad nobilem, quingentos solidos. Huc etiam potest applicari alia lex Fori Iuzgo lib. 8. tit. 4. quae incipit: Quod si quispiam bouem ferocem: vbi estimando calamitates quae fiunt per animalia, & mortes hominum in certa quantitate: constituit domino animalis pro morte hominis ingenui mulctam quingentorum solidorum pro homicidio. Huc etiam aliqua ratione applicari potest quod scribit Beatus Rhenanus li. 2. rerum Germanicarum, vbi ait inter leges Salicas, quibus Franci vtebantur, quandam contineri, qua poenae iniuriarum aestimabantur hoc modo: Quod si Francus Salicus iniuria quempiam affecisset, lueret solidum aestimatum duodecim denarijs: verum si Phrygius vel Saxo iniuria affecisset Salicum Francum, lueret pro solido quadraginta denarios, taliter aestimatum, vt solidus pro satisfactione iniuriae commissae aduersus Salicum deberet accipi & aestimari maioris, nempe ad quadraginta denarios: reliqui vero ad duo decim denarios. Id quidem fiebat: quod Franci Salici gens esset nobilissima: eiusque generis & qualitatis, vt ex ea eligerentur reges Franci, eius consiliarij, legislatores, atque id genus caeteri, quorum votis & prudentia respublica gubernaretur. de qua re & de legibus Salicis tractaui capitul. 1. numero 8. practicarum quaestionum. Iuxta praedicta necessarium est distinguere duas istas opiniones, atque ad singulam earum resoluere monetarum aestimationem, in quibus est vel consistere potest illa differentia: Attenta vero opinione doctoris Montalui, & declaratione Regiarum ordinationum Regum Catholicorum Fernandi & Elizabet, seruabitur opinio sequens. Marauedinus bonus, qui adaequabat Marauedinum aureum aetatis Alfonsi decimi, valet decem marauedinos praesentes. Marauedinus vetus, qui erat communis aetate Regis Alfonsi vndecimi, correspondet paulo plus tribus blancis: ita vt sex veteres supputent decem Marauedinos praesentes. Solidus Burgalensis valuit duodecim denariolos: & quia marauedinus praesens valet decem denariolos, hic solidus valuit sexta parte amplius marauedino praesenti: & quinta minus marauedino veteri. Hic solidus nuncupabatur solidus bonus. Verum accipiendo & insequendo aliam supputationem, notari debet alia aestimatio modo sequenti. Solidus minor valuit vnum denariolum & duas measas: ita vt valeat octo measas. Solidus bonus valuit duodecim Burgalenses, & nuncupatus fuit iste solidus, Solidus Burgalensis, quod probatur l. 1. tit. de scribis lib. 1. Fori: vbi apparet, legem voluisse innuere, solidum istum Burgalensem diuidi & aestimari per denarios Burgalenses, & fere indicat, sex denariolos Burgalenses efficere dimidium solidum. Denariolus Burgalensis valebat quatuor measas, velut annotatum est in antiquo illo memoriali quem supra allegaui. Vnde colligitur, solidum Burgalensem non valere duo decim nouos denariolos, continentes sex measas, quorum decem efficiunt marauedinum praesentem, vt voluit Montaluus, sed duodecim Burgalenses singulum ad quatuor measas, nempe octo denariolos nouos singulum ad sex measas. Ex supradictis quoque infertur, solidum istum bonum nuncupatum Burgalensem, eundem esse cum eo, de quo tractant & mentionem faciunt leges Regis Alfonsi vndecimi, quas supra allegauimus, & aiunt, solidum istum quinta parte esse minorem marauedino paruo & communi, quandoquidem marauedinus valebat & valet decem denariolos sex measarum: & hac ratione quinque tales solidi, nempe quadraginta denarioli efficiunt quatuor marauedinos, qui etiam valuerunt & valent quadraginta denariolos. Haec eadem aestimatio quadrat l. 30. a Rege Alfonsi Compluti conditae, absque vlla diminutione vel additione, vbi ait: Quatuor solidi, qui efficiunt tres marauedinos, & duos denariolos. Cum iste solidus constet octo denariolis, illorum quatuor efficiunt triginta & duos denariolos & marauedino existente decem denariolorum, tres marauedini supputant triginta denariolos: ita vt quatuor solidi aequiualeant tres marauedinos & duos denariolos. Iuxta alteram supputationem constitueramus solidum ad duodecim denariolos, & non potuimus marauedinum appreciare quindecim denariolis, quod verisimile non fit, cum marauedinus semper habuerit denariolos certos & integros. Alter solidus, cuius fit mentio in Chronicis regis Alfonsi decimi, valebat sex Burgalenses, eratque dimidium solidi boni Burgalensis: ita vt solidus iste valeret viginti quatuor measas, vel quatuor denariolos singulum ad sex measas. Potest solidus dici medius, veluti colligitur ex praedicta historia, ex eo quod per illam intelligi potest, atque ex eo quod statim dicturi sumus. Marauedinus bonus qui aureum in suo valore adaequabat, veluti in eadem historia scribitur, valuit centum & octoginta pepiones: singulus pepio constabat duobus measis. iste marauedinus quoque valuit decem metales siue mercales: singulum vero mercale decem & octo pepiones. Iuxta quam rationem talis marauedinus valuit sexaginta denariolos, singulus ad sex measas, qui correspondent sex marauedinis modo vsum retinentibus. Scribitur in eadem historia regis Alfonsi decimi, [art. 8]marauedinum eius aetatis adaequantem illum qui aureus dicebatur, valuisse nonaginta Burgalenses: singulum Burgalensem duos pepiones, qui ad nihilum redacti sunt, & reducti fuerunt centum octoginta ad nonaginta. Valuit etiam marauedinus iste bonus quindecim solidos, quorum singulus habebat & valebat sex Burgalenses: ita vt hic marauedinus correspondeat sex praesenti aetate cursum retinentibus. Huc etiam spectat quod Nigri quindecim, vulgo prietos (quorum eadem historia regis Alfonsi decimi meminit, efficiebant marauedinum) tot denariolos supputabant, vt iuxta eandem computationem aequiualeant sex marauedinos modernos: ita vt hic denariolus Niger valuerit quatuor denariolos communes. Huic rationi correspondent leges regis Ioannis primi, vbi taxant marauedinum bonum, sex marauedinis monetae veteris, quos in eodem valore quo hodie sunt praesentes, constituimus: tametsi in diuersis locis atque in particularibus iudicijs marauedini veteres fuerint & sunt interpretati & aestimati aliquando duobus, aliquando tribus, aliquando quatuor marauedinis quibus hodie vtimur. Vnde colligitur, marauedinum aureum antiquum, qui lege styli valuit & ponderauit quantum sex marauedini aurei regis Alfonsi decimi, aestimatum & appreciatum extitisse triginta sex marauedinis, cuiusmodi hodie expendimus. Lex 2. titul. 33. part. 7. distinguit marauedinos Nigros a marauedinis albis, liquido commonstrans, marauedinum nigrum pluris valuisse quam album. Forsam lex nuncupauit marauedinum nigrum marauedinum bonum, aequiualentem quindecim nigros: album vero marauedinum inferiorem & communem, adaequantem decem denariolos, prout valet is, quo modo vtimur: quod etiam probari potest ex eo quod modo dicturi sumus de albo. Verum est equidem me in plerisque contractibus concessis capitulo ecclesiae Cordubensis, vidisse fieri distinctionem marauedinorum monetae veteris, & marauedinorum monetae albae, aestimando marauedinum monetae veteris duobus monetae albae, atque intelligendo monetam albam pro ea, qua hodie vtimur, quaeque habuit cursum annis ab hinc sexaginta & amplius. Quamuis monetae istae antiquae aereae existerent, credo tamen & suspicor, ijs admixtum fuisse plus argenti quam Blancis, Quartis, & octauis, qui modo cursum retinent. Hoc aliquatenus colligi potest, ex capit. 98. historiae regis Alfonsi Vndecimi, cuius aetate, & antea seculo regis Fernandi quarti sui parentis, & aliorum regum, marauedinus communis fuit aestimatus per monetas & coronatos, vulgo Cornados, vt apparet ex eadem historia, & valuit idipsum quod modo valet, prout ex sequentibus credi potest. Primo, quia ex legibus regis Alfonsi vndecimi, quas circa solidos allegauimus & expendimus, apparet talem marauedinum valuisse decem denariolos, prout modo valet, & non amplius. Deinde, quia marauedinus valebat decem nouenas, quarum singulae adaequabant vnum denariolum, sex measarum, veluti apparet ex ordinatione, quam Rex Henricus secundus condidit in Toro anno 1411. vbi ait: marauedinus valeat decem denariolos, vel decem nouenas, vel sex coronatos: & duodecim quinquenae valeant vnum marauedinum, & duo quinquenae vnum coronatum: vnde patet, talem marauedinum valuisse sex coronatos, vulgo cornados, & decem denariolos, prout valet is quo nunc vtimur: & duodecim quinquenas tantum efficere ac supputare, quantum decem nouenae: ita vt nouena valuerit sex measas, quinquena siquidem constabat quinque: & haec omnia quadrant cum marauedino praesenti. Ex hoc etiam probatur, nouenam denariolum per id tempus non valuisse vltra sex measas, & non nouem, quamuis fieri queat, vt alias idipsum valuerit. Cruciatus, monetae minutioris numus, ordinarie solebat in castella valere duos coronatos, neque per illam necessitatem auctus fuit eius valor, veluti probatur ex ordinatione quam condidit rex Henricus secundus Compluti anno 1408. Blancus etiam refertur inter monetas, & quamuis prius potuerit esse percussus, veluti colligitur ex regijs partitarum legibus, part. 2. titu. 33. parte. 7. tamen illum prius mandauit cudi Rex Ioannes eius nominis primus, & constituit in valore vnius marauedini decem denariolorum, deinde imminutus est singulus blancus ad sex denariolos, fere idem efficientes quod hodie vna blanca, prout apparet ex ordinatione, quam idem Rex Ioannes condidit in Biruiesca anno 1387. & Burgis anno 1388. Hic Blancus imminutus est ad valorem vnius coronati a Rege Henrico Tertio anno 1391. Aetate eiusdem Regis Henrici tertij, hisce in regnis habuit cursum moneta nuncupata Agnus dei quod initio aequiualebat marauedinum: deinde percussa fuit ex tam infima materia, vt saltem valuerit vnum Coronatum, vulgo Cornado. veluti tractatur in Chronicis eiusdem Regis Henricij tertij. Antiquitus quoque hisce in Regnis percussa fuit moneta, quam veteres nuncuparunt dimidiam Blancam, veluti constat ex legibus, quas Rex Ioannes primus Segoniae condidit anno 1290. Aduertendum est, monetas antiquas aureas, & argenteas, tametsi in hoc opere plerumque aestimentur iuxta precium antiquum, comperto pondere quod habuerunt, debere reduci ad eas quae modo cursum obtinent, ad aequalitatem in quantitate ponderis: & tale pondus aestimari, prout hac aetate aestimatur: quandoquidem debent considerari iuxta praedictum pondus, & quantitatem auri vel argenti. # 6 Summae capituli sequentis. -  1 consideratur precium & rerum valor antiquorum temporum quantum ad haec regna: precipue de Marchoargenti. -  2 Tractatur pondus & valor realis vel regalis Castellani, aetatis Regis Henrici secundi: antea & post. -  3 Cuius ponderis & valoris duplus Castellanus olim fuerit. -  4 Marauedinus aureus cuius valoris & ponderis olim fuerit. -  5 Examinantur plurimae leges Partitarum & Fori Hispaniae, mentionem facentes marauedini & aliarum monetarum. -  6 Francus quae moneta olim fuerit, & cuius ponderis & valoris. In hoc capite tractatur & consideratur pondus vetustorum numismatum aureorum & argenteorum horum Regnorum, ad faciliorem legum intellectum. CAPVT VI. QVOD ad intellectum plurimarum legum partitarum & Fori Regalis attinet: necessum est penitius expendere ac discutere valorem & pondus numismatum aureorum & argenteorum, qui olim hisce in regnis cursum obtinuerunt: quandoquidem licet dixerimus ac declarauerimus precium marauedini aurei veteris ac noui, per aestimationem marauedin orum communium, & denariolorum minutorum: opere precium erit ad verificationem eorum quae deinceps tractaturi sumus, expendere pondus & quantitatem istorum numismatum, quatenus rectius intelligi queat grauitas poenarum iuxta vsum huius nostrae aetatis, vt dinoscamus, an mulcta marauedini aurei leuis fuerit, & ex consequenti mulcta aliorum marauedinorum communium. Pro huius rei inuestigatione considerari debent aliquot antiquitates. Quicunque legerit Historiographos Castellae, & [art. 1]leges antiquas huius regni, comperiet annonam & reliqua id genus ad humanam sustentationem necessaria, olim adeo vili & exiguo precio comparata extitisse, vt pro vnico Reali vel Regali argenteo, eiusdem ponderis, quem neoterici habent, quispiam sibi parabat vel parare poterat, quae hac aetate nemo sibi decem aut quindecim, imo nec forte viginti comparare posset. Idipsum dici posset de marauedino communi: siquidem tunc temporis vtilior erat ad res emendas vnicus marauedinus, quam hodie quindecim aut viginti. Hoc ita apparet, etiam si de vetustiori aetate non inquiramus, quam ea qua suas ordinationes condidit Rex Alfonsus vndecimus Compluti anno 1386. & copiose ex legibus quas in Toro condidit rex Henricus secundus anno 1407. a lege 29. vsque ad legem 63. Notandum est etiam, aetate regis Alfonsi vndecimi, & Henrici secundi in diem vsque hodiernum, marauedinum, ex quo per easdem leges appreciabantur, vel appreciata fuerunt, quaecunque ad vsum humanum sunt necessaria, fuisse valoris sex coronatorum, aut decem denariolorum, veluti patet ex ijsdem legibus, & ex ijs quae capite precedenti allegauimus: quandoquidem hic marauedinus non erat is, qui vulgo dicebatur bonus, vel aureus, sed communis. Apparet etiam aetate regis Alfonsi vndecimi, marchum argenti valuisse centum & viginti quinque marauedinos, veluti probatur ex eius historiae cap 98. Deinde aetate regis Ioannis primi, marchum argenti valuisse ducentos & quinquaginta marauedinos: quod ex comitijs, quae rex Ioannes habuit in ciuitate Burgensi anno 1388. certum esse constat, & in hac re, veluti alijs in rebus Reipublicae necessarijs, per huius regni chronica comperietur, quod quo magis approximauerimus haec tempora, tanto amplius aucta sunt precia rerum omnium quibus ad communem victum ac vestitum, & alios actus ad vitam necessarios vtimur: quod quidem sola rerum experientia absque vlla historiarum cognitione, annis ab hinc triginta vel quadraginta didicimus: quamobrem tanta non tenebimur admiratione de ijs, quae legerimus quo ad precia alimentorum & aliarum rerum ad humanam sustentationem accomodarum ab annis ducentis retroactis. [art. 2]Iuxta praedicta non exorbitat precium Realium siue Regalium Castellanorum eius aetatis. Erant enim regales eius aetatis tanti ponderis, vt eorum octo vnam vnciam appenderent, veluti & hodie pendent: prout probatur ex lege quam idem rex Ioannes tulit in Biruiesca anno 1387. vbi ait: Quod pro octo regalium dedito soluatur vna argenti vncia: quam statuit iustum esse debiti precium. Ex valore Marchi argentei possumus elicere diuersitatem valoris regalis argentei praedicti ponderis, qui valuit aetate regis Henrici secundi tres marauedinos, & quia hic numus proratione publicae necessitatis, ex viliori materia percussus fuit, idem rex diminuit eundem regalem ad vnum marauedinum, vt patet ex eiusdem historiae anni sexti cap. 8. & ex ordinationibus quas idem condidit Compluti anno 1308. Idem numus postea percussus fuit ex bona materia veluti antiquus: talem intelligo qualis extitit is, qui cursum habuit priusquam cuderetur ex viliori materia: & sic regalis argenteus nouus & vetus valuerunt singuli aetate regis Henrici secundi tres marauedinos. Hoc probatur ex legibus eiusdem regis in ciuitate Toro conditis anno 1411. vnde liquet, regalem argenteum paulo ante per diuersas necessitates publicas auctum fuisse ad duodecim marauedinos: deinde confestim imminutum ad tres. Deinde successu temporis regnante Ioanne primo valuit idem regalis argenteus eiusdem ponderis quatuor marauedi nos. Ita quidem intelligo pondus regalis argentei, quod octo regales efficiebant, & appendebant paulo minus vnam vnciam. Denique monetis omnibus semper de est iustum pondus, quatenus satisfiat impensis ad eam cudendam necessarijs. Quod vero aetate regis Ioannis primi regalis argenteus valuerit quatuor marauedinos, probatur ex lege quam idem rex Ioannes condidit Burgis anno 1388. deinde cum augeretur argenti precium, peruenit regalis argenteus ad valorem duodecim marauedinorum, & nuncupatae fuerunt tunc temporis quartae certi nummi valoris trium marauedinorum: quod constarent quarta parte vnius regalis: qui etiam valuit decem & sex marauedinos: atque inde fuerunt nuncupatae quartae numi quatuor marauedinorum. denique antiquitus habita est ratio monetae argenteae iuxta valorem ipsius argenti, vel paulo plus. prout est notorium. Preterea in huius regni legibus & historis fit mentio numismatum aureorum: praecipue in Ca[art. 3]stellae regno fuit vsus duplorum: & ex legibus regis Henrici secundi in Toro conditis anno 1407. lege 62. videtur duplus Castellanus eo seculo valuisse triginta sex marauedinos communes: quorum singulus valebat decem denariolos, veluti modernus: deinde idem rex Henricus aux it monetarum precium, & valuit duplus Castellanus, centum & viginti marauedinos: & confestim reducta ad iustum valorem moneta, valuit triginta quinque marauedinos: sic probant leges eiusdem regis Henrici, conditae in Toro anno 1411. Aetate regis Ioannis primi valuit duplus Castellanus quinquaginta marauedinos, quod patet ex legibus eiusdem regis Ioannis, quas condidit in Biruiesca ano 1377. Burgis ano 1388. Inter duplos qui cursum habebant aetate regis Ioannis secundi, erant aliquot admodum infimae materiae: & bonae perinde ac malae excidebant iustum valorem: prout aucta erant auri & argenti, ac aliarum rerum precia: veluti patet in petitionibus Madricij in Comitijs anno 1425. oblatis, in contractu cuiusdam venditionis aetate regis Ioannis secundi anno 1425. celebrato de certo praedio territorij Hispalensis, in quo contractu vidi factam mentionem duplorum Mauritanorum qui legibus regijs adequabantur duplis Castellanis, singuli ad septuaginta marauedinos: quod tolerabatur, quia per id tempus dupli Mauritani habebant cursum, tametsi essent inferioris materiae, veluti & Castella. Iste contractus initus fuit quinta decembris, per quem domina Leonora Guttieres Abbatissa, & monachae ordinis sanctae Clarae vendiderunt praedium Villae noue de Balbona Francisco de Villafranca, bis mille, ducentis, & quinquaginta duplis Mauritanis: singulum duplum ad septuaginta & vnum marauedinum. Duplus iste Castellanus nostra aetate cursum habuit: verum non extitit tam bonae materiae neque tanti ponderis, velut ij quos dixi cursum habuisse, aetate regis Henrici secundi, & Ioannis primi, & vltimi, annis abhinc triginta vel quadraginta percussi, valebant trecentos & sexaginta quinque marauedinos. Dupli antiqui valebant aetate Regis Ioannis primi duodecim Regales argenti signati, & argenti rupti vnciam cum dimidia cum octaua parte vnciae, veluti ex praedictis legibus apparet. Vltra praedicta, pro elucidatione eorum quae dicturi sumus, conuenit expendere pondus dupli istius Castellani, & videre quantum auri continuerit: Quantum vero assequi possum, opinor duplum istum habuisse pondus vnius Castellani, quod quidem hactenus colligo ex sequentib. Primo, quia Rex Ioannes primus, anno 1390. Segobiae condidit legem secundae supplicationis, cum mulcta mille & quingentorum duplorum, nil iudicando praeter duplos, absque vlla declaratione precij illorum: quamobrem dupli isti debent intelligi Castellani, & similes ijs, qui continentur in alijs legibus eiusdem Regis, quod mea sententia clarum apparet, nostris & patrum nostrorum temporibus, postquam eadem lex fuit condita, dupli isti fuerunt iudicati ad pondus & precium Castellanorum: vnde confestim probatur, duplum Castellanum eius aetatis habuisse pondus vnius Castellani. Opinor etiam, duplos istos eosdem existere, qui vulgo cum capite nuncupantur, ex eo, quod ait lex prima Regis Ioannis primi, condita in Biruiesca, vbi fit mentio certi honorarij duplorum, quos illi regnum promisit, certa forma signatorum capitibus maiusculis & minusculis. Nuncupantur isti dupli: Dupli cum capite, in prouisionibus a Carolo 5. anno 1539. in materia supplicationum expeditis, cum mille & quingentis duplis. Secundo, quia in constitutionibus vniuersitatis Salmaticensis, conditis anno 1412. vel paulo ante, iubentur dari singulo Doctori in actis Licentiae & Doctoratus duo dupli, qui procul dubio nequeunt aliter intelligi, quam de duplis Castellanis, qui ea aetate cursum habuerunt in istis regnis, & semper aestimati fuerunt ad pondus & valorem Castellanorum, veluti notorium est, nec potest negari, vel adduci ratio in contrarium. Praedictis omnibus correspondet precium & estimatio duplorum ex Regalibus argenteis, ponderis huius nostre aetatis: quandoquidem certum sit, nunc temporis vnam auri particulam valere vndecim argenti particulas, ac per aestimationem auri & argenti, quae semper aucta est, vel saltem nunquam tantum valuit in Castella, quantum in praesentiarum valet, colligi potest: Duplum vnum aestimatum ad Regales duodecim efficientes vnciam vnam cum dimidia argenti, continere plus auri, quam Ducatus nostri temporis. Pondus igitur dictorum duplorum adaequabit vnum Castellanum, veluti diserte probatur: nam in praedictis legibus duplus Castellanus aequiparatur duplo Mauritano, qui appendit vnum Castellanum, & vltra. Si quis consideret aetatem Regis Henrici secundi, cum dupus Castellanus valeret triginta sex Marauedinos communes, & quod eodem seculo non fuerit exilius auri & argenti precium, quam aetate Regis Alfonsi decimi, poterit inferre, Marauedinum aureum, aetatis Regis Alfonsi decimi, qui iuxta eandem rationem valebat sex Marauedinos communes, ad minimum appendisse sextam partem vnius Castellani: quamobrem si consimilis moneta aurea hodie percuteretur, valore fere suo adaequaret duos Regales argenteos cum dimidio, & minutim octoginta marauedinos. De simili marauedino aureo, debent intelligi leges, quas condidit Rex Alfonsus, eius nominis decimus: tametsi iuxta supputationem Doctoris Montalui, transactam per ordinationes Regias, quas modo habemus, marauedinus iste valuerit decem communes, quorum singuli constabant decem denariolis, velut ij, qui hac aetate cursum retinent. Alter Marauedinus aureus vetustior, ad quem refer[art. 4]ri debent leges antiquae horum regnorum, condite ante etatem Regis Alfonsi decimi, & ille, que ex ijs decerptae sunt, appendebat iuxta legem styli sex marauedinos, superius tractatos: vnde colligitur, fuisse eiusdem ponderis cum Castellano, tametsi tum temporis valuerit triginta sex marauedinos communes, qui hodie excederent valorem quadringentorum & octoginta marauedinorum, vel quatuordecim Regalium argenteorum. Ex praedictis omnibus liquidum efficitur, Marauedinum aureum contentum in legibus Partitarum, debere intelligi, ac iudicari, fuisse ponderis vnius Gastellani: nam qui easdem leges condiderunt, respectum habuerunt ad monetam antiquam auream, interpretantes, sicut interpretati sunt leges tantae vetustatis, easque in ordinem redigentes. Huc spectat argumentum, mea quidem sententia admodum efficax, quod qui condiderunt praedictas leges Partitarum, easque in ordinem redegerunt, optime intellexerint, pondus solidi aurei Iustinianaei, nempe quod pondere adaequaret vnum Castellanum. Probe norunt etiam, solidum & aureum extitisse eiusdem ponderis: vnde claret, praedictos auctores in legibus, quas interpretati sunt, nihil prorsus immutare voluisse: verum si quando quidpiam immutarunt, existimarunt a se nullam mutationem fieri, haud intelligendo leges, veluti ab alijs intellectae fuerunt: & sic in omnibus locis, vbi ius commune mentionem facit solidi vel aurei, interpretati sunt in eorum versionibus marauedinum aureum, vel simpliciter Marauedinum, subintelligentes aureum: vnde apparet, predictos auctores iudicasse, Marauedinum aureum contentum in vetustis horum Regnorum legibus, ante tempora Regis Alfonsi decimi, vel Fernandi tertij eius parentis, & aliorum Regum aetatis, proximae conditis, fuisse eiusdem ponderis, cuius est modo Castellanus, nempe sextae partis vnius vnciae auri, cuiusmodi septuaginta duo efficiebant libram Romanam duodecim vnciarum. Huic declarationi & opinioni famulantur leges Regum Gotthorum, qui in Hispania regnarunt ante Regem Rodericum, quarum ad hodiernam diem habetur notitia per librum, qui dicitur & inscribitur, Forum iudiciale, vulgo Fuero Iuzgo, latina lingua conscriptum, & per librum vernaculum antiquum, qui eo tempore fuit in vsu, parum differentem ab eo, quo nunc vtimur. Hisce in legibus Gotthicis, creberrime fit mentio solidorum aureorum in textu latino, qui in eodem textu Hispanico vocantur Marauedini, vel Moruisij aurei, & alias simpliciter Marauedini, vel Moruisij. Istos solidos aureos intelligo olim fuisse eiusdem ponderis cum Castellano, veluti solidus Romanus, cuius in suo Codice mentionem facit Iustinianus: vnde praesumi potest, tempore Regum Gotthorum, in Hispania solidos Romanos & Iustinianeos, in contractibus & commercijs cursum habuisse: quandoquidem eo tempore, quo Gotthi regnarunt in Hispania, non erant ab ea Romani omnino exclusi: verum gubernarunt Hispaniae partem vsque ad Suintillam, vicesimum sextum Regem Gotthorum, qui regnare coepit anno 621. & Romanos exegit ab vniuersa Hispania & Francia Gotthica, atque monarcha istarum prouinciarum remansit, vt scribit S. Isidorus, Rodericus Archiepiscopus Toletanus, & Alfonsus de Carthagena, episcopus Burgensis: tametsi Paulus Emylius in Chronica Francorum, attribuat hanc monarchiam Regi Sisebutho, qui fuit vicesimus quartus Rex Gotthorum, & coepit regnare anno 612. Quomodocunque sit, cum Iustinianus imperium Romanum possederit, & sexaginta annis, aut circiter antea obierit, verisimile est, permansisse eius numismata & solidos aureos, & alias consimiles monetas, quae iussu Imperatorum eius successorum, percussae fuerunt, quantum ad contractationem & commercium Hispaniae, cuius portionem Imperatores habuerunt, spectare potuit, & postquam inde eiecti fuerunt, veluti solent durare & tractari huiusmodi numismata, tam excellentis & praestantis metalli. Hoc ipsum colligi potest ex ijsdem legibus Gotthicis, in quibus solidi isti aurei diuiduntur per tremisses, vt patet l. vltim. titu. vltim. libro 6. & lib. 8. titulo 4. in lege quae incipit: Si algun hombre tal como a cauallo, & in lege: Si algun hombre encierra ganado, vbi in textu latino fit mentio tremissis aurei, veluti partis solidi, prout autem supra probauimus, capit. 3. numero 4. solidus Iustinianaeus quoque diuisus fuit in tremisses aureos. Denique tam ex nomine, quam ex ipsa diuisione & contractatione, cum Romanis facile possumus intelligere, solidos aureos contentos in legibus Gotthicis extitisse eiusdem ponderis, vel eosdem, quales fuerunt Iustinianaei: quamobrem sunt ponderis vnius Castellani. Iuxta hanc rationem possunt intelligi plurimae leges fori Iuzgo, praecipue lib. 7. & 8. & alijs pluribus locis, vbi textus latinus vtitur solidis, & Hispanicus Marauedinis aureis, vel simpliciter Marauedinis. Quod si velimus inferre, Reges Gotthos non curasse Romana numismata, dicemus, eosdem mandasse percuti solidos aureos, ad imitationem solidorum, Caesareorum & eiusdem ponderis. Huc faciunt, quae Petrus Alcocerius attigit in ea historia, quam immensa diligentia & curiositate conscripsit de insigni & imperiali ciuitate Toletana, lib. 1. capit. 32. qui affirmat & testatur, se vidisse dimidium Marauedinum aureum magnitudinis medij Castellani, signatum Toleti, aetate Regum Gotthorum, altera parte habentem Regis effigiem, cum hisce literis: Vuitigis Rex, altera literas: Toleto pius. Verum esse constat, Petrum Alcocerium nuncupare hoc numisma Measam auream, prout leges fori Iuzgo nuncupant tremissem Measam auream, vt apparet ex l. vlti. tit. vlti. lib. 7. vbi textus latinus posuit tremissem, & vernaculus interpretatus est Measam auream: quod si ita sit, Measa aurea nequijt esse dimidium Marauedini aurei, sed tertia pars, prout probatur lege, quae incipit: Si algun hombre tal como a cauallo, titulo 4. libro 8. & certum est, tremissem aureum fuisse tertiam partem solidi, aetatis Iustiniani, vt probauimus capit. 3. & haec est eius propria significatio, cui non obstat lex, quae incipit: Si algun hombre encierra ganado, in eodem titulo 4. vbi textus latinus posuit, tremissem vnum pro duobus capitibus, & textus vernaculus interpretatus est, duas partes vnius Marauedini: est enim error euidens, quandoquidem tremissis non vult significare, neque significat, duas partes vnius Marauedini, sed tertiam partem Marauedini, vel solidum: tamen existimans, quod lex latina poneret pro singulo capite duarum vnam tremissem, in textu vernaculo interpretati sunt pro duobus capitibus, duas partes vnius Marauedini, subintelligendo duas tremisses. Tandem numisma, cuius Alcocernis facit mentionem, fuit dimidius Marauedinus, vel dimidius solidus aureus, qui in legibus Iustinianaeis dicitur semissis, & non tremissis. Non fuit igitur Measa aurea, qui est verus tremissis, vt patet ex ijsdem legibus Gotthicis. Ex omnibus praemissis apparet, Marauedinos aureos, quibus Gotthi vsi sunt, partitos per semisses & tremisses, fuisse eiusdem ponderis, cuius solidus aureus Imperatorum, & Castellanus aureus, qui nostro tempore in Castella cursum obtinuit. Huius solidi faciunt mentionem leges praedicti Fori Iuzgo, quas allegaui, & aliae plures, praecipue lex 17. & 18. libro 2. titulo 1. Tametsi Doctor Montaluus in glossa Fori, libro 1. titulo 5. lib. 2. Fori, dicat, hunc solidum aureum Fori iudicialis valuisse centum & tres aureos. Nullam hactenus vidi auctoritatem, vnde haec opinio probari possit: verum ex lege, quae incipit: Porque vemos ya muchos Iuezes, y muchos merinos, in dicto titulo libro 2. Fori Iuzgo, mea sententia clarum apparet, hunc solidum minorem fuisse vna vncia auri: quamobrem fieri nequit, vt valuerit tot auri numismata, veluti annotauit Doctor Montaluus. Ante aetatem Regis Alfonsi decimi, hisce in regnis cursum habuit certus auri numus, quem nuncupabant Moruisium Alfonsinum: is nimirum fuit Marauedinus aureus Alfonsinus. Istorum fit mentio in quadam scheda vel instrumento, quem habet ciuitas Toletana, vbi continetur cessio venditionis, quam fecit Rex Fernandus tertius, eidem ciuitati de municipijs Alcocer, Herrera, & alijs locis, precio quadraginta quinque millium Moruisiorum Alfonsinorum, cuius mentionem facit doctissimus I. V. Licentiatus Ioannes Arce de Otalora, in suo insigni tractatu de nobilitate, 2. parte, capit. 4. & Petrus Alcocerius libro paulo ante allegato, libro 1. capit. 84. aestimantes, singulum Marauedinum fere ad valorem vnius Castellani, nempe sexta parte vnius vnciae auri. Haec scriptura exhibita est in lite, quam in hac Curia & Cancellaria Granatensi, ciuitas Toletana sustinet contra Marchionem de Gibraleon, & Comitem de Belalcazar, in qua lite producuntur testes, deponentes, praefatum Moruisium Castellanum fuisse ponderis & valoris vnius Castellani. Tametsi circa hunc valorem non viderim testimonium, vel auctoritatem alicuius historiae, vel legum antiquarum: & pars Marchionis praetendit, Moruisium Alfonsinum fuisse minoris valoris & ponderis. Quod si hic Moruisius sit Marauedinus aureus antiquus, qui iuxta legem styli appendebat sex Marauedinos bonos, clara & manifesta est eius aestimatio & pondus, ex ijs, quae modo tractauimus: vnde etiam apparet, Moruisium istum Alfonsinum, si fuit ex ijs Marauedinis aureis, cursum habentibus initio regni Alfonsi decimi, vel paulo ante, quod istorum sex appenderint vnum Castellanum. Non meam edissero sententiam, cum sit articulus concernens litem pendentem. Posteaquam tractauimus, aestimationem & pondus quorundam numismatum antiquorum huius Regni, conuenit ex praedictis aliquot intellectus & declarationes plurimarum legum in Partitis contentarum eruere, vt hinc elucescat quaedam notitia alijs legib. Regijs intelligendis accommoda. Prima illatio erit circa intellectum legis. 7. titul. [art. 5]13. part. 6. vbi interpretando authentic. Praeterea C. vnde vir & vxor, dicit: Verum haec quarta non debet excedere centum libras auri. Hanc eandem summam librarum auri, in isto casu posuit Nouella Iustiniani in Authentica, Vt liceat matri & auiae. §. quia vero. Quod si debeamus insequi aestimationem, quam de auri libra facit Iustinianus in lege quoties C. de susceptoribus. & arcar. nempe librae singulae ad septuaginta duos solidos aureos, vel Castellanos, supputant centum istae librae auri, septem millia & ducentos aureos Castellanos: Lex etenim Partitarum conformiter debet intelligi ad legem, quam interpretata est, quae intelligit de libris Romanis, duodecim vnciarum, & singulam ad septuaginta duos Castellanos: ita vt praedicta lex sit conformis huic euidenti supputationi, quantum ad quantitatem, quam voluit limitare. Secunda illatio spectat ad leg. 4. titulo 13. partit. 1. vbi tractando, qualiter iniuria sepulchris & funeribus illata vindicari debeat, dicit, quod Iudex eam haud minoris aestimat centum Marchis. Ista lex decerpta est ex lege 3. §. si nemo erit, & §. qui de sepulchri. ff. de sepulchrorum violat. & ibi statuitur haec poena ad centum aureos, non ad centum marchos, quae plurimum differunt: manifeste enim apparet, centum Marchos, siue sint aurei, siue argentei, longe excedere centum aureos: quare debet animaduerti haec varietas legis Partitae, & illa, lege 12. titulo 9. Partit. constituendo eidem delicto poenam, & interpretando eandem legem Romanorum ijsdem terminis, ponit centum Marauedinos aureos, & non centum marchos aureos. Sic etiam lex 2. 3. titulo 18. libro 4. Fori, tractans de ijsdem poenis, eas constituit ad centum solidos aureos, vbi notandum est, illarum legum conditores intellexisse solidum aureum, & solidum Iustiniani, vnum atque idem numisma, eiusdem valoris & ponderis existere, veluti copiose supra disseruimus, capit. 3. In hac eadem materia iniuriarum, mortuorum sepulchris illatarum, dicit eadem lex 12. titulo 9. partit. 7. Quicunque saxa vel lateres a sepulchris abstulerit, vel sepulchra aperuerit, quatenus mortuos pannis spoliet, luat Regi duas libras auri: quae lex mendosa est, & debet restitui, decem auri libras, ex lege qui sepulchra. C. de sepulch. violat, vbi notandum est, hanc poenam initio constitutam fuisse ad viginti libras auri, ex lege 2. titulo 17. libro 9. Codicis Theodosiani, quam condidit Imperator Constantinus, statuens eandem poenam Iudici non castiganti praedictum crimen: vnde prouenit l. si quis sepulchrum. C. de sepulchrorum violat. Postea idem Imperator in eodem casu constituit poenam decem auri pondo in lege 4. titulo 17. libro 9. Codicis Theodosiani. Hinc deriuauit predicta l. Qui sepulchra. Debent intelligi haec auri pondo singula ad septuaginta duos Castellanos, & sic debet interpretari l. Partitarum, ita vt duo auri pondo sint centum et quadraginta quatuor Castellani, & si fuerint decem auri pondo, erunt septingenti & viginti Castellani, si per consuetudinem aut forum aliter non fuerit receptum aut dispositum. Quod dixi circa dictas leges Regias, debet intelligi iuxta intentionem, quam habuerunt ij, qui predictas leges copularunt circa pondus, & valorem solidi: nam iuxta valorem antiquorum aurerorum, de quibus tractant Iurisconsulti, velut diximus cap. 3. singulus aureus tantum appendebat, quantum hodie duplus aureus, quem duplicem Ducatum nominant, & minutim per numos argenteos viginti quinque denarios, supputantes pro pemodum triginta Reales, ex ijs, quibus modo vtimur. Tertia illatio offertur, quantum ad l. 9. tit. 18. part. 1. quae constituit sacrilego poenam nongentorum solidorum. Lex ista decerpta est ex cap. si quis contumax. 17. q. 4. & ex concilio Triburiensi, anno 895. celebrato. Solidi isti non intelliguntur esse aurei, neque solidi Iustinianei, sed alij solidi minoris aestimationis, de quibus tractauimus cap. 3. §. 2. explicando intellectum cap. qui subdiaconum. 17. q. 4. Quarta illatio debet expendi, quantum ad l. 7. titu. 18. parte 1. vbi interpretando solidum dicti cap. qui subdiaconum. 17. q. 4. ait lex: Istos solidos debere intelligi Marauedinos, & veraciter, si intelliguntur Marauedini aurei ponderis solidorum Iustinianaeorum, veluti ex consuetudine solent leges Partitarum: ingens est aestimatio, & poena magnae quantitatis, ex quo, & ex alijs considerationibus, dicti §. 2. Sustinuimus istos solidos non fuisse aureos, sed solidos Gallicos argenteos, etiam aere commixtos. Haec intelligi debent, quantum ad aestimationem solidorum conformium, cap. qui subdiaconum. & iuxta tempus conueniens, intelligendo, quod leges Partitarum voluerint immutare aestimationem, nec pondus antiquorum numismatum contentum in Legibus vel Canonibus, quas interpretabantur, quod mihi quidem fit admodum verisimile, siquidem vsi sunt voce marauedini, quae tunc valde communis erat diuersis monetis aureis & aereis. Verum si haec opinio duriuscula videbitur &, opponatur, quod lex interpretando praedictum caput Decreti voluerit illam monetam immutare, & reducere ad marauedinos Castellanos, tunc vsum habentes, necessum est considerare non intellexisse marauedinos aureos antiquos aetatis Regis Alfonsi, cuius tempore praedicte leges conditae fuerunt: poena si quidem ista in quantitate longe maior existeret, quam eius capitis, quod lex interpretatur, verum intelligi debet de marauedinis aereis, tunc in vsu, tametsi precij valorem excederent existentib. iuxta id quod notabitur illatione 7. quandoquidem in legibus Partitarum quoque mentio fiat marauedinorum aereorum, ex eo, quod dicetur illatione 13. quae quidem aestimatio magis conuenit predicto capiti. qui subdiaconum, cum minori derogatione, vel immutatione iuris veteris. Quinta illatio est circa l. 10. tit. 18. par. 1. quae statuit poenam sacrilego triginta auri librarum, qui vim intulerit ecclesijs. Librae istae ex omnibus supradictis colliguntur, esse singulae duodecim vnciarum, ita vt haec poena sit quadraginta quinque marchorum argenti, iuxta id, quod notauimus capit. 4. pro intellellectu capit. quisquis. 17. quaest. 4. Sexta illatio spectat ad praxin, l. 18. tit. 4. part. 3. vbi tractando de iurisdictione mediocri vel mixto imperio, ait, quod ad talem iurisdictionem pertineat, cognoscere vel determinare litem, vltra trecentos Marauedinos, & ad iurisdictionem minorem pertinuit sententiam proferre, cognoscere & definire litem infra trecentos Marauedinos aureos. Isti Marauedini ex ijs, quae dixi, debent aestimari singuli ad Castellanum: Talis etenim est stylus legum Partitarum. Praedicta lex decerpta est ex Nouella Iustiniani, tit. de defensoribus ciuit. §. & iudicare, vbi hosce trecentos Marauedinos aureos subinde vocat solidos, & subinde confestim aureos. Pro meliore autem & faciliore praedictorum intellectu, aduertendum est, praedictam aestimationem claram existere, praesupponendo leges Partitarum noluisse monetam, neque poenam in sua quantitate a legibus antiquis, quas interpretati sunt, immutare, velut annotaui. Verum si de eo tractetur, & verisimilior sit opinio, dicere, leges Partitarum constituisse numerum poenarum, in legibus antiquis contentarum, quas interpretabantur respectum habendo ad monetam, quae aetate Regis Alfonsi decimi, vel noni, patris Regis Sanctij in vsu fuit, alia debebit haberi ratio in aestimatione Marauedinorum in eadem l. 18. & aliarum similium contentorum, vt singulus Marauedinus aureus sit ponderis sextae partis vnius Castellani, ita vt sex Marauedini in auri pondere, efficiant vnum Castellanum, iuxta quam rationem trecenti Marauedini hodie, quantum ad auri pondus, efficient quinquaginta Castellanos, tametsi valor & aestimatio singuli Marauedini, tunc valuerit decem ex ijs, qui modo cursum retinent, vel sex, iuxta aliam computationem. Vnde resultat, pondus auri praedictorum trecentorum Marauedinorum, ad pondus expensorum, hodie continere aestimationem, quam habent quinquaginta Castellani, nempe vigintiquatuor millia, ducentos & quinquaginta Marauedinos. Et hoc quidem habita consideratione ponderis auri, tam etsi iuxta minutam aestimationem marauedini eius temporis, trecenti marauedini, multiplicando singulum per decem efficiunt tria millia marauedinorum, & multiplicando singulum per sex, mille & octoginta Marauedinos. Quod si dicamus, veros quosdam insigniter doctos & curiosos annotasse d. l. Partitae, & similes debere intelligi de Marauedinis aureis vetustis, qui olim expendebantur, antiquis in legibus contentis, quorum singulus in auro appendebat sex eorum, qui cursum habebant, etate qua leges styli conditae fuerunt, tametsi certo constet, tales leges styli, precipue l. 114. loqui de Rege Alfonso decimo, patre Regis Sanctij, velut probauimus ca. 5. nu. 4. Apparet sane iuxta praedicta, leges Partitarum non intelligi de moneta tum temporis currente, quando quidem illas condidit Rex Alfonsus decimus, Regis Sanctij pater, quod inficias iri nequit, verum deberent intelligi de moneta aurea vetustiore, ad quam refertur praedicta lex styli, & idem Rex Alfonsus in illa nominatus. Sunt igitur tales Marauedini, ponderis vnius Castellani aurei, conformes ponderi solidi Iustinianei, velut probatum fuit d. c. 5. tametsi ea aetate singulus per monetam minutiorem aestimatus valuerit, iuxta vnam computationem sexaginta marauedinos presentes, & iuxta alteram triginta sex marauedinos. Hinc manifestum apparet, quod quicunque fatebitur praenominatam legem Partitarum, debere intelligi de Marauedino antiquo, quem lex styli ait fuisse aureum, & appendere sex illorum, quibus tunc vtebantur, debebit concedere, singulum marauedinum contentum praedicta l. 18. debere esse ponderis vnius Castellani aurei, & conformem in pondere solido Iustinianeo, licet eius valor per minutos marauedinos accreuerit, vel ratione temporis & legum nouarum immutatus fuerit. Concedet etiam, marauedinos praedictae l. probe ad Castellanos aureos & solidos Iustinianeos esse reductos: quamobrem exigua erit differentia inter opinionem, quam prima huius operis editione, quantum ad istam illationem sustinui, & eam, quae deinde magno cum respectu annotata fuit in contrarium: verum in idem recidit, si (veluti sensi) lex Partite intelligatur de ijs marauedinis aureis, quos antiquos lex styli nominat. Septima illatio debet notari, quantum ad l. 8. ti. 7. partit. 3. in qua litigantibus pertinacibus poena constituitur certorum Marauedinorum pro mulcta pertinaciae. Qui mea sententia non debent esse Castellani aurei, veluti sunt alij plurimi, legibus Partitarum contenti: nam in alijs casibus procedunt dictae leges cum intentione interpretam di ius commune. Hoc in casu intelligerem huiusmodi marauedinos, iuxta estimationem, quam habebat marauedinus aureus vel bonus, etate Regis Alfonsi decimi, nempe sex praesentis aetatis, vel decem iuxta aliam computationem, cui fauet l. 1. ti. 4. lib. 1. fori, que contumaci coram Rege citato & conuento, eandem poenam centum marauedinorum constituit, veluti praefata lex Partitae. Marauedinos aunt legum Fori, semper intelligimus ex bonis, nempe aureis, qui cursum habebant aetate regis Alfonsi decimi, & eius coetaneorum per summam numorum ereorum. Iuxta hanc rationem debent intelligi, marauedini contumacib. in poenam constituti, l. 1. 2. 3. 4. tit. 3. lib. 2. fori, & solidi, quorum ibi fit mentio, iuxta id, quod annotauimus de valore & aestimatione solidorum. Hec ipsa interpretatio predictorum marauedinorum, nempe quod intelligi debeant ex bonis, colligitur ex l. 24. 25. & 26. styli, quae respectum habent ad marauedinum bonum Regis Alfonsi decimi Eandem opinionem sustinuit Hugo Celsus in Repertorio verbi Emplazamiento, licet istae contumaciae aliter dirigantur alijs in locis, iuxta consuetudinem. Octaua illatio pertinet ad l 3. tit. 8. part. 3. vbi constituit poenam centum marauedinorum in vno casu, & decem in altero, quando possessor resistit & impedit, ne fiat, vel exequatur locatio. Isti marauedini debent intelligi ex bonis, nempe ex ijs, quorum precipue vsus erat etate Regis Alfonsi decimi, qui erant aurei, vel aureis aequales, iuxta aestimationem, quam insecuti sumus & expendimus. Hoc probatur ex eo, quod praefata lex non est decerpta ex iure communi, neque ex alijs, quas ego vidi: quamobrem illam sum intellecturus, conformem monetae Regis, qui eam signari iussit, nempe Regis Alfonsi decimi. Nona illatio spectat ad l. 20. tit. 23. part. 3. vbi in casu refugij ad Curiam, lex reputat & iudicat eum pauperem, qui non possidet valorem viginti marauedinorum, qui si debeant intelligi, iuxta monetam regiam, quam lex condidit (nam quod ad eam summam, iuxta id, cuius in praesentiarum reminiscor, non possumus eam referre ad alias leges antiquas) singulus marauedinus valet decem presentes, vel sex bonos, iuxta aliam rationem. Supputant igitur praedicti 20. marauedini, ad minimum sexcentos & viginti marauedinos presentes, singulum ad 10. denariolos, qui tunc temporis valebant in regalib. argenteis, eiusdem quo moderni sunt ponderis vltra 40. Regales, qui ea aetate plus erant, quam hodierno tempore, 3000. marauedinorum, considerando precium omnium alimentorum, veluti probauimus ex legib. antiquis huius regni, & in presentiarum estimamus inopem, qui in casu refugij a Curiam, non possidet in bonis 3000. marauedinorum. Quantum ad id, quod quispiam sit obligatus se pauperem ac inopem declarare, ait l. 1. tit. 5. lib. 2. fori. Qui habuerit in bonis centum marauedi nos, non obligatur se pauperem ac inopem declarare. Marauedinos istos intellexit Montaluus singulum pro 10. marauedinis nostri temporis: verum per aliam rationem aestimo singulum ad sex marauedinos praesentes. Erant vero tunc temporis centum marauedini longe maioris valoris, quam hodie quinquaginta ducati, prout omnia exiguo precio venundabantur. Sic etiam, quantum ad id spectat, quod quispiam ob paupertatem nequeat esse accusator, ait l. 2. titul. 1. part. 7. illum esse pauperem, qui in bonis non possidet quinquaginta marauedinos. Ista lex fuit decerpta ex l. nonnulli. ff. de accusationibus, pro hoc effectu constituente quinquaginta aureos, qui iuxta communem iuris opinionem, contentam in legib. antiquis debent aestimari pro conformitate illius aetatis, qua leges fuerunt condite, et sustinendo id, quod probaui c. 3. debet ex pondere auri singulus aureus appreciari ad duplicem ducatum, vel ad quartam partem vnius vnciae auri, & in argento ad viginti octo Reales, siue Regales, & amplius: quando quidem singulus aureus valuerit absque aliqua contradictione, viginti & quinque denarios, efficientes argenti tres vncias cum dimidio, & amplius. In moneta aerea, singulus aureus valebat mille quadrantes, vel quatrinos, qui fere totidem supputant Marauedinos ex ijs, qui hodie in Castella vsum retinent. Haec ipsa declaratio, quae est vera & genuina l. nonnulli. applicatur ad legem Partitarum: si intellexerimus, auctores illarum voluisse aliquam innouationem facere: verum cum illorum mens fuerit declarare aureum antiquum, pro precio & valore solidi Iustiniani, debemus praedictam summam aestimare ac reducere ad quinquaginta aureos Castellanos, & ad eorum valorem, iuxta illa, quae superius annotauimus. Decima illatio est circa l. 41. tit. 2. part. 3. ex qua interpretando authenticam: nisi breuiores. C. de sententijs ex periculo recitandis, dicit: Quod causae infra decem Marauedinos, sunt & debeant reputari breues: ita vt nequaquam oporteat pro illis actionem scripto instituere. Ista quantitas non erat taxata iure communi, veluti apparet ex eo, quod notatur ex dicta authen. quamobrem intelligemus, aestimationem conformem esse monetae Marauedinorum principalium, cursum etate, quo lex fuit condita, habentium, nempe bonorum, iuxta vnam computationem ad decem pro singulo, aut sex iuxta alteram, ita vt essent vel centum, vel sexaginta Marauedini, qui tum temporis pro ratione exigui precij rerum necessariarum, tantum conferebant, quantum hodie duo ducati, & amplius. Vndecima illatio est admodum manifesta, quo ad l. 9. tit. 4. part. 5. de donatione, quae fieri potest absque insinuatione ad quingentos Marauedinos aureos. Lex ista decerpta est ex l. sancimus, & ex l. penulti. C. de donationibus, vbi fit mentio quingentorum solidorum, quorum singulus tum temporis pondere adaequabat vnum Castellanum, vel sextam partem vnius vnciae auri: & sic lex Partitae debet intelligi iuxta eandem aestimationem, vt singulus Marauedinus aureus, sit vnus Castellanus, veluti tractauimus libr. 1. variarum Resolutionum, cap. 11. Duo decima illatio deducitur pro intellectu l. 2. titu. 11. part. 3. vbi in causis infra decem Marauedinos defertur iuramentum, quando adest probatio vnius testis. Quantitatem istam ius commune reliquit in arbitrio Iudicum: quamobrem non erit inconueniens, subinde intelligere marauedinos istos per solidos Iustinianeos, qui sunt Castellani aurei, tametsi proprius intellectus referri debeat ad Marauedinos aetatis Regis Alfonsi decimi, quorum sex appendebant vnum Castellanum, veluti tractauimus in ijs, quae hactenus explicauimus. Decimatertia illatio deducitur ad intelligentiam l. 5. 7. 8. & aliarum quatuor sequentium, tit. 20. & l. 13. 15. tit. 19. part. 3. vbi fit mentio Marauedinorum, appreciando tributa, quae ex priuilegijs & alijs constitutionibus, & sigillis penduntur in Curia. Istos Marauedinos eosdem intelligo, cuiusmodi vsum habuerunt aetate Regis Alfonsi decimi, & paulo ante seculo parentis eius Regis Fernandi, neque intelligi debent per monetam auream vel argenteam, prout dicit eadem lex 15. tit. 19. part. 3. & sic debent aestimari Marauedini legum in partitis contentarum, haud enim interpretantur certam monetam iuris communis, & legum Romanarum, neque tractant de Marauedino aureo. Decimaquarta illatio pertinet ad l. 14. titu. 6. part. 3. quae Aduocatis salarium appreciando, ait: Maius salarium non excedat centum Marauedinos. Isti Marauedini debent aestimari aurei, & singuli ad pondus aureorum antiquorum, nempe ad duplum vnum, vel duos ducatos simplices, prout diximus: nam lex ista decerpta est l. 1. §. si cui. ff. de varijs & extraordin. cognit. vel ad minimum debet aestimari singulus ad Castellanum, prout tractauimus ad l. 2. tit. 1. part. 7. Fit mentio in aliquot Castellae regni historijs, cu[art. 6]iusdam monetae, quam Francum nuncupabant. Francus iste fuit aureus, & valebat decem Regales argenteos, eiusdem ponderis cum ijs, qui hodie cursum retinent, & octo habent vnciam vnam. Erat Francus sexta parte minor duplo Castellano eius aetatis, quem capite isto extendimus, prout deducitur, & bene colligi potest ex quadam ordinatione, quam condidit Rex Ioannes, eius nominis primus, in Viruiesca, anno 1387. ita, vt Francus appenderit aliquid vltra ducatum, ex ijs, qui nostro tempore vsum retinent. In priuilegijs quoque & legibus horum regnorum fit mentio Petitorum, & monetarum in materia contributionum, & debet intelligi, quod singulae monetarum istarum equiualebant quinquaginta coronatos, vulgo Cornados, nempe octo Marauedinos praesentes & octo Cornados, quod probatur per aliquot scripta & monumenta nobilitatum & distributionum, ex quibus praedicta resultat aestimatio. FINIS. INTELLECTVS NOTABILES VARIORVM LOCORVM IVRIS CANONICI, CIVILIS ET REGII. -  Ex Iure Ciuili. -  LEX cum fundus. ff. de lega. 2. numero 2. fol. 12. -  L. serui electione. ff. de legat. numer. 5. col. 1. fol. 13. & eius gl. acerrime defenditur. nume. 6. col. 2. ibidem. -  L. Si ita. ff. de auro & argent. legat. num. 5. colum. 1. fol. 13. -  L. Quod saepe. §. in his. ff. de contrah. empt. numer. 7. col. 1. fol. 18. -  L. Si venditor. ff. de actio. emp. l. 2. C. de rescind. vend. gloss. in c. per tuas. de donat. num. 8. col. 1. fol. 19. -  L. Iulianus. §. si Titius ff de act. empt. num. 9. col. 2. fol. 19. -  L. Si in venditione. §. 1. ff. de peric. & commo. rei vend. numer. 10. col. 1. fol. 20. -  L. 2. ff. de fid. instru. col. 2. fol. 28. -  L. Si instituta. §. de inofficioso ff. de inoff. testa. num. 6. colum. 1. fol. 34. -  L. Vnic. C. quando Impera. inter pupil. num. 3. col. 1. fol. 238. -  L. cum ita. §. in fideicommisso. ff. de legat. 2. colum. 1. folio 238. -  L. Si communem. ff. quemadmo. seru. amit. numero 2. colum. 1. fol. 206. -  L. Cum auus. ff. de cond. & dem. num. 12. col. 1. fol. 249. -  L. Quidam. §. 2. ff. de legatis. 1. col. 1. fol. 178. -  L. Venditor. ff. de iudic. num. 3. col. 1. fol. 42. -  L. fundi venditor. §. vltim. ff. de acquir. poss. num. 2. col. 2. fol. 59. -  L. 4. ff. de pet. haered. num. 6. col. 2. fol. 73. -  L. Si suspecta. ff. de inoffic. testam. num. 3. col. 1. fol. 76. -  L. Saepe. ff. de re iudic. num. 7. col. 1. fol. 81. & num. 9. colum. 1. fol. 84. -  L. Ingenuum. ff. de statu homin. colum. 1. fol. 78. -  §. Scientibus. in l. saepe. ff. de re iudic. col. 1. fol. 81. -  §. Nam & si libertus. d. l. saepe. col. 1. fol. 84. -  L. Is a quo. ff de rei vendicat. num. 3. col. 2. fol. 103. -  L. a diuo Pio. §. si super rebus. ff. de re iudica. atque vbi late examinantur dict. Barto. num. 4. col. 2. fol. 104. -  L. Si perlusorio. & l. a sententia. ff. de appella. 77. col. 3. b. -  L. Ab exequutore. §. alio. ff. de appellati. l. parentes. C. de euict. col. 1. fol. 94. -  Authen. de litig. §. ab hoc autem. col. 2. fol. 100. -  L. Nullum. C. de testi. num. 8. c. 1. fol. 117. -  L. Eius. §. vlti. & l. a latronibus. ff. de testa. col. 2. fol. 145 -  L. pen. §. mancipia. ff. solut. matr. col. 1. fol. 175. -  L. Si aestimatis. ff. solut. matrim. num. 4. col. 1. fol. 176. -  L. properandum. §. sin autem vtraque. -  L. vni. C. de ratio. oper. public. ibidem. -  L. vnic. C. de collat. aeris. lib. 10. num. 4. colum. 1. fol. 271. -  L. vnic. C. de argent. precio. lib. 10. num. 6. col. 1. fol. 272. -  L. 1. ff. de contra. emp. col. 2. fol. 298. -  Ex iure Regio. -  Guadalaiarae Regia lex examinatur. num. 7. col. 1. fol. 25. -  L. 57. titu. 6. part. 1. nume. 2. col. 1. fol. 42. -  L. 4. titu. 23. partit. 3. col. 1. fol. 94. -  L. 15. tit. 1. partit. 6. col. 2. fol. 172. -  L. 19. tit. 11. partit. 4. col. 2. fol. 176. -  L. 16. titul. 11. part. 4. col. 1. fol. 180. -  L. 22. tit. 8. part. 5. col. 2. fol. 184. -  L. 104. Caro. 5. anno 1537. Pintiae. col. 1. fol. 267. -  L. 7. tit. 13. part. 6. col. 1. fol. 295. -  L. 14. tit. 13. partit. 1. col. 2. ibid. -  L. 9 tit. 18. part. 1 col. 2. fol. 295. -  L. 10. tit. 18. parti. 2. col. 1. fol. 296. -  L. 18. titu. 4. part. 3. ibid. -  L. 8. titu. 7. part. 3. col. 2. ibid. -  L. 3. tit. 8. part. 3. col. 5. ibid. -  L. 41. tit. 2. part. 3. col. 1. fol. 297. -  L. 9. tit. 4. part. 5. col. 1. fol. 297. -  -  Ex iure Pontificio. -  Clement. vnic. de renunciat. num. 8. col. 2. fol. 51. -  Capit. Romana. §. contrahentes. de foro compet. lib. 6. numer. 3. col. 1. fol. 55. -  Capit. 1. de priuilegijs in 6. num. 5. col. 2. fol. 62. -  Capit. cum capella. de priuileg. in 6. colum. 1. fol. 63. -  Cap. penult. de re iudica. num. 8. colum. 1. fol. 84. -  Cap. cum olim. de causa possess. & propriet. num. 2. col. 1. fol. 87. -  Cap. super eo. de offi. delegat. num. 5. col. 1. fol. 95. -  Clemen. 1. de re iudica. fol. 101. colum. 2. num. 9. & num. 7. col. 1. fol. 165. -  Cap. 1. de fide instrum. col. 1. fol. 119. -  Cap. si contra vnum. de offic. deleg. in 6. numer. 5. colum. 2. fol. 169. -  Cap. futuram. 12. q. 1. num. 2. col. 2. fol. 187. -  Cap. aliud. 11. q. 1. num. 4. col. 1. fol. 207. -  Cap. vt commissi. §. nec non faciendi. de haeret. in 6. num. 5. col. 1. fol. 209. -  Cap. qui sub diaconum. 17. quaestio. 4. col. 2. fol. 272. -  Clemen. 1. de magist. col. 1. fol. 274. -  Cap. conquerente. de offic. ordin. num. 9. col. 1. fol. 274. INDEX COPIOSISSIMVS MATERIARVM OMNIVM, RERVMQVE MAXIME NOTABILIVM, QVAE HOC IN VOlumine continentur, ordine alphabetico digestus. -  De litera A. -  ACCVRSIVS siliquam falso solidum interpretatur, & quinos solidos decem. nu. 10. col. 1. fo. 275 -  Actus venditionis ad rationem mensurae constituitur: cum tot iugera ex certo fundo venduntur. num. 3. col. 1. fol. 15 -  Actus venditionis, legati, vel donationis, an fiat ad rationem mensurae, vel corporis certi & limitati plurimum interest. num. 1. col. 2. fol. 14 -  Adiectio a testatore facta, post testamentum regulariter non cedit legatario, quoties fit in diuersis rebus ab ipsis legatis. num. 5. col. 1. fol. 13 -  Adiectio cedit legatario, quoties accedit accessor is rei legatae. num. 6. col. 2. fol. 13 -  Adiectio quando accedat legato, vide in dictione, legato fundo. -  Aduocati a iudicibus coguntur patrocinari gratis pauperibus, quando deficit aduocatus publico stipendio suffragaturus. col. 1. fol. 33 -  Aegyptiorum regnum omnium vetustissimum. colum. 1. fol. 6 -  Aes cur misceatur auro vel argento. colum. 2. fol. 268 -  Aeris grauis poena vnde dicta fuerit. col. 1. fol. 254 -  Aereus numus vide in d. numus. -  Aestimatio absque certa quantitate an faciat emptionem. nu. 7. col. 2. fol. 177 -  Aestimatio an faciat emptionem, quoties precium non est iustum, & ibi intellectus. l. 16. tit. 11. part. 4. numer. 9. col 2. fol. 179 -  Aestimatio an faciat emptionem, quoties apponitur clausula, quod dos restituatur eodem modo quo data fuit. numer. 2. col. 2. fol. 174 -  Aestimatio emptionem non facit in tribus casibus hic traditis & explicatis. num. 10. col. 1. fol. 180 -  Aestimatio non facit emptionem quoties adijcitur pactum, quod res aestimatae soluto matrimonio restituantur vxori, si tunc extiterint, habita tamen ratione augmenti & diminutionis boni viri arbitratu. numer. 4. colum. 1. fol. 176 -  Aestimatio quarundam rerum dotalium tacite a iure constituitur. num. 6. col. 2. fol. 177 -  Aestimatio rerum dotalium emptionem facit in dubio, etiamsi precium in alterius arbitrium conferatur. numer. 1. col. 1. fol. 174 -  Aestimatio rerum dotalium emptionem non efficit, si pactum sit, quod res ipsae soluto matrimonio restituantur. num. 3. col. 1. fol. 175 -  Aestimatio rerum dotalium tunc manifeste facit emptionem, cum pactum fuerit, soluto matrimonio res ipsas vel earum aestimationem arbitrio & electione mariti restituendas esse. num. 5. col. 2. fol. 176 -  Aestimatio vbi emptionem fecerit, etiam tunc in subsidium vxor agere poterit vtili rei vendicatione ad rem aestimatam, quae per tertium possidetur titulo lucratiuo vel oneroso. colum. 1. fol. 179 -  Agri communes duabus ciuitatibus an possint ab altera earum coli, si per hanc culturam impediatur communis pastus altera minime consentiente. num. 6. col. 2. fo. 234 -  Agri priuati dominus, an possit eundem agrum pratum efficere & constituere. num. 2. col. 2. fol. 231 -  Analogia auri ad argentum. col. 2. fol. 265 -  Annona & merces olim in Hispania quam vili precio habebantur. col. 1. fol. 293 -  Annorum Domini mentio fieri debet in quolibet instrumento: item diei & mensis in quo confectum fuerit. nu. 2. co. 1. fol. 128 -  Appellandi vsus sancte ac religiose in religionibus monachorum sublatus est. col. 1. fol. 152 -  Appellandum est a legato ad delegantem. & ibi expenditur Bart. opinio in l. 1. §. vlt. ff. quis & a quo appell. num. 8. col. 2. fol. 25 -  Non tamen esse appellandum a delegato ad delegantem tenet Ioannes Faber in princip. instit. de vulga. col. 1. fol. 26 -  Appellandum est ad Regem a praelatis & episcopis temporalem iurisdictionem exercentibus. nu. 2. col. 2. fol. 21 -  Appellare quando possit venditor a sententia lata contra emptorem. num. 4. col. 1. fol. 94 -  Appellare tertio non potest cui sententia lata inter alios etiam ignoranti nocet. nu. 3. col. 2. fol. 93 -  Appellari an possit a iudicibus ordinarijs ad ipsos nobiles iurisdictionem merum & mistum Imperium habentes. numer. 6. col. 1. fol. 24 -  Appellari potest ad Regem omisso medio iure regio. num. 9. colum. 2. fol. 26 -  Item & ad summum pontificem. col. 2. fol. 25 -  Appellans eligendo viam super iustificatione, vel reuocatione sententiae latae, renunciare videtur reuocationi attentatorum. col. 1. fol. 146 -  Appellatio a diffinitiua & appellatio ab interlocutoria in quo distinguantur. col. 2. fol. 155 -  Appellatio ad regem deferenda est etiam a iudice per dominum alicuius oppidi constituto ad audiendas appellationum causas, non autem ad ipsum dominum. col. 1. fol. 25 -  Appellatio an admittatur a sententia lata in iudicio possessorio. num. 8. col. 1. fol. 153 -  Appellatio an possit tolli a principe vel lege humana. & ibi de citatione. num. 6. col. 2. fol. 151 -  Appellatio admittenda non est nisi ex iusta & expressa causa. num. 1. col. 2. fol. 91 -  Appellatio in quibus casibus iure prohibetur. col. 1. fol. 148 -  Appellatio non aliter legatarijs permissa est, quam ipsimet haeredi scripto. col. 2. fol. 93 -  Appellatio omisso medio proposita causae cognitionem deuoluit, etiam vbi appellari omisso medio non potest, col. 1 fol. 27 -  Appellatio prohibita est a tribus sententijs conformibus. col. 1. fol. 25 -  Appellatio quando proponitur contra regulam iuris, propter praesumptionem doli, non aliter admittenda est, quam si expressa causa iustificetur. nu. 6. col. 1. fol. 34 -  Appellatio suspendit iurisdictionem iudicis, qui sententiam pronunciauit. col. 2. fol. 144 -  Appellatione deserta an censeatur deserta nullitatis causa. col. 1 fol. 159 -  Appellationes quae ad regem deferuntur, vt & aliae causae quae eius diffinitionem exigunt in ipsa curia regia examinantur & diffiniuntur. col. 2. fol. 27 -  Appellationum primarum ius an videatur translatum concessa iurisdictione, mero & misto imperio in aliquo oppido & territorio. col. 1 fol. 22 -  Argentarij qui dicebantur. num. 4 col. 2. fol. 300 -  Argentum an possit ita excoqui, vt non habeat alterius metalli admixtam partem. col. 1. fol. 269 -  Argentum Ariandicum. cap. 1. fol. 268 -  Argentum de ley de onze dineros quatro granos quid sit. colum. 2. fol. 268 -  Argentum postulatum. col. 1. fol. 269 -  Argentum vulgo acendrado. col. 1. fol. 268 -  Argenti bonitas qualiter deprehenditur. col. 1. fol. 268 -  Argenti numi apud Hispanos signati quibus modo vtimur. num. 2. col. 2. fol. 255 -  Argentei quibus diuenditus fuit Christus, cuius ponderis fuerint. col. 1. fol. 262 -  Argentei turonenses qui fuerint. col. 3. in fi. fol. 274. -  Aristotelis locus expenditur ad intellectum iurisconsulti in l. 1. ff. de contra. empt. num. 2. col. 1. fol. 299 -  Armillae quas seruus Isaac donauit Rebeccae quanti ponderis ac valoris fuerint. col. 1. fol. 260 -  Assarius aereus numus fuit, quorum duo efficiebant assem semuncialem. col. 2. fol. 254 -  Asses quod pondus habuerint apud Romanos, & quomodo ad nostros marauedinos reducantur col. 1. fol. 254 -  Attentata appellatione pendente sunt reuocanda per iudicem appellationis, & possunt reuocari per iudicem a quo. num. 1. col. 1. fol. 145 -  Attentata intra tempus datum ad appellandum reuocari debent ante omnia. nu. 2. col. 2. fol. 145 -  Attentata non reuocantur quoties appellatio non habet effectum suspensionis. nu. 7. col. 1 fol. 152 -  Attentata non reuocantur, vbi appellatum est a sententia lata super agris communibus iuxta legem Toletanam, vel super executione publici instrumenti. nu. 9. colum. 2. folio 154 -  Attentata non sunt ante omnia reuocanda in hisce casibus in quibus appellatio iure non est admittenda. colum. 1. folio 148 -  Attentata pendente appellatione ab interlocutoria non reuocantur ante omnia, etiamsi articulus appellationis sit connexus principali. nu. 1. col. 1. pag. 156 -  Attentata pendente lite super nullitate ante omnia sunt reuocanda. col. 2. fol. 157 -  Si tamen nouatio facta fuerit ante inhibitionem iudicis superioris, qui de nullitate cognoscit, non erunt attentata ante omnia reuocanda. ibid. -  Attentata per tertium non sunt ante omnia reuocanda. num. 4. col. 1. fol. 157 -  Attentata post appellationem ab interlocutoria quo ad legem ipsam, & etiam ante inhibitionem nulla sunt & irrita. nu. 2. col. 1. fol. 156 -  Attentata post appellationem extraiudicialem, an sint ante omnia reuocanda. nu. 5. col. 1. fol. 157 -  Auditorium quid. col. 1. fol. 28 -  Auditores regij, nec legatus romani pontificis non habent ius auocandi causas ab inferioribus. numero 3. colum. 1. fol. 47 -  Auditores Regij. vide consiliarij. -  Attentatorum reuocatio caute petenda est: ita vt non petatur simul cum reuocatione sententiae. col. 1. fol. 146. -  Attentatorum reuocatio quo tempore petenda sit. nu. 3. col. 1. fol. eodem. -  Attentatorum reuocationem an impediat notorius iuris defectus. nu. 4. col. 1. fol. 147 -  Auocare causas ab inferioribus iudicibus non possunt auditores Regij nec legatus Romani Pontificis. col. 1. fol. 47. -  Auocatio causarum quid sit, & cui iure competat. nu. 1. col. 1. fol. 46. -  Auocatio causarum quotuplex sit, & quot modis ea fieri recte possit. col. 2. fol. 47. & col. 1 fol. 50 -  Auocatio causae licet tacite fiat per literas posteriores facientes mentionem priorum literarum, tamen valet, quicquid a iudicibus actum fuerit, donec fuerint posteriores literae ab ipso impetrante iudicibus exhibitae. col. 2 fo. 52 -  Auocatio causae cum decreto irritanti quid operetur: & quid si fiat motu proprio. nu. 7. col. 1. fol. 50 -  Auocatio causae facta ad alterius petitionem quo nam modo sit intelligenda. nu. 9. col. 1. fol. 52 -  Auocatio mandati habet vim omnino, etiam si non habuerit eius scientiam ille cui datum erat mandatum. & ibi intellectus clem. vnicae, de renunciat. nu. 8. col. 2. fol. 51 -  Aurum Albicratense Gallicum excellentissimum. colum. 1. fol. 269 -  Aurum de xxij. xxiij. & xxiiij. quilates quid. col 1. fo. 267 -  Aurum obrizum. col. 1. pag. 268 -  Aurum varijs nominibus appellatur ab Hebraeis. colum. 1. pag. 268 -  Auri bonitas traditur & qua ratione cognosci possit. nu. 4. col. 2 fol. 266 -  Auri libra quonam modo aestimetur in iure. numer. 2. colu. 1. pag. 277 -  Auri vetus proportio ad argentum. col. 1. & 2. pag. 266 -  Aureus apud Romanos non semper eiusdem ponderis, nec eiusdem bonitatis. nu. 1. col. 2. pag. 269 -  Aureus Castellanus quantum appendebat. col. 1. pag. 263 -  Aureus numus apud Romanos quo tempore fuerit percussus nu. 1. col. 2. pag. 262 -  Aureus quo tempore fuerit diminutus ad sextam vnciae partem. nu. 2. col. 2. pag. 269 -  Aureus quod fuerit sexta vnciae multis rationibus probatur. nu. 1. col. 2. pag. 264 -  Aureus Romanus apud iurisconsultos quanti fuerit valoris. col. 1 fol. 263 -  Aureus semissis & tremissis. col. 1. fol. 270 -  Aurea diuersa numismata expenduntur. toto. cap. 3. -  Aureus dictus est solidus etiam eo tempore quo erat quarta vnciae pars. col. 1 fol. 270 -  Authenticum quid proprie dicatur. nu. 1. col. 2. fol. 118 -  De litera B. -  BALDVS falso dena viginti esse censet. col. 1. fol. 275 -  Baldi opinio declaratur in l. cum fundus. de legat. secundo. col. 2. fol. 11 -  Bardulia dicta est Castella. col. 1. fol. 2 -  Beneficium vacare in curia & apud sedem Apostolicam idem esse censet glo. in c. statutum. de praebend. in 6. colum. 1. fol. 219 -  Beneficia ecclesiastica non possunt conferri in his regnis exteris & alienis. nu 5. col. 1. fol. 214 -  Beneficia omnia cuiuscunque dioecesis saltem curam animarum habentia, si patrimonialia efficerentur, consultissimum esset reipubli. col. 2. fol. 214 -  Beneficia patrimonialia vel canonicatus cathedralium ecclesiarum, qui theologis & magistris ex electione sunt conferendi si apud sedem Apostolicam vacauerint, non facile admittitur derogatio. col. 2. pag. 218 -  Beneficia pertinentia ad ius patronatus. vide ius patronatus. -  Beneficia vbi in curia vacauerint, & per summum Pontificem fuerint alicui collata cum expressa derogatione iurispatronatus laicorum, an sit locus regio edicto de non impetrandis literis derogatorijs. col. 1 fo. 28 -  Blanco quis numus fuerit. col. 1. fol. 291 -  Medias blancas olim in Hispania. ibidem. -  Blancae vulgo dictae ex marcho signantur, cxcij. duae autem efficiunt vnum marauedinum col. 3 fol. 253 -  Ex libra autem Romana cuduntur. 288. ibidem. -  Bonitas pecuniae intrinseca an sit consideranda iuxta tempus contractus vel solutionis. nu. 2. col. 2. fol. 302 -  Bracharensis concilij constitutio examinatur. col. 2 fol. 274 -  De litera C. -  CAMBIRE licet numismata aliquo ab alterutra parte concesso precio. nu 4 col. 2. fol 299 -  Hoc tamen Cambium secundum Caietanum tantum licitum est publicis campsoribus. col. 1 fol. 300 -  Campsores vnde dicti. ibidem. -  Cancellarius quis dicatur. col. 1. fol. 28 -  Cancellarij apud veteres dicuntur ijdem qui hodie notarij dicuntur. col. 2. fol. 28 -  Cancellarij potestas & dignitas quanta fuerit ab hinc mille annis apud Gallos, Hispanos, & Anglos. ibid. -  Caracta quae dicantur apud aurifices. col. 2. fol. 266 -  Caelius secundus deceptus in scholijs ad Iuuenalem, dum trientem sensit omnium minimam monetam. col. 2. fol. 254 -  Carolus Molinaeus in libello ad edictum Henrici secundi Gallorum Regijs cautissime est legendus: quia tradit multa aduersus ecclesiasticam iurisdictionem. col. 2. fol. 188 -  Castella olim Bardulia dicta est. columna prima. folio 2. -  Castro a rege alicui concesso, an censeatur concessa iurisdictio, & quid de mero & mixto imperio. nu. 10. colum. 2. fol. 8 -  Castro concesso cum iurisdictione an veniat merum an mistum Imperium. col. 2. fol. 10 -  Castro concesso cui nulla adhaeret iurisdictio nec mistum nec merum imperium, non censetur vlla translata iurisdictio, etiamsi princeps qui Castrum concedit, eam specialiter habeat. col. 1. fol 9 -  Caussa possessoria rei spiritualis an sit temporalis, & an possit per iudicem secularem tractari. col. 1. fol. 210 -  Causa possessoria rei spiritualis quoties mixtam habet proprietatis rationem, non potest per iudicem secularem expediri, sed est omnino per ecclesiasticum examinanda. co. 2. fol 210 -  Causa semel ad curiam delata non redit ad iudicis inferioris cognitionem, & quid vbi appellatio non est iustificata. nu. 5. col. 1. fol. 48 -  Causae principalis cognitio retineri non potest in curia principis ex appellatione quacunque. numer. 6. colum. 2. folio 49 -  Causae remissio vide Remissio. -  Cautio an sit danda de restituendis alimentis & expensis quas reus diues coactus sit pauperi actori ministrare. nu. 7. col. 2. fol 35 -  Cautio idonea praestanda est de restituendis alimentis & expensis litis, quoties reus diues cogitur pauperi actori alimenta ministrare. col. 2 fol. 35 -  Chirographum plene probat, quoties constat, scriptum vel subscriptum fuisse ab eo, aut mandato eius contra quem producitur. nu. 2. col. 2. fol. 139 -  Citatio a principe an possit tolli, cum sit naturalis defensio a iure naturali instituta. col. 1. fol. 151 -  Clausula, appellatione remota, an noceat tertio. & traditur late intellectus c. super eo. de offic. deleg. num. 5. colum. 1. fol 95 -  Clausula (appellatione remota) an noceat tertio. nu. 5 colu. 1. fol. 98 -  Et quos effectus habeat. col 1. fol. 152 -  Clausula ex qua datur electio quo ad res vel aestimationem marito vel vxori quid operetur. numero 5. colum. 2. folio 176 -  Clausula, quod res restituantur eodem precio quo fuerint aestimatae, an impediat venditionem fieri per aestimationem. nu. 3. col 1. fol. 175 -  Clericus an sit remittendus ad forum ecclesiasticum, si iudex ecclesiasticus decernit non secularis. col. 2. fol. 200 -  Clericus condemnatus ad emendam honorabilem a iudice seculari, an non possit opponere primae tonsurae exceptionem. nu. 2. col. 1. fol. 201 -  Clericus coniugatus an sit cogendus soluere gabellas, censum, & alia munera indita per principem secularem. nu. 9. col. 2. fol. 194 -  Clericus in minoribus constitutus habens beneficium ecclesiasticum non poterit vti tabellionis offic. col. 2. fol. 126 -  Clericus in sacris constitutus, qui tamen si vere incorrigibilis potest absque vlla degradatione puniri per iudicem secularem. fol. 197 -  Clericus in sacris constitutus etiam beneficium ecclesiasticum habens poterit apud curiae romanae tribunalia ecclesiastica tabellionis officium exercere. col. 1. pag. 126 -  Clericus in sacris constitutus quando puniri possit per iudicem secularem absque degradatione & traditione. nu. 2. col. 1. pag. 197 -  Clericus laici haeres litem coram seculari iudice coeptam cum defuncto apud eundem iudicem prosequi tenetur. nu. 2. colu. 1. pag. 42 -  Clericus laici haeres nondum coepta lite apud secularem cum defuncto vocandus est pro actione haereditaria ad iudicem ecclesiasticum, & quid de iure regio partitarum. nu. 4. col. 1. pag. 44 -  Clericus lite pendente apud iudicem ecclesiasticum detineri debet reclusus in carceribus. nu. 4. col. 1. pag. 203 -  Clericus non est admittendus coram iudice seculari, etiamsi non renunciet priuilegio fori ad defensionem eius, qui ab eo rem habet in feudum, vel emphiteusim. co. 2. fo. 43 -  Clericus non habens beneficium ecclesiasticum poterit esse tabellio apud secularia tribunalia publice. columna 2. pag. 126 -  Clericus non potest consentire in alterius iudicis iurisdictionem absque episcopi consensu col. 1 fol. 57. -  Aliud tamen dicendum est, vbi clericus in locum aliquem destinaret solutionem. & in eodem postea inueniretur: tunc enim posset conueniri apud illius loci tribunal. ibid. -  Clericus primae tonsurae puniri potest quandoque per secularem iudicem absque vlla solenni degradatione. num. 3. col 2 fol. 197 -  Clericus primae tonsurae, qui post monitionem non fuerit vsus tonsura & vestibus clericalibus quocunque in crimine puniri potest per iudicem secularem, absque vlla degradatione & traditione solenni facta ab ipso iudice ecclesiastico. col. 2. fol. 196 -  Clericus qui apud iudicem secularem accusatus omisit vsque ad sententiam opponere declinatoriam fori exceptionem merito est in expensis condemnandus. colu. 2. fol. 201 -  Clericus sacris ordinibus insignitus, quamuis beneficium ecclesiasticum non habeat, non poterit officium tabellionis exercere etiam apud ecclesiastica tribunalia. co. 2. fo. 126 -  Clerici remissio cuius expensis fieri debeat. num. 5. colum. 1. fol. 203 -  Clerici ante omnem humanam legem iure diuino sunt exempti a iurisdictione seculari. num. 1. col. 1. fol. 187 -  Contrariam tamen opinionem multi probare conantur. col. 1. fol. 188 -  Clerici arma portantes an possint per iudicem secularem puniri. num. 7. col 2. fol. 203 -  Clerici coniugati non ex hoc amittunt fori priuilegium, quod semel aut aliquando tonsuram & vestes clericales dimiserint, modo tempore delicti tonsi fuerint, & vestibus clericalibus induti. col. 2. fol. 194 -  Clerici coniugati quo ad ciuiles causas subditi sunt iudicibus secularibus. num. 7. col. 1. fol. 193 -  Clerici & eorum res non sunt iure diuino a iurisdictione principum secularium exempti in rebus temporalibus & criminalibus, quae spiritualia non attingunt. col. 2 fol. 189 -  Clerici & monachi an possint esse tabelliones numer. 8. col. 1. fol. 126 -  Clerici facti post commissum delictum, quando effugiant forum secularis iudicis. col. 1. fol. 198 -  Clerici in his, quae vere & proprie spiritualia & ecclesiastica sunt, potestate principis secularis exempti sunt. col. 1. fol. 189 -  Clerici possunt apud iudicem secularem petere, laicum solutionem decimarum recusantem compelli ad eas soluendas. nu. 2. col 2. fol. 211 -  Clerici primae tonsurae coniugati tunc priuilegio fori & canonis gaudent, cum vnicam & virginem vxorem acceperint. col. 2. fol. 192 -  Contrarium tamen tenet Ioannes a Bello visu. ibid. -  Clerici primae tonsurae qui semel regiam & secularem iurisdictionem declinauerint, quae patiantur iure regio incommoda. nu. 6. col. 1. fol. 203 -  Clerici primae tonsurae qui solo nomine clerici sunt, nulli ecclesiastico ministerio seruientes, non videntur a seculari iurisdictione exempti. co. 1. fol. 198 -  Clerici primae tonsurae quicunque etiam si liberi sint a matrimonio, non sunt exempti in criminalibus causis a iudicibus secularibus: nisi tempore commissi criminis & quatuor proximis ante mensibus tonsura & vestibus clericalibus vsi fuerint. colum. 1. fol. 196 -  Clericorum exemptio a potestate iudicis secularis, an sit diuino vel humano instituta. nu. 1. col. 1. fol. 187 -  Clericorum exemptio potuit a romano pontifice iure humano induci, etiamsi non fuerit iure diuino statuta. num. 3. colu. 1. fol. 189 -  Clericorum exemptio & eorum priuilegia quo ad forum & canonem, an possit tolli vel limitari per Romanum Pontificem. nu. 4. col. 1. fol. 190 -  Clericatus quo modo probari potest. nu 3. col. 2. fol. 202 -  Clericales vestes quae dicantur, & quae in hoc possit consuetudo efficere. colum. 2. fol. 194 -  Cognitio principalis causae retineri potest in curia principis quandoque ex appellatione quacunque. nu. 6. co. 2 fo. 49 -  Collatio beneficij facta praesente & tacente illo, qui ius habet in beneficio, vel potuit illam impedire, valet omnino. col. 2. fol. 97 -  Colonus, vide Sterilitas. -  Computum apud Hispanos idem quod apud Italos & Gallos millio. col. 2. fol. 279 -  Condemnatus, vide Victus, & condemnatio expensarum, vide expensas. -  Confessus & conuictus non auditur appellans tam in criminalibus quam in ciuilibus. num. 5. col. 2. fol. 148 -  Confessus & conuictus an possit tormentis subijci. co. 1. f. 149 -  Confessus tantum etiamsi testibus conuictus non sit, nec in ciuilibus, nec in criminalibus regulariter ad appellandum admittitur. col. 1. fol. 150 -  Confessio in ciuilibus, & criminalibus an impediat appellationem. nu. 5. col. 1. fol. 149 -  Confiteri potest quis peccatum quo ad absolutionem interiorem illi sacerdoti, in cuius parochia deliquerit. colum. 1. fol. 62 -  Consensus vt praesumatur, quot requirantur. fol. 96. 97. -  Consiliarij Regij ius habent in regnis Hispaniarum tollendi vim & violentiam quae a iudicibus ecclesiasticis appellantibus fieri solet. col. 1. fol. 212 -  Consiliarij regij non cognoscunt de iustitia appellationis ad summum Pontificem deferendi ad hoc, vt ab ipsis sententia confirmetur vel reuocetur. col 2. fol. 212 -  Consuetudo an possit exemptionem clericis concessam restringere. nu. 5. col. 2. pag. 191 -  Consuetudo Anglorum apud quos clerici quicunque etiam coniugati in sacris constituti coram iudice seculari litigare coguntur super actionibus realibus mixtis & personalibus, merito a iuris pontificij professoribus reprobatur. co. 2. fol. 191 -  Et quid de Gallorum consuetudine, apud quos clerici in realibus actionibus apud iudices seculares conueniuntur. colum. 1. fo. 192 -  Constitutio Alexandri VI. traditur, quae de tonsura & vestibus clericalibus tractat. nu. 1. col. 1. fol. 196 -  Conuictus legitime vbi torquetur & negat crimen quid dicendum. col. 2. fol. 149 -  Et an possit condemnari ad mortem. col. 1. fol. 150 -  Contrahens tamen si habeat bona in loco contractus, poterit iudex loci contractus praemissa legitima citatione, & ipso contrahente contumace, mittere actorem in possessionem bonorum, quae reus in loco contractus habet. colu. 2. fol. 55 -  Contractus ratione nemo potest conueniri nisi ibidem inueniatur. col. 1 fol. 55 -  Contractus ratione quando quis possit, vbi contraxerit conueniri, late traditur. nu. 3. col. 1. fol. eod. -  Contractus si paratam habet executionem, ea executio peti poterit apud iudicem loci contractus, ad quem causae remissio fieri debet. col. 1. fol. 58 -  Contradictor legitimus quis dicatur. col. 2. fol. 77 -  Contradictor, vide tertius. -  Coronati aurum est 22. caractorum. colu. 1. pag. 266 -  Coronati seu coronae quibus modo vtimur, & expenduntur. col. 2. pag. 262 -  Correctores ciuitatum non debent mitti populorum expensis. col. 1. fol. 23 -  Si vero mittuntur ad petitionem populorum stipendium habere debent ab ipsis populis. col. 2. fol. eodem. -  Correctores cur in Castellana repub. semper exteri solent mitti. col. 1. fol. 24 -  Correctorem in ciuitatibus quae alicui duci aut Marchioni subditae sunt, an domini, inuitis populis possint rectorem mittere. col. 1. fol. 24. -  Creditor habens hypothecam absque priuilegio, vel priuilegium absque hypotheca in actione personali, an eodem iure vti possit. num. 2. col. 1. fol. 182. -  Et quid vbi creditor posterior habet causam onerosam. nu. 3. col. 1. fol. 183. -  Creditor licet non possit tractare litem super proprietate pignoris inuito debitore: bene tamen eo nolente & refragante potest agere hypothecaria. colum. 2. folio. 81. -  Creditor prior hypothecam & priuilegium praelationis habens potest agere contra posteriorem creditorem, cui fuit soluta pecunia, etiam si ea sit bona fide consumpta. numer. 1. colum. 2. folio. 181 -  Cruzado quis numus fuerit. col. 1. folio. 291. -  Curia apud Romanos quae dicebatur. col. 2. fol. 27 -  Curia principis hoc priuilegium habet, quod quilibet dum in ea est in ciuilibus apud curiae iudices possit conueniri, etiam si ibi non contraxerit. col. 1. fol. 29 -  Curia Regis quae dicatur, & ibi de regijs auditorijs & Cancellarijs, ac de Cancellarij dignitate. num. 10. col. 2. fol. 27 -  Curiae dicebantur, in quibus vnusquisque populi Romani quid gerebatur, quales sunt hae triginta numero, in quas Romulus populum Romanum distribuit. col. 2. fol. 3 -  Curiata comitia quae dicebantur. col. 2. fo. 3 -  De litera D. -  DAMNATVS ad mortem vbi testamentum fecerit & mortem obierit eo tempore quo poterit appellare, valet ipsum iuramentum. colum. 2. folio 145 -  Decimarum causa quandoque potest apud iudicem laicum expediri. nu. 2. col 2. fol. 211 -  Denarius & drachma attica eiusdem sunt ponderis. colu. 2. fol. 257 -  Denarius Hispano regali quo aurifices vtuntur, respondet. col. 2. fol. 257 -  Denarius olim cudebatur ex argento puro, quandoque ex misto. num. 6. col. 1. fol. 287 -  Denarius quid, & eius pondus. col. 2. fol. 257 -  Denarius romanus non semper eiusdem ponderis fuit. col. 1. fol. 258 -  Denarius romanus decem assibus fuit aestimatus. ibidem. -  Denarij & quinarij pondus examinatur. numer. 7. colum. 2. fol. 257 -  Denarij & Sestertij valor traditur: & intellectus l. vlt. C. de donat. nu. 11. col. 2. fol. 291 -  Derogatio iurispatronatus laicorum an sit admittenda, vbi beneficium erat in curia litigiosum. numer. 7. colum. 2. fol. 222 -  Dispensatio ad retinendum beneficium vacaturum. num. 12. col. 1. fol. 229 -  Dobla Castellana & Morisca cuius valoris fuerit. colum. 1. fol. 293 -  Dominus an potest absque speciali priuilegio Regis, vel legitima praescriptione prata quae dehesas dicimus, ex suis agris efficere. col. 2. fol. 233 -  Poterit nihilominus vites & oliuas in eo plantare. ibidem. -  Dominus agri priuati libere potest mutare eiusdem agri culturam. nu. 5. col. 1. fol. 234 -  Dominus habens in aliquot oppidis iurisdictionem, an habeat aliquod ius in pascuis publicis ratione ipsius iurisdictionis. nu. 1. col. 1. fol. 230 -  Domum reuocandi priuilegium, vide priuilegium. -  Domini esse quicquid in agro priuato nascitur, etiam sine industria. numero tertio. columna secunda. folio 232 -  Dotales res in quibus casibus alienari possunt a marito consentiente vxore. col. 1. fol. 176 -  Drachma differt a romano denario contra Budaeum. colu. 1. fol. 258 -  Duces, Comites & Marchiones non possunt causas auocare a iudicibus ordinarijs. nu. 4. colu. 2. folio 47 -  Duella constat ex duabus sextulis, estque tertia pars vnciae. col. 1. fol. 256 -  Dupondius aereus numus fuit duarum librarum. colum. 1. fol. 254 -  Dupondius, Semis, Quadrans, Triens, Semuncia, Sextula. nu. 3. col. 1. fol. 254 -  De litera E. -  ECclesia an habeat priuileginm vocandi quemcunque ad curiam Regis quoad primam causarum cognitionem. num. 3. col. 1. fol. 38. -  Emptionem ex aestimatione praesumi, an impediat mariti inopia. num. 8. col. 2. fol. 178 -  Episcopus potest auocare causam pendentem coram eius vicario. col. 1. fol. 46 -  Episcopi lata significatione Regis vasalli dicuntur. c. 1. fo. 22 -  Epistola recognita probat, & quid si non fuerit recognita. num. 7. col. 1. fol. 143 -  Eugubinus deceptus Genes. cap. 24. & Leuit. 27. col. 1. f. 261 -  Exceptio declinatoria fori proponi poterit a clerico apud iudicem secularem, etiam post sententiam, quae transierit in rem iudicatam. num. 2. col. 1. fol. 201 -  Exceptio vbi ante conclusionem orta erat, & post conclusionem venit in cognitionem ipsius exercentis, communiter receptum est, non posse proponi, vt probatio eius admittatur post conclusionem in causa. col. 1. fol. 168 -  Exceptio vtcunque dilatoria, si oriatur post litis contestationem, admittenda tunc est, & opponi poterit. col. 2. f. 167 -  Excommunicatio lata post appellationem, licet sit nulla: illata tamen post sententiam intra tempus ad appellandum, valet mero iure ac ligat. col. 2. fol. 145 -  Executio an impediatur nullitate opposita per exceptionem. col. 2. fol 157 -  Executio apud Gallos sententiae latae in parlamento principis, etiam in prima instantia per exceptionem nullitatis impediri non potest. col. 2. fol. 160 -  Executio contractus & instrumenti publici quo laicus obligatur, an petenda sit coram iudice ecclesiastico aduersus clericum huius laici haeredem. col. 2. fol. 44 -  Executio fieri non debet pendente lite super nullitate sententiae, nisi trium sententiarum conformium. nu. 1. col. 1. fol. 160 -  Executio instrumenti publici an possit peti ex lege regia contra clericum, & coram quo iudice petenda sit. nu. 5. col. 2. fol. 44 -  Executio sententiae facta intra decem dies datos ad appellandum, reuocanda non est, si postea non appelletur. col. 1. fol. 146 -  Executio sententiae, vide in verb. Tertius. -  Executio trium sententiarum conformium, an impediatur nullitate opposita procedente a defectu iurisdictionis. col. 2. fol. 162 -  Executio trium sententiarum conformium, an habeat locum restitutionis in integrum lite pendente. nu. 7. col. 2. fo. 165 -  Exemplum & exemplar quonam modo differant. nume. 4. col. 2. fol. 121 -  Exemplum solenniter traductum ex originali, quibus praeiudicet. num. 5. col. 2 fol. 135 -  Exemplum traductum ex originali propter antiquitatem exemplationis fidem quandoque facit, etiam si de solennitate traductionis non apparet, quod late disputatur. numer. 7. col. 2 fol. 136 -  Exemplum vt probet, quantum temporis requiratur ad constituendam antiquitatem. ibid. -  Exemplum vt probet, qua ratione & forma sit transcribendum ex originali. nu. 4. col. 1. fol. 135 -  Exemplo creditur & datur fides, quoties id reperitur inter acta iudicij. num. 6. col. 1. fol. 136 -  Exemplis regulariter fides non est adhibenda, etiam ab ipso principe. num. 2. col. 1 fol. 133 -  Exemplar deductum ab originali quae priuilegia, & de exemplatione priuilegij. num. 8. col. 2. fol. 138 -  Exempti in foro conscientiae, an delicti ratione forum sortiantur. num 5. col. 2. fol. 62 -  Exemptio clericorum a iurisdictione quamuis iure tantum seculari humano sit inducta: princeps tamen secularis vtcunque summus sit, non poterit huic immunitati aut exemptioni, proprijs legibus derogare. col. 1. fol. 190 -  Exemptio clericorum, & eorum priuilegia quoad forum & canonem, an possint tolli vel limitar per romanum pontificem. ibid. -  Exemptio clericorum a foro seculari, etiam si secundum communem opinionem iure diuino foret inducta, id obtineret quoad sacerdotes, diaconos, & subdiaconos, atque itidem clericos primae tonsurae, qui tamen actu ministerio diuino vacarent. colum. 1. fol. 191 -  Expensarum condemnatio quae fieri debet aduersus temere litigantes, an sit facienda etiam propter iustam litigandi causam, si cum iuris communis regula conueniat, statutum alicuius vrbis & municipalis lex, quae dictet victum victori condemnandum in expensis. col. 1. fol. 172 -  Expensarum condemnatio tunc fieri debet, cum fuerint petitae. num. 5. col. 1. fol. 173 -  Expensarum condemnationem si quis petierit, eaque fuerit a iudice omissa, non poterit appellare victor ab omissa condemnatione expensarum ibidem. -  Expensarum condemnatio fieri potest, etiam vbi quis fuerit victus per interlocutoriam sententiam. col. 2. fol. 171 -  Si tamen iudex condemnationem istam velit differre ad diffinitiuam, poterit hoc facere. ibidem. -  Expensarum condemnatio est omittenda, vbi victus habuerit iustam litigandi causam. num. 3. col. 2. fol. 171 -  Expensarum taxatio quo pacto fieri debeat. n 6. col. 2. f. 173 -  Expoliatus licet ante omnia sit restituendus: tamen si super petitorio & principali litem contestetur, non poterit postea petere, se restitui interdicto vnde vi. col. 2. fol. 146 -  Euocatio litium & causarum, vide auocatio. -  Exteri non possunt in his regnis ecclesiastica beneficia obtinere. num. 5. col. 1. fol. 214. -  De litera F. -  FAlsa moneta vide in dictione, moneta. -  Feuda, emphiteusis & ius patronatus an admittant repraesentationem istam, vt filius locum patris praemortui obtineat cum patruo, vel vt eum excludat. n. 13. c. 2. f. 249 -  Fideicommissum familiae vel agnationi relictum vt proximiores admittantur, an proximiori testatoris primi vel vltimi possessoris deferatur. num. 1. col. 2. fol. 237 -  Filius fratris praemortui an admittatur cum patruo ad fideicommissum familiae relictum. & inibi intellectus gloss. in l. cum ita. §. in fideicommisso. ff. de legat. 2. num. 4. col. 1. fol. 240 -  Filius in successione descendentium erga ipsos ascendentes, an repraesentet patris personam, & in eius locum admittatur etiam vltra pronepotes. num. 5. col 1. fol. 243 -  Filius in maioratibus patrem repraesentat, & ideo nepos patruo praefertur, etiam si omnino agatur de succedendo transuersalibus. num. 10. col. 2. fol. 246 -  Filius pendente filiationis causa ex summaria cognitione percipit mandato iudicis a patre alimenta. nu. 8. col. 1. fol. 36 -  Filius secundo geniti mortuo primogenito absque liberis praefertur patruo filio tertiogenito vltimi possessoris. nu. 9. col. 1. fol. 246. -  Foemina virgo quae coelibem vitam egit, an habeat priuilegium viduae. num. 2. col. 1. fol. 37 -  Forum conscientiae & tribunal exterius quantum differant. colum. 1. fol. 62 -  Forum ratione delicti quis non sortitur in foro conscientiae. num. 4. col. 2. fol. 61 -  Forum sortitur quis & habet eo in loco, vbi delictum commiserit, tametsi alias ibidem ea ex causa non posset in iudicium vocari, nec forum sortiretur. col. 1. fol. 61 -  Frater vtrinque coniunctus, an praeferatur in iure accrescendi & ex pupillari substitutione. nu. 2. col. 1 fol. 238 -  Francus quis numus fuerit apud historiographos Hispanos. num. 6. col. 2. fol. 297 -  Fructus omnes non tantum industriales & ciuiles, sed & naturales ad dominum agri pertinent. num. 3. col. 1. fol. 232 -  Fundo legato simpliciter, vel parte fundi communis pro indiuiso, non adiecto pronomine, meum, veniet in legatum, quod rei legatae post testamentum accesserit. nu. 3. c. 2. f. 12 -  Fundo legato vel parte fundi communis pro indiuiso apposito pronomine, Meum: an veniat in legatum, quod ipsi testatori ex ea parte socij accesserit post testamentum. num. 4. col. 1. fol. 13 -  Fundo legato qui certis est in testamento limitibus designatus, an veniat in legatum, quod post testamentum eidem fundo adiectum fuerit a testatore. num. 7. col. 1. fol. 14 -  Fur rem furtiuam alio deferens, an sit remittendus ad locum delicti. num. 9. col. 2. fol. 66 -  De litera G. -  GEnitiuus casus vbi potest extare restrictiue & demonstratiue est intelligendus potius vt restringat, quam vt demonstret. col. 1. fol. 63 -  Germaniae principes, quibus facultas data est Christiani orbis Imperatorem eligendi, populum ipsum, & Christianam communitatem omnino repraesentant. col. 2. fol. 4 -  Gloss. emendatur in c. si quis aliquando. §. in leuitico. de poenit. distinct. 1. num. 10. col. 1. fol. 261 -  Gothi qua ratione, & quo tempore Hispaniarum Imperium obtinuerint. nu. 1. col. 1. fol. 1 -  Gothi vtebantur proprijs in legibus solido aureo Romanorum. col. 2. fol. 274 -  Granata anno domi. M. CCCCXCII. in ditionem Christianorum redacta fuit. col. 1. fol. 2 -  Gregorius Lopez vir diligentissimus in elimandis & expurgandis legibus regni. col. 2. fol. 43 -  De litera H. -  HAEreditatis petitio an detur contra possidentem titulo putatiuo. num. 4. c. 1. fol. 72 -  Haereditatis petitio cur non detur contra titulo possidentem, quae sit vera ratio. num. 2. c. 1. fol. 70 -  Haereditatis petitio datur contra possidentem titulo adquisito post testatoris mortem. num. 3. c. 1. fol. 71 -  Haereditatis petitio est iudicium vniuersale. & inibi quonam modo proponenda sit nu. 1. c. 2 fol. 69 -  Haereditatis petitio non datur contra possidentem titulo acquisito ab eo qui poterat petitione haereditatis conueniri. num. 5. c. 2. fol. 72 -  Haereditatis petitione proposita si in libello sit certa res expressim & nominatim petita, an poterit alia res in id iudicium deduci. num. 6. col. 2. fol. 73 -  Haereditatis petitio sufficiens, cum actor petit se pronunciari haeredem, & huic petitioni accedit omnium rerum restitutio, si actor obtinuerit. ibid. -  Haereditatis petitione agens non tenetur ad probationem dominij rei petitae. col. 2. fol. 70 -  Vnde maxime refert agatur rei vendicatione an petitione haereditatis. ibid. -  Haereditatis petitio qua ratione detur contra possidentem pro possessore & sic contra praedonem. ibi. -  Haereticus an sit remittendus. num. 12. col. 1. fol. 71 -  Haeretici ecclesiae reconciliati, qui habitum gestant publice poenitentium, an sint sub iurisdictione inquisitorum, vt pro alijs criminibus, quae ab haeresi distincta censentur, ab ipsis tantum inquisitoribus puniri debeant, non ab alijs iudicibus ecclesiasticis. num. 5. col. 1. fol. 209 -  Homo caeteris animantibus longe ciuilius. col. 2. fol. 2 -  Hypotheca generalis etiam tacita futura bona debitoris complectitur. num. 4. col. 1. fol. 183 -  De litera I. -  INcola quis proprie dicatur. c. 2 fol. 230 -  Infamia facti licet aliqua ex parte detrahat instrumentis non tamen infamis infamia facti priuatur exercitio tabellionatus, quamuis sit publicum. col. 2. fol. 124 -  Infamis creatus a rege tabellio, non est verus nec legitimus tabellio, nec adhibenda est fides eius instrumentis, nisi Rex principis potestate infamiam illam toleret. col. 2. fol. 123 -  Infamis infamia facti quae ex criminibus oritur, non debet a principe, nec a republica tabellio constitui. col. 2. fol. 124 -  Infamis infamia iuris non potest esse amanuensis, scriba seu notarius principis. col. 1. fol. 123 -  Infamis non potest esse tabellio in ipsa principis curia, nec in ipsius principis summis tribunalibus & praetorijs. ibid. -  Infamis non potest esse tabellio publicus. col. 2. ibid. -  Infamis non potest esse tabellio etiam ex his, qui non sunt a republica constituti, vt hoc officium publice exerceat. ib. -  Inhibitio non aliter operatur effectum, quam si fuerit canonice facta. & quae dicatur canonica. num. 3. col. 2. fol. 156 -  Inimicitiae suspicio non tollitur reconciliatione, nisi longo tempore fuerit confirmata. col 1. fol. 113 -  Inimicus a testimonio repellitur, & quonam modo haec conclusio sit intelligenda. num. 3. ibid. -  Inquilino alicuius domus an sit facienda remissio pensionis propter pestem similémue causam, cuius ratione vti non potuit domo conducta. num. 3. col. 2. fol. 185 -  Pensionem tamen soluere tenetur pro tempore quo tenuerit. ib. -  Institutio facta ab episcopo patrono praesente, non tamen praesentante, valida est: nec potest rescindi, ex eo, quod fuerit facta patrono non praesentante. col. 2. fol. 95 -  Instrumentum authenticum quod dicatur, & in quo differat ab originali. columna secunda. folio 118. -  Instrumentum confectum a sacerdote tabellione validum est, licet male faciat sacerdos tali se immiscens officio. col. 1. fol. 127 -  Instrumentum confectum a tabellione postquam affectus est infamia iuris, & si ea careret tempore creationis, nullam habet fidem publicam. col. 1. fol. 124 -  Tertullianus vero originalia instrumenta appellat ea testimonia, quae probant Christi originem. col. 2. fol. 118 -  Instrumentum originale dicitur ipsa prima scriptura, quasi origo sit ipsius actus & omnium exemplarium, quae inde deduci possunt. col. 2. fol. 118 -  Instrumentum publicum non necessario requirit in initio praeponi nomen domini, ac nomen imperatoris. numer. 1. col. 1. & 2. fol. 128 -  Instrumentum publicum quot testibus reprobari possit. numer. 6. col. 1. fol. 130 -  Instrumentum publicum quam fidem faciat inter extraneos a quibus confectum non est. num. 9. col. 2 fol. 132 -  Instrumentum publicum qua forma & qua solennitate conficiendum sit ex protocolo tabellionis mortui. num. 3. colum. 2. fol. 133 -  Instrumentum quod plures habet partes, & varia rerum capita distinctos actus continentia, omnino & integre iudici est exhibendum. col. 2 fol. 130 -  Instrumentum semel in iudicium ab vno prolatum etiam aduersario suffragabitur. num. 7. ibid. -  Instrumenti falsitas maxima praesumitur, quoties reperiuntur protocola ipsiusmet tabellionis eiusdem anni & mensis, qui conscripti sunt in instrumento & tamen nulla in his huius instrumenti reperitur mentio. col. 1. fol. 121 -  Instrumenti prima authoritas ab ipsomet tabellione constat, nempe a publica persona, quae reipubl. delegatione habeat munus istud publica conscribendi instrumenta. ibidem. num. 9. col. 1 fol. 127 -  Instrumenti prima ac potissima authoritas ex eo deducitur, quod eius author fuerit a principe tabellio constitutus. num 9. col. 2 fol. 127 -  Instrumenti publici fides an periclitetur ex eo, quod protocolum non inueniatur. num. 3. col. 2 fol 120 -  Instrumenta publica quo tempore litis sint proferenda. numer. 8. col. 1 fol. 131 -  Instrumenta publica paratam habent exequutionem aduersus clericos regia lege. col. 1. fol. 45 -  Interdicere apud. M. Cicer. quid proprie sit. col. 1 fol 108 -  Interdictum hoc Interim, an sit concedendum possessori, cui resistit iuris communis praesumptio num. 6. col. 2. fol. 110 -  Interdictum hoc Interim, omnino requirit possessionem, & quae possessio requiratur. nu. 3. col. 2. fo. 108. nu. 5. & nu. 6. co. 2. fol. 110 -  Interdictum hoc Interim, quo practici vtuntur, vnde originem duxerit, & in quo differat ab interdicto vti possidetis. num. 1. col. 1. fol. 107 -  Interdictum in integrum restitutionem non admittit. col. 2. fol. 109 -  Interdictum proprie dicitur, quo praetor aliquid iubet, vel vetat, non perpetuo, sed ad tempus. col. 1. fol. 108 -  Interdictum vti possidetis, quandoque principaliter proponitur, quandoque lite pendente super proprietate in iudicium deducitur, ac vere possessionem respicit. col. 2. fol. 108 -  Interdicti hoc Interim summaria tantum cognitio est ad pronunciationem necessaria. num. 4. col. 1. fol. 109 -  Interdicto testium defectus subijciendos non esse. colum. 1. fol. 110 -  Interdicto vnde vi agens, si consentiat eum excipere de dominio, & offerre probationem eius statim agendam, videtur itidem consentire, quod discutiatur dominij ac proprietatis causa. col. 2 fol. 146. -  Interdicta omnia aut prohibitoria aut restitutoria dicuntur. col. 3. fol. 108 -  Iudex, an possit verbalem citationem intra territorium alterius propria exequi authoritate. num. 7. col 1. fol. 58 -  Iudex diuersi principatus an teneatur vel remittere, vel parti ius petenti iustitiam ministrare. col. 2. fol. 67 -  Iudex domicilij potest punire subditum, qui extra eius territorium deliquerit. col. 1. fol. 64 -  Sed an poterit cognoscere per inquisitionem de crimine extra territorium commisso. ibidem -  Iudex ecclesiasticus potest clericos repetere a secularibus iudicibus, etiam si ipsi clerici confessi fuerint, se esse laicos. col. 2. fol. 201 -  Iudex ecclesiasticus, an possit mittere in carcerem laicos propria authoritate. num. 2. col. 2 fol 53 -  Iudex ecclesiasticus non secularis cognoscit de quaestione illa, an Clericus sit remittendus ad forum ecclesiasticum. num. 1. col. 2 fol. 200 -  Iudex etiam delegatus, an possit testem etiam exemptum, etiam clericum punire propter crimen, quod inferendo testimonio commiserit. num. 8. col. 1. fol. 117 -  Iudex loci contractus potest requirere iudicem eius loci vbi habitat, qui contraxit: vt contrahentem citet, & iubeat ad iudicem contractus accedere actori responsurum. c. 1. f. 55 -  Iudex nihil potest pendenti appellatione nouare. num. 1. c. 2. fol. 144 -  Iudex non tenetur remissionem facere ad iudicem sibi subditum vel minorem. col. 1. fol. 68 -  Iudex qui alteri in officio successit, tenetur exequi literas requisitorias ad eius antecessorem destinatas. nu. 1. c. 1. f. 59 -  Iudex quicunque requisitus tenetur remittere reum ad locum delicti, & quid si ipse praeuenerit requirentem in causae cognitione. nu. 6. col. 2. fol. 63 -  Iudex secularis & ecclesiasticus mutuo sibi praestant, & praestare tenentur auxilium in exequendis mandatis & sententijs. num. 1. col. 1. fol. 53 -  Iudex secularis potest alterius sententiam exequi, si pro eius executione fuerit requisitus. col. 2 fol. 54 -  Et si recusauerit, compellendus est per superiores iudices ibid. & c. 1. fol. 59 -  Iudex secularis secundum rigorem iuris non potest cognoscere de causa possessoria beneficij ecclesiast. ci. colum. 2. fol. 210 -  Iudex vnus ex pluribus iudicibus delegatis, si recusatur, quid agendum. col. 1 fol. 170 -  Iudices curiae an possint causas & lites coram iudicibus inferioribus pendentes ad suum tribunal euocare. c 1. f. 46 -  Iudices requisiti ab alijs, an & quando auxilium exhibere teneantur in sententijs & contractibus exequendis. c. 1 f 55 -  Iugera tot ex certo fundo vendita constituunt actum venditionis ad rationem mensurae. num. 3. col. 1. fol 16 -  Quid dicendum, vbi modus mensurae non rei principali, sed accessoriae adscribitur. numer. 4. colum. 2. folio 16. -  Iura ciuilia quid de iudicum recusationibus statuerint. numero 1. c. 1. fol. 166. -  Iuramentum quid efficiat in hac specie quo ad fori renunciationem. num. 6. c. 1. fol. 57 -  Iuramentum vt praestetur nomine alterius, requiritur necessario speciale mandatum. c. 2. fol. 131 -  Ius patronatus in dubio praesumitur a laicis acquisitum ex constitutione, donatione vel fundatione. col. 2. fol. 221 -  Iuris patronatus laicorum beneficia minime comprehenduntur sub apostolicis reseruationibus. col. 1. fol. 217 -  Iurispatronatus laicorum derogatio non est admittenda, vbi beneficia extra curiam vacauerint. col. 1. fol. 218 -  Iurispatronatus laicorum derogatio sit admittenda, vbi beneficium erat in curia litigiosum. c. 2. fol. 222 -  Ius patronatus laicorum quo pacto ab ecclesiastico distinguatur. num. 2. c. 1. fol. 217 -  Ius patronatus vbi pertinet simul & ad clericum & ad laicum, an censeatur ecclesiasticum quo ad derogationem. col. 1. f. 220 -  Iurispatronatus derogationes laicorum in his Hispaniarum regnis minime admittuntur. num. 3. col. 4. fol. 217 -  Quid de iure patronatus ecclesiastico, quod habuit a laicis & eorum patrimonio originem, & de iure patronatus clerici & laici. num. 5. c. 2. fol. 219 -  Quid de iure patronatus adquisito per praescriptionem aut priuilegium, & de patrono possidente. nu. 6. c. 2. fol. 220 -  Iuri patronatus beneficij vacantis in curia per permutationem an tacite vel expresse derogari possit. nu. 9 c. 1 fo. 226 -  Iuri patronatus laicorum licet Papa derogare possit: non censetur derogatum, nisi expressa eius mentio fiat. n. 1. c. 2. f. 216 -  Iurisdictio a principe concessa in aliquo castro, an extendi debeat ad ipsius castri augmentum. num. 1. col. 1. fol. 11. & num. 8. c. 1. fol. 14 -  Iurisdictio ac mistum imperium ciuitati vel castro adhaeret, non tantum cum ea exercenda sunt a populo: sed & cum iurisdictio merum ac mistum imperium saltem materialiter & passiue ciuitati accessoria sunt. col. 1. fol. 9 -  Iurisdictio acquiri potest vsucapione & praescriptione. colum. 2. fol. 8 -  Iurisdictio an censeatur concessa a principe in castri donati aut venditi augmento. num. 8 col. 1. fol. 14 -  Iurisdictio & territorium concessa videntur, concesso alicui simpliciter castro. col. 2. fol. 8 -  Iurisdictio, merum ac mistum imperium potest alicui a rege concedi speciali iure in aliena ciuitate. col. 1. fol. 8 -  Iurisdictio suprema quam maioriam dicimus, non censetur vllo casu a rege in alium translata. num. 1. col. 1. fol. 21 -  Iurisdictio tota reipublicae Castellanae penes Regem est, ab eoque deriuatur in alios. num 9. col. 1 fol. 8 -  Iurisdictio vt transferatur, necesse est eam speciali concessione transferri. col. 2. fol. 9 -  Iurisdictionem habens in aliquot oppidis, an habeat aliquod ius in pascuis publicis ratione ipsius iurisdictionis. nu. 1. c. 1. fol. 230 -  Iurisdictione expressim alicui concessa in castro vel villa, an censeatur etiam concessum merum ac mistum imperium. col. 2. fol. 9 -  Ius patronatus competens alicui fraternitati laicorum quale sit. num. 8. col. 2. fol. 225 -  Ius patronatus priuilegio aut praescriptione quaesitum, an possit conferri per Papam etiam absque speciali derogatione. col. 3. fol. 220 -  Ius & priuilegium reuocandi domum quibus competat, cum apud iudices curiae conueniuntur. num. 1. col. 1. fol. 29 -  De litera L. -  LAicus ratione societatis potest arbiter esse de causa spirituali simulcum clerico. col. 1. fol. 205 -  Laicus qui simul cum clerico delictum commiserit, an possit seculare iudicium declinare. nu. 1. co. 2 fol. 204 -  Legatarij quando possint appellare a sententia lata contra haeredem. col. 2. fol. 94 -  Legatarij si velint assistere haeredi scripto, & eidem in defensione causae auxilium impertiri, tenentur causam & litem adsumere in eo statu in quo est tempore oppositionis. c. 3. f. 75 -  Legatus & alij ius reuocandi domum habentes, si vt aduenae contraxerint, illo iure gaudeant. nu 3. col. 1. fol. 30 -  Legatinon habent ius reuocandi domum pro contractibus tempore legationis factis. nu. 2. col. 2 fol. 29 -  Legatus Romani Pontificis non potest causam pendentem coram iudicibus ordinarijs auocare. c. 2. fol. 47 -  Legatum mancipiorum viuo testatore, qui pro eis aestimationem legauerat, valet post mortem eorum, si testator voluntatem non reuocauerit. col. 3. fol. 178 -  Legato toto fundo expressim etiam adiecto pronomine, meum, venit in legatum quod tempore mortis per testatorem fuerit adiectum. col. 2. fol. 12 -  Legata taberna pannorum non ipsae merces quae in taberna sunt, sed ipsa tantum taberna legata videtur. col. 2. fo. 63 -  Lex Regia, quae & vnde dicta. colum 2 fol. 3 -  L. cum res. §. 1. ff. de statu liber. interpretatio adducitur. colum. 2. fol. 280 -  L. lecta. ff. si cert. petat. intellectus. col. 2 fol. 280 -  Lex Salica apud Gallos quae sit. nu. 8. col. 2 fol. 7 -  L. Si quis stipulatus. ff. de solutio. vera interpretatio. col. 1. fol. 281 -  L. vnic. C. de collat. lib. 10. explicatur. col. 1. fol. 271 -  L. vlt. C. de donatio. expenditur. col. 2. fol. 261 -  Leges curiatae & populares quae. col. 2. fol. 3 -  Leges variae iuris regalis super valore monetae concordantur. num. 2. col. 2. fol. 284 -  Libella argenteum numisma quartam partem denarij habuit. col. 1. fol. 258. & col. 1. fol. 259 -  Libri rationum quam fidem faciant. num. 8. col. 4. fo. 143 -  Libra romana quomodo diuidatur. nu. 3. col. 1. fol 256 -  Libra argenti vel auri nomine poenae indicta qualiter intelligatur. nu. 1. col. 2. fol. 276. & fol. 277 -  Libra quando non pondus, sed numus est. ibid. -  Libra numeraria apud Gallos valet viginti solidos turonenses ibidem. -  Libra numeralis Italica. col. 2. fol. 277 -  Libra numeralis valentina. ibid. -  Literae apostolicae in multis casibus & negocijs ante executionem earum ad regia mittuntur auditoria, vt illic examinentur. col. 2. fol. 213 -  Literis apostolicis quae falsis precibus in publicum dispendium impetrantur, an liceat quandoque non obedire. n. 6. c. 2. f. 214 -  Literas apostol. ad dignitates & beneficia quae sunt regij iuris, sanciuit grauissimis poenis Caro. Caesar, ne quis impetraret in derogationem consensus ac praesentationis. c. 2. f. 217 -  Hoc ipsum etiam prohibuit in beneficijs patrimonialibus. ibidem. -  Litigiosa res quando vere ac proprie dicatur. num. 6. col. 4. fol. 98 -  Litigiosi vitium in actione hypothecaria non est necessarium, nec quidquam nocet actori, qui pecuniam debitam exigere poterit ab eo, qui lite mota rem emerit. co. 2. eod. fo. -  Litigiosam rem tamen multis placuit nusquam effici, etiam litis contestatione, si ad eam actum sit actione personali. colum. 1. fol. 98. -  Locus est expressim commemorandus in publicis instrumentis. num. 3. colum. 2. fol. 129 -  De litera M. -  MAioratus successionem. vide toto. cap. 38 -  Mandatum in re necessaria, an morte mandantis expiret, & intellectus l. fundi venditor. §. vlt. ff. de acquir. poss. num. 2. col. 2. fol. 59 -  Marauedinus aureus. col. 1. fol. 286. & col. 2. fol. 295 -  Marauedinus bonus appellatus. col. 1. fol. 285 -  Marauedinus non tam est numus, quam numorum numerus. col. 2. fol. 253 -  Marauedinus passim ab authore quadrans appellatur. ibid. -  Marauedinus prieto dictus, item & blanco appellatus. colum. 1. fol. 290 -  Marauedinus vetus & nouus. col 2 fol. 283 -  Marauedinus vetus respondet vni ex nostris cum dimidio. col. 1. fol. 284 -  Marca pondus quid sit, num. 4. c. 4. fol. 256 -  Maritus libere ac tuto merces, & alias res venales vendere potest, licet mulier habeat hypothecam ad bona mariti. col. 4. fol. 182 -  Maritus in quibus casibus potest alienare res dotales consentiente vxore. col. 1. fol. 176 -  Maritus quando eligit restitutionem rerum dotalium, augmentum & diminutio pertinet ad vxorem. ibidem colum. 2 -  Maritus quando teneatur ad aestimationem etiam re dotali penitus extincta absque vlla culpa sua. col. 1. fol. 177 -  Matrix & matricula vnde dicantur. & quattruplici significatione a latinis accipiantur. colum. 2. fol. 119 -  Mensura vbi ponitur causa taxationis vltra mensuram minime locus est contractui: vbi vero ponitur causa demonstrationis mensura minor vel maior, nihil facit ad dispositionis ius. num. 1. col. 2. fol. 14 -  Mensurae modus quando non rei principali, sed accessoriae adscribitur, quid statuendum. num. 4. c. 2. f. 16 -  Metropolitanus an possit tractare inter subditos suffraganeorum de nullitatis causa. col. 1. fol. 47 -  Metropolitanus non potest causam a suffraganeis auocare, nec de ea cognoscere absque appellatione. nu. 2. colum. 2. fol. 46 -  Metropolitanus non potest dare ordines intra dioecesim ipsorum suffraganeorum. col. 2. fol. 46 -  Metropolitanum falso a mensura dici arbitratur Isidorus lib. 7. etymologiarum. col. 1. fol. 119 -  Meum, pronomen adiectum rei legatae non videtur ei apponi causa restrictionis, sed causa demonstrationis. col. 1. fol. 12 -  Militibus actu militantibus non licet praeter equos proprios militares, pecora in pascua publica mittere, nisi sint habitatores illius loci. col. 2. fol. 230 -  Minor & ecclesia an sint in integrum restituendi ad proponendam causam recusationis. num. 4. c. 4. fol. 168 -  Minor non est restituendus ad opponendum crimina vel defectus contra electum. col. 1. fol. 169 -  Nec etiam restituitur ad opponendum defectus contra testes. col. 1. fol. 169 -  Nec ad retrahendum post tempus a lege datum, nec ad opponendas exceptiones dilatorias post diem a lege datum. ibi. -  Minor qui se liti opponit ad coadiuuandum, an possit restitui in integrum ad probandum. num. 3. c. 1 fol. 89 -  Miserabiles personae possunt vocare quoslibet ad curiam regis in prima instantia, & an possint apud iudicem ecclesiasticum eos conuenire. num. 1. col. 1. fol. 31 -  Monachus omnino prohibetur tabellionis officium exercere, nec instrumentum ab eo conscriptum valet sine abbatis licentia. col. 1. fol. 127 -  Moneta de vellon quae dicatur. num. 2. col. 2. fol. 253 -  Moneta falsa quae dicatur. num. 1. col. 2. fol. 305. -  Moneta vetus qualiter intelligatur in ordinamento regali. c. 2. fol. 283 -  Monetae falsae fabricatores qualiter puniantur. num. 3. colum. 1. fol. 306 -  Monetae mutatio quando licita. col. 2. fol. 301 -  Monetam cudere an ad solum principem pertineat. colum. 2. fol. 305 -  Monetam falsam qui expenderit, quibus poenis subijciatur. num. 4. c. 1. fol. 307 -  Monetam qui radit, fudit aut tingit qua poena afficiatur. num. 5. c. 2. fol. 307 -  Moruies Alphonsies moneta antiqua Hispaniae. colum. 2. fol. 295 -  Mutatio pecuniae quae modico tempore durauit, non est consideranda. num. 4. col. 1. fol. 304 -  Mutatio pecuniae quoad aestimationem manentibus eodem pondere & materia, & nocet & prodest creditori ante moram. num. 3. c. 2. fol. 303 -  Myrias a Graecis decem millia dicuntur. col. 1. fol. 279 -  De litera N. -  NEpos etiam aetate minor praefertur in primogenio & maioratu patruo aetate maiori. nu. 7. col. 2. f. 245 -  Nepos praefertur patruo in maioratibus, etiam si post primogenitum expressim vocatus fuerit secundo genitus. num. 11. col. 2. fol. 248 -  Neptis in maioratu patruo etiam praeferenda est. nu. 8. co. 1. fol. 246 -  Nobilis hidalgus tabellionis officio constitutus & eo fungens, non cogitur cum plebeis contribuere in regalibus subsidijs. num. 7. c. 2. fol. 125 -  Nobiles habentes iurisdictionem, an habeant ius hoc, vt ad eosdem possit a iudicib. ordinarijs appellari. nu. 6. c. 1. fo. 24 -  Nomen dominian sit necessario inscribendum in initio cuiusque instrumenti publici. & de nomine Imperatoris. nu. 1. col. 1. fol. 128 -  Notorius defectus iuris an impediat reuocationem attentatorum. num. 4. col. 1. fol. 147 -  Nouenes qui numi fuerint. c. 2. fol. 322 -  Nullitas an deserta videatur, deserta causa appellationis. colum. 1. fol. 159. -  Nullitas euidenter ex actis constans impedit executionem trium sententiarum conformium. num. 2. c. 1. fol. 161. -  Nullitas procedens a defectu iurisdictionis impedit executionem trium sententiarum conformium. num. 4. col. 3. fol. 162. -  Nullitas proponi nec tractari potest in regno Franciae absque appellatione. col. 1. fol. 160. -  Et an in eodem regno admittatur nullitatis allegatio contra sententiam principis, eiusue supremi senatus. ibidem. -  Nullitas quando dicatur tractari principaliter, quando incidenter. num. 7. col. 1. fol. 158. -  Nullitas quoties in praetorio principis opponitur contra processum ipsum in prima vel in secunda instantia ex eo, quod ordo iuris non fuerit seruatus, etiam si iam sit conclusum, in causa admittitur opponens nullitatem. col. 2. fol. 160. -  Nullitatis quaestione pendente, an sit aliquid nouandum: & an attentata sint omnia reuocanda. num. 6. col. 2. fol. 157. -  Nullitate opposita per exceptionem, an impediatur. ibid. -  Numisma an possit pluris aestimari, quam materia, ex qua fuerit signatum. num. 1. col. 1. fol. 298. -  Numisma aureum an possit pluribus numis argenteis vendi aut permutari, quam a lege fuerat definitum. num. 3. colum. 1. fol. 299. -  Numismata certae speciei quoties non sunt in obligatione, sed in facultate soluendi, debitor liberatur illa reddens etiam precio & aestimatione diminuta. num. 5. c. 2 fol. 304. -  Numismata cudenda sunt expensis publicis. num. 5. colum. 2. fol. 300. -  Numismatum bonitas extrinseca, quomodo sit obseruanda quoad solutionem debiti. num. 3. c. 1. fol. 303. -  Numus aureus quo tempore primúm Romae percussus fuit. num. 1. col. 2. fol. 262. -  Numorum loco ferreis apud prius seculum vtebantur virgulis, idest, obeliscis. col. 1. fol. 269. -  Nuncius cui est mandatum missionis in possessionem iniunctum & decretum, potest mortuo mandante eandem possessionem tradere, & illud mandatum exequi. colum. 2. fol. 60. -  Nunciorum apostolicorum potestas a summis Regis consiliarijs examinari potest. num. 4. c. 2. fol. 213. -  De litera O. -  OBligatus soluere in certa numorum specie, an possit in alia soluere. num. 1. col. 4. fol. 302. -  Obolus graecus quid & eius pondus. col. 1. fol. 259. -  Obolus Hebraeus maior erat quinta parte Graeco. colum. 2. fol. 259. -  Obiectiones contra testes admitti poterunt etiam in causa appellationis, etiam contra testes ante sententiam productos. num. 5. col. 2. fol. 114. -  Opponentis se executioni vt eam impediat, contradictio non est admittenda, quoties ipsius opponentis calumnia praesumitur. num. 2. col. 1. fo. 103. -  Ordo ecclesiasticus post delictum adsumptus, quando liberet quem a iurisdictione iudicis secularis. nu. 4. col. 3. fo. 198 -  Ordinatio serui, vt etiam is liber sit & ingenuus, si facta fuerit sciente domino & non reclamante valet. col. 2. fo. 295 -  Originale & authenticum qua in significatione hac in parte accipiantur. num. 1. col. 2. fol. 118. -  Orphanus in quo distinguatur a pupillo. col. 3. fol. 32. -  De litera P. -  PArtus ancillarum dotalium ad maritum pertinent, quoties periculum in se suscepit. col. 2. fol. 175. -  Pascere animalia an possit prohibere dominus agri post collectas fruges. col. 1. fol. 231. -  Pascere in pascuis publicis dominus oppidi iurisdictionis ratione tot propria animalia, quot & incolae duo possunt. c. 2. fol. 230. -  Pascuis publicis vti potest dominus loci vt incola: in eis autem nullum dominium habet, quamuis in eis iurisdictionem ciuilem & criminalem habeat. c. 1. fol. 230. -  Pauper proprie quis dicatur. col. 1. fol. 33. -  Pauper & miserabilis persona quae dici debeat, relinquitur arbitrio iudicis ibidem. -  Pauperi litiganti an cogatur aduersarius diues litis expensas exhibere. num. 5. col. 2. fol. 33. -  Pauperes an possint vti priuilegio ad curiam vocandi eum qui per priuilegium ius habet. col. 2. fol. 38. -  Pauperes idem ius habent quod orphani ac pupilli. numer. 3. colum. 2. fol. 32. -  Pauperes non possunt vti priuilegio ad curiam vocandi in causa quae est minor sex mille Marauedinis. col. 2. fol. 38. -  Pauperum causae ex decreto Caesaris die sabbati cuiuslibet hebdomadae examinari debent. colum. 2. fol. 38. -  Pauperibus litigantibus, an sint publico stipendio dandi aduocati: & an teneatur quis gratis eis patrocinari. nu. 4. col. 1. fol. 33. -  Pecunia, an possit pluris aestimari in priuatis commercijs, quam publice sit aestimata. num. 3. c. 1. fol. 299. -  Pecunia duplici ratione in precio habetur. col. 1. fol. 299. -  Pecuniae bonitas intrinseca, an sit consideranda iuxta tempus contractus, vel solutionis. num. 2. col. 2. fo. 302. -  Pecuniae mutatio post moram an noceat, vel prosit creditori. num. 4. col. 2. fol. 303. -  Pensio, an possit constitui super beneficio iuris patronatus laicorum absque eorum consensu. nu. 10. col. 3. fol. 227. -  Pensio non potest constitui in his beneficijs, quae pertinent ad ius patronatus regium sine expresso regis consensu. colum. 2. fol. 228. -  Pensio nulla constitui potest apud Hispanos in beneficijs patrimonialibus. col. 1. fol. 228. -  Pensio quoties in titulum beneficij datur etiam per Romanum pontificem ex reditibus beneficij pertinentis ad ius patronatus laicorum: tunc omnia examinanda sunt & iudicanda, vt ipsummet principale beneficium. colum. 2. fol. 228. -  Pepion quis numus fuerit. col. 2. fol. 286. -  Periculum rei ante mensuram adhibitam, an sit venditoris vel emptoris. num. 6. col. 1. fol. 17. -  Permutatio beneficiorum vbi fuerit facta apud sedem apostolicam, & eius causa secuta sit collatio a Romano pontifice obtenta, sine consensu patroni laici, an possit laicus patronus conqueri ratione huius tacitae vel expressae derogationis. num. 9. col. 1. fol. 226. -  Permutatio in Hispaniarum regnis non admittitur etiam authoritate summi pontificis facta, nisi Regis consensus huic permutationi accesserit. col. 1. fol. 227 -  Permutationes admittuntur apud Hispanos quae fiunt ab ijs, qui obtinent canonicatus & praebendas illas cathedralium ecclesiarum, quae theologiae professoribus per electionem sunt conferendae. ibid. -  Pignus quid proprie dicatur. col. 1. fol. 83 -  Plinij locus castigatur lib. 33. cap. 3. col. 1. fol. 281. & col. 2. fol. 280 -  Poenitentes ex iudicis secularis sententia non sunt quoad alia crimina iudici ecclesiastico subiecti, vt necessario sint apud eundem accusandi. nu. 3. co. 1. fo. 206 -  Poenitentium foeminarum ordo vbi & quando exordium habuit. col. 2. fol. 207 -  Pondus, vnciae, drachmae, scrupuli, oboli, siliquae. co. 1. fo. 256 -  Pontifex summus iuste potuit priuilegium fori quo ad clericos coniugatos temperare. col. 2. fol. 201 -  Populus non potest in castellana republica sibi iudices eligere, nisi forte Rex negligeret mittere. nu. 3. col. 2. fol. 22 -  Quidam tamen ex priuilegio principis, vel ex consuetudine, aut praescriptione habent ius eligendi iudices ordinarios, quos alcaldes vulgo dicimus. col. 1. fol. 28 -  Populi an possint in Castellana republica iudices eligere. nu. 3. col. 2. fol. 22 -  Possessio ciuilis an sufficiat ad obtinendum in interdicto hoc interim. nu. 5. col. 1. fol. 110 -  Possessoria causa rei spiritualis an sit temporalis, & an possit per iudicem secularem tractari. nu. 1. col. 1. fol. 210 -  Possidens & ratione possessionis praescribens ius percipiendi decimas ex certis agris, censetur praescripsisse non solum ius percipiendi fructus consuetos: sed & nouiter plantatos & seminatos. col. 2. fol. 234 -  Possidere aliud est, quam in possessione esse. colum. 2. folio 109 -  Possidere nihil pro possessore quis dicatur. col. 2. fo. 72 -  Potestas ecclesiastica in quo a ciuili, & seculari differat. col. 2. fol. 3 -  Potestas temporalis, ciuilisque iurisdictio penes ipsam rempublicam est, & apud eos, quibus ipsa id muneris commiserit, in quo ab ecclesiastica differt. nu. 2. col. 1. fol. 2. -  Precium vnicum, vel pro mensurae modo distributum, an constituat hac in re discrimen aliquod. n. 5. col. 1. pag. 17 -  Praelati ecclesiastici non possunt aliunde temporalem iurisdictionem habere, quam ex regia concessione, eiúsque titulo & causa. col. 2. fol. 21 -  Praelati ecclesiastici quando titulo feudi temporalem obtinent iurisdictionem, ab eorum vicarijs, ad feudi dominum, directo appellandum est. col. 1. fo. 22 -  Praelati lata significatione, inspecta suprema regia iurisdictione dicuntur vasalli. col. 1. fol. 22 -  Praescriptio temporis quid efficere valeat in agris communibus cultis. num. 8. col. 1. fol. 236 -  Praesentatus ab eo patrono, qui est in quasi possessione, praeferendus est praesentato a vero patrono interim, dum nondum est sententia lata in proprietate iuris patronatus. col. 3 fol. 88 -  Praeside mortuo, an eius vicarius possit iurisdictione vti. nu. 4 col. 2. fol. 22 -  Primogeniturae ius defertur omnino nepoti patruo excluso. & ibi regia Tauri lex traditur. num. 6. col. 2. fo. 244 -  Princeps an possit mutare pecuniae valorem. nu. 6. col. 2. fol. 301 -  Priuatis liceatne in agro proprio nouellare. nu. 4. col. 1. fol. 233 -  Priuilegium fori quo ad clericos coniugatos temperare summus ipse pontifex iuste potuit in c. vnic. de cleri. coniuga. in 6. num. 6. col. 1. fo. 192 -  Priuilegium reuocandi domum non competit his qui in curia alios ad iudicium vocauerint. nu. 4. col 2. fol. 30 -  Priuilegium reuocandi domum quibus competit, cum apud curiae iudices conueniuntur. col. 1. fol. 29 -  Priuilegium viduarum, vide vidua. -  Priuilegium viduarum an prosit litis consortibus, & ijs qui commune ius cum viduis & pupillis habere contendunt. col. 2 fol. 41 -  Prouocare tertio non potest is, cui etiam ignoranti sententia inter alios lata nocet. nu. 3. col. 2. fol. 93 -  Procurator qui expressam mandati reuocationem ignorans bona fide rem tradidit, transfert possessionem: dominium vero nusquam transfertur. col. 2. fol. 61 -  Procuratoris officium vile est, nec excusata contributione vectigalium. col. 2. fol. 125. -  Promissio solutionis in nota pecunia & aestimatione quando sit seruanda. nu. 5. col. 1. fol. 304 -  Protocolum quid sit, & vnde originem habuerit: & inibi de matricibus ac matricula. nu. 2. col. 1. fol. 119 -  Protocolum tabellionis si non inueniatur, instrumenti fidei non derogatur. nu. 3. col. 2. fol. 120 -  Protocola tabellionum quae dicantur, & vnde originem habuerint. col. 1. pag. 119. & col. 1. fol. 120 -  Pupillus apud iurisconsultum dicitur is, qui simul sit patre orbatus & minor pupillaris quidem aetatis. col. 2 fo. 32 -  Pupillus & orphanus hoc priuilegium habent, vt possint reos ad curiam trahere quoad primam cognitionem. nu. 2. col. 1. pag. 32 -  De litera Q. -  QVADRANS dictus est triuncis a tribus vncijs. col. 2. fol. 254 -  Quadrans quarta erat pars assis, & ideo nostro marauedino aequalis. col. 1. fol. 254 -  Quatrinus Italicus quadrans est, vnde fere nostro marauedino similis. ibid. -  Quinarius & victoriatus quid & eius pondus. c. 1. & 2. f. 258 -  Querela quid proprie dicatur. col. 1. fol. 46 -  De litera R. -  RECTORES ciuitatum, vide correctores. -  Rectores ciuitatum, an inuitis populis & non petentibus dari possint. nu. 5. co. 2. fol. 23 -  Recusatio proponenda est ante litis contestationem, omnium siquidem dilatoriarum prima censetur. co. 2. fo. 166 -  Quod si causa recusationis post litis contestationem cognita fuerit ipsi recusanti, is vero non habuerit prius eius causae scientiam, poterit post litis contestationem praestito huius ignorantiae iuramento iudicem recusare. co. 1. f. 167 -  Recusatio admittitur etiam post conclusum in causa, modo ea causa sit orta, & habuerit originem post ipsius litis contestationem. col. 2. fol. 167 -  Recusatio iudicum & auditorum summi praetorij regij quo tempore opponi debeat. col. 2. fol. 166 -  Recusatio iudicis, quo tempore sit proponenda. num. 2. col. 2. fol. 166 -  Recusationi iudicis an sit locus, quoties sententia ab eo est scripta & subscripta, traditaque tabellioni vel actuario, vt pronuncietur. col. 2. fol. 168 -  Si recusatur vnus ex pluribus iudicibus delegatis, quid agendum. num. 5. col. 2. fol. 169 -  Recusare an possit minor vel ecclesia iudicem regium vel auditorem, ex ea causa, quae orta fuit ante conclusionem litis, & tamen eam proponit post ipsam conclusionem, petitque admitti ad probationem causae per testes petita ad hoc restitutione in integrum, col. 2. fol. 168 -  Recusari iure regio quo tempore debeant iudices summi praetorij & auditores. num. 3. col. 1. fol. 168 -  Regalis argenteus quo vtuntur aurifices differt ab eo qui percutitur. col. 1. fol. 257 -  Regales argentei quod ex marcho percutiantur. ibid. -  Regalis Castellanus. num. 2. col 1. fol. 292 -  Regnum Castellanum iure gentilitiae successionis primogenitis defertur, num. 7. col. 1. fol. 7 -  Regnum Hispaniarum anno domini D. CCIIII. ex proditione comitis Iuliani in ditionem Saracenorum venit. colum. 2 fol. 1 -  Regnum longe vtilius est successione deferri primogenitis quam electione contra Aristotelem. col. 1. fol. 5 -  Regnum omnium rerumpublicarum est praestantissimum. num. 5. col. 2. fol. 5 -  Regnum praestantius est Aristocratia ac democratia. col. 2. fol. 5 -  Regna & principatus iure sanguinis statim ab initio mundi delata fuisse falso existimat Ioan. Ciri. col. 2. fol. 4 -  Rex ab alio non potest constituiquam a republic. ipsa. ibidem. -  Rex non poterit aliquem regni locum, vel aliquot homines ita alteri domino subijcere, quod ius appellationum & supremae potestatis apud se non remaneat. col. 2. fol. 21 -  Rex nullus immediate a Deo constitutus est praeter Saulem, Dauidem, &c. col. 2. fol. 2 -  Regia partitarum lex adducitur, eiusque intellectus examinatur. num. 2. col. 2. fol. 184 -  Regia potestas ex Dei & naturae ordinatione stabilitur. nu. 6. col. 2. fol 6 -  Regius principatus vel libera electione populorum, vel haereditaria gentilitij primogenij successione moribus aut lege probata, iustus omnino censetur. num. 4. col. 1. fol. 4 -  Regium principatum (vt scribit Plinius) primi omnium habuerunt Aegyptij. col. 1. fol. 6 -  Remissio ad iudicem loci contractus quando sit facienda. col. 1. fol. 56. & col. 1. fol. 58 -  Remissio an habeat locum in iure, qui cum re furto ablata in alium locum fugerit. colum. 1. fol. 66 -  Remissio, an fieri debeat ex diuerso principatu, & a maiori ad minus tribunal. num. 10. col. 2. fol. 66 -  Remissio cuius expensis fieri debeat. num. 11. col. 2. fol. 68 -  Remissio facienda non est necessario, etiam petente iudice loci, vbi delictum commissum est, quoties iudex domicilij ipsum delinquentem eius criminis causa propria sententia condemnauit. col. 1. fol. 64 -  Remissio in criminalibus facienda est ad locum delicti, & ibi rationes huius decisionis traduntur. numero 3. colum. 1. fol. 61 -  Remissio in delictis a quo iudice fieri debeat. numer. 6. col. 1. fol. 64 -  Remissio non est facienda absque summaria delicti cognitione. num. 8. col. 1 fol. 66 -  Remissioni sine locus in haeresis crimine. num. 2. fol. 68 -  Renunciare non potest clericus proprio domicilio absque proprij iudicis & episcopi consensu. col. 1. fol. 57 -  Renunciatio proprij domicilij quid in contractibus operetur, & deinde solutio in aliquem locum destinata. num. 5. col. 1. fol 56 -  Res datae in dotem aestimatae, vide aestimatio. -  Reseruatio iure communi statuta de beneficijs vacantibus in curia, licet comprehendat beneficia iuris patronatus ecclesiastici & clericorum: non tamen afficit, nec includit beneficia iurispatronatus laicorum. col. 1. fol. 216 -  Res inter alios acta in iudicio alijs praeiudicat, & prodest quoad quandam praesumptionem. numero 4. colum. 2. fol. 772 -  Romana respublica omne imperium in Caesarem Augustum & eius successores transtulit. num. 3. col. 2. fol. 3 -  Reipublicae Castellanae tota iurisdictio penes Regem est. nu. 9. col. 1 fol 8 -  Rescriptum principis non porrigit vim & effectum, nisi in hos cum quibus datum est, & quorum in eo mentio fit. col. 1. fol. 95 -  Restitutio in integrum concedenda non est in iudicio summario seu sententia interlocutoria. col. 2. fol. 109 -  Restitutio in integrum non potest peti ad probandum post quindecim dies a die publicationis testium. col. 1 fol. 89 -  Restrictio in legatis quomodo sit facienda. col. 2. fol. 63 -  Reuocatio, vide attentata. -  Reuocandi domum priuilegium, vide priuilegium. -  Reus legitime conuictus, sub mortalis culpae reatu, si a iudice interrogetur, etiam in tormentis tenetur respondere, an crimen commiserit. col. 2. fol. 149 -  Reus legitime conuictus si torqueatur, & crimen negauerit quid dicendum. col. 2. fol. eodem. -  Reus quibus casibus teneatur dare actori expensas litis & alimenta pendente lite. col. 2. fol. 34 -  Sed hac in re diligentissime obseruare oportet vtriusque litigatoris iura, vt vrgentior sit pro ipso actore praesumptio, quam pro ipso reo. col. 2. fol. 35 -  Roma olim fuit communis patria. col. 1. fol. 29 -  Roma quae dicatur. col. 2. fol. 27 -  Romani primum aerea pecunia, deinde multo post argentea, ac demum aurea vsi sunt. col. 1. & 2. fol. 280 -  De litera S. -  SAlmanticensis academiae constitutio declaratur. col. 1. fol. 293 -  Scientia & taciturnitas in his quae sunt grauis praeiudicij non sufficiunt ad consensum. col. 1. fol. 81 -  Scientia illius, cui nocere debet sententia, quid requirit. co. 1. fol. 83 -  Scriptura an faciat probationem munita sigilli authentici authoritate. col. 2. fol. 143 -  Scriptura priuata non aliter probat, quam si duo deposuerint de tenore illius ac de contentis in ea, eámque rem contigisse eo pacto quo scriptura narrat. col. 2. fol. 139 -  Quandoque tamen testes non deponunt de contentis in scriptura: sed quod viderunt illam scriptam vel subscriptam a partibus, & haec est propria testium recognitio. ibid. -  Scriptura priuata quo ad hypothecariam an sit publico instrumento posteriori praeferenda. nu. 5. col. 2. fol 141. -  Scriptura priuata quando semiplene probet. numer. 6. col. 1. fol. 142 -  Scriptura priuata quot testibus indigeat ad probandum. col. 2. fol. 140 -  Scripturae priuatae recognitio quo modo fiat a testibus. nu. 1. col. 2. fol. 139 -  Scrupulus auri vicenos sestertios valuit ex Plinio. colum. 2. fol. 265 -  Sembella quid, & eius valor. col. 1. fol. 258 -  Semis numus aereus fuit qui valebat duos quadrantes. colu. 2. fol. 254 -  Semuncia vicesima quarta assis pars similis Hispano coronato. col. 1. fol. 255 -  Sententia habet omnino effectum rei iudicatae, si ab ea non fuerit appellatum. col. 1. fol. 292 -  Sententia in causa filiationis inter patrem & filium omnibus alijs nocet & prodest, quibus ex ea radice ius competit. col. 1. fol. 77 -  Sententia inter alios lata an praeiudicet omnino illi, qui post litem coeptam rem emerit, de qua erat quaestio. co. 4. f. 98 -  Sententia inter alios lata cui ignoranti nocet, is non potest tertio prouocare. col. 2. fol. 93 -  Sententia inter alios lata plerumque ex propria vi & natura nocet, & prodest omnino alijs, & ibi late intellectus l. ingenuum. de statu homin. nu. 5. col. 2. fol. 77 -  Sententia interloquutoria appellatur interdictum. colum. 2. fol. 108 -  Sententia lata contra creditorem agentem hypothecaria etiam praemissa quaestione dominij non nocet debitori scienti. col. 2. fol. 82 -  Sententia lata contra debitorem super dominio rei creditori datae in pignus, nocet ipsi creditori scienti litem ea de re tractari. ibid. -  Sententia lata contra libertum an noceat patrono. colum. 2. fol. 85 -  Sententia lata contra emptorem in re vendita, nocet venditori ignoranti, qui de euictione tenebatur. col. 2. fol. 75 -  Sententia lata contra haeredem scriptum in testamento praeiudicat legatarijs etiam ignorantibus, quod non poterunt legata consequi a victore, quippe qui non fuerit grauatus soluere legata. col. 1. fol. 76 -  Sententia lata contra institutum nocet substituto. colum. 1. fol. 80 -  Sententia lata cum legitimo contradictore an praeiudicet alijs qui post eum vocantur. co. 2. pag. 80 -  Sententia lata contra emptorem, venditori etiam ignoranti nocet quo ad exceptionem rei iudicatae: vt is non possit cum victore iterum examen causae repetere. co. 1 fol. 394 -  Sentertia lata contra haeredem contumacem & colludentem, nihil omnino nocet legatarijs. co. 3. fol. 92 -  Sententia lata contra vasallum an praeiudicet domino scienti. nu. 9. col. 2. fol. 84 -  Sententia lata contra debitorem an possit mandari executioni directo aduersus illum, in quem dolo & fraude res aliqua ipsius debitoris translata fuerit. col. 2 fol. 99 -  Sententia lata contra praesentatum, electum vel institutum, an praeiudicet praesentanti, electori vel conferenti. nu. 1. col. 2. fol. 86 -  Sententia lata inter alios, an sit exequenda directo contra illum, in quem fit translatio rerum lite pendente. nume. 7. col. 1. fol. 99 -  Sententia lata pro ingenuitate an noceat, vel prosit omnibus. col. 1. fol. 79 -  Quid etiam in ea quae lata fuit super aetate alicuius. ibid. -  Sententia lata super maioratu vel primogenio aut super eius bonis contra legitimum possessorem, an noceat ei, qui post ipsum vocatur ad illud primogenium. n. 6 co. 2. f. 79 -  Sententia lata super re prohibita alienari contra prohibitum non nocet illi, qui ad eam vocatus est, post illius obitum. col. 1. fol. 80 -  Sententia lata super interdicto hoc interim, vere ac proprie interlocutoria est. nu. 2. col. 1. fol. 108 -  Sententia omnibus nocet & prodest, quos negotium tangit etiam non citatis & ignorantibus. col. 1. fol. 81. & col. 1. fol. 92 -  Sententia per appellationem extinguitur inspecto & considerato praesenti statu. col. 2. fol. 145 -  Sententia vltima quae aliquid praecedentibus addit, vel detrahit, an sit conformis primis. & ibi exponitur opinio Angeli in l. vnic. C. ne lice. tertio prouocare. num. 6. col. 3 fol. 163 -  Sententiae tres conformes in criminalibus executioni mandandae sunt, non obstante nullitatis exceptione. col. 1. fol. 161 -  Quod etiam locum habet in tribus sententijs interlocutorijs. col. 2. fol. 161 -  Sententiae tres quando dicantur conformes. nu. 5. colu 1. fol. 163 & nu. 6. col. 1. fol. 164 -  Sententiarum trium conformium an pendente in integrum restitutionis lite executioni locus sit. nu. 7. colum. 1. fol. 165 -  Seruius Tullus Romanorum Rex aereos numos primus Romae percussit. col. 1. fol. 253 -  Seruus pignori datus sciente creditore & tacente manumissus, non potest postea per ipsum creditorem iure pignoris peti. col. 1. fol. 97 -  Seruus ordinatus sciente ac praesente domino in seruitutem reuocari non potest. ibid. -  Sestertius, libella, obolus argentei numi. numer. 8. col. 2. fol. 258 -  Sestertius quid & eius valor. ibidem. -  Sestertium in neutro genere & sestertius in masculino an differant. col. 1. fol. 278. & col. 1. & 2. fol. 279 -  Sestertium vel numum decem millia qualiter differant. co. 2. fol. 279 -  Sestertium centies quid. ibid. -  Sextula numus areus minimus sextam habens vnciae partem: valet autem tres meaias aut paulo plus. col. 1. fol. 255 -  Sicilicus constat ex duabus drachmis. colum. 1. fol. 256. & c. 2 fol 259 -  Siclus Hebraeus quanti valoris fuerit. num. 9. col. 1. fol. 259. & col. 1. fol. 276. -  Siclus quare a 70. interpretibus appelletur didrachmus. col. 2 fol. 259. -  Siglus apud Xenophontem quis numus fuerit. co. 1. fol. 291. -  Siclus argenteus apud Haebros cuius ponderis fuerit: item & aureus. num. 9. col. 1. fol. 259. -  Sigillum an faciat probationem priuatae scripturae appositum. col. 2. fol. 143. -  Sigillum quod dicatur authenticum. col. 1. fol. 144. -  Sigillum publicum, vel priuatum quando probet. nu. 9. col. 2. fol. 143. -  Siliquam Accursius falso solidum interpretatur, & quinos solidos decem. numer. 10. col. 1. fol. 275. -  Societas humana quam necessaria sit ad vitae humanae gubernationem ac regimen. col. 2. pag. 2. -  Solidus an differat ab aureo. col. 2. fol. 266. -  Solidus aureus apud Iustinianum quid. col. 1. fol. 263. -  Solidus in legibus regalibus Hispaniae qualiter sit accipiendus. col. 1. fol. 288. & col. 1. fol. 289. -  Solidus qua ratione sic dictus fuerit. & ibi de tremissibus & semissibus. nu. 4. col. 2. fol. 263. -  Solidus Turonensis col. 2. fol. 277. -  Solidi aurei aestimatio & valor. col. 1. fol. 271. -  Solidi Turonenses Gallici. col. 2. fol. 273. -  Solidi aurei in sacris biblijs. col. 1. fol. 276. -  Solidus vnde dictus. colu. 1. fol. 263. -  Solutio vbi in certo loco & tempore destinata est, & in eo loco non inueniatur, remissio facienda est. col. 1. fol. 57. -  Spurius poterit esse tabellio & decurio. numer. 6. colum. 1. folio. 125. -  Stateris numi valor & pondus. col. 2. fol. 259. -  Stater aureus varius vbique. ibidem. -  Sterlingus Anglorum numus quantum valuerit. nu. 12. co. 1. fol. 262 -  Statutum municipale conueniens iuri Communi, an habeat specialem praeter ius Commune. num. 4. col. 1. fol. 172 -  Sterilitas, quando dicatur contingere ad affectum remittendi pensionem. num. 1. col. 2. fol. 183 -  Sterilitas etiam tunc vere dicitur eo casu, quo praeter impensas aliquot fructus collegerit colonus. col. 2. fol. 184 -  Sterilitatis probatio vbi non omnino apparet propter controuersas testium responsiones, remissio pensionis fit arbitrio iudicantium pro ratione tertiae vel quartae partis. col. 2. fol. 184 -  Sterlingus quis numus fuerit. num. 12. col. 1. fol. 262 -  Succumbens in causa appellationis vel deferens eam, an possit agere de nullitate, & nullitatis causa prosequi. num. 8. col. 2. fol. 158 -  Suetonij Tranquilli locus aperitur. colum. 2. fol. 267 -  De litera T. -  TAbellio apostolicus quanam ratione & forma vti debeat officio in his regnis Hispaniarum. col. 2. fol. 127 -  Tabellio non potest alteri committere confectionem instrumenti. num. 1. col. 1. fol. 131 -  Tabellio probata nobilitate quam hidalguiam dicimus, non tenetur cum plebeis contribuere in regalibus subsidijs. col. 2. fol. 125 -  Tabellio, qui semel dedit instrumentum proprio signo signatum alicui, non tenetur nec debet regulariter idem iterum ei dare. col. 2. fol. 120 -  Tabellio torqueri potest ex proxima causa ac suspicione, vel alia praesumptione, quoties non reperitur protocolum instrumenti producti. col. 2. fol. 121 -  Tabellionis officium apud Graecos honorificentius fuit, qua apud Romanos. col. 1. fol. 122 -  Tabellionis officium an vile, & an infamis possit illud obtinere. num. 5. col. 1. fol. 122 -  Tabellionis subscriptio in instrumentis necessaria. nume. 5. col. 2. fol. 129 -  Poterit tamen impeditus, modo ipse praesens rei gestae adsit, & subscribat ipsi instrumento. ibidem. -  Tabellione mortuo aut eius publico munere in alium translato iudex tenetur protocola ipsius coram honestis viris statim accipere, & sigillo signare, & ita signata tradere successori. col. 2. fol. 134 -  Tabelliones duos si contingat fuisse rogatos ad confectionem alicuius instrumenti publici, an sufficiat vnius subscriptio tantum altero scribente. col. 2. fol. 134 -  Talentum Atticum maius & minus quot drachmarum millia appendebat. col. 1. fol. 285 & col. 1. fol. 281 -  Talentum Euboicum. 281 -  Talentum Aeginaeum. ibidem. -  Talentum Babylonium. ibid. -  Talentum Syrium. ibidem. -  Talentum Aegyptium. fol. 282 -  Talentum Rhodium. col. 1 fol. 282 -  Talentum Siculum. ibidem. -  Talentum Byzantium, & Talentum Hebraeum. ibid. -  Talenta varia examinantur ad rationem valoris & ponderis. num. 5. col. 1. fol. 281 -  Tempus datum ad appellandum, currit a tempore scientiae, non a tempore sententiae. col. 1. fol. 92 -  Tertius, an possit impedire trium sententiarum executionem ex causa nullitatis. & ibi intellectus ad clemen. 1. de re iudicat. num. 9. col. 2. fol. 101 -  Tertius appellans causam exponere debet, quae appellationem ipsam iustificet. num. 1. col. 2. fol. 91 -  Tertius cui sententia nocet, ex propria vi & natura potest appellare intra decem dies a tempore scientiae. numer. 2. col. 2. ibid. -  Tertius appellans, & se opponens executioni, tunc non est admittendus, quando praesumi potest calumnia. colum. 1. fol. 103 -  Tertius cui sententia inter alios lata nocet ratione scientiae, quando appellare possit, & an prouocare valeat a sententia. num. 8. col. 1. fol. 101 -  Tertius cui ratione scientiae nocet sententia, an possit appellare vbi condemnatus appellare non potest, quia tertio illi non licet appellare. col. 1. fol. 101 -  Tertius cui inter alios sententia lata nocet ratione scientiae, quando appellare non possit, & an prouocare possit a sententia. col. 2. ibid. -  Tertius oppositor & litis defensor ad coadiuuandum admissus adsumere debet litem in eo statu quo erat. num. 1. colum. 2. fol. 74 -  Tertius oppositor ad coadiuuandum, non potest post publicationem & conclusionem testes producere. nume. 2. colum. 2. fol. 71 -  Tertius oppositor, vbi non potest repellere a iudicio ipsum principalem defensorem: sed tantum poterat eum adiuuare, eique adsistere, propter proprium commodum, tunc nihil nocet scientia nec ignorantia. col. 2. fol. 75 -  Tertius oppositor, qui ad iudicium accedit, actorem vel reum, aut vtrunque a re petita exclusurus, non cogitur assumere litem in statu quo versatur, & tamen non potest impedire diffinitionem eius inter actorem & reum, nec differre. num. 4. col. 1. fol. 90 -  Tertius qui contendit habere ius rei vendicationis, et eo vtitur, non potest se opponere liti & controuersiae super ea re per alium motae, ad impediendum processum iudicij prioris. col. 2. fol. 90 -  Tertius qui executionem sententiae impedire vult, docere debet intra breue tempus ius contradicendi. numer. 1. col. 2. fol. 102 -  Tertius seipsum opponens executioni, an sit admittendus a iudice qui ad requisitionem, vel iussum alterius sententiam exequitur. num. 5. col. 1. fol. 106 -  Teruncius a tribus vncijs dictus, vt inquit Mar. Varro. col. 2. fol. 254. & col. 1. fol. 258 -  Triens numus aereus tertiam habens assis partem, & valet quatuor cornatos vulgo cornados. col. 2. fol. 254 -  Testamenti publicatio fieri debet apud iudicem secularem, etiam si clericus sit institutus haeres, & in quibus casibus. num. 1. col. 1. fol. 42 -  Testis an possit interrogari de his, quae ad elidendam testimonij fidem aduersus ipsum obijciuntur. numer. 7. colum. 1. fol. 116 -  Testis esse an possit contra clericum in criminalibus, qui clericus esse non potest. num. 2. col. 2. fol. 112. -  Testis an sit repellendus a testimonio ob vilem eius opinionem & infamiam facti. num. 1. col. 2. fol. 112 -  Testis etiam exemptus, aut clericus an possit puniri a iudice delegato ob crimen quod in testimonio commiserit. nu. 8. col. 2. fol. 116 -  Testis esse non potest in causa vniuersitatis is, qui de ipsa vniuersitate est. num. 4. col. 2. fol. 113 -  Testis qualis esse debeat. col. 1. fol. 112 -  Testes an sint admittendi super eisdem articulis, & directo contrarijs in causa appellationis, & quid vbi agitur de nobilitate quam Idalguia dicimus. num. 6. columna secunda. fol. 115 -  Testes necessarij sunt ad solennitatem cuiuslibet instrumenti publici. num. 4. col. 2. fol. 129 -  Testes quot sunt necessarij ad priuatam scripturam. num. 3. col. 1. fol. 140 -  Testium subscriptorum recognitio, an sufficiat ad probationem priuatae scripturae. nu. 4. col. 2. fo. 140 -  Torquere, an possit iudex confessum & conuictum. col. 2. fol. 148 -  Tormentorum vsum alienum a Christiana pietate censet Ludouicus Viues. col. 1. fol. 149 -  Et quid si ipse author sentiat. ibi. -  Tribunalia suprema regia ius habent in his regnis tollendi vim & violentiam, quae a iudicibus ecclesiasticis appellantibus fieri solet. num. 3. col. 1 fol. 212 -  Tremissis aureus quid. col. 1. fol. 294 -  De litera V.   VAgabundus an remittendus sit, & quid in criminibus leuibus. num. 7. col. 2. fol. 65   Venditio ad corpus aut mensuram, quando dicatur facta. col. 2. fol. 18   Venditio fundi certis limitibus circumscripti etiam si mensurae, & quantitatis mentio fiat, censenda erit, non ad mensuram, sed ad corporis rationem. nu. 2. col. 1. fol. 15   Venditio fundi ad mensuram postquam facta fuerit, & pars alluuione decreuerit, cuius periculo pereat. col. 1. fol. 20   Venditio si facta est ad corpus expressim addito mensurae numero, si maior reperiatur, cedit emptoris commodo, nec quicquam tenetur emptor conuento precio adijcere. c. 2. f. 19   Venditio sicut in rebus mobilibus, ante mensurationem non est perfecta, ita nec in immobilibus. nu. 10. col. 2. fol. 20   Venditio vini aut alterius rei similis ad totum certi corporis, dicitur facta ad mensuram, & ideo periculum ante mensurationem ipsius venditoris est. colum. 1. fol. 18   Venditor, quando appellare possit a sententia lata contra emptorem. num. 4. col. 1. fol. 94   Venditor quoties ad iudicium accedit defensurus emptorem contra quem agitur pro re vendita, adsumere debet litem in eo statu, quo erat tempore oppositionis. col. 2. fol. 74. & col. 2. fol. 75   Vestes clericales quae dicantur, & quid in hoc efficere possit consuetudo. num. 8. col. 2. fol. 193   Viator potest equum suum pabulare inagro alieno. c. 1. f. 233   Vicarius in quo differat a delegato. col. 2. fol. 25   Vicarius mortuo praeside, quem vulgo correctorem appellant, an possit iurisdictione vti, & quid de vicarijs episcoporum. colum. 2. fol. 22   Quid etiam de balliuis & iudicibus Baronum, an reuocentur per mortem eorum, cum habeant quasi omnino conformitatem cum officialibus episcoporum. col. 1. fol. 23   Victoriatus quid, & eius valor. col. 1. fol. 258   Victor non poterit appellare ab omissa condemnatione expensarum, etiam si quis eam petierit. col. 1. fol. 173   Vicus exemptus a ciuitate, an retineat ius pascendi, quod ante exemptionem habebat in territorio. n. 7. col. 1. fol. 235   Vicus exemptus a ciuitate quoad iurisdictionem, non est admittendus ad communionem magistratuum, nec ad electionem eorum, a quibus est iurisdictio exercenda. c. 2. f. 235   Vicus exemptus quoad iurisdictionem, non potest impedire habitatores & incolas ciuitatis, quin vtantur pascuis ipsius castri exempti. ibid.   Vicus exemptus secundum Paul. Cast. non retinet priuilegia illa & iura ciuitatis, quibus non potest vti absque praeiudicio illius ciuitatis, a qua fuit exemptus, & cuius onera non subit, quemadmodum antea subire solebat. col. 2. fol. 235   Vicus exemptus, vide infra.   Vicus quoties ita eximitur, quod non adijcitur alteri ciuitati, nec constituatur sub protectione principis eximentis, subditi manent legibus & statutis ciuitatis, a qua exempti sunt. col. 1. fol. 235   Author tamen arbitratur hanc opinionem tantum admittendam esse, quoad consuetudines & priuilegia, non tamen quo ad statuta ciuitatis, quae vim habent a iurisdictione ipsius vrbis. ibid.   Vici duo quoties habent communem proprietatem agrorum non solum quoad ius pascendi, non potest vnus vicus absque alterius consensu colere agros communes, nec in eis non uellare, nec illis vti ad alium vsum, quam illum quo hactenus vsi sunt. col. 1. fol. 236   Victus condemnatur in expensis victori, etiam si absque dolo, temere tamen litigauerit, etiam si iuramentum calumniae praestiterit. num. 1. col. 2. fol. 170   Victus etiam in criminal bus victori condemnatur in expensis. num. 2. col. 1. fol. 171   Vidua habet priuilegium declinandi forum proprij domicilij & petendi, quod causa tractetur in curia Regis. nu. 5. col. 1. fol. 40   Vidua habet priuilegium vocandi ad curiam Regis eius aduersarios, modo honesta sit num. 1. col. 2. fol. 36   Vidua non potest petere causam tractari in curia principis, vbi lis esset coepta per litis contestationem apud iudicem inferiorem proprij domicilij, etiam si vidua iure minoris aetatis peteret in integrum restitutionem. col. 2. fol. 41   Vidua non potest vti priuilegio contra viduam aliam, minorem aut orphanum. col. 1. fol. 40   Nec etiam in causis quae non habent aestimationem sex mille marauedinorum. ibidem.   Item vbi causa fuerit coepta coram iudice inferiori per litis contestationem absque fori praescriptione & exceptione declinatoria inferioris tribunalis. ibid.   Idem erit, si causa criminalis, vel agatur de reditibus regijs exigendis ibidem.   Vidua pupillus, & alij habentes fori priuilegium, vtrum possint eo vti aduersus simile, & par ius habentes. numer. 4. col. 2. fol. 38   Vidua, pupillus vel pauper in eo loco in quo est curia regis eiusque auditorium, vocatus ad curiae iudices ad petitionem actoris, poterit hoc casu vti proprio priu legio. colum. 2. fol. 41   Vidua quae proprie dicatur, & vnde deducatur eius etymologia, contra Iurisconsultum in l. malum. ff. de verbor. significat. col. 1. fol. 37   Vidua si vocauerit ad iudicium apud iudicem domicilij ipsius rei conuenti aliam viduam vel pauperem, & velit reus declinare iurisdictionem iudicis, non est audiendus. col. 2. fol. 41   Viduae habent priuilegium quo pupilli & similes personae vtuntur: vt non teneantur extra proprij domicilij forum apud curiae regiae iudices cuiquam agenti respondere cuiuscunque priuilegij ratione. col. 2. fol. 37   Viduae priuilegium obtinet etiam ea quae maritum habet, sed inutilem. col. 2. fol. 37   Viduarum priuilegium an prosit litis consortibus, & ijs qui commune ius cum viduis & pupillis habere contendunt. col. 2. fol. 41   Viduitatis iure dominus castri vel villae se defendens, & ea de causa volens euitare regiae curiae iudicium, quo ad causarum cognitionem vti non poterit priuilegio viduarum, ex eo, quod tribunal proprij sit manifeste suspectum. colum. 1. fol. 41   Vncia quot drachmas appendat. num. 5. col. 2. fol. 256   Vnio beneficiorum iurispatronatus laicorum, an, quando & quomodo fiat. num. 11. col. 1. fol. 229   Vniri per Episcopum non potest beneficium aliquod alteri absque consensu illius, qui habet ius conferendi, eligendi vel praesentandi. col. 1. fol. 229   Vocatus ad maioratum non accipit illum tanquam haeres defuncti, sed a primo maioratus institutore. columna prima. fol. 80 FINIS.